Sei sulla pagina 1di 115

`ed§Vamd GEN 203

MìhmU
_hmamï´>
_wŠV {dÚmnrR> nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$_

_yë`{ejU
boIH$ : S>m°. g§Vmof _wimdH$a, S>m°. H$ënZm _wimdH$a, S>m°. {dO¶m nmQ>rb

KQ>H$ 1 : _yë`o d _yë`{ejU : VmpÎdH$ AmoiI 1


KQ>H$ 2 : _yë`{ejU : AmT>mdm d gÚ:pñWVrV JaO 27

KQ>H$ 3 : Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U _yë` éOdUyH$ 59

KQ>H$ 4 : _yë` {dH$mg 65


KQ>H$ 5 : _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ Am{U g§emoYZ 87
`ed§Vamd MìhmU _hmamîQ´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$
Hw$bJwê$ … àm. B©. dm¶wZ§XZ
VÁk g„mJma g{_Vr
S>m°. ~r. nr. gm~io S>m°. h. Zm. OJVmn S>m°. E_. EZ. Xoe_wI S>m°. g§OrdZr ‘hmbo
_mOr Hw$bJwê$ gmobmnya _w§~B© à. g§MmbH$
`.M._. _wŠV {dÚmnrR>, {ejUemñÌ {dÚmemIm
Zm{eH$ S>m°. `w. Or. {MÌrd S>m°. am_Xmg ~aH$bo
ZmJnya Zm{eH$ S>m°. a_oe daIoS>o
S>m°. AZ§V Omoer g§MmbH$, _mZì`{dÚm d
_mOr g§MmbH$ S>m°. Q>r. E_. _Jao S>m°. AaqdX Omoer gm_m{OH$emñÌo {dÚmemIm
{ejUemñÌ {dÚmemIm Am¡a§Jm~mX ànmR>H$, {ejUemñÌ {dÚmemIm
`.M._. _wŠV {dÚmnrR>, `.M._. _wŠV {dÚmnrR>, àm. am_M§Ð {Vdmar
àmMm`© à. b. ZmZH$a Zm{eH$ g§MmbH$, g§JUH$emñÌ
Zm{eH$ Z§Xwa~ma {dÚmemIm
S>m°. A. Jmo. ^mbdUH$a S>m°. _rZmjr ~ado
S>m°. {d^mdar `mdbH$a ànmR>H$, {ejUemñÌ {dÚmemIm S>m°. H${dVm gmiw§Ho$
_w§~B© ZmJnya `.M._. _wŠV {dÚmnrR>, A{Yì`m»`mVm
S>m°. Eg. gr. Im§Xodmbo àmMm`© ìhr. E_. Hw$bH$Uu Zm{eH$ {ejUemñÌ {dÚmemIm
A_amdVr gmobmnya S>m°. gr_m `odbo S>m°. gwaoIm Hw§$S>bo
S>m°. Eg. E_. gmoZdUo S>m°. ìhr. ìhr. JmoJQ>o H$moëhmnya ^monmi
Zm§XoS> Ywio S>m°. {dZ`~mbm _ohVm, nwUo S>m°. {dO¶m nmQ>rb
ghm¶H$ àmܶmnH$
S>m°. `wgy\$ImZ, AH$mobm {ejUemñÌ {dÚmemIm
nmR>çH«$_ {dH$gZ g{_Vr
S>m°. AZ§V Omoer S>m°. bogZ AmPmXr H¡$. S>m°. g§Vmof _wimdH$a S>m°. {dO¶m nmQ>rb S>m°. H${dVm gmiw§Ho$
_mOr g§MmbH$ ~hmB© AH$mX_r, A§~mOmoJmB© (~rS>) ghm¶H$ àmܶmnH$ ghm¶H$ àmܶmnH$
{ejUemñÌ {dÚmemIm n§MJUr {ejUemñÌ {dÚmemIm {ejUemñÌ {dÚmemIm
`.M._. _wŠV {dÚmnrR> S>m°. Q>r_ am°g S>m°. H$ënZm _wimdH$a `.M._. _wŠV {dÚmnrR> `.M._. _wŠV {dÚmnrR>
Zm{eH$ Bam g§ñWm, n§MJUr A§~mOmoJmB© (~rS>) Zm{eH$ Zm{eH$
boIZ
S>m°. g§Vmof _wimdH$a S>m°. H$ënZm _wimdH$a S>m°. {dO¶m nmQ>rb (KQ>H$ H«$. 3)
A§~mOmoJmB© (~rS>) A§~mOmoJmB© (~rS>) ghm¶H$ àmܶmnH$, {ejUemñÌ {dÚmemIm

g§nmXZ d AZwXoeZ g§nmXZ g{_Vr


S>m°. g§OrdZr ‘hmbo S>m°. {dO¶m nmQ>rb S>m°. H${dVm gmiw§Ho$
à. g§MmbH$ ghm¶H$ àmܶmnH$ ghm¶H$ àmܶmnH$
{ejUemñÌ {dÚmemIm {ejUemñÌ {dÚmemIm {ejUemñÌ {dÚmemIm
`.M._. _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ `.M._. _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ `.M._. _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$
{Z{_©Vr
lr. AmZ§X `mXd
ì`dñWmnH$, J«§W{Z{_©Vr H|$Ð, `.M._. _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ - 422 222.
© 2011, `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$
 àW_ àH$meZ … \o$~«wdmar, 2017  àH$meZ H«$. … 2201
AjaOwiUr … lr. {dO¶ A{hao, {dO¶ EÝQ>aàm¶Oog, hZw‘mZ Mm¡H$, JUoe Mm¡H$, ZdrZ {gS>H$mo, Zm{eH$- 422 009.
_wIn¥ð> N>nmB© … lr. kmZoída nmQ>rb, _o. lr. gmo_oída qàQ>g©, 4, AmZ§XHw§$O AnmQ>©_|Q>, OwZm J§Jmnya ZmH$m, Zm{eH$
_wÐH$ … lr. Ama.E_.amjo, _o.Z§X{H$emoa \$mB©Z AmQ²>©g, ßbm°Q> Z§. E-38, ZmB©g, gmVnya, Zm{eH$ - 422 007
àH$meH$ … S>m°. {XZoe ^m|S>o, Hw$bg{Md, `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ - 422 222.
GEN-203/B16-17_91
Hw$bJwê§$Mo _ZmoJV
‘yë¶{ejU hr H$mimMr JaO Amho. ’$³V JaO ZgyZ Vr OrdZàUmbr ìhmdr Aer Anojm Amho.
‘yë¶{ejUmMr g§H$ënZm 1986 À¶m e¡j{UH$ YmoaUmV àgmarV H$aʶmV Ambr. na§Vw ˶mnydunmgyZM
åhUOoM d¡{XH$ H$mimnmgyZM ‘yë¶{ejUmMm {dMma {d{dY g§ñH$mamVyZ à{Vq~{~V hmoVm. ‘ܶ§VarÀ¶m
H$mimZ§Va gm‘m{OH$ n[apñWVrMm Aä¶mg Ho$ë¶mg Cƒ na§nam Agboë¶m ^maVr¶ g§ñH¥$VrMm èhmg
ìhm¶bm gwédmV Pmbr. g‘mOmVrb ~o{eñVnUm, {dÜd§gH$ d¥Îmr d Z¡{VH$VoMm A^md àH$fm©Zo OmUdVmo.
˶m‘wioM ^maVr¶ VÁkm§Zr "‘yë¶{ejU' øm g§H$ënZoMm ñdrH$ma Ho$bm d {d{dY ñVam§da hm {df¶
AܶmnZmgmR>r {dMmamV KoVbm Jobm.

{dÚmnrR> Am¶moJmZo {ZYm©[aV Ho$boë¶m {ZdS>rda AmYm[aV lo¶m§H$mYm[aV Aä¶mgH«$‘ (Choice


Based Credit System) ‘w³V {dÚmnrR>mZohr Xoʶmg gwê$ Ho$bobo Amho. nX>ì¶wÎma nmVirdarb gÌ
narjm nÕVrV (Semester) "‘yë¶{ejU' hm Aä¶mgH«$‘ g‘m{dï> H$aʶmV Ambobm Amho. Vw‘À¶m
AmdS>rMm {df¶ åhUyZ "‘yë¶{ejU' øm Aä¶mgH«$‘mMr {ZdS> Ho$ë¶mZ§Va Z³H$sM ’$m¶Xm hmoB©b.
‘yë¶{ejUmÀ¶m ZdrZ MidirV gh^mJr hmoD$ eH$mb. n¶m©¶mZo g‘mOmVbm EH$ O~m~Xma ZmJ[aH$
~ZʶmgmR>r ˶mMm Cn¶moJ hmoB©b. Mm§Jbm g‘mO Agob VaM Mm§Jbm Xoe KSy> eH$Vmo. ˶m OS>UKS>UrV
Amnbm gh^mJ Úm. Amnë¶m nwT>rb e¡j{UH$ H$m¶m©g ew^oÀN>m!

àm. B©. dm¶wZ§XZ


Hw$bJwê$
àñVmdZm

{dÚmWu {_Ìhmo,
AmnU nXì¶wÎma nXdrMo {dÚmWu AmhmV. {dÚmnrR> Am¶moJ g{‘VrÀ¶m YmoaUmZwgma {dÚmnrR>mV
lo¶m§H$mYm[aV (Choice Based Credit System) H$mhr Aä¶mgH«$‘ V¶ma H$aʶmV Ambobo AmhoV.
˶mn¡H$s "‘yë¶{ejU' hm Aä¶mgH«$‘ Amho. AmOÀ¶m n[apñWVrV {d{dY gm‘m{OH$ ‘mܶ‘m§Mm dmna,
B§Q>aZoQ>, OmJ{VH$sH$aU. Aem {d{dY H$maUm§‘wio gm‘m{OH$ pñWVrV AS>Wio {Z‘m©U hmoV Amho. ˶mMmM
n[aUm‘ {d{dY AH$pënV Aem KQ>Zm g‘mOmV KS>V AmhoV. CËH¥$ï> g‘mOmÀ¶m {Z{‘©VrgmR>r "‘yë¶{ejU'
ho ‘hÎdmMo _mÜ`_ Amho. H$maU g_mO{dH$mgmMo, amï´>{dH$mgmMo, Xoembm Z¡{VH$Vm g§nÞ d gm‘϶©dmZ
~Z{dʶmMo gmYZ Amho. øm ‘mܶ‘mVyZM {dÚm϶mªda Mm§Jbo g§ñH$ma H$ê$Z ˶m§À¶m ì¶p³V‘ÎdmMr
OS>UKS>U H$amd¶mMr Amho. øm hoVyZoM "‘yë¶{ejU' ho Aܶ¶Z gm{h˶ {dH${gV H$aʶmV Ambobo
Amho. ¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>mZo nXì¶wÎma nmVirdarb {dÚm϶mªgmR>r, {ZdS>rÀ¶m
Aä¶mgH«$‘mgmR>r g‘m{dï> Ho$bobm Amho. øm ‘yë¶{ejUmÀ¶m Aܶ¶Z gm{h˶mV nwT>rbà‘mUo EHy$U
KQ>H$ AmhoV.
KQ>H$ 1 : ‘yë¶o d ‘yë¶{ejU : VmpÎdH$ AmoiI
KQ>H$ 2 : ‘yë¶{ejU : AmT>mdm d gÚ:pñWVrV JaO
KQ>H$ 3 : Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U ‘yë¶ éOdUyH$
KQ>H$ 4 : ‘yë¶{dH$mg
KQ>H$ 5 : ‘yë¶{ejUmMo ‘y붑mnZ Am{U g§emoYZ
Cnamo³V KQ>H$m§À¶m Zmdmdê$Z Amnë¶m bjmV ¶oB©b H$s, ‘yë¶{ejU hm {df¶ nXì¶wÎma nmVirda
KoʶmgmR>r Á¶m Á¶m KQ>H$m§Mr Amdí¶H$Vm Amho ˶m§Mm {dMma øm nwñVH$mV H$aʶmV Ambobm Amho.
n[aUm‘V: ho nwñVH$ AmnUm gdmªZmM Cn¶w³V R>aob Agm {dídmg dmQ>Vmo.

S>m°. g§OrdZr ‘hmbo


à. g§MmbH$, {ejUemñÌ {dÚmemIm
KQ>H$ 1 : _yë`o d _yë`{ejU : VmpÎdH$ AmoiI

AZwH«$_{UH$m  _yë`{ejUmMr C{Ôï>o ñnï> H$ê$ eH$mb.


 _yë` Am{U {ejU øm§Mm nañnag§~§Y {deX H$ê$
1.0 C{Ôï>o eH$mb.
1.1 àmñVm{dH$  _yë`{ejUmMr ì`már {ZpíMV H$ê$ eH$mb.
1.2 {df`-{ddoMZ  _yë`{ejUmÀ`m _`m©Xm d Ë`mdarb Cnm` gm§Jy eH$mb.
1.2.1 _yë` : AW©
1.2.2 _yë` : ì`m»`m
1.2.3 _yë` : dJuH$aU
1.2.4 d¡pídH$ _yë`o 1.1 àmñVm{dH$
1.2.5 _yë` : òmoV
1.2.6 _yë` : ñdê$n
1.2.7 _yë`m§Mm XOm© {XZm§H$ 26/9/2009 M§ dV©_mZ nÌ AmnU Z¸$sM
1.2.8 _yë`{ejU : AW© dmMb§ Agob. Ë`m d¥ÎmnÌmVrb à_wI ~mV_r Vwåhm§bm Z¸$sM
1.2.9 _yë`{ejU : ì`m»`m AmR>dV Agob. ~mV_rM Ver hmoVr. ^maVmZ§ M§Ðmda
1.2.10 _yë`{ejU : ñdê$n nmR>dboë`m n{hë`m Mm§Ð`mZmVë`m _yZ Bån°ŠQ>° àmo~Z§ M§Ðmda
1.2.11 _yë`{ejU : C{Ôï>o nmUr Agë`mMm emoY bmdë`mMr ~mV_r. Ë`m ~mV_rMm
1.2.12 _yë` Am{U {ejU øm§Mm nañnag§~§Y {df` {ZKVmM Vwåhr Zoh_rà_mU§ bJ~JrZ§ Am{U CËgmhmZ§
1.2.13 _yë`{ejU : ì`már gm§Jm`bm bmJmb -
1.2.14 _yë`{ejU : _`m©Xm - Ë`m {Xder åhUOo 26/9/2009 bm Am_À`m
1.3 gmam§e ñQ>m\$ê$__Ü`o "n{hb§ Mm§ÐXoer` MMm©gÌ' AJXr PH$mg
1.4 nm[a^m{fH$ eãX a§Jb§ ! emim gwQ>ë`mda ~a§ H$m!!
1.5 joÌr` H$m`© ""AmVm H$m` M§Ðmda nmUr gmnS>b§.''
1.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ ""AmnUM emoYb§ Vo. nmUr emoYU§ ho Amnë`mgma»`m
nmUrXma bmoH$m§M§ H$m_.''
""M§Ðmda nmUr Amho; nU Amnë`m ñQ>m\$ê$__Ü`o
nmUr Zmhr.''
1.0 C{Ôï>o àM§S> hem.
""M§Ðmdê$Z ñQ>m\$ê$__Ü`o nmUr AmUm`bm hd§.''
hm KQ>H$ Aä`mgë`mda AmnU - hem.
 _yë`mMm AW© ñnï> H$ê$ eH$mb. ""EdT>r bm§~ Am{U C§M nmB©nbmB©Z Q>mH$m`Mr åhUOo
 _yë`mMo dJuH$aU H$ê$ eH$mb. Ho$dT>m IM©! {edm` M§ÐmÀ`m Am{U n¥ÏdrÀ`m {\$aÊ`mV
 d¡pídH$ _yë`m§Mr Amdí`H$Vm gm§Jy eH$mb. nmB©nbmB©Z VwQy>Z Om`Mr. Ë`mnojm ñQ>m\$ê$_M M§Ðmda Zobobr
 _yë`m§Mo òmoV gm§Jy eH$mb. ~ar.''
 _yë`m§Mo ñdê$n {deX H$ê$ eH$mb. àM§S> hem.
 _yë`m§Mm XOm© {ZpíMV H$ê$ eH$mb. ""_bm Va dmQ>V§, M§ÐmdaM amhm`bm Omd§. KaÀ`m
 _yë`{ejUmMr JaO gm§Jy eH$mb. nmÊ`mMmhr àíZ {_Q>ob.''
 _yë`{ejUmMr ì`m»`m H$ê$ eH$mb. hem.
 _yë`{ejUmMo ñdê$n ñnï> H$ê$ eH$mb. ""Vohr {Xdg Xya ZmhrV AmVm. M§Ðmda amhm`bm

_yë`{ejU … 1
OmÊ`m{edm` Xwgam n`m©` Zgob Amnë`mOdi. _J {VW§ Jmoï>tZmM AmnU _yë`o åhUVmo. øm AZw^dmVhr _yë`o gË`mer
emimgwÕm CKS>Uma.'' g§~§{YV AmhoV. Amnë`m øm AZw^dmV N>moQ>çm-N>moQ>çm
""n{hë`m Mm§ÐemioV n{hbr à{V{Z`wŠVr Vwåhm§bmM KQ>Zm§Mr e¥§IbmM Amho. øm KQ>Zm§Zm AmnU H«$_m§H$ {Xbobo
{_iUma.'' AmhoV. Amnë`m Aä`mgmÀ`m gmo`rgmR>r. gmo` hohr EH$
""_bm H$er H$m` ~wdm?'' _yë`M. AmVm AmnU øm AZw^dmVë`m EHo$H$m KQ>ZMo m {dMma
""{Z`wŠV Pmë`mnmgyZ Vwåhr à{V{Z`wŠVrdaM AmhmV.'' H$ê$.
àM§S> hem. (1) øm KQ>ZoV ì`ŠV Pmbobr _yë`o àm_w»`mZo Amnë`m
""_mPr _mÌ {VW§ ~Xbr hmoUma. _bm {Z`wŠVrMm åhUOoM ì`ŠVrÀ`m gX²dV©Zmer, H$V©ì`{Zð>oer Am{U
AmXoe {_iÊ`mAmYr ~XbrMm AmXoe {_imbm hmoVm. {dídmgmh©Ve o r g§~{§ YV AmhoV. emim gwQ>no `ªV emioVM
VoìhmnmgyZ _r Amnbm ~XbrdaM. ‘bm øm M§ÐemioV gw{dMma Wm§~Uo ho Amnbo gX²dV©Z. hr Amnbr H$V©ì`{Zð>m
{bhm¶bm AmdS>ob.'' hmo`. emim gwQÊ`mnydu AmnU Kar `oV Zmhr, hm
åhUOoM ‘yë¶{ejUmMr d¡pídH$ Amdí¶H$Vm {XgVo. Amnë`m H$V©ì`{Zð>og§~§YrMm {dídmg Amho.
åhUyZM AmnUmg "‘yë¶{ejUm'Mm Aä¶mg H$amd¶mMm Amho. (2) øm KQ>ZoV ì`ŠV Pmbobr _yë`o Amnë`m åhUOoM
ì`ŠVrÀ`m {Z`moOZmer, doioÀ`m ~MVrer, doioÀ`m
ì`dñWmnZmer g§~§{YV AmhoV.
1.2 {df`-{ddoMZ (3) øm AnojoV ì`ŠV Pmbobr _yë`o Amnë`m åhUOoM
ì`ŠVrÀ`m {ZarjU, dJuH$aU, {ZdS>, {ZU©` øm
j_Vm§er Va {ZJ{S>V AmhoVM; nU àm_w»`mZo ^mOrMr
1.2.1 _yë` : AW© åhUOoM dñVyMr qH$_V d XOm© øm§À`mer g§~§{YV
àW‘ AmnU "‘yë¶' åhUOo Vo nmhÿ ¶m. AmhoV.
(4) øm KQ>ZVo ì`ŠV Pmbobr _yë`o ì`ŠVrer Am{U dñVyer
(A) AW© : Amnë`m AZw^dmVbm Va g§~§{YV AmhoVM; nU àm_w»`mZo n[apñWVrer
Amnbm AZw^d Am{U Ë`mVbm _yë`mMm AW© Agm g§~§{YV AmhoV.
- (5) øm KQ>ZoV Amnë`m Ñï>rZo ì`ŠV Pmbobr _yë`o
(1) Amnbr emim gwQ>ë`mdaM AmnU Kar `oVmo. n[apñWVrer d dñVyÀ`m {H$_Vrer g§~§{YV AmhoV.
(2) Kar `oVm `oVm ^mOr AmUÊ`mgmR>r AmnU ~mOmamV (6) øm KQ>ZVo ì`ŠV Pmbobo _yë` n[apñWVrer Va g§~{§ YV
OmVmo. AmhoM; nU àm_w»`mZo AmnU åhUOoM ì`ŠVrZo
(3) AmnU Mm§Jbr nU ñdñV ^mOr AmUmdr, hr Anojm Ho$boë`m H$m`m©_i
w o Amnë`mbm åhUOoM ì`ŠVrbm àmá
AgVo. Pmboë`m _hÎdmer, {H$_Vrer g§~§{YV AmhoV.
(4) Amnë`mEodOr KamVë`m Hw$Urhr ^mOr AmUbr Va (7) øm KQ>ZoV _yë`o ZmhrV; nU _yë`o AgmdrV Aer
Vr H$_mbrMr Mm§Jbr d ñdñV AgVo.... Anojm Añnï>nUo ì`ŠV Pmbobr Amho. ì`ŠVr, dñVy
(5) nU EH$ {Xdg Agm COmS>Vmo, Ë`m {Xder ^mOrMo Am{U n[apñWVr øm§À`m~ÔbMm Amnbm Ñ{ï>H$moZ
^md H$mogibobo AgVmV Am{U AmnU Mm§Jbr d Mm§Jbm d gm_m{OH$ Agmdm; hrM Anojm BWo
ñdñV ^mOr AmUVmo. Añnï>nUo H$m hmoB©Zm nU ì`ŠV Pmbobr Amho.
(6) Ë`m {Xder Kar Amnbm ^mOrnmbm hmoV Zmhr.... (8) øm KQ>ZVo ì`ŠV Pmbobr _yë`o A_yë` ~m~ter g§~{§ YV
(7) nU ^mOrMo ^md H$mogië`m_wio eoVH$è`mÀ`m, Omo AmhoV.
am̧{Xdg H$ï> H$ê$Z Amnë`mgmR>r eoVmV ^mH$a darb {ddoMZmdê$Z ñnï> hmoVo H$s;
{nH$dVmo, Ë`mÀ`m ^mH$arMo H$m` Pmbo Agob, ømMm (1) ì`ŠVr, dñVy, n[apñWVr øm§Mo _hÎd, qH$_V
{dMma Amnë`m ñdmWu AmZ§XmÀ`m ^amV Amnë`m d {dídmgmh©Vm åhUOo _yë`.
_ZmVhr `oV Zmhr. (2) ì`ŠVr, dñVy, n[apñWVr øm§Mo Ano{jV _hÎd,
(8) eoVH$è`mMo H$ï>, Amnë`m AmB©~m~m§Zr Amnë`mgmR>r Ano{jV qH$_V d Ano{jV {dídmgmh©Vm åhUOo
Im„oë`m IñVm, Xoe^ŠVm§Mm Ë`mJ Aem AZoH$ Jmoï>tMo _yë`.
Amnë`mbm _mob H$aVmM `oV Zmhr. (3) ì`ŠVr, dñVy, n[apñWVr øm§À`m{df`r ì`ŠVrMm
hm AZw^d Amnbm Amho Am{U Vmo AJXr Iam Amho. AgUmam qH$dm Ano{jV AgUmam Mm§Jbm,
øm AZw^dmV ~è`mM Mm§Jë`m Jmoï>r AmhoV. Aem Mm§Jë`m gm_m{OH$ Ñ{ï>H$moZ åhUOo _yë`.
_yë`{ejU … 2
(4) ì`ŠVr, dñVy, n[apñWVr øm§À`m{df`rMr ghOVoV gm¢X`© AgVo. Am{U gm¢X`© ho Va EH$ _yë`.
A_yë` ~m~ åhUOo _yë`. Amnë`mbm Hw$Ur _yë`m§Mr CXmhaUo {dMmabr Va AmnU
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : Vw_À`m ñdV:À`m AJXr KS>mKS>m gm§Jy. ào_, Aqhgm, Ý`m`, X`m, j_m,
AZw^dmÀ`m AmYmao _yë`mMm AW© ñnï> H$am. (da {Xbobm em§Vr, H$éUm.... Amnbr hr `mXr g§nUmar ZmhrM. _yë`m§er
AZw^d ZH$mo. doJim, ZdrZ AZw^d hdm.) Amnbr _¡ÌrM Ver. _yë`o ‘Zgmo³V [a_{P_VmV Vr à˶oH$mÀ`m
dmJÊ`m~mobÊ`mVyZ! Amnë`mbm Hw$Ur {dMmabo, ""øm§ZmM
H$m ~a§ _yë` åhUm`M§?'' Va AmnU åhUy, ""hmo`, øm
Am{U Aem VÎdm§ZmM _yë` åhUm`M§. H$maU hr VÎd§ Mm§Jbr
AmhoV. Oo Mm§Jb§ AgV§ Am{U Á`mbm gJio Mm§Jb§ g_OVmV;
Ë`mbmM _yë` åhUVmo AmnU.'' Amnbm hm {dMma hoÝar
Á`yëg `m§À`m _yë`mÀ`m ì`m»`oV ì`ŠV Pmbobm Amho. hr
ì`m»`m Aer, ""_yë` åhUOo Á`mbm gJio Mm§Jbo g_OVmo
Vo.'' EH$mM PmS>mMm \w$bm§Mm gwJY§ gmaIm AgVmo, {dMmam§À`m
~m~VrVhr hmM AZw^d `oVmo.
Mm§Jbm {dMma ¿`mdmgm dmQ>Vmo Amnë`mbm; H$maU
Mm§Jbm {dMma Amnë`m dmJÊ`mbm Mm§Jbo diU bmdVmo. Oo
Mm§Jbo AgVo, Oo _yë` AgVo Vo àmá H$amdo AgoM Amnë`mbm
dmQ>V AgVo. Am{U Ë`mgmR>r OmUrdnyd©H$ à`ËZgwÕm H$aV
AgVmo AmnU. Amnë`mbm Hw$Urhr "_ZmMm {Z_©i, ñd^mdmMm
ào_i' åhUmdo, Amnë`mH$S>o nmhÿZ Hw$Umbmhr OJX²Jwê$
(Am) AW© : eãXH$moemVbm VwH$mo~mam`m§Mr "A§Var {Z_©i, dmMoMm agmi' hr A^§JAmoi
AmR>dmdr, AgoM dmJV AgVmo AmnU. Amnë`m dmJÊ`mVbo
eãXH$moemVë`m AWmªZm AZoH$m§À`m AZw^dmMm AmYma
_yë` OnV AgVmo. _yë` Amnë`mbm OrdZ^a _mJ©Xe©Z
AgVmo; åhUyZ eãXH$moemVbo AW© à_mU _mZbo OmVmV.
H$aob, Ë`m_wio Amnë`m dmQ>çmbm Ambobm _mJ© AmnU AJXr
AmnU _yë` øm eãXmMm à_mU AW© nmhÿ.
Xe©ZmgmaIm H$ê$. Ë`m_wio Amnbo nmD$b MwH$sMo nS>Uma
dm. Jmo. AmnQ>o, h.A. ^mdo øm§À`m "{dñVm[aV Zmhr H$YrM. Am{U Amnë`m Aem dmJÊ`mVyZ Amnë`m
eãXaËZmH$a' øm eãXH$moemZwgma _yë` hm _wimV g§ñH¥$V g§ñH¥$VrMo gå`H$ Xe©Z KS>V amhrb Amnë`mbm Am{U
eãX Amho. Vmo VËg_ eãX Amho. Value åhUOo _mob, BVam§Zmhr -- Amnbm hmM {dMma EZ.gr.B©.Ama.Q>r.Zo à{gÕ
qH$_V. _mob åhUOo _hÎd. _yë` øm eãXmbm B§JO« rV Value Ho$boë`m "ìh°ë`yO A°ÊS> ñHy$b' øm nwpñVHo$Vrb _yë`mÀ`m
hm n`m©` Amho. Am°Šñ\$S>© B§p½be {S>ŠeZarZwgma Value øm ì`m»`oV e§H¥$V Pmbobm Amho. hr ì`m»`m Aer, ""{OMr
eãXmMo _yi Valere øm b°{Q>Z eãXmV Amho. Valere AmH$m§jm Yamdr dm nmR>nwamdm H$amdm Aer ~m~ åhUOo
åhUOo {H$_VrMm AgUo. B§p½be-_amR>r eãXH$moem§Zwgma _yë`. ì`ŠVrÀ`m emar[aH$ d _mZ{gH$ ñdmñÏ`mbm VgoM
Value åhUOo qH$_V, Cn`wŠVVm, `mo½` d Mm§Jë`m Jmoï>tMm g_mOH$ë`mU d gm_m{OH$ g_m`moOZ øm§Zm H$m`m©pÝdV
g_wƒ`. H$aUmè`m _mJ©Xe©H$ OrdZVÎdm§Zm _yë`o åhUVmV. _yë`o
H$moUË`mhr ~m~rMr qH$_V hr Ë`m ~m~rMr `mo½`Vm, ì`ŠVrÀ`m g§ñH¥$Vrer {ZJ{S>V AgVmV.''
Cn`wŠVVm d Mm§JwbnUm øm§dê$Z R>aV AgVo. ømdê$Z ñnï> _yë`m§Mm AmnU H$m ~ao nmR>nwamdm H$aVmo?.... H$maU
hmoVo H$s, Oo Oo `mo½` Cn`wŠV d Mm§Jbo Amho Vo Vo _yë` _yë`m§_wio Amnbm {ddoH$ OmJm amhVmo. {ddoH$ hrM AmoiI
Amho. AgVo Amnbr. T>J Ogo AmoiIbo OmVmV nmdgmdê$Z, Vgm
_mUyg AmoiIbm OmVmo {ddoH$mdê$Z. Amnë`m ømM {dMmam§Mr
CnH«$_ : Oo Oo `mo½`, Cn`wŠV d Mm§Jbo Zmhr Vo _yë`
[a_{P_, Amnë`m ømM {dMmam§Mo Am^mi eoaa øm§À`m
H$go Zmhr; Am{U Oo Oo `mo½`, Cn`wŠV d Mm§Jbo Amho Vo
_yë`m§À`m ì`m»`oV ^ê$Z Ambobo Amho. eoaa åhUVmV, ""_yë`
_yë` H$go Amho. ømMr Vw_À`m {dÚmÏ`mªer MMm© H$am. åhUOo `mo½` Jmoï>tZm Ý`m` XoUmao à_mUH$ qH$dm VÎd.''
AmnU EImÚm Jmoï>rbm Ý`m` XoVmZm Vr Jmoï> Mm§Jbr
1.2.2 _yë` : ì`m»`m H$s dmB©Q> ho AmYr R>adV AgVmo. H$maU Vr Jmoï> Mm§Jbr
hmo`, _yë`mMr ì`m»`m AmnU AJXr ghO H$ê$ Agob Va Vr Amnë`mbm ñdrH$mam`Mr AgVo, ZmhrVa
eH$Vmo. AmnU ghO Ho$bobr ì`m»`m ghOgw§Xa AgUmaM. ZmH$mam`Mr AgVo. H$maU Amnë`mbm Amnbo OrdZ gmpÎdH$
_yë`{ejU … 3
H$am`Mo AgVo. Am{U Amnbr gmpÎdH$Vm Amnë`m dmJÊ`mVyZ (3) ~m¡{ÕH$ _yë`o
ì`ŠV H$am`Mr AgVo- Amnë`m {dMmam_Ybr hr gmpÎdH$VoMr
ì`ŠVrMo ~m¡{ÕH$ dV©Z, gwgd§ mXr amhÊ`mgmR>r Amdí`H$
ñn§XZo S>m°. g§. _mo. _wimdH$a øm§À`m _yë`mÀ`m ì`m»`oV
AgUmè`m _yë`m§Zm ~m¡{ÕH$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
A{^ì`ŠV Pmbobr AmhoV. hr ì`m»`m Aer, ""_mZdr
d¡Mm[aH$Vm, {ddoH$, {ZU©`j_Vm, __©Ñï>r, à`moJerbVm,
OrdZmbm gmpÎdH$ H$aUmar VmpÎdH$ ~m~ åhUOo _yë`. _yë`o
_Zmbm geŠV H$aVmV. dV©Zmbm Bï> diU bmdVmV. _Zmda gO©ZerbVm, ~w{Õàm_mÊ`Vm
d dV©Zmda Bï> {Z`§ÌU R>odVmV. _Zmbm d dV©Zmbm Bï>
(4) ^md{ZH$ _yë`o
{XeoZo à`ËZerb R>odVmV. _yë`o dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoVmV.''
Amnë`mbm Amnë`m dV©ZmVyZ _yë`o ì`ŠV H$am`Mr ì`ŠVrÀ`m ^md{ZH$ dV©ZmV gwg§dmX amhÊ`mgmR>r
AgVmV. H$maU Amnë`mbm ñdV:er, g_mOmer, Ad¿`m Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm ^md{ZH$ _yë`o Ago åhUVmV.
{dídmer Agm g§dmX gmYm`Mm AgVmo, Omo _wŠV Agob CXmhaUmW©, g§dXo ZerbVm, ghZerbVm, ào_, H¥$VkVm, X`m,
ñWbmÀ`m H$mbmÀ`m Hw§$nUmnmgyZ Am{U hm g§dmX AgVmo Y¡`,© g§`_, ghmZw^Vy r, g_mZw^Vy r, {dZ`erbVm, AmZ§Xrd¥Îmr,
gJiçm§À`m {dH$mgmgmR>rM. g§dmX hmM Va {dH$mg AgVmo. `mo½` ^mdm{^ì`ŠVr, ^mdm{ZH$ Amamo½`
Am{U Vmo H$iVmo ì`ŠVr, g_mO d {díd øm§ À `m
dmJÊ`m~mobÊ`mVyZ. hm AmnbmM {dMma _yë`mÀ`m ì`m»`oV (5) emar[aH$ _yë`o
Am§Xmo{bV hmoV amhmdm Ago Amåhm§bm dmQ>Vo. Ë`m_wio Amåhr ì`ŠVrÀ`m emar[aH$ dV©ZmV gwg§dmX amhÊ`mgmR>r
_yë`mMr ì`m»`m Ho$bobr Amho Vr Aer - ""Á`m {dídmË_H$, Amdí`H$ Agboë`m _yë`m§Zm emar[aH$ _yë`o Ago åhUVmV.
emídV d gwg§dmXr VÎdm§_wio ì`ŠVr, g_mO d {díd CXmhaUmW©, emar[aH$ gwX¥T>Vm, ImZnmZ{ddoH$, ~b, em¡`©,
{dH$gZerb amhVmV d Or VÎdo ì`ŠVr, g_mO d {díd
`mo½` Xoh ~mobr.
øm§À`m dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoVmV, Ë`m VÎdm§Zm _yë`o åhUVmV.''
àíZ : Vw_À`m AZw^dmÀ`m AmYmao Vwåhr _yë`mMr (6) {eñV{df`H$ _yë`o
ì`m»`m H$er H$amb? Ë`m ì`m»`oMo ñnï>rH$aU `mo½` ì`ŠVrMo dV©Z {eñV~Õ AgÊ`mgmR>r Amdí`H$
CXmhaUm§Ûmao H$am. AgUmè`m _yë`m§Zm {ímñV{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV.
CXmhaUmW©, {Z`{_VnUm, dŠVeranUm, emñÌr` {eñV,
1.2.3 _yë` : dJuH$aU ñd`§{eñV.

_wÔm 1.1, 1.2.1 d 1.2.2 øm§À`m Aä`mgmdê$Z (7) H«$sS>m{df`H$ _yë`o


Amnë`m ho ghO bjmV Ambo Amho H$s, _yë`m§Mo {d{dY ì`ŠVrÀ`m H«$sS>m{df`H$ dV©ZmMo {Z`_Z H$aUmè`m
àH$ma AmhoV. _yë`m§Mo dJuH$aU {d{dY àH$mao H$aVm `oVo. _yë`m§Zm H«$sS>m{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
Amåhr _yë`m§Mo dJuH$aU nwT>rbà_mUo Ho$bo Amho. {IbmSy>d¥Îmr, g§K^mdZm, H«$sS>mào_

(1) O¡{dH$ _yë`o (8) gm§ñH¥${VH$ _yë`o


ì`ŠVrÀ`m gd© O¡{dH$ {H«$`m gwì`dpñWV d nañnanyaH$ ì`ŠVr d g_mOmÀ`m gwg§ñH¥$V dV©ZmMo {Z`_Z d
amhmì`mV åhUyZ Ë`m§À`mda {Z`§ÌU R>do Ê`mgmR>r d Ë`m§À`m_Ü`o {dH$gZ gmYUmè`m _yë`m§Zm gm§ñH¥${VH$ _yë`o Ago åhUVmV.
g_Ýd` gmYÊ`mgmR>r Amdí`H$ Agboë`m _yë`m§Zm O¡{dH$ CXmhaUmW©, gwg§ñH¥$VVm, g§ñH¥$Vrào_, g§ñH¥$Vrg§H$a
_yë`o åhUVmV. CXmhaUmW©, gj_Vm, AZwd§e ñdrH¥$Vr,
(9) gm¢X`©{df`H$ _yë`o
OrdZg§Kf© j_Vm.
ì`ŠVrÀ`m g_mO_mÝ` gm¢X`©{df`H$ Ñï>rMo {dH$gZ
(2) ì`pŠVJV _yë`o gmYUmè`m _yë`m§Zm gm§¡X`©{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV.
ì`ŠVrbm "ñd'Mr gdmª J rU, gå`H$ OmUrd CXmhaUmW©, ZrQ>ZoQ>Ho$nUm, gm¢X`m©{^éMr, gm¢X`m©{^ì`ŠVr,
AgÊ`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm ì`pŠVJV _yë`o gmYonUm, ^mdgm¢X`©, {dMmagm¢X`©, gm¢X`©g§Ho$V, gm¢X`©g§H$a,
åhUVmV. CXmhaUmW© , "ñd' emo Y j_Vm, "ñd' gm¢X`©{ddoH$
g_m`moOZj_Vm, ñdmdb§~Z, "ñd'H$V¥©Ëd, AmË_{dídmg, (10) H$bmË_H$ _yë`o
ñdm{^_mZ, ghOVm, AH¥${Ì_Vm, _Z_moH$ionUm
ì`ŠVrÀ`m g_mO_mÝ` H$bm{dîH$mamgmR>r d

_yë`{ejU … 4
H$bmñdmXmgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm H$bmË_H$ _yë`o ømgmR>r _mJ©Xe©H$ d {X½Xe©H$ R>aUmè`m _yë`m§Zm _m{hVr d
Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, H$bm{^éMr, H$bmgmYZm, V§ÌkmZ{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, _m{hVr
H$ënH$Vm, ZmdrÝ`, H$bmZ¡nwÊ`, H$bmg§H$a, VmXmËå`, gmjaVm, V§ÌkmZ gmjaVm, gmYZgmjaVm, _m{hVrZrVr,
CXmÎmVm, H$bm{ddoH$ V§ÌkmZZrVr, gmYZZrVr, J{V_mZVm, AË`mYw{ZH$Vm
(11) _Zmoa§OZmË_H$ _yë`o (18) Z¡{VH$ _yë`o
ì`ŠVrÀ`m g_mO_mÝ` _Zmoa§OZmÀ`m {Z`_ZmgmR>r ì`ŠVr d g_mO øm§À`m gXmMmamgmR>r Amdí`H$
Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm _Zmoa§OZmË_H$ _yë`o Ago Agboë`m _yë`m§Zm Z¡{VH$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
åhUVmV. CXmhaUmW©, a§OH$Vm, _Zmoa§OZZrVr, a§OZ{ddoH$ gË`, Zr{V_Îmm, g_Vmob {dMmagaUr, gX²{dMma, gXwÀMma,
Mm[aÍ`, gMmoQ>r, H$V©ì`XjVm, JwU{Zð>m, dñVw{Zð>m, VÎd{Zð>m.
(12) ì`mdgm{`H$ _yë`o
ì`ŠVrÀ`m g_mO_mÝ` ì`dgm`mÀ`m {dH$gZmgmR>r (19) AmÜ`mpË_H$ _yë`o
Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm ì`mdgm{`H$ _yë`o Ago ì`ŠVrÀ`m AÎ`wÀM gmpÎdH$ OrdZmgmR>r _mJ©Xe©H$
åhUVmV. CXmhaUmW©, ì`dgm`m{^_wIVm, bmoH$m{^_wIVm, AgUmè`m _yë`m§Zm AmÜ`mpË_H$ _yë`o Ago åhUVmV.
ghH$m`© , gm_§ O ñ`, {dídmgmh© V m, Zdmo n H« $ _erbVm, CXmhaUmW©, gmpÎdH$Vm, AmXe©, lÕm, ^ŠVr, _mZdVm,
ì`dgm`ZrVr Aqhgm, X`m, j_m, em§Vr, Ë`mJ, H$éUm, g§`_, Vn,
{ZanojVm, _¡Ìr, drVamJVm, pñWVàkVm.
(13) Am{W©H$ _yë`o
ì`ŠVr, g_mO d {díd øm§À`m Am{W©H$ gwg§dmXmgmR>r (20) Amamo½`{df`H$ _yë`o
d {dH$gZmgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm Am{W©H$ _yë`o ì`ŠVrÀ`m d g_mOmÀ`m {Zam_` OrdZmgmR>r Amdí`H$
Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, {d{Z_`, H$mQ>H$ga, ~MV, Agboë`m _yë`m§Zm Amamo½`{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV.
Jw§VdUyH$, qH$_V, Am{W©H$ Y¡`©, AW© gh`moJ, n[aJ«h à_mU, CXmhaUmW©, ñdÀN>Vm, à{V~§Y, CnMma, aŠV gh`moJ, _aUmoÎma
Am`H$aZrVr, Am{W©H$ Mm[aÍ`, Am{W©H$ g_Vm, H¥$VkVm {ZYr, ZoÌXmZ, XohXmZ, g§H$ën, Ad`dXmZ
Cn`wŠVVm, {Q>H$mD$nUm, XmV¥Ëd
(21) H$m¡Q>w§{~H$ _yë`o
(14) n`m©daU{df`H$ (Z¡g{J©H$) _yë`o
ì`ŠVrÀ`m `eñdr H$m¡Qw>§{~H$ OrdZmgmR>r Amdí`H$
n`m©daUmÀ`m qH$dm {ZgJm©À`m g§ajUmgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm H$m¡Q>w {§ ~H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
AgUmè`m _yë`m§Zm n`m©daU{df`H$ _yë`o qH$dm Z¡g{J©H$ dmËgë`, g§JmonZ, g§ñH$ma, H$V©ì`, OmoS>rXma {Zð>m, N>moQ>çm
_yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, n`m©daUgmjaVm, {ZgJ©à_o , Hw$Qw>§~ à_mUH$m§Mo nmbZ, _mV¥{nV¥^ŠVr, ~§Yw^{JZr ào_.
àm{Uào_, dZñn{Vào_, Obào_, n[ag§ñWmào_, àXyfU{damoY,
Z¡g{J©H$Vm (22) B{Vhmg{df`H$ _yë`o
ì`ŠVrbm ñdV:À`m, g_mOmÀ`m, XoemÀ`m, OJmÀ`m
(15) Ym{_©H$ _yë`o
B{VhmgmMr OmUrd amhmdr ømgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m
ì`ŠVrÀ`m Ym{_©H$ dV©ZmMo {ZH$f {ZpíMV H$aUmè`m _yë`m§Zm B{Vhmg{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
_yë`m§Zm Ym{_©H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, Ym{_©H$Vm, B{Vhmgào_, Eo{Vhm{gH$ Ñ{ï>H$moZ, B{Vhmg emoYH$Vm,
gd©Y_©g_^md, gd©Y_©g{hîUwVm, gd©Y_©g_mXma Eo{Vhm{gH$ _mZdm~Ôb AmXa, B{Vhmg ~moY.
(16) ^m¡{VH$ _yë`o (23) dV©_mZ{df`H$ _yë`o
ì`ŠVrbm CÎm_ OrdZ_mZmgmR>r CnbãY ì`ŠVrbm dV©_mZmMr OmUrd amhmdr ømgmR>r Amdí`H$
gmYZgm_J«rMm `mo½` Cn`moJ H$aVm `mdm ømgmR>r ì`ŠVrÀ`m AgUmè`m _yë`m§Zm dV©_mZ{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV.
dV©ZmMo {Z`_Z H$aUmè`m _yë`m§Zm ^m¡{VH$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, dV©_mZgmjaVm, gOJVm, g_ñ`m{ZamH$aU
CXmhaUmW©, ì`dhm`©Vm, gmYZgm_J«rgmjaVm, ^m¡{VH$ gw~Îmm j_Vm.
(17) _m{hVr d V§ÌkmZ{df`H$ _yë`o (24) ^{dî`{df`H$ _yë`o
_m{hVr d V§ÌkmZmMm Cn`moJ _mZdr àJVrgmR>r ìhmdm ì`ŠVrbm ñdV:Mo, g_mOmMo, amï´>mMo, {dídmMo ^{dî`
_yë`{ejU … 5
KS>{dÊ`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm ^{dî`{df`H$ {Xem XoÊ`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm amOH$s` _yë`o
_yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, ^{dî`mä`mgwd¥Îmr, XyaÑï>r, Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, amOH$maU gmjaVm, amOH$maU
`moOH$Vm. {ddoH$, bmoH$emhr {Zð>m, Am{W©H$ Mm[aÍ`, erb, {dMma{Zð>m,
H¥${VVËnaVm, gÎmm{Z_m©ohVm, godm.
(25) AmnËH$mbrZ _yë`o
ì`ŠVrbm AmnËH$mbrZ n[apñWVrda _mV H$aÊ`mgmR>r (32) amï´>r` _yë`o
Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm AmnËH$mbrZ _yë`o Ago OZ_mZgmV amï´>r`ËdmMr ^mdZm {Za§Va {dH${gV
åhUVmV. CXmhaUmW©, AmnÎmr ì`dñWmnZ j_Vm, _ZmoY¡`©, R>odUmè`m _yë`m§Zm amï´>r` _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
ghH$m`©, J{V_mZVm Xoe^ŠVr, amï´>ào_, amï´>r` EH$mË_Vm, amï´>r`Ëd, amï´>JrV,
amï´>ÜdO, amï´>r` àVrH$m§Mm AmXa, amï´>r` AI§S>Vm, amï´>godm.
(26) `wÕH$mbrZ _yë`o
Oa `wÕ CX²^dboM Va Ë`mMm gm_Zm H$aÊ`mgmR>r (33) Am§Vaamï´>r` _yë`o
Amdí`H$ Agboë`m _yë`m§Zm `wÕH$mbrZ _yë`o åhUVmV. gd© amï´>mÀ`m ghApñVËdmgmR>r _mJ©Xe©H$ R>aUmè`m
CXmhaUmW©, AmH«$_H$Vm, draVm, g§ajH$Vm, `wÕZrVr, hoa{Jar _yë`m§Zm Am§Vaamï´>r` _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©,
Am§Vaamï´>r` gm_§Oñ`, Am§Vaamï´>r` ghH$m`©, OmJ{VH$ em§VVm,
(27) ñnYm©Ë_H$ _yë`o OmJ{VH$ Amamo½`
ñnYm©Ë_H$ n[apñWVrbm gm_moao OmÊ`mgmR>r Amdí`H$
AgUmè`m _yë`m§Zm ñnYm©Ë_H$ _yë`o Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, (34) d¡pídH$ _yë`o
ñnYm© Ë _H$Vm, ny d © V `mar, VËnaVm, {Z`mo O Zj_Vm, {dídmÀ`m ApñVËdmgmR>r, {dídmVrb O¡{dH$ d
à{VñnÜ`m©~Ôb AmXa, {ZUm©`H$Vm, {IbmSy>d¥Îmr, Ad¡a. AO¡{dH$ g¥ï>rÀ`m g§ajUmgmR>r d {dídmÀ`m emoYmgmR>r
Amdí`H$ Agboë`m _yë`m§Zm d¡pídH$ _yë`o Ago åhUVmV.
(28) d¡km{ZH$ _yë`o CXmhaUmW©, A^`, {díd_mZdVm, {díd~§YwËd, {díd
ì`ŠVrÀ`m d g_mOmÀ`m d¡km{ZH$ OrdZmgmR>r ZmJ[aH$Ëd, O¡{dH$ g¥{ï>ào_, AO¡{dH$ ào_, {dídemoYH$Vm,
Amdí`H$ AgUmè`m _yë`m§Zm d¡km{ZH$ _yë`o Ago åhUVmV. AdH$meZrVr, {dídZrVr.
CXmhaUmW©, emñÌr` {dMmagaUr, d¡km{ZH$ _Zmo^md, emñÌr`
{eñV, d¡km{ZH$ X¥{ï>H$moZ, d¡km{ZH$ {ddoH$, J{UVr` Ñ{ï>H$moZ. (35) e¡j{UH$ _yë`o
darb gd© _yë`o e¡j{UH$ _yë`o AmhoV. Varhr àm_w»`mZo
(29) gm_m{OH$ _yë`o {ejUmbm nyaH$ d nmofH$ R>aUmè`m _yë`m§Zm e¡j{UH$ _yë`o
ì`ŠVrÀ`m d g_mOmÀ`m gm_m{OH$ OrdZmgmR>r Ago åhUVm `oVo. CXmhaUmW©, kmZbmbgm, kmZnam`UVm,
_mJ©Xe©H$ d {XemXe©H$ R>aUmè`m _yë`m§Zm gm_m{OH$ _yë`o {ejH$ nam`UVm, {dÚmWr© nam`UVm, AÜ``ZerbVm,
Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, nañnaghH$m`©, eoOmaY_©, AÜ`mnZerbVm, gO©ZerbVm, {ejU {ddoH$, narjmZrVr,
g_mOerbVm, gm¡OÝ`erbVm, namonH$ma, H¥$VkVm, gm_m{OH$ g§emoYZerbVm, g§emoYZ{ddoH$.
{hV, gm_m{OH$ n[adV©ZerbVm, nwamoJm{_Ëd, g_mOdm{XËd, darb dJuH$aU H$mQ>oH$moa Zmhr. EH$m àH$mamVbo _yë`
gm_m{OH$ J{V_Ëd, Zdgm_m{OH$Vm, Y_©{ZanojVm, ñÌr- Xwgè`m àH$mamVhr ~gy eH$Vo.
nwéf g_mZVm, l_à{Vð>m, gm_m{OH$ gwYmaUm, g_mOH$maU
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : _yë`m§Mo àH$ma Z_yX H$ê$Z
(30) bmoH$emhr{df`H$ _yë`o H$moUË`mhr Mma àH$mam§Mo gmoXmhaU ñnï>rH$aU Úm.
bmoH$emhr OrdZàUmbrbm _mJ©Xe©H$ d {XemXe©H$
R>aUmè`m _yë`m§Zm bmoH$emhr{df`H$ _yë`o Ago åhUVmV.
CXmhaUmW©, Ý`m`, ñdmV§Í`, g_Vm, ~§YwVm, g§Yr, XOm©,
h¸$, H$V©ì`, ZmJ[aH$Ëd, _VgmjaVm, _VXmZ
(31) amOH$s` _yë`o
ì`ŠVrÀ`m d g_mOmÀ`m amOH$s` OrdZmbm `mo½`

_yë`{ejU … 6
{dídmVë`m CXmÎm {dMmam§Mo ñdmJV H$aÊ`mgmR>r AmnU
Amnë`m A§V:H$aUmMr H$dmS>o Zoh_rM Iwbr R>odbr AmhoV.
hm Amnë`mda Pmbo ë `m g§ ñ H$mam§ M m ^mJ Amho . øm
g§ñH$mam§_Ü`o ^a Q>mH$Ê`mMm g§ñH$mahr Amnë`mda Pmbobm
Amho. Amnë`m øm ^ard g§ñH$mam§Mm AZwd§e nwT>ohr g§H«${_V
hmoV amhUo Amdí`H$ Amho. {ejH$mÀ`m {dMmam§Mm AZwd§e
Ë`mMo {dÚmWu nwT>o ZoV AgVmV. åhUyZ d¡pídH$ _yë`m§Mr
gdmªJrU, gå`H$ OmUrd {ejH$ øm ZmË`mZo Amnë`mbm
AgUo H«$_àmá Amho. _yë`m§Mr OmUrd AgUo hohr EH$ _yë`
Amho.
hr OmUrdM Amnë`mbm gm§JVo, gJiçmM _yë`m§Mo
CnH«$_ : {Zð>m øm _yë`mMo Ogo Xoe{Zð>m, VÎd{Zð>m, ñdê$n d¡ p ídH$ Amho . {dídmVë`m O¡ { dH$ g¥ ï > r À`m
ì`pŠV{Zð>m, dñVw{Zð>m, {dMma{Zð>m, g_mO{Zð>m, JwU{Zð>m, ApñVËdmgmR>r A^` ho _yë` hdoM. A^` Agë`m{edm`
AmË_{Zð>m Ago àH$ma gm§JVm `oVmV, Vgo ào_, godm, g¥ï>rVë`m H$moUË`mhr O¡{dH$mbm {Z^©` hmoVm `oV Zmhr. Am{U
^ŠVr, g§nXm øm _yë`m§Mo àH$ma Z_yX H$am. {Z^©` Pmë`m{edm` OJVm `oV Zmhr. nU H$moUË`mhr
O¡{dH$mÀ`m {Z^©`VoMo BVa O¡{dH$m§Zm ^` dmQ>m`bm ZH$mo.
Ë`mgmR>r H$éUm, Aqhgm, Ý`m` hr _yë`o hdrV. hr _yë`o
1.2.4 d¡pídH$ _yë`o {dídmVë`m AO¡{dH$ KQ>H$m§À`m ApñVËdmgmR>rhr hdrV.
_yë`m§Mo dJuH$aU Aä`mgVmZm d¡pídH$ _yë`m§Mm C„oI O¡{dH$m§Zm AmYma AgVmo AO¡{dH$m§Mm. AO¡{dH$m§À`m
AmnU Aä`mgbm Amho. Varhr AmVm naV d¡pídH$ _yë`m§Mm AmYmam{edm` O¡{dH$ OJyM eH$V ZmhrV. AO¡{dH$m§Mm {dZme
C„oI H$embm, hr e§H$m AJXr {ZpíMVnUo Amnë`m _ZmV Wm§~{dÊ`mgmR>r Aqhgm hdrM, H$éUm hdrM. AO¡{dH$m§À`m
Ambobr Zmhr. H$maU d¡pídH$ _yë`m§~Ôb AmUIr {dñVmamZo ApñVËdmÀ`m Amdí`H$VoMo gË`, O¡{dH$ Am{U AO¡{dH$
hdo, Ago Amnë`mbm _yë`m§Mo dJuH$aU Aä`mgVmZm {ZpíMV øm§À`mVë`m F$UmZw~§YmMo gË` H$iÊ`mgmR>r gË` ho _yë`
dmQ>bo Amho. kmZmgmR>r Amgwgboë`m Amnë`mgma»`m Mm§Jë`m hdoM. AO¡{dH$m§daMm AÝ`m` Ý`m`mZoM Wm§~y eHo$b. Ý`m`,
Aܶ¶ZmWvZm kmZ ^a^ê$ZM hdo AgVo; H$maU Amnë`mbm gË`, H$éUm, Aqhgm øm emídV _yë`m§Mr Amdí`H$Vm
Vo Amnë`m BVam§Zm ^a^ê$Z Úm`Mo AgVo. AÜ``Z- àË`oH$mbm "AmH$imdr' ømgmR>r {díd_mZdVm ho _yë` hdoM.
AÜ`mnZmVbr _yë`o AmnU AerM OnV AgVmo, {dH${gV {díd_mZdVm øm _yë`mbm {dídZmJ[aH$Ëd øm _yë`mMm AmYma
H$aV AgVmo. Am|OirV EH$ \y$b nS>ë`mda Hw$Umbmhr \w$bm§Mr bmJVmoM. H$maU h¸$ Am{U H$V©ì` øm§À`m g§VwbZm{edm`
Am|Oi hdrM AgVo. Amnë`mgma»`mÀ`m ^md{dídmbm _mZdVoMr ñn§XZo OmJr hmoV ZmhrV. {dídZmJ[aH$Ëd øm
d¡pídH$ _yë`m§À`m \w$bm§Mr Am|Oi bmJUmaM. H$maU _yë`m{edm` {díd~§YwËd øm _yë`mÀ`m A§VarMm J§Y XadiV
d¡ídrH$aUmÀ`m `wJmMr ñn§XZo Amnë`mhr öX`mV AmhoV. Zmhr.
"öX`m öX` EH$ Ombo' hm kmZoídarVbm gmW© öX`g§dmX Amnë`mVbo {díd~§YËw d Amnë`m ^md{dídmbm ñdñW
"AdKo {díd{M _mPo Ka' øm d¡ídrH$aUmgmR>r Amgwgbobm ~gy XoV Zmhr. AmVm Amnë`m ^md{dídmbm àË`j emoY
Agë`m_wio Amnë`mbm Vmo Amnë`mgmR>r Am{U Amnë`m AgVmo naJ«hmdaÀ`m gOrd g¥ï>rMm. Agob H$m EImÚm
g‘mOmgmR>r hdmgm AgVmo. naJ«hmda Amnë`mgmaImM _mUyg? AgVrb H$m Ë`mÀ`m
d¡pídH$ _yë`o Amnë`mbm {ZpíMVM Zdr ZmhrV. Varhr S>moiçm§V Amnë`m Al§ygmaIoM Aly? AgVrb H$m {VWohr
Amnë`mbm Vr Zì`mZo Aä`mgm`Mr AmhoV. Amnë`m g§ñH¥$VrZo BWë`mgmaIrM PmS>o? {VWbohr AmH$me ^ê$Z `oV Agob
nydm©nma d¡pídH$ _yë`m§Mm CX²Kmof Ho$bobm Amho. "Am Zmo H$m gH$mir gH$mir nmIam§Zr? Aem J{hdaboë`m àíZm§Mo
^Ðm: H«$Vdmo ¶ÝVw {dídV:? gmè`m {dídmVyZ CXmÎm {dMma C_mio Amnë`m ^md{dídmV XmQy>Z `oVmV. øm àíZm§À`m
Am_À`m A§V:H$aUmn`ªV `oD$ Xo' hr F$½doXmVhr àmW©Zm A{Ib CÎmamÀ`m {XeoZo Pon KoÊ`mgmR>r Amnë`mbm Amdí`H$Vm
_mZdmMr àmW©Zm Amho. CXmÎm {dMmam§Zm _yë`o bJS>bobr AgVo. AdH$me gmjaVm, AdH$me ào_, naJ«hgmjaVm,
AgVmV. CXmÎm {dMmam§Mo ñdê$n d¡pídH$ Agë`m_wio Ë`m§Zm naJ«hào_, naJ«hZrVr, {dídgmjaVm, {dídào_, {dídZrVr
bJS>boë`m _yë`m§Mo ñdê$nhr d¡pídH$ AgVo. Ad¿`m øm Am{U Aem g{H«$` _yë`m§Mr.

_yë`{ejU … 7
AmVm EH$ àíZ Amnë`mgmR>r. Iè`m AWm©Zo ñd`§- OrdZH$bhmV ñdV:Mo ApñVËd {Q>H$dyZ R>do Ê`mgmR>r {ZarjU,
AÜ``ZmgmR>r - d¡pídH$ _yë`m§Mr OmUrd nmbH$m§Zm {MH$mQ>r, à`ËZ, j_Vm hr _yë`o ñdV:V {dH${gV Ho$br.
AgUo JaOoMo Amho H$m? Agë`mg H$m? EH$m nmR>monmR> g^modVmbÀ`m n[apñWVrer g_m`moOZ gmYÊ`mgmR>r Ë`mZo
Xwgam àíZ Ambm. `oD$ Úm. hmo`, XmoÝhr àíZ Zdo AmhoV. {Okmgm, AmH$bZj_Vm, d¡Mm[aH$Vm, emoYH$Vm hr _yë`o
Zdo àíZ nS>Uo hohr EH$ _yë`M. Am{U Zì`m àíZm§À`m ñdV:V Am{dîH¥$V Ho$br. _mUyg OgOgm CËH«$m§V hmoV Jobm
Zì`m CÎmam§Mm emoY Zì`mZo KoUohr EH$ _yë`M. VgVer g§doXZerbVm, __©Ñï>r, AMyH$Vm, gO©ZerbVm hr
_yë`o Ë`mZo ñdV:V CËH«$m§V Ho$br. _mZdmMr _yë`{Z{_©Vr
à{H«$`m Wm§~bobr Zmhr; Am{U Wm§~Umahr Zmhr. d¡H$m{gH$Vm
hohr _yë` _mZdmZo ñdV:V {dH${gV Ho$bo Amho.
(2) g_wXm`
{dH$mgmMm Ü`mg KoVboë`m _mZdmÀ`m hohr bjmV
Ambo H$s, {dH$mg EH$Q>çmZo hmoV Zmhr. åhUyZ _mZd H$Yr
EH$Q>m am{hbm Zmhr. OrdZH$bmhmV {Q>H$y Z amhÊ`mgmR>r Q>mi
o çm
H$ê$Z amhUo hr Am{X_mZdmMr A{Zdm`© JaO R>abr. øm
JaOoVyZ _¡Ìr ho _yë` CX`mbm Ambo. _¡ÌrZo _mZdmer gmo~V
H$aV _mZdmbm EH$Q>o amhÿ {Xbo Zmhr, EH$Q>o nSy> {Xbo Zmhr.
Ë`m_wio _mUyg "gm_wXm{`H$' Pmbm; Am{U g§ajU, EH$g§YVm,
em¡`©, Y¡`©, g§Kf© Aem gm_wXm{`H$ _yë`m§Mm CX²JmVm R>abm.
(3) Hw$Qw§~g§ñWm
g_wXm`mV {dH${gV hmoV Agboë`m ^md~§YmZo
_mUgm_mUgm§V {OìhmiçmMo AZw~§Y {Z_m©U Ho$bo. øm
AZw~Y§ m_wio ñdV:Mm AZwde § hm _mUgmÀ`m H$miOrMm {df`
R>abm. AZwde § mMr H$miOr ho _yë` Hw$Qw>~§ g§ñWoÀ`m {Z{_©VrgmR>r
1.2.5 _yë` : òmoV H$maUr^yV R>abo; Am{U _J pñWamdy bmJboë`m Hw$Qw>§~g§ñWoZo
_yë` hr Ad¿`m {dídmMr JaO Amho. Amnbr Va Vr dmËgë`, g§JmonZ, {Oìhmim, g§ñH$ma Aem _yë`m§Mm dob
JaOM AmhoM. àË`oH$mbm _yë`o hdrV. _yë`m§Mr hr _mJUr _m§S>dmda Zobm. Hw$Qw>~§ mVë`m dmT>Ë`m gXñ`m§À`m g§»`oZo Ë`mJ,
bjmV KoD$Z, Hw$Ur _yë`m§Mo CËnmXZ gwê$ Ho$ë`mMo, Am_À`m ào_, H$V©ì`nmbZ, AmkmYmaH$, AmXa Aem AZoH$ _yë`m§Zm
H§$nZrMr _yë`o ¿`m, gmV dfmªÀ`m ½`ma§Q>rgh dm°a§Q>r, AmR> "g§`wŠV' R>odbo. nwT>o {d^ŠV hmoV Joboë`m Hw$Qw>§~g§ñWoZo
_yë`m§da XmoZ _yë`o \«$s - Aem Om{hamVtZr dm{hÝ`m§daÀ`m {ZU©`j_Vm, ñdmdb§~Z, _hÎdmH$m§jm, AmË_{dídmg Aem
_m{bH$m àm`mo{OV Ho$ë`mMo Vwåhr EoH$bo, nm{hbo H$m? _wirM AZoH$ d¡`pŠVH$ _yë`m§Mo {dH$gZ gmYbo. Hw$Qw>§~g§ñWoZo
Zmhr. H$maU _yë`o hr V`ma {_iUmar ~m~ Zmhr. H¥${Ì_ Kamoã`mgma»`m AZoH$ KaJwVr _yë`m§Zm Ka {Xbo.
nÕVrZo _yë`m§Mo CËnmXZ H$aUo Va Ho$di AeŠ`. _yë`m§Mm (4) g_mO
àË`` `oV AgVmo dV©ZmVyZ. dV©Zmda `mo½` {Z`§ÌU R>odV
dV©ZmV gwn[adV©Z gmYUmè`m ~m~r _yë`m§Mo òmoV (CJ_ñWmZo) AJXr gwédmVrÀ`m H$mimV _mZdmMr Kao ^Q>H$Vr
hmoV. hmoVr; nU KamVë`m dmT>Ë`m ngmè`mZo _mZdmbm ñW¡`© {Xbo.
hmo`, _yë`m§Mo òmoV OmUyZ KoÊ`mg AmnU CËgwH$ KameoOmar Kao Zm§Xy bmJbr. Ë`mVyZ eoOmaY_© ho _yë` CX`mbm
AmhmV. Iao Va _yë`m§Mo òmoV Amnë`m n[aM`mMo AmhoV. Ambo. _mUyg _mUgmÀ`m gwIXw:ImÀ`m hmHo$bm "Amo' XoD$
nwT>Mm ^mJ dmMyZ Va nmhm, åhUOo _J H$iob Vwåhm§bm, bmJbm. BVam§Mr gwIXw:Io ñdV:Mr g_Oy bmJbm. ghmZw^Vy r,
Amåhr Ia§M gm§JVmo` Vo. g_mZw^yVr øm _yë`m§_wio _mUyg gm_m{OH$ hmoD$ bmJbm.
_mZdmVë`m gm_m{OH$VoZo g_mO {Z_m©U Ho$bm; Am{U g_mOmZo
(1) _mUyg g_mOerbVm, gm¡ O Ý`erbVm, gË`, Ý`m`, ZrVr,
_mUyg hm Va _yë`m§Mm _ybòmoV hmo`. Am{X_mZdmZo {Z`_~ÕVm, EH$Vm, g_Vm, __Vm, ~§YwVm Aem _yë`m§Mr
{Z{_©Vr H$aV {dH$gZhr gmYbo.
_yë`{ejU … 8
(5) {d{Z_` {b{hVm {b{hVm Ë`mZo Ame`KZVm, g_n©H$Vm, gwñnï>Vm,
_mZd gm_m{OH$ hmoD$ eH$bm, Vmo EH$_oH$m§À`m JaOm§Mr {dñVma, g§jon Aem boIZ{df`H$ _yë`m§Mo J«§WM {bhyZ
nyV©Vm H$arV Agë`m_wio. EH$_oH$m§À`m JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r Q>mH$bo. Ë`mÀ`m {b{hÊ`mbm nyU©{dam_ ZmhrM. _mUyg {b{hV
Ë`mZo {d{Z_`mMr à{H«$`m gwê$ Ho$br. gwédmVrbm hm {d{Z_` AgVmoM. Zì`m _yë`mMm Zdm _wÔm gmnS>bm H$s n[aÀN>oX
dñVy, l_, ney, n[apñWVr Aem _mÜ`_m§VyZ hmoD$ bmJbm. ~XbV AgVmo.
nU nwT>o hr _mÜ`_o AS>MUtMr R>ê$ bmJë`m_wio MbZ ho (8) gm{hË`
{d{Z_`mMo _mÜ`_ {ZpíMV Pmbo. Ë`m_wio dñVy, ney,
boIZmÀ`m àË`oH$ n[aÀN>oXmV _mZdmÀ`m ^md^mdZm,
n[a{ñWVr, ì`ŠVrMo l_ d MbZ øm§Mo Am{W©H$ _yë` {ZpíMV
{dMma, _ZZ, qMVZ, _§WZ, Ë`mMr H$ënH$Vm, Ë`mÀ`m
Pmbo. Ë`mVyZ _mo~Xbm, g§nÎmr hr _yë`o CX`mbm Ambr. nU
AZw^dm§Mr XmhH$Vm eãX~Õ hmoD$ bmJbr. Ë`mÀ`m
H$mhr ì`ŠVtMm g§nÎmrMm hì`mg Am{W©H$ {df_Vm øm
~mobÊ`mVyZhr ho KSy> bmJbo. Ë`mÀ`m {b{hÊ`m~mobÊ`mVyZ
Ad_y ë `mÀ`m CX`mbm H$maUr^y V R> ê $ bmJbm. øm
agmË_H$Vm, Ame`KZVm, H$ënH$Vm, dmñVdVm,
Ad_yë`mda _mV H$aÊ`mgmR>r ~MV, H$mQ>H$ga, n[aJ«hà_mU,
H$mì`mË_H$Vm, ZmQ>ç Aer _yë`o àgdUmè`m A{^ì`ŠVrbm
AW©gmhmæ`, Am{W©H$ g_Vm, Am{W©H$ Mm[aÍ` hr _yë`o CX`mbm
Ë`mZoM gm{hË` ho Zmd {Xbo. øm gm{hË`mÀ`m _mÜ`_mVyZ
Ambr. øm _yë`m§_wio AZoH$m§Mm M[aVmW© MmbÊ`mgmR>r _XV
Ë`mÀ`m _ZmVbr ào_, dmËgë`, {Oìhmim Aer _yë`o Va
Pmbr. Am{W©H$ Mm[aÍ` øm _yë`m_wio _mUyg gJiçm§À`m
A§V_©ZmVbr JyT> _yë`o, Ë`mM~amo~a Ad_yë`o A{^ì`ŠV
M[aVmWm©Mm {dMma H$ê$ bmJbm.
hmoD$ bmJbr. A§V_©ZmVbo Ad_yë` ~mhoa nS>ë`mda Ë`mMo
(6) CÚmoJY§Xo ì`dgm` _Z A{YH$ gwX§ a hmoD$ bmJbo. Am{U Ë`mMo gwX§ a _Z ñdV:À`m
gJiçm§À`m M[aVmWm©Mm {dMma H$aUmè`m _mZdmZo JwhoVbr gw§Xa gw§Xa _yë`o ~mhoa H$mTy> bmJbo.
gJiçm§V AmYr {dMma Ho$bm Vmo ñdV:À`m M[aVmWm©Mm. (9) H$bm
ñdV:Mm M[aVmW© Mmbmdm, ñdV:À`m nmoQ>mbm ^mH$ar {_imdr
AemM gw§Xa _yë`m§À`m Am{dîH¥$VrgmR>r _mZdmbm
åhUyZ _mUyg ñdV:Mo hmV Mmbdy bmJbm. hmV MmbdVm
gm{hË`m~amo~a gmnS>bobo AmUIr EH$ ghOgw§Xa _mÜ`_
MmbdVm Ë`mMo S>moHo$hr Mmby bmJbo. Ë`mÀ`m MmbË`m
åhUOo H$bm. Z¥Ë`, ZmQ>ç, {eën, g§JrV, {MÌ Aem {d{dY
S>moŠ`m_wio Ë`mbm {d{dY CÚmoJY§Xo, ì`dgm` gmnS>bo. øm
H$bm§_wio H$bm{^éMr, gm¢X`©Ñï>r, VÑnVm, H$ënH$Vm,
ì`dgm`mVyZ, CÚmoJY§ÚmVyZ ì`dgm`m{^_wIVm, {Z`moOZ,
àm`mo{JH$Vm, H$bmamYZm Aem AZoH$ H$bmË_H$ _yë`m§À`m
Am`mo O Z, CnH« $ _erbVm, go d m, ì`dñWm, g_Ýd`,
g§JVrbm a§J MTy> bmJbm.
ì`dhm`© V m, {dídgZr`Vm, `Wm© W Vm, ì`ŠVeranUm,
{Z`{_VnUm, àemgH$Vm, CÚ_erbVm, ZmdrÝ`, ghZerbVm, (10) Ioi d H«$sS>m
ghH$m`©, ì`mdgm{`H$ {eñV, bmoH$g§J«mhH$Vm, ZoV¥Ëd,
_mZdr OrdZmVë`m g§JVrÀ`m _yë`m§Zr EH$_oH$m§Zm hmV
AZw ` m{`Ëd, {eH$mD$nUm, {Q> H $mD$nUm, g§ dmX Aem
XoVm XoVm EH$_oH$m§er XmoZ XmoZ hmVhr Ho$bo. Ë`m_wio Ioi
ì`mdgm{`H$ _yë`{dH$gZmMm CÚmoJ ^a^amQ>rbm Ambm.
Am{U H«$sS>oMo gm_Zo a§Jy bmJbo. Ioi Am{U H«$sS>m øm§Mm
(7) ^mfm CX` _mZdmÀ`m `wÕ øm ghOàd¥ÎmrVyZ Pmbobm Agbm Var
Ioi d H«$sS>m øm§Zr H«$sS>mào_, ~bmonmgZm, JwUJ«mhH$Vm,
_mZdmMr ^a^amQ> Pmbr Vr g§dmXm_wio. g§dmXmMo
g§Kf©{à`Vm, gm§{KH$^mdZm, aMZmË_H$Vm, ñnYm©Ë_H$Vm,
_yë` Va {Okmgo~amo~aM _mZdmV {dH${gV Pmbo. Xoh~mobr
{IbmSy>d¥Îmr, Amamo½` Aem _yë`m§Mr {Z{_©Vr gmYV Ë`m§Zm
ho g§dmXmMo _yb ñdê$n hmoVo. Xoh~mobrMm Am{U _mZdmÀ`m
~iH$Q>hr Ho$bo Am{U Ë`m_wio _mZdhr ~iH$Q> hmoV Jobm.
AmdmOmMm g_Ýd` KSy> bmJbm. øm g_Ýd`mV _mZdmÀ`m
^md^mdZm§Mr ^a nSy> bmJbr Am{U _mUyg ~mobH$m Pmbm. (11) àdmg
Ë`mbm ^mfm gmnS>br. ^mfoZo ^mfU, g§^mfU, _V, {dMma,
~iH$Q> hmoV Mmbboë`m _mUgmbm EH$m {R>H$mUr Wm§~Uo
~hþ^m{fËd, AZwdmX, ^mfmg§ñH$ma, gw^m{fV Aem _yë`m§Zm
eŠ` Pmbo Zmhr. _mUyg _wimV ^Q>Š`m. Ë`mÀ`m ^Q>Ho$nUmbm
A{YH$ ~mobHo$ Ho$bo. ~mobŠ`m _yë`m§Zr Mm§Jë`m ldUmMr
Zdr nmdbo \w$Qy> bmJbr. Am{U {Zdmgr _mUyg _YyZ_YyZ
_yë`o {dH${gV Ho$br. nU Á`mbm EoH$dm`Mo Vmo g_moa Zmhr.
àdmgr hmoD$ bmJbm. Ë`mÀ`m àdmgmZo Ë`mbm MmVw`©,
AmVm H$m` H$amdo- øm àíZmÀ`m CÎmamMm emoY KoVm KoVm
emoYH$Vm, ghAZw^yVr, Aä`mg, AmZ§X, OmJê$H$Vm,
_mZdmZo {bnr {Z_m©U Ho$br. _mZd {b{hVm Pmbm Am{U

_yë`{ejU … 9
ghàdmgY_© Aer _yë`o {Xbr. øm _yë`m§Zr Ë`mbm Ë`mÀ`m kmZXodm§nmgyZ OJX²Jwê$ VwH$mo~mam`m§n`ªV, g§V H$~ram§nmgyZ
àdmgmV _mJ©Xe©Zhr Ho$bo. Ë`m_wio Ë`mbm AZoH$ VrWmªMo JmS>J~o m~m§n`ªV, amo{hXmg _hmamOm§nmgyZ VwH$S>mOo rn`ªV, _wŠVmB©
åhUOoM _yë`m§Mo Xe©Zhr KS>bo. Ë`mÀ`m àdmgmMr `mÌm OZmB© n mgy Z àrVrgw Y mOrn`ª V , AmMm`© Hw § $ XHw $ Xm§ n mgy Z
Pmbr. nU Ë`mMo ^Q>H$Uo Wm§~bo Zmhr. ^Q>H$Uo hm Ë`mMm VéUgmJam§n`ªV gd© g§Vm§À`m _m§{X`mirZo _yë`m§Mm AjwÊU
ñd^md Pmbm. OmJa _m§S>bm Amho. gmÜ`m gmoß`m gai eãXm§V _yë`m§Mr
"^mdmW©Xr{nH$m' àÁd{bV H$aV AmÜ`mpË_H$ _yë`m§nmgyZ
(12) Y_© d¡km{ZH$ _yë`m§n`ªV, d¡`pŠVH$ _yë`m§nmgyZ {dídmË_H$
^Q>H$Vm ^Q>H$Vm AmnU ^aH$Qy> Z`o, Agmhr _mZdmMm _yë`m§n`ªV gJù¶m _yë`m§Mm "A_¥VmZw^d' OZ_mZgmbm
"ñd'^md Pmbm. _mZdmÀ`m "ñd'^mdmVyZ AZoH$ Y_© CX`mbm "_yë`m§Mo Bdbogo amon' àË`oH$mÀ`m "Xmar' bmdbo; Am{U
Ambo. Y_mªZr _mZdmÀ`m ^aH$Q>Ê`mda {Z`§ÌU R>odbo. øm Ë`mMm "dobw JJZmdar Zobm'... Am{U _yë`m§Mm "_moJam'
{Z`§ÌUmÀ`m Jm^mè`mV AZoH$ Ym{_©H$, Z¡{VH$_yë`o {ZZmXy àË`oH$mgmR>r, gJù¶m§gmR>r "\w$bbm.' ho gd© gmYw, g§V,
bmJbr. _mZdmÀ`m "ñd'^mdm_wioM Y_mªZm doJdoJir Zmdo _wZr, F${f, ^X§V, _m¡bdr, nmon, _yë`m§Mr MmbVr~mobVr
nS>br. nU _mZdmÀ`m "ñd'^mdm_wioM gd©Y_mªÀ`m _yë`m§Mm {dÚmnrR>oM Zìho Va OmJ¥V VrW©joÌm§Zr _m§{X`mir R>abo.
"AmVbm AmdmO' _mÌ EH$M am{hbm; CXmÎm am{hbm. hm Cn{ZfXmÀ`m n[a^mfoV gm§Jm`Mo Pmbo Va øm _m§{X`mirZo
CXmÎm AmdmO EoH$Ê`mgmR>r AmnU Zoh_rM AmVwa AgVmo. Pmonboë`m§Zm OmJo Ho$bo, OmJo Pmboë`m§Zm CR>dyZ ~gdbo,
qhXy Y_m©Mm CXmÎm AmdmO Y_©, AW©, H$m_, _moj øm ~gboë`m§Zm C^o Ho$bo, C^o Ho$boë`m§Zm Mmbm`bm bmdbo,
nwéfmWmªMr åhUOoM _yë`m§Mr gmYZm H$am`bm gm§JVmo. gdmªÀ`m H$maU OJX²Jwê$ VwH$mo~mam`m§À`m eãXm§À`m AmYmao gm§Jm`Mo
gwImgmR>r "g{hîUw' ìhm`bm gm§JVmo. "OJm Am{U OJy Úm' Pmbo Va "~wS>Vm ho OZ XoIdo Zm S>moim' hr H$idù¶mMr
øm CXmÎm OrdZ_yë`mMm nwañH$ma H$aVmZm O¡Z Y_© Aqhgm d¥Îmr øm _m§{X`mirV A§V~m©ø Agbobr. Ë`m_wioM Iè`m
øm _yë`mÀ`m AmMmambm na_ Y_© _mZVmo. gm_m{OH$ {hVmgmR>r AWm©Zo _yë` na§naoMo H$V¥©Ëd Am{U ZoV¥Ëd g§V na§naoH$S>o OmVo.
Agbobr n{dÌ Z¡{VH$Vm, _¡Ìr, g_Vm åhUOo Yå_ hr ~m¡Õ
Yå_mMr CXmÎm YmaUm _yë` YmaUmM hmo`. {dMma, Cƒma d (14) amÁ`g§ñWm
AmMmamÀ`m nm{dÍ`mMm åhUOoM _yë`mMm nwañH$ma PaW¥ï´>r Zo V ¥ Ë d hr _mZdmMr JaO am{hbr Vr AJXr
Y_© H$aVmo. VmAmo Y_© Voh åhUOoM ào_ hm VmAmoÀ`m åhUOoM Am{X_mZdmÀ`m Q>moir OrdZmnmgyZ. Q>moirda {Z`§ÌU R>odUmao
na_mËå`mÀ`m àmárMm _mJ© gm§JVmo. ào_ ho gd© gX²JwUm§Mo Q>moirVboM Hw$UrVar Agmdo, øm ^y{_Ho$_wio ZoV¥Ëdm~amo~a
_mhoa Amho, ho H$Ýâ`yer Y_m©Mo gyÌ Amho. gX²JwUm§Mr åhUOoM AZw`m{`Ëd hohr _yë` CX`mbm Ambo. Z§Va _mZd {d{eï>
_yë`m§Mr CnmgZm hm XodVoH$S>o OmÊ`mMm _mJ© Amho. Ago ^y^mJmV pñWamdy bmJë`mda g_mO AmH$mambm `oD$ bmJbm.
qeVmo Y_© gm§JVmo. `hþXr Y_m©Zo {Xboë`m n{dÌ Amkm øm ho KS>VmZm nañna gm_§Oñ` ho _yë` CX`mbm Ambo. øm
_yë`m{Y{ð>V dV©ZmÀ`m Amkm AmhoV. {¼ñVr Y_m©Zo gm§{JVbobo _yë`mÀ`m {dH$mgmgmR>r g_mOmZo ñdV:da ~§YZo Q>mH$br. øm
H$Ý\o$eZ (Ho$boë`m nmnmMr H$~wbr) d H$Ýìhe©Z (dmJÊ`mV ~§YZm§Mo nmbZ ZrQ> hmoVo H$s Zmhr, ho nmhÊ`mgmR>r EH$
Mm§Jbm ~Xb) ho _mJ© åhUOo _yë`oM hmoV. Bñbm_ Y_m©À`m `§ÌUm {Z_m©U Pmbr. øm `§ÌUoZo à_wInX ZoV¥ËdmH$S>o Jobo.
_Vo Mm§Jbr H$m_o H$aUmam Am{U dmB©Q> H$m_o Q>mH$Umam gÁOZ øm ZoV¥ËdmMo Ë`m g_mOmda d ^y^mJmda Am{YnË` {Z_m©U
bmoH$m§Mm g_mO åhUOoM _yë`m{Y{ð>V g_mO B©ídambm Ano{jV Pmbo. Am{YnË`mMo ho _yë` amÁ`g§ñWoÀ`m àma§^mbm H$maUr^yV
Amho. erI Y_© "JwéH¥$nm' øm _yë`mnwT>o {dZ_« ìhm`bm R> a bo . amÁ`mMr KS> r ZrQ> amhÊ`mgmR> r àOmnmbZ,
gm§JVmo. "Á`m ì`ŠVrÀ`m A§JmV _mUgmMo aŠV dmhV Amho, bmoH$H$ë`mU, amO{Zð>m, Ý`m`, g§ajU, em¡`© Aer _yë`o
Aem H$moUmMmhr Ûof H$am`Mm Zmhr' øm Ûof_wŠV ào__yë`mMm CX`mbm Ambr. amÁ`g§ñWoMo Am{YnË` na§naoZo EH$mM KamÊ`mV
nwañH$ma {edY_© H$aVmo. àË`oH$ Y_m©Zo AZoH$ _yë`m§Mm nwañH$ma amhÿ bmJbo. øm KamUoemhr_wio H$mhr amOo {dbmgr, Owb_r
Ho$bobm Amho. hm nwañH$ma Zo_Š`m g§»`oV Xe©{dVm `oV Zmhr. Pmbo. Ë`m§Zr Y_©g§ñWobmhr Amnbo ~m{Q>H$ Ho$bo. Y_©g§ñWmhr
hm AZ§VmMm AZ§VmZo Ho$bobm nwañH$ma Amho. da Z_yX Ho$bobr A§YlÕm§Zr ~a~Qy> bmJbr. øm A§YoaZJarÀ`m OmoIS>mVyZ
_yë`o hr Va doMbobr \w$bo AmhoV. àË`oH$ Y_© åhUOo _yë`m§À`m OZVobm gmoS>{dÊ`mgmR>r g_mOgwYmaH$, H«$m§{VH$maH$, Xoe^ŠV
gw_Zm§Zr S>dabobm gwJ§Yd¥jM hmo`. nwT>o gagmdbo. Ë`m_wio amOm§À`m KamÊ`m§Mo amÁ` OmD$Z àOoÀ`m
à{V{ZYtMo amÁ` Amho. bmoH$emhr øm _yë`mMm CX` Pmbm
(13) g§Vna§nam Vmo Agm. bmoH$emhràUrV amÁ`g§ñWoZo h¸$, H$V©ì`, _V,
_yë`m§À`m gw_Zm§Zr S>dabobm Y_m©Mm gwJ§Yd¥j A{YH$ Ý`m`, ZmJ[aH$Ëd Aer _yë`o {dH${gV R>odbr. øm _yë`m§À`m
gmonm Am{U ghOgw§Xa Ho$bm Vmo g§Vm§À`m na§naoZo. _mCbr {dH$gZmgmR>r à~moYZhr H$maUr^yV R>abo.
_yë`{ejU … 10
(15) à~moYZ gwYmaUoMr _yë`o éO{dbr. 19 ì`m eVH$mÀ`m nydm©Ym©V XmXmo~m
Zd{dMmam§Mo Am§XmobZ, d¡Mm[aH$ H«$m§Vr åhUOo à~moYZ. nm§Sw>a§J VI©S>H$am§Zr ñWmnZ Ho$boë`m na_h§g g^oZo OmVr`Vm
à~moYZ àm_w»`mZo KS>bo Vo `wamonmV Am{U ^maVmV. {Z_©ybZ, g_Vm øm _yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bm. B.g. 1867
_Ü`o S>m°. AmË_mam_ nm§Sw>a§J VI©S>H$am§Zr ñWmnZ Ho$boë`m
(A) `wamonmVrb à~moYZ àmW© Z m g_mOmZo EHo $ ídadmX, àmW© Z m, {ejUàgma,
B.g.À`m Voamì`m eVH$mV `wamonmV Y_mªY Y_©Jwê§$À`m ñÌr{ejU{df`H$ gwYmaUm, Om{V^oX {Z_y©bZ hr _yë`o
{damoYmV am°Oa ~oH$Z, Wm°_g AŠdrZg øm {dMmad§Vm§Zr éO{dbr. B.g. 1875 _Ü`o ñdm_r X`mZ§X gañdVr øm§Zr
~w{Õ{Zð>m øm d¡km{ZH$ _yë`mMm nwañH$ma Ho$bm. B.g. À¶m ñWmnZ Ho$boë`m Am`© g_mOmZo g{ƒXmZ§X B©ídamMr CnmgZm,
n§Yamì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©V à~moYZmZo JVr KoVbr. B.g.Mo gË`mMo J«hU, gdmªgmo~V ào_nyd©H$ dV©Z, {dÚoMr CÞVr,
AR>amdo eVH$ ho Iè`m AWm©Zo à~moYZmZo eVH$ R>abo. B©ída, gdmªÀ`m CÞVr_Ü`o ñdV:Mr CÞVr, {hVH$mar {Z`_ nmiÊ`mMo
Y_©, ZrVr øm g§~§YrÀ`m A§YlÕm øm H$mimV {PS>H$maë`m ñdmV§Í` øm _yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bm. B.g. 1897 _Ü`o
Joë`m. øm OJmV Oo H$mhr Mm§Jbo dmB©Q> Amho Ë`mÀ`m{df`r ñdm_r {ddoH$mZ§Xm§Zr ñWmnZ Ho$boë`m am_H¥$îU {_eZZo
_yë`mË_H$ {ZU©` XoVmZm Y_©Jwê$, B©ída, amÁ`H$V©o øm§Mr _mZdVoMm {dH$mg, Mm[aÍ` {Z{_©Vr, AÜ`mË_, AmMma{dMmam§Mr
^rVr ~miJy Z`o, hr _mZdH|$Ðr {dMmaYmam à~moYZmMo \${bV ewÕVm, kmZbmbgm, {MH$mQ>r, AmË_g§`_Z, emar[aH$ gwÑT>Vm,
R>abr. B.g. À`m AR>amì`m eVH$mV KS>boë`m \«|$M _mZ{gH$ gwÑT>Vm, {Z^©`Vm, em¡`©, lÕm d {díd~§YwËd hr
amÁ`H«$m§Vr_wio ñdmV§Í`, g_Vm, ~§YwVm hr _yë`o CX`mbm _yë`o éO{dbr.
Ambr. égmo, ìhm°ëQ>a ho \«|$M amÁ`H«$m§VrMo CX²JmVo R>abo. ^maVmV à~moYZmMr à{H«$`m B.g. À`m {dgmì`m eVH$mV
Aem arVrZo à~moYZ H$mi _mZdH|$Ðr _yë`m§Mm òmoV R>abm. A{YH$ ì`mnH$ ~Zbr. amOfu emhÿ _hmamOm§Zr ZmoH$è`m§V
(Am) ^maVmVrb à~moYZ AmajU XoD$Z g_Vm øm _yë`mbm X{bVm§À`m Xmamn`ªV Zobo.
_hm_mZd S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§À`m _mZd _wŠVrÀ`m
H$_©H$m§S>, A§YlÕm, MmVwd©Ê`© hr ^maVr` g_mOmÀ`m
bT>çm_wio g_Vm, _mZdVm øm _yë`m§Mo VoOñdr OmJaU
AYmoJVrMr H$maUo hmoV, hr OmUrd EH$mo{Ugmì`m eVH$mÀ`m
KamKam§V KS>b.o H$_©`moJr JmS>Jo ~m~m§Zr ñdÀN>Vm øm _yë`mMr
nydm©Ym©V nmíMmÎ` {ejUm_wio ^maVr`m§Zm hmoD$ bmJbr.
àË`j AmoiIr H$ê$Z {Xbr Ë`mM~amo~a _Zm_Zm§Vbr
amOm am__mohZ am°` øm§Zr gVrMr Mmb øm Ad_yë`mÀ`m
A§YlÕoMr KmU ñdÀN> H$aV {ejUmÀ`m _yë`m§Mm Z§XmXrn
{damoYmV gd©àW_ AmdmO CR>dbm. B.g. 1828 _Ü`o Ë`m§Zr
àÁd{bV Ho$bm. AmVmn`ªV _yë`m§nmgyZ d§{MV Agbobm
H$mobH$Vm `oWo ñWmnZ Ho$boë`m ~«måhmo g_mOmZo EHo$ídadmX,
^maVr` g_mO ^maVr` à~moYZm_wio _yë`m§{df`r OmJ¥V hmoD$Z
_mZdVmdmX hr _yë`o OZ_mZgmV éO{dbr. amOm am__mohZ
_yë`o J«hU H$ê$ bmJbm.
am°` ho ^maVr` à~moYZmMo AJ«XVy R>abo. ømM H$mimV B©ídaM§Ð
{dÚmgmJa, bmoH${hVdmXr, AmJaH$a, draoemqbJ_ n§Vbw øm§Zr (16) ^maVr` ñdmV§Í`mMm bT>m
~mb{ddmh øm Ad_yë`mMr àWm ~§X nmS>br. B©ídaM§Ð
^maVmVbo à~moYZ ñdmV§Í` bT>çmbm nmofH$ R>abo.
{dÚmgmJa, bmoH${hVdmXr, Ho$edM§Ð goZ, {dîUwemñÌr n§{S>V
à~moYZm_wio ^maVr`m§Zm ñdmV§Í` øm _yë`mMr AmoiI Va
øm§Zr {dYdm {ddmh øm _yë`mMo g_W©Z Ho$bo. B.g. 1849
PmbrM {edm` ñdmV§Í`mMr JaOhr dmQy> bmJbr. ^maVr`
bm H$mobH$Ë`mbm ~oWyZ øm§Zr _wbtMr emim CKS>br. ømM
ñdmV§Í`mMm bT>m gJiçm OJmgmR>r Xoe^ŠVr, ñdmW©Ë`mJ,
H$mimV _hmË_m Omo{V~m \w$bo, ZmZm e§H$aeoQ>, S>m°. bmS>,
ñdmV§Í`ào_, H«$m§Vr, {Z^©`Vm, em¡`©, ñdamÁ`{Zð>m, _mZdVm,
gm{dÌr~mB© \w$bo, n§{S>Vm a_m~mB©, _hfu H$d©o øm§Zr _hmamï´>
g_Vm, g§Kf© øm _yë`m§Mm Abm¡{H$H$ H¥${VnmR> R>abm. _§Jb
ñÌr-{ejUmMo _yë` éO{dbo. B.g. 1873 _Ü`o _hmË_m
nm§S>o, ~hmXyaehm O\$a, amUr bú_r~mB©, ZmZmgmho~ noedo,
Omo{V~m \w$bo øm§Zr ñWmnZ Ho$boë`m gË`emoYH$ g_mOmZo
Hw§$daqgh, ~oJ_ hOaV_b, VmË`m Q>mono, dmgwXod ~id§V
{Z{_©H$mà{V nyÁ`^md, OmVr`Vm {Z_©ybZ, X{bVmoÕma,
\$S>Ho$, bmb-~mb -nmb, ñdmV§Í`dra gmdaH$a, ZoVmOr
newhË`oMm {ZfoY, {Zì`©gZrnUm, ì`pŠVñdmV§Í`, g_Vm,
gw^mfM§Ð ~mog, ^JVqgh, gwIXod, amOJwê$, M§ÐeoIa
_mZdVm, ~§YVw m, {dídHw$Qw>~§ nX hr _yë`o àm_w»`mZo {ejUmÀ`m
AmPmX, n§. Zohê$, gaXma nQ>ob Ago {H$VrVar Xoe^ŠV ho
_mÜ`_mVyZ éO{dbr. Ho$ai_Ü`o Zmam`U Jwê$ øm§Zr ñWmnZ
Xoe^ŠVr hoM _yë` OJbo. ñdmV§Í`mÀ`m MidirMo _hmË_m
Ho$boë`m lr Zmam`U Y_©nmbZ `moJ øm g§ñWoZo X{bVmoÕma,
Jm§YrOtZr Ho$bobo ZoVË¥ d Aqhgm, gË`mJ«h øm _yë`m§Mo gJù¶m
g_mOgwYmaUm, OmVr`Vm {Z_yb © Z, gXmMma hr _yë`o éO{dbr.
OJmgmR>r amOH$s` CX²~moYZ R>abo. ^maVmV ñdmV§Í` øm
ømM H$mimV AãXwb bVr\$, ga gæ`X Ah_X ImZ, eoI
_yë`mMr _§Jb nhmQ> CJdy eH$br Vr Ho$di ñdmV§Í` øm
_h§_X, Amb_ øm§Zr _wñbr_ g_mOm_Ü`o {ejUmMr d

_yë`{ejU … 11
_yë`mgmR>r OJUmè`m Am{U _aUmè`m Xoe^ŠVm§_wio. hm gm¢X`©{df`H$ _yë`m§Mm CbJS>m R>abm. {dkmZm_wio EH$m
AË`§V _hÎdnyU© gË`mMm CbJS>m Pmbm - Vmo åhUOo gd©
(17) {dkmZmVrb emoY gOrdm§_Ybo OrdÐì` gmaIoM Amho. øm gË`mMm CbJS>m
_mZdmbm amOH$s` ñdmV§Í`mnmgyZ ~m¡{ÕH$ ñdmV§Í`mn`ªV Iè`m AWm©Zo g_Vm øm _yë`mMm CbJS>m R>abm. AmO
gJù¶m àH$maMo ñdmV§Í` hdo AgVo. _mZdmbm ~m¡{ÕH$ ñdmV§Í` {dkmZm_wi o _mUyg naJ«hmH$S>o Pon mdVmo Amho. Ë`mMo
{_imbo Vo Iè`m AWm©Zo {dkmZmVrb emoYm§_i w .o Am{X_mZdmbm ZmJ[aH$ËdmMo _yë` AmH$meJ§JoÀ`m ZmJ[aH$Ëdmn`ªV OmD$Z
g¥ï>r~Ôb dmQ>Umar {Okmgm, Ë`m_wio Ë`mZo bmdbobo emoY hr nmohmoMVo Amho. AmO {dkmZm_wio _mZd AmH$memVhr emoYZmMr
{dkmZmVrb emoYm§Mr gwédmV åhQ>br nm{hOo. Am{X_mZdmZo _yë`o noê$ bmJbm Amho. Ë`mMo hmV AmH$membm {^S>bobo
bmdboë`m emoYm§Mr Vnerbdma Zm|X Zgbr Var Vo emoY AmhoV.
AmOÀ`m àJV {dkmZmMo A{Yð>mZ hmo`. emoYm§À`m Zm|Xr_wio
{dkmZ øm òmoVmnmgyZ CJ_ nmdboë`m _yë`m§Mm CbJS>m (18) {ejU
hmoVmo Vmo Agm - B.g. ny. 550 øm dfu `m emñÌkmZo "hmV AmH$membm {^S>dm`Mo, nm` _mÌ O{_ZrdaM
n¥ÏdrMo AdH$memVrb ñWmZ R>a{dbo. A°Zoe{P_°ÊS>aMm hm amhÿ Úm`Mo', hm _yë`g§ñH$ma _mZdmbm {Xbm Vmo {ejUmZo.
emoY åhUOo g§emoYZ øm _yë`mMm Zm|Xë`m Jobobm àma§^ OrdZmÀ`m {d{dY joÌm§Vë`m _yë`m§Mo g§JmonZ, g§dY©Z Ho$bo
R>amdm. Ë`mZ§Va J«rH$, amo_Z, B{Opße`Z, gw_o[a`Z d ^maVr` Vo {ejUmZo. OrdZmVë`m gd©M joÌm§À`m {dH$mgmÀ`m _wimer
emñÌkm§Zr agm`ZemñÌ, d¡ÚH$emñÌ, IJmobemñÌ, BË`mXr Am{U gmo~V {ejU Agë`mZo gd© _yë`o EH$m AWm©Zo
emñÌm§Mm d¡km{ZH$ nÕVrZo Aä`mg H$ê$Z Aä`mgmMr d {ejUmMrM _yë`o R>aVmV. {ejUmZo OrdZmbm AW© àmá
OrdZmMr d¡km{ZH$ _yë`o CX²Kmo{fV Ho$br. nU _Ü``wJmV H$ê$Z XoV AWm©Mo _yë` Am{U _yë`mMm AW©M CX²Kmo{fV
(B.g. 476 Vo B.g. 1453) Y_mªY Y_©Jwê$§À`m XS>nemhrZo Ho$bm Amho. {ejUmMo Am{U {ejUmVë`m _yë`m§Mo d`
{dkmZmbm nmn R>adbo. H$moUVrhr ~m~ {ZarjU d à`moJmÀ`m _mZdmÀ`m CËH«$m§VrÀ`m d`mBVHo$M Amho. MoVH$mbm {Xboë`m
àË`j nwamì`m{edm` ñdrH$mê$ Z`o, Ago B.g. À`m Voamì`m CËñ\y$V© à{V{H«$`onmgyZ gwê$ Pmboë`m {ejUmZo nwT>o AZoH$
eVH$mV am°Oa ~oH$ZZo R>m_nUo à{VnmXZ Ho$bo. Ë`m_wio am°Oa AZm¡nMm[aH$, Am¡nMm[aH$ diUo KoVbr. øm diUm§Zr
~oH$Z Zd`wJmMm OZH$ R>abm. ho Zd`wJ åhUOo Iè`m AWm©Zo _mZdmbm {Xbobr _yë`o, øm diUm§da _mZdmZo emoYbobr,
"d¡km{ZH$ _yë`m§Mo `wJ' åhQ>bo nm{hOo. H$mon{Z©H$g øm emñÌkmZo {Z_m©U Ho$bobr _yë`o Aer - g§doXZerbVm, à{V{H«$`m,
gy`© pñWa Amho Am{U n¥Ïdr d BVa J«h gy`m©^modVr àX{jUm {Okmgm, {ZarjU, AZwH$aU, à`ËZ, {dMma, à_mX ewÕr,
KmbVmV ho gà_mU {gÕ Ho$bo. H$mon{Z©H$gMo ho à{VnmXZ A{^g§YmZ, g_ñ`m {ZamH$aU, __©Ñï>r, Aä`mgwd¥Îmr,
gà_mUVm d emñÌr` {ZarjU øm _yë`m§Mo à{VnmXZ åhQ>bo à`mo J erbVm, H« $ sS> m ào _ , {IbmSw > d ¥ Î mr, g§ J « m hH$Vm,
nm{hOo. nwT>o J°{b{bAmo, Ho$nba øm emñÌkm§Zr H$mon{Z©H$gÀ`m ñ_aUgwb^Vm, g§H«$_UerbVm, CËñ\y$V©Vm, A{^ì`ŠVr,
g§emoYZmMo g_W©Z Ho$bo. ho g_W©Z MM©gÎmoÀ`m _mÝ`Vm§À`m emoYH$Vm, g§emoYH$Vm, _yë`_mnH$Vm, gO©ZerbVm, amï´>r`Vm
{damoYmV hmoVo. Ë`m_wio {MS>boë`m MM©gÎmoZo øm emñÌkm§Mm {edm` _yë`m§Mo nmR> XoUo hr {ejUmMr n[anmR>r R>abr.
A_mZwf N>i Ho$bm. AZoH$ emñÌkm§Zr ñdV:À`m àmUm§Mo {ejU hm gË`, g_Vm, _mZdVm, Ý`m`, ~§YVw m, {dídmË_H$Vm
_mob XoD$Z d¡km{ZH$ gË` ho _yë` A_a R>odbo. Ý`yQ>ZMm Aem AZoH$ emídV _yë`m§Mm Am{U gm_m{OH$ CÎmaXm{`Ëd,
JwéËdmH$f©UmMm {gÕm§V AmYw{ZH$ {dkmZmMo A{Yð>mZ R>abm. nwamoJm{_Ëd, Obào_, V§ÌkmZào_, n`m©daUào_, n[ag§ñWm ào_,
nwT>o emñÌkm§Zr bmdboë`m AZoH$ emoYm§_i w o {dkmZmÀ`m {d{dY AdH$meào_ Aem AZoH$ ZdrZ _yë`m§Mm {Za§Va, {ZVm§V gw§Xa
emIm§Mm {dñVma hmoD$ bmJbm. Ë`m_wio kmZmMo dJuH$aU, n[anmR>M hmo`. e¡j{UH$ _yë`m§Zr _mZdmMo ì`pŠV_Îd
{deofrH$aU, Cƒ{deofrH$aU, Am§VaemñÌr` g_dm` øm {dídmË_H$ Ho$bo; nU øm ì`pŠV_ÎdmMm AmË_m _mÌ amï´>r`
_yë`m§Mmhr {dñVma hmoD$ bmJbm. R>odbm.
{dkmZmVrb emoYm§_wio _mZdmMr Am`w_`m©Xm dmT>br.
OJÊ`mgmR>r gwIgmo`tMr _yë`o CnbãY Pmbr. {edm` øm (19) amï´>
emoYm§Zr {Okmgm, VH©$, {dMma, AZw_mZ, {ZarjU, {MH$mQ>r, amï´>r`Ëd ho àË`oH$mgmR>r Apñ_Vm_yë` AgVo. øm
àm`mo{JH$Vm, AMyH$Vm, gË`, d¡km{ZH$ _Zmo^md, d¡km{ZH$ A_mob _yë`mMm bm^ Amnë`mbm amï´>m_wio hmoVmo. åhUyZ
Ñ{ï>H$moZ, gmVË` hr _yë`o gmVË`mZo éO{dbr. {dkmZmVrb Amnbo amï´> Amnë`mgmR>r Ord H$s àmU AgVo. amï´> hr
emoYm§_wio gË`mMm CbJS>m hmoV Jobm. gË`m_wio ^mdgm¢X`©, g§H$ënZm Amnë`m ^y^mJmer Am{U ^y^mJmVrb bmoH$m§er
{dMmagm¢X`© øm§Mm CbJS>m hmoV Jobm. Ë`m_wio gË`mMm CbJS>m Agboë`m AZw~§YmVyZ {Z_m©U hmoVo. amï´>m_wioM OÝ_XmË`m

_yë`{ejU … 12
_mVoBVHo$M _mVrMo _yë` R>aVo. hr _mVr CJmM Zmhr ^mir XoVmV.
bmdbr OmV! øm _mVrMr enW CJmM Zmhr KoVbr OmV! "O`qhX' ho amï´>r` A{^dmXZ Amho. ZoVmOr gw^mfM§Ð
åhUyZM Va Amnë`m amï´>mMr àVrHo$ Amnë`mbm ~mogm§À`m AmPmX qhX goZoMm Vmo Zmam hmoVm. O`qhX åhUOo
Amnë`m àmUmnojmhr {à` AgVmV. amï´>r` àVrH$m§_YyZ àVrV ñdmV§Í` MidirMm B{Vhmg d amï´>^ŠVr øm _yë`m§Mm JJZ^oXr
hmoUmar amï´>r` _yë`o Amnbr OrdZ_yë`o AgVmV. øm O`Kmof hmo`.
_yë`m§gmR>rM AmnU OJm`Mo AgVo. hr _yë`o AmnU OJm`Mr Amnbm amï´>r` ney dmÚ hm em¡`© øm _yë`mMo àVrH$
AgVmV. hmo`. Amnbm amï´>r` njr _moa hm gm¢X`© øm _yë`mMo àVrH$
Amnbm amï´>ÜdO åhUOo Amnë`m amï´>r` _yë`m§Mo CÞV, hmo`. Amnbo amï´>r` nwîn H$_i ho Amnë`m g§ñH¥$VrMo _w»`
JJZ^oXr àVrH$! Amnë`m amï´>ÜdOmMm daMm Ho$gar a§JmMm àVrH$ hmo`.
nQ²>Q>m Ë`mJ, {Zñn¥hVm, em¡`© øm _yë`m§Mo àVrH$ hmo`._Ybm Amnë`m g§{dYmZmZo XoemMo gmd©^m¡_Ëd, g_mOdmX,
nm§T>è`m a§JmMm nQ²>Q>m gË`, gmpÎdH$Vm, àH$me, gmYonUm, Y_©{ZanojVm, bmoH$emhr, gm_m{OH$-Am{W©H$-amOZ¡{VH$
em§VVm øm _yë`m§Mo àVrH$ hmo`. ImbMm {haì`m a§JmMm Ý`m`, {dMma A{^ì`ŠVr {dídmg, lÕm d CnmgZm øm§Mo
nQ²>Q>m ^a^amQ> d {dídmg øm _yë`m§Mo àVrH$ hmo`. _Yë`m ñdmV§Í`, XOm©Mr d g§YrMr g_mZVm, ì`ŠVrMr à{Vð>m d
nm§T>è`m a§JmÀ`m nQ²>Q>mÀ`m _Ü`^mJr Agbobo AemoH$MH«$ amï´>mMr EH$Vm Am{U EH$mË_Vm øm§Mo AmídmgZ XoUmar ~§YwVm
JVr d àJVr øm _yë`m§Mo àVrH$ hmo`. gXmMaU, Ý`m` d øm OrdZ_yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bobm Amho.
em§VVm øm _yë`m§Mr H$mg Yê$Z gVV nwT>o Jobo nm{hOo, Aer XodZmJar hr Amnbr amîQ´>{bnr Amho. gabVm,
àoaUm ho MH«$ Amnë`mbm XoVo. øm MH«$mbm Agbobo Mmodrg gw~moYVm, boIZgwb^Vm hr XodZmJar {bnrMr d¡{eîQ>ço
Amao Amnë`mbm {XdgmVë`m Mmodrg Vmgm§Mr OmUrd H$ê$Z åhUOoM _yë`oM hmoV.
XoVmV; Am{U doioMm gXwn`moJ øm _yë`mMr àoaUm XoVmV. {hÝXr hr Amnbr amï´>^mfm amï´>r` EH$mË_Vm øm _yë`mMo
Amnbr amï´>_Ðw m Amnë`m amï´>mÀ`m amÁ`H$ma^ma{df`H$ àVrH$ Amho. gmÜ`m, gw~moY d ZdrZ eãXm§À`m {Z{_©VrMo
_yë`m§Mr àVrH$ hmo`. Amnbr amï´>_wÐm gmaZmW `oWrb AemoH$ _yë` qhXr_Ü`o Amho. qhXr hm eãX _wimV ñWidmMH$
ñV§^mÀ`m erfm©Mr à{VH¥$Vr hmo`. amï´>_wÐoVrb EH$_oH$m§À`m Amho. øm eãXmMm ^md~§Y BWë`m _mVrer åhUOoM amï´>mer
nmR>rbm nmR> bmdyZ C^o Agbobo Mma {g§h nwéfmW© d {Z^©`Vm Amho.
øm _yë`m§Mo àVrH$ AmhoV. øm qghmÀ`m nm`mImbr Agboë`m
JmobmH$ma nr{R>Ho$da KmoS>m, ~¡b, hÎmr, {g§h ho àmUr AmhoV. (20) amï´>g§K
KmoS>m hm CËgmh d doJ, ~¡b hm H$V©ì` d I§~raVm, hÎmr hm àË`oH$mMm ^md~§Y ñdV:À`m amï´>mer AgVmo. àË`oH$mbm
CXmÎmVm d gä`Vm, qgh hm nwéfmW© d {Z^©`Vm øm _yë`m§Mo Amnë`m amï´>mMm A{^_mZ AgVmo, Agmdm. nU Xwa{^_mZ
àVrH$ hmo`. nr{R>Ho$daÀ`m XmoZ àmÊ`m§À`m _Ü`o MH«$ Amho. Zgmdm. hm Xwa{^_mZ Vrd« Zgmdm. XmoZ amï´>m§_Yrb Vrd«
ho MH«$ gXmMaU, Ý`m` d em§VVm øm _yë`m§À`m _mÜ`_mVyZ Xwa{^_mZm§Mm Q>H$amd Pmbm H$s `wÕ ^S>Hy$ eH$Vo. _hm`wÕ
àJVrMo _yë` gmYÊ`mMm g§Xoe XoVo. Amnbr amO_wÐm A{h§gm, noQy> eH$Vo. n{hë`m d Xwgè`m _hm`wÕmÀ`m MQ>Š`m§Zr gJio
em§VVm d ~§YwVm øm _yë`m§Mo àVrH$ Amho. OJ BVHo$ nmoH$io Jobo H$s AmVm _hm`wÕ Hw$UmbmM ZH$mo.
Amnë`m amO_w Ð o d a Imbr "gË`_o d O`Vo ' ho n{hë`m _hm`wÕmZ§Va VÎdhrZ Am§Vaamï´>r` amOH$maUmda
_wÊS>H$mon{ZfXmÀ`m íbmoH$mVbo g§ñH¥$V dMZ Amho. ho Amnbo Cnm` åhUyZ {X. 28/4/1919 bm doJdoJiçm amï´>m§Mr
amï´>r` KmofdmŠ` Amho. "gË`mMmM {dO` hmoVmo' Agm Ë`mMm amï´>g§K hr OmJ{VH$ g§KQ>Zm ñWmnZ Pmbr. øm g§KQ>Zo_wio
AW© Amho. OmJ{VH$ em§VVm, ghH$m`©, àJQ> amOZ`, gm_y{hH$ gwa{jVVm
Amnbr amO_wÐm AmnU ZmUr, ZmoQ>m, emgH$s` nÌo hr Am§Vaamï´>r` amOH$maUmMr Zdr gyÌo AWm©VM _yë`o {ZpíMV
øm§da C_Q>bobr nmhVmo Voìhm _Yë`m qghmMr nyU©_wÐm, Pmbr. Varhr Xwgao _hm`wÕ noQ>bo. amï´>g§KQ>ZoMo H$m`©
~mOyÀ`m XmoÝhr qghmÀ`m AY©_wÐm nr{R>Ho$da KmoS>m, MH«$ d H$mob_S>bo. Xwgè`m _hm`wÕmÀ`m Xaå`mZ B§½b§S>, A_o[aH$m,
~¡b Am{U nr{R>Ho$Imbr "gË`_od O`Vo' Ago {b{hbobo gmopìhEV a{e`m øm XmoñV amï´>m§Zr Am§Vaamï´>r` g§KQ>ZoMr
Amnë`mbm {XgVo. H$ënZm _m§S>br. B.g. 1942 _Ü`o "g§`wŠV amï´>o' (United
"OZJU_Z' ho Amnbo à_wI amï´>JrV (National Nations ) hm eãXà`mo J ê$T> Pmbm.
Anthem ) Amho . "d§ X o _mVa_² ' ho Amnbo amï´ > J rV {X. 25/4/1945 Vo 25/6/1945 øm H$mbmdYrV
(National Song) Amho. "OZJU_Z', "d§Xo _mVa_²' g°Ý\«$mpÝgñH$mo `oWo ^aboë`m nÞmg amï´>m§À`m n[afXoZo g§`wŠV
Amnë`mbm amï´>r` EH$mË_Vm, amï´>^ŠVr øm _yë`m§Mm g§Xoe amï´>g§KQ>ZoMr (United Nations Organization) gZX

_yë`{ejU … 13
V`ma Ho$br. {X. 26 OyZ 1945bm øm gZXoda gohoMmirg Vr Aer - EImXo {d{eï> _yë` Ho$di Ë`m EH$mM òmoVmnmgyZ
amï´>mÀ§ `m à{V{ZYtZr _mÝ`VoÀ`m ñdmjè`m {Xë`m Am{U g§`Šw V CX`mbm `oVo Ago Zmhr, Va Vo AZoH$ òmoVm§nmgyZ CX`mbm
amï´> g§KQ>ZoMm CX` Pmbm. g§`wŠV amï´> g§KQ>ZoÀ`m gZXoVrb `oVo. Am{U øm Z g§nUmè`m {ddoMZmdê$Z AmUIr EH$ Jmoï>
KmofUo_Ü`o `wÕmnmgyZ ^mdr {nT>çm§Mo g§ajU, _yb^yV _mZdr bjmV `oVo Vr Aer, _yë`m§Mo AmUIr òmoV Agy eH$VmV
A{YH$ma, àË`oH$ ì`ŠVrMo ì`pŠV_Îd d nmÌVm, ñÌr-nwéfm§Mo Am{U _yë`ogwÕm.
d bhmZ_moR>çm amï´>mM§ o g_mZ A{YH$ma øm§da {Zð>m, Am§Vaamï´>r` ñd`§-AÜ``Z hogÕ w m _yë`m§Mo òmoV Agy eH$Vo åhUyZ
O~m~XmarMm ñdrH$ma, àË`oH$mbm Ý`m`, ì`mnH$ ñdmV§Í`, ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : amHo$e Ë`mÀ`m AmB©bm
gm_m{OH$ àJVr, CÞV OrdZ_mZ, amï´>eOo ma, na_Vg{hîUwVm, KaH$m_mV _XV H$aVmo. ñdmV§Í`{XZmÀ`m H$m`©H$« _mV Ë`mÀ`m
Am§Vaamï´>r` em§VVm d gwa{jVVm øm§gmR>r g§KQ>Z øm _yë`m§da ^mfUmZo Iyn Q>miçm KoVë`m. ^maVmÀ`m Mm§Ð_mo{h_oÀ`m
^a {Xbm Amho. g§`wŠV amï´>g§KQ>ZoÀ`m Ü`o`m§Zmhr Ü`mg Amho ~mVå`m§À`m H$mÌUm§Mm Ë`mZo Ho$bobm g§J«h Ë`mZo Ë`mÀ`m
Vmo Am§Vaamï´>r` em§VVm d gwa{jVVm, amï´>_¡Ìr, Am§Vaamï´>r` {_Ìmbm ^oQ> {Xbm. Ë`mÀ`m øm dV©ZmV AmT>iUmar _yë`o
ghH$m`©, Am§Vaamï´>r` gwg§dm{XËd øm _yë`m§Mm. g§`wŠV H$moUVr? øm _yë`m§Mo òmoV H$moUVo? øm òmoVm§nmgyZ AmUIr
amï´>g§KQ>ZoMr Am_g^m, {d{dY g{_Ë`m, Img g§ñWmZgwÕm H$moUH$moUVr _yë`o CX`mbm `oVmV?
Am§Vaamï´>r`, AWm©V OmJ{VH$ _yë`m§er ~m§Yrb AmhoV. g§`Šw V
amï´> g§KQ>ZoÀ`m {dMma d H$m`©àUmbrV Ad¿`m {dídmÀ`m
EH$mË_VoM,o A{Ib OJVmÀ`m O`KmofmMo gya AmT>iZy `oVmV.
(21) dV©_mZH$mimMr AmdmhZo Am{U AmìhmZo
g§`wŠV amï´> g§KQ>ZoÀ`m _yë`m§Mo gya C_Q>bo Vo ~XbË`m
H$mimÀ`m AmdmhZm§Zm XmX XoÊ`mgmR>r Am{U AmìhmZo g_W©nUo
nobÊ`mgmR>r. dV©_mZ H$mimÀ`m AmdmhZm§Zm à{VgmX
XoÊ`mgmR>r Am{U AmìhmZo nobÊ`mgmR>r Zì`m _yë`m§Mo gya
C_Q>V AgVmV. gÜ`mÀ`m _m{hVr, V§ÌkmZmÀ`m `wJmÀ`m
AmdmhZm§Zm à{VgmX XoÊ`mgmR>r V§ÌkmZ ào_, V§ÌkmZgmjaVm,
V§Ìew{MVm, g§dmXew{MVm øm Zì`m _yë`m§Mo gya C_Q>bo AmhoV.
gÜ`mÀ`m nmUr Q>§MmB©_wio Obào_, ObgmjaVm, Ob~MV
Aem Amobmì`mÀ`m _yë`m§Mm {ZP©a dmhÿ bmJbm Amho. dmT>Ë`m
^rfU àXyfUm_wio n`m©daU ào_, n[apñWVrH$s ào_, n`m©daU
gmjaVm, n[apñWVrH$s gmjaVm Aem _yë`m§Mr KmB© gwê$
Pmbo b r Amho . {Vgao _hm`w Õ _w i rM ZH$mo åhUy Z
OmJ{VH$sH$aU, {dídmË_H$Vm øm _yë`m§À`m CX`m~amo~a _¡Ìr, 1.2.6 _yë` : ñdê$n
A^` øm _yë`m§Mm OrUm©oÕma gwê$ Pmbobm Amho. ^«ï>mMmamZo
nmoIabobo _mZdr OrdZmMo Z¡{VH$ A{Yð>mZ ^«ï>mMmamÀ`m (1) _yë`o _wimV V`ma AgVmV H$m?
VmdS>rVyZ gwQ>mdo ømgmR>r _yë`{ejU øm _yë`mMm OrUm©oÕma
(2) A{h§gm d ^m¡{VH$ gw~Îmm øm _yë`m§_Ü`o \$aH$
hmo V mo Amho . ^{dî`mVrb g_ñ`m§ M m Am{U Ë`mdarb
Amho H$m? H$moUVm?
Cnm``moOZm§Mm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r ^{dî`mä`mg ho _yë`
CX`mbm Ambobo Amho. naJ«hmH$S>o PonmdUmè`m AdH$me (3) gË` øm _yë`m§Mr Vwåhm§bm bhmZnUr Agbobr
`mÌm§_wio AdH$megmjaVm, AdH$meZrVr øm _yë`m§Mrhr OmUrd d gÜ`m Agbobr OmUrd øm§V H$mhr
AdH$me `mÌm gwê$ Pmbobr Amho. Amnë`m XoemMo ZmJ[aH$Ëd \$aH$ nS>bobm Amho H$m?
OmonmgV AmH$meJ§JoÀ`m ZmJ[aH$Ëdmbm Amnbogo Ho$bo OmV MMm© H$aVm H$aVm Vw_À`m bjmV Ambo Agob,
Amho. AmnU _yë`m§À`m ñdê$nmMr MMm© H$aVmo`. Amnë`m MM©oV
_yë`m§Mo òmoV Am{U _yë`o øm ~m~r Amnë`mbm W¸$ nwT>rb _wÔo Agy eH$VmV.
H$ê$Z gmoS>Umè`m AmhoV. Ë`m§À`m{df`rMo {ddoMZhr g§nUmao
Zmhr. nU øm {ddoMZmdê$Z EH$ Jmoï> Amnë`m bjmV `oVo

_yë`{ejU … 14
(1) CX²Jm_r (8) ì`pŠV{Zanoj
n§Mdrg dfmªnydu ObgmjaVm ho _yë` Vwåhmbm _mhrV YmÝ` _mVrVyZ {nH$Vo; gmoÝ`mVyZ Zmhr. EImÚmZo {H$Vrhr
hmoVo H$m? - ZìhVo. _yë`o _wimV V`ma ZgVmV. Amnë`m åhQ>bo, YmÝ` gmoÝ`mVyZ {nH$Vo - Var YmÝ` gmoÝ`mVyZ Zmhr
AZw^dmVyZ, {dMmamVyZ _yë`o V`ma hmoVmV. åhUyZ _yë`m§Mo {nH$Uma. "XyY H$m XyY, nmZr H$m nmZr' hmoV AgVoM. gË`
ñdê$n CX²Jm_r AgVo. Vo gË`, _yë` Vo _yë`. Hw$Ur Ë`mbm AgË`, Ad_yë`
R>adbo, Varhr Vo gË`M amhUma, _yë`M amhUma. eoboaMohr
(2) Z¡g{J©H$
hoM åhUUo Amho. _yë`o An[adV©Zr` AgVmV. åhUOoM
EImXo _yë` Amnë`mbm H¥${Ì_ nÕVrZo V`ma H$aVm _yë`m§Mo ñdê$n ì`pŠV{Zanoj AgVo.
`oVo H$m? S>moiçm§V p½bgarZ Q>mHy$Z Aly AmUVm `oVmV; nU
H$éUm ho _yë` Zmhr AmUVm `oV. EImXm Xw:IX AZw^d (9) OmUrdgmnoj
Amnë`m dmQ>çmbm `oVmo; Am{U Amnë`m _ZmV AmnmoAmn Amnë`m bhmZnUr Amnbo JwéOr, ~mB© Amnë`mbm
H$éUm {Z_m©U hmoVo. gJir _yë`o AerM Z¡g{J©H$ nÕVrZo gm§Jm`Mo, Aä`mg H$a. nU Ë`m doir Amnë`mbm dmQ>m`Mo,
CX`mbm `oVmV; Ë`m_wio Ë`m§Mo ñdê$n Z¡g{J©H$ AgVo. Aä`mg? Am{U Amåhr? Am{U H$m åhUyZ H$am`Mm? AmVm
(3) JwUmË_H$ AmnU Amnë`m {dÚmÏ`m©bm gm§JVmo, Aä`mg H$a. (Ë`mgmR>r
AmnUhr Aä`mg H$aVmo - ho dmŠ` _wÔm_ H§$gmV Q>mH$bo.
àm_m{UH$nUm ho _yë`. àm_m{UH$nUm hm JwU, _yë`o _yR> Pmbobr AgbobrM ~ar AgVo.) AmVm _mÌ Zoh_r
JwU Agë`m_wio Ë`m§Mo ñdê$n JwUmË_H$ AgVo ho AmoKmZoM Amnë`mbm dmQ>Vo, Ë`m doir Aä`mg Ho$bm AgVm, Va
Ambo. AmnU Iyn nwT>o Jobmo AgVmo. ømdê$Z Amnë`m EH$ Jmoï>
(4) {d{dYVm bjmV `oVo, Vr åhUOo _yë`m§Mo ñdê$n OmUrdgmnoj AgVo.
eoboaMohr hoM åhUUo Amho.
_yë`m§Mo 35 àH$ma ZwH$VoM AmnU Aä`mgbo. _yë`m§Mm
N>Îmrgmdm àH$ma AmnU gm§Jy eH$mb. Va _yë`m§Mo àH$ma (10) AmH$pñ_H$
{d{dY åhUyZ Ë`m§À`m ñdê$nmVhr {d{dYVm. gwQ>rMm {Xdg. XwnmaMr doi. Amnbo N>mZn¡H$s dmMZ
(5) {^ÞVm Mmbbobo AgVo. "àg§Jr AI§{S>V dmMrV Omdo' ho g_WmªZr
Amnë`mbm dmMZmgmR>r gm§{JVbobo Amho Zm! åhUyZM Va
H$mQ>H$ga ho EH$ _yë`. Am{U XmV¥Ëd ho EH$ _yë`.
Mm§Jë`m dmMZmMr Mm§Jbr gd` Amho Amnë`mbm. EdT>çmV
nU H$mQ>H$garMm JwUmË_H$ Ame` XmV¥ËdmÀ`m JwUmË_H$
Amnë`mH$S>o Hw$UrVar `oVo. Ë`mÀ`m _hÎdmÀ`m H$m_mgmR>r
Ame`mnojm {ZpíMVM doJim. EH$m _yë`mMm JwUmË_H$ Ame`
AmnU Ë`mÀ`mgmo~V Mbmdo Aer {dZdUr H$aVo. AmnU
Xwgè`m _yë`mÀ`m JwUmË_H$ Ame`mnojm {^Þ AgVmo - øm
M¸$ åhUVmo, ""Ambmo AgVmo nU _bm doi Zmhr.'' EdT>çmV
AZw^dmdê$Z VwåhrM åhUUma, _yë`m§À`m ñdê$nmV {^ÞVm
~mhoê$Z _mahmU Mmbë`mMm AmdmO `oVmo. AmnU bmJbrM
AmT>iVo, ~a§ H$m!
~mhoa `oVmo. Amnë`m eoOmè`mbm _mahmU H$ê$Z Hw$UrVar
(6) ì`pŠV{Zð> ngma Pmbobo AgVo. AmnU bmJbrM eoOmè`mbm XdmImÝ`mV
AmnU ZwH$VoM Aä`mgbo (Aä`mg hohr EH$ _yë`) KoD$Z OmVmo - Amnë`mOdi Zgbobm doi Hw$Ry>Z `oVmo?
- _mZd hm _yë`m§Mm _ybòmoV. _mZd åhUOo ì`ŠVr - ømdê$Z ñnï> hmoVo, H$mhr _yë`m§Mo ñdê$n AmH$pñ_H$ AgVo.
åhUyZ _yë`m§Mo ñdê$n ì`pŠV{Zð> R>aVo. _mZd{Zð> åhQ>bo Var _obm©o nmoÝVrMohr Ago _V Amho H$s, {d{eï> n[apñWVrV VÎdo
Mmbob. AmH$pñ_H$nUo CX`mbm `oVmV. VÎdo åhUOo _yë`o.

(7) dñVw{Zð> (11) g§Kfm©Ë_H$


AmnU EImÚm Jmoï>rbm MyH$ H$m åhUVmo? H$maU Vr Amnë`mda AÝ`m` nQ>H$Z hmo V mo . nU Ý`m`
MyH$ AgVo. AmnU EImÚm dñVybm gw§Xa H$m åhUVmo? H$maU {_i{dÊ`mgmR>r Iyn g§Kf© H$amdm bmJVmo. Vwåhrhr åhUmb,
Vr gw§Xa AgVo. eoboaMohr hoM åhUUo Amho. eoboaÀ`m _Vo, ""_mP§ åhUU§ Zoh_r ~amo~a hmoV§ - _mP§ Ia§ Agbob§ Ia§
Mm§Jbo-dmB©Q>, `mo½`-A`mo½`, gwX§ a-AgwX§ a ho _yë`JwU _wimV H$aÊ`mgmR>r Iyn g§Kf© H$amdm bmJVmo _bm.'' hmo`, _yë`m§Mo
dñVyV AgVmV. øm _yë`JwUm§dê$Z AmnU dñVyMo _yë` ñdê$n g§Kfm©Ë_H$ AgVo. gË`mÀ`m _mJm©da H$mQ>o AgVmVM.
R>adVmo, åhUyZ _yë`m§Mo ñdê$n dñVw{Zð> AgVo.

_yë`{ejU … 15
(12) {dH$gZerb (16) AZw^dmYm[aV
"Amnbm Aä`mg AmnU H$am`Mm. Hw$UmMr dñVy H$m‘mda Om`bm {_{ZQ>mMmhr Cera Z H$aUmao Vwåhr
gmnS>br Va Ë`mbm Vr naV H$am`Mr. Amnbr Oa MyH$ Amnë`m OmJoda OmÊ`mgmR>r goH§$XmMmhr Cera H$aV Zmhr.
Pmbr Agob Va Vr H$~yb H$am`Mr' hr Amnbr àm_m{UH$nUm H$m ~a§? Am°{\$g_Ybm goH§$X goH§$X Vw_À`mgmR>r _mobmMm
øm _yë`m{df`rMr YmaUm hmoVr Amnë`m bhmZnUr. AmVm AgVmo. H$m‘mVbm Ho$dT>m AmZ§X AgVmo! AmZ§XmMm EH$hr
"Ord VmoSy>Z {eH$dm`M§. {dÚmÏ`m©Z§ {H$Vrhr R>adb§ Zmnmg goH§$X J_dm`Mm Zmhr. AmnU AmZ§XmMm AZw^d AZw^dmZoM
ìhm`M§, Varhr Vmo _wirM Zmnmg hmoD$ eH$Uma Zmhr - Ag§ {_iVmo. _yë`m§Mo ñdê$n AgVoM Ago AZw^dmYm[aV!
{eH$dm`M§. Vmo nmg ìhm`bmM hdm, øm Vi_irZ§
(17) Ü`o`mZwJm_r
{eH$dm`M§. BVH§$hr H$ê$Z Vmo Zmnmg PmbmM Am{U Vmo nmg
ìhmdm åhUyZ Hw$Ur Amnë`mbm H$mhrhr _moh XmIdbm - eoboÀ¶m ‘Vo "‘yë¶o hr ܶo¶mda AmYm[aV AgVmV.
Varhr Ë`mMm AYm© _mH©$gwÕm Zmhr dmT>dm`Mm. _r ^mH$a ˶m‘wio ‘yë¶m§Mo ñdê$n ܶo¶mZwJm‘r AgVo'. CXm. emgH$s¶
ImB©Z Vr àm_m{UH$nUmMrM. Am{U _mÂ`m boH$amÀ`m nmoQ>mVhr godoV ZmoH$ar H$amd¶mMr Agob Va øm ܶo¶mgmR>r {dÚm϶m©Mr
_mÂ`m àm_m{UH$nUmMrM ^mH$a OmB© b ' Aer àIa Aä¶mgwd¥Îmr ˶m ܶo¶mZwJm‘r AgVo.
{ZíM`mË_H$ Am{U àJë^ YmaUm Pmbr Amnbr (18) _mJ©Xe©H$
àm_m{UH$nUm~ÔbMr. hr YmaUm AmUIrhr {dH${gV hmoUma.
àm_m{UH$nUm àm_m{UH$nUmZoM dmT>Vmo. hmo`, _yë`m§Mo ñdê$n EImÚm {Xder hmoVhr Agob Cera Vwåhm§bm. Ho$ìhm
{dH$gZerb AgVo. H$m` hmoB©b Vo gm§JVm `oV Zmhr. AS>MUr gm§JyZ `oV ZmhrV.
gm§JyZ Amë`m Va Ë`m§Zm AS>MUr åhUVm `oUma Zmhr. nU
(13) gm_y{hH$ Cera Pmbm Var Vwåhr H$m‘mda Omb. "AmO _bm Cera
EH$ AZw^d: ""ga, H$mb Vw_À`m_wi§ JmS>r MwH$br Pmbm åhUyZ _mPr àmg§{JH$ aOm' Agm AO© Vwåhr d[að>m§Zm
_mPr''. ""H$er H$m`?'' Úmb.... Am{U AO© {Xë`mda Vw_Mr nmdbo diVrb Vr
""Vwåhr XaamoO nmdUo AH$am dmOVm Kê$Z emioV H$m‘mH$S>o.... hmo`, _yë`o `mo½` dV©ZmgmR>r, `mo½` {ZU©`mgmR>r.
OmÊ`mgmR>r {ZKVm. H$mb _bm Jmdmbm Om`M§ hmoV§. JmS>r _yë`m§Mo ñdê$n AgVoM Ago _mJ©Xe©H$!
AH$amMr. _mÂ`mOdi KS>çmi ZìhV§ H$mb. åhQ>b§ ga (19) ZmdrÝ`nyU©
{ZKmbo H$s AmnU {ZKy. nU _r ñQ>±S>da nmohmoMbmo Voìhm ~mam
dmObo hmoVo.'' Vw_Mr EH$Q>çmMr doi MwH$br Va AZoH$m§Mr ZdrZ g‘ñ¶m gmoS>{dʶmgmR>r ZdrZ ‘yë¶o CX¶mbm
doi MwHy$ eH$Vo. hmo`, Vw_À`m dŠVeranUmda AZoH$OU ¶oVmV. CXm. ObgmjaVm, ObZrVr, g§JUH$ gmjaVm,
KS>çmi bmdV AgVrb. Vw_Mm dŠVeranUm AZoH$m§gmR>r n¶m©daU, bmoH$g§»¶m{ejU øm ‘yë¶m§Mo ñdê$n H$mbmZwf§{JH$
KS>çmi Agob. Aem doir _yë`m§Mo ñdê$n gm_y{hH$ R>aVo. AgVo. ^{dî¶mVhr Aer ZdrZ ‘yë¶o CX¶mbm ¶oVrb.

(14) AmXe©dmXr (20) àoaH$


da {Xbobo CXmhaU Vw_À`m ~m~VrVbo Zgob Z¸$s. ‘yë¶m§Mo ñdê$n ho àoaH$ AgVo. ‘yë¶m§Mo BVam§À`m
Vwåhm§bm H$YrM Cera hmoUma Zmhr H$m‘mda Om`bm. Hw$Ur dV©ZmVyZ Amnë¶mbm g‘OUmar {d‘f©U AgVo. CXm. AmB©-
Oa Vwåhm§bm åhQ>bo, ""AmOÀ`m {Xdg H$m‘mda C{eam Om. d{S>bm§Mo Hw$Qw>~§ mgmR>rMo H$ï>, gr‘odaÀ¶m g¡{ZH$mMo gr‘majU,
Vwåhm§bm AmXe© H$m‘{JarMm nwañH$ma XoVmo.'' Va Vwåhr R>m_nUo EImÚm Zo˶mMo g‘mOmdaMo Xm{¶Ëd, hr ‘yë¶o Aà˶j[a˶m
åhUmb, ""Hw$R>ë`mhr n[apñWVrV _r _mPm AmXe© gmoS>Uma àoaH$ R>aVmV d ‘mZdr OrdZmV Cn¶w³V R>aVmV.
Zmhr.'' _yë`m§Mo ñdê$n AgVoM Ago AmXe©dmXr!
(21) MbmË_H$
(15) {dídgZr`
àm‘m{UH$ 춳Vr H$V©ì¶VËna AgVo. àg§Jr Vr
H$mhrhr Pmbo Var H$m‘mda OmÊ`mMr Vw_Mr AH$amMr H$m¶m©b¶mV A{YH$ doi H$m‘ H$aVo. àm‘m{UH$nUm Am{U
doi MwH$Uma Zmhr, hr Jmoï> bmoH$m§À`m BVH$s {dídmgmMr H$V©ì¶VËnaVm øm ‘yë¶mda n[aUm‘ hmoVmo. hm n[aUm‘
Agob H$s, EImÚm {Xder AH$am dmObo Var Vwåhr H$m‘mda nañnanyaH$ AgVmo. åhUyZM Mbm§Mo ñdê$n ho MbmË‘H$
OmVmZm {Xgbo Zmhr, Va bmoH$ åhUUma, ""AmO a{ddma Amho.
{XgVmo.'' _yë`m§Mo ñdê$n AgVoM Ago {dídgZr`!

_yë`{ejU … 16
(22) {dMmamYm[aV ApñVËdmgmR>r, n[ag§ ñ Wo V rb O¡ { dH$-AO¡ { dH$m§ À `m
à˶oH$ ‘yë¶ Amnë¶m dV©ZmVyZ 춳V hmoVoM Ago nañnamdb§~ZmgmR>r hr _yë`o Amdí`H$ AgVmV. ømdê$Z
Zmhr. H$mhr ‘yë¶o Ho$di {dMmam§À¶m nmVirda AgVmV.Aem ñnï> hmoVo H$s, _yë`m§Mo AË`wÀM òmoV, Ë`m§Mo emídV ñdê$n,
‘yë¶m§Mo ñdê$n {dMmamYm[aV AgVo. CXm. ‘aUmoÎma ZoÌXmZ Ë`m§Mr ñWbmVrV, H$mbmVrV Cn`wŠV n[aUm_H$maH$Vm øm
d XohXmZ VgoM EImÚm d³Ë¶mÀ¶m ^mfUmVyZ 춳V Pmbobr {ZH$fm§da {ZpíMV hmoUmè`m _yë`mÀ`m XOm©bm _yë`mMm emídV
‘yë¶o. XOm© Ago åhUVmV.
(2) n[aUm_gmnoj XOm©
(23) emídV
Amnë`m AmdS>rMm nXmW© AmnU {_Q>Š`m _maV ImVmo.
dJm©V {eH$dVmZm Aqhgm, gË` øm _yë`m§{df`rMo nU Ë`m_wio {_iUmam AmZ§X VmËH$m{bH$ AgVmo. VmËH$mi
àg§J Ambo Va Vo Vwåhr a§JdyZ gm§JVm. H$maU Vwåhm§bm dmQ>V {dga nS>Vmo Ë`mMm. KoVboë`m AmñdmXmMr AmR>dUhr
AgVo, øm emídV _yë`m§Mo g§ñH$ma ìhm`bmM hdoV Amnë`m H$Yr_YrM {ZKVo. Im„obo {dgaÊ`mH$S>Mo A{YH$ H$b AgVmo
{dÚmÏ`mªda. emídV _yë`m§À`m ñnem©_wio Amnbo {eH$dUohr Amnbm. Ë`m_wio AmñdmX ho B§{Ð`OÝ` _yë` {ZåZ XOm©Mo
emídV hmoB©b! _yë`m§Mo ñdê$n AgVoM Ago emídV!
R>aVo. _mÌ BVam§Zm ImD$ KmVë`mMm AmZ§X XrK©H$mi {Q>H$Vmo.
(24) à~moYZmË_H$ AÞXmZ ho _yë` CÀM XOm©Mo R>aVo. BVam§gmR>r Ho$bobm Ë`mJ,
KoVbobo H$ï>, Mm§Jë`m Jmoï>rgmR>r Ho$bobo n[al_, é½U godm,
g‘Vm, ~§YwVm, ñdmV§Í¶, bmoH$gÎmmH$, g‘mOgwYmaUm,
Xoe^ŠVr øm _yë`m§_wio {_iUmam AmZ§X Am`wî`^a nwaVmo.
~w{Õàm‘mʶ, d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ øm ‘yë¶m§Zr g‘mO OrdZmMo
Ë`m_wio øm _yë`m§Mm XOm© CÀM R>aVmo. ømdê$Z ñnï> hmoVo
à~moYZ Ho$bo. ømdê$Z ‘yë¶o hr à~moYZmË‘H$ AgVmV.
H$s, _yë`mMr n[aUm_H$maH$Vm _yë`mMm XOm© {ZpíMV H$aVo.
(25) à`ËZgmÜ` H$m‘mV H$Yr H$Yr VmU-VUmdhr `oVmV. nU Vwåhr
ì`³Vr‘ܶo ‘yë¶o à¶ËZnyd©H$ éO{dVm ¶oVmV. AZoH$ Ho$boë`m Mm§Jë`m {dZmoXm_wio ho VmUVUmd {ZdiVmV. Aem
‘mܶ‘mVyZ ‘yë¶m§Mm {dH$mg hmoVmo. ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, doir Vw_Mm {dZmoX Cƒ XOm©Mm R>aVmo. nU H$Yr H$Yr CbQ>o
‘yë¶o à¶ËZgmܶ AgVmV. KS>Vo. Vw_Mm Mm§Jbm {dZmoX VmUVUmd dmT>dVmo. Aem doir
Vw_Mm {dZmoX {ZåZ XOm©Mm R>aVmo. ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s,
1.2.7 _yë`m§Mm XOm© _yë`mÀ`m n[aUm_H$maH$Vo_wio / hmoUmè`m ~Xbm_wio _yë`mMm
EImÚm ~m~rMm XOm© {ZpíMV H$aʶmgmR>r AmnU XOm© ~XbVmo.
˶m ~m~rMo ñdê$n, n[aUm‘H$maH$Vm Am{U ˶m ~m~rbm Aem àH$mao _yë`mMr n[aUm_H$maH$Vm d _yë`mÀ`m
춳Vr, n[apñWVr, H$mi, g‘mO øm§À¶m Ñï>rZo àmá hmoUmao n[aUm_H$maH$Vo_Ü`o hmoUmam ~Xb øm {ZH$fm§À`m Ûmao R>aUmè`m
‘hÎd {dMmamV KoVmo. _yë`mÀ`m XOm©bm "_yë`mMm n[aUm_gmnoj XOm©' Ago åhUVmV.
(4) ì`pŠVgmnoj XOm©
(A) ì`m»`m
H$mhr 춳Vr EImÚm ‘yë¶mbm EdT>o ‘hÎd XoVmV
òmo V , ñdê$n, n[aUm_H$maH$Vm Am{U ì`ŠVr, H$s, ˶m§À¶m Ñï>rZo Vo ‘yë¶ Ë¶m§À¶m Apñ‘VoMm {df¶ R>aVo.
n[apñWVr, H$mi, g_mO, amï´>, {díd øm§À`m Ñ{ï>Zo _yë`mbm CXm. Xoe^³Vm§Mr "Xoe^³Vr' hm Apñ‘VoMm {df¶
àmá hmoUmao _hÎd åhUOo _yë`mMm XOm© hmo`. AgVmo, hr ‘yë¶o ì¶pŠVnaËdo ~XbVmV. H$maU 춳Vr{Zhm¶
(Am) {ZH$f d àH$ma ˶m-˶m ‘yë¶mbm H$‘r A{YH$ ‘hÎd AgVo.
CXm. EImÚmbm àM§S> dmMZmVyZ {dMmamVrb àJë^Vm
_yë`mÀ`m XOm©À`m {ZpíMVrMo {ZH$f d Ë`mZwgma XOm©Mo ¶oVo nU ~bmonmgZm O‘V Zmhr. ˶mCbQ> EImÚmbm
àH$ma nwT>rbà_mUo AmhoV. ~bmonmgZm O‘Vo Va {dMma ‘m§S>Vm ¶oV Zmhr.
(1) emídV XOm© H«$m§Vr hr H«$m§{VH$maH$m§À`m Apñ_VoMm {df` AgVmo.
Aqhgm, gË`, Ý`m`, H$éUm øm d Aem _yë`m§Mo Xoe^ŠV OJVmo XoemgmR>r, _aVmo XoemgmR>r.
òmoV AË`wÀM AgVmV; ñdê$n emídV AgVo. øm _yë`m§er ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, EImÚm ì`ŠVrZo _yë`mbm
n[aUm_H$maH$Vm H$moUË`mhr n[apñWVrV, H$mimV d Hw$R>ohr {Xbobo _hÎd øm {ZH$fmÀ`m AmYmao _yë`mMm XOm© {ZpíMV
~XbV ZgVo . ì`ŠVr, g_mO, amï´ > d {dídmÀ`m hmoVmo. EImÚm ì`ŠVrZo _yë`mbm {Xbobo H$_r A{YH$ AWdm

_yë`{ejU … 17
gdm©{YH$ _hÎd øm {ZH$fmÀ`m AmYmao _yë`mÀ`m {ZpíMV AmnU Amnbm XOm© {ZpíMV H$aV AgVmo, Vmo Amnë`m
hmoUmè`m XOm©bm _yë`mMm ì`pŠVgmnoj XOm© Ago åhUVmV. ñd`§-AÜ``Zmdê$Z. åhUyZ ñd`§-AÜ``ZmgmR>r
(5) n[apñW{Vgmnoj XOm© àíZ : _yë`mÀ`m XOm©Mo H$moUVohr dV©ZmMr CXmhaUo XoD$Z
ñnï> H$am.
EImÚm 춳VrZo {d{eï> n[apñWVrV ‘yë¶mbm {Xbobo
‘hÎd øm {ZH$fmZwgma _yë¶mbm àmá hmoUmè¶m XOm©bm ‘yë¶mMm
n[apñW{Vgmnoj XOm© Ago åhUVmV.
CXm. añ˶mZo OmVmZm AMmZH$ AnKmV Amnë¶mg‘moa
hmoVmo AnKmVmV OI‘r bmoH$m§Zm ~mhoa H$mT>Uo d XdmImݶmV
nmohM{dUo ho ‘hÎdmMo AgVo. ˶m doir {H$Vrhr ‘hÎdmMr
_rqQ>J Agbr Var àW‘ ho H$m‘ H$aUo ‘hÎdmMo R>aVo.

(6) n[adV©Zgmnoj XOm©


EH$ H$mi nm{Vd«Ë` øm _yë`mMm hmoVm. øm _yë`mZo,
nmÌVm Agmo Zgmo nVrbm na_oídanXr ~gdbo hmoVo. nU
gm_m{OH$ n[adV©Zm_wio nm{Vd«Ë` ho _yë` B{VhmgO_m Pmbo.
ñÌr-nwéf g_mZVm øm _yë`mMm CX` Pmbm. ñÌr-nwéf
g_mZVm øm _yë`mbm n`m©` Zmhr. øm CXmhaUmdê$Z ñnï>
hmoVo H$s, gm_m{OH$ n[adV©Z øm {ZH$fmÀ`m AmYmao _yë`mÀ`m 1.2.8 _yë`{ejU : AW©
{ZpíMV hmoUmè`m XOm©bm _yë`mMm n[adV©Zgmnoj XOm© Ago (A) AW© : Amnë`m AZw^dmVbm
åhUVmV.
AW© IwbVmo MM©oZo. AmnU MMm©M H$ê$.
(7) H$mbgmnoj XOm© ""Am_À`m eoOmaMm EH$ _mUyg Ago ImoQ>o ~mobm`bm
`wÕH$mimV AmH«$_H$Vm, eÌyMm {Z:nmV hr _yë`o {eH$bm H$s Vo Hw$Umbmhr Iao dmQ>ob.''
Apñ_VoMr R>aVmV. `wÕmZ§Va øm _yë`m§Zm VodT>o _hÎd amhV ""ho H$m` _yë`{ejUmMo CXmhaU Pmbo?''
Zmhr. øm CXmhaUmdê$Z ñnï> hmoVo H$s, H$mi øm {ZH$fmÀ`m ""ømVbo {eH$Uo åhUOo {ejU Zmhr; Am{U Iao
{ZpíMV hmoUmè`m _yë`mÀ`m XOm©bm _yë`mMm H$mbgmnoj åhUOo gË` Zmhr.''
XOm© Ago åhUVmV. ""CJmM MMm© Vmndy ZH$m.''
""ñdV:M§ CXmhaU eoOmè`mÀ`m Zmdmda IndU§ ho
(8) g_mOgmnoj XOm© _yë`{ejU Zmhr.''
H$mhr IoS>çm§_Ü`o AOyZhr XyY {dH$Uo ho nmn g_Obo ""øm {dZmoXmV _mÌ _yë`{ejU Amb§.''
OmVo {VWo XþYmMo XmV¥Ëd øm _yë`mbm CÀM XOm© Amho. ""Am_À`m JmdmV EH$ _mUyg Agm Amho, Á`mbm
AZoH$ eham§V XyY \w$H$Q> XoUo ho nmn g_Obo OmVo, {VWo àm_m{UH$nUm åhUOo H$m` Vo gm§JVm `oV Zmhr. nU Ë`mÀ`m
XþYmMo XmV¥Ëd øm _yë`mbm {ZåZ XOm© Amho. øm CXmhaUmdê$Z BVH$m àm_m{UH$ _mUyg Xwgam Hw$Ur Zmhr.''
ñnï> hmoVo H$s, EImÚm g_mOmZo {ZpíMV Ho$boë`m _yë`mÀ`m ""BWo _yë`{ejUmMm AmË_m gmnS>Vmo.''
XOm©bm _yë`mMm g_mOgmnoj XOm© Ago åhUVmV. ""EH$ {_ZrQ>! EH$ {_ZrQ>! _bm gm§Jy Úm, Am_À`m
JmdmV EH$ _mUyg Agm Amho Á`mÀ`m BVH$m àm_m{UH$
(9) joÌgmnoj XOm©
_mUyg emoYyZhr gmnS>m`Mm Zmhr. Ë`mÀ`m àm_m{UH$nUm~Ôb
e{ZqeJUmnya øm JmdmV Kam§Zm Xmao ZmhrV. {VWo Ë`mMo nm` YaVmV JmdmVbo AZoH$OU. Am{U Ë`mM§
_wirM Mmoar hmoV Zmhr. Ë`m JmdmV AMm¡`© øm _yë`mbm àm_m{UH$nUm~ÔbM§ {ddoMZ BVH§$ agmi Am{U àm_m{UH$
CÀM XOm© àmá Pmbm Amho. øm CXmhaUmdê$Z ñnï> hmoVo AgV§ H$s----''
H$s, EImÚm joÌmZo {ZpíMV Ho$boë`m _yë`mÀ`m XOm©bm _yë`mMm ""BWo _y ë `{ejUmMm AmË_m gmnS>Vmo Am{U
joÌgmnoj XOm© Ago åhUVmV. XohgwÕm !''

_yë`{ejU … 18
""_yë`{ejUmÀ`m MM©Vo AmnU Amnë`m JmdmH$S>À`m ñd`§-AÜ``Z hm EH$ AZw^d AgVmo. åhUyZ ñd`§-
_mUgm§Mr CXmhaU§ {XbrV. nU Amnë`mbm Amnbr ñdV:Mr AÜ``ZmgmR>r àíZ : MMm© H$am - _yë`{ejUmMm
CXmhaU§ XoVm Ambr ZmhrV.'' AW©
""XoVm `m`bm hdrV. {VW§n`ªV Amnbr Pon Om`bm (MM}Mm gma Imbrb OmJoV Zm|Xdm.)
hdr. nU Ë`mZ§Vahr AmnU Amnbr ñdV:Mr CXmhaU§ XoD$
Z`o. Ah§H$mamMr ~mYm hmoBb
© Amnë`m~ÔbMr CXmhaU§ XoVmZm.
Amnë`m OJX²Jwê$ VwH$mo~mam`m§Zr åhQ>b§`, Ah§H$mamMm dmam
Z bmJmo _m{P`m {MÎmm.''
øm MM©odê$Z Amnë`m bjmV Ambo Amho H$s, Á`m
à{H«$`o_wio ì`ŠVrbm _yë`m§Mm AW© g_OVmo Am{U _yë`m§Mm
AZw^d ì`ŠVrÀ`m dV©ZmVyZ `oVmo, Ë`m à{H«$`obm _yë`{ejU
Ago åhUVmV.

(Am) AW© : ì`wËnÎmrZwgma


_y ë `{ejUmMm Amnë`m AZw ^ dmVbm AW©
ì`wËnÎmrZwgma ñnï> hmoUmè`m AWm©er {H$VnV OwiVmo ho nmhÿ
`m. _yë`{ejU åhUOo H$m` Vo nmhÿ ¶m.
_yë`{ejU hm eãX, _yë` Am{U {ejU øm XmoZ
eãXm§Mm {_iyZ V`ma Pmbm Amho. Ë`mMr _m§S>Ur _yë` {ejU
Aer XmoZ eãXm§_Ü`ohr H$aVm `oVo. _yë` hm _wimV g§ñH¥$V
1.2.9 _yë`{ejU : ì`m»`m
eãX Amho. Ë`mMm AW© _mob Agm Amho. {ejU hm _amR>r AW© g_Oë`mda AmoKmZoM AmnU ì`m»`oH$S>o diVmo.
eãX {ejm øm g§ñH¥$V eãXmnmgyZ V`ma Pmbobm Amho. _wÔm 1.2.2 _Ü`o AmnU _yë`m§À`m ì`m»`m Aä`mgboë`m
{ejm hm eãX {ej² øm YmVynmgyZ åhUOo _ybê$nmnmgyZ AmhoV. Ë`m ì`m»`m§À`m AmYmao _yë`{ejUmÀ`m ì`m»`m
V`ma Pmbobm Amho. {ej² åhUOo kmZ {_i{dUo, CnXoe V`ma H$aVm `oVmV Ë`m Aem-
H$aUo, øm ì`wËnÎmrZwgma _yë`{ejU åhUOo _mobmMr kmZàmár hoÝar Á`yëg øm§Zr Ho$boë`m _yë`mÀ`m ì`m»`oÀ`m AmYmao
H$aUo qH$dm _mobmMm CnXoe H$aUo. Ago åhUVm `oVo H$s, Á`m ~m~tZm AmnU Mm§Jbo g_OVmo
Ë`m ~m~tMo {ejU åhUOo _yë`{ejU.
_yë`{ejUmbm B§J«OrV Value Education Ago
"ìh°ë`yO A°ÊS> ñHy$b' øm nwpñVHo$Vrb _yë`mÀ`m
åhUVmV. Value øm B§J«Or eãXmMo _yi Valere øm b°{Q>Z
ì`m»`oÀ`m AmYmao Ago åhUVm `oVo H$s, Á`m ~m~tMr AmH$m§jm
eãXmV Amho. Valere Mm AW© _yë`dmZ AgUo Agm hmoVmo.
Yabr, nmR>nwamdm H$amdm Aem ~m~tMo åhUOoM ì`ŠVrÀ`m
Va Education øm B§J«Or eãXmMo _yi Educatum,
emar[aH$ d _mZ{gH$ ñdmñÏ`mbm VgoM g_mOH$ë`mU d
Educere, Educare øm b° { Q>Z eãXm§ _ Ü`o Amho .
gm_m{OH$ g_m`moOZ øm§Zm H$m`m©pÝdV H$aUmè`m Aem
Educatum Mm AW© {eH${dUo Agm hmoVmo. Educere Mm OrdZVÎdm§Mo {ejU åhUOo _yë`{ejU.
AW© CÞ`Z H$aUo hm Amho. Educare åhUOo nmbZ H$aUo, eoaa øm§À`m _yë`mÀ`m ì`m»`oÀ`m AmYmao Ago åhUVm
nmofU H$aUo, g§dY©Z H$aUo hmo`. øm ì`wËnÎmrdê$Z ñnï> hmoVo `oVo H$s, `mo½` Jmoï>tZm Ý`m` XoUmè`m à_mUH$m§Mo qH$dm VÎdm§Mo
H$s, _yë`{ejU åhUOo _yë`dmZ AgÊ`mgmR>r {eH${dUo, {ejU åhUOo _yë`{ejU.
CÞ`Z H$aUo, nmbZ H$aUo, nmofU H$aUo. S>m°. g§._mo. _wimdH$a øm§À`m _yë`mÀ`m ì`m»`oÀ`m
ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, _yë`{ejUmMm ì`wËnÎmrZwgma AmYmao Ago åhUVm `oVo H$s, _mZdr OrdZmbm gmpÎdH$
ñnï> hmoUmam AW© Amnë`m AZw^dmVë`m AWm©nojm doJim H$aUmè`m VmpÎdH$ ~m~tMo, _Zmbm geŠV H$aUmè`m, dV©Zmbm
Zmhr. Bï> diU bmdUmè`m, _Zmda d dV©Zmda Bï> {Z`§ÌU
R>odUmè`m, _Zmbm, dV©Zmbm Bï> {XeoZo à`ËZerb R>odUmè`m
~m~tMo {ejU åhUOo _yë`{ejU.

_yë`{ejU … 19
Amåhr Ho$boë`m _yë`mÀ`m ì`m»`oÀ`m AmYmao Ago hmoUo Ano{jV AgVo, Ë`m_wio _yë`{ejUmMo ñdê$n AmXe©dmXr
åhUVm `oVo H$s, Á`m {dídmË_H$, emídV d gwgd§ mXr VÎdm§_i
w o R>aVo.
ì`ŠVr, g_mO d {díd {dH$gZerb amhVmV, Ë`m VÎdm§Mo
(7) Ü`o`mZwJm_r
åhUOoM _yë`m§Mo {ejU åhUOo _yë`{ejU.
_yë`{ejUmMo ñdê$n AmXe©dmXr Agë`mZo _yë`
1.2.10 _yë`{ejU : ñdê$n {ejUmMr Ü`o`go Õ
w m AmXe© AgVmV. _yë`{ejUmMr dmQ>Mmb
_wÔm 1.2.6 _Ü`o AmnU _yë`m§Mo ñdê$n Aä`mgbo. AmXem©H$S>oM AgVo.
Ë`mAmYmao Amnë`mbm _yë`{ejUmMo ñdê$n ñnï> H$aVm `oVo, (8) AmË_gmV H$amd`mMm ^mJ
Vo Ago -
AmXe© {eH$dm`Mo ZgVmV Va Vo AmË_gmV H$am`Mo
(1) CX²Jm_r AgVmV, H$am`bm bmdm`Mo AgVmV. _yë`o {eH$dm`Mr
KS>Umè`m àg§Jm§À`m _mÜ`_mVyZ, `oUmè`m AZw^dm§À`m ZgVmV Va Vr AmË_gmV H$am`Mr AgVmV, H$am`bm
_mÜ`_mVyZ _yë`{ejU {Xbo OmVo, Ë`m_wio _yë`{ejUmMo bmdm`Mr AgVmV. ho _yë`{ejUmMo gyÌ Agë`m_wio
ñdê$n CX²Jm_r AgVo. _yë`{ejU hm AmË_gmV H$amd`mMm H$am`bm bmdm`Mm
^mJ R>aVmo.
(2) Z¡g{J©H$
(9) d¡km{ZH$
KS>Umao àg§J, `oUmao AZw^d àm_w»`mZo Z¡g{J©H$
AgVmV. Ë`m_wio _yë`{ejUmMo ñdê$n Z¡g{J©H$ AgVo. _yë`o AmË_gmV H$am`bm bmdm`Mr AgVmV Vr
O~aXñVrZo Zìho Va S>mi
o gnUo, {dMmanydH© $, d¡km{ZH$ nÕVrZo,
(3) àm`mo{JH$ åhUyZ _yë`{ejUmMo ñdê$n d¡km{ZH$ R>aVo.
àË`oH$M àg§J Z¡g{J©H$ nÕVrZo dmQ>çmbm bdH$a (10) gd©g_mdoeH$
`oB©bM Ago ZgVo. CXmhaUmW©, Vw_Mr ~g A{VaoŠ`m§Zr
AS>{dbr hm àg§J Z¡g{J©H$ nÕVrZo dmQ>çmbm `oB©bM Ago _yë`{ejUmMo ñdê$n d¡km{ZH$ Agë`m_wio Am{U
Zmhr. Am{U AmbmM Va Ë`m àg§Jmbm {h_VrZo, {hH$_VrZo d¡km{ZH$VoMr JaO àË`oH$mbmM Agë`m_wio _yë`{ejU
H$go Vm|S> Úm`Mo, ho gm§Jm`bm Vwåhr Zgmb. Am{U Agbm {d{eï> ì`ŠVtnwaVo _`m©{XV R>odVm `oV ZgVo. Vo gdmªgmR>r
Var Vwåhm§bm Vo gm§JUo eŠ` hmoB©bM Ago Zmhr. Ago àg§J Agmdo bmJVo. Am{U _wimV åhUOo _yë`{ejU gd©
H¥${Ì_ arVrZo KS>dyZ _yë`o éO{dÊ`mMm à`moJ H$aUo Bï> g_mdoeH$M AgVo. Oo gd©g_mdoeH$ ZgVo Vo _yë`{ejU
R>aVo. AgyM eH$V Zmhr.

(4) {X½Xe©ZmË_H$ (11) _mÜ`_{Zð>


n[apñWVr Z¡g{J©H$ Agmo dm àm`mo{JH$, H$m` H$amdo _yë`{ejU gd©g_mdoeH$ Agë`m_wio Vmo ñdV§Ì {df`
Am{U H$m` H$ê$ Z`o ømMo Zo_Ho$ {X½Xe©Z _yë`{ejUmÀ`m AgyM eH$V Zmhr. Vmo ñdV§Ì {df` Pmbm Va AZoH$ {dÚmWu
_mÜ`_mVyZ H$amd`mMo AgVo; Ë`m_wio _yë`{ejUmMo ñdê$n Ë`mbm Q>miVrb, AZoH$ {dÚmWu Ë`mbm H§$Q>miVrb. ho Q>imdo
{X½Xe©ZmË_H$ AgVo. åhUyZ àË`oH$ {df`, àË`oH$ CnH«$_ øm§À`m _mÜ`_mVyZ
_yë`{ejU g§ñH$m[aV hmoV amhVo. _yë`{ejUmMo ñdê$n
(5) dV©Z{Zð> _mÜ`_{Zð> AgVo.
AmnËH$mbrZ n[apñWVrV gmnS>boë`m ì`ŠVrbm (12) dñVw{Zð>
ghH$m`© øm {df`mda {ddoMZ ZH$mo AgVo, Ë`m ì`ŠVrbm
ghH$m`m©Mo àH$ma gm§Jm`Mo ZgVmV, Va eŠ` {VVŠ`m àH$mam§Zr H$moUË`mhr _mÜ`_mVyZ {Xbo Var _yë`{ejUmMm AW©
ghH$m`© H$am`Mo AgVo, åhUyZ _yë`{ejUmMo ñdê$n dV©Z{Zð> VmoM amhVmo. [d{dY {df¶mVyZ éO{dbobo gË` øm§V \$aH$
AgUo An[ahm`© R>aVo. ZgVmo. _yë`m§Mo Am{U _yë`m{Y{ð>V dV©ZmMo ñdê$n dñVw{Zð>M
AgVo. Ë`m_wio _yë`{ejUmMo ñdê$n dñVw{Zð> AgVo.
(6) AmXe©dmXr
(13) {dH$gZerb
_yë`{ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ dV©ZmV AmXe© n[adV©Z
dñVw{Zð> _yë`{ejU AgVo ì`ŠVrgmR>r. Ë`m_wio
_yë`{ejU … 20
ì`ŠVrÀ`m {dH$mgmMr AdñWm bjmV KoD$Z _yë`{ejUmMo Oo H$m¶© ‘yë¶ gmYVo VoM H$m¶© {ejU gmYVo. JoQ>g²
ñdê$n R>aVo. àmW{_H$ ñVamdaMo _yë`{ejU _yV© ñdê$nmMo øm§À¶m ‘Vo, ""{dH$mg åhUOo dV©ZmV Bï> n[adV©Z'' ‘mUyg
Am{U XaamoOÀ`m H¥$Vter {ZJ{S>V AgVo. Z§VaÀ`m {dH$mgmÀ`m {dMmaerb, g‘mOerb Pmbm Vmo {ejUm‘wioM. {ejU
AdñWm§_Ü`o _yë`{ejU hiyhiy A_yV© hmoV OmVo. ì`ŠVrMm ZgVo Va ‘mUyg nwÀN>a{hV ney R>abm AgVm. {ejU ‘mUgmbm
{dH$mg gmYUmao _y ë `{ejUhr {dH$gZerb AgVo . ‘m§Jë¶mMr, nm{dͶmMr H$mg Yam¶bm bmdVo. {ejUm‘wio
_yë`{ejUmMr db`o ì`ŠVr, g_mO, amï´>, {díd Aer 춳Vr, g‘mO, amï´> d {díd øm§À¶mV gwg§dmX àñWm{nV
{dñVmaV OmVmV. hmoVmo. "‘yë¶' hm eãX {ejU à{H«$¶obm A{YH$ Ame¶g§nÞ
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : _yë`{ejUmMm {dñVma H$aVmo. ‘yë¶ Am{U {ejU øm§Mm EH$mË‘ g§~§Y Amho.
bjmV `oÊ`mgmR>r ñd`§-AÜ``Z Amdí`H$ R>aVo. åhUyZ {ejUmVyZ ‘yë¶ dJiVm ¶oV Zmhr.
Vw_À`m _Vo _yë`{ejUmMo ñdê$n H$go Agmdo, Vo gmoXmhaU _mZd hm {dMmaerb àmUr Amho. Ë`m_wioM _mZdmÀ`m
ñnï> H$am. dV©ZmVyZ _mZdVoMm àË`` `oV AgVmo. _mZdmZo _mZdVobm
Am{U _mZdVoZo _mZdmbm {dH${gV R>odbo Amho. øm
{dH$gZmgmR>rM _mZdmZo _yë`o {Z_m©U Ho$br, {dH${gV R>do br.
_mZdmZo _yë`m§Mm Am{U _yë`m§Zr _mZdmMm {dH$mg gmYbm.
øm {dH$mgmMr db`o ì`ŠVr, g_mO, amï´>, {díd Aer
{dH${gV hmoV Jobr. øm {dH$mgmÀ`m _mJm©V Ambobo
_mZd{Z{_©V Ad_yë`m§Mo AS>Wio _mZd{Z{_©V _yë`m§ZrM Xya
Ho$bo. hm {dH$mg Wm§~bobm Zmhr Am{U Wm§~Umahr Zmhr.
H$maU _mZdmbm g§nm`Mo Zmhr Am{U _mUyg g§nUma Zmhr. ho
KS>bo Am{U KS>V amhUma Vo _yë`m§_wio.
Oo _yë`m§_i
w o KS>bo Am{U KS>V amhUma VoM {ejUm_wio
KS>bo Am{U KS>V amhUma. Oo H$m`© _yë`m§Mo VoM {ejUmMo.
Ë`m_wioM Va _yë` Am{U {ejU øm XmoZ ~m~r doJiçm
ZmhrV. _yë` åhUOoM {ejU Am{U {ejU åhUOo _yë`.
T>J Am{U nmD$g, gw_Z Am{U gwJ§Y øm§À`mV Omo AZw~§Y
Amho VmoM AZw~§Y {ejU Am{U _yë` øm§À`mV Amho. hm
AZw~§Y AÛ¡VmMm Amho. Varhr _yë`{ejU, _yë`m§Mo {ejU,
1.2.11 _yë`{ejU : C{Ôï>o _yë`m{Y{ð>V {ejU Ago eãXà`moJ H$aVmo AmnU. ho
_wÔm 1.2.10 _Ü`o _yë`m§Mo ñdê$n Aä`mgVmZm eãXà`moJ {ZpíMVM "dQ>d¥jmMo PmS>' øm eãXà`moJmgmaIo
Amnë`m bjmV Ambo Amho H$s, _yë`{ejUmMr db`o ì`ŠVr, ZmhrV. Va "ew^«Ydb' hm eãXà`moJmgmaIo AmhoV. "Iyn
g_mO, amï´>, {díd Aer {dñVmaV OmVmV. åhUOoM Iyn JmoS>' øm eãXà`moJmgmaIo AmhoV. "Iyn Iyn' øm
_yë`{ejUmMr gwédmV ì`ŠVrnmgyZ hmoVo. ì`ŠVr øm g§koV eãXm§_wio "JmoS>r' dmT>Vo. Ë`mMà_mUo "_yë`{ejU' øm
gJiçm ì`ŠVtMm g_mdoe hmoVmo. _yë`{ejUmMr gm_mÝ` eãXm_wio _yë`mVbo {ejU Am{U {ejUmVbo _yë` dmT>Vo.
C{Ôï>o nwT>rbà_mUo {ZpíMV Ho$br AmhoV. "_y ë `{ejU' hm eãXà`mo J "OrdZ{ejU' øm
eãXà`moJmgmaImM Amho. Ogo OrdZmnmgyZ {ejU Am{U
1.2.12 ‘yë¶ Am{U {ejU øm§Mm {ejUmnmgyZ OrdZ doJio H$aVm `oV Zmhr, Vgo _yë`nmgyZ
nañnag§~§Y {ejU Am{U {ejUmnmgyZ _yë` doJio H$aVm `oV Zmhr.
_yë`mnmgyZ {ejU Am{U {ejUmnmgyZ _yë` doJio
‘mUyg hm g‘mOerb àmUr AgyZ BVa ney§nojm doJim Pmbo Va _mZdmVë`m _mZdVoMo {dKQ>Z ìhm`bm bmJob Am{U
Amho. ‘mUgmMm Zoh‘r gX²àd¥ÎmrH$S>o H$b AgVmo. VgoM _mZdmV newËdmMo g§KQ>Z ìhm`bm bmJob. ney hmoV Mmbbobm
_mZd {dMmaerb Agë¶mZo Ë`mbm ‘m§Jë¶mMo, nm{dͶmMo _mZd amZQ>r AdñWoV Om`bm doi bmJUma Zmhr.
AmH$f©U AgVo. ‘mZd Ooìhm gX²JwUm§Mr H$mg YaVmo Voìhm nU Vgo KS>Uma Zmhr. _yë` Am{U {ejUmVbm AZw~Y§
A§Jr gX²JwU ¶oVmV. B{VhmgmV AmnU nmhVmo H$s, ‘mUgmÀ¶m g§nUma Zmhr. AÛ¡V H$YrM g§nV ZgVo. {ejUmMm {ngmam
gX²JwUm§Mo nVZ hmoVo Voìhm XþJ©wU ~imdVmV Am{U g‘mO d Iyn dmT>bm Amho. {ngmè`mVë`m àË`oH$ n§ImV _yë`o AmhoV.
amï´>mMr AYmoJVr hmoVo. {ngmè`mVë`m àË`oH$ n§ImMm Ë`mMm Ë`mMm EH$ {df` Amho.
_yë`{ejU … 21
Am{U Ë`m Ë`m {df`mV Ë`mMr Ë`mMr _yë`o AmhoV. àË`oH$ (3) ì`pŠV_ÎdmMr A§Jo
{df`mVrb _yë`o MQ>H$Z H$er AmË_gmV H$amdrV, hm {dMma _yë`{ejUmMr C{Ôï>o {ZpíMV H$aVmZm 춳Vr _yë`o
ìhm`bm bmJbm. øm {dMmamMo Zmd _yë`{ejU. CîUVoZo H$er AmË_gmV H$aVrb øm à{H«$`oMmhr {dMma H$amdm bmJVmo.
nmÊ`mMr dm\$ hmoD$Z V`ma Pmbobm T>J nmdgmMmM AgVmo. Ë`mgmR>r Ë`m§Zm _yë`m§Mr OmUrd H$ê$Z XoUmao Ë`m§Mo kmZm§J,
nU nm§T>è`m T>Jmbm Hw$Ur nmdgmMm T>J åhUV Zmhr. VmoM _yë`m§À`m AZwf§JmZo Ë`m§À`mV `mo½` ^mdZm {Z_m©U H$aUmao
nm§T>am T>J H$mim Pmbm H$s nmdgmMm T>J åhQ>bm OmVmo. Ë`m§Mo ^mdZm§J, d _yë`o Ë`m§À`m dV©ZmV A{^dŠV H$aUmao
_yë`{ejU hm {df` AgmM. H$miçm T>JmgmaIm. nmdgmÀ`m Ë`m§Mo {H«$`m§J, øm A§Jm§Mm {dH$mg øm ~m~r bjmV ¿`mì`m
T>JmgmaIm. H$miçm T>JmMo Am{U nmdgmMo Oo ZmVo VoM bmJVmV.
{ejUmMo Am{U _yë`mMo. AmB©Mo Am{U nmÝømMo Oo ZmVo VoM
ZmVo {ejUmMo Am{U _yë`mMo. AmB©nmgyZ dmËgë` doJio (4) _yë`o
H$aVm `oV Zmhr. Varhr AmnU åhUVmoM Zm, AmB©Mo dmËgë`. 춳VrZo {dÚmWu XeoV A{YH$m{YH$ _yë`o H$_rV H$_r
VgoM hohr eãXà`moJ _yë`m§Mo {ejU, _yë`{ejU. AmB©bm H$mimV AmË_gmV H$amdrV, Ago Amnë`mbm dmQ>V AgVo.
_m` åhQ>bo Var dmËgë` VoM amhVo. VgoM _yë`{ejUmbm nU Vo eŠ` ZgVo. åhUyZ H$mhr Amdí`H$ _yë`o Amnë`mbm
Xwgao H$mhrhr Zmd {Xbo Var Ë`mVbo _yë` VoM amhVo. gd© Jmoï>tMm gmH$ë`mZo {dMma H$ê$Z {ZpíMV H$amdr bmJVmV.
1.2.13 _yë`{ejU : ì`már B.g. 1986À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZo Aä`mgH«$_mMo
nwT>rb Xhm KQ>H$ {ZpíMV Ho$bo AmhoV. (1) ^maVr` ñdmV§Í`
_yë`{ejUmbm H$mhrhr Zmd {Xbo Var Ë`mVbo _yë` MidirMm B{Vhmg, (2) g§{dYmZmË_H$ O~m~Xmè`m,
VoM amhVo. n§Imbm H$mhrhr Zmd {Xbo Var Ë`mVbr Pon VrM (3) amï´>r` Apñ_Vm OmonmgÊ`mg Amdí`H$ Ame`,
amhVo. nU AmH$memV Hw$R>da Pon ¿`m`Mr Vo Amnbo n§I (4) ^maVmMm gm_mB©H$ gm§ñH¥${VH$ dmagm, (5) g_mZVmdmX,
nmhÿ Z àË`o H $ nú`mbm R>admdo bmJVo . Ë`mMà_mUo bmoH$emhr d Y_©{ZanojVm, (6) ñÌr-nwéf g_mZVm,
Amnë`mbmhr _yë`{ejUmMr ì`már {ZpíMV H$amdr bmJVo. (7) n`m©daUmMo g§ajU, (8) gm_m{OH$ AS>gam§Mo {Z_y©bZ,
Am_À`m _Vo, _yë`{ejUmMr ì`már {ZpíMV H$aVmZm (9) N>moQ>çm Hw$Qw>§~ à_mUH$m§Mo nmbZ, (10) d¡km{ZH$
nwT>rb ~m~tMm {dMma H$amdm bmJVmo. Ñ{ï>H$moZmMm n[anmof. _yë` {ejU hr øm Jm^m KQ>H$m§Mr
nwT>Mr nm`ar Amho.
(1) _mZdr` KQ>H$
B.g. 1997 nmgyZ _hmamï´> emgZmZo nwT>rb Xhm _yë`o
{dÚmWu, g‘mO, g‘mOmVrb 춳Vr, {ejH$, {dÚmÏ`mª_Ü`o éO{dUo Amdí`H$ _mZbo Amho. (1) amï´>^ŠVr,
{ejHo$Va H$_©Mmar, _w»`mÜ`mnH$, {ejU joÌmVrb A{YH$mar, (2) amï´>r` EH$mË_Vm, (3) gd©Y_©g{hîUwVm, (4) ñÌr-
nmbH$ ho _mZdr` KQ>H$ _yë`{ejUmer g§~§{YV AmhoV. nwéf g_mZVm, (5) d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ, (6) gm¡OÝ`erbVm,
‘mZd hm BVa gd© KQ>H$m§Mm H|$Ðq~Xy Amho. BVa gd© KQ>H$m§Zr (7) g§doXZerbVm, (9) dŠVeranUm, (10) ZrQ>ZoQ>Ho$nUm
춳Vrbm _yë`g§ñH$m[aV hmoÊ`mgmR>r ào[aV H$amd`mMo Amho ñdOmJ¥Vr, g_mZw^yVr, g_ñ`m {ZamH$aU, {ZU©`
Am{U g‘mOmZo g§ñH$m[aV ìhm`Mo Amho. KoUo, à^mdr g§àofU, {M{H$ËgH$ {dMmaà{H«$`m, gO©Zerb
{dMmaà{H«$`m, Am§Vaì`ŠVr g§~§Y, ^mdZm§Mo g_m`moOZ,
(2) C{Ôï>o
VmUVUmdm§Mo g_m`moOZ øm Xhm OrdZ H$m¡eë`m§Mm {dH$mg
_yë`g§ñH$ma H$amd`mMo, ho {ZpíMV Ho$ë`mda Vo H$m {dÚmÏ`mª_Ü`o Aä`mgH«$_mÀ`m _mÜ`_mVyZ ìhmdm, Aer Anojm
H$amd`mMo åhUOoM _yë`{ejUmMr C{Ôï>o H$moUVr ømMm {dMma OmJ{VH$ Amamo ½ ` g§ K Q> Z o Z o ì`ŠV Ho $ bo b r Amho . hr
H$amdm bmJVmo. _yë`{ejUmMr C{Ôï>o _yë`{ejUmer g§~§{YV OrdZH$m¡eë`o åhUOo _yë`oM hmoV. øm _yë`m§Mr g§»`m dmTy>
gd© _mZdr` KQ>H$, _yë`{ejUmMr gmYZo øm§À`m AZwf§JmZo eH$Vo. OrdZ{df`H$ ZdrZ g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r ZdrZ
{ZpíMV H$amdr bmJVmV. Ë`m_wio Amnë`mbm Zo_Ho$ H$m` d _yë`m§Mr JaO {Z_m©U hmoD$ eH$Vo. _yë`{ejUmMr ì`már
H$m H$amd`mMo Amho ho àË`oH$mbm H$iVo. gd© C{Ôï>m§Mo ñdê$n {ZpíMV H$aVmZm ZdrZ g§^mì` _yë`m§Mm {dMma AmOM H$amdm
{dÚm{W©H$| Ðr AgUo Amdí`H$ R>aVo. hr C{Ôï>o {ZpíMV H$aVmZm bmJVmo. H$maU _yë`{ejUmbm CÚmMo àíZ gmoS>{dÊ`mMr
ñWi, H$mbmdYr, 춳VrÀ¶m {dH$mgmMr AdñWm, Ë`m§Mm V`mar AmOM H$amdr bmJVo.
_yë`m§Mm nydm©Zw^d, amï´>mMo e¡j{UH$ YmoaU, dV©_mZH$mbrZ
OmJ{VH$ AmdmhZo, CÚmMr AmdmhZo Am{U AmìhmZo øm§Mmhr 1.2.14 _yë`{ejU : _`m©Xm
{dMma H$amdm bmJVmo.
_yë`{ejUmbm AmOMo àíZ AmOM gmoS>dm`Mo AmhoV.

_yë`{ejU … 22
CÚmMo àíZ gmoS>{dÊ`mMr V`mar AmOM H$amd`mMr Amho. (C) {ejH$mMr MwH$sMr ^y{_H$m
AWm©V ho gJio _yë`{ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ Amnë`mbm narjm gdmªMr hmoV Zmhr. _yë`{ejUhr gdmªMo hmoV
H$amd`mMo Amho. _yë`{ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ AmnU Ho$boë`m Zmhr. _yë`{ejU hm _mPm {df` Zmhr. Agm Vmoam AZoH$
àË`oH$ H¥$Vrbm `emMo _yë` àmá ìhmdo, ømgmR>r AmnU {ejH$, àmÜ`mnH$m§Mm AgVmo.
_yë`{ejUmÀ`m _`m©Xm bjmV ¿`m`bm hì`mV. _`m©Xm Cnm` : _yë`{ejU hm àË`oH$ {ejH$mMm {df` Amho.
g_Oë`m H$s `emMm _mJ© gwH$a hmoVmo. H$maU _`m©Xm bjmV àË`oH$ {df` _yë`{df` Amho. hr OmUrd àË`oH$ {ejH$ d
KoUo ho EH$ ~bñWmZM AgVo. ho ~bñWmZ åhUOo EH$ àmÜ`mnH$mbm ìhmdr, ømgmR>r à`ËZ H$amdoV.
_yë`M AgVo. Am_À`m _Vo, H$moUË`mhr emñÌmMm CJ_
_mZdr ñd^mdmVM AgVmo. Ë`m_wio H$moUË`mhr emñÌmbm (D$) doiImD$
nS>Umè`m _`m©Xm _mZdr ñd^mdmMo \${bV AgVmV Am{U {H$Vrhr à`ËZ Ho$bo Var J¡ag_O amhVmVM. H$mhr
åhUyZ Ë`m _`m©Xm§da Cnm`gwÕm gmnS>VmV. _yë`{ejUmbm J¡ag_O Zì`mZo {Z_m©U hmoVmV. _yë`{ejUm~ÔbMm EH$
nS>Umè`m _`m©Xm d Ë`mdaMo Cnm` nwT>rbà_mUo AmhoV. J¡ag_O Agm H$s, _yë`{ejUm_wio åhUo {dÚmÏ`mªMm Iyn
(A) _ZmMr ZH$mamË_H$ ^y{_H$m doi dm`m OmVmo, Am{U {ejH$m§Mmhr.
Cnm` : AmB© _wbmda dmËgë`mMr nIaU H$aVmZm AmB©Mm
_yë` AmË_gmV H$aÊ`mÀ`m g§X^m©V _ZmMr ^y{_H$m doi OmV AgVmo H$m? _wbmMm doi dm`m OmV AgVmo H$m?
ZH$mamË_H$ Agob Va _yë`{ejU à^md nmSy> eH$V Zmhr. _yë`{ejUm_wio {dÚmÏ`mªMm, {ejH$m§Mm doi gËH$maUr
Cnm` : _ZmMr ^y{_H$m gH$mamË_H$ H$aÊ`mMm à`ËZ H$amdm. bmJVmo. ho gJiçm§Zm H$imdo Am{U H$idmdo.
(Am) A§YlÕm§Mm nJS>m (E) dñVw{Zð> _yë`_mnZmMm A^md
_yë`o AmË_gmV H$aÊ`mÀ`m g§X^m©V _ZmMr ^y{_H$m {H$Vrhr H$imbo, H$idbo Var _yë`{ejUmMo dñVw{Zð>
gH$mamË_H$ Z hmoÊ`mMo EH$ H$maU åhUOo _mZdr _Zmda _yë`_mnZ hmoD$ eH$V Zmhr.
AgUmam AZoH$ dfmªMm OwZmQ> A§YlÕm§Mm nJS>m. Ë`m_wio Cnm` : Z¸$sM hmoD$ eH$Vo, Amnë`mbm Vo H$amd`mMo Amho,
_mZdr _ZmMo A§YlÕm d d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmÀ`m ~m~VrV hr Amnbr YmaUm hdr.
ViçmV-_içmV Mmbbobo AgVo. darb {ddoMZmdê$Z Amnë`m bjmV `oVo H$s, _mZdr
Cnm` : AmVm A§YlÕm§Mo q~J \w$Q>bobo Amho, Ë`m_wio ñd^mdm_wio _yë`{ejUmbm _`m©Xm nS>VmV Am{U _mZdr
A§YlÕm gmoSy>Z d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmMr H$mg YaUo Mm§Jbo. ñd^mdm_wioM Ë`m Xya hmoD$ eH$VmV. ñd^mdmda ñd^mdmMm
(B) Zdr A§YlÕm Cnm` hmoV AgVmo.
{OWo d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmÀ`m {dH$gZmMr A{YH$ eŠ`Vm ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : _yë`{ejUmbm
AgVo, {VWo åhUOo _hm{dÚmb`rZ, {dÚmnrR>r` nmVirda nS>Umè`m _`m©Xm d Ë`mdaMo Cnm` H$moUVo? øm àíZmMo
_yë`{ejUmÀ`m ~m~VrV EH$ ZdrZ A§YlÕm AmT>iVo Vr CÎma {dñVmamZo {bhm Am{U Z§Va gmam§emZohr
Aer - _hm{dÚmb`rZ, {dÚmnrR>r` nmVirda _yë`{ejUmMr
Amdí`H$Vm Zmhr.
Cnm` : _hm{dÚmb`o, {dÚmnrR>o øm§Zr _yë`{ejUmbm Km~ê$
Z`o. Ë`m§Zr Amnë`m X¡Z§{XZ H$m_H$mOmMm àma§^ amï´>JrVmZo
H$ê$Z nmhmdm Am{U nmhmdo gJio H$go doioda `oVmV.
(B©) narjoMm nJS>m
doiÀ`m doir {eH$dUo hmodmo Z hmodmo, narjm _mÌ
doiÀo `m doir {Z`{_V hmoV amhVmV. CÝhmir narjoÀ`m _XVrbm
{hdmir narjm `oV amhVo. Varhr Aä`mgH«$_mda narjoMm
EdT>m nJS>m AgVmo, H$s _yë`m§H$S>o Xwb©j hmoVo.
Cnm` : AmYr nyU© {eH$dmdo, {eH$dVm {eH$dVm _yë`o
éOdmdrV. _JM narjm ¿`mdr. narjoMo _yë` Onmdo. narjoVZy
_yë`o éOdmdrV. narjm gdmªMr ìhmdr.
_yë`{ejU … 23
àH$ma AmhoV.
1.3 gmam§e Á`m à{H«$`o_wio ì`ŠVrbm _yë`m§Mm AW© H$iVmo Am{U
_yë`m§Mm AZw^d ì`ŠVrÀ`m dV©ZmVyZ `oVmo, Ë`m à{H«$`obm
{deof {ddoMZmV Aä`mgmMo {dñVma_yë` `oVo. da _yë`{ejU Ago åhUVmV. Á`m {dídmË_H$, emídV d
gmam§emV qghmdbmoH$ZmMo _yë`. Aä`mgmVhr AmnU "eoa' gwg§dmXr VÎdm§_wio ì`ŠVr, g_mO d {díd {dH$gZerb
Agbo nm{hOo. åhUyZ hm gmam§e - amhVmV, Ë`m VÎdm§Mo åhUOoM _yë`m§Mo {ejU åhUOo
ì`ŠVr, dñVy, n[apñWVr øm§Mo _hÎd, qH$_V d _yë`{ejU hmo`. _yë`{ejUmMo ñdê$n CX²Jm_r, Z¡g{J©H$,
{dídmgmh©Vm åhUOo _yë`. Oo Oo Cn`wŠV, Mm§Jbo Amho Vo Vo àm`mo{JH$, {X½Xe©ZmË_H$, dV©Z{Zð>, AmXe©dmXr, Ü`o`mZw_mJr,
_yë` Amho. Á`m {dídmË_H$, emídV d gwg§dmXr VÎdm§_wio AmË_gmV H$aÊ`m`mo½`, d¡km{ZH$, gd©g_mdoeH$, _mÜ`_{Zð>,
ì`ŠVr, g_mO d {díd {dH$gZerb amhVmV d Or VÎdo dñVw{Zð> d {dH$gZerb Amho. ì`ŠVrÀ`m dV©ZmV _yë`m{Y{ð>V
ì`ŠVr, g_mO d {díd øm§À`m dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoVmV, Ë`m n[adV©Z gmYUo ho _yë`{ejUmMo à_wI C{Ôï> hmo`.
VÎdm§Zm _yë`o åhUVmV. _yë`m§Mo dJuH$aU {d{dY àH$mao _yë`{ejUmMo ZwgVo C{Ôï> {ZpíMV H$ê$Z MmbV Zmhr, _yë`
H$aVm `oVo. O¡{dH$ _yë`o, ì`pŠVJV _yë`o, ~m¡{ÕH$ _yë`o, éOmdo hr Vi_i hdr. Oo H$m`© _yë` gmYVo VoM H$m`©
^md{ZH$ _yë`o, emar[aH$ _yë`o, {eñV{df`H$ _yë`o, {ejU gmYVo. _yë` Am{U {ejU øm XmoZ ~m~r EH$_oH$s¨nmgyZ
H«$sS>m{df`H$ _yë`o, gm§ñH¥${VH$ _yë`o, gm¢X`©{df`H$ _yë`o, doJiçm ZmhrV. _yë`{ejU hm eãXà`moJ OrdZ{ejU øm
H$bmË_H$ _yë`o, _Zmoa§OZmË_H$ _yë`o, ì`mdgm{`H$ _yë`o, eãXà`moJmgmaIm Amho. _yë` Am{U {ejU øm§Mo ZmVo AVyQ>
Am{W©H$ _yë`o, n`m©daU{df`H$ _yë`o, Ym{_©H$ _yë`o, ^m¡{VH$ Amho. _yë`mVyZ {ejU Am{U {ejUmVyZ _yë` dOm Ho$bo Va
_yë`o, _m{hVr d V§ÌkmZ{df`H$ _yë`o, Z¡{VH$ _yë`o, _yë` {e„H$ amhV Zmhr. Am{U {ejUhr {e„H$ amhV
AmÜ`mpË_H$ _yë`o, Amamo½`{df`H$ _yë`o, H$m¡Qw>§{~H$ _yë`o, Zmhr. _yë`{ejUmMr ì`már {ZpíMV H$aVmZm _mZdr` KQ>H$,
B{Vhmg{df`H$ _yë`o, dV©_mZ{df`H$ _yë`, ^{dî`{df`H$ C{Ôï>o, ì`pŠV_ÎdmMr A§Jo, _yë`o øm ~m~tMm {dMma H$amdm
_yë`o, AmnËH$mbrZ _yë`o, `wÕH$mbrZ _yë`o, ñnYm©Ë_H$ _yë`o, bmJVmo. _yë`o AmË_gmV H$aÊ`mÀ`m g§X^m©V _ZmMr ZH$mamË_H$
d¡km{ZH$ _yë`o, gm_m{OH$ _yë`o, bmoH$emhr{df`H$ _yë`o, ^y{_H$m, _mZdr _Zmda AgUmam OwZmQ> A§YlÕm§Mm nJS>m,
amOH$s` _yë`o, amï´>r` _yë`o, Am§Vaamï´>r` _yë`o, d¡pídH$ Zì`mZo {Z_m©U hmoUmè`m A§YlÕm, gÜ`mÀ`m {ejUà{H«$`oda
_yë`o, e¡j{UH$ _yë`o, BË`mXr ho _yë`m§Mo àH$ma nS>VmV. AgUmam narjoMm nJS>m, Ë`m_wio _yë`{ejUm~Ôb {Z_m©U
{dídmË_H$ hmoD$ nmhUmè`m _mZdmZo d¡pídH$ _yë`o OnUo, hmoUmao J¡ag_O, {ejH$mMr MwH$sMr ^y{_H$m, dñVw{Zð>
Ë`m§Mo {dH$gZ gmYUo hr H$mimMr JaO Amho. _mUyg hm _yë`_mnZmMm A^md øm ~m~t_wio _yë`{ejUmbm _`m©Xm
_yë`m§Mm _ybòmoV Amho. g_wXm`, Hw$Qw>§~ g§ñWm, g_mO, nS>VmV. øm _`m©Xm _mZd{Z{_©V Agë`m_wio Ë`m Xya H$aVm
{d{Z_`, CÚmoJY§Xo ì`dgm`, ^mfm, gm{hË`, H$bm, Ioi `oVmV.
d H«$sS>m, àdmg, Y_©, g§V na§nam, amÁ`g§ñWm, à~moYZmMr
à{H«$`m, ñdmV§Í` bT>m, {dkmZmVrb emoY, {ejU, amï´>,
amï´>g§K, dV©_mZH$mimMr AmdmhZo Am{U AmìhmZo, Aem 1.4 nm[a^m{fH$ eãX
{d{dY òmoVm§nmgyZ {d{dY _yë`o CX`mbm `oV AgVmV. _yë`m§Mo
ñdê$n CX²Jm_r, Z¡g{J©H$, JwUmË_H$, d¡{dÜ`nyU©, {d{^Þ,
hmo`, nm[a^m{fH$ eãXm§Zm AWm©À`m Zo_Ho$nUmMo emñÌr`
ì`pŠV{Zð> , dñVw { Zð> , ì`pŠV{Zano j , OmUrdgmno j ,
_yë` AgVo. {ejH$ øm ZmË`mZo hohr _yë` AmnU AmË_gmV
AmH$pñ_H$, g§Kfm©Ë_H$, {dH$gZerb, gm_y{hH$, AmXe©dmXr,
H$am`bm hdo. åhUyZ AmnU _yë`{ejUmer g§~§{YV H$mhr
{dídgZr`, AZw^dmYm[aV, Ü`o`mZwJm_r, _mJ©Xe©H$,
nm[a^m{fH$ eãXm§Mr COiUr H$ê$.
ZmdrÝ`nyU©, àoaH$, MbmË_H$, {dMmamYm[aV, emídV,
_yë` : Value
à~moYZmË_H$, _mnZr`, à`ËZgmÜ` AgVo. òmoV, ñdê$n,
d¡pídH$ _yë`o : Universal Values
n[aUm_H$maH$Vm Am{U ì`ŠVr, n[apñWVr, H$mi, g_mO,
_yë`m§Mo òmoV : Sources of Values
amîQ´>, {díd øm§À`m Ñï>rZo _yë`mbm àmá hmoUmao _hÎd åhUOo
_yë`m§Mo ñdê$n : Nature of Values
_yë`mMm XOm© hmo`. emídV XOm©, òmoVgmnoj d n[aUm_gmnoj
_yë`mMm XOm© : Status of Value
XOm©, n[aUm_gmnoj XOm©, n[apñW{Vgmnoj XOm©, ì`pŠVgmnoj
_yë`{ejU : Value Education
n[apñW{V{Zanoj XOm©, n[adV©Z gmnoj XOm©, H$mbgmnoj
_yë`{ejUmMo ñdê$n: Nature of Value Education
XOm©, g_mOgmnoj XOm©, joÌgmnoj XOm© ho _yë`m§À`m XOm©Mo

_yë`{ejU … 24
_yë`{ejUmMr C{Ôï>o : Objectives of Value dmMZ hdoM. Amnë`mgma»`m Mm§Jë`m {ejH$mbm A{YH$
Education dmMZmMr gd` AgVoM. nU ~aoMXm, Zo_H$m H$m` dmMmdo,
nañnag§~§Y : Interrelationship hm àíZ N>iV amhVmo Amnë`mbm. Va hm N>i Mm§JbmM.
_yë`{ejUmMr ì`már : Scope of Value Education Ë`mV dmMZào_mMo _yë` XS>bobo Amho. ho _yë` V¥á ìhmdo
_yë`{ejUmÀ`m _`m©Xm : Limitations of Value åhUyZ Amnë`mgmR>r hr nwñVH$m§Mr `mXr. gào_
Education (1) Hw§$S>bo _. ~m., (B.g. 1977), e¡j{UH$ VÎdkmZ
d e¡j{UH$ g_mOemñÌ, ({Vgar Amd¥Îmr), nwUo :
_hmamï´> {dÚmnrR> J«§W{Z{_©Vr _§S>imgmR>r lr{dÚm
àH$meZ
1.5 joÌr` H$m`© (2) Omoer J. Zm., (B.g. 1975), Y_m©Mo VÎdkmZ,
(àW_md¥Îmr), nwUo : H$m°pÝQ>ZoÝQ>b àH$meZ, _hmamï´>
(A) Vw_À`m AmOy~mOyÀ¶m H$moUË`mhr EH$m ‘wbmÀ`m dV©ZmMo {dÚmnrR> J«§W{Z{_©Vr _§S>imgmR>r
{ZarjU H$am. (3) nmQ>rb dg§V, (g§.), (Am{XZm§{H$V), _yë`m§Mo {ejU,
(Am) _yë` åhUOo H$m`, øm g§X^m©V Vw_À`m ghH$mè`m§Mr {ejH$m§gmR>r hñVnwpñVH$m, (B`Îmm 1 Vo 8) nwUo :
_Vo OmUyZ ¿`m. _hmamï´> amÁ` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX
(B) nmbH$m§er MMm© H$ê$Z nmbH$m§À`m Ñ{ï>H$moZmVyZ S>m°. _wimdH$a g§Vmof _moVram_, S>m°. gm¡. _wimdH$a
_yë`{ejUmMr C{Ôï>o {ZpíMV H$am. H$ënZm g§Vmof, (B.g. 2005), _yë`{ejU : gwgd§ mX
(àW_md¥Îmr), ZmJnya : {dÚm àH$meZ
nwñVH$m§Mr hr `mXr AnyU©M.
1.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ AnyU©Vm hohr EH$ _yë`M.
_y ë `{ejUmÀ`m g§ X ^m© V Amnë`mbm nw T > o nw T > o
OmÊ`mgmR>r....
Amnbo joÌr` H$m`© `eñdr ìhmdo, ømgmR>r A{YH$

_yë`{ejU … 25
_yë`{ejU … 26
KQ>H$ 2 : _yë`{ejU : AmT>mdm d gÚ:pñWVrV JaO

AZwH«$_{UH$m Amnë`mbm Amnë`m Wmoa nyd©Om§À`m n{dÌ nmD$bIwUm§Mo


gå`H$Xe©Z KS>V.o ho Xe©Z KS>ë`mda Amnë`m _yë`{ejUmÀ`m
2.0 C{Ôï>o qXS>rVë`m Q>mi_¥X§JmMm H$„moi dmT>Vmo Am{U Amnbr
2.1 àmñVm{dH$ _yë`{ejUmMr qXS>r Zì`m Omo_mZo Am{U Zì`m X_mZo nwT>o
2.2 {df`-{ddoMZ {ZKVo.
2.2.1 ^maVmVrb _yë`{ejUmMr Eo{Vhm{gH$ n¥ð>^y_r
(A) àmMrZ H$mimVrb _yë`{ejU
(Am) _Ü``wJrZ H$mimVrb _yë`{ejU
(B) {~«{Q>e H$mimVrb _yë`{ejU
(B©) ñdV§Ì ^maVmVrb _yë`{ejU 2.2 {df`-{ddoMZ
2.2.2 _yë`{ejU : Amdí`H$Vm
2.2.3 _yë`{ejU : H$m`©
2.3 gmam§e 2.2.1 ^maVmVrb _yë`{ejUmMr
2.4 nm[a^m{fH$ eãX Eo{Vhm{gH$ n¥ð>^y_r
2.5 joÌr` H$m`©
2.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ _yë`{ejUmÀ`m g§X^m©V Amnë`mbm _mJo diyZ nmhV
Anë`m nyd©Om§À`m n{dÌ nmD$bIwUm§Mo Xe©Z ¿`m`Mo Amho.
ømMm AW© Agm, Amnë`mbm ^maVmV AmVmn`ªV Pmbobm
_yë`{ejUmÀ`m {dMma, Ë`m {dMmamÀ`m AZwf§JmZo Pmbobo
2.0 C{Ôï>o H$m`© Aä`mgm`Mo Amho.
^maVmV àmMrZ d _Ü``wJrZ H$mimV Hw$Qw>§~ nÕVr,
hm KQ>H$ Aä`mgë`mda AmnU- g_mO ì`dñWm d {ejU nÕVr ho _yë`{ejUmMo _hÎdnyU©
 àmMrZ H$mimVrb ^maVmVrb _yë`{ejUmMo {dH$gZ òmoV R>aë`m_wio øm H$mimVrb _yë`{ejU{df`H$ {dMmam§Mm
ñnï> H$ê$ eH$mb. d H$m`m©Mm AmT>mdm øm òmoVm§À`m AZwf§JmZo ¿`mdm bmJVmo.
 _Ü``wJrZ H$mimVrb ^maVmVrb _yë`{ejUmMo ^maVmV {~«{Q>eH$mimV d ñdmV§Í`àmárZ§Va {ejUmMr AZoH$
{dH$gZ ñnï> H$ê$ eH$mb. H|$Ðo A{YH$ à^mdr R>aë`m_wio _yë`{ejUmMm AmT>mdm {ejU
 ^maVmVrb {~«{Q>e H$mimVrb _yë`{ejUmMo {dH$gZ nÕVrÀ`m AZwf§JmZo ¿`mdm bmJVmo. Ym{_©H$ Am{U Z¡{VH$
ñnï> H$ê$ eH$mb. {ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZhr _yë`{ejUmMm {dMma éOdbm Jobm
 ñdV§Ì ^maVmVrb _yë`{ejUmMo {dH$gZ ñnï> H$ê$ Agë`m_wio _yë`{ejUmMm AmT>mdm Ym{_©H$ d Z¡{VH$
eH$mb. {ejUmÀ`m AZwf§JmZohr ¿`mdm bmJVmo.
 _yë`{ejUmMr gÚ:pñWVrV Amdí`H$Vm ñnï> H$ê$
eH$mb. (A) àmMrZ H$mimVrb _yë`{ejU
 _yë`{ejUmMo H$m`© ñnï> H$ê$ eH$mb.
(1) àmMrZ ^maVr` d¡{XH$ {ejU nÕVr
(1) d¡{XH$ H$mi (B.g.ny. 4500 Vo B.g. ny.
2500)
2.1 àmñVm{dH$
Hw$Qw>§~ nÕVr
_yë`{ejUmMr Eo{Vhm{gH$ nmíd©^y_r Aä`mgVmZm d¡{XH$ H$mimV EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVr JwÊ`mJmoqdXmZo Zm§XV

_yë`{ejU … 27
hmoVr. Hw$Qw>~§ mVrb AZm¡nMm[aH$ {ejU nÕVr_wio godm, Ë`mJ, g_mOì`dñWm
gXmMma, ào_ øm _yë`m§Mo ghO g§dY©Z hmoV hmoVo. XmamdaMm øm H$mimV g_mOì`dñWoda amO{Z`§ÌUmMm _yë`
A{VWr KamVë`m Wmoam§nojmhr Wmoa R>aV hmoVm. A{VWr gËH$ma A§Hw$e Ambm. amOmbm "B©ídamMm A§e' g_OÊ`mMo _yë`
ho _yë` A{YH$ daMT> R>aV hmoVo. Hw$Qw>§~mVbo ì`dgm` na§naoZo g_mO_ZmV _yi Yê$ bmJbo. "B©ídamMm A§e' R>abobm amOm
nwT>o Mmby amhV. Ë`m_wio ì`mdgm{`H$ _yë`o na§naoZo nwT>À`m "àOoMo nwÌdV² nmbZ' øm _yë`mÀ`m OmonmgZogmR>r H$V©ì`VËna
{nT>rH$S>o g§H«${_V hmoV amhV. amhÿ bmJbm. nU ømM H$mimV MmVwd©Ê`© ì`dñWoZo OÝ_mMm
g_mOì`dñWm AmYma KoVë`m_wio CÀMZrMVoÀ`m Ad_yë`mZo hiyhiy ~aoM
hm H$mi amO{Z`§ { ÌV g_mOì`dñWo M m hmo V m. S>moHo$ da H$mT>bo. ømM H$mimV Y_©, AW©, H$m_ d _moj hr
amO{Z`§ÌU øm _yë`m_wio ñW¡`©, em§VVm, Ý`m`, H$V©ì`nmbZ Mma nwéfmWu _yë`o OrdZmMr Ü`o`o R>abr.
hr _yë`o g_mOmV Onbr OmV. hr _yë`o nwT>À`m {nT>rbm {ejU nÕVr
g§H$« {_V H$aÊ`mMo H$m_ g_mOmVrb AZm¡nMm[aH$ {ejUmH$Sy>Z øm H$mimV OrdZmÀ`m Ü`o ` m§ À `m V`margmR> r
hmoV Ago. Ë`mgmR>r amOm d àOm Xj Ago. ~«÷M`m©l_ hm OrdZmVbm H$mi JwéHw$bmV ì`VrV H$amdm
{ejU nÕVr bmJV Ago. JwéHw$bmV {eî`m§Zm ~«÷M`©nmbZ øm _yë`mMo
øm H$mimV JwéHw$b {ejU nÕVr hmoVr. JwéHw$bmVrb H$R>moa nmbZ àmYmÝ`mZo H$amdo bmJV Ago. {ejUmMo Ü`o`
H$m¡Qw>§{~H$ dmVmdaUm_wio JwéHw$bmVhr H$m¡Qw>§{~H$ _yë`m§Zm Ka _mojàmár Agë`m_wio AmÜ`mpË_H$ _yë`m§À`m n[anmbZm~m~V
{_iV Ago. {eñV, em§VVm, l_à{Vð>m, g§`_, ào_, Ë`mJ X§S>H$ Ago. øm H$mimV Aä`mgH«$_mVrb {df`m§À`m dmT>Ë`m
hr _yë`o {eî`mÀ`m dV©ZmVyZ ghOVoZo A{^ì`ŠV hmoV. g§»`o_wio {deofrH$aUmMo _yë` _yi Yê$ bmJbo. Ym{_©H$
kmZg§nÞ d AmMmag§nÞ AmMm`© {eî`m§gmR>r _yë`m§Mm AmXe© {dYr _hÎdmMm d AË`mdí`H$ R> a ë`m_w i o ew { MVm,
d AZwH$aUr` òmoV R>aV. kmZ hm _mUgmMm {Vgam S>moim B§{Ð`{ZJ«h, gË`nmbZ, Y¡`©, AñVo` hr _yë`o g§ñH$m[aV
Amho, hm JwéHw$bm§Mm à_wI {dMma Agë`m_wio {eî` H$aÊ`mda ^a amhÿ bmJbm. øm H$mimVë`m ~«m÷U J«§Wm§À`m
kmZgmYZm øm _yë`mÀ`m AmMmamV JTy>Z OmV. g§ñH¥${Vg§ajU {Z{_©Vr_wio boIZ, dmMZ, _ZZ, qMVZ{df`H$ _yë`o {dH${gV
d g§dY©Z øm _yë`m§Mr gmYZm hmoV amhmdr åhUyZ kmZgmYZobm Pmbr.
ì`dhm`© _yë`m§Mr OmoS> {Xbr OmV Ago. ì`dhm`© _yë`m§gmR>r (3) Cn{ZfX H$mi (B.g.ny. 1200 Vo B.g.ny.
{eî` gj_ Agmdm åhUy Z AmMm`© g w Õ m {eî`m§ À `m 600)
ì`pŠV_ÎdmV emar[aH$ d _mZ{gH$ gwÑT>Vm hr _yë`o éOmdrV
ømgmR>r à`ËZerb AgV. Ë`mM OmoS>rbm {eî`m§Zm Ë`m§À`m Hw$Qw>§~ nÕVr
AmdS>rà_mUo ì`mdgm{`H$ {ejU XoV. Ë`m§À`mda ì`mdgm{`H$ Cn{ZfX H$mimVë`m EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVr_wio H$m¡Qw>§{~H$
_yë`m§Mo {Q>H$mD$ g§ñH$ma H$aV. g§ñH$mam§À`m ~m~VrV boMmnoMm d ì`mdgm{`H$ _yë`m§Mm {dH$mg EH$Ì gwê$ am{hbm.
Z am{hbobm {eî` g_mOF$U \o$S>Ê`mÀ`m _yë`mMm Ü`mg
KoD$ZM JwéHw$b gmoS>V Ago. nU Ë`mbm AmoT> Ago Vr g_mOì`dñWm
_mojàmárMr. H$maU AmÜ`mpË_H$ _yë`o hm d¡{XH$ {ejUmMm øm H$mimV Cn{ZfXm§À`m à^mdm_wio g_mOì`dñWm
AmË_m Ago. H$_©\$b d nwZO©Ý_mÀ`m _yë`m§Mm {dMma H$ê$ bmJbr. øm
{dMmam_wio gXmMma øm _yë`mH$S>o diy bmJbr. OÝ__¥Ë`yÀ`m
(2) ~«m÷U H$mi (B.g.ny. 3000 Vo B.g. ny. Xw:ImÀ`m Om{UdoZo AñdñW hmoD$ bmJbr. ho Xw:I H$_r
2000) ìhmdo, ømgmR>r Cn{ZfXmVrb {eH$dUwH$sZwgma ñdY_m©Vrb
_yë`m§Mo nmbZ H$ê$Z Eo{hH$ OrdZmVhr Z¡{VH$ _yë`m§Zm àmYmÝ`
Hw$Qw>§~ nÕVr XoD$ bmJbr.
~«m÷U H$mimV EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVrVrb AZm¡nMm[aH$
{ejU nÕVr
{ejUm_wio AmñWm, Ë`mJ, godm, Aem H$m¡Qw>§{~H$ _yë`m§Mr
d na§namJV ì`mdgm{`H$ _yë`m§Mr XXmV ZìhVr. øm H$mimV øm H$mimV JwéHw$b {ejUmÀ`m OmoS>rbm dmX{ddmX,
~«÷M`m©l_, J¥hñWml_, dmZàñWml_, g§Ý`mgml_ øm§Mm _§S>io, n[afXm øm {ejU g§ñWm§Mm CX` Pmbm. Ë`m_wio
CX` Pmë`m_wio øm Mma Aml_m§V nma nmS>md`mÀ`m ~{h_w©IVm, g_mOm{^_wIVm øm _yë`m§Zm Vm|S>dim àmá hmoD$
H$V©ì`_yë`m§Mr H$R>moa OmUrd Hw$Qw>§~mV {_iV Ago. bmJbm. _mojàmárÀ`m AË`wƒ _yë`mMo ñ_aU ømhr H$mimV
Vrd«VZo o hmoV am{hbo. nU Ë`mgmR>r gË`ê$nr kmZmMm gmjmËH$ma

_yë`{ejU … 28
ho _yë` Amdí`H$ _mZbo Jobo. hm gmjmËH$ma Jwé{edm` {ZH$fm§Mm emoY øm _hmH$mì`m§_Ü`o KoVbm OmD$ bmJbm.
hmoD$ eH$V Zmhr ho lÕ_yë` øm H$mimV éOë`mZo Jwé^ŠVr am_m`UmZo Xo{Xß`_mZ AmXe© _yë`m§À`m {ZH$fm§Mm emoY øm
ho _yë` loð> R>abo. Jwé^ŠVr_wio àgÞ Pmbobo Jwé {eî`m§À`m _hmH$mì`m§_Ü`o KoVbm OmD$ bmJbm. am_m`UmZo Xo{Xß`_mZ
H$ë`mUmMm A{YH$ {dMma H$ê$ bmJbo . Ë`m_w i o AmXe© _ y ë `m§ M m nw a ñH$ma Vo d T> ç mM Xo { Xß`_mZ AmXe©
Aä`mgm{df`m§Mr ì`már d g§»`m dmTy> bmJbr. Am{U A{^ì`ŠVrZo Ho$bm Va _hm^maVmZo àIa dmñVd_yë`m§Mm
Aä`mg{df` {deofrH$aUmMo _yë`hr {dH${gV hmoD$ bmJbo. nwañH$ma VodT>çmM àIa dmñVd A{^ì`ŠVrZo Ho$bm. øm
A{^ì`ŠVrMm n[aUm_ g_mOì`dñWm d amOZrVrda hmoV
(4) gyÌH$mi (B.g.ny. 700 Vo B.g.ny. 500) am{hbm. øm H$mimV nwZO©Ý_ øm H$ënZoMm à^md A{YH$
Hw$Qw>§~ nÕVr Agë`m_wio Mm§Jbm nwZO©Ý_ {_i{dÊ`mgmR>r àmá OÝ_mV
AmMmaewÕrgmR>r Vn ho _yë` CX`mbm Ambo. øm H$mimV
gyÌH$mimVë`m EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVr_wio ñÌr-nwéf
XodXodVm§À`m dmT>Ë`m g§»`o_wio ~hþXodËdmMo _yë` CX`mbm
g_mZVm øm _yë`mÀ`m nwañH$mamgmR>r OmUrdnyd©H$ nwT>mH$ma
Ambo. Varhr OÝ_mYm[aV MmVwd©Ê`m©Mo Ad_yë` à~i am{hbo.
KoVbm.
{ejU nÕVr
g_mOì`dñWm
øm H$mimV JwéHw$bm{edm` dg{VJ¥ho, amOg^m,
øm H$mimV gyÌ dmL²>_`m_wio nma_m{W©H$, amOZ¡{VH$,
dYwg^m hr {ejUH|$Ðo à^mdr hmoVr. Ë`m_wio {ejUmbm
gm_m{OH$ d H$m¡Q>w {§ ~H$ H$V©ì`_yë`o g_mOì`dñWoZo g_¥ÕrnydH© $
bmoH$m{^_wIVoMo _yë` bm^V hmoVo. Varhr {ejU
nwañH¥$V Ho$br.
eyÐm{^_wI PmboM Zmhr. nU eyÐm§Zr {ejUmVë`m EH$bì`
{ejU nÕVr _yë`mMm O~aXñV CX²Kmof Ho$bm. øm CX²KmofmMm ~Xbm
øm H$mimV JwéHw$b, n[afXm, gyÌemim Aem EH$bì`mMm A§JR>m H$mnyZ KoÊ`mV Ambm. j{Ì`m§À`m
{ejUg§ ñ Wm {dH${gV hmo D $ bmJë`m. Ë`m_w i o àm~ë`m_wio øm H$mimV `wÕ{ejU AJ«H«$_mMo R>abo. Ë`m_wio
g_mOm{^_wIVoMo _yë` A{YH$m{YH$ gm_m{OH$ hmoD$ bmJbo. em¡`©, Y¡`©, ZrVr hr _yë`o `wÕ nma§JVVoH$S>o dibr. øm
Ë`m_wio Z¡{VH$ {dH$mg ho {ejUmMo Ü`o` R>abo. øm Ü`o`m_wio {ejU nÕVrMo à_wI d¡{eîQ>ç Ago H$s, \$bmem Z YaVm
Z¡{VH$ _yë`m§À`m nmbZmda d øm nmbZmgmR>r Z¡{VH$ A§JmZo H$_©aV amhÊ`mMo {Zanoj _yë` OrdZ_yë` R>abo.
OmUmè`m {eñVrda A{YH$ ^a XoÊ`mV `oD$ bmJbm. nU øm
(2) àmMrZ ^maVr` O¡Z {ejU nÕVr
H$aS>çm {eñVrbm Jwé{eî`mÀ`m {nVmnwÌmÀ`m ào_i ZmË`mMr
Pmba hmoVr. øm H$mimV Am¡nMm[aH$ narjobm àma§^ Pmbm. àma§^
Ë`m_wio narjm{df`H$ _yë`m§Mo {dH$gZ hmoD$ bmJbo.
àmMrZ ^maVr` O¡Z {ejU nÕVrV l_U g§ñH¥$VrVë`m
(5) _hm^maVH$mi (B.g.ny. 500 Vo B.g.ny. O¡Z Y_m©Zo nwañH¥$V Ho$bobr Amho. hm Y_© àmMrZ Amho. "`m
200) Y_m©Mm CJ_ doXmon{ZfXm§À`m nydu ^maVmV àM{bV Agboë`m
_wZtÀ`m g§`_mË_H$ VnmoY_m©nmgyZ Pmbm Amho' Ago n§.
Hw$Qw>§~ nÕVr _hmXodemñÌr Omoer g§nm{XV ^maVr` g§ñH¥$Vr H$moemÀ`m
_hm^maV H$mimV ñÌrÀ`m _mV¥Ëdmbm Wmoadr bm^br. {Vgè`m I§S>mV n¥ð> 367 da Z_yX Ho$bobo Amho.
Ë`m_wio ñÌrVrb gmpÎdH$ _yë`o CXmÎm R>abr, H$m¡Qw>§{~H$ _yë`o Hw$Qw>§~ nÕVr
A{YH$ dËgb Pmbr Am{U EH$Ì Hw$Qw>§~mVë`m ~mbH$m§da O¡Z OrdZmbm _wŠVrMm Vrd« Ü`mg hmoVm, Var O¡Z
EH$mË_VoZo g§ñH$m[aV hmoD$ bmJbr. ñÌrbm A{YH$ ~mbH$H|$Ðr bmoH$OrdZ EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVrV a_bo. nU øm a_Ê`mV
Ho$ë`m_wio ñÌrÀ`m ñdmV§Í`mbm ~§YZo Ambr. n[aUm_V: gVrMr ñdmV§Í`, ñdmdb§~Z, j_m, Vn, XmZ, Aqhgm, gË`, Mm[aÍ`
Mmb, nS>Xm nÕVr, ~hþnpËZËd hr Ad_yë`o \$mo\$mdy bmJbr. Aem AmÜ`mpË_H$ g§ñH$mamMo d«V A{YH$ Ago. EH$Ì
H$mhr Hw$Qw>§~m§Zr ~hþn{VËd øm Ad_yë`mbm à{Vð>m {Xbr. Hw$Qw>§~mVrb gXñ` EH$_oH$m§Zm d«Vr H$aÊ`mVM AmZ§X emoYV
g_mOì`dñWm AgV.
hm H$mi am_m`U, _hm^maV øm _hmH$mì`m§À`m g_mOì`dñWm
{Z{_©VrMm Am{U EoZ ~hamMm H$mi hmoVm. hr _hmH$mì`o g_mOì`dñWmgwÕm d«VñW na§nam§Zr ^mabobr hmoVr.
_mZdmgmR>r AjwÊU _yë` òmoV R>abr. AZoH$ _yë`m§À`m øm d«VñW na§nam§_wioM g_Vm, {dÚmä`mg, g§ajU, godm,

_yë`{ejU … 29
ì`dgm`{df`H$, gm_m{OH$ _yë`ogÕ w m d«V_yë`o R>abr. Ë`m§À`m {dMmagaUrMm nwañH$ma H$ê$Z øm {ejU àUmbrZo d¡Mm[aH$
n[anmbZmV CXmÎm H$mQ>oH$moanUm Ambm. bmoH$emhr øm _yë`mMm OmJa _m§S>bm. hm OmJa g_dgaU,
{ejU nÕVr Y_©g^m, JwéHw$b, nmR>emim, g§K, {dhma, øm {ejUH|$Ðm§_YyZ
gwê$ am{hbm. øm {ejUàUmbrVbr _yë`o gdmªn`ªV nmohmoMV
H$m¡Qw>§{~H$ d gm_m{OH$ OrdZmVë`m d«V_yë`m§_wio øm
amhmdrV åhUyZ VrWªH$a, AmMm`©, _wZr gVV {dhma H$aV
{ejU nÕVrVrb _yë`o hr d«Vm§À`m A§JmZo {Zð>mnydH© $ {dH${gV
am{hbo. _yë`o KamKam§n`ªV _Zm_Zm§n`ªV nmohmoM{dÊ`mMm gå`H$
hmoV am{hbr. øm d«VñW {ejU nÕVrMo nwañH$V©o F$f^Xod
àË`` øm {ejU nÕVrZo {Xbm.
øm§Zr Am¡nMm[aH$ {ejUmMm ew^ma§^ Ë`m§À`m ~«m÷r Am{U
gw§Xar øm _wbtZm {ejU XoD$Z Ho$bm. Ë`m_wio øm {ejU (3) àmMrZ ^maVr` ~m¡Õ {ejU nÕVr (B.g.ny.
nÕVrMm lrH$ma ñÌr{ejUmZo gmYbm. F$f^Xodm§Zr A{g 600 Vo B.g.ny. 1000)
(eñÌemñÌ), _{g ({bnr), H¥$fr, {eën, dm{UÁ` Am{U
{dÚm øm ghm CnOr{dH$m gmYZm§Mo kmZ àOobm {Xbo Am{U Hw$Qw>§~ nÕVr
OrdZmon`moJr, JaOm{Y{ð>V, ì`dhmamon`moJr {ejU_yë`m§Mm ~m¡Õ H$mimV EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVr hmoVr. H$éUm^md hm
nwañH$ma àË`j AÜ`mnZmVyZ Ho$bm. øm {ejU nÕVrbm øm EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVrMm ñWm{`^md hmoVm. Ë`m_wio Hw$Qw>§~mVrb
l_U g§ñH¥$VrMo A{Yð>mZ bm^bobo Agë`mZo l_à{Vð>m ho {ejUmMo, _yë`g§ñH$mam§Mo ñdê$n ghO Am{U AZm¡nMm[aH$
_yë` øm {ejU nÕVrMm _ybmYma R>abo. l_à{Vð>m øm hmoVo. H$m¡Qw>§{~H$ _yë`m§~amo~a ì`mdgm{`H$ _yë`m§Mo g§ñH$ma
_yë`mMr An[ahm`© OrdZm{^_wIVm hm øm {ejU nÕVrMm nwT>rb {nT>rda hmoV AgV. ~m¡Õ Yå_mZo nwañH¥$V Ho$boë`m
à_wI {dMma R>abm. øm OrdZm{^_wIVo_wio {Zdm©U àmár ho _¡Ìr øm _yë`mÀ`m à^mdm_wio EH$m Hw$Qw>§~mVbm gXñ` Xwgè`m
OrdZmMo Agbobo gdm©oƒ Ü`o` {ejUmMohr gdm©oƒ Ü`o` Hw$Qw>§~mV ì`mdgm{`H$ _yë`m§À`m AmoT>rZo OmV Ago Am{U
R>abo. øm Ü`o`màV dmQ>Mmb H$aÊ`mgmR>r gå`H$ Xe©Z, ì`mdgm{`H$ _yë`m§Mo g§nmXZ H$aVm H$aVm nañna ghH$m`m©À`m
gå`H$ kmZ, gå`H$ Mm[aÍ` ho _yë`aËZÌ` Amdí`H$ _mZÊ`mV _yë`mMm YmJm Jw§\$bm OmV Ago.
Ambo. {dMmanyd©H$, OmUrdnyd©H$ ewÕ AmMaU hm øm
g_mOì`dñWm
aËZÌ`mMm Ame` dV©ZmVyZ A{^ì`ŠV ìhmdm ømgmR>r Aqhgm,
gË`, AñVo`, ~«÷M`© øm MmVw`m©_m§À`m åhUOoM Mma ~m¡Õ Yå_mZo nwañH¥$V Ho$boë`m H$éUm d _¡Ìr øm
dV«_yë`m§À`m _mÜ`_mVyZ AmË_g§`_Z øm _yë`mMr Vnñdr _yë`m§À`m à^mdm_wio ~m¡Õ {ejU nÕVrZo nwañH¥$V Ho$bobr,
d¥ÎmrZo gmYZm Amdí`H$ _mZÊ`mV Ambr. ho AmË_g§`_Z g§ñH$m[aV Ho$bobr g_mOì`dñWm MmVwd©Ê`©{da{hV Ago.
gdmªgmR>r Amdí`H$ Am{U eŠ` Agë`mMo AmJ«hr à{VnmXZ g_VogmR>r Am{U g_VoZo OJUmam hm g_mO OmV{ZanojVm,
øm {ejU nÕVrZo Ho$bo. AmË_g§`_Z gdmªgmR>r eŠ` Amho _Ü`_ _mJ©, AmZ§Xr OrdZ d¥Îmr øm _yë`m§gmo~V ~m¡{ÕH$
hoo ñnï> H$aÊ`mgmR>r øm {ejUnÕVrZo gdmª_Ü`o g_mZ _yë`m§Mmhr nwañH$ma H$aV Ago.
AmË_VÎd Amho ho CX²Kmo{fV H$aV g_Vm øm _yë`mMm nwañH$ma {ejU nÕVr
Ho$bm. g_Vm øm _yë`mMo H$m`m©Ë_H$ ñnï>rH$aU XoÊ`mgmR>r, MmVwd©Ê`m©{da{hV OrdZ àUmbrMm ñdrH$ma Am{U
gdmªZm {Zdm©U àmárMm g_mZ A{YH$ma Amho. _mÌ hm A{YH$ma nwañH$ma H$aUmè`m ~m¡Õ{ejU nÕVrZo {ejUmMr Xmao gdmªgmR>r
Xwgè`m Hw$UmÀ`m H¥$noZo {_iV ZgVmo, Va Vmo Á`mMm Ë`mZo Iwbr Ho$br, Iwbr R>odbr. øm {ejU nÕVrZo Hw$UmbmM
ñdH$V¥Ë© dmZo {gÕ H$am`Mm AgVmo. øm AmÜ`mpË_H$ bmoH$emhr ZmH$mabo Zmhr. e¡j{UH$ g_VoMm nwañH$ma H$aVmZm øm {ejU
_yë`mMm à`moJM øm {ejU nÕVrZo Ho$bm. AmÜ`mpË_H$ nÕVrZo amOnwÌmnmgyZ gd©gm_mÝ`m§n`ªV BVHo$M H$m` Znw§gH$,
bmoH$emhr _yë`mMm à`moJ øm {ejU nÕVrZo Ho$di AnamYr, An§J, H$O©~mOmar, amoJr Agboë`m§Zmhr _wŠV àdoe
{Zdm©UmÀ`m nmVirda Zmhr Ho$bm Va OJÊ`mÀ`m nmVirdahr {Xbm. gdmªgmR>r {ejU Am{U {ejUmgmR>r gd© øm _yë`mMm
Ho$bm. Ë`m_wio "OJm Am{U OJy Úm' hm øm {ejU nÕVrMm àË`j H¥${Vna AZw^d ho øm {ejU nÕVrMo d¡{eîQ>ç R>abo.
_§Jb H¥${Vna _yë`_§Ì R>abm. ^JdmZ F$f^Xod Vo ^JdmZ øm {ejU nÕVrZo OZ_VmMo _yë` BVHo$ _hÎdmMo _mZbo
nmíd©ZmW øm Vodrg VrWªH$am§Zr MmVw`m©_mMr _yë`{eH$dU H$s, EImÚm CnmgH$mbm {^ŠIwMr Xrjm XoVmZm OZ_VmMm
{Xbr. Mmo{dgmdo VrWªH$a ^JdmZ _hmdra øm§Zr MmVw`m©_mbm H$m¡b KoVbm. Ë`m_wio hr {ejU nÕVr AmnbrM Amho, Ago
An[aJ«h øm nmMì`m d«V_yë`mMr OmoS> {Xbr. VrWªH$am§Mr hr gJiçm§Zm dmQy> bmJbo. øm {ejU nÕVrMm _mJ© {Zdm©U
_yë`{eH$dU AmMm`©, _wZr øm§Zr VodT>çmM d«VñWoVoZo nwT>o àmár øm OrdZ Ü`o`mH$S>o H«$_U H$aUmam hmoVm. Ë`mgmR>r
Mmby R> o d br. AmMma_y ë `m§ M r OnUy H $ H$aVmZm øm ~wÕ, Yå_, g§K ho {ÌeaU _hÎdmMo _mZÊ`mV Ambo. Ë`mM
{ejUàUmbrZo {dMma_yë`m§Mrhr OnUyH$ Ho$br. AZoH$m§V OmoS>rbm àkm (gykVm), erb (gXmMaU), d g_mYr ({MÎmmMr
_yë`{ejU … 30
EH$mJ«Vm) hr {ÌaËZo åhUOoM VrZ _yë`o dV©ZmV n[aUV hmoUo
Amdí`H$ _mZbo. øm {ÌeaUm§Zm d {ÌaËZm§Zm n§Merb d
Aï>m§J _mJ© _yë`m§Mr OmoS> {Xbr. qhgm Z H$aUo, Mmoar Z
H$aUo, AgË` Z ~mobUo, ì`{^Mma Z H$aUo, ì`mnH$ Ðì`m§Mo
godZ Z H$aUo ho n§Merb åhUOo Mm[aÍ`_yë`m§Mr H$m`m©Ë_H$ (4) àmMrZ ^maVr` d¡{XH$, O¡Z d ~m¡Õ {ejU nÕVr§À`m
ì`m»`m R>abr. gå`H$Ñï>r, gå`H$ g§H$ën, gå`H$ dmUr, à^mdm_wio Hw$Qw>~§ nÕVrZo nwañH¥$V Ho$bobr _yë`o {deX
gå`H$ H$_m©ÝV, gå`H$ AmOr{dH$, gå`H$ ì`m`m_, gå`H$ H$am.
ñ_¥Vr, gå`H$ g_mYr hm Aï>m{§ JH$ _mJ© Iè`m AWm©Zo _yë`m§Mm
gå`H$ _mJ© R>abm. øm {ejU nÕVrZo Ad¡amMo _yë` gZmVZ
_mZbo. øm _yë`m§Mm g§ñH$ma OZ_mZgmda H$aÊ`mgmR>r ~m¡Õ
{^ŠIy § M m {dhma Xmamo X ma, Kamo K a hmo V am{hbm. øm
{ejUàUmbrZo ñdV:M ñdV:Mm Xrn ìhm`bm gm§JV _yë`m§Mo
gå`H$ AWm©Zo Xrn àÁdbZ Ho$bo.

ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
(1) àmMrZ ^maVr` d¡{XH$ {ejU nÕVrZo H$moUH$moUË`m
_yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bm? àmMrZ H$mimVrb _yë`{ejU {deX Ho$ë`mda
_Ü``wJrZ H$mimVrb _yë`{ejUm{df`r Amnë`mbm
{Okmgm dmQ>Uo ñdm^m{dH$ Amho.

(Am) _Ü``wJrZ H$mimVrb _yë`{ejU (B.g.


1200 Vo B.g. 1800)

(1) ^maVmVrb _Ü``wJrZ _wpñb_ {ejU nÕVr


àma§^
(2) àmMrZ ^maVr` O¡Z d ~m¡Õ {ejU nÕVtZr nwañH¥$V ^maVmV _wgb_mZr A§_b gwê$ Pmë`mda ^maVr`m§Zm
Ho$boë`m _yë`m§Mr VwbZm H$am. Bñbm_ g§ñH¥$VrMm n[aM` hmoD$ bmJbm. H$mhr bmoH$
Bñbm_Y_mªV[aV Pmbo. Aem bmoH$m§Mr Bñbm_darb lÕm
ÑT> ìhmdr, åhUyZ _wpñb_ amÁ`H$Ë`mªZr BWo _wpñb_ {ejU
nÕVr gwê$ Ho$br. øm {ejU nÕVr_wio _yë`{ejU KSy>
bmJbo Vo Ago.
Hw$Qw>§~ nÕVr
_Ü``wJrZ H$mimVë`m EH$Ì Hw$Qw>§~ nÕVrV Hw$Qw>§~mVrb
gXñ`m§da _yë`m§Mo g§ñH$ma hmoV AgV. øm g§ñH$mam§da
Bñbm_À`m {eH$dUrMm nJS>m Ago.
(3) àmMrZ ^maVr` d¡{XH$, O¡Z d ~m¡Õ {ejU nÕVrÀ`m g_mOì`dñWm
à^mdm_wio g_mOì`dñWoZo H$moUH$moUVr _yë`o nwañH¥$V øm H$mimV g_mOì`dñWo d ahr Bñbm_À`m
Ho$br? {eH$dUwH$sVrb _yë`m§Mm nJS>m hmoVm. g_mOì`dñWoda
àm_w»`mZo _moJb ~mXehm§Mo {Z`§ÌU hmoVo. _moJb ~mXehm
H$bmgŠV hmoVo. Ë`m§Zr Bñbm_àUmbrV Y_©_yë`m§gmo~V
H$bm{df`H$ _yë`ohr g_mOmV éO{dbr. n{hbm _moJb
~mXehm ~m~a ømZo H$mì`mË_H$ _yë`o g_mOmV éO{dbr.

_yë`{ejU … 31
AH$~a ~mXehmZo {XZo-B©-Bbmhr øm Y_m©Mr ñWmnZm H$ê$Z CX²Kmof H$aV _hmamÊmm àVmn amZmo_mi ^Q>H$V am{hbo.
gd©Y_mªVrb _yë`m§Mm ^mdgw§Xa g_dm` gmYbm. ehmOhmZ "ñdamÁ`' øm _hÝ_§Jb _yë`mMo na_n{dÌ VmoaU N>ÌnVr
~mXehmZo ào_ øm _yë`mbm A_a H$aÊ`mgmR>r ñWmnË`_yë`m§Mm {edam`m§Zr bmdbo. øm VmoaUmbm ñdamÁ`{Zð>m, ñdm{_{Zð>m,
AmíM`© O ZH$ "VmO_hb' C^mabm. Am¡ a § J Oo ~ mbm Xoeào_, em¡`, Y¡`©, Ë`mJ Aer VoOñdr _yë`o bJS>br. øm
_mV¥^mfo{df`r AmñWm hmoVr. ~hmXyaehm O\$a øm ~mXehmZo VoOñdr _yë`m§Zr VoOñdr B{Vhmg KS>dbm.
B_mZ Va Xoe^ŠVr, Xoe{Zð>m, ñdmV§Í` øm _yë`m§gmR>r hmoVo.
{ejU nÕVr
{ejU nÕVr _Ü``wJrZ H$mimV d¡{XH$, O¡Z nmR>embm à^mdrnUo
Bñbm_ Y_m©Zo {ejU ho EH$ n{dÌ H$m`© åhUOoM gwê$ hmoË`m. ~m¡Õm§Mm Yå_àMmahr gwê$ hmoVm. øm nmR>emim
_yë`H$m`© _mZbo. "Am`wî`^a kmZmMm emoY KoVbm nm{hOo. _yë`emim hmoË`m. hm Yå_àMma _yë`àMma hmoVm. Ë`m_wio
kmZàmár ho àË`oH$ lÕmdmZ ñÌr-nwéfmMo H$V©ì` Amho', hr ^maVr` g§ñH¥$Vr_Ybm _yë`{ejUmMm YmJm AVyQ> am{hbm.
_h§_X n¡J§~amMr {eH$dU _wpñb_ {ejU nÕVrMo à_wI
gyÌ R>abr. øm {ejU nÕVrZo kmZg§nmXZ øm _yë`mÀ`m _yë`{ejUmer Amnbm YmJm AVyQ> amhmdm åhUyZ
OmoS>rbm Bñbm_àUrV H$m`Xo, gm_m{OH$ na§nam d amOH$s` Amnë`m - ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ : ^maVmVrb
VÎdo øm§da AmYmaboë`m Zr{V_yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bm. øm _Ü``wJrZ H$mimVrb _yë`{ejUmMm AmT>mdm ¿`m.
H$mimV _ŠV~ (àmW{_H$ emim), _Xagm (Cƒ {ejUemim)
øm§À`m _mÜ`_mVyZ _yë`{ejU Am¡nMm[aH$ nÕVrZo {Xbo Job.o
Va dmMZmb`o, dmL²>_` _§S>io Am{U _wem`am øm§À`m
_mÜ`_mVyZ _yë`{ejU AZm¡nMm[aH$ nÕVrZo {Xbo Jobo.
(2) ^maVmVrb _Ü``wJrZ BVa {ejU nÕVr
_Ü``wJrZ H$mimV ^maVmV _wpñb_ {ejU nÕVrMm
à^md hmoVm Varhr d¡{XH$ O¡Z d ~m¡{ÕH$ {ejU nÕVrMo
H$m`© à^mdrnUo gwê$ hmoVo.
Hw$Qw>§~nÕVr
_Ü``wJrZ H$mimVrb EH$Ì Hw$Qw>~§ nÕVrZo AZm¡nMm[aH$
nÕVrZo Hw$Qw>§~mVrb gXñ`m§Zm gwg§ñH$m[aV H$aÊ`mMo H$m`©
Aì`möV R>odbo.
g_mO ì`dñWm
_Ü``wJrZ g_mOì`dñWoda Iè`m AWm©Zo nJS>m hmoVm
Vmo g§Vm§Mm. g§Vm§Mr {ejUàUmbr g_mOì`dñWoMm ídmg
hmoVm. g§V H$~ram§Zr "{hÝXw _wpñb_' EH$Vm øm gm_m{OH$ (B) {~«{Q>e H$mimVrb _yë`{ejU (B.g. 1600
_yë`mMm OmJa _m§S>V, XmoÝhr Y_mªVrb Ad_yë`m§da àhma Vo B.g. 1947)
H$aV Iè`m Y_m©Mo _yë` ñnï> Ho$bo. _Ü``wJrZ H$mimV ^maVmV {~«{Q>e amOdQ> gwê$ Pmë`mda {~«{Q>e
g_mOì`dñWoV ñdY_©, _mZdVm, ^yVX`m, g_Vm, g_mZVm, amÁ`H$VmªZr _yë`{ejUmMo H$m`© Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejUmÀ`m
^ŠVr, AÛ¡V øm _yë`m§Mr qXS>r AjwÊU amIÊ`mMo H$m`© _mÜ`_mVyZ nwT>rbà_mUo Ho$bo. {~«{Q>e amÁ`H$Ë`mªMo H$m`© Ë`m§À`m
kmZmo~mnmgyZ VwH$mo~mn`ªVÀ`m g§Vm§À`m _m§{X`mirZo Ho$bo. gm_«mÁ`emhrbm nmofH$ am{hbo, Va ^maVr`m§À`m H$m`m©bm
"kmZXodo a{Mbm nm`m.... VwH$m Pmbmgo H$ig' hm g§V ñdmV§Í` øm _yë`mMr VoOñdr Yma `oV Jobr.
~{hUmB©Mm A^§J _yë`{ejUmÀ`m ~m~VrVhr `WmW© R>abm.
(1) {~«{Q>e amÁ`H$Ë`mªMo _yë`{ejU{df`H$ {dMma
g_W© g§ V am_Xmgm§ À `m ~bmo n mgZm øm H¥ $ {V_y ë `mZo
d H$m`©
g_mOnwéfmMo ~mhÿ {niXma Ho$bo. g_mOì`dñWo~amo~aM
_Ü``wJrZ H$mimVbr amOì`dñWmgwÕm _yë`m{Y{ð>V am{hbr. {~«{Q>e amÁ`H$Ë`mªZr {d{dY Am`moJm§À`m d g{_Ë`m§À`m
_moJbm§À`m _m§S>{bH$ËdmMm Aìhoa H$aV, ñdmV§Í` øm _yë`mMm _mÜ`_mVyZ Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejUmg§~§Yr {dMma d H$m`©
nwT>rbà_mUo Ho$bo.
_yë`{ejU … 32
(1) n{hbr emim (7) bm°S>© hm{S>ª½OMo H$m`© (B.g. 1848)
B©ñQ> B§{S>`m H§$nZrZo ^maVmV {VMm A§_b gwê$ Ho$ë`mda B.g. 1848 _Ü`o bm°S>© hm{S>ª½OZo àmW{_H$ {ejU
{¼íMZ {_eZè`m§Zr B.g. 1715 _Ü`o _Ðmg øm ehamV à{ejUmgmR>r EH$ g§ñWm ñWmnZ Ho$br. {dÚmÏ`mªZm Z¡{VH$
"g|Q> _oar M°[aQ>r ñHy$b' øm emioMr ñWmnZm Ho$br. Ë`mZ§Va {ejU H$go Úmdo, ømMohr à{ejU øm g§ñWo_m\©$V {ejH$m§Zm
AZoH$ emim ñWmnZ Pmë`m. øm emim§Zr ^maVr`m§da B§J«Or XoÊ`mV Ambo.
{ejUmMo g§ñH$ma H$am`bm àma§^ Ho$bm. Ë`m_wio nmíMmÎ` (8) S>m°. AboŠPm§S>a S>\$Mo _V (B.g. 1853)
OrdZ nÕVrVrb AmYw{ZH$ d ZdrZ _yë`o ^maVr`m§_Ü`o
^maVmgma»`m ~hþY_u XoemV Ym{_©H$ {ejU XoUo `mo½`
éOm`bm àma§^ Pmbm.
Zmhr, Ago {~«{Q>e amÁ`H$Ë`mªMo _V hmoV.o {~«{Q>e amÁ`H$Ë`mªÀ`m
(2) ~moS>© Am°\$ S>m`aoŠQ>g©Mm AmXoe (B.g. 1808) øm {ZYm{_©H$ YmoaUm~Ôb {¼íMZ {_eZar IoX ì`ŠV H$aV,
B©ñQ> B§{S>`m H§$nZrZo B.g. 1808 _Ü`o ñWmnZ Ho$boë`m H$maU ho YmoaU {¼íMZ Y_©àgmamÀ`m Ñï>rZo ~mYH$ hmoVo.
~moS>© Am°\$ S>m`aoŠQ>g©Zo Agm AmXoe H$mT>bm H$s, ^maVmVrb Ë`m§Mm hm IoX {ZaW©H$ Agë`mMo _V B.g. 1853 _Ü`o
Ym{_©H$ H$m`m©V hñVjon H$am`Mm Zmhr. øm AmXoem_wio hmD$g Am°\$ bm°S>©g²À`m {gboŠQ> g{_Vrg_moa S>m°. AboŠPm§S>a
_H$~V, _Xagm d nmR>emim gwê$ am{hë`m d Ë`m§À`m S>\$ øm§Zr _m§S>bo. S>\$ øm§Mo _V gd©Y_mªÀ`m _mÜ`_mVyZ
_mÜ`_mVyZ hmoUmao _yë`{ejUmMo H$m`© gwê$ am{hbo. hmoV Agboë`m _yë`{ejUmbm nmofH$ R>abo.
(3) gZXr H$m`Xm (B.g. 1813) (9) dyS>Mm I{bVm (B.g. 1854)
B©ñQ> B§{S>`m H§$nZrZo B.g. 1813 _Ü`o Ho$boë`m gZXr B.g. 1854 À`m dyS>À`m I{bË`mZo {ejUmbm n{dÌ
H$m`ÚmV Ago Z_yX Ho$bo H$s, ^maVmVrb {ZY_u {ejUmgmR>r H$m`© _mZyZ ~m¡{ÕH$ d Z¡{VH$ {dH$mg ho {ejUmMo Ü`o`
d {dÛmZm§Zm AW©gmhmæ` H$aÊ`mgmR>r EH$ bj én`m§Mr VaVyX {ZpíMV Ho$bo. {ejUmMr n{dÌ ^y{_H$m d {ejUmMo Z¡{VH$
H$aÊ`mV `mdr. {dH$mgmMo Ü`o` øm ~m~r {ZpíMVM _yë`{ejUmer g§~§{YV
(4) bm°S>© _mo[a`mMm Aä`mgH«$_ (B.g. 1815) hmoË`m.
bm°S>© _mo[a`mZo B.g. 1815 _Ü`o boIZ, dmMZ, (10) H$moQ>© Am°\$ S>m`aoŠQ>g©Mm I{bVm (B.g. 1858)
A§H$J{UV øm {df`m§gmo~V Z¡{VH$, Ym{_©H$ d AmÜ`mpË_H$ bm°S>© {dë`_ ~|{Q>H$Zo gaH$maMo YmoaU {ZYm{_©H$VoMo
VÎdm§da AmYm[aV Aä`mgH«$_mMm nwañH$ma Ho$bm. hm Agë`mMo {¼íMZ {_eZè`m§Zm ñnï> Ho$bo. hoM YmoaU B.g.
_yë`{ejUmMm nwañH$ma hmoVm. 858 À`m H$moQ>© Am°\$ S>m`aoŠQ>g©À`m I{bË`mV _m§S>Ê`mV
(5) gyMZm nÌH$ (B.g. 1823) Ambo. ho YmoaU ^maVmVrb gd©Y_mªÀ`m _mÜ`_mVyZ _yë`{ejU
hmoÊ`mgmR>r nyaH$ R>abo.
B.g. 1823 _Ü`o B©ñQ> B§{S>`m H§$nZrZo Ago Z_yX
Ho$bo H$s, bmoH$m§Zm emñÌ d H$bm øm {df`m§À`m {ejUm~amo~a (11) EÁ`wHo$eZ H${_eZ (B.g. 1882)
Z¡{VH$ Mm[aÍ` C§MmdUmaohr {ejU Úmdo. gyMZm nÌH$mVrb B.g. 1822 À`m h§ Q > a EÁ`w H o $ eZ H${_eZZo
hm C„oI _yë`{ejUmg§~§Yr hmoVm. {ZYm{_©H$VoÀ`m YmoaUmda ^a {Xbm. Z¡{VH$ {ejUmMo
(6) _oH$m°boMo nÌH$ (B.g. 1835) nmR>çnwñVH$ V`ma H$aÊ`mV `mdo, _hm{dÚmb`mV "_Zwî`mMr
d ZmJ[aH$m§Mr H$V©ì`o' øm {df`mda ì`m»`mZo ìhmdrV, Aem
B.g. 1835 _Ü`o "{ejUmMr {Xem' ZmdmMo nÌH$
Z¡{VH$ {ejUmg§~§Yr XmoZ {e\$maer øm H${_eZZo Ho$ë`m.
H$mT>bo. øm nÌH$mV _oH$m°boZo ^maVr` ^mfoMr AdhobZm
øm {e\$maer _y ë `{ejUmbm ny a H$ hmo Ë `m. nU øm
H$aVmZm H$ha Ho$bm. Vmo Agm, "^maVr` ^mfm X[aÐr AmhoV.
{e\$maetÀ`m A§_b~OmdUrVyZ H$mhrM {ZînÞ hmoUma Zmhr,
Ë`m§Zm gm{hpË`H$ _yë` Zmhr. kmZàmár d {dkmZmÀ`m
Ago _V øm H${_eZMo EH$ gXñ` lr. Q>r.Ho$. Vob§J øm§Zr
Aä`mgmÀ`m Ñï>rZohr Ë`m Hw$MH$m_r AmhoV. qhXr d Aa~r
ì`ŠV Ho$bo.
^mfoVrb gd© dmL²>_` `wamonmVrb nyd©àmW{_H$ emioVrb EH$m
\$irda _mdUmè`m nwñVH$m§À`m nmg§Jmbmhr nwaUma Zmhr.'' (12) B§{S>`Z `w{Zìh{g©Q>rO H${_eZ (B.g. 1902)
{hÝXr Am{U Aao{~H$ ^mfoÀ`m ~m~VrV {Zaja AgUmè`m B.g. 1902 À`m B§{S>`Z `w{Zìh{g©Q>rO H${_eZZo
_oH$m°boZo Ë`m ^mfm§Mo Ad_yë`Z BVŠ`m ImbÀ`m nmVirn`ªV Y_©{Zanoj {ejUmÀ`m A^mdm_wio {Z_m©U hmoUmè`m àíZm§Mr
H$amdo - ^maVr` earamV B§J«Or _Zo V`ma ìhm`bm gwédmV MMm© Ho$br. nU Zo_H$s Cnm``moOZm _mÌ gwM{dbr Zmhr.
ìhmdr - nmaV§Í` øm Ad_yë`mMm hm n[aUm_!

_yë`{ejU … 33
(1Ÿ3) H$bH$Îmm `w{Zìh{g©Q>r H${_eZ (B.g. 1917 Vo
1919)
Ym{_©H$ {ejUmVrb g_ñ`m§_wio XoemMr EH$mË_Vm
YmoŠ`mV `oD$ eH$Vo, Ago _V B.g. 1917 Vo 1919 À`m
H$bH$Îmm `w{Zìh{g©Q>r H${_eZZo Amnë`m AhdmbmV ì`ŠV
Ho$bo. øm _VmMm n[aUm_ B§JO« gaH$maÀ`m e¡j{UH$ YmoaUmda
Pmbm.
(14) e¡j{UH$ YmoaU (B.g. 1921) (2) ^maVr`m§Mo _yë`{ejU{df`H$ {dMma d H$m`©
B§JO« gaH$maÀ`m B.g. 1921 À`m e¡j{UH$ YmoaUm_wio {~«{Q>e H$mbI§S>mV ^maVr`m§À`m _yë`{ejUmMm {dMma
Ym{_©H$ {ejUmda ~§Xr Ambr. Iè`m AWm©Zo ^maVr` Xoe^ŠV d g_mOgwYmaH$m§Zr Ho$bm.
(15) `wÕmoÎma {ejU {dH$mg `moOZm (B.g. 1943 Vo H$maU Ë`m§Mm {dMma Vi_irMm hmoVm. Ë`mbm R>mog H¥$VrMr
1946) OmoS> hmoVr. Ë`m§Mo {dMma d H$m`© ñdH$s`m§gmR>r hmoVo. øm
{dMmam§Mo Am{U H$m`m©Mo g§ñH$ma Amnë`mda ìhmdoV, øm
Xwgè`m _hm`wÕmZ§Va B.g. 1943 _Ü`o B§J«O gaH$maZo
gX²hoVyZo Amnbm øm {dMmam§Mm d H$m`m©Mm AmT>mdm KoD$ `m.
ga Om°Z gmO©ÝQ> øm§Zm ^maVmVrb `wÕmoÎma {ejU {dH$mg
`moOZo{df`r EH$ ñ_aUnÌ V`ma H$aÊ`mg gm§{JVbo. B.g. (1) _wbtÀ`m n{hë`m emioMr ñWmnZm (B.g. 1851)
1944 _Ü`o gmOªQ> øm§Zr gmXa Ho$boë`m øm ñ_aUnÌmV _hmË_m Omo{V~m \w$bo øm§Zr AZoH$m§À`m _Z:nyd©H$
Ago Z_yX H$aÊ`mV Ambo H$s, Y_m©Mm gImob {dMma H$ê$Z ghH$m`m©Zo B.g. 1851 _Ü`o nwUo `oWo _wbtMr n{hbr emim
{ejUmbm àoaH$ Agm Z¡{VH$Voda AmYm[aV Aä`mgH«$_ V`ma ñWmnZ Ho$br Am{U ñÌr-{ejU{df`H$ _yë`m§Mr CXmÎm Á`moV
H$amdm. gmOªQ>À`m ñ_aUnÌmVrb øm gyMZoda {dMma gå`H$ AWm©Zo àÁd{bV Ho$br. øm Á`moVrÀ`m àH$memVM
H$aÊ`mgmR>r aoìha§S> Or. S>r. ~Z© øm§À`m AÜ`jVoImbr Ym{_©H$ ñÌr-{ejUmMr _§Jb nhmQ> Pmbr. Ë`mgmR>r ^ard `moJXmZ
{ejU g{_Vr J{R>V H$aÊ`mV Ambr. øm g{_VrZo Ago _V bm^bo Vo AmÚ {e{jH$m gm{dÌr~mB© \w$bo øm§Mo. pñÌ`m
_m§S>bo H$s, "Mm[aÍ` {Z{_©VrÀ`m à{H«$`oV Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {eH$m`bm bmJë`m. Hw$Qw>§~ gmja ìhm`bm bmJbo. øm
{ejUmMr ^y { _H$m _hÎdmMr Agë`mZo ho {ejU g§ñH$mam§VyZ _yë`o éOm`bm bmJbr.
Y_©{ZanojVoÀ`m VÎdmVyZ Úmdo. hr O~m~Xmar Ka, emim d
(2) Añn¥í`m§gmR>r emim§À`m ñWmnZm (B.g. 1852)
g_mOmMr Amho. {dÚmÏ`m©À`m gdmªJrU {dH$mgmgmR>r Ë`mbm
OrdZmVrb Ym{_©H$ A§JmMr AmoiI hmoUo JaOoMo Amho. gd© {ejUmVyZ _yë`o éOm`bm hdrV Vr gJiçmM
Y_mªVrb g_mZ VÎdo hm Aä`mgH«$_mMm AmYma Agmdm. g_mOmV; {ejUmnmgyZ, g§ñH$mam§nmgyZ, _yë`m§nmgyZ Hw$Urhr
emim gwê$ hmoÊ`mnydu àmW©Zm d Ü`mZ ¿`mdo.' hr `wÕmoÎma d§{MV amhÿ Z`o, Oo AmVmn`ªV d§{MV am{hbo Vo Va _wirM
{ejU {dH$mg `moOZm _yë`{ejUmbm nmofH$ hmoVr. d§{MV amhÿ Z`oV øm CXmÎm ^y{_Ho$VyZ _hmË_m Omo{V~m \w$bo
darb gd© Am`moJm§À`m, g{_Ë`m§À`m gyMZm§Mm {dMma øm§Zr B.g. 1852 _Ü`o nwUo `oWo Añn¥í`m§gmR>r XmoZ emim
Ho$ë`mda ho ñnï> hmoVo H$s, {~«{Q>em§Zr ^maVmda amÁ` ñWmnZ Ho$ë`m. X{bV, nXX{bVm§À`m OrdZmVrb AkmZmMm
H$aÊ`mgmR>r {ZYm{_©H$VoMo YmoaU H$m`_ R>odbo. ^maVr`m§Zm Kmoa A§YH$ma Xya H$aV {VWo {ejUmÀ`m, kmZmÀ`m àH$memMo
Z¡{VH$ {ejU XoÊ`mMm à`ËZ Ë`m§Zr Oê$a Ho$bm, nU ^maVr` ~rO noaÊ`mMo _hmZ H$m`© _hmË_m Omo{V~m \w$bo øm§Zr Ho$bo.
earamV B§J«Or _Zo V`ma ìhmdrV, hmM Ë`m§Mm hoVy hmoVm. (3) Ý`y B§p½be ñHy$bMr ñWmnZm (B.g. 1880)
{~«{Q>em§Mo YmoaU EH$M, Amnbo amÁ` ^maVmV {Q>H$mdo.
nU AOyZhr AZoH$ OU hm hoVy bjmV Z KoVm Xoe^ŠVm§Zm ho YmoaU nQ>Ê`mgmaIo ZìhVoM. {~«{Q>em§Mo ho
{~«{Q>em§Mo JmoS>do JmVmV. ho ~§X ìhmdo åhUyZ EH$ àíZ YmoaU _wimgH$Q> CISy>Z \o$H$Ê`mgmR>r Xoe^ŠVm§Zr amï´>r`
Iè`m AWm©Zo - ñd`§-AÜ``ZmgmR>r : ^maVr`m§Zm {ejUmMr Midi gwê$ Ho$br. {dîUwemñÌr {MniyUH$am§Zr
Z¡{VH$ {ejU XoVmZm ^maVr` earamV B§J«Or _Zo V`ma nwUo `oWo B.g. 1880 _Ü`o "Ý`y B§p½be ñHy$b'Mr ñWmnZm
ìhmdrV hm hoVy {~«{Q>em§Mm hmoVm - øm {dYmZmMr MMm© Ho$br. Zmd Ý`y B§p½be ñHy$b Agbo Var emioMm AmË_m _mÌ
H$am. amï´>r` {ejUmMm. ømM H$mimV {dîUwemñÌr {MniyUH$am§À`m
{Z~§Y_mbo_wio ñdY_©, ñd^md d ñdg§ñH¥$Vr øm _yë`m§Mo
g§ñH$ma OZgm_mÝ`m§da hmoV hmoVo. gmh{OH$M bmoH$m§Zr

_yë`{ejU … 34
Amnmnbr _wbo Ý`y B§p½be ñHy$b_Ü`o XmIb Ho$br. gaH$mar {dÚmnrR> ñWmnZ Ho$bo. pñÌ`m§Mo gm§gm[aH$ OrdZ amï´>mÀ`m
emim Amog nSy>Z ~§X nSy> bmJë`m. Ý`y B§p½be ñHy$bbm àJVrer {ZJ{S>V Amho. hm {dMma H|$ÐñWmZr R>odyZ øm
bmoH$_mÝ` {Q>iH$, Zm_Omoer, Jmonmi JUoe AmJaH$a, dm.{e. {dÚmnrR>mZo ñÌr-{ejUmMo H$m`© gwê$ Ho$bo. øm H$m`m©Zo ñÌr-
AmnQ>o Aer ~w{Õ_mZ {ejH$m§Mr _m§{X`mir bm^br. ho gd© {ejU{df`H$ _yë`m§Mr amï´>r` _yë`m§er gm§JS> KmVbr. hr
{ejH$ amï´>r` ^mdZoZo ^mabobo hmoVo. Ë`m_wio øm emioVbo gm§JS> _yë`{ejUmbm Zdr {Xem XoUmar R>abr.
{dÚmWu Xoem{^_mZ, erbg§nÞVm, ~bg§nÞVm, ñdmdb§~Z,
(10) lr. _hmdra ~«÷M`m©l_ O¡Z JwéHw$bmMr ñWmnZm
l_à{Vð>m, gmhg, amï´>r` ^mdZm øm _yë`m§Mo A_rQ> g§ñH$ma
(B.g. 1918)
KoD$Z ~mhoa nS>V hmoVo.
JwéXod g_§V^Ð øm§Zr _hmamï´>mVrb H$ma§Om (bmS>)
(4) ^maVr` amï´>r` H$m±J«ogMr ñWmnZm (B.g. 1885) `oWo B.g. 1918 _Ü`o lr. _hmdra ~«÷M`m©l_ O¡Z JwéHw$bmMr
^maVr` ñdmV§Í` MidirMm EH$ _hÎdnyU© ^mJ åhUyZ ñWmnZm Ho$br. øm JwéHw$bmZo erb, kmZ, ào_, godm d
B.g. 1885 _Ü`o ^maVr` amï´>r` H$m±Jo«gMr ñWmnZm Pmbr. ì`dñWm hr _yë`o {dÚmÏ`mª_Ü`o éO{dbr. Ë`mgmR>r Ym{_©H$
H$m±J«og_wio ñdmV§Í` Midi Va J{V_mZ PmbrM, {edm` d amï´>r` d¥ÎmrÀ`m {ejUmMo _mÜ`_ nwañH¥$V Ho$bo. ho JwéHw$b
ñdmV§Í`, amï´>r`Vm, Xoe^ŠVr, Ë`mJ hr _yë`o hr ^maVr`m§Mr _yë`{ejUmMr `eñdr à`moJemim R>abo.
VËna _Z:pñWVr Pmbr.
(11) A{bJS> _w p ñb_ {dÚmnrR>mMr ñWmnZm
(5) X`mZ§ X A± ½ bmo d¡ { XH$ H$m° b o O Mr ñWmnZm (B.g. 1920)
(B.g. 1886) ga gB©X Ah_X ImZ øm§Mo nwÌ d AZw`m`m§Zr B.g.
B.g. 1886 _Ü`o n§Om~mV bmbm bOnVam`m§Zr X`mZ§X 1920 _Ü`o A{bJS> _wpñb_ {dÚmnrR> ñWmnZ Ho$bo. øm
A±½bmo d¡{XH$ H$m°boOMr ñWmnZm Ho$br. Am{U ho _hm{dÚmb` {dÚmnrR> m Zo _w p ñb_Y_© d H$m`Xm{df`H$ _y ë `m§ À `m
g§ñH¥${Vào_, Y_m©{^_mZ, ~bmonmgZm, CXma _Zmod¥Îmr, amï´>ào_ {eH$dUwH$sda ^a XoV _yë`{ejUmV `moJXmZ {Xbo.
øm _yë`m§Mo à^mdr g§ñH$maH|$Ð R>abo.
(12) {Q>iH$ _hmamï´ > {dÚmnrR>mMr ñWmnZm
(6) em§{V{ZHo$VZMr ñWmnZm (B.g. 1901) (B.g. 1921)
JwéXod adtÐZmW Q>mJmoa øm§Zr B.g. 1901 _Ü`o bmoH$_mÝ` {Q>iH$m§À`m ñ_¥{VàrË`W© _hmamï´> àm§{VH$
~§Jmb_Yrb ~mobnya øm Jmdr em§{V{ZHo$VZMr ñWmnZm Ho$br n[afXoZo nwUo `oWo B.g. 1921 _Ü`o {Q>iH$ _hmamï´>
Am{U nm¡dm©Ë` d nmpíM_mË` _yë`m§Mm Anyd© öÚ g§J_ {dÚmnrR>mMr ñWmnZm Ho$br. øm {dÚmnrR>mZo {dÚmÏ`mª_Ü`o
gmYbm. em§{V{ZHo$VZ {dÚmÏ`mªgmR>r {ZgJ© ào_, ~m¡{ÕH$ amï´>r` ^mdZm, ñdmdb§~Z, amï´> H$m`©j_Vm hr _yë`o éO{dUmam
_yë`o, H$bmË_H$ _yë`o, ì`mdgm{`H$ _yë`o øm§Mo g§ñH$ma {ejUH«$_ A_bmV AmUbm. _yë`{ejUmbm amï´>r` ñdê$n
{ZHo$VZ R>abo. XoÊ`mMo H$m`© øm {dÚmnrR>mZo Ho$bo.
(7) H$m§JS>r JwéHw$bmMr ñWmnZm (B.g. 1902) (13) {díd^maVrMr ñWmnZm (B.g. 1921)
ñdm_r X`mZ§X gañdVr øm§Mo {eî` ñdm_r lÕmZ§X JwéXod adtÐZmW Q>mJmoam§Zr em§{V{ZHo$VZÀ`m n[agamV
øm§Zr B.g. 1902 _Ü`o haÛmaOdi H$m§JS>r `oWo H$m§JS>r B.g. 1921 _Ü`o {díd^maVr hr g§ñWm ñWmnZ Ho$br.
JwéHw$b ñWmnZ Ho$bo. ho JwéHw$b g§ñH¥${Vào_, amï´>ào_, Am{U Am§Vaamï´>r` gm_§Oñ`, Am§Vaamï´>r` em§VVm, {díd~§YËw d,
Y_m©{^_mZ, Am¡Xm`©, ~bmonmgZm, ~«÷M`©nmbZ øm _yë`m§Mo ghH$m`©, Ë`mJ, {Zð>m, {demb _mZdr ghmZw^Vy r øm OmJ{VH$,
à^mdr g§ñH$ma H|$Ð R>abo. d¡pídH$ _yë`m§Mm à`moJ {ejUmV `eñdr Ho$bm. hm à`moJ
(8) ~Zmag qhXy {dÚmnrR>mMr ñWmnZm (B.g. 1916) _yë`{ejUmbm OmJ{VH$, d¡pídH$ ñdê$n XoUmam R>abm.
n§. _XZ_mohZ _mbdr` øm§Zr B.g. 1916 _Ü`o ñWmnZ (14) Om{_¶m {_{„Am Bñbm{_`m {dÚmnrR>mMr ñWmnZm
Ho$boë`m ~Zmag qhXy {dÚmnrR>mZo Zdgm_m{OH$Vm, amï´>r` (B.g. 1920)
àd¥Îmr, ñdmdb§~Z, bmoH$_VmZwd{V©Ëd, AmYw{ZH$Vm øm S>m.° PmH$sa hþgZo øm§À`m ZoVË¥ dmImbr Om{_Am {_{„Am
_yë`m§Mm Aä`mgH«$_mVyZ Ho$bobm nwañH$ma _yë`{ejUmMm OmJa Bñbm{_`m {dÚmnrR>mMr ñWmnZm A{bJS> `oWo H$aÊ`mV Ambr.
R>abm. nU Z§Va B.g. 1925 _Ü`o ho {dÚmnrR> {X„rbm ñWbm§V[aV
(9) _{hbm {dÚmnrR>mMr ñWmnZm (B.g. 1916) H$aÊ`mV Ambo. øm {dÚmnrR>mZo ñdmV§Í`ào_, amï´>r` ^mdZm,
_h{f© Ym|S>mo Ho$ed H$d©o øm§Zr qhJUo `oWo _{hbm godm, g{hîUwVm, g§`_, ñdm{^_mZ, AmË_àH$Q>rH$aU, nwT>mH$ma

_yë`{ejU … 35
KoÊ`mMr d¥Îmr, erbmMr OmonmgZm, ñdV§ÌnUo H$m_ H$aÊ`mMr
d¥Îmr øm _yë`m§Mm nwañH$ma H$aUmam Aä`mgH«$_ am~dyZ
_yë`{ejUmÀ`m g§H$ënZobm A{YH$ H$m`m©Ë_H$ Ho$bo.
(15) dYm© {ejU n[afX (B.g. 1937)
^maVmgmR>r _yë`{ejUmMm {ZpíMV Agm {dMma
_m§S>Ê`mMo lo` _hmË_m Jm§YrOtZr B.g. 1937 _Ü`o _m§S>bëo `m
_ybmoÚmoJr {ejU nÕVrH$S>o OmVo. øm {ejU nÕVrda gImob
qMVZ H$aÊ`mgmR>r dYm© BWo B.g. 1937 _Ü`o _hmË_m
Jm§YrOtÀ`m ZoV¥ËdmImbr dYm© {ejU n[afXoMo Am`moOZ
(2) ñdmV§Í`nyd© H$mimV ^maVr`m§Zr _yë`{ejUmMm {dMma
H$aÊ`mV Ambo. øm {ejU n[afXoZo _ybmoÚmoJr {ejUmÀ`m
d VX²Zwf§{JH$ H$m`© Ho$bo ZgVo Va H$m` KS>bo AgVo
_mÜ`_mVyZ Aqhgm, gË`, ~§YwVm, g_Vm øm _yë`m§Mm
- ømMr MMm© H$am.
AmJ«hnyd©H$ nwañH$ma Ho$bm. Ë`mMà_mUo _ybmoÚmoJmVyZ
ì`mdgm{`H$ _yë`mMo Va ñdml`rVyZ AmË_{Z^©aVoÀ`m _yë`mMo
g_W©Z Ho$bo. øm n[afXoZo Ym{_©H$ {ejUmMm {dMma AË`§V
H$miOrnyd©H$ Ho$bm. øm n[afXo_Ü`o _hmË_m Jm§YtZr Ym{_©H$
{ejUmÀ`m g§X^m©V Ago _V ì`ŠV Ho$bo H$s, ""Amåhr dYm©
{ejU `moOZoVyZ Ym{_©H$ {ejU XoUo gmoS>bo Amho, H$maU
Amåhm§bm ^rVr dmQ>Vo H$s øm {ejUmVyZ EH$VoEodOr g§Kf©M
{Z_m©U hmoB©b. nU gd© Y_mªVrb g_mZ gË`mMr {eH$dU
gd© _wbm§Zm {Xbr nm{hOo.'' _hmË_m Jm§YtÀ`m øm {dMmamZo
^maVmVrb _yë`{ejUmbm "Y_©{Zanoj g_^mdmMr' {Xem
{Xbr.
(16) nrnëg EÁ`wHo$eZ gmogm`Q>rMr ñWmnZm (B.g. (B©) ñdV§Ì ^maVmVrb _yë`{ejU (15 Am°JñQ>
1945) 1947 nmgyZ)
_hm_mZd S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§Zr B.g. 1945 Amnë`m Xoe^ŠVm§_i
w ,o ñdmV§Í`g¡{ZH$m§_i
w o 15 Am°JñQ>
_Ü`o _w§~B© `oWo nrnëg EÁ`wHo$eZ gmogm`Q>rMr ñWmnZm H$ê$Z 1947 bm ^maVmV ñdmV§Í`mMr àgÞ nhmQ> CJdbr Am{U
X{bVm§Mm h¸$ Cƒ {ejU{df`H$ _yë`m§da h¸$mZo àñWm{nV "{Z`Vrer H$ama' H$aV AmnU _yë`{ejUmMm {dMma H$aV
Ho$bm. _hm_mZd S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§_wio Cƒ Ambmo Vmo Agm -
{ejUmÀ`m joÌmV g_Vm ho _yë` h¸$mZo Ambo.
ñdmV§ Í `ny d © H$mbI§ S >mVrb Xo e ^ŠVm§ Z r d (1) ^maVmMo g§{dYmZ
g_mOgwYmaH$m§Zr Ho$bobm hm _yë`{ejUmMm {dMma d {X. 26 Zmoìh|~a 1949 bm Amnë`m XoemMo g§{dYmZ
VX²Zwf§{JH$ H$m`© åhUOo ^maVmÀ`m ñdmV§Í`mÀ`m nhmQ>onyduMm A§JrH¥$V d A{Y{Z`{_V Pmbo. ^maVmÀ`m g§{dYmZmVrb
_§Jb àH$me R>abm. øm H$mimV ñdmV§Í` àmárgmR>r Pmboë`m àmñVm{dH$m hm ^mJ Va _yë`{ejUmMm OmJaM Amho. hm
MidirVrb ñdmV§Í` øm _yë`mÀ`m àIa CX²KmofmZo øm OmJa àË`oH$ ^maVr`mZo Am`wî`^a H$amd`mMm Amho. hm
àH$membm A{YH$ VoOñdr Ho$bo. OmJa hm Amnbm g§H$ën Amho, ho nwT>rb CXmhaUmdê$Z ñnï>
hmoVo.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ "Amåhr, ^maVmMo bmoH$, ^maVmMo EH$ gmd©^m¡_
(1) ^maVmÀ`m ñdmV§Í`nyd© H$mimV BWë`m Xoe^ŠVm§Zr d g_mOdmXr Y_©{Zanoj bmoH$emhr JUamÁ` KS>dÊ`mMm
g_mOgwYmaH$m§Zr Ho$bobm _yë`{ejUmMm {dMma d d Ë`mÀ`m gd© ZmJ[aH$m§g
VX²Zwf§{JH$ H$m`© øm§Mm AmT>mdm ¿`m. gm_m{OH$, Am{W©H$ d amOZ¡{VH$ Ý`m`;
{dMma, A{^ì`ŠVr, {dídmg, lÕm
d CnmgZm `m§Mo ñdmV§Í`;
XOm©Mr d g§YrMr g_mZVm;

_yë`{ejU … 36
{ZpíMVnUo àmá H$ê$Z XoÊ`mMm g§{dYmZmZo _m§S>bobm Ym{_©H$ {ejUm{df`rMm {dMma nyU©nUo
Am{U Ë`m gdmª_Ü`o ì`ŠVrMr à{Vð>m Y_©{ZanojVoÀ`m VÎdmZwgma Amho.
d amï´>mMr EH$Vm Am{U EH$mË_Vm ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
`m§Mo AmídmgZ XoUmar ~§YwVm
(1) ^maVmÀ`m g§ { dYmZmVrb àmñVm{dH$mZw g ma
àd{Y©V H$aÊ`mMm g§H$ënnyd©H$ {ZYm©a H$ê$Z;
H$moUH$moUVr _yë`o g§d{Y©V H$aÊ`mMm g§H$ën AmnU
Am_À`m g§{dYmZg^oV
Ho$bobm Amho?
AmO {XZm§H$ gìdrg Zmoìh|~a 1949 amoOr
`mÛmao ho g§{dYmZ A§JrH¥$V d A{Y{Z`{_V
H$ê$Z ñdV:àV An©U H$aV AmhmoV.'
AmnU ho g§{dYmZ ñdV:àV An©U Ho$bo Amho. EImXr
Mm§Jbr Jmoï> Mm§Jë`m ì`ŠVrbm An©U H$aÊ`mMr àWm
Amnë`mH$S>o Amho. AmnU ho g§{dYmZ ñdV:àV An©U Ho$bo
ømMm AW© Agm H$s AmnU Mm§Jbo AmhmoV, AmnU Mm§Jbo
Agm`bmM hdo. Amnë`m g§{dYmZmVrb _yë`o ^maVmVrb
gd© ZmJ[aH$m§Zm àmá H$ê$Z XoÊ`mMr O~m~Xmar Amnbr
àË`oH$mMr Amho. Vgm Amnbm g§H$ënnyd©H$ {ZYm©a Amho.
Am{U åhUyZM Amnë`mbm _yë`{ejUmMr H$mg
Yam`Mr Amho. Y_© hm _yë`m§Mm òmoV Amho. ho Amnë`mbm (2) ^maVr` g§{dYmZmZo Ym{_©H$ {ejUmg§~§Yr H$moUVo
_mhrV Amho. ^maVmV Ym{_©H$ {ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ {ZX©oe {Xbobo AmhoV?
_yë`{ejU XoÊ`mV Ambo. hohr AmnU Aä`mgbo Amho. Ym{_©H$
{ejUmg§~§Yr Amnë`m g§{dYmZmZo {Xbobo {ZX©oe Amnë`mbm
_mhrV AgUo H«$_àmá Amho. åhUyZ AmnU Vo Aä`mgy `m.
^maVr` g§{dYmZmZo Y_©{ZanojVoMm nwañH$ma Ho$bobm
Amho . g§ { dYmZmVrb ^mJ-3am _y b ^y V A{YH$ma -
Y_©ñdmV§Í`mMm A{YH$ma_Yrb AZwÀN>oX 28 Ym{_©H$
{ejUmg§~§Yr Amho. hm AZwÀN>oX Agm-
28(1) nyUV© : amÁ`mÀ`m n¡emVyZ Mmbdë`m OmUmè`m Aem
H$moUË`mhr e¡j{UH$ g§ñWoV H$moUVohr Ym{_©H$ {ejU
{Xbo OmUma Zmhr.
(2) Or e¡j{UH$ g§ñWm amÁ`mH$Sy>Z àem{gbr OmV Agbr
Var, Aem g§ñWoV Ym{_©H$ {ejU XoUo Amdí`H$
(2) {dÚmnrR> {ejU Am`moJ (B.g. 1948-49)
H$aUmam H$moUVmhr XmZ{dYr qH$dm Ý`mg `mImbr
ñWmnZ Pmbobr Amho {Vbm I§S> (1) _Yrb H$moUVrhr S>m°. amYmH¥$îUZ ¶m§À`m AÜ`jVoImbrb {dÚmnrR>
Jmoï> bmJy hmoUma Zmhr. {ejU Am`moJmZo Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejUmÀ`m g§X^m©V
(3) amÁ`mZo _mÝ`Vm {Xboë`m qH$dm amÁ`mÀ`m n¡emVyZ _hÎdnyU© d _mJ©Xe©H$ Ago {dMma _m§S>bobo AmhoV. "^maV
gmhmæ` {_iV AgUmè`m H$moUË`mhr e¡j{UH$ g§ñWoV hr OJmVrb gd© Wmoa Y_mªMr g§_obZ^y_r Amho. _mZdmÀ`m
Oo H$mhr Ym{_©H$ {ejU {Xbo OmB©b Ë`mV ^mJ Ym{_©H$ OrdZmV ^maVmMr ^y{_H$m _hÎdnyU© Amho' Ago
KoÊ`m~m~V AWdm Aem g§ñWoV qH$dm {VÀ`mer g§b¾ Z_yX H$ê$Z øm Am`moJmZo A{Ib OJmÀ`m Ym{_©H$ OrdZmÀ`m
Agboë`m H$moUË`mhr OmJoV Or H$mhr Ym{_©H$ CnmgZm g§X^m©V ^maVmH$S>o _hÎdnyU© Aer _mV¥^y{_H$m gmon{dbr
Mmb{dbr OmB©b {Vbm CnpñWV amhÊ`m~m~V Aem Amho. hr ^y{_H$m Eo{Vhm{gH$ dñVwpñWVrer gwg§JV Amho.
g§ñWoV OmUmè`m H$moUË`mhr ì`ŠVrZo qH$dm Aer ì`ŠVr ^maVmÀ`m øm ^y{_Ho$Mm YmJm Yê$Z nwT>o hm Am`moJ åhUVmo,
AkmZ Agë`mg {VÀ`m nmbH$mZo Amnbr g§_Vr {Xbr "^maVmÀ`m øm OmJ{VH$ ^y{_Ho$Mr OmUrd {dÚmÏ`mªZm AgUo
Agë`mIoarO, Aem ì`ŠVrg Vgo H$aUo Amdí`H$ Amdí`H$ Amho.' ^maVr` {dÚmÏ`mªZm Ë`m§Mr hr ^y{_H$m
Ho$bo OmUma Zmhr. `eñdrnUo nma nmS>Vm `mdr øm Ñ{ï>H$moZmVyZ {dÚmWu gX²JwUr
darb AZwÀN>oXmdê$Z ñnï> hmoVo H$s, Amnë`m ìhmdoV hm øm Am`moJmMm H$Q>mj Amho. Ë`mgmR>r hm Am`moJ

_yë`{ejU … 37
AmÜ`mpË_H$ {ejUmMm nwañH$ma H$aVmo. ho AmÜ`mpË_H$ {ejU {Z{_©Vr hm {ejU à{H«$`oVbm gdm©oƒ q~Xy hmo`' Ago R>m_
gd©Y_©g_mZVm d Y_©{ZanojVm øm _yë`m§À`m AZwfJ§ mZo Agmdo, à{VnmXZ Ho$bo. "Mm[aÍ` ho H¥$VrÀ`m EoaUrda KS>V AgVo.
ho ñnï> H$aVmZm hm Am`mo½m åhUVmo, "Z¡{VH$ {ejU hr åhUyZ àË`oH$ embo` CnH«$_ Mm[aÍ` {Z{_©Vrbm nmofH$ Agbm
Amnë`m KQ>ZoVrb _yë`VÎdm§Mr hmH$ Amho. Amnë`m XoemV nm{hOoV.' Aer R>mog H¥${Vna ^y{_H$m _m§S>br. "Mm[aÍ`mÀ`m
Y_©{Zhm` amÁ`o Zgë`mZo KQ>ZoZo gd© Y_mªZm g_mZ ñWmZ {Z{_©VrV Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejU _hÎdnyU© ^y{_H$m ~OmdV
{Xbobo Amho. Y_©{Zanoj AgUo åhUOo Y_m©~Ôb AkmZr AgVo.' Ago Z_yX H$ê$Z Mm[aÍ` {Z{_©VrgmR>r Ym{_©H$ d
AgUo Zìho. Omo Iam Ym{_©H$ AgVmo, VmoM Y_©{Zanoj AgVmo. Z¡{VH$ {ejU Amdí`H$ _mZbo. Ë`mM~amo~a "^maVr`
åhUyZ g§H$w {MV Ym{_©H$ AgÊ`mnojm Iè`m AWm©Zo AmÜ`mpË_H$ KQ>ZoVrb Y_©{ZanojVoMo VÎd bjmV KoVm Ym{_©H$ Ûof, g§Kf©,
AgUo JaOoMo Amho. _mZdr _Zmbm gwg§ñH¥$V H$aUo hr ^oX^md øm§gma»`m EH$mË_Vobm VS>m XoUmè`m KQ>H$m§nmgyZ
{ejUmMr Iar O~m~Xmar Amho. {ejUmVyZ ew^àd¥Îmr d {ejU _w Š V Agmdo ' Ago AmJ« h r à{VnmXZ H$aV
ew^^mdZm§Mm n[anmof ìhmdm ømgmR>r øm Am`moJmZo nwT>rb Y_©{ZanojVoMmhr nwañH$ma Ho$bm. øm ^y{_Ho$À`m AZwf§JmZo
{e\$maer Ho$ë`m AmhoV. øm Am`moJmZo Ho$boë`m {e\$maer Aem -
· e¡j{UH$ g§ñWm§À`m H$m_H$mOmMr gwédmV H$mhr · Mm[aÍ`mMo {ejU hr gd© {ejH$m§Mr O~m~Xmar Amho.
{_{ZQ>m§À`m _yH$Ü`mZmZo ìhmdr. Vo embo` H$m`©H«$_mÀ`m àË`oH$ ^mJmVyZ {Xbo nm{hOoV.
· nXdr nmR>çH« $ _mÀ`m àW_ dfu Jm¡ V _~w Õ ,
H$Ýâ`w{eAg, PaVwï´>, gm°H«o${Q>g, {Ogg, gmo_H$a, · emioV Ym{_©H$ {ejU XoVm `oB©b nU Vo EopÀN>H$
am_mZwO, _mYd, _mohå_X, H$~ra, ZmZH$ d Jm§Yr Agmdo. emioÀ`m {Z`{_V H$m_H$mOmZ§Va Úmdo. Vo
Aem Wmoa Ym{_©H$ ZoË`m§Mr M[aÌo {eH${dbr OmdrV. {dÚmÏ`m©À`m lÕoZwgma Agbo nm{hOoV. Vo XoÊ`mgmR>r
· {ÛVr` dfu OJmVrb Y_©JW§« m§Vrb d¡pídH$ JwUd¡{ímîQ>ço nmbH$m§Mr d ì`dñWmnZmMr gå_Vr Agbr nm{hOoV.
AgUmè`m CVmè`m§Mm Aä`mg ìhmdm. Mm[aÍ` {Z{_©Vr AË`mdí`H$ _mZV Mm[aÍ` {Z{_©VrgmR>r
· V¥Vr` dfu Y_mªÀ`m VÎdkmZmVrb _Ü`dVu H$ënZm§Mm Amdí`H$ Agbo b o Ym{_© H $ {ejU Eo p ÀN>H$ R>o d V
Aä`mg ìhmdm. Y_©{ZanojVobm àmYmÝ` XoÊ`mMr Mm[aÍ`mÀ`m {ejUm~ÔbMr
øm Am`moJmZo ^maVr` {dÚmÏ`mªZm Ë`m§À`m ^y{_Ho$Mr øm Am`moJmMr ^y{_H$m AË`§V g§Vw{bV Amho.
OmUrd H$ê$Z XoV ^maVr` _yë`{ejUmbm {ZpíMV Agm
H¥${VH$m`©H«$_ {Xbm. ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
Mm[aÍ`mÀ`m {ejUm~ÔbMr B.g. 1952-53 À`m
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ _mÜ`{_H$ {ejU Am`moJmMr ^y{_H$m WmoS>Š`mV Z_yX
B.g. 1948-49 À`m {dÚmnrR> {ejU Am`moJmZo H$am.
Ym{_©H$ {ejUmÀ`m g§X^m©V _m§S>bobr ^y{_H$m ñnï> H$ê$Z
øm Am`moJmZo Ho$boë`m {e\$maer Z_yX H$am.

(4) Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejU{df`H$ lràH$me g{_Vr


(B.g. 1959)
(3) _mÜ`{_H$ {ejU Am`moJ (B.g. 1952-53) {~KS>V Mmbboë`m gm_m{OH$ n[apñWVrda Cnm`
S>m°. bú_Uñdm_r _wX{b`ma øm§À`m AÜ`jVoImbrb emo Y Ê`mgmR> r B.g. 1959 _Ü`o lràH$me øm§ À `m
B.g. 1952-53À`m _mÜ`{_H$ {ejU Am`moJmZo "Mm[aÍ` AÜ`jVoImbr Ym{_©H$ d Z¡{VH$ {ejUm{df`H$ g{_Vr J{R>V

_yë`{ejU … 38
H$aÊ`mV Ambr. øm g{_VrZo {~KS>V Mmbboë`m n[apñWVrMr · gw Q > r À`m {Xder Am{U embo ` H$m_H$mOmZ§ V a
H$maUo Aä`mgnydH© $ emoYZy Z_yX Ho$br. Vr Aer - "{ejUmMo g_mOgodoMo Am`moOZ ìhmdo. Ioi d H«$sS>m øm§Vrb
{díd d Amnbm g_mO øm§V Xmof AmhoV. Y_m©À`m _yb^yV gh^mJ A{Zdm`© R>admdm. emar[aH$ {ejU, b¢{JH$
VÎdm§Mr OZ_mZgmda nH$S> am{hbobr Zmhr. _mUgm_mUgmbm Amamo½`emñÌ hm embo` Aä`mgH«$_mMm gm_mÝ` ^mJ
OmoS>Umao OwZo Xwdo JiyZ nS>V AmhoV. Zì`m AmXemªMr Iar ìhmdm.
AmoiI Amnë`mbm Pmbobr Zmhr. Ë`m AmXemªMm AmnU · Mm[aÍ`{df`H$ gX²JwU Am{U {dÚmÏ`m©Mo dV©Z hm
Ho$di ~mø ñdrH$ma H$aV AmhmoV. ZdrZ AmXe© AmnU {dÚmÏ`m©À`m dV©ZmVrb Amdí`H$ ^mJ R>amdm.
Amnë`m A§Va§JmV nMdy eH$bmo Zmhr.' hr H$maUo Xya øm g{_VrZo Z¡ { VH$ d AmÜ`mpË_H$ _y ë `m§ M r
H$aÊ`mgmR>r "Amnbr OwZr Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`o g_mOmV Amdí`H$Vm ñnï> H$ê$Z gwñnï> {e\$maer Ho$ë`m. øm
OmUrdnyd©H$ éO{dUo' hm Cnm` øm g{_VrZo gwM{dbm Amho. g{_VrÀ`m {e\$maet_wio _yë` {ejUmMo H$m`m©Ë_H$ ñdê$n
Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mo ñdê$nhr øm g{_VrZo ñnï> gwñnï> Pmbo.
Ho$bo Amho. øm g{_VrÀ`m _Vo, "BVam§er `mo½` arVrZo dV©Z
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
H$aÊ`mMr àoaUm XoVo, Vo Z¡{VH$ _yë` hmo`. BVam§gmR>r qH$dm
loð> CXmÎm H$maUm§gmR>r H$ë`mU~wÕrZo d {Z:ñdmWu d¥ÎmrZo {~KS>boë`m gm_m{OH$ n[apñWVrMr Zo_H$s H$moUVr
Ë`mJmgmR>r ào[aV H$aVo Vo AmÜ`mpË_H$ _yë` hmo`.' Mm§Jë`m H$maUo lràH$me g{_Vrbm AmT>ibr? hr H$maUo Xya ìhmdrV
gd`r d {eï>mMma hm Z¡{VH$ g§ñH$mamMm _hÎdnyU© ^mJ åhUyZ øm g{_VrZo H$moUË`m {e\$maer Ho$ë`m? Aem
hmo`. Ago øm g{_VrMo _V Amho. "g§Hw${MV Ym{_©H$ {ejU {e\$maetMr A_b~OmdUr Pmbr Zmhr Va H$moUVo n[aUm_
XoÊ`mnojm {d{dY Y_mªÀ`m Vm¡bm{ZH$ Aä`mgmVyZ gmnS>bobr hmoVmV?
Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`o {dÚmÏ`mªda g§ñH$m[aV H$amdrV.
H$m¡Qw>§{~H$ dmVmdaUmVrb Xmof, g_mOOrdZmVbo nyd©J«h,
A§YlÕm øm§Mo à`ËZnyd©H$ {ZamH$aU H$amdo Ago øm g{_VrZo
AmJ«hr à{VnmXZ Amho. "{dÚmÏ`mªMo dV©Z, Mm[aÍ` d j_Vm
øm§À`m {dH$mgmbm gw`mo½` Aem Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$
{ejUmMr OmoS> {_imdr', øm Ñï>rZo øm g{_VrZo Ho$boë`m
{e\$maetMm Ame` nwT>rbà_mUo Amho.
· e¡j{UH$ g§ñWoVrb gH$miÀ`m gÌmMm Ama§^ XmoZ
{_{ZQ>m§À`m _m¡ZmZo ìhmdm. Ë`mZ§Va n{dÌ Y_©J«§WmVrb
qH$dm Cƒ XOm©À`m dmL²>_`rZ CVmè`m§Mo dmMZ qH$dm
àoaUmXm`r ì`m»`mZ ìhmdo. g_yh Jm`ZgwÕm ìhmdo.
· gm_m{OH$ emñÌo Am{U B{VhmgmÀ`m _mÜ`_mVyZ
OJmVrb Wmoa Y_mªÀ`m _hÎdnyU© {eH$dUtMm Aä`mg
ìhmdm. doJdoJiçm Y_mªVrb dMZo, H$Wm øm§Mm
g_mdoe ^mfm {df`mÀ`m AÜ`mnZmV AWdm nyaH$
dmMZmV ìhmdm.
· AmR>dS>çmVrb EH$ Vmg Z¡{VH$ {ejUmgmR>r Úmdm.
{ejH$mZo dJm©V MM©oÀ`m gd`rbm àmoËgmhZ Úmdo. (5) ^mdZmË_H$ EH$mË_Vm g{_Vr (B.g. 1961)
{Z`{_V dJm©Ü`mnZmÀ`m OmoS>rbm `mo½` dŠË`m§Mr Z¡{VH$ B.g. 1961 À`m gw_mamg ^maVmV Ym{_©H$ {dÛof
d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§da {dÚmÏ`mªgmR>r ì`m»`mZo H$_mbrMm dmT>bm. Ë`m_wio AZoH$ gm_m{OH$ g_ñ`m {Z_m©U
Am`mo{OV H$amdrV. gd© Y_mªMo _hÎdnyU© gU Pmë`m. øm g_ñ`m§da Cnm``moOZm emoYÊ`mgmR>r S>m.° g§nUy m©ZX§
EH${ÌVnUo gmOao H$amdoV. ñdV:À`m Y_m©{edm` BVa øm§À`m Am{YnË`mImbr ^md{ZH$ EH$mË_Vm g{_Vr J{R>V
Y_m© M o kmZ ìhmdo , _hÎd H$imdo , BVa H$aÊ`mV Ambr. XoemV ^md{ZH$ EH$mË_Vm A~m{YV amhmdr,
Y_©g§ñWmnH$m§~Ôb AmXa dmT>mdm åhUyZ {Z~§Y ñnYm©, ømgmR>r øm g{_VrZo Ho$boë`m {e\$maetMm Ame` nwT>rbà_mUo
^mdnyU© dŠVì`o øm§gmaIo {d{dY CnH«$_ ¿`mdoV. Amho.

_yë`{ejU … 39
· XoemVrb {d{dY Y_©àUmbtMo nañna AmH$bZ ìhmdo, gmÜ` H$amd`mMr _yë`oM AmhoV. _yë`mYm[aV {ejUmMr
Ë`mVyZ gm_§Oñ` d nañna ghmZw^yVr {Z_m©U ìhmdr Amdí`H$Vm ñnï> H$aVmZm øm Am`moJmZo åhQ>bo Amho,
Aem àH$maÀ`m g§emoYZ H$m`©H«$_mda ^a Úmdm. "AmYw{ZH$sH$aU hr EH$ O¡{dH$ eŠVr Amho. Vr AmpË_H$
· {ejUmVyZ Ym{_©H$ {ejU XoUo eŠ` ZgyZ AmÜ`mpË_H$ gm_Ï`m©nmgyZ {dH${gV ìhmdr. AmYw{ZH$ g_mOmVrb kmZmÀ`m
_yë`m§Mr {eH$dU _mÌ Úmdr. d eŠVrÀ`m dmT>Ë`m H$jm§Mm g§~Y§ gm_m{OH$ CÎmaXm{`ËdmMr
· amï´>r` EoŠ` d _mZdOmVrMo H$ë`mU øm ^y{_H$m§Zm gImob OmUrd Am{U Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mm ñdrH$ma
àmoËgmhZ {_imdo, øm hoVyZo {ejUmÀ`m gd©M ñVam§da øm§À`mer OmoS>Ê`mV `mdm. AkmZ Am{U Mm§JwbnUm øm§Mm
Aä`mgH«$_mMr aMZm {dÚmÏ`m©Mo d` d AmH$bZeŠVr g_Ýd` Ogm {ZaW©H$ AgVmo Vgm kmZ Am{U _yë`m§Mm A^md
bjmV KoD$Z H$amdr. øm§Mm g§~§Y KmVH$ R>ê$ eH$Vmo. nmíMmÎ` g_mOmVrb VéU
_yë`m§Mr éOdUyH$ H$aÊ`mgmR>r g§emoYZ H$m`©H«$_mda {nT>çm§_Ü`o gm_m{OH$ d Z¡{VH$ _yë`m§Mr KgaU hmoV Amho.
^a XoÊ`mMr øm g{_VrZo Ho$bobr {e\$mag ho øm g{_VrMo Ë`m_wio H$mhr nmíMmÎ` {dMmad§V {dkmZ d V§ÌkmZ øm§Mr
R>iH$ d¡{eîQ>ç R>abo. gm§JS> Zr{VemñÌ d Y_© øm§À`mer g§~{§ YV Agboë`m _yë`m§er
d __©Ñï>rer KmbV AmhoV. AmO Amnë`mhr {ejU nÕVrMo
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
_yë` CX²~moYZ hmoUo JaOoMo Pmbo Amho. AmO C_bË`m {nT>rÀ`m
B.g. 1961 _Ü`o ^mdZmË_H$ EH$mË_Vm g{_VrMo JR>Z Mm[aÍ` {Z{_©VrMm àíZ {Z_m©U Pmbm Amho. Ë`m Ñï>rZo nwT>rb
H$m H$aÊ`mV Ambo? øm g{_VrZo H$moUË`m {e\$maer {e\$maer H$aÊ`mV `oV AmhoV.
gwMdë`m? gÚ:pñWVrV øm {e\$maer {H$VnV Cn`wŠV
· {dÚmnrR> {ejU Am`mo J mZo AmIy Z {Xbo ë `m
AmhoV?
{e\$maerZwgma Z¡{VH$, gm_m{OH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`o
{ejUmVyZ éOmdrV, Ë`mgmR>r H|$Ð d amÁ` emgZmZo
e¡j{UH$ g§ñWm§_YyZ Cnm`m§Mr A§_b~OmdUr H$amdr.
· ImOJr g§ñWm§ZrgwÕm øm Cnm`m§Mo nmbZ H$amdo.
· _yë`o hr embo` H$m`©H«$_mMm EH$mË_ ^mJ ìhmdrV,
ømgmR>r embo` doimnÌH$mV H$mhr Vm{gH$m§Mr `moOZm
Agmdr. øm Vm{gH$m§gmR>r {deof {ejH$ {Z`wŠV H$ê$
Z`oV, Va doJdoJiçm g_mOmVrb {ejH$m§Zr øm
Vm{gH$m ¿`mì`mV.
· {dÚmnrR>mVrb Vm¡bm{ZH$ Y_m©À`m {d^mJm§Zr hr _yë`o
n[aUm_H$maH$ arVrZo H$er {eH$dVm `oVrb, øm
g§~§YrÀ`m nÕVr g§emo{YV H$amì`mV d {dÚmWu d
{ejH$m§gmR>r gm{hË` V`ma H$amdo.
(6) {ejU Am`moJ (B.g. 1964-66) øm Am`moJmZo bmoH$emhr _yë`o, H$ë`mUH$mar amÁ`,
"^maVmMm ^m½`moX` dJ© Imoë`m§VyZ hmoV Amho', øm g_mOdmX d CXma_VdmX øm§À`mdahr ^a {Xbobm Amho. øm
n{hë`mM dmŠ`mZo S>m.° H$moR>mar øm§À`m AÜ`jVoImbrb B.g. Am`moJmZo ""Ym{_©H$ {ejUmV Y_m©Mr {eH$dU d Y_m©À`m
1964-66 À`m {ejU Am`moJmZo gdmªMo bj doYyZ KoVbo. AmXoemMo nmbZ H$aÊ`mda ^a AgVmo, Va Y_m©{df`rÀ`m
øm dmŠ`mMr Iyn MMm© Pmbr. AOyZhr Hw$R>ë`mhr e¡j{UH$ {ejUmV Ym{_©H$ {dMmam§Mm emídV d VÎdm§Mm emoY KoÊ`mÀ`m
MM©oV ho dmŠ` hQ>Hy$Z `oVo. H$moR>mar Am`moJ øm ZmdmZo Ñ{ï>H$moZmVyZ {dñV¥V {dMma Ho$bobm AgVmo.'' Ago Z_yX
bmoH${à` Pmboë`m øm AhdmbmMo "{ejU Am{U amï´>r` H$ê$Z Ym{_© H $ {ejU d Y_m© { df`rMo {ejU øm
{dH$mg' ho Zmd _mÌ AOyZhr Xwb©{jV Amho. dñVwV: ho Zmd g§H$ënZm§_Yrb \$aH$ ñnï> Ho$bobm Amho. øm Am`moJmZo Agohr
_y ë `m§ M m d _y ë `{ejUmMm nw a ñH$ma H$aUmao Amho . _V Z_yX Ho$bo Amho H$s, "{d{dY Y_© AgUmè`m Amnë`m
CËnmXZj_Vm, gm_m{OH$ d amï´>r` EH$mË_Vm, Am§Vaamï´>r` Y_©{Zanoj XoemV H$moUË`mhr EH$m Y_m©Mm Aä`mg H$aUo
gm_§Oñ`, bmoH$emhr _yë`m§Mo g§dY©Z, AmYw{ZH$sH$aU, C{MV R>aUma Zmhr. Va gd© Y_mªMm Aä`mg H$ê$Z EH$_oH$m§g
gm_m{OH$, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mr OmonmgZm hr øm g_OyZ KoUo d gbmo»`mZo amhUo C{MV R>aVo.' Z¡{VH$
Am`moJmZo gm§{JVbobr {ejUmMr C{Ôï>o åhUOo {ejUmVyZ {ejU{df`H$ H$m`©H«$_mÀ`m C^maUrÀ`m g§X^m©V hm Am`moJ

_yë`{ejU … 40
nwT>o Ago åhUVmo, "Y_©{df`H$ g§H$ënZm§Mo AkmZ, MwH$sMm (7) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUm{df`H$ g§gX gXñ` g{_Vr
g_O hm bmoH$emhrgmR>r YmoH$mXm`H$ R>ê$ eH$Vmo. ho (B.g. 1967)
Q>miÊ`mgmR>r OJmVrb à_wI Y_mªVrb g_mZ VÎdo A§V^y©V B.g. 1968Mo amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU {ZpíMV
AgUmam, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`o g§d{Y©V H$aUmam H$aÊ`mgmR>r B.g. 1967 _Ü`o J{R>V H$aÊ`mV Amboë`m
Aä`mgH«$_ emim, _hm{dÚmb`m§_YyZ gwê$ H$aÊ`mV `mdm. g§gX gXñ`m§À`m g{_VrZo Amnë`m àboIm_Ü`o embo` d
Mm[aÍ`mMo g§dY©Z hm ZrVr d Y_© øm§Mm Jm^m AgVmo, ho ghembo` CnH«$_m§VyZ Z¡{VH$, gm_m{OH$, AmÜ`mpË_H$ _yë`o
Ü`mZmV KoD$Z Z¡{VH$ {ejU{df`H$ H$m`©H«$_mMr C^maUr éO{dÊ`mÀ`m H$m`©H«$_mda ^a {Xbobm Amho.
ìhmdr.'
(8) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU (B.g. 1968)
øm Am`moJmZo _yë`mYm[aV {ejUmMr ñnï> Ho$bobr
Amdí`H$Vm, Ë`mZwgma Ho$boë`m {e\$maer Am{U {deof åhUOo B.g. 1968 À`m amï´ > r ` e¡ j {UH$ Ymo a Umbm
Ym{_©H$ {ejU d Y_m©{df`rMo {ejU øm g§H$ënZm§_Yrb {ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ g_Vm, gm§ñH¥${VH$ g_mZVm, _mZdVm,
ñnï> Ho$bobm \$aH$ øm§_i
w o _yë`{ejUmÀ`m nwT>rb dmQ>Mmbrg Z¡{VH$Vm, Mm[aÍ`, amï´>r` EH$mË_Vm, Am{W©H$ àJVr,
{ZpíMV {Xem d JVr {_imbr. Am§Vaamï´>r` gm§ñH¥${VH$ ghH$m`©, gm_m{OH$ ghH$m`©, _mZd
H$ë`mU øm _yë`m§Mo g§ñH$ma d g§dY©Z ìhmdo, ho Ano{jV
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
Amho.
(1) B.g. 1964-66 À`m {ejU Am`moJmZo _yë`mYm[aV
(9) Jm§YrOtMo {ejU{df`H$ {dMma øm {df`mdarb
{ejUmMr Amdí`H$Vm H$er ñnï> Ho$br? Ë`m
MMm©gÌ (B.g. 1970)
AZwf§JmZo H$moUË`m {e\$maer Ho$ë`m?
godmJ«m_ `oWo B.g. 1970 _Ü`o amï´>g§V {dZmo~m ^mdo
øm§À`m à_wI CnpñWVrV Jm§YrOtMo {ejU{df`H$ {dMma
øm {df`mda Pmboë`m MMm©gÌmV Ago gwM{dÊ`mV Ambo
H$s, emioMm àma§^ àmW©ZoZo ìhmdm, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$
_yë`m§À`m {ejUmMr gmo` ìhmdr.
(10) 10+2+3 øm e¡j{UH$ AmH¥${V~§Ymda Am`mo{OV
amï´>r` g{_Vr (B.g.1973)
S>m°. nr.S>r. ewŠbm øm§À`m AÜ`jVoImbr Am`mo{OV
10+2+3 øm e¡j{UH$ AmH¥${V~§Ymda Am`mo{OV amï´>r`
g{_VrZo B.g. 1973 _Ü`o gwM{dboë`m gm_mÝ` {ejUmÀ`m
(2) B.g. 1964-66 À`m {ejU Am`moJmZo Ym{_©H$ AmamIS>çmV Z¡{VH$ {ejU hm {df` A{Zdm`© åhUyZ g_m{dï>
{ejU d Y_m©{df`rMo {ejU øm g§H$ënZm§_Yrb Ho$bm.
\$aH$ H$gm ñnï> Ho$bm? øm Am`moJmÀ`m _Vo, (11) EZ.gr.B© . Ama.Q>r.Mm Xedfu` embo `
Y_m© { df`rÀ`m {ejUmÀ`m AmYmao Z¡ { VH$ {ejUH«$_mMm AmamIS>m (B.g. 1975)
{ejU{df`H$ H$m`©H«$_mMr C^maUr H$er H$aVm
EZ.gr.B©.Ama.Q>r.Zo B.g. 1975 _Ü`o V`ma Ho$boë`m
`oVo ?
Xedfu` embo` {ejUH«$_mÀ`m AmamIS>çmV embo`
{ejUmMm amï´>r` EH$mË_Vm, gm_m{OH$ Ý`m`, CËnmXH$Vm,
g_mOmMo AmYw{ZH$sH$aU d Z¡{VH$, gm_m{OH$ _yë`m§Mr
OmonmgZm øm§À`mer g§~Y§ ñnï> H$aÊ`mV Ambm. d {ejUmÀ`m
_mÜ`_mVyZ øm ~m~r {dH${gV H$aÊ`mV `mì`mV ømda ^a
XoÊ`mV Ambm.
(12) Aä`mgH«$_ g_rjU g{_Vr (B.g. 1977)
S>m.° B©ída^mB© nQ>b
o øm§À`m ZoVË¥ dmImbrb B.g. 1977
À`m Aä`mgH«$_ g_rjU g{_VrZo Amnë`m AhdmbmV Ago
Z_yX Ho$bo Amho H$s, {ejUmVyZ d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ, gmYonUm,

_yë`{ejU … 41
EH$mË_^mdZm, g{hîUwVm, ghH$m`© øm _yë`m§À`m {dH$mgmda · _yë`{Y{ð>V {ejUmMo gm{hË` {Z_m©U ìhmdo.
^a Úmdm. · gd© {ejH$ ho _yë`{ejUmMo AÜ`mnH$ Pmbo nm{hOoV.
(13) Amnë`m bmoH$m§gmR>r {ejU (B.g.1978-87) gd© embo` {df`m§VZy , AJXr emar[aH$ {ejUmVyZgwÕm
`mo½` _yë`m§Mr éOdUyH$ H$aVm `oVo.
ìhr. E_. VmaHw§$S>o øm§À`m AÜ`jVoImbrb "Amnë`m
· _yë`m{Y{ð>V {ejUmÀ`m H$m`©H«$_mV EH$mË_ CnJ_Z
bmoH$m§gmR>r {ejU : nwT>rb Xhm dfmªVrb {ejUmÀ`m
Agmdo . n`m© d aU gw a jm, g_mOmMm {dH$mg,
{dH$mgmMo YmoaU (B.g. 1978-87) øm B.g. 1978-79
CËnmXH$Vm, bmoH$g§»`oMr pñWaVm, gm¢X`© {ejU,
_Ü`o à{gÕ Pmboë`m àboImV {ejUmVyZ emar[aH$ l_,
amï´>r` EH$mË_Vm Am{U Am§Vaamï´>r` gm_§Oñ`,
Mm[aÍ`, d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ, gwgñ§ H¥$VnUm, AmYw{ZH$ OrdZÑï>r,
gm_m{OH$ O~m~Xmè`m, _mZdmMm {dH$mg, BË`mXr
Zdg_mO {Z{_© V r, gm_m{OH$ n[adV© Z , do J do J içm
gd© joÌm§Mo {ejU I§S>e: nÕVrZo Z XoVm g_J« nÕVrZo
bmoH$g_yhm§Mr gm§ñH¥${VH$ _yë`o øm _yë`m§Mm n[aM` d n[anmof
Úmdo. ømgmR>r emgZmÀ`m g§~§{YV _§Ìmb`mZo ghH$m`©
{ejUmVyZ ìhmdm ømda ^a {Xbm.
H$amdo.
(14) _yë`m{Y{ð>V {ejU{df`H$ A{Ib ^maVr` · ^maV, ^maVmVrb bmoH$ d ^maVmÀ`m gm§ñH¥${VH$ na§nam
MMm©gÌ, {g_bm (B.g.1981) bjmV KoD$Z _mÜ`{_H$ emim d {dÚmnrR>m§Mo nm`m^yV
^maVr` amÁ`KQ>ZoVrb VÎdm§À`m AZwf§JmZo Z¡{VH$ Aä`mgH«$_ V`ma H$amdoV. {dÚmÏ`m©bm ñdm{^_mZ d
{ejUmMr ì`mnH$ ^y{_H$m V`ma H$aÊ`mgmR>r {g_bm `oWo ñdV:À`m CÞVrgmR>r Amnë`m O~m~XmarMr OmUrd
27-28 _o 1981 amoOr _yë`m{Y{ð>V {ejUm{df`H$ A{Ib dmT>{dÊ`mMr j_Vm øm Aä`mgH«$_mV Agmdr.
^maVr` MMm©gÌ Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambo. · embo` gwYmaUogmR>r H$mhr nWXeu àH$ën am~dmdoV.
øm nydu _yë`{ejUmMm H$m`©H«$_ am~dVmZm An`e Ë`mgmR>r ^maV gaH$maZo EH$ gwH$mUy g{_Vr V`ma
H$m Ambo øm g§~§YrMrhr MMm© øm MMm©gÌmV H$aÊ`mV H$amdr.
Ambr. øm MM©oV nwT>rb H$maUo AmT>iyZ Ambr. · _yë`m{Y{ð>V gm{hË` {Z{_©VrgmR>r EH$ ñdV§Ì òmoV
· _mZdr _yë`m§À`m g§H$ënZm ñnï> ZìhË`m. H|$Ð ñWmnZ H$amdo. øm H|$ÐmMo N>mnrb gm{hË`mÀ`m
· _yë`{ejUmgmR>r Amdí`H$ Agbobo AZw^d Zo_Ho$ OmoS>rbm Bï> _yë`m§da AmYm[aV 35 {_._r. {MÌnQ²>Q>çm
H$moUVo, Ho$ìhm d H$go Úm`Mo ho ñnï> ZìhVo. V`ma H$amì`mV. ho gm{hË` XoemVë`m gd© H|$Ðm§Zm
· _yë`{ejUmMo n`©dj o U d _yë`_mnZ ømg§~Y§ r {ZpíMV {_iÊ`mgmR>r à^mdr {dVaU ì`dñWm H$amdr.
`moOZm ZìhË`m. · _yë`m{Y{ð>V {ejUmgmR>r H$mhr Img emim ñWmnZ
ømda Cnm``moOZm åhUyZ øm MMm©gÌmV nwT>rb H$amì`mV. àË`oH$ amÁ`mV H$_rV H$_r EH$ Var emim
{e\$maer H$aÊ`mV Amë`m. Agmdr. øm emioZo ~mbH$_§{XamnmgyZ nXì`wÎma
· XoemV gJirH$S>o _yë`{ejUmMr gmo` H$aÊ`mV `mdr. ñVamn`ªV _yë`m{Y{ð>V {ejU Úmdo.
· _yë`m{Y{ð>V {ejUmbm AmË_{dH$mgmMo, KS>UrMo · _yë`m{Y{ð>V {ejUmgmR>r {ejH$-à{ejU H$m`©H«$_
{ejU g_Obo Omdo. øm {ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ Agmdm. {ejH$mÀ`m CX²~moYZmgmR>r amÁ`ñVamda {deof
g§Hw${MVnUm, ñdmWunUm, Anwè`m H$ënZm Xya Pmë`m H$m`©H«$_ Am`mo{OV H$amdoV.
nm{hOoV, `mo½` A{^d¥Îmr KS>br nm{hOoV. _Zwî`mMr · Á`m emim§_YyZ _yë`{ejU `eñdrnUo {Xbo OmVo
dV©_mZ pñWVr, Vmo ñdV: d Ë`mMm g_mO øm§V hmoV Ë`m emim§Mm ñdV§ÌnUo Aä`mg H$amdm.
Agboë`m CËH«$m§VrÀ`m à{H«$`oÀ`m g§X^m©VZy _yë`m{Y{ð>V · _yë`m{Y{ð>V {ejUmÀ`m AZwemgZmgmR>r EH$ amï´>r`
{ejUmH$S>o nm{hbo nm{hOo. n[afX Agmdr. VrV _yë`{ejU H$m`©H$« _mbm _mJ©Xe©Z
· _yë` CX²~moYZ hm {ejUmMm H|$Ðq~Xy Agbm nm{hOo. H$aÊ`mMm Z¡{VH$ A{YH$ma Agboë`m ì`ŠVtMm g_mdoe
· _yë` CX²~moYZ ho Ho$di embo` {dÚmÏ`mªnwaVo gr{_V Agmdm. amÁ`mÀ`m {ejU {d^mJmZo Am{U e¡j{UH$
amhÿ Z`o. Vo emio~mhoaMr _wbo, nmbH$ d gd© g§ñWm§Zr øm n[afXoÀ`m gXñ`m§Zm _mJ©Xe©ZmgmR>r
g_mOmgmR>r Amdí`H$ Agbo nm{hOo. {Z_§{ÌV H$amdo.
· {dÚmÏ`m©À`m _yë` CX²~moYZmda AÜ`mnZ à{H«$`oMm · H$m`ÚmMo nmbZ ìhmdo, øm Ñï>rZo {ejU {Xbo Omdo.
\$ma _moR>m à^md nS>V AgVmo. Ë`m Ñï>rZo embo` g_mOmVrb àË`oH$ JQ>mMr AmMmag§{hVm {dH${gV
Aä`mgH«$_, AÜ`mnZ d _yë`_mnZ øm§Mr aMZmM ìhmdr. g§nyU© g_mOmgmR>r _yë`{ejUmMm H$m`©H«$_
Aer hdr H$s Ë`mVyZ `mo½` _yë`o {dH${gV ìhmdrV. Aem nÕVrZo AmIbm Omdm H$s, Á`m_wio àË`oH$
ì`ŠVr gm_m{OH$ ì`dñWoMm AmXa d _mZ amIob.
_yë`{ejU … 42
øm {e\$maetMm Aä`mg Ho$ë`mda bjmV `oVo H$s, · hm H$m`©H«$_ Ym{_©H$ {ejUmnmgyZ A{bá Agmdm.
_yë`{ejUmg§~§YrMm g§emoYZ dJiVm BVa H$moUVmhr ^mJ nU øm H$m`©H«$_mgmR>r {Za{Zamiçm Y_©J«§Wm§Vrb
øm {e\$maet_Yy Z gw Q > b m Zmhr. øm {e\$maet_w i o àg§Jm§Mm Cn`moJ H$ê$Z ¿`mdm.
_yë`{ejUmMr ì`már Zo_Ho$nUmZo ñnï> Pmbr. · øm H$m`©H«$_mg§~§Yr gwê$ Agboë`m CnH«$_m§Mo g§H$bZ
H$amdo.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ · hm H$m`©H$« _ {ejUmÀ`m gd© ñVam§da d joÌm§V A_bmV
{g_bm `oWrb B.g. 1981 À`m _yë`m{Y{ð>V AmUmdm.
{ejU{df`H$ A{Ib ^maVr` MMm©gÌmZo Ho$boë`m (16) Z¡{VH$ {ejU àm`mo{JH$ àH$ën (B.g. 1984-
{e\$maer Z_yX H$am. 85 Vo 1986-87)
B.g. 1981 À`m Am¡ a § J m~mX `o W rb Z¡ { VH$
{ejU{df`H$ amÁ`ñVar` MMm©gÌmVrb {e\$maetZm _hmamï´>
emgZmZo _mÝ`Vm {Xbr. Ë`mZwgma B.g. 1984-85, 1985-
86, 1986-87 øm gbJ VrZ dfmªÀ`m Xaå`mZ _hmamï´>
amÁ`mVrb 58 emim§_Ü`o hm àH$ën am~{dÊ`mV Ambm. øm
àH$ënmZo _yë`_mnZ H$ê$Z Z¡{VH$, AmÜ`mpË_H$ {ejUmÀ`m
nwT>rb H$m`©dmhrgmR>r {e\$maer H$aÊ`mV Amë`m. øm
{e\$maetMm Ame` nwT>rbà_mUo Amho.
· amÁ`mVrb gd© _mÜ`{_H$ emim§_YyZ Z¡{VH$ {ejUmMm
H$m`©H«$_ gwê$ H$aÊ`mV `mdm.
· àmW{_H$ emim§_YyZ Z¡{VH$ {ejU XoVm `mdo ømgmR>r
nyd©V`mar H$amdr.
· Z¡{VH$ {ejUmÀ`m H$m`©H$« _mbm "Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$
(15) Z¡{VH$ {ejU{df`H$ amÁ`ñVar` MMm©gÌ, {ejU Ago g§~moYÊ`mV `mdo.
Am¡a§Jm~mX (B.g. 1981) · Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmV nwT>rb 15 _yë`o
g_m{dï> H$amdrV- ñdmYrZVm, ñdÀN>Vm, l_{Zð>m,
_hmamï´> amÁ`mÀ`m {ejUemñÌ g§ñWoV\©o$ Am¡a§Jm~mX
H$V©ì`XjVm, ~§YVw m, g_Vm, {IbmSw>dÎ¥ mr, AmXa^md,
`oWo {X. 2, 3 d 4 Am°JñQ> 1981 bm Z¡{VH$ {ejU{df`H$
{ZgJ©ào_, {dkmZ{Zð>m, ^yVX`m, amï´>ào_, Am§Vaamï´>r`
amÁ`ñVar` MMm©gÌ Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambo. øm MMm©gÌmV
gm_§Oñ`, gd©Y_©g_^md, ew{MVm
H$aÊ`mV Amboë`m {e\$maetMm Ame` nwT>rbà_mUo Amho.
· _hmamï´> amÁ` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afXoV
· _yë`m§Mo {ejU ho Zmd A{YH$ ì`má Agë`m_wio øm
Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmMm ñdV§Ì H$j Agmdm.
H$m`©H«$_mbm Z¡{VH$ {ejU Ago åhUmdo.
· Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejU VÁk g„mJma g{_Vr
· øm H$m`©H«$_mMr ì`már nwT>rb 13 _yë`m§nwaVr Agmdr.
ñWmnZ H$aÊ`mV `mdr.
ñdmYrZVm, H$V©ì`XjVm ({Z`{_VnUm), l_{Zð>m,
· Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmÀ`m g§X^m©V àmW{_H$
{dkmZ{Zð>m, ew{MVm (ñdÀN>Vm), g_Vm, ~§YwVm, gd©
d _mÜ`{_H$ {ejH$m§gmR>r _mJ©Xe©H$ hñVnwpñVH$m V`ma
Y_mª ~ Ôb AmXa^md, AmB© d S> r b Jw é OZm§ ~ Ôb
H$aÊ`mV `mì`mV.
AmXa^md, ^yVX`m, {ZgJ©ào_, {Z^©`Vm, {IbmSy>d¥Îmr
· godmnyd© d godm§VJ©V {ejH$ à{ejUmV Z¡{VH$ d
· hm Aä`mgH«$_mMm ñdV§Ì {df` hmoD$ Z`o. {d{dY
AmÜ`mpË_H$ {ejUmMm g_mdoe H$aÊ`mV `mdm.
{df` d CnH«$_m§À`m _mÜ`_mVyZ hm {df` hmVmimdm.
· Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmMr _mÜ`{_H$ emim§_Ü`o
· H$m`©H«$_mÀ`m `epñdVogmR>r {ejH$m§gmR>r godmnyd©,
`mo½` H$m`©dmhr hmoÊ`mgmR>r {dñVma godm H|$Ðm§Mo ghH$m`©
godm§VJ©V à{ejU Agmdo.
¿`mdo.
· àM{bV nmR>çH«$_mVrb g§ñH$maj_ KQ>H$m§Mo AÜ`mnZ
· àmW{_H$ emim§ _ Yrb Z¡ { VH$ d AmÜ`mpË_H$
Ë`m Ë`m g§ñH$mam§Zm nmofH$ Ago ìhmdo.
{ejUmÀ`m ì`dñWmnZmMr O~m~Xmar {Oëhm {ejU
· {ejH$m§gmR>r _mJ©Xe©H$ gm{hË` {Z_m©U H$amdo.
à{ejU g§ñWm§H$S>o XoÊ`mV `mdr.
· {dÚmÏ`mªgmR>r V`ma H$aÊ`mV `oUmè`m gm{hË`mVyZ Ë`m§Mo
· Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmÀ`m emim§_Yrb
^md{díd g_¥Õ ìhmdo.
_yë`{ejU … 43
H$m`©H«$_mÀ`m n`©dojUmMr O~m~Xmar Ë`m-Ë`m Ho$boë`m {Q>nUrV "e¡j{UH$ JwUdÎmoMm gwYma H$aUo' Agm
{d^mJmVrb {ejUm{YH$mar H$m`m©b`mH$S>o XoÊ`mV C„oI Amho. Ë`mgmR>r _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm AmoKmZoM
`mdr. `oVo.
· Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmÀ`m H$m`©H«$_mÀ`m (19) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU (B.g. 1986)
AZwf§JmZo {ejH$m§À`m CX²~moYZmMr `moOZm V`ma
B.g. 1986 À`m amï´ > r` e¡ j {UH$ Ymo a UmZo
H$amdr.
_yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm d ^y{_H$m nwT>rbà_mUo ñnï>
· {ejH$m§À`m CX²~moYZ H$m`m©V ñd`§-AÜ``Z V§ÌmMm
Ho$br Amho.
Adb§~ H$amdm. øm g§X^m©V gd© e¡j{UH$ gmYZo
"Amdí`H$ _yë`m§À`m èhmgm~m~V dmT>Vr qMVm Am{U
VÁkm§H$Sy>Z V`ma H$ê$Z ¿`mdr d Ë`m§Mm Cn`moJ
g_mOmV dmT>V Agbobr Cnhmgd¥Îmr bjmV KoD$Z gm_m{OH$
H$aÊ`mgmR>r {ejH$m§Zm CÚwŠV H$amdo.
d Z¡{VH$ _yë`o éO{dÊ`mgmR>r {ejU ho g_W© gmYZ ~Zmdo.
hm àH$ën gÜ`mÀ`m _yë`{ejUmgmR>r nm`m^yV R>abm
`mgmR>r Aä`mgH«$_mMr nwZ: Zì`mZo OwiUr H$aÊ`mMr JaO
Amho.
{Z_m©U Pmbr Amho.'
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ "gm§ñH¥${VH$ÑîQ>çm ~hþ{dY AgUmè`m Amnë`m g_mOmV
B.g. 1981 Mo Am¡ a § J m~mX `o W rb Z¡ { VH$ gd©gm_mÝ` OZVoV EoŠ` d nyU©Ëd `oÊ`mgmR>r {ejUmZo Z¡{VH$
{ejU{df`H$ amÁ`ñVar` MMm© gÌ Am{U B.g. 1984- d emídV _yë`m§Zm CÎmoOZ {Xbo nm{hOo. Aem _yë`{ejUmZo
85 Vo 1986-87 øm H$mbmdYrVrb Z¡{VH$ {ejU JyT>dmX, Y_©doS>, qhgm, bmoH$^«_ d X¡ddmX H$_r H$aÊ`mg
àm`mo{JH$ àH$ën øm§Zr Ho$boë`m {e\$maetMr VwbZmË_H$ _XV Ho$br nm{hOo.'
MMm© H$am. "Aem `m gm_Zm XoÊ`mÀ`m ^y{_Ho${edm` _yë`{ejUmV
R>m_, {ZpíMV d JmT> Agm Ame` Amho. hm Ame` Amnbm
dmagm, amï´>r`, C{Ôï>o d gd©ì`mnr kmZ `m§da AmYm[aV Agm
Amho. _yë`{ejUmZo `mda _w»`V: ^a {Xbm nm{hOo.'
amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZo _m§S>bobr CnamoŠV ^y{_H$m
{ZpíMVM CÁÁdb AmO d CÁÁdb CÚmgmR>r Amho.
(20) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU H¥${VH$m`©H«$_ (B.g.
1987)
B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmÀ`m
A_b~OmdUrgmR>r B.g. 1987 _Ü`o AmIboë`m amï´>r`
e¡j{UH$ YmoaU H¥${VH$m`©H$« _mV "_yë`m§da AmYm[aV {ejUmMm
(17) e¡j{UH$ AmìhmZ (B.g. 1985) Img Aä`mg H$aUmè`m g§ñWm§Mr gwédmV H$aÊ`mV `oB©b'
^maVmMo VËH$mbrZ n§VàYmZ lr. amOrd Jm§Yr øm§À`m Ago Z_yX Ho$bobo Amho.
àoaUoZo "amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmMr' nyd©V`mar åhUyZ Am°JñQ> (21) àmW{_H$ {ejU Aä`mgH«$_ (B.g. 1988)
1985 _Ü`o "e¡j{UH$ AmìhmZ' øm erf©H$mÀ`m àboI B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZwgma B.g.
bmoH$g^oV gmXa H$aÊ`mV Ambm. øm àboImV ~w{Õàm_mÊ`, 1988 _Ü`o gmXa H$aÊ`mV Amboë`m àmW{_H$ {ejU
d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ, Z¡{VH$ Ñ{ï>H$moZ, amï´>r` EH$mË_Vm, amOH$s` Aä`mgH«$_mÀ`m _gwÚmV _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñnï>
EH$Vm, amï´>r` AmË_{dídmg, amï´>m{^_mZ, l_à{Vð>m, H$aVmZm Aer Anojm ì`ŠV Ho$br Amho H$s, {dÚmÏ`m©da
bmoH$g§»`m {Z`§ÌU, AmYw{ZH$Vm øm _yë`m§Mr éOdUyH$ EH$ ì`ŠVr, Hw$Qw>§~mMm, n[agamMm, g_mOmMm EH$ KQ>H$
{ejUmÀ`m _mÜ`_mVyZ ìhmdr hr Anojm Zì`m H$mimÀ`m åhUyZ _yë`m§Mo g§ñH$ma Aä`mgH«$_mVrb {d{dY KQ>H$m§VyZ
AmìhmZm§À`m g§X^m©V ñnï> H$aÊ`mV Ambobr Amho. ìhmdoV.
(18) ^maV gaH$maMm drg H$b_r H$m`©H«$_ (B.g. (22) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU g_rjH$ g{_Vr (B.g.
1986) 1990)
B.g. 1986 _Ü`o ^maV gaH$maÀ`m H|$Ðr` H$m`©H«$_ S>m°. am__yVu øm§À`m AÜ`jVoImbrb amï´>r` e¡j{UH$
A_b~OmdUr _§Ìmb`mZo drg H$b_r H$m`©H«$_mÀ`m à{gÕ YmoaU g_rjmU g{_VrZo Aer Anojm ì`ŠV Ho$br Amho H$s,

_yë`{ejU … 44
"Amnë`m XoemV _mZdVm Agbobm g_mO {Z_m©U H$aÊ`mÀ`m _yë`m§Mr éOdUyH$ hmoÊ`mg àmoËgmhZ Úmdo. {ejUmVrb
à{H«$`ogmR>r _yë`{ejU nmofH$ R>amdo.' bmoH$emhrnÕVrÀ`m H$m`m©VyZ AÜ``ZmÏ`mª_Ü`o ñd`§{eñVrMo
(23) _hmamï´> emgZmMm AÜ`mXoe (B.g. 1997) _yë` {dH${gV ìhmdo.
_hmamï´> emgZmÀ`m {X. 3/3/1997 À`m AÜ`mXoemV (26) amï´>r` kmZ Am`moJ (B.g. 2005)
_yë`{ejUmg§~§Yr nwT>rb {ZX©oe XoÊ`mV Ambobo AmhoV. B.g. 2005 À`m amï´>r` kmZ Am`moJmMm hoVy ^maVmbm
· "_yë`m§Mo {ejU øm {df`mH$[aVm XaamoO emioÀ`m EH$ kmZmWu g_mO H$aUo hm Amho. hm Am`moJ kmZ g§H$ënZm,
àma§^r Vrg {_{ZQ>m§Mm H$mbmdYr R>odÊ`mV `mdm. øm kmZ{Z{_©Vr, kmZmon`moJ, d godoer g§~§{YV kmZ Aer kmZmMr
Vrg {_{ZQ>m§n¡H$s n{hbr gw_mao Xhm {_{ZQ>o amï´>JrV, A§Jo {deX H$aVmo. AmnU kmZ ho EH$ _yë` _mZVmo. øm
à{Vkm, àmW©Zm, g_yhJrV, Xoe^ŠVrna JrV, gw{dMma Ñï>rZo {dMma Ho$bm Va hm Am`moJ kmZ øm _yë`mda ^a XoVmo
H$WZ, BË`mXtgmR>r R>odÊ`mV `mdrV. øm gd© Jmoï>r Ago åhUVm `oVo. øm Am`moJmZo godoer g§~§{YV kmZ ho
gm_wXm{`H$arË`m H$aÊ`mV `mì`mV. VWm{n Oa kmZmMo EH$ A§J gm§{JVbo Amho. BWo godoMm AW© ì`dgm`
emioVrb {dÚmWu g§»`m _moR>r Agob AWdm _¡XmZmMm Agm hmoVmo. øm Ñï>rZo {dMma Ho$bm Va Ago åhUVm `oVo H$s,
A^md Agob Va øm Jmoï>r dJm©dJmªV KoÊ`mV `mì`m. hm Am`moJ ì`mdgm{`H$ _yë`m§da ^a XoVmo.
· Cd©[aV drg {_{ZQ>m_§ Ü`o nwT>rb Xhm _yë`o éO{dÊ`mÀ`m (27) àmW{_H$ {ejU Aä`mgH«$_ (B.g. 2006)
Ñï>rZo CnH«$_m§Mo Am`moOZ H$amdo. amï´>^ŠVr, amï´>r`
_hmamï´> amÁ` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afXoZo
EH$mË_Vm, gd©Y_©g{hîUwVm, ñÌr-nwéf g_mZVm,
OyZ 2006 _Ü`o "àmW{_H$ {ejU Aä`mgH«$_ 2006' hr
l_à{Vð> m , d¡ k m{ZH$ Ñ{ï> H $mo Z , g§ d o X ZerbVm,
nwpñVH$m à{gÕ Ho$br Amho. øm nwpñVHo$V Ago åhQ>bo Amho,
gm¡OÝ`erbVm, dŠVeranUm, ZrQ>ZoQ>Ho$nUm
"_yë`{ejUmMm g_mdoe hm Aä`mgH«$_mVrb {d{dY
· amÁ`mVrb Am{Xdmgr, J«m_rU, {Z_ehar, ehar Aem
{df`m§Vrb KQ>H$m§_Ü`o eŠ` VoWo EH$mË_ nÕVrZo H$aUo Ano{jV
{d{dY {d^mJm§Vrb emim§_Yrb {dÚmÏ`mªZm _yë`m§Mo
Amho. X¡Z§{XZ n[anmR> Am{U ghembo` CnH«$_ `mVyZ
{ejU Úmd`mMo Agë`m_wio Ë`m Ë`m joÌmer AZwê$n
_yë`{ejUmg§~§YrMo CnH«$_ ¿`m`Mo AmhoV.'
Aem CnH«$_m§Mr {ZdS> {ejH$m§Zr H$amdr.
· "_y ë `m§ M m g§ ñ H$ma' hm eãX Ho $ di empãXH$, (28) OmJ{VH$ Amamo½` g§KQ>Zm nwañH¥$V OrdZ H$m¡eë`o
H$WmZmË_H$ Z amhVm Vr H¥${V`wŠV àoaUm R>abr. _hmamï´> amÁ` nmR>çnwñVH$ {Z{_©Vr d Aä`mgH«$_
Ë`mgmR>r hm g§nyU© {df` _w»`mÜ`mnH$ d {ejH$ g§emoYZ _§S>imZo B.g. 2008 _Ü`o à{gÕ Ho$boë`m
øm§À`m Aä`mgmMm, qMVZmMm, à`moJmMm, àH$ënmMm gm_mÝ`{dkmZ øm B`Îmm gmVdrÀ`m nmR>çnwñVH$mV OmJ{VH$
d ì`mg§JmMm ìhmdm. Amamo½` g§KQ>ZoZo nwañH¥$V Ho$bobr, ñdOmJ¥Vr, g_mZw^yVr,
· {dÚmÏ`mª H $Sy > Z Xaamo O H$ady Z Ko Ê `mV `o U mè`m g_ñ`m {ZamH$aU, {ZU©` KoUo, à^mdr g§àofU, {M{H$ËgH$
H$m`©H«$_m§VyZM, _hmamï´> amÁ` _mÜ`{_H$ d CÀM {dMmaà{H«$`m, gO©Zerb {dMmaà{H«$`m, Am§Vaì`ŠVr g§~§Y,
_mÜ`{_H$ {ejU _§ S >imZo V`ma Ho $ bo ë `m ^mdZm§Mo g_m`moOZ hr Xhm OrdZ H$m¡eë`o {Xbobr AmhoV.
_yë`_mnZmÀ`m Z_wÝ`mZwgma øm {dÚmÏ`mªMo _yë`_mnZ hr OrdZ H$m¡eë`o dJm©Ü`mnZmÀ`m _mÜ`_mVyZ gmÜ` H$amdr
H$amdo. Aer Anojm ì`ŠV Ho$br Amho. hr OrdZ H$m¡eë`o åhUOo
øm AÜ`mXo e m_w i o _hmamï´ > amÁ`mVrb _yë`oM hmoV.
_yë`{ejU{df`H$ H$m`©H«$_ A{YH$ àJVr_mZ hmoV Amho. hm Pmbm ñdV§Ì ^maVmVrb Amnë`m _yë`{ejUmMm
(24) gd© {ejU _mohr_ (B.g. 2003) AmT>mdm. hm AmT>mdm KoVmZm Amnë`m bjmV Ambo Amho
H$s, ñdV§Ì ^maVmVrb Amnë`m _yë`{ejUmMm AZwd§e
B.g. 2003-04 øm e¡j{UH$ dfm©nmgyZ gwê$
Amnë`m emídV _yë`m§Mm Am{U Amnë`m ^maVmÀ`m
Pmboë`m gd© {ejU _mo{h_oZo B.g. 1986 À`m amï´>r`
g§{dYmZmVrb _yë`m§Mm Amho. H$mhr ZdrZ _yë`o øm n[apñWVrZo
e¡j{UH$ YmoaUmZwgma _yë`{ejUmMm nmR>nwamdm Ho$bm Amho.
AmbrV. Ë`m_wio Amnbo _yë`{ejU A{YH$ {dH${gV Pmbo.
(25) amï´>r` Aä`mgH«$_ AmamIS>m (B.g. 2005) AZwd§e Am{U n[apñWVr hr Va {dH$mgmMr _yi _yë`o AmhoV.
B.g. 2005 À`m amï´>r` Aä`mgH«$_ AmamIS>çmV hm AmT>mdm KoVmZm AmUIr XmoZ ~m~r Amnë`mbm àH$fm©Zo
Ago Z_yX Ho$bo Amho H$s, "Aä`mgH«$_m{df`H$ gd© H$m`©H«$_ OmUdVmV Ë`m Aem -øm {dMmam§Mr àm`mo{JH$ A§_b~OmdUr
Amnë`m amÁ`KQ>ZoVrb _yë`m§da AmYm[aV AgmdoV. gd© doimodoir H$ê$Z Ë`m§Mo à{ejU Ho$ë`m_wio øm {dMmam§À`m
{df`m§À`m d gw`mo½` CnH«$_m§À`m _mÜ`_mVyZ em§VVm{df`H$
_yë`{ejU … 45
Ame`mV gwñnï> Aer H$m`m©Ë_H$Vm Ambobr Amho. Am{U H$aVmo Am{U gwJ§Ymbm A{YH$ gw_Zg§nÞ H$aVmo. \w$bmbhr
Xwgar ~m~ Aer - B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ _Z Agmdo Am{U Vo Mm§Jbo Agmdo, hr ^mdà{H«$`m hm eãX
YmoaUmZ§Va ^maVmV Pmboë`m _yë`{ejUmÀ`m {dMmamda B.g. Am{U à`moJ EoH$ë`mda Amnë`m _ZmV gwê$ hmoVo. øm
1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmVrb _yë`{ejUmÀ`m ^mdà{H«$`oZo Amnbohr _Z gw_Z hmoVo. _yë`{ejUmMr
^y{_Ho$Mm à^md A{YH$ Amho. Amdí`H$Vm Amho Vr {ejUmbm A{YH$ Ü`o ` g§ n Þ,
C{Ôï>g§nÞ, {dMmag§nÞ, à{H«$`mg§nÞ, AÜ``Zg§nÞ,
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
Aä`mgg§nÞ, AÜ`mnZg§nÞ, narjmg§nÞ, gO©Z g§nÞ, (ho
B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZ§Va ^maVmV gJio ZdrZ eãX AmhoV. ZdrZ eãX gwMUo hohr EH$ _yë`M
Pmboë`m _yë`{ejUmda B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ hmo`.) H$aÊ`mgmR>r. AmOMo {ejU narjm{dnÞ (hmhr ZdrZ
YmoaUmVrb _yë`{ejUmÀ`m ^y{_Ho$Mm à^md nS>bobm eãX) Pmbo Amho. øm narjm{dnÞVoMr H$maUo AmhoV.
Amho. øm {dYmZmMr MMm© H$am. dmMZ{dnÞVm, AÜ``Z {dnÞVm, Aä`mg {dnÞVm Am{U
AÜ`mnZ {dnÞVm Am{U hmo`, g§emoYZ {dnÞVm, øm
{dnÞVo_wio AmOÀ`m {ejUmMmM gdmªJrU {dH$mg Iw§Q>bm
Amho. øm Iw§Q>ë`mnmgyZ _wŠV hmoÊ`mgmR>r àm_m{UH$nUm,
Vi_i, {OÔ, {MH$mQ>r Aem _yë`m§Mo {ejU bmJUmaM.
AmOÀ`m {ejUmMr Ame`g§nÞVm gdmªJrU H$aÊ`mgmR>r
_yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm AmhoM Amho.
(2) H$mb, AmO, CÚmgmR>r
_y ë `m{ejUmMr Amdí`H$Vm Ho $ di AmOÀ`m
{ejUmMr Ame`g§nÞVm gdmªJrU H$aÊ`mgmR>r Amho H$m?
H$mbÀ`m {ejUmbm hr Amdí`H$Vm ZìhVr H$m? CÚm hr
Amdí`H$Vm Zgob H$m? _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm H$mbhr
hmoVr. AmO Va AmhoM. CÚmhr AgUma. H$mbÀ`m {ejUmbm
2.2.2 _yë`{ejU : Amdí`H$Vm AmOÀ`m {ejUmgma»`m, AmOÀ`m {ejUmBVŠ`m OI_m
{dMma H$am - _yë` ZgVo Va? _yë`{ejU ZgVo ZìhË`m ho Iao. nU H$mbÀ`m {ejUmÀ`m OI_m§Mo ñdê$n
Va? - IaoM, øm ~m~tMm {dMmaM H$adV Zmhr. _yë` doJio hmoVo. H$mbÀ`m {ejUmnmgyZ AZoH$OU d§{MV am{hbo.
ZgVo Va øm H$ënZoZoM A§Jmda ^rVrZo H$mQ>m C^m amhVmo! hr Va \$ma _moR>r OI_ hmoVr. Iè`m AWm©Zo {dÚmWu AgUmè`m
Am{U øm {Z{_ÎmmZo H$m hmoB©Zm, Amnë`mV g§doXZerbVm ho AZoH$m§Zm Ë`m§À`m _ZmgmaIo {dÚmO©Z H$aVm Ambo Zmhr.
_yë` Amho, ho OmUdVo. Am{U BWoM Amnë`mbm _yë`m§Mr OmV Am{U n¡emZo AZoH$m§Zm AS>dbo. H$mbÀ`m {dÚmÏ`m©V
Am{U _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm nQ>Vo. {OÔ hmoVr. Pon hmoVr. nU Ë`mÀ`mgmR>r AmH$meM ZìhVo.
Amnë`mbm _mhrV Amho, _yë` åhUOo {ejU Am{U H$mbMm {dÚmWu Aä`mgmgmR>r amÌrMm {Xdg H$aV hmoVm.
{ejU åhUOo _yë`. _yë` Am{U {ejU øm§Mm nañnag§~Y§ hr Ë`mMm Aä`mg A{daV hmoVm. A{dlm§V hmoVm. Ë`mMr gmYZm
AmnU Aä`mgbm Amho. Oo H$m`© _yë` gmYVo, VoM H$m`© hdr Vr, hdr VodT>r hmoVr. nU Ë`mÀ`mOdi hdr Vr, hdr
{ejU gmYVo - Varhr _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm H$m`? VodT>r gmYZo ZìhVr. Aä`mg hmoVm, nU nwñVHo$M ZìhVr.
øm Am{U Aem àíZm§À`m CÎmam§Mm emoY KoÊ`mgmR>r hm H$mbMm H$mbI§S> åhUOo ^maVmMm nmaV§Í`mMm H$mbI§S>
AmnU Oam MM©oMo _yë` {dñVmamZo ~Yy `m. Am{U ñdmV§Í`àmárZ§VaMm Odinmg XmoZ XeH$m§Mm H$mbI§S>.
ñdmV§Í`mnyduÀ`m H$mbI§S>mV {ejUàUmbrbm nmaV§Í` øm
(1) {ejUmMm Ame` g§nÞ H$aÊ`mgmR>r Ad_yë`mZo J«mgbobo hmoVo. ñdmV§Í` hr nmaV§Í`mVë`m
_yë` åhUOo {ejU. {ejU åhUOo _yë`. Varhr {ejUàUmbrMr _yë`_mJUr hmoVr.
_yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm Amho. _yë`{ejU hm eãX Am{U AmOÀ`m {ejUàUmbrbm ñdmV§Í` bm^bo Iao. nU
à`moJ \w$bmMo gw_Z øm eãXmgmaIm Am{U à`moJmgmaIm ñd¡amMma øm Ad_yë`mZo AmOÀ`m {ejUàUmbrbm g¡a^¡a
Amho. \w$bmMo gw_Z hm à`moJ Amnë`mbm doJiçmM Ho$bo Amho. _wirM Z {eH$dUmam {ejH$ AmOÀ`m {ejUmMm
^md{dídmV KoD$Z OmVmo. Vmo \w$bmbm A{YH$ gwJ§Yg§nÞ "_mZq~Xy' R>ê$ bmJbm Amho. Am{U {eH$dUmam {ejH$

_yë`{ejU … 46
"Ad_mZq~Xy' R>ê$ bmJbm Amho. emioV {nD$Z `oUmè`m {ejU, Z¡{VH$ {ejU øm Zmdm§Zr dMH$ hmoVm. YmH$ hmoVm.
{ejH$mbm g_OmdyZ gm§JÊ`mMr, g_O XoÊ`mMr JaO AmO Vo "_yë`{ejU' øm ZmdmZo Am§Xmo{bV hmoV Amho.
Hw$UmbmM dmQ>V Zmhr. Ver qh_Vhr Hw$Ur H$aV Zmhr, H$maU ñdV:Mo N>mZ \$moQ>moJ«m\$ H$mTy>Z KoV Amho. CÚm H$Xm{MV Vo
Vmo gmho~m§gmo~V ~gVmo. Ë`mÀ`mgmo~V gmho~hr ~gVmV. "B© - _y ë `{ejU' øm ZmdmZo A° p ÊQ>ìhm`agà_mUo
Ë`m_wio AmOMo {ejU hrM AmOMr g_ñ`m R>aV Amho. "A°pÊQ>Ad_yë`' åhUyZ R>mog H$m_ H$aob. gwJ§YmMr Zmdo
AmOÀ`m {ejUmMr gyÌo Ae¡j{UH$ _hfvÀ`m hmVmV AmhoV. doJdoJir Agbr Var Ë`mMr XadiVrM AgVo. \w$bm§Mr
AmOÀ`m {ejUmV "e¡j{UH$ F$fr' MwHy$Z EImXmM. nU Zmdo doJdoJir Agbr Va Ë`m§Mo \w$bUo, IwbUo VoM AgVo.
"Ae¡j{UH$ _hfu'Z MwH$Vm AZoH$. øm Ae¡j{UH$ _hfvMr
{nbmdi Va \$maM _moR>r. øm {nbmdirbm nm`~§X (3) _mUgmÀ`m _yb^yV Amdí`H$VoÀ`m nyV©VogmR>r
KmbÊ`mgmR>r em¡`© hdo. Y¡`© hdo. g§Kf© hdm. Midi hdr. \w$bm§Mo IwbUo, \w$bUo amoOM hdo AgVo Amnë`mbm.
Ë`mgmR>r AmOÀ`m {ejUmV _yë`{ejU hdoM. AmOÀ`m AmO \w$bm§Zr \w$by Z`o Ago Hw$Urhr H$Yrhr åhQ>bo Zmhr,
{ejUmV Ae¡j{UH$ ~m~tMm Yw_mHw$iM A{YH$ Amho. åhUUma Zmhr. _yë`o ZH$moV Amåhm§bm, Ago dmB©Q>mVbm dmB©Q>
AmOÀ`m {ejUmbm Am{W©H$ ^«ï>mMma {ejUmMm AmMma- _mUyghr åhUUma Zmhr. _yë`{ejUmMr JaO H$mbhr hmoVr,
{dMma, Cƒma J_mdVmo Amho. narjm H|$ÐmdaMm H$m°ß`m§Mm AmOhr Amho, Am{U CÚmhr amhUma. _yë`{ejUmMr JaO
gwigwimQ> nmhÿZ Ë`m H|$ÐmdaÀ`m A{YH$mè`m§Zm {nT>çmÀ`m gXmgd©XmM amhUma Amho. "gXmgd©Xm `moJ VwPm KSm>dm'
{nT>çm ~a~mX hmoV Agë`mMo OmUdVo. nU ZmoQ>m§Mr nm{H$Q>o Ago g_WmªZr åhQ>b,o Vo Amnë`mbm _yë`{ejUmÀ`m ~m~VrV
g_moa `oVmM Ë`mM A{YH$mè`m§Zm "H$m°ß`m H$aV H$aVM {nT>çm åhUmdo bmJUma, KS>dmdo bmJUma. Amnbm Am`wî`mVbm
KS>Uma AmhoV' ømMm gmjmËH$ma hmoVmo Amho. narjoVbr Agm EH$hr jU ZgUma, Á`m jUmbm _yë`{ejUmMr JaO
Z¸$b {ejUmMr Añgb J_mdVo Amho. {ejUmVbr J_mdbr ZgUma. _yë`{ejU hm _mUgmMm ídmgM åhQ>bm nm{hOo.
Jobbo r Añgb {ejUmV naV H$er AmUm`Mr, ømMo g§emoYZ AÞ, dñÌ, {Zdmam øm§gmaIrM _yë` hr _mUgmMr _yb^yV
ìhm`bm hdo, Va {ejUmVbo g§emoYZhr {Z:gËd hmoV JaO Amho. Iao Va, _yë` hr AÞ, dñÌ, {Zdmam øm _yb^yV
Mmbbobo. Zdo à`moJ ZmhrV. Zdo g§emoYZ Zmhr. R>aboë`m JaOm§Mr _yb^yV JaO Amho. _mUgmV _yë` Zgob Va _mUyg
H$mÌrZo R>aboë`m AmH$mamV H$qQ>J H$am`Mo Am{U {ZYm©[aV AÞ, dñÌ, {Zdmam øm _yb^yV JaOm§Mr nyV©Vm H$ê$ eH$Uma
Pmboë`m {S>§H$mZoM nopñQ>¨J H$am`Mo, åhUOo gwa{jV g§emoYZ Zmhr. øm JaOm§À`m `mo½` nyV©VogmR>r _yë`{ejU bmJUmaM.
hmoVo. g_wÐmMo nmUr ImaQ> Amho, hoM {gÕ H$aV amhUo _yë`{ejU Zgbo Va _mUyg ñdV:À`m ^yHo$À`m ~m~VrV
åhUOo H$m g§emoYZ? {ejUmVrb øm Am{U Aem Ae¡j{UH$ ~H$mgya hmoB©b Am{U BVam§À`m JaOm§À`m ~m~VrV ^ñ_mgya
~m~tMo CÝ_ybZ H$ê$Z AmOÀ`m {ejUmbm A{YH$ e¡j{UH$ hmoBb
© . ñdV:À`m Am{U BVam§À`m åhUOoM gH$bm§À`m _yb^yV
H$aÊ`mgmR>r _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm AmhoM. AmOÀ`m JaOm§À`m nyV©VogmR>r, _yb^yV JaOm§À`m nyV©Vo_Ü`o g_VoMo
{ejUmV H$m` gJiçmM dmB©Q> Jmoï>r AmhoV? Zmhr. AZoH$ VÎd `oÊ`mgmR>r _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm Amho.
Mm§Jë`m JmoïrgwÕm AmhoV. Ë`m_wioM AmO AmH$me Amnë`m
hmVmV Ambo Amho. AdH$memV AmnU ñWmZH$ {Z_m©U Ho$bo. (4) BVa O¡{dH$m§À`m _yb^yV JaOm§À`m nyV©VogmR>r
Vo {VWo Wm§~Ê`mgmR>r Zmhr Va A{YH$ C§M Pon KoÊ`mgmR>r. _mUgmÀ`m Oem _yb^yV JaOm AmhoV Vem BVa
øm A{YH$ C§M PonogmR>r AmOÀ`m {ejUmV _yë`{ejU O¡{dH$m§À`mhr _yb^yV JaOm AmhoV. BVa O¡{dH$m§Zm dñÌ
hdo. _yë`{ejU hr EH$ Pon Amho Or AmH$memV C§M ZoVo bmJV Zgbo Var AÞ Am{U {Zdmam bmJVmo. nú`m§Zm CS>m`bm
Am{U KaQ>çmH$S>o naV AmUVo. _moH$io AmH$me bmJVo. àXy{fV hdoV nmIao EdT>r JwX_ê$Z
AmOÀ`m {ejUmV _yë`{ejU Amë`mda Ë`mMm OmVmV H$s, _ê$Z OmÊ`m{edm` Ë`m§Zm n`m©` CaV Zmhr.
n[aUm_ H$mbÀ`m {ejUmda H$gm hmoB©b, hm àíZ AmoKmZoM _mUgmMm Xyag§Mma EdT>m dmT>bm H$s Ë`m Xyag§MmamVë`m
`oB©b. Va Ë`mMo Ago H$s, AmOMm {Xdg Mm§Jbm {ZKmbm {dÚwVMw§~H$s` bhatZr nmIam§Mm g§MmaM Zìho Va nmIaogwÕm
Va H$mbÀ`m dmB©Q> {Xdgm~Ôb \$mago dmB©Q> dmQ>V Zmhr. g§n{dbr AmhoV. Varhr H$mhr nmIao AmhoV AOyZ. øm Caboë`m
Ë`m_wio CÚmMm {dMma Mm§Jbm H$aVm `oVmo Am{U Ë`m_wio nmIam§Zm {Zdmè`mgmR>r PmS>o bmJUma AmhoV. PmS>o hr nmIam§Mr
CÚmMm CX`, CÚmÀ`m {ejUmMm CX` CÁÁdb hmoD$ eH$Vmo. _yb^yV JaO Am{U PmS>o OJy XoUmam, Z VmoS>Umam _mUyg hr
CÚmMo {ejU ho "B©-{ejU' Agob. Vo B©-Ad_yë`m§Zr PmS>m§Mr _yb^yV JaO Amho. gJiçm O¡{dH$m§Zm bmJUmao
J«mgbobo Agob. Ë`mMo \$m°_}qQ>J H$aÊ`mgmR>r CÚm "B©- ewÕ AÞ, ewÕ nmUr Am{U ewÕ {ZgJ© ho emídV R>odUo
_yë`{ejUmMr' JaO Agob. H$mbÀ`m _yë`{ejUmMm Ym{_©H$ AmVm _mUgm§da Adb§~yZ Amho. Am{U Ë`mgmR>r _mUgmbm
_yë`{ejUmMr JaO Amho.
_yë`{ejU … 47
(5) AO¡{dH$m§À`m _yb^yV JaOm§À`m nyV©VogmR>r O¡{dH$m§Mr, AO¡{dH$m§Mr CËH«$m§Vr hmoV Ambr, hmoV amhUma
O¡{dH$m§À`m Oem _yb^yV JaOm AmhoV, VemM Vr Ë`m§À`mVë`m Am§Va{H«$`m§_i
w o Am{U Am§Va{H«$`m_wio Pmboë`m
AO¡{dH$m§À`mhr _yb^yV JaOm AmhoV. nmdgmbm nS>Ê`mgmR>r AZw`moOZm_wio. n[ag§ñWmM ZgVr Va CËH«$m§Vr PmbrM ZgVr.
T>Jm§Zm Wm§~dUmar C§M C§M nd©VamOr bmJVo, JX© XmQ> {hadr n¥Ïdr hm EH$ {ZOr©d J«h åhUyZ A§VamimV ^Q>H$V am{hbm
dZamOr bmJVo. nS>boë`m nmdgmbm ^y_rÀ`m CXamV AgVm. BVa J«hm§da gOrd g¥ï>rMm emoY KoUmam _mUyg n¥Ïdrbm
{eaÊ`mgmR>r àXyfU_wŠV _mVr bmJVo. _mVrÀ`m AmYmambm {ZOud hmoD$ XoUma Zmhr, ho Iao. nU Ë`mgmR>r CËH«$m§Vr
XJS> bmJVmV. H$mogibobm nmD$g àdm{hV hmoÊ`mgmR>r ZXr gmjaVm, CËH«$m§Vr ào_ øm _yë`m§{df`rMr Ë`mMr OmUrd
bmJVo. ZXrbm {VÀ`m _ZmgmaIo nmÌ bmJVo. nmÌmbm Zoh_rM Vrd« AgUo JaOoMo Amho. ZwgVrM OmUrd Vrd« AgyZ
{H$Zmè`mda gwnrH$ O_rZ bmJVo. ZXrbm gm_mdyZ KoÊ`mgmR>r MmbUma Zmhr, Zo{UdoVhr VmoM {df` AgUo JaOoMo Amho.
g_wÐ bmJVmo. g_wÐmbm Ë`mMo ObVÎd gm§^miÊ`mgmR>r O¡{dH$ Am{U Ë`mZwgma Ë`mZo dmJUo JaOoMo Amho. øm Om{Udobm,
AO¡{dH$mMr ~habobr g¥ï>r bmJVo. g_wÐmbm Ë`mMr _`m©Xm Zo{Udobm, dV©Zmbm àmJ{VH$ d CËH«$m§V {Xem XoÊ`mgmR>r
gm§^miÊ`mgmR>r dmiyMm {H$Zmam bmJVmo. dmVmdaUmbm ewÕ _mUgmbm _yë`{ejUmMr JaO Amho.
hdm bmJVo. hdobmhr {VÀ`mVë`m KQ>H$ dm`y§Mm g_Vmob (8) ehmUm _mUyg A{YH$ ehmUm hmoÊ`mgmR>r
bmJVmo. gJiçm AO¡{dH$m§À`m Aem _yb^yV JaOm AmhoV.
gd© gOrdm§_Ü`o _mUyg A{YH$ CËH«$m§V hmoD$ eH$bm,
AO¡{dH$m§Zm AO¡{dH$ åhUyZ OJy Úm`Mo H$s Zmhr, ho AmVm
Vmo gd© gOrdm§nojm A{YH$ ehmUm Agë`m_wio. _mUyg
_mUgmÀ`m hmVmV Amho. AO¡{dH$m§Mo ApñVËd g§nbo Va
_wimV ehmUmM Amho. _mUgmMo OrdemñÌr` Zmd Amho -
O¡{dH$m§Mohr ApñVËd g§nUma Amho. Iao Va, Á`m§Zm AmnU
AWm©V ehmUm _mUyg. _mUyg {dMma H$aVmo, åhUyZ Vmo ehmUm
AO¡{dH$ åhUVmo Vohr O¡{dH$ Agë`mMo ^JdmZ _hmdram§Zr
Amho. Am{U Vmo ehmUm Amho,$åhUyZ Vmo {dMma H$aVmo.
gm§{JVbo Amho. ^JdmZ _hmdram§À`m øm {gÕm§Vm_Ü`o
{dMmamMr, ehmUnUmMr _yë`o Ë`mZo ñdV:_Ü`o {Z_m©U Ho$brV,
_yë`{ejU _mUgmZo g_OyZ KoVbo Zmhr Va _J _mUyghr
{dH${gV Ho$br, {dH$grV R>odbr. Am{U Ë`m_wio n[apñWVrer
{eëbH$ amhUma Zmhr. _mUgmbm Va {e„H$ amhm`Mo Amho
H$go g_m`moOZ gmYmdo, ho Ë`mbm H$iVo. nU n[apñWVrer
åhUyZ _mUgmbm _yë`{ejUmMr JaO Amho.
g_`mo{OV hmoUmam _mUyg gÜ`m n[apñWVrer {df_m`mo{OV
(6) n[ag§ñWoÀ`m ApñVËdmgmR>r hmoVmo Amho. Ë`mMo ehmUnU YmoŠ`mV Ambo Amho H$s Vo H$_r
O¡{dH$m§Mo, AO¡{dH$m§Mo ApñVËd, Ë`m§Mo nañna g§VwbZ nS>Vo Amho? Iao Va, Ë`mMo ehmUnU YmoŠ`mVhr Ambo Amho
øm§daM n[ag§ñWoMo ApñVËd Adb§~yZ Amho. n[ag§ñWoVrb Am{U Vo H$_rgwÕm nS>Vo Amho. Am{U H$_r nS>Vo åhUyZ Vo
KQ>H$m§Mm A{VaoH$s dmna, Ë`m§Mo àXyfU øm§_wio n[ag§ñWoVrb YmoŠ`mV Ambobo Amho. AergwÕm n[apñWVr Amho Ë`m_wio
O¡{dH$m§Mo Am{U AO¡{dH$m§Mo g§VwbZ {~KS>V Mmbbo Amho. ehmUm Agboë`m _mUgmV ehmUnUmMr CUrd dmT>Vo Amho.
n`m©daU ào_, n`m©daU gmjaVm, n[ag§ñWm gmjaVm, n[ag§ñWm hr dmT>V Agbobr CUrd Wm§~dÊ`mgmR>r, ^ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r
ào_ Aem n`m©daU{df`H$, n[ag§ñWm{df`H$ _yë`m§Mr OmU _wimV ehmUm Agbobm _mUyg A{YH$ ehmUm hmoUo JaOoMo
_mUgmbm am{hbobr Zmhr. Iao Va _mUgmV Vr {Z_m©UM Amho Am{U Ë`mgmR>r JaO Amho Vr A{YH$ ehmUnUmÀ`m
Pmbr Zmhr. Ë`m_wio n[ag§ñWoÀ`m ApñVËdmbm YmoH$m {Z_m©U {ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr.
Pmbobm Amho. Ë`m_wio _mUgmÀ`m ApñVËdmbm YmoH$m {Z_m©U (9) à~bVoÀ`m CÞ`ZmgmR>r
Pmbobm Amho. ñdV:À`m ApñVËdmgmR>r H$_mbrMm ñdmWu
_mUyg OrdemñÌr`ÑîQ>çm ehmUm Agë`mMo H$maU
hmoUmam, dmQ>ob Vo H$aUmam _mUyg ømM ~m~VrV "ñd-AZWu'
Ë`mÀ`mV BVa O¡{dH$m§nojm à~bVm hr ghOàd¥Îmr A{YH$
Pmbm Amho. ñd-AY©, ñd-gmjaVm, ñd-ào_ øm _yë`m§Mr
à_mUmV Amho. åhUyZM Vmo n[apñWVrer g§Kf© H$ê$Z ñdV:Mo
gå`H$ OmU _mUgmV {Z_m©U Pmbobr Zmhr. hr OmU _mUgmV
O¡{dH$ ApñVËd {Q>H$dy eH$Vmo. nU øm à~bVoÀ`m AmoKmV
{Z_m©U hmoÊ`mgmR>r, n[ag§ñWobm Agbobm YmoH$m Q>miÊ`mgmR>r,
Ë`mZo ñdV:Mo ApñVËd YmoŠ`mV AmUbo Amho. A{YH$ à~b
n[ag§ñWoÀ`m ApñVËdmgmR>r _mUgmbm _yë`{ejUmMr JaO
R>aÊ`mgmR>r Ë`mZo g§hmaH$ AÊdñÌo {Z_m©U Ho$br AmhoV. øm
Amho.
AÊdñÌm§Mm dmna Oa Ë`mZo Ho$bm Va gJir gOrd g¥ï>rM
(7) CËH«$m§VrgmR>r jUmYm©V g§nUma Amho, ho Ë`mbm _mhrV Amho. Varhr Vmo
n[ag§ ñ Wo M o ApñVËd AmUIr EH$m _hÎdmÀ`m AYyZ_YyZ `wÕm§Mo à`moJ H$aV AgVmo. _mUgmMr à~bVm
H$maUmgmR>r Amdí`H$ Amho, Vo H$maU åhUOo CËH«$m§Vr. _mUgmda OmoIyZ nmhV AgVmo. hm ehmUm _mUyg ñdV:À`m
{dZmemMr {Z{_©Vr H$aÊ`mV ñdV:Mo ehmUnU IM© H$aVmo
_yë`{ejU … 48
Amho. ehmUnU IM© H$aÊ`mMm _yIn© Um H$aV ñdV:bm ehmUm OmoS>bobr AgVo. gÚ:pñWVrV hr Zmi VwQ>V Mmbbr Amho.
g_OVmo Amho. hm _mUyg Iè`m AWm©Zo doirM ehmUm hmoUo ~aoMXm nmë`mMo Agm_m{OH$ dV©Z nmbH$mÀ`m A{^_mZmMm
hr H$mimMr JaO Amho. ZmhrVa Ë`mZo ñdV:M ñdV:er gwê$ {df` R>aVmo. Ago nmbZ Ë`m§À`m nmë`m§Mr g_mOrH$aUmMr
Ho$bobr OrdKoUr eñÌñnYm© Ë`mbm ñdV:bm g§ndyZ Q>mHo$b. à{H«$`m Wm§~dyZ Ag_mOrH$aUmMr à{H«$`m gwê$ H$aVmV. øm
_mUyg Agm g§nm`bm ZH$mo. _mUgmMo g§nUo hr n¥ÏdrMr Ag_mOrH$aUm_wio nmë`m§Mo, nmbH$m§Mo H$m¡Qw>§{~H$, gm_m{OH$
hË`m R>aUma Amho. n¥ÏdrMr hË`m Q>miÊ`mgmR>r, Amnbr OrdZ CX²ÜdñV hmoVo. _mUgmÀ`m H$m¡Qw>§{~H$ Am{U gm_m{OH$
à~bVm gOrd g¥ï>rÀ`m g§ajUmgmR>r Am{U g§dY©ZmgmR>r OrdZmbm CX²ÜdñV H$aUmar Agm_m{OH$Vm Xya H$aÊ`mgmR>r
Amho ømMr OmUrd _mUgmbm hmoUo JaOoMo Amho. Ë`mgmR>r JaO Amho Vr gm_m{OH$Vo À `m {ejUmMr AWm© V
Ë`mbm JaO Amho ñdV:À`m Mm§JwbnUmÀ`m g§ajUmÀ`m _yë`{ejUmMr.
g§dY©ZmÀ`m, ñdV:À`m à~bVoÀ`m CÞ`ZmÀ`m {ejUmMr
AWm©V _yë`{ejUmMr. (13) Am¡Úmo{JH$ gya OwiÊ`mgmR>r
_mUgmMo gm_m{OH$ gya hadbo H$s Am¡Úmo{JH$ gya
(10) gÚ:pñWVrVrb {dg§JVrda Cnm` hadV amhVmV Am{U _J CÚmoJmV H$miçm n¡emMo AI§S>
H$aÊ`mgmR>r CËnmXZ gwê$ hmoVo. H$mim n¡gm H$miçm n¡emnmer OmV amhVmo.
à~bVoMm Iam AW© _mUyg {dgaVmo Am{U OmVrÀ`m, H$miçm n¡emV bú_r AgV Zmhr. Ë`m_wio {VWo Vr M§Mb
Y_m©À`m, n§WmÀ`m, a§JmÀ`m, gÎmoÀ`m, à{Vð>oÀ`m Zmdmda AgÊ`mMm àíZM CX²^dV Zmhr. H$miçm n¡emÀ`m AI§S>
EH$_oH$mbm g§ndm`bm {ZKVmo. Ë`mVyZ {ZînÞ hmoVo Vr Am{W©H$, CËnmXZmgmR>r gwê$ amhVo, JT>yi àXyfUmMo CËnmXZ. ho JT>yi
H$m¡Qw>§{~H$, gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$, amOH$s` {df_Vm. Am{U àXyfU EH$ {Xdg _mUgmbm Ago JwX_ê$Z _mê$Z Q>mHo$b H$s
_J OmVr` X§Jbr, Ominmoi, hþ§S>m~ir, hË`m, XamoS>o, IyZ, Ë`mMm Vmo H$mim n¡gm Vmo _oë`mda Ë`mÀ`m H$nmir bmdUmam
AË`mMma, AnhaU øm {dg§JV ~m~r X¡{ZH$ ~ZVmV. øm Hw$Ur Zgob. hr doiM `oD$ Z`o, àXyfUmMo, H$miçm n¡emMo
nVZmMo EH$_od H$maU Oa H$moUVo Agob Va Vo åhUOo CËnmXZ hmoD$ Z`o ømgmR>r JaO Amho Vr Am¡Úmo{JH$ gya
gwg§JVrMm A^md. _mUgmMr _mUgmer g§JVM Zìho Va OwidUmè`m CÚ_r {ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr.
gwg§JV hdr. Am{U øm g§JVrgmR>r, gwg§JVrgmR>r JaO Amho
Vr g§JVrÀ`m, gwg§JVrÀ`m {ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr.
(14) amOH$s` gya OwiÊ`mgmR>r
Am¡Úmo{JH$ gya hadVmV Vo AamOH$s` gwam§_i
w .o g§nÎmrMr
(11) H$m¡Qw>§{~H$ OrdZmVrb g§ñH$mam§Mo hadbobo Vrd« bmbgm Zoh_r gÎmoÀ`m Vrd« bmbgobm ^rH$ KmbV
gya emoYÊ`mgmR>r amhVo. amOH$maU {dH$bo OmVo Am{U {dH$V KoVbo OmVo.
g§JVrMo, gwg§JVrMo g§ñH$ma Hw$Qw>§~mV hmoVmV. Hw$Qw>§~ hr Ë`mgmR>r gd©gm_mÝ`m§Mo OJUoM S>mdmbm bmdbo OmVo. Varhr
g§ñH$mam§Mr nmR>emim AgVo. Zgbr Va Agmdr. Ë`mgmR>r amOH$maUmVbm Vmo ~ogya ~o^ademMmM amhVmo. amOH$maUmVbm
Hw$Qw>§~ g_¥Õ hdo. Á`m Hw$Qw>§~mV d¥Õ AgVmV, VoM Hw$Qw>§~ hm ~o^ademMm gya Xya ìhmdm amOH$maUmbm g_mOH$maUmMm
g_¥Õ AgVo. H$maU d¥Õm§Odi g§ñH$mam§Mo AmË_r` g§{MV gya gmnS>mdm ømgmR>r JaO Amho Vr amOH$maUmMm gya
AgVo. lmdU~mimMr H$Wm d¥Õm§ZmM _mhrV AgVo Am{U g_mOH$maUmÀ`m gwamV {_i{dUmè`m {ejUmMr AWm©V
Vr Amnë`m ZmVdm§Zm gm§JÊ`mgmR>r bmJUmam doi AmOr- _yë`{ejUmMr.
AmOmo~m§OdiM AgVmo. gÜ`mÀ`m {d^ŠV åhUÊ`mnojm
(15) amï´>r`ËdmMr OmonmgZm H$aÊ`mgmR>r
EH$bH$m|S>çm Hw$Qw>§~mV AmOr-AmOmo~m§Zm _wirM ñWmZ Zmhr.
Ë`m_wio H$m¡Qw>§{~H$ OrdZmVrb g§ñH$mam§Mo gya hadbobo AmhoV. _mUgmMo amOH$s`, Am¡Úmo{JH$, gm_m{OH$ gya hadbo
ho hadbobo gya emoYbo nm{hOoV. Ë`mgmR>r AmOr-AmOmo~m§Mo H$s Ë`mMm amï´>r`ËdmMm {dMma hadVmo. amï´>r`ËdmMm {dMma
_yë` H$imbo nm{hOoV. ho H$iÊ`mgmR>r Amdí`H$Vm Amho hadbobr _mUgo H$m_MwH$ma, ^«ï>mMmar, bmMImoa {ZKVmV.
Vr d¥ÕgmjaVm {ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr. Iao Va, hm XoeÐmohM AgVmo. Xoeào_mÀ`m, Xoe^ŠVrÀ`m
_yë`mÀ`m øm XoemV XoeÐmohmMo Ad_yë` nmdgmiçmV
(12) Agm_m{OH$Vobm Xya H$aÊ`mgmR>r Hw$Í`m§À`m N>Í`m§gmaIo CJdm`bm ZH$moM. Amnbm Xoe gJiçm
Hw$Qw>§~mVbo gya hadbo H$s g_mOmVbo gya hadVmV. OJmgmR>r _yë`m§Mr OZZr R>abobm Amho. _yë`m§À`m _mV¥^y_rV
H$m¡Q>w {§ ~H$ g§ñH$mam§Mm A^md Agob Va gm_m{OH$ g§ñH$mam§Mmhr _yë`m§Mo nrH$ A_mn `mdo, ømgmR>r noaUr hdr Vr _yë`m§Mr.
A^md hmoVmo. gm_m{OH$ g§ñH$mam§Mr Zmi H$m¡Q>w {§ ~H$ g§ñH$mam§er Am{U Ë`mgmR>r Amdí`H$Vm Amho Vr _yë`m§Mr noaUr H$aUmè`m
{ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr.
_yë`{ejU … 49
(16) {dídmË_H$VoH$S>o PonmdÊ`mgmR>r BVHo$ {~KS>bobo Amho H$s Vo H$YrM gwYê$ eH$Uma Zmhr. hm
Amnbr _mV¥^y_r Ad¿`m {dídmgmR>r _yë`m§Mr OZZr {dMmaàdmh _mUgmbm n{VV H$aVmo Amho. øm n{VV àdmhmbm
R>abr. H$maU Amnë`m XoemZo àma§^mnmgyZM {dídmË_H$ {dMma nmdZ H$aÊ`mgmR>r Zdm gH$mamË_H$ àmJ{VH$ àdmh {Z_m©U
_m§S>bm. "AdKo {díd{M _mPo Ka' hr kmZoídar Ad¿`m H$aÊ`mgmR>r JaO Amho Vr Zdm àmJ{VH$ gH$mamË_H$ àdmh
{dídmbm {Xbr. åhUyZM Va BWë`m _yë`m§Mm "dobw' Ad¿`m {Z_m©U H$aUmè`m {ejUmMr AWm©V _yë`{ejUmMr.
{dídmÀ`m "JJZmd[a' Jobm. AdKo {díd EH$ Hw$Qw>§~, AdKo ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
{díd EH$ Ka hm BWë`m _mVrMm gwJ§Y Amho. BWë`m T>Jm§Mm
nmD$g Amho. BWë`m _mUgm§Mm {dMma Amho. hm gwJ§Y AmnU gÚ:pñWVrV _yë`{ejU Amdí`H$ Amho Ago
Onbm nm{hOo, A{YH$ XadiV R>odbm nm{hOo. hm nmD$g Vwåhm§bm dmQ>Vo H$m? Vgo H$m dmQ>Vo?
AmnU Onbm nm{hOo, A{YH$ [a_{P_V R>odbm nm{hOo. hm
Amnbm {dMma AmnU Onbm nm{hOo. OJbm nm{hOo. {dMma
OJbm VaM Vmo Onbm OmV AgVmo. Ë`mgmR>r Amnbo amï´>r`Ëd
Omo n mgV AmnU {dídmË_H$ Pmbo nm{hOo . Ë`mgmR> r
_yë`{ejUmMo amon AmnU Kar, Xmar, emioV, g_mOmV bmdbo
nm{hOo. Am{U ho amon _Zm_Zm§V ~habo nm{hOo.
(17) emídV _yë`m§À`m OmonmgZogmR>r
_yë`{ejUmMo amon _Zm_Zm§V ~habo Va Aqhgm, gË`,
Ý`m`, g_Vm, ~§YwVm, Ë`mJ hr Am{U Aer emídV _yë`o
emídV amhUma AmhoV. emídV _yë`o dñVwg§J«hmb`mV {XgV
ZgVmV. emídV _yë`m§À`m {dH«$sMo H|$Ð Hw$R>ohr ZgVo. n¡emZo
(20) {ejUVÁkm§Mr _Vo
gJio OJ IaoXr H$aVm `oVo ho åhUUo {H$Vr MwH$sMo Amho.
H$maU øm OJmbm OJ{dUmar _yë`o n¡emZo IaoXr H$aVm `oV _yë`{ejU Hw$Umbm ZH$mo? nmD$g Hw$Umbm ZH$mo?
ZmhrV. n¡gm IynM VmoH$S>m nS>Vmo. H$Yr H$Yr Zoh_rM Vmo nmD$g gJiçm§ZmM hdm Amho. _yë`{ejU gJiçm§ZmM hdo
ñdV:Mo _yë` hadVmo. _yë`m§Mm àË`` n¡emZo `oV Zmhr. _yë`o Amho. {ejUVÁkm§Zmhr hdo Amho. _yë`{ejU ZmH$maUmam
ì`ŠVrÀ`m dV©ZmVyZ àË``mbm `oV AgVmV. hm àË`` {ejUVÁk AgyM eH$V Zmhr. _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm
àË`oH$mbm `mdm ømgmR>r _yë`{ejUmMm àË`` àË`oH$mbm {ejU VÁkm§À`m _Vm§VZy hr ì`ŠV Pmbobr Amho. øm _Vm§_Ü`o
`oUo JaOoMo Amho. _yë`{ejU hm eãX Zo_Ho$nUmZo Zgbm Var øm _Vm§_Ü`o
_yë`{ejUmÀ`m Amdí`H$Vog§~§YrMm Zo_H$m {dMma Amho.
(18) Zdr _yë`o {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r Amnë`mbm øm _Vm§Mr CËgwH$Vm AgUmaM. _Vm§Mr CËgwH$Vm
_yë`{ejU hm emídV _yë`m§Mm gå`H$ àË`` R>amdm. ho EH$ _yë`M. _yë`m§{df`rMo _Vm{YŠ`, H$Xm{MV Vo gmd©_V,
emídV _yë`m§gmo~V _mUgmÀ`m gmo~Vrbm Zdr _yë`o AgUo EH$_Vhr Agy eH$Vo. Vo H$im`bm hdoM - Va {ejUVÁkm§Mr
Amdí`H$ R>aV Amho. Zd{dkmZ, ZdV§ÌkmZ øm§À`m J{V_mZ Vr _Vo Aer-
àmJ{VH$Vo_wio _mUgmMo OrdZ gÜ`m B©-AÜ``Z j_Vm, "{ejU åhUOo ^«_{Zamg d gË`mÝdofU' Ago åhUVmZm
_m{hVr ZrVr, V§ÌkmZ ZrVr, g§àofU Mm[aÍ` Aer Zdr _yë`o gm°H«o${Q>gZo ^«_{Zamg d gË`mÝdofU øm _yë`m§Mm CX²Kmof
{Z_m©U H$aVo Am{U Vr AmË_gmV H$aUo Amdí`H$ Pmbo Ho$bobm Amho. ^«_{Zamg hr {Zame H$aUmar {H«$`m Zmhr. ^«_
Amho. Ë`mgmR>r JaO Amho Vr Zdr _yë`o {Z_m©U H$aÊ`mÀ`m Xya ìhm`bm hdmM. ^«_{Zamg Pmë`m{edm` gË`mÝdofU hmoV
Am{U Vr AmË_gmV H$aÊ`mÀ`m {ejUmMr åhUOo M Zmhr. Mm§Jbm _mUyg H$YrM ^«_mV amhV ZgVmo. "Mm§Jbr
_yë`{ejUmMr. _mUgo {Z_m©U H$aVo, Mm§Jë`m _mUgm§Zm CXmÎm dmJUwH$sMr
àoaUm XoVo Vo {ejU' Ago åhUVmZm ßboQ>moZo _yë`{ejUmMm
(19) Zdm àmJ{VH$ àdmh {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r nwañH$ma Ho$bobm Amho. Mm§Jbm _mUyg AmoiIbm OmVmo Vo
emídV _yë`o, Zdr _yë`o AmË_gmV H$aÊ`mgmR>r Ë`mÀ`m Mm§JwbnUmdê$Z, gX²JwUm§dê$Z. gX²JwUm§_wioM
àmJ{VH$ ñdê$nmMm Zdm àdmh {Z_m©U H$aUo Amdí`H$ Pmbo _mUgmbm gwI àmßV hmoV AgVo. gX²JwUm§gmaIo Iao gwI
Amho. H$maU Amnë`mbm H$m` H$amd`mMo Amho, ho gJio Xwgao H$emV ZgVo. gX²JwUr hmoÊ`mgmR>rM Va _mUyg {ejU

_yë`{ejU … 50
KoV AgVmo. Amnbo hoM _V A°[añQ>m°Q>bZo ì`ŠV Ho$bo Amho. _mZdmVrb AmÜ`mpË_H$ nyU©ËdmMm {dH$mg' Ago åhUVmZm
A°[añQ>m°Q>b åhUVmo, "gX²JwUm§À`m _mÜ`_mVyZ emídV gwImMr ñdm_r {ddoH$mZ§Xm§Zr _yë`{ejUmMo H$m`© {ZX©o{eV Ho$bobo
àmár H$ê$Z KoUo' ho {ejUmMo Ü`o` hmo`. A°[añQ>m°Q>bZo Amho. "Á`mÀ`m`moJo ì`ŠVrMr nm{W©d ~§YZmVyZ _wŠVVm hmoVo,
gm§{JVbobo ho {ejUmMo Ü`o` EH$m AWm©Zo _yë`{ejUmMo ^m¡{VH$ g_¥ÕrEodOr AmÜ`mpË_H$ àH$memZo OrdZ COiyZ
Ü`o` hmo`. emídV gwImMr àmár Amnë`mbm H$emgmR>r hdr {ZKVo, gm_Ï`m©njo m ào_^mdZoZo AmogS§ >y Z dmhVo, Aem gË`mMm
AgVo ? Va AmpË_H$ g_mYmZmgmR>r. øm AmpË_H$ emoY KoÊ`mMr, Vo gË` AmË_gmV H$aÊ`mMr nmÌVm {Z_m©U
g_mYmZmÀ`m _mÜ`_mVyZ Amnë`mbm gmYm`Mo AgVo Amnë`m H$aUo ho {ejUmMo C{Ôï>' - JwéXod adtÐZmW Q>mJmoam§Zr
AmËå`mMo nwZéËWmZ. Ë`mgmR>rM Va AmnU {eH$V AgVmo. gm§{JVbobo ho {ejUmMo C{Ôï> _yë`{ejUmMo C{Ôï> hmo`.
hrM Jmoï> Amnë`mbm {\$Q²>P°n{Q´>H$Zo gm§{JVbr Amho. "{ejUmMo A§{V_ Ü`o` d OrdZmMo A§{V_ Ü`o` AmÜ`mpË_H$
{\$Q²>Pn°{Q´>H$ åhUOo "{ejU åhUOo AmËå`mMo nwZéËWmZ.' {dH$mg hoM hmo`. øm Ü`o`mÀ`m àH$memVM ì`ŠVrZo Amnë`m
{ejUmMo hoM H$m`© _yë`{ejU gmYV AgVo. ømMmM AW©, gm_m{OH$, Am{W©H$, Ym{_©H$ d AÝ` ì`dhmam§Mr {Xem {ZpíMV
AmËå`mÀ`m nwZéËWmZmgmR>r _yë`{ejU Amdí`H$ R>aVo. Ho$br nm{hOo' - _hmË_m Jm§YtÀ`m øm {dMmamZo {ejUmMr
AmËå`mMo nwZéËWmZ, AmpË_H$ AmZ§X øm ~m~r CÎm_ gJir à{H«$`m _yë`m§Zr COiyZ Q>mH$br Amho.
AmËå`mÀ`m {Z{_©Vrbm AWm©V {dH$gZmbm nyaH$ R>aVmV. øm {ejUmV _y ë `o hdrVM. _y ë `{ejU hdo M .
{dH$gZmgmR>r {ejUmMr, _yë`{ejUmMr, Amdí`H$Vm AgVo. _yë`{ejUm{edm` {ejU åhUOo A{dÚmM. hr A{dÚm
"CÎm_ AmË_o {Z_m©U H$aUo hm {ejUmMm CÔoe Amho' apñH$Z H$er AZW©H$mar AgVo ho _hmË_m Omo{V~m \w$bo øm§Zr
`m§À`m `m _VmV _yë`{ejUmMm CÔoe ñnï> hmoVmo. CÎm_ gm§{JVbobo Amho.
AmËå`mMr {Z{_©Vr åhUOo ì`ŠVrÀ`m AmÜ`mpË_H$ A§JmMm {dÚo{dZm _Vr Jobr
{dH$mg. Ë`mgmR>r AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mo {ejU Amdí`H$ _Vr{dZm ZrVr Jobr
R>aVo. hrM ~m~ \«$mo~obÀ`m _VmVhr S>moH$mdVo. "lÕm, ew{MVm ZrVr{dZm JVr Jobr
d nm{dÍ` øm§Zr _wŠV Aem OrdZmMr AZw^yVr AmUyZ XoUo
JVr{dZm {dÎm Jobo
hm {ejUmMm CÔo e Amho . ' \« $ mo ~ o b À`m øm _VmV
_yë`{ejUmÀ`m CÔoemMr AZw^yVr `oVo. _yë`m§Zr`wŠV Aem {dÎmm{dZm ewÐ IMbo
OrdZmMr AZw^yVr {dídmË_H$ _yë`m§À`m emoYmH$S>o PonmdV EdT>o AZW© EH$m A{dÚoZo Ho$bo.
AgVo. Ë`mgmR>r {ejU, _yë`m{ejU hdoM. "{dídmË_H$ _hmË_m Omo{V~m \w$bo øm§À`m øm dmñVd {dMmam§dê$Z
_yë`m§Mm emoY KoUo ho {ejUmMo H$m`© Amho', Ago åhUVmZm ñnï> hmoVo H$s, ewÐM H$m` Hw$Urhr IMyZ OmD$ Z`o åhUyZ
`wHo$ZZo _yë`{ejUmMo H$m`© {deX Ho$bo Amho. _yë`{ejU _VrMr {dÚm, ZrVrMr {dÚm, JVrMr {dÚm, {dÎmmMr {dÚm
Ogo _yë`m§À`m emoYmgmR>r, _yë`m§À`m g§ñH$mamgmR>r Amdí`H$ åhUOoM _yë`{ejU hdoM. øm {dÚobm erbmMr OmoS> AmdOyZ©
AgVo, VgoM Vo Ad_yë`m§nmgyZ Xya amhÊ`mgmR>r Amdí`H$ hdr. "{dÚo~amo~a Am_À`mV erb nm{hOo. erbm{edm` {dÚm
R>aVo. égmogwÕm _wbm§Zm XwJ©wU, XwamMmamnmgyZ doJio R>odÊ`mMm, \w$H$mMr Amho. H$maU {dÚm EH$ eñÌ Amho. EImÚmOdi
Ë`m§À`mda A{Zð> g§ñH$ma Z hmoD$ XoÊ`mMm AmJ«h YaVmo. {dÚoMo eñÌ Agob d Vmo erbdmZ Agob Va Ë`m`moJo Vmo
Ad_yë`m§Mo g§ñH$ma Pmbo Zmhr Va _yë`m§Mo g§ñH$ma EH$mMo g§ajU H$arb, Va VmoM Bg_ erbdmZ Zgob Va
hmoVmV. _yë`m§À`m g§ñH$mam§_wio _wbmMm Iam _mZd hmoVmo, hm {dÚoÀ`m eñÌmZo Xwgè`mMm KmV H$arb' - _hm_mZd S>m°,
Va Amnbm AZw^d AmhoM. AaqdX Kmofm§Zrhr hmM AZw^d ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§À`m øm {dMmamdê$Z ñnï> hmoVo H$s,
_m§S>bm Amho. "_yë`m§À`m g§ñH$mam§VyZ ì`ŠVrMm emar[aH$ d {ejUm~amo~a erb ho _yë` Zgob Va {ejU KmVH$ R>aVo.
~m¡{ÕH$ {dH$mg hmoD$Z Iam _mZd {Z_m©U hmoBb © ' Ago åhUVmZm BWo hmhr {dMma Jm§^r`m©Zo H$am`bm hdm H$s, EH$m _yë`mMm
AaqdX Kmofm§Zr Iè`m _mZdmÀ`m {Z{_©VrgmR>r _yë`{ejUmMr A^md BVH$m KmVH$s R>aV Agob Va, AZoH$ _yë`m§Mm A^md
JaO ñnï> Ho$br Amho. Iam _mZd åhUOo _yë`m§gmR>r OJUmam {H$Vr KmVH$s R>aob? ho Q>imdo åhUyZ {ejUmMr VÎdo hr
_mZd. _yë`m§gmR>r OJUmam _mUyg nyU©ËdmH$S>o dmQ>Mmb H$aV _yë`oM Agm`bm hdrV. "`moJ, CÚmoJ d gh`moJ hr {ejUmMr
AgVmo. _mÌ Ë`mgmR>r {ejUmMr à{H«$`m Ë`mM {XeoZo, Ë`mM VrZ VÎdo AmhoV.' Ago åhUVmZm AmMm`© {dZmo~m ^mdo
Ü`o`mZo H$m`m©pÝdV Agmdr. ñdm_r {ddoH$mZ§X, JwéXod adtÐZmW øm§Zr AmÜ`mpË_H$, ì`mdgm{`H$ d gm_m{OH$ _yë`m§ZmM
Q>mJmoa, _hmË_m Jm§Yr øm§À`m {ejU{df`H$ {dMmam§_Ü`o hmM {ejUmMr VÎdo _mZbo Amho. g§ñH¥$Vr KS>dm`Mr Agob Va
YmJm AmT>iVmo. ømM Ym½`mMr Jw§\$U _yë`{ejUmÀ`m {ejUmMr VÎdo åhUOo _yë`o Amdí`H$ AgVmV. "AmnU
g§H$ënZoV Am{U Amdí`H$VoV AmT>iVo. "{ejU åhUOo EH$ g§ñH¥$Vr KS>dV AmhmoV, EImXm H$maImZm Zìho. g§ñH¥$VrMo

_yë`{ejU … 51
_yë` d loð>Ëd ho ^m¡{VH$ g_¥Õr dm emgH$s` `§ÌUoda ZgVmV. ñ_aU øm Aä`mg_yë`mMo {dñ_aU Amnë`mbm H$go
Adb§~yZ ZgyZ _mUgmÀ`m Mm[aÍ`mda Adb§~yZ Amho. åhUyZ hmoB©b? Aä`mgH«$_mÀ`m g§X^m©Vbr H$moUVrhr Jmoï> {ejH$
{ejUmMo H$m`© Mm[aÍ` {Z{_©Vr?- S>m°. amYmH¥$îUZ² øm§À`m {dgaV ZgVmoM.
øm {dMmamMm Aä`mg Ho$ë`mda Amnë`m bjmV `oVo H$s, Var hr AmnU øm {e\$maer WmoS>Š`mV nwZamd¥Îm H$ê$
g§ñH¥$VrÀ`m {Z{_©VrgmR>r Mm[aÍ` {Z{_©VrMo {ejU AWm©V `m. _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñnï> H$aÊ`mgmR>r hr nwZamd¥Îmr
_yë`{ejU Amdí`H$ Amho. g§ñH¥$Vr KS>{dÊ`mgmR>r Amdí`H$ Amho. nwZamd¥Îmr ho EH$ _yë`M. {ejUmV Va Vo
_yë`{ejUmÀ`m {dMmam~amo~a Vo {dMma {gÕ H$aUmè`m AQ>i Amho. nwZamd¥Îmr{edm` {ejUmbm nwT>o OmVmM `oV
à`moJemimhr hì`m AmhoV. AZoH$ {ejUVÁkm§Zr Ago à`moJ Zmhr. JmÊ`mV Y¥dnX `oVM AgVo. nmD$g nS>ë`mdahr Am^mi
Ho$bobo AmhoV. H$_©dra ^mD$amd nmQ>bm§Zr "H$_dm d {eH$m' ^ê$Z `oVM AgVo.
ho _yë` Ë`m§À`m {ejUg§ñWm§_YyZ {gÕ Ho$bo Amho. JwéXod Va Vo nwÝhm ^ê$Z Ambobo Am^mi Ago -
g_§V^Ð øm§À`m JwéHw$b {ejUàUmbrMm à`moJ "erb, kmZ, {X. 15 Am°JñQ> 1947 bm ^maVmV "ñdmV§Í`mMr
ào_, godm d ì`dñWm' øm _yë`m§Zm {gÕ H$aUmam R>abm nhmQ>' CJdë`mda "{Z`Vrer H$ama' H$aV AmnU
Amho. _yë`m§À`m àm`mo{JH$ {gÕVogmR>r _yë`{ejU Amdí`H$ _yë`{ejUmMm {dMma H$aV Ambmo Vmo Agm -
Amho, ho AZoH$ {ejUVÁkm§À`m à`moJm§Zr {gÕ Ho$bo Amho. ^maVmÀ`m g§{dYmZmZo (B.g. 1949) g_mOdmXr
{ejUVÁkm§À`m à`moJm§Mm d {dMmam§Mm gImob Aä`mg Y_©{Zanoj bmoH$emhr, gm_m{OH$, Am{W©H$ d amOZ¡{VH$ Ý`m`,
Ho$ë`mda Amnë`m bjmV `oVo H$s, _yë`m§Mo Oo C{Ôï>, H$m`© {dMma A{^ì`ŠVr {dídmg lÕm d CnmgZm øm§Mo ñdmV§Í`,
Amho, VoM {ejUmMo C{Ôï> d H$m`© {ejUVÁkm§Zr _mZbo XOm©Mr d g§YrMr g_mZVm, ì`ŠVrMr à{Vð>m d amï´>mMr
Amho. hr ~m~ {ZpíMVM, _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñnï> EH$Vm Am{U EH$mË_Vm øm§Mo AmídmgZ XoUmar ~§YwVm, H$V©ì`
H$aUmar Amho. égmoZo ZH$mamË_H$ ^y{_Ho$VyZ H$m hmoB©Zm, øm _yë`m§Mm nwañH$ma Ho$bm Amho. S>m°. gd©nëbr amYmH¥$îUZ²
_yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñnï> Ho$bobr Amho. EHy$U H$m` øm§À`m ZoVË¥ dmImbrb B.g. 1948-49 À`m {dÚmnrR> {ejU
H$s, _yë`{ejU gJiçm§Zm hdo Amho. Am`moJmZo Ago à{VnmXZ Ho$bo Amho H$s, Amnë`m {ejU
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ ì`dñWoV AmÜ`mpË_H$ {ejUmbm ñWmZ XoUo Amdí`H$ R>abo
Amho. S>m°. _wX{b`ma øm§À`m AÜ`jVoImbrb _mÜ`{_H$
{ejUVÁkm§À`m _Vm§À`m AmYmao _yë`{ejUmMr {ejU Am`moJmZo (B.g. 1952-53) Mm[aÍ`mMo {ejU
Amdí`H$Vm ñnï> H$am. A{Zdm`© Agë`mMo à{VnmXZ Ho$bo Amho. Ym{_©H$ d Z¡{VH$
{ejU{df`H$ lràH$me g{_VrMo (B.g. 1959) Ago AmJ«hr
à{VnmXZ Amho H$s, {dÚmÏ`mªMo dV©Z, Mm[aÍ` d j_Vm
øm§À`m {dH$mgmbm nmofH$ Aem Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$
{ejUmMr OmoS> {_imbr. S>m.° g§nUy m©ZX§ øm§À`m ZoVË¥ dmImbrb
^mdZmË_H$ EH$mË_Vm g{_VrMr (B.g. 1961) Aer {e\$mag
Amho H$s, {ejUmVyZ AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mr {eH$dU Úmdr.
S>m.° H$moR>mar øm§À`m AÜ`jVoImbrb {ejU Am`moJmZo (B.g.
1964-66) CËnmXZ j_Vm, gm_m{OH$ amï´>r` EH$mË_Vm,
Am§ V aamï´ > r ` gm_§ O ñ`, bmo H $emhr _y ë `m§ M o g§ d Y© Z ,
AmYw{ZH$sH$aU, gm_m{OH$, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Mr
(21) {d{dY Am`moJ d g{_Ë`m§À`m {e\$maer OmonmgZm hr {ejUmMr gm§{JVbobr C{Ôï>o åhUOo {ejUmVyZ
gmÜ` H$amd`mMr _yë`oM hmoV. B.g. 1967 À`m amï´>r`
_yë`{ejU gJiçm§ZmM hdo Amho. gJiçm§gmR>rM e¡j{UH$ YmoaUm{df`H$, g§gX gXñ` g{_VrZo Ago à{VnmXZ
hdo Amho. åhUyZ Va ñdV§Ì ^maVmVrb {d{dY Am`moJ d Ho$bo Amho H$s, embo` d ghembo` CnH«$_m§VyZ Z¡{VH$,
g{_Ë`m§Zr _yë`{ejUmÀ`m g§X^m©V {e\$maer Ho$boë`m AmhoV. gm_m{OH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`o éO{dÊ`mÀ`m H$m`©H«$_m§da
{e\$maer A§_b~OmdUrgmR>r AgVmV. {e\$maetMo _yë` ^a Úmdm. B.g. 1968 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZo g_Vm,
A§_b~OmdUrV AgVo. øm {e\$maetMm Aä`mg AmnU _mZdVmdmX, Mm[aÍ`g§dK©Z, amï´>r` EH$mË_Vm, Am§Vaamï´>r`
ZwH$VmM 2.2.1B©- øm _wÔçmV Ho$bobm Amho. øm {e\$maetMm
gm_§Oñ` øm§Zm Cn`wŠV Aem {ejUmda ^a {Xbm Amho.
Amnë`mbm {dga nS>bb o m Zmhr. {e\$maer {dga nS>Ê`mgmR>r
Jm§YrOtMo {ejU{df`H$ {dMma øm {df`mdarb MMm©gÌmV

_yë`{ejU … 52
(B.g. 1970) Agm gya {ZKmbm H$s, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ emgZmÀ`m AÜ`mXoem_Ü`o (B.g. 1997) _yë`m§Mm g§ñH$ma
_yë`m§À`m {ejUmMr gmo` ìhmdr. 10+2+3 øm e¡j{UH$ hr ~m~ H¥${V`wŠV R>aÊ`mda ^a {Xbm Amho. B.g. 2004-
AmH¥${V~§Ymda Am`mo{OV amîQ´>r` g{_VrMo (B.g. 1973) 05 nmgyZ gwê$ Pmboë`m gd© {ejU _mo{h_oZo _yë`{ejUmMm
Ago à{VnmXZ Amho H$s, Z¡{VH$ {ejU hm {df` A{Zdm`© nmR>nwamdm Ho$bm Amho. B.g. 2005À`m amï´>r` Aä`mgH«$_
Agmdm. EZ.gr.B©.Ama.Q>r.À`m B.g. 1975 À`m Xedfu` AmamIS>çmV Aä`mgH«$_{df`H$ gd© H$m`©H«$_ Amnë`m
embo` {ejUH«$_mÀ`m AmamIS>çm_Ü`o Ago à{VnmXZ Amho amÁ`KQ>ZoVrb _yë`m§da AmYm[aV AgmdoV. øm ~m~rda ^a
H$s, Z¡{VH$ _yë`m§Mo g§ñH$ma Aä`mgH«$_mVyZ KS>dmdoV. B.g. {Xbobm Amho. B.g. 2005Mm amï´>r` kmZ Am`moJ Va kmZ
1977 À`m S>m°. B©ída^mB© nQ>ob øm§À`m AÜ`jVoImbrb øm _yë`m^modVrM Jw\§ $bobm Amho. B.g. 2006 À`m àmW{_H$
Aä`mgH«$_ g_rjU g{_VrZo Ago à{VnmXZ Ho$bo Amho H$s, {ejU Aä`mgH«$_mZo {d{dY {df`, n[anmR> d ghembo`
{ejUmVyZ d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ, gmYonUm, EH$mË_^mdZm, CnH«$_ øm§À`m _mÜ`_mVyZ _yë`{ejU ìhmdo Aer Anojm
g{hîUwVm, ghH$m`© øm _yë`m§À`m {dH$gZmda ^a Úmdm. ì`ŠV Ho$bobr Amho. øm g§X^m©V AmVm nmR>çnwñVHo$hr _mJo
ìhr.E_. VmaHw§$S>o øm§À`m AÜ`jVoImbrb "Amnë`m am{hbobr ZmhrV. B.g. 2008 _Ü`o à{gÕ Pmboë`m gm_mÝ`
bmoH$m§gmR>r {ejU : nwT>rb Xhm dfmªVrb {ejUmÀ`m {dkmZ øm B`Îmm gmVdrÀ`m nmR>çnwñVH$mV OmJ{VH$ Amamo½`
{dH$mgmMo YmoaU (B.g. 1978-87) øm àboImV Ago g§KQ>ZoZo nwañH¥$V Ho$bobr OrdZ H$m¡eë`o dJm©Ü`mnZmVyZ gmÜ`
Z_yX H$aÊ`mV Ambobo Amho H$s, {ejUmVyZ _yë`m§Mm n[aM`, H$amdrV Aer Anojm ì`ŠV H$aÊ`mV Ambobr Amho. hr
g§ñH$ma d g§dY©Z ìhmdo. B.g. 1981 À`m {g_bm `oWrb OrdZ H$m¡eë`o åhUOo _yë`oM hmoV.
_yë`m{Y{ð>V {ejU{df`H$ A{Ib ^maVr` MMm©gÌmV Agm Va øm Aem {e\$maer. øm {e\$maer H$moaS>çm ZmhrV.
gya {ZKmbm H$s, _yë` CX²~moYZ hm {ejUmMm H|$Ðq~Xy Agbm g_VoMm Amobmdm øm {e\$maet_Ü`o Amho. øm {e\$maetdê$Z
nm{hOo, gd© g_mOmbm _yë`m{Y{ð>V {ejUmV gh^mJr H$ê$Z Amnë`m bjmV `oVo _yë`{ejU {H$Vr Amdí`H$ Amho Vo!
KoVbo nm{hOo. Am¡aJ§ m~mX `oWrb B.g. 1981 À`m amÁ`ñVar` øm {e\$maetMr A§_b~OmdUr H$ê$Z øm {e\$maetZm _yë`
MMm©gÌmV Agm gya C_Q>bm H$s, Z¡{VH$ {ejU embo` àmá H$ê$Z XoUo, ho AmVm Amnbo H$m_ Amho. Mm§Jë`m H$m_mV
nmR>çH«$_mVrb {d{dY {df` d Aä`mgnyaH$ CnH«$_ øm§À`m AmnU _mJo ZgVmoM.
_mÜ`_mVyZ EH$mË_ nÕVrZo d `moOZm~Õ arVrZo hmVmimdo. ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
_hmamï´> emgZmÀ`m Z¡{VH$ {ejU àm`mo{JH$ àH$ënmÀ`m (B.g.
1984-85 Vo 1986-87) AhdmbmMo Ago AmJ«hr _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñdV§Ì ^maVmVrb {d{dY
à{VnmXZ Amho H$s, Z¡{VH$ d AmÜ`mpË_H$ {ejUmÀ`m Am`moJ d g{_Ë`m§À`m {e\$maetÀ`m AmYmao ñnï> H$am. :
gmd©{ÌH$sH$aUmda ^a XoÊ`mV `mdm. B.g. 1985 À`m ñd`§AÜ``Z ho EH$ Mm§Jbo H$m_.
e¡j{UH$ AmìhmZ øm àboImV Ago {deX H$aÊ`mV Ambo
Amho H$s, AmYw{ZH$VogmR>r _yë`m§Mr Amdí`H$Vm Amho. ^maV
gaH$maÀ`m B.g. 1986 À`m drg H$b_r H$m`©H«$_mÀ`m
{Q>nUrdê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s, XoemÀ`m {dH$mgmgmR>r
_yë`{ejU H$m`©H«$_mMr A§_b~OmdUr Amdí`H$ Amho.
B.g. 1986 À`m amï´>r` e¡j{UH$ YmoaUmZo Ago AmJ«hnyd©H$
à{VnmXZ Ho$bo Amho H$s, {ejUmZo Z¡{VH$ d emídV _yë`m§Zm
CÎmo O Z Úmdo . B.g. 1988 À`m àmW{_H$ {ejU
Aä`mgH«$_mÀ`m _gwÚm_Ü`o Ago gm§JÊ`mV Ambo Amho H$s,
Z¡{VH$ _yë`m§Mo g§ñH$ma Aä`mgH«$_mVrb {d{dY {df`m§À`m
_mÜ`_mVyZ ìhmdoV. amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU H¥${VH$m`©H«$_m_Ü`o
2.2.3 _yë`{ejU : H$m`©
(B.g. 1987) _yë` CX²~moYZ{df`H$ {ejUmMmhr {dMma
_m§S>Ê`mV Ambobm Amho. S>m°. am__yVu øm§À`m ZoV¥ËdmImbrb Mm§Jë`m H$m_mV AmnU nwT>Mo AgVmo. _yë`{ejUmÀ`m
amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU g_rjU g{_VrZo (B.g. 1990) ~m~VrV Va gJiçm§V nwT>o. H$maU _yë`{ejUmVyZ _yë`m§Mo
Ago Z_yX Ho$bo Amho H$s, Amnë`m XoemV _mZdVm Agbobm g§ñH$ma hmoV AgVmV. øm g§ñH$mam§_wio Amnbo OrdZ ew^H$a
g_mO {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r _yë`{ejU nmofH$ R>amdo. _hmamï´> hmoVo. gwIH$a hmoVo. OJm`Mo H$emgmR>r, øm àíZmMo `WmW©

_yë`{ejU … 53
CÎma Amnë`mbm _yë`m§_wio {_iVo. Ë`m_wio Amnë`m OrdZmV {Xem XoVm `oVo. AWm©V ho H$m`© KS>Vo Vo _yë`m§_wioM.
gmW©H$Vm `oVo. øm gmW©H$VoMm ñVa _yë`{ejU XoV AgVmo, _yë`m§{df`r Amnë`mbm hmoV OmUmè`m Om{Udo_wio åhUOoM
KoV AgVmo. _yë`{ejUmMo ho H$m`© AmnU H$aV AgVmZm _yë`{ejUm_wio. Iao Va, _yë`{ejU hr EH$ àmJ{VH$,
_yë`{ejUmH$Sy>Zhr H$m`© KS>V AgVo. _yë`{ejUmMo ho H$m`© {dH$gZerb gJiçm§Zm hdrhdrer n[apñWVr AgVo.
Amnë`mgmR>r AgVo. gJiçm§gmR>rM AgVo. gJiçm§_Yë`m
"ñd'gmR>r AgVo. (B) _yë`m§Mr AmoiI
_yë`{ejU hr n[apñWVr Agë`m_wio _yë`{ejUmVyZ
(A) "ñd'Mr AmoiI _yë`m§Mm AZw^d {_iVmo. A§JUmV \y$bPmS> Agbo H$s KamV
^ë`m^ë`m§er Amnë`m AmoiIr AgVmV. øm gwJ§Y XadiVmoM. _yë`{ejU ho Va A§JUmV bmdbobo,
^ë`m^ë`m§Zm AmnU "Mm§JboM' AmoiIV AgVmo. nU Amnbr KamV Agbobo \y$bPmS> Amho. nyduÀ`m nmR>emioV Vo hmoVo.
Amnë`merM åhUOo "ñd'erM AmoiI ZgVo. Amnë`mVbm AmVmÀ`m emioVhr Vo Amho. nydu Ë`mbm g§ñH$ma åhQ>bo
gwJ§Y Amnë`mbm R>mD$H$ ZgVmo. Amnë`m _ZmV XS>bobm Om`Mo. AmVm Ë`mbm _yë`{ejU åhQ>bo OmVo. _yë`{ejUm_wio
g§Vdg§V Amnë`mbm _mhrV ZgVmo. Amnë`mV "H$m` Amho' _yë`m§Mm àË`` Z Ambm Va ZdbM!.... àË``mMr dmQ>Mmb
ho Amnë`mbm _mhrV ZgVo. AmnU H$m` "MrO' AmhmoV, n[aM`mH$S>o hmoV AgVo. _yë`{ejUm_wio Amnë`mbm _yë`m§Mr
hohr Amnë`mbm _mhrV ZgVo. Amnë`mbm Amnë`m j_Vm§Mr AmoiI hmoVo.
OmUrd ZgVo. åhUyZ AmnU _mJoM amhV AgVmo. Amnbo
Xmof, C{Udm, _`m©Xm Amnë`mbm _mhrV ZgVmV. Amnë`mV
(B©) _yë`m§Mr éOdUyH$
"H$m` Zmhr' ho Amnë`mbm _mhrV ZgVo. Oo Zmhr Vo Amho, _yë`m§Mr Iar AmoiI hmoVo Vr _yë`o Amnë`m
Ago g_OyZ AmnU MmbV AgVmo. Ë`m_wio Va AmnU IynM ì`pŠV_ÎdmV éOë`mda. _yë`m§Zr Amnbo ì`pŠV_Îd g_¥Õ
_mJo nS>V AgVmo. Amnë`mV H$m` Zmhr, H$m` Amho ho Pmë`mda. _yë`m§gmaIr g_¥Õr Xwgar H$moUVrhr Zmhr, _mUyg
Amnë`mbm _yë`{ejUm_wio H$iVo. AmË_narjUmÀ`m Iè`m AWm©Zo g_¥Õ hmoVmo Vmo _yë`m§_wioM - ho Amnë`mbm
_yë`m_wio, ñdV:er KS>Umè`m _yë`g§dmXm_wio ho H$m`© gmYbo g_Oë`mda Amnë`m bjmV `oVo, _yë`o éO{dÊ`mgmR>r
OmVo. Amnë`mV Oo Amho, Vo AmnU {H$VnV {dH${gV H$ê$ AgVmV. AWm©V ho H$m`© KS>Vo _yë`{ejUm_wioM.
eH$Vmo, Oo Zmhr Vo {H$VnV g§nmXZ H$ê$ eH$Vmo, ho Amnë`mbm nU EH$ _yë` AZw^dVm AZw^dVm AmnU AdKo
_yë`{ejUm_wio H$iVo. hr Amnbr Amnë`mer Pmbobr _yë`{ejU AZw^dm`bm bmJVmo. ho AJXr kmZoídargmaIo
AmoiI AgVo. ho Amnbo AmnU KoVbobo gå`H$Xe©Z AgVo. KS>Vo . EH$ Amo d r AZw ^ dë`mda gJiçm Amo ì `m
Aem àH$mao _yë`{ejU Amnbr Amnë`m "ñd'er AmoiI AZw^dë`m{edm` amhdV Zmhr. kmZoídarV Amodr nmR>monmR>
H$ê$Z XoV AgVo. Amodr `oVo. Amodrgmo~V Amodr `oVo. Ë`mà_mUo _yë`{ejUmV
_yë`mnmR>monmR> _yë` `oVo. _yë`mgmo~V _yë` `oVo. ho KS>V
(Am) n[apñWVrer AmoiI AgVmZm AmnU gmdY{MÎm AgVmo. {MÎmmMr gmdYmZVm ho
"ñd'er AmoiI hmoVm hmoVm Amnë`mbm n[apñWVrMr EH$ _yë`M AgVo.
AmoiI hmoV AgVo. gwJ§YmMr AmoiI hmoVm hmoVm Amnë`mbm
gw_ZmMr AmoiI hmoV AgVo. gw_Zm{edm` gwJ§Y ZgVmo. (C) Ad_yë`m§Mo {Z_©ybZ
n[apñWVr{edm` "ñd' ZgVmo. Amnbr Oa n[apñWVrer AmoiI AmnU gmdY{MÎm hmoV AgVmo. AmnU BVam§Zm
Zgbr Va Amnë`m "ñd'bm _`m©Xm nS>VmV. Amnë`m "ñd' gmdY{MÎm ìhm`bm gm§JV AgVmo Vo Ad_yë`m§Mm {dnarV
g§^«_mV amhVmo. Am{U Ë`mMm n[aUm_ Agm hmoVmo H$s, AmnU n[aUm_ hmoD$ Z`o åhUyZ. _yë`m^modVr Ad_yë`o Km|KmdV
IynM _mJo nS>Vmo. n[apñWVrer gmYmdm bmJUmam gwg§dmX, AgVmV. Ad_yë`o _yë`m§da H«y$a AmH«$_U H$aV AgVmV.
àg§Jr n[apñWVrer H$amdm bmJUmam g§Kf© øm§Mr OmUrd nU Amnë`mbm, Ad_yë`o Zo_H$s H$moUVr AmhoV, Ë`m§Mo
Amnë`mbm hmoVo Vr _yë`{ejUm_wioM. n[apñWVrMm A§XmO òmoV H$moUH$moUVo AmhoV, _yë`o-Ad_yë`o øm§À`m g§Kfm©V
Amnë`mbm n[apñWVrZoM ¿`mdm bmJVmo. hm A§XmO MwH$bm _yë`m§Mm O` H$gm hmoB©b, ho H$iV amhVo. _yë`m§À`m
Va Amnbm "ñd' _mJo nS>Vmo. n[apñWVr H$er Amho, n[apñWVr {Z‘y©bZmgmR>r AmnU YOmdVmo Vo _yë`{ejUm_wio.
H$er Agmdr, ho Amnë`mbm H$iVo Vo n[apñWVrÀ`m Am{U (D$) _yë`m§Mr OnUyH$
n[apñWVrVë`m _yë`m§_wioM. Am{U Ë`m_wio Amnë`mbm
n[apñWVrbm Zdo diU bmdVm `oVo. n[apñWVrbm {dYm`H$ Ad_yë`m§À`m {Z_y©bZmgmR>r AmnU YOmdVmo. Ë`mM

_yë`{ejU … 54
doir _yë`m§Mo {Z_y©bZ hmoUma Zmhr, ømMrhr H$miOr AmnU Ë`m§À`m hmVmV PmS>§ XoÊ`mAmYr
KoV AgVmo. Amnë`mbm H$ibobo AgVo, _mUyg Onmdm AmnUM Pmb§ nm{hOo
Ver _yë`o Onmdr bmJVmV. PmS> Onmdo Ver _yë`o Onmdr _yë`mM§ PmS>
bmJVmV. ñdV:bm OnÊ`mgmR>r _yë`o Onmdr bmJVmV. ho ñdV: éOÊ`mgmR>r.....
KS>Vo _yë`{ejUm_wio. _yë`o Onbr OmVmV, {dH${gV Ho$br
OmVmV Vr _yë`{ejUm_wio. ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
_yë`{ejUmMo H$m`© ñnï> H$am.
(E) _yë`g§Kfm©da _mV
_yë`o AË`§V hiwdmanUo Onmdr bmJVmV, Vr _yë`
g§Kfm©V XmoZ qH$dm A{YH$ _yë`m§n¡H$s H$moUË`m _yë`mMr {ZdS>
H$am`Mr, hm àíZ nS>V AgVmo àË`oH$mbm. AZoH$Xm. AmOmar
Agboë`m AmB©Mr godm H$am`Mr H$s CÚmÀ`m narjoMm Aä`mg
H$am`Mm - godm H$s Aä`mg, H$moUË`m _yë`mMr {ZdS>
H$am`Mr, hm qH$dm Agm àíZ nS>bm Agob Amnë`mbm.
Aem doir _yë`{ejUm_wio Mm§Jbr Jmoï> KS>Vo Vr Aer -
àg§JmMo Jm§^r¶© nmhÿZ AmnU `mo½` _yë`mMr {ZdS> H$aVmo.
(Eo) ZdrZ _yë`m§Mr {Z{_©Vr
H$Yr H$Yr Á`mMr {ZdS> H$amdr Ago _yë`M V`ma
ZgVo. CXmhaUmW©, Jm|JmQ>mnmgyZ drO{Z{_©Vr H$aÊ`mgmR>r
Jm|JmQ> gmjaVm (Üd{ZgmjaVm øm _yë`mVbo {díbo{fV _yë`)
øm _yë`mMr OmUrd AgUo Amdí`H$ AgVo. nU Ago _yë`
V`maM ZgVo. Aem doir Jm|JmQ> gmjaVm ho _yë` AmnU
V`ma H$aVmo. AmnU, nmbH$, emñÌk, {ejUVÁk, {dMmad§V,
H$ï>H$ar, eoVH$ar Aem ZdZdrZ _yë`m§Mr Zd{Z{_©Vr H$aV
AgVmV. hohr H$m`© Amnë`mH$Sy>Z KS>Vo Vo _yë`{ejUm_wio.
2.3 gmam§e
(Amo) _yë`_mnZ
EHo$H$m _yë`mMm AZw^d KoV, Ad_yë`m§Zm Xya gmaV, _yë`m§Mo PmS> hmoD$Z Amnë`mbm ñdV:bm éOm`Mo
_yë`m§Mr OnUyH$ H$aV, ZdrZ _yë`m§Mr {Z{_©Vr H$aV AmnU Amho. Ë`mgmR>r ~rO hdo. ~rO åhUOo AmYrÀ`m d¥jmMm
Hw$R>n`ªV Ambmo, ho Amnë`mbm H$iVo _yë`_mnZm_wio. ho gmam§e. ~rOmMm hmoV AgVmo d¥j. Ë`m d¥jmbm `oV AgVmV
_yë`_mnZ KS>V AgVo Vo _yë`{ejUm_wio. _yë`{ejUmÀ`m AZoH$ ~rOo. Va _yë`m§Mo ho ~rO _yë`m§Mo nrH$ ^a^ê$Z
_yë`_mnZm_wio Amnë`mbm hmoUmar OmUrd S>m.° g§Vmof _moVram_ `oÊ`mgmR>r.
_wimdH$a øm§À`m H${dVoÀ`m _mÜ`_mVyZ gm§Jm`bm hdr. ^maVmV _yë`{ejUmMm {dH$mg àmMrZ H$mimnmgyZ
Am{U gwê$ Pmbobm Amho.
Ë`m§À`mhr hmVmV àmMrZ ^maVr` d¡{XH$ {ejU nÕVr_wio _yë`m§Mm
Úm`Mr AmhoV PmS>§ {dH$mg Pmbm Vmo Agm - d¡{XH$ H$mimV EH$Ì Hw$Qw>~§ nÕVr_wio
bmdÊ`mgmR>r...... H$m¡Qw>§{~H$ d ì`mdgm{`H$ _yë`m§~amo~a A{VWr gËH$mamMo _yë`
H$maU nwT>À`m {nT>çm§da g§H«${_V hmoV am{hbo. øm H$mimVë`m g_mO
PmS>§ bmdVm bmdVm ì`dñWoZo H$V©ì`nmbZmÀ`m _yë`mda ^a {Xbm. øm H$mimVrb
PmS>m§Mo H$mhr JwU JwéHw$b {ejU nÕVrZo AmÜ`mpË_H$ _yë`m§~amo~a g_mOF$U
_mUgmV `oVmV \o$S>Ê`mMo _yë` {eî`m§da g§ñH$m[aV Ho$bo.
_mUg§hr _J PmS>m§à_mU§ ~« m ÷U H$mi Mma Aml_m§ V nma nmS> m d`mÀ`m
_yë`m§Mr éOdUyH$ H$aVmV H$V©ì`_yë`m§Mm Ë`mMà_mUo Y_©, AW©, H$m_ d _moj øm
nU nw é fmW© _y ë `m§ À `m d ~« m ÷U J« § W m§ À `m {Z{_© V r_w i o

_yë`{ejU … 55
Aä`mg{df`H$ _yë`m§À`m g_¥ÕrMm H$mi R>abm. _yb^yV JaOm§À`m nyV©VogmR>r, n[ag§ñWoÀ`m ApñVËdmgmR>r,
Cn{ZfX H$mimV Cn{ZfXm§À`m {eH$dUwH$s_wio H$_©\$b CËH«$m§VrgmR>r, ehmUm _mUyg A{YH$ ehmUm hmoÊ`mgmR>r,
d nwZO©Ý_mÀ`m _yë`m§Mm {dMma hmoD$Z Z¡{VH$ _yë`m§Zm àmYmÝ` à~bVoÀ`m CÞ`ZmgmR>r, gÚ:pñWVrVrb {dg§JVrda Cnm`
{_imbo. H$aÊ`mgmR>r, H$m¡Qw>§{~H$ OrdZmVrb g§ñH$mam§Mo hadbobo gya
gyÌ H$mi ñÌr-nwéf g_mZVm, nma_m{W©H$, amOZ¡{VH$, emoYÊ`mgmR>r, Agm_m{OH$Vobm Xya H$aÊ`mgmR>r, Am¡Úmo{JH$
gm_m{OH$, H$m¡Qw>§{~H$ H$V©ì`_yë`o ñd`§{eñV d narjm{df`H$ gya OwiÊ`mgmR>r, amOH$s` gya OwiÊ`mgmR>r, amï´>r`ËdmMr
_yë`m§À`m g_¥ÕrMm H$mi R>abm. OmonmgZm H$aÊ`mgmR>r, {dídmË_H$VoH$S>o PonmdÊ`mgmR>r,
_hm^maV H$mimV AZoH$ _yë`m§À`m {ZH$fm§Mm emoY emídV _y ë `m§ À `m Omo n mgZo g mR> r , Zdr _y ë `o {Z_m© U
am_m`U _hm^maV øm _hmH$mì`m§_Ü`o KoVbm OmD$ bmJbm. H$aÊ`mgmR>r, Zdm àmJ{VH$ àdmh {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r
am_m`UmZo OrdZmgmR>r Amdí`H$ Agboë`m AmXe© _yë`m§Mo _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm Amho. {d{dY {ejUVÁkm§À`m
AmXe©Z Xe©Z KS>dbo. Va _hm^maVmZo OrdZmVë`m dmñVd _Vm§dê$Zhr _yë`{ejUmMr Amdí`H$Vm ñnï> hmoVo. Amnë`m
_yë`m§Mo dmñVd Xe©Z KS>dbo. øm H$mimV {ejUmV EH$bì`r ^maVr` KQ>ZoVrb _yë`m§Mm YmJm nH$Sy>Z ^maVmVrb
_yë` CX`mbm Ambo. øm H$mimV, \$bmem Z YaVm H$V©ì`aV {ejU{df`H$ gd© Am`moJ d g{_Ë`m§Zr _yë`{ejUmMr
amhÊ`mMo {Zanoj H$V©ì`_yë` OrdZ_yë` R>abo. OmoaXma {e\$mag Ho$br Amho.
àmMrZ ^maVr` O¡Z {ejU nÕVrZo H$m¡Qw>§{~H$, _yë`{ejUm_wio "ñd'Mr AmoiI, n[apñWVrMr
gm_m{OH$ d AmÜ`mpË_H$ _yë`m§Zm d«VñW Ho$bo. "OJm Am{U AmoiI, _yë`m§Mr AmoiI, _yë`m§Mr éOdUyH$, Ad_yë`m§Mo
OJy Úm' hm øm {ejU nÕVrMm _yë`_§Ì gJiçm OJmgmR>r {Z_yb
© Z, _yë`m§Mr OnUyH$, _yë` g§Kfm©da _mV, ZdrZ _yë`m§Mr
A^` R>abm. øm {ejU nÕVrVë`m Aqhgm øm _yë`mZo {Z{_©Vr, _yë`_mnZ hr H$m`©o gmYbr OmVmV.
Ad¿`m g¥ï>rbmM OJ{dbo.
àmMrZ ^maVr` ~m¡Õ {ejU nÕVrZo _mZdr OrdZmbm
d¡km{ZH$ _yë`m§Mm àË`` {Xbm. àkm, erb, g_mYr øm
~m¡{ÕH$ {ÌaËZ _yë`m§~amo~a øm {ejU nÕVrZo H$éUm øm 2.4 nm[a^m{fH$ eãX
_yë`mÀ`m ê$nmZo _mZdr OrdZmbm Amobmì`mMm AW© {Xbm.
^maVmV _Ü``wJrZ H$mimV Bñbm_ g§ñH¥$VrZo kmZàmár _yë`{ejUm_wio AmUIr EH$ H$m`© gmYbo OmVo, Vo
ho H$V©ì`_yë` åhUyZ nwañH¥$V Ho$bo. åhUOo nm[a^m{fH$ eãXm§er Amnbr Mm§Jbr AmoiI hmoVo.
^maVmV _Ü``wJrZ H$mimV d¡{XH$, O¡Z nmR>emim hr AmoiI n¸$s hmoÊ`mgmR>r AmnU Ë`m§Mr COiUr H$ê$
Am{U ~m¡Õm§Mm Yå_àMma g_mOmV _yë`OmJaU H$aV hmoVm. `m. COiUrbm COmiçmMo _yë` AgVo.
øm H$mimV g§Vm§Zr gwê$ Ho$bobr _yë`m§Mr qXS>r AOyZhr AmT>mdm : Review
A{daV Amho. Eo{Vhm{gH$ n¥ð>^y_r : Historical Background
^maVmV {~«{Q>e H$mimV {~«{Q>em§Zr ^maVmda amÁ` àmMrZ H$mi : Ancient Period
H$aÊ`mgmR>r {ZYm{_©H$VoMo YmoaU H$m`_ R>odbo. nU Ë`m§Zr d¡{XH$ {ejU nÕVr : Vedic Education System
^maVmV gwê$ Ho$bobo Z¡{VH$ {ejU ^maVr` earamV B§J«Or d¡{XH$ H$mi : Vedic Period
_Zo V`ma ìhmdrV ømgmR>rM hmoVo. øm H$mimV ^maVr`m§Zm ~«m÷U H$mi : Brahmin Period
_yë`{ejU XoÊ`mMo H$m`© ^maVr`m§Zr ñWmnZ Ho$boë`m {d{dY Cn{ZfX H$mi : Upanishadic Period
g§ñWm§Zr Ho$bo. gyÌ H$mi : Sutra Period
ñdV§Ì ^maVmV _yë`{ejUmMm {dMma à_wI e¡j{UH$ _hm^maV H$mi : Mahabharata Period
{dMma R>abm. Amnë`m ^maVr` amÁ` KQ>ZoVrb _yë`m§Mm O¡Z {ejU nÕVr : Jain Education System
YmJm nH$Sy>Z B.g. 1948-49 À`m {dÚmnrR> {ejU ~m¡Õ {ejU nÕVr : Buddhista Education System
Am`moJmnmgyZ AmOÀ`m {ZYm©[aV nmR>çnwñVH$mn`ªV gd©M _Ü``wJrZ H$mi : Mediaeval Period
{ejU{df`H$ Am`moJ d g{_Ë`m§Zr _yë`{ejUmMr OmoaXma _wpñb_ {ejU nÕVr : Islamic Education System
{e\$mag Ho$bobr Amho. {~«{Q>e H$mi : British Period
{ejUmMm Ame` g§nÞ H$aÊ`mgmR>r, H$mb, AmO d g§{dYmZ : Constitution
CÚmgmR>r, _mUgmÀ`m _yb^yV Amdí`H$VoÀ`m nyV©VogmR>r, Am`moJ : Commission
BVa O¡{dH$m§À`m _yb^yV JaOm§À`m nyV©VogmR>r, AO¡{dH$m§À`m g{_Vr : Committee

_yë`{ejU … 56
MMm©gÌ : Seminar (7) The Report of the University Education
n[afX : Conference Commission 1948-49, (1962 A.D.) (1st
{e\$mag : Recommendation reprint), Delhi : Manager of Publications,
Ministry of Education, Government of
e¡j{UH$ YmoaU : Education Policy
India.
AmamIS>m : Frame work
Ad_yë` : Disvalue
nmbr _amR>r
_yë` g§Kf© : Value Conflict
øm nm[a^m{fH$ eãXm§À`m COiUr_wio Amnë`m (8) Yå_nX, bmS> d n. _w§. (AZw.) ~mnQ> nw. _r., (g§.)
Aä`mgmbm Z¸$sM empãXH$ COmim {_imbm Agob. B.g. 2001, nwZ_w©ÐU, _w§~B© : _hmamï´> amÁ` gm{hË`
Am{U g§ñH¥$Vr _§S>i
_amR>r
2.5 joÌr` H$m`© (9) Hw§$S>bo, _. dm. (B.g. 1977), e¡j{UH$ VÎdkmZ
d e¡j{UH$ g_mOemñÌ, ({Vgar Amd¥Îmr), nwUo :
_hmamï´> {dÚmnrR> J«§W{Z{_©Vr _§S>imgmR>r lr {dÚm
‘yë¶{ejUmÀ¶m {d{dY go{‘Zma, H$m°Ý’$aÝg²‘ܶo
àH$meZ
gh^mJr hmoD$Z Zm|Xr ¿¶m.
(10) JÐo JrVm, J«Xo b.am., (B.g. 1976), {ejUmMm
B{Vhmg, ^mJ-2, àW_md¥Îmr, nwUo : ZyVZ àH$meZ
(11) JÐo JrVm, JÐo b. am. (B.g. 1985), {ejUmMm
2.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ B{Vhmg, ^mJ-3, (àW_md¥Îmr), nwUo : ZyVZ àH$meZ
(12) JÐo JrVm, JÐo b. am. (B.g. 1987), {ejUmMm
B{Vhmg, ^mJ-1, (nwZ_w©ÐU), nwUo : ZyVZ àH$meZ
AY©_mJYr qhXr (13) Jm`H$dmS> àXrn (g§.) KmoS>oñdma XodrXmg, (AZw.)
(1) g_ZgwÎm§, B.g. 1975), (àW_ g§ñH$aU), dmamUgr (B.g. 2000), S>m.° ~m~mgmho~ Am§~So >H$am§Mo e¡j{UH$
: gd© godm àH$meZ {dMma X{bVm§Mo {ejU, ZmJnya : g_Vm g¡{ZH$ Xb
(14) nmQ>rb {dO`, g§. (B.g. 1996), amï´>r` e¡j{UH$
Aa~r _amR>r Ymo a U - 1986, e¡ j {UH$ AmìhmZmH$Sy > Z
(2) {Xì` Hw$aAmZ, gæ`X A~wb Ambm _m¡hÿXr, (AZw.) H¥${VH$m`©H«$_mH$S>o, nwZ_w©ÐU, nwUo : _hmamï´> amÁ`
(B.g. 2000), {Vgar Amd¥Îmr, _w§~B© : Bñbm{_H$ e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX
_amR>r npãbHo$eZ (15) ~obmoH$a H$ënZm, (B.g. 2002), JwéXod g_§V^Ð
øm§Mo {ejU{df`H$ {dMma d H$m`© : EH$ {M{H$ËgH$
B§J«Or Aä`mg, S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$a _amR>dmS>m
(3) Challange of Education - A Policy {dÚmnrR>mH$Sy>Z nrEM.S>r. àmá à~§Y
Perspective, 1985 A.D., New Delhi, (16) ^maVmMo g§{dYmZ, (13 OyZ 1995 n`ªV \o$a~Xb
Ministry of Education. Ho$ë`mà_mUo), (B.g. 1996), (Mm¡Wr Amd¥Îmr
nwZ_w©ÐU), _hmamï´> amÁ`mÀ`m ^mfm g§MmbZmb`mÛmao
(4) Holy Bible, (1990-91 A.D. ed.) USA :
AZwdm{XV Am{U g§MmbH$, _wÐU d boIZ gm_J«r,
Catholic Bible Publishers Wichita Kansa
_hmamï´> amÁ` `m§À`mÛmao ^maV gaH$maÀ`m dVrZo
(5) Report of the Secondary Education àH$m{eV
Commission 1952-53 (1965 A.D.) 6th
(17) ^maVr` OZVoMo {ejU `oË`m Xhm dfmª_Yrb (1978-
reprint, Delhi : Manager of Publications
Ministry of Education
87) e¡j{UH$ {dH$mgmMr YmoaU-ê$naofm, (B.g.
1979) (àW_md¥Îmr), nwUo : B§{S>`Z BpÝñQ>Q>çwQ> Am°\$
(6) Sen N. B. (Ed.) Development of Education EÁ`wHo$eZ
In New India, (1st ed.); New Delhi : New
(18) _hmË_m \w$bo, eoVH$è`mMm AmgyS>, \$S>H$o `.{X. (g§.),
Book Society of India.
B.g. 1991, _hmË_m \w$bo g_J« dmL²>_`, _w§~B© :

_yë`{ejU … 57
_hmamï´> amÁ` gm{hË` Am{U g§ñH¥${V _§S>i (22) embo` {ejU gwYma g{_Vr {e\$maer, (B.g. 1984)
(19) _wimdH$a g§Vmof _moVram_, (B.g. 1995), O¡Z _w§~B© : {ejU d godm`moOZ {d^mJ, _§Ìmb`.
Xe©ZmVrb Y_m©À`m XebjUm§Vrb _yë`{ejU{df`H$
VÎdm§Mm Aä`mg, H$.Oo. gmo_¡`m ^maVr` g§ñH¥${V g§ñH¥$V _amR>r
nrR>_² _w§~B© _m\©$V Am`mo{OV ^maVr` g§ñH¥${V (23) lr_X²^JdX²JrVm, (g§dV 2059), nm±Mdm g§ñH$aU,
à{ejUmÀ`m nyVugmR>r gmXa Ho$bobm à~§Y. JmoaInwa : JrVmàog
(20) S>m°. _wimdH$a g§Vmof _moVram_, S>m°. gm¡. _wimdH$a
H$ënZm g§Vmof, (B.g. 2005), _yë`{ejU, gwg§dmX qhXr
(n«W_md¥Îmr), ZmJnya : {dÚm àH$meZ (24) {ejm Am`moJ H$s [anmoQ>,© (B.g. 1964-66), {X„r :
(21) amï´>r` e¡j{UH$ YmoaU 1986, Zdr {X„r : _Zwî`~i {ejm _§Ìmb`, ^maV gaH$ma
{dH$mg _§Ìmb` ^maV gaH$ma, ({ejU {d^mJ),
_amR>r ^mfm§Va àH$meZ : g§MmbH$ _hmamï´> amÁ` hr nwñVH§$ dmMVm dmMVm AmnU Z¸$sM åhUmb,
e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX : nwUo) Ia§M, Mm§Jbr nwñVH§$ _yë`m§Mm òmoV AgVmV.

_yë`{ejU … 58
KQ>H$ 3 : Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U _yë` éOdUyH$

AZwH«$_{UH$m hmoV AgVmo. ‘ZmÀ¶m gw¶mo½¶ ‘emJVrgmR>r dV©Zmbm


gwì¶dpñWV H$aʶmMr, gX²àd¥Îmr Am{U gX²^mdZm§Mm n[anmof
3.0 C{Ôï>o H$aʶmMr JaO AmO ^maVmV Amho. AmnU AmO hr g‘mOmV
3.1 àmñVm{dH$ KS>Umè¶m AZoH$ KQ>Zm nmhVmo. EoH$Vmo, dmMVmo gd©Ì
3.2 {df`-{ddoMZ bmMbwMnUm, AZmMma, ^«ï>mMma, AZ¡{VH$Vm, g§Kf©, hodXo mdo,
3.2.1 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr g§H$ënZm
3.2.2 Z¡{VH$Vm åhUOo H$m¶?
doiàg§Jr Q>miyZ øm Jmoï>r Q>moH$mbm nmohmoMboë¶m AmhoV.
3.2.3 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMo ñdê$n ømMmM AW© g‘mOmV gd©M joÌm§V Z¡{VH$ ‘yë¶m§Mm èhmg
3.2.4 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr ܶo¶ d C{Ôï>o hmoV Amho. ˶m‘wio g‘mOmV 춳VtZm Amnbr j‘Vm, Vmi‘oi
3.2.4.1 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr ܶo¶ KmbʶmgmR>r Z¡{VH$VoMr JaO ^mgVo.
3.2.4.2 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr C{Ôï>o àñVwV KQ>H$mV AmnU "Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U ‘yë¶
3.3 Z¡{VH$ ‘yë¶ éOdUwH$sMr Amdí¶H$Vm éOdUyH$' øm {df¶r A{YH$ ‘m{hVr nmhmUma AmhmoV.
3.3.1 ‘yë¶ éOdUyH$ : nmbH$m§Mr ^y{‘H$m
3.4 nm[a^m{fH$ eãX
3.5 joÌr` H$m`©
3.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ 3.2 {df¶-{ddoMZ

3.2.1 Z¡{VH$ ‘yë¶ {ejUmMr g§H$ënZm


3.0 C{Ôï>o
Z¡{VH$ ‘yë¶ {ejUmMr g§H$ënZm g‘OmdyZ Koʶmnydu
hm KQ>H$ Aä`mgë`mda AmnU- àW‘V: "Z¡{VH$Vm' åhUOo H$m¶ ho nmhÿ ¶m.
 Z¡{VH$ ‘yë¶mMr g§H$ënZm ñnï> H$ê$ eH$mb. (1) g‘mOmVrb [aVr[admO, ê$T> AmMma d nÕVr.
 Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U ñdê$n gm§Jy eH$mb. (2) 춳VrZo d g‘mOmZo AZwH$aU d nmbZ Aem g˶ d
 Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U {ejUmMr ܶo¶ d C{Ôï>o gm§JVm AmXe© {gÕm§VmMo AmMaU.
¶oVrb. (3) ì¶p³VJV Ñï>rZo gX²{ddoH$mMo d A§V:H$aUmVrb Z¡{VH$
 Z¡{VH$ ‘yë¶ Am{U éOdUwH$sMr Amdí¶H$VoMo {ddoMZ ÑîQ>çm ¶mo½¶ Amkm§Mo nmbZ.
H$amb. (4) OrdZì¶dhmamV A{Y{ð>V Agbobr AmܶmpË‘H$Vm.
 ‘yë¶ éOdUwH$sVrb nmbH$m§Mr ^y{‘H$m gm§Jy eH$mb. darb {d{dY ‘wÔçm§dê$Z bjmV ¶oVo H$s, Z¡{VH$Vm
hr g‘mOmÀ¶m na§nam, 춳VrÀ¶m OrdZmer g§~§{YV Amho.
Q>r. ao‘°ÝQ> øm§À¶m ‘Vo, "gXmMaU åhUOo Z¡{VH$Vm'. {d. g.
Im§S>oH$a øm§À¶m ‘Vo, "‘mZdr g‘mOmbm CƒËdmbm ZoUmao
3.1 àmñVm{dH$ {Z¶‘ åhUOo ZrVr hmo¶.
¶mdê$Z 춳Vr Am{U g‘mO ¶m§Zm ‘hÎd XoUo, {d{eï>
‘mZd hm g‘mOerb àmUr Amho. ˶m‘wio g‘mOmVrb àH$mao AmMma-{dMma R>odUo ˶mà‘mUo H$m¶© H$aUo, ˶m§Zm
g‘m¶moOZ ho nQ>H$Z O‘Vo. hr g‘m¶moOZ j‘Vm hr ‘mZdmÀ¶m ‘mJ©Xe©Z H$aUo, Y‘m©Mm, AܶmË‘mMm AmYma AgUo ho ZrVrMo
ì¶p³V‘ÎdmMmM EH$ ^mJ Amho. gm‘m{OH$ ì¶dhma ì¶dpñWV ‘w»¶ H$m¶© AgVo. "ZrVr' hm eãX BVH$m ì¶mnH$ Amho H$s,
MmbʶmgmR>r g§ñH$maj‘ ì¶p³V‘ÎdmMr Amdí¶H$Vm AgVo. ˶mV AZoH$ JwUm§Mm g‘mdoe hmoVmo. AmnUhr amoOÀ¶m
Oa g‘mOOrdZ gwÑT> Agob VaM ˶m ˶m ^mJmMm {dH$mg ì¶dhmamV "ZrVr' "Z¡{VH$Vm' "ZrVr‘Îmm' ømgmaIo eãX

_yë`{ejU … 59
CƒmaV AgVmoM. gd© eãXm§Mm AW© ˶mVë¶m Z¡{VH$Vm øm ê$T> 3.2.4.1 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr ܶo¶
eãXm{df¶r nmhÿ ¶m. (1) H$V©ì¶j‘, àm‘m{UH$, ZmJ[aH$ {Z‘m©U H$aUo.
3.2.2 "Z¡{VH$Vm' åhUOo H$m¶? (2) Mm[aͶg§nÞ, Z¡{VH$gm‘϶©¶³w V ZmJ[aH$ {Z‘m©U H$aUo.
(3) {dH$gZerb ^maVmMo ê$nm§Va {dH${gV amï´>m‘ܶo H$aUo.
b° Q >rZ ^mfo V rb " Morus ' øm eãXmnmgy Z (4) g‘mOmVrb ApñWVaVm d g§Kf© H$‘r H$aUo.
"Morality' hm eãX V¶ma Pmbobm Amho. "Morality' (5) {dÚm϶mªMm emar[aH$, ‘mZ{gH$, ~m¡{ÕH$, ^md{ZH$
¶m eãXmMm AW© gm‘m{OH$ [aVr[admO, nÕVr qH$dm g‘yhmMo d gm‘m{OH$ åhUOoM gdmª{JU {dH$mg gmYUo.
{gÕm§V. (eãXH$moe) Z¡{VH$VoÀ¶m {d{dY ì¶m»¶m nmhÿ ¶m. (6) àmMrZ g§ñH¥$VrMr gmV˶Vm {Q>H${dUo.
AZ}ñQ> hoq‘JZo ¶m§Zr Ago åhQ>bo Amho H$s, "" Or (7) gm‘m{OH$ XOm© d amï´>r¶ XOm© dmT>{dUo.
H¥$Vr Ho$ë¶mda 춳Vrbm Mm§Jbo dmQ>Vo Vr Z¡{VH$ Am{U Or (8) n¶m©daUm{df¶r OmJê$H$Vm {Z‘m©U H$aUo.
Ho$ë¶mda 춳Vrbm dmB©Q> dmQ>Vo Vr AZ¡{VH$ H¥$Vr hmo¶''. (9) amï´>r¶ Apñ‘Vm dmT>{dUo.
(What is moral is what you feel good after (10) IwiMQ> A§YlÕm d {dídmg H$‘r H$ê$Z C{MV
and what is immorals is what you feel bad after.)
Ñ{ï>H$moZ {Z‘m©U H$aUo.
lràH$me, g{‘VrÀ¶m AhdmbmV nwT>rbà‘mUo ì¶m»¶m (11) Z¡{VH$ ‘Zmo~b, ‘ZmoY¡¶© Cƒ AgUmam {dÚmWu V¶ma
Ho$bobr Amho. "Z¡{VH$Vm ‘Zwî¶ H$m Xÿgao ‘Zwî¶ Ho$ à{V H$aUo.
ì¶dhma CZ {d{^Þ n[apñWVr¶mo ‘| h¡ OrZ‘o ‘mZd àmUr (12) gwg§ñH¥$V g‘mO {Z‘m©U H$aUo.
g§nH©$ ‘| AmVo h¡&' øm Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmda ‘mZdr OrdZmbm ‘m¡ë¶dmZ,
(Morality is the conduct of man towards
CÞV, ¶eñdr d H$ë¶mUH$mar ~Z{dʶmMr j‘Vm Agbobo
man in various situation in which human beings
JwU åhUOo "OrdZ‘yë¶' hmoV. Z¡{VH$ ‘yë¶m§M Hw$Qw>§~ g‘mO,
come together.)
emim, dS>rbYmar ‘mUgm§Mo ‘mJ©Xe©H$, g§ñH$ma ømÛmao hmoV
darb ì¶m»¶m øm 춳Vrer {ZJ{S>V Amho. gm‘m{OH$
AgVo.
ê$T>ter g§~§{YV Amho. Vr EH$ à{Vð>mnyU© OrdZ OJʶmMr
àUmbr Amho. g‘mOm‘ܶo ZmJ[aH$ åhUyZ dmdaVmZm ‘mZd 3.4.4.2 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr C{Ôï>o
nañna g§~§YmZo d gm‘m{OH$ g§ñWm§Zm nm¶m^yV R>admdr Or
VÎdo ˶m§Zm ZrVr‘yë¶o åhUVmV. ¶mMmM AW© Z¡{VH$ ‘yë¶{ejU C{Ôï>m§Mo dJuH$aU
Agm hr hmoVmo. Z¡{VH$ ‘yë¶{ejU åhUOo g§ñH$ma {ejU (H$) d¡¶p³VH$ C{Ôï>o
hmo¶. (1) O~m~Xma ZmJ[aH$ H$aUo.
Z¡{VH$ ‘yë¶{ejU åhUOo gwg§ñH¥$V OrdZmgmR>r ¶mo½¶ (2) AmXe© ‘Zwî¶mMr {Z{‘©Vr H$aUo.
R>amdr d AmXe© OrdZmÀ¶m Ñï>rZo {Z¶‘Z H$aUmar Or (3) Mm[aͶdmZ ZmJ[aH$ {Z‘m©U H$aUo.
OrdZ‘yë¶ AmhoV ˶m§Mo g§ñH$ma H$aUo åhUOo Z¡{VH$ (4) {IbmSy> d¥Îmr {Z‘m©U H$aUo.
‘yë¶{ejU hmo¶. øm Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMo ñdê$n nmhÿ ¶m. (5) gm‘§Oñ¶mMm Ñ{ï>H$moZ H$aUo.

3.2.3 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMo ñdê$n (I) embo¶ C{Ôï>o


(1) g§K^mdZm dmT>rg bmdUo.
g‘mOm‘ܶo 춳Vr {VV³¶m àH¥ $ Vr AgVmV. (2) ñdmdb§~Z hm JwU dmT>{dUo.
à˶oH$mÀ¶m dmJʶmMm nÕVr doJdoJù¶m AgVmV. ømV (3) l‘à{Vð>m.
AmMaU ‘hÎdmMo AgVo d ho ZrVrbm Yê$Z AgVo. "Z¡{VH$Vm' (4) H$V©ì¶{Zð>m.
hr EH$ A‘yV© ñdê$nmMr H$ënZm Amho. gm‘m{OH$ ê$T>r, (5) amï´>r¶ àVrH$m~Ôb AmXa.
na§nam. Mmbr[aVr nmiʶmÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ Z¡{VH$Vm {Z‘m©U (6) d{S>bYmè¶mMm ‘mZ amIUo.
hmoVo. "ê$T>r' øm g‘mO‘mݶ àWm AgVmV. (7) d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ {Z‘m©U H$aUo.
3.2.4 Z¡{VH$ ‘yë¶{ejUmMr ܶo¶ d C{Ôï>o (J) gm‘m{OH$ C{Ôï>o
(1) Hw$Qw>~§ mVrb 춳Vrer AmXa¶w³V g§~Y§ àñWm{nV
g‘mOmVë¶m à˶oH$ ZmJ[aH$mbm XoemMm O~m~Xma H$aUo.
ZmJ[aH$ åhUyZ V¶ma ìhm¶M Amho. ˶mgmR>r Z¡{VH$ {ejUmMr (2) n[agamVrb Jmoï>r~m~V ào‘ dmT>rg bmdUo.
ܶo¶ ‘mhrV Agmdr bmJVmV. (3) gm‘m{OH$ ~m§{YbH$s.

_yë`{ejU … 60
(4) gm‘m{OH$ EH$g§KVm. bmJVmV. nmbH$mMr ^y{_H$m Aer ì`mnH$ R>aV OmVo.
(5) g‘mOm{df¶r {demb Ñ{ï>H$moZ. nmbH$mÀ`m ì`mnH$ ^y{_Ho$V ì`má Agboë`m ~m~r nwT>rbà_mUo
(K) amï´>r¶ C{Ôï>o AmhoV.
(1) 21 ì¶m eVH$mMo AmìhmZ ñdrH$maUo.
(2) amï´>r¶ EH$mË‘Vm dmT>rg bmdUo. (A) gH$mamË_H$Vm
(3) amï´>r¶ {dH$mgmMr Vi‘i R>odUo. _yë`o éOVmV KamV Am{U éOUmè`m _yë`m§Zm Ka {_iVo
(4) {díd~§YwËdmMm AmXa. Vo KamVM - ho bjmV KoD$Z nmbH$m§Zr _yë` éOdUwH$sÀ`m
g§X^m©V Zoh_rM gH$mamË_H$ ^y{_H$m ~miJmdr. nmbH$m§À`m
øm gH$mamË_H$ ^y{_Ho$Mm àË`` "Ka qH$dm Hw$Qw>§~ hr _yë`
éOdUwH$sMr emídV nmR>emim Amho' hm Ë`m§À`m Ñ{ï>H$moZmVyZ
3.3 Z¡{VH$‘yë¶ éOdUwH$sMr Ambm nm{hOo. Am{U øm Ñ{ï>H$moZmMm àË`` KamVë`m
_yë`g§nÞ dmVmdaUmVyZ Ambm nm{hOo.
Amdí¶H$Vm
(Am) KamVbo _Z_moH$io dmVmdaU
øm {d{dY C{Ôï>m§À¶m dJuH$Um©Zwgma Amnë¶m bjmV KamVë`m _yë`g§nÞ dmVmdaUmV Jm§^r`© hdo. nU ho
Ambo Agob H$s, ‘wbm§À¶m g§X^m©V AZoH$ ‘yë¶o H$m¶m©pÝdV Jm§^r`© {nR>mVë`m {_R>mBVHo$M hdo. {nR>mVë`m {_R>mMo _yë`
AgVmV. àm‘w»¶mZo Ka, emim Am{U g‘mO hr EdT>r VrZ Ë`mÀ`m Ë`m _moOŠ`mM _mÌoV AgVo. KamVë`m Jm§^r`m©Mohr
A˶§V ‘hÎdmMr g§ñH$ma H|$Ðo AmhoV. Á¶m Kambm KanU VgoM Amho. nU J§_V Aer H$s, AZoH$ OU Jm§^r`© åhUOo
Amho ˶mM KamV ¶mo½¶ g§ñH$ma hmoV AgVmV. KamV KS>Umè¶m Q>mo H $mMo VmUVUmd Aer ì`m»`m H$aV Jm§ ^ r`m© V
AZoH$ àg§JmVyZ ‘wbm§À¶m ‘Zmda ‘yë¶o q~~V AgVmV. nydu VmUVUmdmn`ªV VmUV ZoVmV Am{U Jm§^r¶©M J_mdyZ ~gVmV.
EH$Ì Hw$Qy>~§ nÕVr hmoVr. AmOr-AmOmo~m§Mm ghdmg ZmVd§S>mZ§ m Iao Va, Jm§^r`m©V _Z_moH$ionUm AgVmo. _Z_moH$ù¶m, hgË`m
bm^V Ago. ˶m§À¶m H$mZmda ^ynmù¶m, Ama˶m, ñÌmoÌo, IoiË`m dmVmdaUmV _yë`o éOVmV, d{Y©îUy hmoVmV. _mÌ
íbmoH$ nS>V AgV. AmB©-~m~m§Mo g§ñH$ma ~mbH$mda hmoB©. _Z_moH$ù¶m, hgË`m IoiË`m dmVmdaUmbm _`m©Xm Agmdr
AmOÀ¶m {d^³V Hw$Qw>§~mV ¶m gmè¶m g§ñH$mam§Zm nmaIo Pmbo Vr bú_U aofoMr. nmbH$m§Zr Amnë`m nmë`mbm AmoiI
Amho. g§ñH$mam‘ܶo AZoH$ ‘mܶ‘m§Mm àdoe Pmbobm Amho. H$ê$Z Úm`Mo AgVo Vr øm bú_U aofoMr.
˶mV Q>r. ìhr., ‘mo~mB©b d gm‘m{OH$ ‘mܶ‘m§Mm (Social
(B) ñdV:Mo _yë`ào[aV dV©Z
Media) AbrH$S>o A{VaoH$ hmoVmZm {XgVmo. ømgmR>r
"nmbH$mMr' ^y{‘H$m AmVm doJù¶m àH$maMr hmoUma Amho. Amnë`m nmë`mbm bú_U aofoMr AmoiI H$ê$Z XoVmZm
Amnë¶mbm nmë¶m§‘ܶo ‘yë¶ éOdUyH$ H$aʶmMo ‘moR>o AmdmhZ nmbH$m§Zrhr ñdV: Ë`m bú_U aofoMr OmUrd R>odmdr. "_r
nmbH$m§g‘moa Amho. nU Varhr ^maVr¶ g§ñH¥$VrV "‘yë¶- _mÂ`m nmë`mÀ`m {ejUmgmR>r ^«ï>mMma H$aVmo' Aer ^y{_H$m
éOdUyH$' hr Amdí¶H$ ~m~ Amho. ~miJUmam nmbH$ ñdV:À`m nmë`mÀ`m {ejUmVbo _yë`
J_mdV AgVmo. Iao Eoíd`© _yë`m§_Ü`oM AgVo. H$ï>mVyZ
3.3.1 _yë` éOdUyH$ : nmbH$m§Mr CJdbr, àm_m{UH$nUmVyZ dmT>br VaM Vr lr_§Vr AgVo,
^y{_H$m hm gX²{dMma nmbH$m§À`m dV©ZmVyZ àË``mbm `mdm. nmbH$m§Mo
dV©Z nmë`mgmR>r _yë`ào[aV Agmdo.
_yë` éOdUwH$sÀ`m g§X^m©V àm_w»`mZo nmbH$m§Zm
ñdV:Mr ^y{_H$m ñdV:M {ZpíMV H$amdr bmJVo Am{U ñdV:M (B©) nmë`mÀ`m gX²dV©Zmbm àoaUm
Vnmgmdr bmJVo. H$maU hr ^y{_H$m Hw$Urhr bmXbobr ZgVo. nmbH$m§Zr ñdV:Mo dV©Z _yë`ào[aV Va R>do mdoM. {edm`
nmbH$Ëd ho EH$ Va Z¡g{J©H$ arVrZo Ambobo AgVo ZmhrVa nmë`mÀ`m gX²dV©Zmbm àoaUm Úmdr. Amnë`m nmë`mbm narjoV
ñdrH$mabobo AgVo. nmbH$ øm g§koV {dÚmÏ`m©Mo AmB©-~m~m H$_r JwU {_imboV, nU Ë`mZo narjoV H$m°nr Ho$br Zmhr, hr
qH$dm Ë`m§Mo nmbZnmofU H$aUmao, Ë`mÀ`m {ejUmMr H$miOr ~m~ nmbH$m§gmR>r AmZ§XmMr Am{U A{^_mZmMr Agmdr.
KoUmao Ë`mMo ~hrU-^mD$ qH$dm BVa Amá qH$dm {dídñV
qH$dm XÎmH$ nmbH$ qH$dm {ejH$ øm§Mm A§V^m©d hmoVmo. (C) nmë`mV ñd`§-àoaUoMr {Z{_©Vr
{dÚmÏ`m©Mm nmbH$ Hw$Urhr Agmo Ë`mbm Iao Va AmB©- nmbH$m§Mm AmZ§X, A{^_mZ Ë`mM OmoS>rbm nmbH$m§Mo
dS>rb, ~hrU-^mD$, Amá, {dídñV, {ejH$, {edm` {_Ì g§ñH$ma nmë`mÀ`m gX²dV©ZmgmR>r àoaH$ Va R>amdoV, nU
BVŠ`m gJù¶m ^y{_H$m AË`§V O~m~XmarZo nma nmS>mì`m gX²dV©ZmÀ`m g§X^m©V nmë`m_Ü`o ñd`§-àoaUm {Z_m©U hmoB©b,
_yë`{ejU … 61
Mm§Jbo H$m` Amho, dmB©Q> H$m` Amho ho OmUyZ KoD$Z Mm§Jë`mMr (A§) nmë`mMo _yë`_mnZ
{ZdS> H$aUmam {ddoH$ nmë`m_Ü`o {Z_m©U hmoB©b hr H$miOr Amnë`m nmë`mÀ`m {_Ìm§da Mm§Jbo g§ñH$ma H$aVmZm
nmbH$m§Zr ¿`mdr. H$miOr H$aÊ`mnojm H$miOr KoUo Mm§Jbo nmbH$m§Zr Amnë`m nmë`mÀ`m dV©ZmMo dñVw{Zð> _yë`_mnZ
AgVo. doirM H$miOr KoVbr Va Z§Va H$miOr H$aÊ`mMr H$amdo. ñnï>dŠVm hmoÊ`mÀ`m ZmXmV Amnbm nmë` CÕQ> Va
doi `oV Zmhr. hmoV Zmhr, Mm§Jbm hmoÊ`mÀ`m ZmXmV Amnbm nmë` {ZpîH«$`
(D$) nmë`mbm ^md{ZH$ d d¡Mm[aH$ AmYma Va hmoV Zmhr, ømMohr {ZarjU / narjU nmbH$m§Zr H$amdo.
Amnë`m nmë`mMr H$miOr H$aÊ`mMr doi Amnë`mda (A:) {ejH$m§er g§nH©$
`oD$ Z`o åhUyZ nmbH$m§Zr nmë`mbm doirM ^md{ZH$ d d¡Mm[aH$ Amnë`m nmë`mMo gVV {ZarjU, narjU H$aUmè`m
AmYma Úmdm. H$maU øm AmYmam{edm` _yë`m§Mr éOdUyH$ {ejH$m§Zr, Ë`mÀ`m emioÀ`m g§nH$m©V gVV amhmdo. Amnë`m
hmoV Zmhr. hm AmYma nmë`mbm nmbH$m§À`m dmËgë`mVyZ nmë`mÀ`m _yë`{dH$mgmÀ`m g§X^m©V nmbH$m§Zr {ejH$m§~Ôb,
{_iV AgVmo. nU dmËgë`mMm EdT>mhr A{VaoH$ hmoD$ Z`o, emio~Ôb AmXa Va ~miJmdm Ë`mM OmoS>rbm {ejH$m§da,
H$s nmë`mMr AdñWm gmdQ>mVë`m amonmMr ìhmdr. gmdQ>mVë`m emioda Z¡{VH$ dOZhr R>odmdo.
amonmMm gmdbrMm d¥j H$YrM hmoV ZgVmo. amonmMm d¥j ìhmdm,
Amnë`m "_wbmMm' "_mUyg' ìhmdm, ømgmR>r nmbH$m§Mo (H$) gdªH$f ^y{_H$m
nmë`mÀ`m g§X^m©Vbo dmËgë` S>moig Agmdo. nmbH$m§Mo Amnë`m nmë`m§dahr Z¡{VH$ dOZ Agmdo
(E) _yë`m§~Ôb S>moig lÕm Am{U ho Z¡{VH$ dOZ nmbH$m§Mo nmë`mÀ`m _yë`{dH$mgmgmR>r
nmë`mer AgUmè`m {_Ì, VÎdk, àoaH$, g§àoaH$, _yë`_mnH$,
nmbH$m§Zr _yë`m§~Ôb S>mi
o g lÕm ~miJmdr. _yë`m§_i
w o g_wnXoH$, _mJ©Xe©H$ Aem gdªH$f ^y{_Ho$VyZ A{^ì`ŠV
_mUyg _mJo nS>Vmo, hr Va _yë`m§~ÔbMr A§YlÕm Pmbr. ìhmdoV.
Ad_yë`m§Mr H$mg Yê$Z Ho$bobr àJVr hr àJVr Zmhr Va
AYmoJVr Amho, hr gå`H$ OmUrd nmbH$m§Zr ~miJmdr. (I) VÁkm§Mo _mJ©Xe©Z
(Eo) A§YlÕm§Mo {Z_y©bZ nmë`mÀ`m _yë` {dH$mgmgmR>r nmbH$mMr ^y{_H$m
gdªH$f Va AgmdrM, nU JaO nS>b
o Voìhm nmbH$m§Zr VÁkm§Mo
Am{U ømM gå`H$ Om{UdoZo nmbH$m§Zr KamVë`m, g_wXoeZ, _mJ©Xe©Z ¿`mdo.
emioVë`m A§YlÕm§Mo {Z_y©bZ gmYmdo. Amnbm nmë` eHy$Z,
AneHy$Z, X¡d øm Am{U Aem A§YlÕm§Zm ~ir nS>Uma ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
Zmhr, ømMr H$miOr nmbH$m§Zr ¿`mdr.
_yë` éOdUwH$sÀ`m g§X^m©V nmbH$mMr ^y{_H$m
(Amo) nmë`mH$Sy>Z _yë`m{Y{ð>V ì`dgm`mMr Anojm g_OmdyZ gm§Jm. Amnë`m VÁkVoMm à^md Agm Agob
H$s AmnU g_OmdyZ gm§Jmb {dñVmamZo d gmam§emZohr.
Amnë`m nmë`mMm H$b A§YlÕm ì`dgm`mH$S>o OmUma
Zmhr, ømMrhr H$miOr nmbH$m§Zr ¿`mdr. Amnë`m nmë`mMr
A{^éMr _yë`m{Y{ð>V ì`dgm`mH$S>oM Agob, Ago g§ñH$ma
nmbH$m§Zr nmë`mda H$amdoV. Amnbm nmë` ^mdr OrdZmV
_yë`m{Y{ð>V ì`dgm`mMrM {ZdS> H$aob, Aer Anojm
nmbH$m§Zr nmë`mH$Sy>Z ~miJmdr.
(Am¡) nmë`mÀ`m {_Ì_§S>irda bj
nmë`mÀ`m Anojm, Amem, AmH$m§jm øm§À`mda
nmë`mÀ`m {_Ì_§S>irMm n[aUm_ hmoV AgVmo. åhUyZ nmbH$m§Zr
nmë`mÀ`m {_Ì_§S>irda bj R>odmdo. Mm§Jbo {_Ì Om{hamV
XoD$Z {_iV ZgVmV, ho Iao. dmB©Q> {_Ìmbm EH$X_ ~{hîH¥$V
H$am`Mo ZgVo, hohr {VVHo$M Iao. Mm§Jbr g§JV àË`oH$mbmM
hdr, Ë`m dmB©Q> {_ÌmbmgwÕm - ho bjmV KoD$Z nmbH$m§Zr
Amnë`m nmë`mÀ`m dmB©Q> {_Ìm§dahr Mm§Jbo g§ñH$ma H$amdoV.
_yë`{ejU … 62
_yë` éOdUwH$sÀ`m g§X^m©V nmbH$m§Mr ^y{_H$mgwÕm gH$mamË_H$ gm_m{OH$ A{^ê$nVm à{V_mZ : Simulation Model
Agbr nm{hOo. KamVbo dmVmdaU _Z_moH$io, g§ñH$maj_ ^y{_H$m{^Z` à{V_mZ : Role Playing Model
amhrb, ñdV:Mo dV©Z _yë`ào[aV amhrb, Amnë`mH$Sy>Z Amnë`m ^y{_H$m : Role
nmë`mÀ`m gX²dV©Zmbm Zoh_r àoaUm {_iV amhrb, _yë`o
J«hU H$aÊ`mgmR>r nmë`m_Ü`o ñd`§-àoaUm {Z_m©U hmoB©b,
Ë`mgmR>r nmë`mbm Amnë`mH$Sy>Z ^md{ZH$ d d¡Mm[aH$ AmYma
{_iV amhrb øm~m~V nmbH$m§Zr XjVmnyd©H$ g{H«$` Agbo 3.5 joÌr` H$m`©
nm{hOo. nmbH$m§Zr _yë`m§~Ôb S>mi
o g lÕm ~miJV A§YlÕm§Mo
{Z_y©bZ Ho$bo nm{hOo. Amnë`m nmë`mMm H$b _yë`m{Y{ð>V
AmnU Amnë¶m ^modVmbÀ¶m qH$dm Hw$Qw>§~mVë¶m
ì`dgm`mH$S>o Agob ømgmR>r Xj Agbo nm{hOo. nmë`mÀ`m
nmë¶mMr ‘yë¶ éOdUwH$sgmR>r {deof à¶ËZ Ho$bo OmVmV
{_Ì_§S>irda nmbH$m§Zr _yë` g§ñH$ma Ho$bo nm{hOo. nmë`mÀ`m
H$m?
_yë`ào[aV dV©ZmMo nmbH$m§Zr gmVË`mZo _yë`_mnZ Ho$bo nm{hOo.
˶mMo {ZarjU H$am d Zm|Xr {bhm.
Ë`mgmR>r nmë`mÀ`m {ejH$m§er g§nH©$ R>odbm nm{hOo. _yë`
éOdUwH$sÀ`m g§X^m©V Amnë`m nmë`mMm {_Ì, VÎdk, àoaH$,
g§àoaH$, _yë`_mnH$, g_wnXoeH$, _mJ©Xe©H$ AgUmè`m
nmbH$m§Zr àg§Jr VÁkm§H$Sy>Z _mJ©Xe©Z Am{U g_wnXoeZ KoVbo 3.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
nm{hOo.
joÌr` H$m`© gd©ñneu hmoÊ`mgmR>r, ZmdrÝ`nyU© joÌr`
H$m`© H$aÊ`mgmR>r A{YH$ dmMZmgmR>r A{YH$ nwñVH$m§Mr
3.4 nm[a^m{fH$ eãX _mJUr Amnë`mgmaIo Mm§Jbo {ejH$ Ho$ë`m{edm` amhUma
ZmhrV. nwñVH$m§À`m _mJUrgmR>r nwñVH$m§Mr `mXr hdrM. Va
hr `mXr -
_yë` éOdUyH$ : Inculcation of values
(1) Z¡{VH$ {ejU àH$ën, 1984-85 Vo 1986-87,
H¥${VH$m`©H«$_ : Programme of Action _yë`_mnZ Ahdmb, (B.g. 1987-88), nwUo :
_yë`m§Mm emoY : Searching of Values _hmamï´> amÁ` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX.
_yë`{ejU nmR> : Value Education Lesson (2) Z¡{VH$ {ejU {ejH$ _mJ©Xe©H$ nwpñVH$m, (B.g.
H¥${V{Q>nU : Action Plan 1984), nwUo : {ejUemñÌ g§ñWm.
_yë`{ZYm©aU : Determination of Values (3) Z¡{VH$ gj_Vm KQ>H$ 1 _yb^yV, (B. g.2003),
ñd`§-àoaUmË_H$ CnH«$_ : Self-motivating Activity âbmo[aS>m : S>oìhbn_|Q> b{ZªJ àog, \w§$S>°H$ : ~hmB©
AH$mX_r
{ZË` : Regular
(4) nmQ>rb dg§V, (B.g. 1998), gáa§Jr àoaUm, ({ÛVr`
^m{fH$ : Verbal
Amd¥Îmr), nwUo : _hmamï´> amÁ` e¡j{UH$ g§emoYZ d
H$m`m©Ë_H$ : Fuctional à{ejU n[afX
Z¡{_{ÎmH$ : Occasional (5) _wimdH$a g§Vmof _moVram_, _wimdH$a H$ënZm g§Vmof,
AÜ`mnZ nÕVr : Teaching Method (B.g. 2005), _yë`{ejU : gwg§dmX (àW_md¥Îmr),
nmR>mMo nX~§Yo : Steps of Lesson ZmJnya : {dÚm àH$meZ
Ý`m`VÎd : emñÌr` AÝdo f U à{V_mZ : (6) _wimdH$a g§Vmof _moVram_, _wimdH$a H$ënZm g§Vmof
Jurisprudential Inquiry Training Model (B.g. 2008), Amnbr _yë`o Amnbo CnH«$_,
_yë`{díbofU à{V_mZ : Value Analysis Model (àW_md¥Îmr), bmVya : g§ñH$ma àH$meZ

_yë`{ejU … 63
_yë`{ejU … 64
KQ>H$ 4 : _yë` {dH$mg

AZwH«$_{UH$m Agboë`m _yë`m§Mo {dH$gZ gmYUo ho Amnbo H$V©ì` R>aVo.


Ë`mgmR>r _yë`m§Mm {dH$mg H$gm hmoV AgVmo, ho Amnë`mbm
4.0 C{Ôï>o _mhrV AgUo H«$_àmá R>aVo.
4.1 àmñVm{dH$
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.1 _yë` {dH$mgmÀ`m _mZgemñÌr` CnnÎmr
4.2.2 _yë` {dH$mgmMr gm_m{OH$ CnnÎmr
4.2.3 _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo KQ>H$
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.4 _yë` {dH$gZ à{H«$`m
4.2.5 _yë` g§Kf© _yë`m§Mm {dH$mg H$gm hmoVmo, ho OmUyZ KoÊ`mgmR>r
4.2.6 _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU AmnU _yë` {dH$mgmÀ`m nwT>rb CnnÎmtMm Aä`mg H$ê$.
4.3 gmam§e
4.4 nm[a^m{fH$ eãX 4.2.1 _yë` {dH$mgmÀ`m _mZgemñÌr`
4.5 joÌr` H$m`© CnnÎmr
4.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
_mZgemñÌmV Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m CnnÎmtMo {ddoMZ
AmT>iVo. øm CnnÎmtMm Aä`mg Ho$ë`mda Ago bjmV `oVo
H$s, øm CnnÎ`m Z¡{VH$ _yë`m§À`m {dH$mgmer g§~{§ YV AmhoV.
4.0 C{Ôï>o Am_À`m _Vo, _yë` hr g§H$ënZm àm_w»`mZo Z¡{VH$Voer g§~{§ YV
Agë`m_wio Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m CnnÎmtMm Aä`mg _yë`
hm KQ>H$ Aä`mgë`mda AmnU- {dH$mgmÀ`m CnnÎmr åhUyZ H$aUo Bï> R>aVo.
 _yë` {dH$mgmÀ`m _mZgemñÌr` CnnÎ`m ñnï> H$amb. øm CnnÎ`m nwT>rbà_mUo AmhoV.
 _yë` {dH$mgmMr gm_m{OH$ CnnÎmr ñnï> H$amb. (A) Z¡{VH$ AmMaUmÀ`m Aä`mgmMo KQ>H$
 _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo KQ>H$ gm§Jmb.
 _yë` {dH$gZmMr à{H«$`m ñnï> H$amb. S>oaoH$m amBQ> øm§À`m _Vo, ì`ŠVrÀ`m Z¡{VH$ AmMaUmMm
 _yë` g§Kfm©Mo {ddoMZ H$amb. Aä`mg nwT>rb nmM KQ>H$m§À`m AZwf§JmZo H$amdm bmJVmo.
 _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU ñnï> H$amb. (1) _mohmda {dO`
_mohmda {dO` {_i{dUo AË`§V H$R>rU AgVo. _mohmda
{dO` {_i{dUo hr Z¡{VH$ AmMaUmMr _hÎdnyU© H$gmoQ>r
4.1 àmñVm{dH$ AgVo. øm H$gmoQ>rda Iam CVaUmam _mUyg {Z_m©ohr R>aVmo.
_moR>çm àbmo^Zm§da {ZYm©amZo {_i{dbobm {dO` hm Z¡{VH$
AmMaUmMm _hÎdnyU© KQ>H$ R>aVmo. g§nÎmrÀ`m AVrd bmbgoda
EHo$H$ ZdrZ eãX Amnë`mbm {eH$m`Mm Amho Am{U {dO` {_idUmam _mUyg H$Yrhr ^«ï>mMmambm ~ir nS>V
{eH$dm`Mmhr Amho. EHo$H$ ZdrZ g§H$ënZm, ZdrZ à{H«$`m Zmhr.
Amnë`mbm {eH$m`Mr Amho Am{U {eH$dm`Mr Amho.
H$emgmR>r? Va Ho$edgwVm§Zr gm§{JVë`mà_mUo "~m~m, OJ ho (2) AZ¡{VH$ AmMaUmZ§Va ì`ŠV hmoUmè`m à{V{H«$`m
~Xbm`Mo' Am{U IaoM, ho OJ ~Xbmdo AerM n[apñWVr _mUyg _mohmbm ~ir nS>bm H$s Ë`mÀ`mH$Sy>Z XwîH¥$Ë`o
Amho. Amnë`m {dÚmÏ`mªÀ`m ì`pŠV_Îdm_Ü`o AmnU éOdV hmoVmV. EH$ XwîH¥$Ë` bn{dÊ`mgmR>r Vmo Xwgao XwîH¥$Ë` H$aVmo.
nU hr XwîH¥$Ë`o H$Yr Zm H$Yr CKS>H$sbm `oVmV. _J _mUyg
_yë`{ejU … 65
Ë`m§Mo ImoQ>o g_W©Z H$am`bm bmJVmo. "^«ï>mMmam{edm` {dH$mg _mZdr _ZmÀ`m A~moY d ~moY Aem XmoZ nmViçm
hmoD$ eH$V Zmhr.' Ago åhUm`bm bmJVmo. Iao Va, {OWo AgVmV. _mUgmÀ`m gwá BÀN>m, AmH$m§jm, _hÎdmH$m§jm,
^«ï>mMma AgVmo, {VWo {dH$mg ZgVmo ho Ë`mbm g_Obobo Xw:IX Am{U bm{OadmUo AZw^d øm ~m~r _ZmÀ`m A~moY
ZgVo. nmVirV XS>boë`m, XS>nboë`m AgVmV. A~moYmV XS>boë`m,
(3) na{hV XS>nboë`m øm gwá ~m~r _ZmÀ`m ~moY nmVirda C\$miyZ
`oÊ`mMm à`ËZ H$aV AgVmV. nU ~moY, A~moYmÀ`m
na{hV hm Z¡{VH$ AmMaUmMm _hÎdnyU© KQ>H$ R>aVmo.
gr_maofoda ~moY nmVirÀ`m dVrZo {Z`§ÌU H$aUmar EH$
BVam§Mo {hV gmYUo ho _mUgmMo _hÎdnyU© H$V©ì` R>aVo.
AmjonH$ eŠVr AgVo. hr AmjonH$ eŠVr _mUgmÀ`m gwá
(4) Z¡{VH$ __©Ñï>r AZ¡{VH$ BÀN>m§da {Z`§ÌU R>odV AgVo, Ë`m_wio _mUgmH$Sy>Z
gd© g_ñ`m§Mm gmH$ë`mZo {dMma H$ê$Z Ë`m§Mo {ZamH$aU AZ¡{VH$ dV©Z KS>V Zmhr. nU ho {Z`§ÌU H$_r nS>bo, Va
H$aÊ`mgmR>r Z¡{VH$ _mJm©Mm Adb§~ H$aÊ`mMm {ZU©` KoUo hr AZ¡{VH$ dV©Z KS>Vo.
Z¡{VH$ __©Ñï>r hmo`. øm Z¡{VH$ __©Ñï>r_wio _mUgmbm ñdV:À`m \«$mB©S>Zo Ë`mMm hm ~moY-A~moYmMm {gÕmÝV {dH${gV
Z¡{VH$ AmMaUmMo AMyH$ d `mo½` g_W©Z H$aVm `oVo. Ho$bm. øm {dH${gV {gÕmÝVmZwgma _mZdr _ZmMo qH$dm
ì`pŠV_ÎdmMo gwámË_m, ~moYmË_m d {ddoH$mË_m Ago VrZ
(5) Z¡{VH$ VÎdàUmbr
ñVa AgVmV. gwámb`mV X~boë`m, XS>nboë`m àd¥Îmr øm
Z¡{VH$ VÎdàUmbr_wio _mUgmbm Mm§Jbo H$m` dmB©Q> CnOV àd¥Îmr AgVmV. gwámËå`mda ~moYmËå`mMo {Z`§ÌU
H$m` ømMm `mo½` {dMma H$aVm `oVmo. H$moUË`m n[apñWVrV AgVo. ~moYmËå`mV _mUgmÀ`m Om{UdoMo H|$Ð AgVo.
H$moUVr ~m~ `mo½` d H$moUVr ~m~ A`mo½` R>aob ho R>adVm {ddoH$mË_m hm _mUgmÀ`m gX²gX²{ddoH$ ~wÕrMm d Z¡{VH$VoMm
`oVo. Z¡{VH$ VÎdàUmbrVyZ _mUgmÀ`m Z¡{VH$ {Zð>m ì`ŠV AmYma AgVmo.
hmoV AgVmV. Z¡{VH$VoMo AË`wƒ {eIa JmR>bobr ì`ŠVr øm CnnÎmrÀ`m AZwf§JmZo, {ddoH$ hm gJiçm _yë`m§Mm
H$moUË`mhr n[apñWVrV Z¡{VH$Vm gmoS>V ZgVo. "àmU Om` na _yb^yV AmYma R>aVmo. Ë`m_wio _yë`m§Mr éOdUyH$ H$aVmZm
dMZ Z Om`' ho Z¡{VH$ VÎdàUmbrMo CXmhaU hmo`. {ddoH$mËå`mMo ñdê$n bjmV ¿`mdo bmJVo.
Am_À`m _Vo, øm KQ>H$m§À`m Aä`mgmÀ`m AmYmao
ì`ŠVrMm Z¡{VH$ {dH$mg {H$VnV Pmbm ho H$iy eH$Vo, åhUyZ (B) AÜ``Z CnnÎmr
S>oaoH$m amBQ> øm§Zr {deX Ho$boë`m Z¡{VH$ AmMaUmÀ`m Aä`mg Z¡{VH$ AmMaUmgmR>r AÜ``Z Amdí`H$ AgVo. hr
KQ>H$m§Mm CnnÎmr åhUyZ {dMma Ho$ë`mg dmdJo R>aV Zmhr. CnnÎmr gm§JVo. Zr{V_Îmm gwÕm {eH$dmdr bmJVo. AWm©VM,
øm CnnÎmrbm Z¡{VH$ AmMaUmMr KQ>H$ CnnÎmr Ago g§~moYVm Zr{V_ÎmoMo YS>o XoÊ`mMr gwédmV Hw$Qw>§~mV hmoVo. Ë`mgmR>r
`oB©b. AmB©dS>rb g§ñH$ma H$aUo, {ejm XoUo, nm[aVmo{fH$ XoUo Aem
{ejH$mÀ`m Z¡{VH$ AmMaUmMm _hÎdnyU© KQ>H$ Cnm`m§Mm Adb§~ H$aV AgVmV Am{U øm Cnm`m§VZy nmë`m§Zm
åhUOo ñd`§-AÜ``Z. H$maU {eH$ë`m{edm` {eH$dVm Mm§Jbo, `mo½` diU bmdÊ`mMm à`ËZ H$aV AgVmV. nwT>o
`oV Zmhr. åhUyZ AmYr {eH$mdo, Z§Va {eH$dmdo. emioV {ejH$ øm Am{U Aem Cnm`m§Mm Adb§~ H$aVmV.
{eH$dVmZmhr {eH$V {eH$V {eH$dmdo Am{U {eH$dV øm Cnm`m§Mm _wbm§À`m Z¡{VH$ AmMaUmda hmoUmè`m
{eH$dV {eH$mdo - åhUyZ EH$ àíZ - S>oaoH$m amBQ> øm§Zr n[aUm_m§Mm Aä`mg H$aVmZm g§emoYH$m§Zm Ago AmT>ibo H$s,
gm§{JVbobo Z¡{VH$ AmMaUmMo KQ>H$ gmoXmhaU ñnï> H$am. (1) {ejo_wio _wbo A`mo½` dV©Z H$aÊ`mMo Wm§~dVmV. nU
H$mhr _wbm§À`m ~m~VrV ømMm CbQ> n[aUm_ AmT>iVmo.
(Am) _Zmo{díbofUmË_H$ CnnÎmr (2) nm[aVmo{fH$m_wio Z¡{VH$ AmMaUmMo ÑT>rH$aU hmoVo.
daÀ`m Mm¡H$Q>rVë`m àíZmMo CÎma {b{hVmZm H$Xm{MV Mm§Jë`m gd`r bmJVmV. nU nm[aVmo{fH$mnojm
EImXo CXmhaU Amnë`mbm AMmZH$ gwMbo Agob. H$Xm{MV AmË_g_mYmZ _hÎdmMo AgVo, hr ^mdZm {dÚmÏ`mª_Ü`o
Vo CXmhaU Amnë`m gwá BÀN>oer g§~§{YV Agob Ago H$m ÑT> hmoUo JaOoMo R>aVo.
KS>bo Agob? øm àíZmMo CÎma {_i{dÊ`mgmR>r AmnU (3) AmXe© ì`ŠVrMo AZwH$aU gX²dV©ZmgmR>r àoaUmXm`r
_Zmo{díbofUmË_H$ CnnÎmrMm Aä`mg H$ê$. R>aVo.
{g½_§S> \«$mB©S>Zo _mUgmÀ`m Z¡{VH$ AmMaUmMo ñnï>rH$aU
(4) AmXe© ì`ŠVrÀ`m dV©ZmÀ`m {ZarjUmMmhr Z¡{VH$
Ë`mÀ`m _Zmo{díbofUmÀ`m {gÕmÝVmÀ`m AmYmao nwT>rbà_mUo
{dH$mgmda Mm§Jbm n[aUm_ hmoVmo.
Ho$bo Amho.

_yë`{ejU … 66
(5) BVam§Zm Mm§Jë`m H¥$Ë`m~Ôb {_imbobo nm[aVmo{fH$hr Xwgè`m ^mJmV {n`mOoZo _wbm§Zm {Z`_mg§~§Yr àíZ
gX²dV©ZmMr àoaUm XoVo. {dMmabo. _wbm§Zr {Xboë`m CÎmamÀ`m AmYmao {n`mOobm
{dH$mgmÀ`m nwT>rb VrZ AdñWm AmT>ië`m.
(B©) {n`mOoMr Z¡{VH$ {dH$mgmMr CnnÎmr
AdñWm 1
{n`mOo øm _mZgemñÌkmZo ømM nÕVrZo _wbm§Mm
AJXr bhmZnUr _yb IoiVmZm Hw$R>ë`mhr gm_m{OH$
Aä`mg Ho$bm Am{U _wbm§_Ü`o Z¡{VH$ {dH$mg H$gm hmoVmo,
{Z`_m§Mo nmbZ H$aV Zmhr.
ømMm emoY KoVbm. {n`mOoÀ`m _Vo, _wbm§À`m ~m¡{ÕH$
{dH$mgm~amo~a Ë`m§Mm Z¡{VH$ {dH$mg hmoVmo. øm {dH$mgmV AdñWm 2
H$mhr AdñWm AmT>iyZ `oVmV. øm AdñWm AJXr H$mQ>oH$moa øm AdñWoV _wbm§Zm IoimMo {Z`_ n{dÌ d X¡dr
ZgVmV, Va Ë`m§À`mVhr ì`pŠV{^ÞVm AmT>iyZ `oVo. dmQ>V AgVmV. ho {Z`_ Xod~mßnmZo, AmB©d{S>bm§Zr V`ma
_wbm§Mm Z¡{VH$ {dH$mg H$gm hmoVmo, ho bjmV KoÊ`mgmR>r Ho$bobo AmhoV, Ë`m_wio Vo _moS>m`Mo ZgVmV. ZdrZ {Z`_
{n`mOoZo _wbm§g~§ Y§ r Aä`mgnydH© $ _m§S>bb
o o {Z`_ {dH$mgmÀ`m V`ma H$aUo ~amo~a ZgVo, Ago Ë`m§Zm dmQ>V AgVo.
AdñWm, Z¡ { VH$ H¥ $ Vr g§ ~ § Y rÀ`m A{^d¥ Î mr, Imo Q >o
AdñWm 3
~mobÊ`mg§~§YrÀ`m H$ënZm, Ý`m` g§H$ënZm d Z¡{VH$ {ZU©`
{dH$mg CnnÎmr øm§Mm Aä`mg H$aUo Amdí`H$ R>aVo. øm d`mÀ`m AH$amì`m qH$dm ~mamì`m dfu _wbm§Zm Ago
~m~r nwT>rbà_mUo AmhoV. dmQ>V AgVo H$s, IoimMo {Z`_ XodmZo V`ma Ho$bobo ZmhrV.
øm {Z`_m§_Ü`o ~Xb Ho$bm nm{hOo, _mÌ hm ~Xb BVa gd©
{Z`_ {dH$mgmÀ`m AdñWm _wbm§Zm nQ>bm nm{hOo.
_wbm§_Ü`o Ioim§À`m {Z`_m§Mm {dH$mg hmoVmo, ømMm
emoY KoÊ`mgmR>r {n`mOoZo pñdËPab§S>_Yrb _wbm§À`m {Mnm§À`m Z¡{VH$ H¥$Vrg§~§YrÀ`m A{^d¥ÎmrMm {dH$mg
IoimMm Aä`mg nwT>rbà_mUo XmoZ ^mJm§V Ho$bm. {n`mOobm Ago AmT>iyZ Ambo H$s, bhmZ _wbo EImXr
n{hë`m ^mJmV Ë`mZo _wbm§À`m IoimMo {ZarjU Ho$bo H¥$Vr, Z¡{VH$ H$s AZ¡{VH$ ho R>adVmZm H¥$VrÀ`m H$maUmnojm
AgVm Ë`mbm Ioimg§~§YrÀ`m {Z`_ {dH$mgmÀ`m nwT>rb H¥$VrÀ`m n[aUm_mbm A{YH$ _hÎd XoVmV. _mÌ 9 Vo 10
AdñWm AmT>iyZ Amë`m. df©o qH$dm Ë`mnojm A{YH$ d` Agbobr _wbo EImÚm MwH$sÀ`m
H¥$Vr_mJrb hoVy bjmV KoVmV d Ë`m hoVydê$Z MwH$sÀ`m
AdñWm 1
H¥$Vr{df`rMr Z¡{VH$ O~m~Xmar {ZpíMV H$aVmV.
_yb _m~©ber AJXr _wŠVnUmZo IoiVo. àma§^r Vo
H$moUË`mhr {Z`_mMo nmbZ H$aV Zmhr. hiyhiy Vo H$maH$ ImoQ>o ~mobÊ`mg§~Y § rÀ`m H$ënZm d A{^d¥ÎmtMm {dH$mg
{Z`_mMo {dH$gZ H$aVo. ImoQ>o ~mobÊ`mg§~Y§ r _wbm§Mr _Vo H$m` AmhoV, ho OmUyZ
AdñWm 2 : (d` df©o 3 Vo 5) KoÊ`mgmR>r {n`mOoZo gJiçm§V bhmZ, _Ü`_ d _moR>çm
_wbm§À`m d`moJQ>m§Mm Aä`mg Ho$bm.
_yb Ë`mÀ`mnojm d`mZo _moR>çm Agboë`m _wbm§Zr V`ma
gJiçm§V bhmZ _wbm§À`m _Vo ImoQ>o ~mobUo åhUOo
Ho$boë`m IoimÀ`m {Z`_m§Mo IoiVmZm AZwH$aU H$aVo. Ë`mMo
ImoS>H$a ~mobUo. Ë`mM d`moJQ>mÀ`m _wbm§Zm Agohr _V ì`ŠV
IoiUo AmË_H|$Ðr AgVo.
Ho$bo H$s, ImoQ>o ~mobUo åhUOo \$g{dÊ`mgmR>r ~mobUo qH$dm
AdñWm 3 \$g{dÊ`mÀ`m hoVy{edm` ImoQ>o ~mobUo. eodQ>r ømM _wbm§Mo
d`mÀ`m gmVì`m qH$dm AmR>ì`m dfmªnmgyZ _yb BVa Agohr _V nS>bo H$s, ImoQ>o ~mobUo åhUOo \$g{dÊ`mgmR>r
_wbm§er IoiVmZm {dMmam§Mo AmXmZàXmZ H$aVo. _wbo nañnam§À`m ~mobUo.
gå_VrZo IoimMo {Z`_ V`ma H$aVmV. nU d`mÀ`m AH$amì`m _Ü`_ d`moJQ>mÀ`m _wbm§Zr Ago åhQ>bo H$s, ImoQ>o
qH$dm ~mamì`m dfmªn`ªV øm {Z`_m§_Ü`o WmoS>r g§{X½YVm AgVo. ~mobUo åhUOo gË`mnmgyZ Xya OmUo. øm _wbm§Zr ho gm§JVmZm
AdñWm 4 ImoQ>o ~mobÊ`mÀ`m hoVyMm {dMma Ho$bm Zmhr. Ë`m§Zr Agohr
_V _m§S>bo H$s, ImoQ>o ~mobUo dmB©Q> AgVo, H$maU Ë`m_wio
d`mÀ`m AH$mamì`m qH$dm ~mamì`m dfmªnmgyZ _wbm§Zm
{ejm hmoVo. {edm` øm _wbm§À`m _Vo, Amnë`m {_Ìmbm ImoQ>o
IoimMo {Z`_ H$im`bm bmJVmV. Vo {Z`_m§Mo nmbZ H$aVmV.
~mobÊ`mnojm _moR>çm _mUgm§er ImoQ>o ~mobUo A{YH$ dmB©Q>
JaOoZwgma {Z`_m§Mo g§Ho$VrH$aU, {Z`_m§_Ü`o ~Xb H$aVmV.
AgVo.
ZdrZ {Z`_ V`ma H$aVmV.

_yë`{ejU … 67
Ý`m` g§H$ënZm {n`mOoMr Z¡{VH$ {dH$mgmMr CnnÎmr ñnï> H$am. øm
{n`mOoZo bhmZ _wbm§À`m Ý`m` g§H$ënZoMmhr Aä`mg àíZmMo CÎma {b{hVmZm Amnë`m _ZmV Aemhr e§H$m
Ho$bm. bhmZ _wbm§Zr øm g§X^m©V Ago _V ì`ŠV Ho$bo H$s, Amë`m AgVrb - Z¡{VH$ {dH$mgmMr AmUIr H$mhr
MwH$s_wio hmoUmam n[aUm_ bjmV KoD$Z MwH$Umè`mbm {ejm d¡{eîQ>ço AmhoV H$m? Z¡{VH$ {dH$mgmMo AmUIr H$mhr
Ho$br, Va Ë`mÀ`mH$Sy>Z nwÝhm Ver MyH$ hmoV Zmhr. bhmZ doJio Q>ßno AmhoV H$m?
_wbm§Mm {ZgJm©À`m Ý`m`mdagwÕm {dídmg AgVmo.
ZD$ Vo Xhm df©o qH$dm Ë`mnojm A{YH$ d` Agboë`m
_wbm§Zm Ago dmQ>Vo H$s, EImÚmÀ`m MwH$s~Ôb Ë`mbm {ejm
H$aÊ`mnydu Ë`mZo Vr MyH$ MwHy$Z Ho$br H$s OmUyZ~wOyZ Ho$br
ømMm {dMma H$amdm, Vmo H$m MwH$bm ho Ë`mbm {dMmamdo.
Ë`mZo {Xboë`m ñnï>rH$aUmda MMm© ìhmdr. MwH$s_wio Pmbobm
n[aUm_ bjmV KoÊ`mnojm MwH$s_mJMm hoVy bjmV ¿`mdm.
_moR>r _wbo {ZgJm©À`m Ý`m`mda {dídmg R>odV ZmhrV.
Z¡{VH$ {ZU©`mÀ`m {dH$mgmMr CnnÎmr
{n`mOoÀ`m _Vo, _wbm§_Ü`o AmYr O~aXñVrMr Z¡{VH$Vm
d Z§Va ghH$m`©_ybH$ Z¡{VH$Vm {dH${gV hmoVo. d` df©o 4 Vo
8 øm d`moJQ>mVrb _wbo / bhmZ _wbo àm¡T>m§Zr R>adyZ {Xboë`m
{Z`_m§Mo nmbZ H$aV IoiVmV. hr O~aXñVrMr Z¡{VH$Vm
hmo`. _wbm§Mo d` AmR> dfmªnojm A{YH$ Pmë`mda Vr
{_Ìm§~amo~a IoiVmZm AmnmngmV {dMma H$ê$Z IoimMo {Z`_
R>adVmV d Ë`m {Z`_m§Zwgma IoiVmV. hr ghH$m`©_ybH$
(C) ~moh_ d Zmg øm§Mo _V
Z¡{VH$Vm hmo`. {n`mOoÀ`m _Vo, d` df©o 4 Vo 8 øm d`moJQ>mVrb
_wbo EImÚmÀ`m MwH$sÀ`m dmJÊ`mg§~§Yr Z¡{VH$ {ZU©` XoVmZm ~moh_ d Zmg øm§À`m _Vo, ZD$ dfmªnojm H$_r d`
Ë`mÀ`m MwH$sÀ`m dmJÊ`mZo hmZr H$er Pmbr ømnojm hmZr Agbobr _wbo Z¡{VH$ dmñVdVoÀ`m AZwf§JmZo à{V{H«$`m ì`ŠV
{H$Vr Pmbr hm {dMma H$aVmV. hr _wbo MwH$sÀ`m H$maUmnojm H$aVmV, Va ZD$ dfmªnj
o m A{YH$ d` Agbobr _wbo d¡`pŠVH$
MwH$sÀ`m n[aUm_mH$S>o bj XoVmV. {n`mOoÀ`m _Vo hr Z¡{VH$ O~m~XmarÀ`m AZwf§JmZo à{V{H«$`m ì`ŠV H$aVmV.
dmñVdVm hmo`. O~aXñVrÀ`m Z¡{VH$Vo_wio _wbo MwH$sÀ`m (D$) nm§T>am øm§Mo _V
n[aUm_mH$S>o bj XoVmV. AmR> dfmªnojm A{YH$ d` Agbobr
nm§T>am øm§À`m _Vo, d` df©o 5 Vo d` df©o 11 øm
_moR>r _wbo _mÌ ømÀ`m CbQ> dmJVmV. Vr MwH$sÀ`m
d`moJQ>mVrb _wbo {d{dY Z¡{VH$ {ZU©` KoVmV. nm§T>am øm§Mm
n[aUm_mnojm MwH$sÀ`m dmJÊ`m_mJo AgUmè`m H$maUmMm
hm {ZîH$f© {n`mOoÀ`m CnnÎmrer OwiV Zmhr.
Aä`mg H$aVmV. _wbm§daMm hm à^md ghH$m`©_b y H$ Z¡{VH$VoMm
AgVmo. {n`mOoÀ`m _Vo, _wbm§Mo d` OgOgo dmT>V OmVo (E) bm°aoZ H$mohb~J©Mr Z¡{VH$ {dH$mgmMr CnnÎmr
VgVgo Ë`mMo BVam§er gm_m{OH$ g§~§Y `oVmV. BVam§Mr _Vo
bm°aoZ H$mohb~J©Zo {n`mOoMr Z¡{VH$ {dH$mgmMr CnnÎmr
g_OyZ KoÊ`mMr Ë`mMr j_VmgwÕm {dH${gV ìhm`bm bmJVo.
àJV Ho$br. bm°aoZ H$mohb~J©Zo Ago _V _m§S>bo H$s, "_wbm§À`m
EImXr ì`ŠVr Mm§Jbr H$s dmB©Q> ho Ë`mbm g_Om`bm bmJVo.
{dH$mgmÀ`m AdñWoZwgma _wbm§À`m Z¡{VH$ nmVirMm {dH$mg
{n`mOoÀ`m _Vo, _wbm§_Ü`o ghH$m`©_ybH$ Z¡{VH$Vm
hmoV AgVmo. Z¡{VH$ {dH$mg åhUOo _wbm§À`m {dMmamV d
{dH${gV ìhmdr ømgmR>r _wbm§Zm g_Vm Am{U g_mZVm Agbobo
H¥ $ VrV hmo U mao n[adV© Z . Z¡ { VH$ {dH$mgmÀ`m g§ X ^m© V
gm_m{OH$ dmVmdaU bm^bo nm{hOo. Ë`m§À`m AmdS>rÀ`m _Zmoì`mnmam§Mr ^y{_H$m ñnï> H$aVmZm H$mohb~J©Zo Ago _V
~m¡{ÕH$ {dH$mgmda Ë`m§À`m_Ü`o _Z_moH$ir XodmUKodmU ìhmdr, _m§S>bo Amho H$s, "gJio _Zmoì`mnma {d{eï> H«$_mZo KS>V
ømgmR>r emioZo _wbm§À`m g_yh àH$ënm§Zm àmoËgmhZ {Xbo OmVmV. {dH$mg hmoVmZm H$moUVmhr Q>ßnm Jmibm OmV Zmhr.
nm{hOo. _mZ{gH$ Q>ßß`mVyZ OmÊ`mMr _wbm§Mr JVr doJdoJir AgVo.

_yë`{ejU … 68
_wbo EImÚm _mZ{gH$ Q>ßß`mV nyU©nUo Jw§Vbr OmV ZmhrV. Q>ßnm 6 : Z¡{VH$ VÎdm§Mm ñdrH$ma
EImXr ì`ŠVr H$moUË`mhr d`mV H$moUË`mhr Q>ßß`mda Wm§~y øm Q>ßß`mV ì`ŠVr gd©g_mdoeH$ Aem Z¡{VH$ VÎdm§Mm
eH$Vo. nU Ë`m ì`ŠVrZo nwT>o Omdo Ago R>adbo, Va {Vbm ñdrH$ma H$aVo.
H$moUVmhr _mZ{gH$ Q>ßnm Q>miVm `oV Zmhr. H«$_mZo `oUmè`m øm CnnÎmrZwgma Z¡{VH$ {dH$mg Ho$di gm_m{OH$
_mZ{gH$ Q>ßß`mZwgmaM Ë`m ì`ŠVrbm nwT>o Omdo bmJVo.' dmVmdaUmÀ`m à^mdm_wio hmoV Zmhr, Va ~m¡{ÕH$ {dH$mg
H$mohb~J©À`m _Vo, Z¡{VH$ {dH$mg VrZ nmViçm§_YyZ Z¡{VH$ {dH$mgmbm nyaH$ R>aVmo.
hmoVmo. àË`oH$ nmVirMo Q>ßno nwT>rbà_mUo AmhoV. øm CnnÎmrdê$Z Z¡{VH$ _yë`m§À`m g§ñH$mam§Mm nwT>rb
nmVir 1 : (d` df©o 4 Vo 10) nyd©Z¡{VH$ qH$dm H«$_ {ZpíMV H$aVm `oVmo.
nyd©nma§n[aH$ (1) _moR>çm§À`m Amkm§Mo nmbZ H$aUo.
øm nmVirV dmB©Q>mbm {ejm d Mm§Jë`mbm ~jrg (2) BVam§Zr Amnë`mbm Mm§Jbo g_Omdo åhUyZ gm_m{OH$
{_iVo. Zr{V{Z`_m§Mo nmbZ H$aUo.
(3) {ddoH$mZwgma _yë`mMr ñdrH¥$Vr H$aUo.
Q>ßnm 1 : AmkmnmbZ d {ejm
H$mohb~J©À`m _Vo Z¡{VH$ {dH$mg hm Am§V[aH$ {dH$mg
øm Q>ßß`mV _wbm§Mo Z¡{VH$ {ZU©` A{YH$mambm {^Uo d
à{H«$`oZwgma gmYm`bm hdm. _wbm§gmo~V Z¡{VH$ àíZm§Mr MMm©
{ejm MwH${dUo øm ~m~rda Adb§~yZ AgVmV.
H$ê$Z Ë`m§Mm Z¡{VH$ {dH$mg gmYVm `oVmo.
Q>ßnm 2 : nañna ghH$m`©
(Eo) am°~Q>© noH$ d am°~Q>© h°qdJhñQ>© øm§Mo _V
øm Q>ßß`mV _wbm§Mo Z¡{VH$ {ZU©` ~jrg {_i{dUo d
Xwgè`mbm _XV H$aUo øm ~m~ter g§~§{YV AgVmV. noH$ d h°qdJhñQ>© øm§Zr Z¡{VH$ {dH$mgmMm gImob
Aä`mg H$ê$Z Z¡{VH$ {dH$mgmMo Q>ßno, ì`pŠV_ÎdmMo àH$ma,
nmVir 2 : nma§n[aH$ AmB©d{S>bm§À`m dV©ZmMm _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda hmoUmam
øm nmVirV Hw$Qw>§~, g_mO d Xoe øm§À`m na§nam§{df`r n[aUm_ øm~m~r nwT>rbà_mUo {deX Ho$ë`m AmhoV.
{Zð>m ~miJbr OmVo.
Z¡{VH$ {dH$mgmMo Q>ßno
Q>ßnm 3 : nañna gwg§dmX noH$ d h°qdJhñQ>© øm§À`m _Vo Z¡{VH$ {dH$mgmMo nwT>rb
øm Q>ßß`mV H$m¡Q>w {§ ~H$ d gm_m{OH$ g§H$o Vm§À`m AZwfJ§ mZo nmM Q>ßno AmhoV.
BVam§Zm _XV H$aUo qH$dm g§VmofàX dV©Z Mm§Jbo g_Obo
(1) Z-Z¡{VH$ dV©Z
OmVo. hoVy~amo~a H$m`m©bmhr _hÎdnyU© g_Obo OmVo.
e¡edmdñWoV _wbmMo dV©Z Z-Z¡{VH$ AgVo. ZrVr-
Q>ßnm 4 : A{YH$ma gwì`dñWm d H$m`Xm øm§Mo nmbZ AZrVr åhUOo H$m` ho Ë`mbm H$iV ZgVo. O¡{dH$ JaOm§Mr
øm Q>ßß`mV A{YH$mamMm VgoM ApñVËdmV Agboë`m nyVu H$aÊ`mgmR>r Ë`mMo dV©Z KS>V AgVo. CXmhaUmW©, bhmZ
gm_m{OH$ d Ym{_©H$ na§nam `m§Mm AmXa _wbm§H$Sy>Z Ho$bm _wbmbm ^yH$ bmJbr, Ë`mbm Ë`m doir Xwgè`mÀ`m OodUmMm
OmVmo. _mÜ`{_H$ emioV eodQ>r øm Q>ßß`mn`ªV gd©OU S>~m {Xgbm H$s, Vo Im`bm bmJVo. Xwgè`mMm S>~m AmnU Z
nmohmoMVmV. ~è`mM OUm§À`m ~m~VrV Z¡{VH$ {dH$mgmMm hm {dMmaVmM ImV AmhmoV ho A`mo½` Amho, Agm {dMmahr Vo
eodQ>Mm Q>ßnm R>aVmo. H$aV Zmhr. ^yH$ bmJbr H$s Imdo EdT>oM Ë`mbm _mhrV
AgVo.
nmVir 3 : na§nam níMmV
øm nmVirda ì`ŠVr H$mhr VÎdm§Mm ñdV:M ñdrH$ma (2) AmË_H|$Ðr d ì`dhmar dV©Z
H$aVo d Ë`mZwgma Mm§Jbo H$m`, dmB©Q> H$m` ho ñdV:M R>adVo. e¡edmdñWoÀ`m CÎmamYm©V (d` df©o 3 Vo 6) bhmZ
øm nmVirn`ªV nmohmoMÊ`mgmR>r nm¡J§S>mdñWonydu Z¡{VH$ _wbm§Mo dV©Z AmË_H|$Ðr, ì`dhmar d O¡{dH$ JaOm§er g§~§{YV
O~m~XmarMm d ñdV§ÌnUo {ZU©` KoÊ`mMm AZw^d AgUo AgVo. CXmhaUmW©, ^yH$ bmJbr H$s BVa _wbm§Mr dmQ> Z
Amdí`H$ AgVo. nmhVm Vo Im`bm gwédmV H$aVo.

Q>ßnm 5 : h¸$m§Mr OmUrd (3) g_mOg§_V dV©Z


øm Q>ßß`mV ì`ŠVrbm g_mOmZo {Xboë`m d¡`pŠVH$ g_mO_mÝ` dV©ZmMr gwédmV {H$emoamdñWoV hmoVo. øm
h¸$m§Mr OmUrd hmoVo. AdñWoV _wbm§Mo JQ> V`ma hmoVmV. JQ>mVrb gdmªZm Oo g§_V
Agob Ë`mZwgma _wbo dV©Z H$aVmV.
_yë`{ejU … 69
(4) ^mdZmnyU© gX²gX²{ddoH$s dV©Z (3) AmB©dS>rb Oa ~o{eñVrZo, A{ddoH$mZo dmJV AgVrb,
øm dV©ZmMr gwédmV H$m¡_m`m©dñWoV hmoVo. Amnë`m Va _wbogwÕm VgoM dmJVmV.
Jar~ {_Ìm§Zm _XV Ho$br nm{hOo, Ago _wbm§Zm dmQ>V AgVo. (4) AmB©dS>rb Oa _wbm§À`m dmJÊ`m~m~V H$moUVohr _V
Vo ñdV:À`m AmB©d{S>bm§Zm Z gm§JVm Amnë`m Jar~ {_Ìm§Zm ì`ŠV H$aVrb ZgVrb, Va _wbo "H$m`©gmYH ' hmoVmV.
_XV H$aVmV. (5) AmB©dS>rb Oa hþHy$_emhr nÕVrZo dmJV AgVrb,
(5) VmaVå`nyU© Ü`o`{Zð> dV©Z Va _wbm§_Ü`o namdb§~r d¥Îmr {Z_m©U hmoVo.
hm Q>ßnm àm¡T>mdñWoV AmT>iVmo. H$mhrhr Pmbo Var, (6) _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmV AmB©Mr ^y{_H$m _hÎdmMr
bmbbwMnV Úm`Mr Zmhr, ho Ü`o`{Zð>o_wio R>aVo. AgVo.

ì`pŠV_ÎdmMo àH$ma _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmV Oer AmB©Mr ^y{_H$m


_hÎdmMr AgVo, Ver {ejH$mMr ^y{_H$m _hÎdmMr ZgVo
noH$ d h°qdJhñQ>© øm§À`m _Vo Z¡{VH$ dV©ZmÀ`m AZwfJ§ mZo H$m? noH$ d h°qdJhñQ>©À`m CnnÎmrÀ`m AmYmao {ejH$mÀ`m
ì`pŠV_ÎdmMo nwT>rb nmM àH$ma AmT>iyZ `oVmV. dV©ZmMm _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda H$moUVm n[aUm_ hmoVmo,
(1) AZ¡{VH$ ì`pŠV_Îd Vo ñnï> H$am.
ho ì`pŠV_Îd AZ¡{VH$VoÀ`m à^mdmImbr AgVo.
Amnë`m dmB©Q> dV©ZmMm BVam§da H$m` n[aUm_ hmoB©b ømMm
{dMma H$aV Zmhr.
(2) H$m`©gmYH$ ì`pŠV_Îd
ho ì`pŠV_Îd ñd`§H|$Ðr AgVo. ñdV:Mm \$m`Xm hmoV
Agob VaM Vo BVam§À`m {hVmMm {dMma H$aVo AÝ`Wm Zmhr.
(3) AZwê$n ì`pŠV_Îd
{Z`_ _moS>Uo A`mo½` hmo`, åhUyZ {Z`_m§M,o g_mO_mÝ`
~m~tMo nmbZ H$aÊ`mda ho ì`pŠV_Îd ^a XoVo.
(4) VH©$eyÝ` {ddoH$s ì`pŠV_Îd
Aem ì`pŠV_Îdmbm {Z`_ H$m AmhoV, Vo `mo½` AmhoV
H$m ho H$ibobo ZgVo. {Z`_m§Mo H$mQ>oH$moanUo nmbZ H$aUo ho
Amnbo H$V©ì` Amho øm ^mdZoVyZ {Z`_m§Mo nmbZ H$aÊ`mda
øm ì`pŠV_ÎdmMm ^a AgVmo.
(5) {ddoH$nyU© na{hVgmYH$ ì`pŠV_Îd
_yë` {dH$mgmÀ`m Ñï>rZo ho ì`pŠV_Îd gdm©oƒ ãby_ øm§Mr ^mdZmË_H$ {dH$mgmMr CnnÎmr
nmVirdaMo AgVo. Ago ì`pŠV_Îd gdmªÀ`m H$ë`mUmMm Aä`mgboë`m KQ>H$mda àíZmMo CÎma {bhm`bm
{dMma H$aV AMyH$ {ZU©` KoV AgVo d Ë`m {ZU©`mZwgma Amnë`mbm AmdS>Vo. ho CÎma {bhm`bm Amnë`mbm gd`
H$m`©dmhr H$aV AgVo. {_imbr Zmhr Va AmnU AñdñW hmoVmo. dmMboë`m nwñVH$mda
MMm© H$am`bm {_imbr Zmhr Va AmnU AñdñW hmoVmo.
AmB©d{S>bm§À`m dV©ZmMm _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda
Amnë`m {dÚmÏ`m©Mr Ano{jV àJVr Pmbr Zmhr H$s AmnU
n[aUm_
àM§S> AñdñW hmoVmo. Amnë`m _ZmVbr hr AñdñWVoMr
AmB©d{S>bm§À`m dV©ZmMm _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda ^mdZm Amnë`m Z¡{VH$ {dH$mgmer g§~§{YV AgVo.
hmoUmè`m n[aUm_mMm Aä`mg noH$ d h°qdJhñQ>© øm§Zr Ho$bm. Amnbm hm AZw^d ãby_ øm§À`m CnnÎmrV AmT>iVmo.
Ë`m§À`m Aä`mgmMo {ZîH$f© nwT>rbà_mUo AmhoV. ãby_ `m§À`m _Vo, _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmV ~m¡{ÕH$
(1) AmB©d{S>bm§À`m dV©ZmV {dg§JVr Agob, Va _wbm§Mo {dH$mgmnojm ^mdZmË_H$ {dH$mg A{YH$ _hÎdmMm AgVmo.
dV©Z {dg§JV AgVo. _wbm§À`m ^mdZmË_H$ {dH$mgmÀ`m AZwfJ§ mZo Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m
(2) AmB©dS>rb Oa _wbm§Zm ZmH$maV AgVrb, Va _wbo AdñWm nwT>rbà_mUo AmhoV.
BVam§Mm Ûof H$aVmV.
_yë`{ejU … 70
(1) AdYmZ
_wbmMo gd©àW_ EImÚm KQ>ZoH$S>o qH$dm MoVH$mH$S>o
AdYmZ OmVo. AdYmZm_wio MoVH$mMr OmUrd hmoVo. Z§Va Vr
OmUrd ñdrH$maÊ`mMr V`mar hmoVo Am{U OmUrd ñdrH$mabr
OmVo. (Am¡) ^maVr` _mZgemñÌmÀ`m Ñï>rZo Z¡{VH$ {dH$mg
(2) à{V{H«$`m Z¡{VH$ {dH$mg H$gm hmoVmo ømg§~§Yr Amnë`m _ZmV
OmUrd ñdrH$maë`mZ§Va Ë`m Om{UdoÀ`m AZwf§JmZo {Okmgm {Z_m©U hmoUo ñdm^m{dH$ Amho. ^maVr` _mZ{gH$VoMo
_wbmMr à{V{H«$`m XoÊ`mMr V`mar hmoVo Am{U à{V{H«$`m {Xbr Vo d¡{eîQ>çM hmo`. ^maVr` _mZgemñÌmZogwÕm Z¡{VH$
OmVo. à{V{H«$`m `mo½` Agob Va Ë`m à{V{H«$`o_wio _wbmbm {dH$mgmMm {dMma nwT>rbà_mUo Ho$bm Amho.
AmZ§X hmoVmo. nmV§ObrÀ`m _Vo - Aqhgm, gË`, AñVo`, ~«÷M`©
(3) _yë`_mnZ d Ag§Jh« øm gm_m{OH$ AmMmamMo AmXe© àñWm{nV H$aUmè`m
Z¡{VH$ _yë`m§Zm `_ Ago åhUVmV. Am{U em¡M, g§Vmof, Vn,
à{V{H«$`oZ§Va _wbmH$Sy>Z _yë`_mnZ KS>Vo. _yë`_mnZ
ñdmÜ`m` øm d¡`pŠVH$ AmMmamMo AmXe© àñWm{nV H$aUmè`m
KS>VmZm _wbm§_Ü`o KQ>Zm qH$dm MoVH$mVrb _yë`m~Ôb {dídmg
Z¡{VH$ _yë`m§Zm {Z`_ Ago åhUVmV. øm _yë`m§Mm {dH$mg
{Z_m©U hmoVmo Am{U _wbmH$Sy>Z _yë`mMm ñdrH$ma hmoVmo. Ë`mZ§Va
åhUOo Z¡{VH$ {dH$mg hmo`. Vmo `moJmÀ`m _mÜ`_mVyZ hmoVmo.
_wbm_Ü`o hiyhiy _yë`{Zð>oMo {dH$gZ ìhm`bm bmJVo.
`moJm_wio {MÎm {dH$mam§nmgyZ _wŠV hmoV amhVo. Am{U {MÎmmV
(4) g§KQ>Z `_, {Z`_ øm§Mr éOdUyH$ d Ë`mM OmoS>rbm Ë`m§Mo g§dY©Z
Ë`mZ§Va _wbm_Ü`o _yë`m§{df`r g§~moY {Z{_©Vr hmoVo. hmoV amhVo.
à^mdr _yë`o H$moUVr, ho _wbmbm H$im`bm bmJVo. Ë`m_wio
_yë`m§Mr EH$ {ZpíMV loUr V`ma hmoD$Z _yë`m§_Ü`o EH$g§YVm hmo`, Amnbo {MÎm {dH$mam§nmgyZ _wŠV ìhmdo Am{U
{Z_m©U hmoVo, ho _yë`m§Mo g§KQ>Z hmo`. øm à{H«$`obm A{YH$ Amnë`m {MÎmmV _yë`m§Mo {dH$gZ hmoV amhmdo, Ago
H$mi bmJVmo. Amnë`mbm Zoh_r dmQ>V AgVo. Ë`mgmR>r ho H$go KS>Vo
hohr Amnë`mbm _mhrV AgUo H«$_àmá Amho. ^maVr`
(5) AZÝ`Ëd Xe©Z _mZgemñÌmÀ`m Ñï>rZo ì`ŠVrMm Z¡{VH$ {dH$mg H$gm hmoVmo,
_yë`m§Mo g§KQ>Z ì`ŠVrÀ`m ì`pŠV_ÎdmV éOVo, Ë`m_wio Vo ñnï> H$am. gÜ`mÀ`m dmVmdaUmÀ`m AZwfJ§ mZo ì`ŠVrMm
_yë`m§er gwg§JV Ago dV©Z ì`ŠVrH$Sy>Z KS>Vo. øm dV©ZmVyZ Z¡{VH$ {dH$mg H$gm hmoVmo?
ì`ŠVrMo gw{ZpíMV VÎdkmZ A{^ì`ŠV hmoVo. Z¡{VH$
{dH$mgmMr hr gdm©oƒ AdñWm hmo`. øm AdñWoV AZÝ`Ëd
Xe©Z Ago åhUVmV.
Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m AmUIr H$mhr CnnÎmr AmhoV
H$m? AgVrb Va H$moUË`m?

_yë`{ejU … 71
(A§) S>m°. g§Vmof _moVram_ _wimdH$a øm§Mo {ZarjU _mÜ`_mVrb dmñVd ì`ŠVtMm qH$dm dmñVd ì`ŠVtÀ`m nmÌm§Mm
Z¡{VH$ {dH$mgmMr à{H«$`m Aä`mgÊ`mgmR>r S>m°. g§Vmof Agob, Va Vmo A{YH$ H$mi {Q>H$Vmo. hm à^md Oa àgma
_moVram_ _wimdH$a øm§Zr doJdoJiçm Hw$Qw>~§ m§Vrb, {Za{Zamiçm _mÜ`_mVrb H$mën{ZH$ nmÌm§Mm Agob, Va Vmo AënH$mi
d`moJQ>m§Vrb ì`ŠVtMo {ZarjU Ho$bo. Ë`m§Zm Ago AmT>iyZ amhVmo.
Ambo H$s, ì`ŠVrMm Z¡{VH$ {dH$mg ì`ŠVrÀ`m Hw$Qw>§~mVrb àJ{V{à` Hw$Qw>§~
dmVmdaU d ì`ŠVrbm hmoUmar Z¡{VH$VoMr OmUrd øm ~m~tda Aem Hw$Qw>§~m§Vrb _wbmbm àJVr H$aÊ`mgmR>r àbmo^Z
Adb§~Zy AgVmo. S>m.° _wimdH$a øm§À`m _Vo - e¡ed, {H$emoa, XmIdbo OmVo. CXmhaUmW©, _wbmbm Ago gm§{JVbo OmVo, "Vy
Hw$_ma, àm¡T> Am{U d¥Õ øm AdñWm§_Ü`o ì`ŠVrMm Z¡{VH$ Aä`mg H$ê$Z Mm§Jbo JwU {_idbo Va Vwbm KS>çmi ~jrg'.
{dH$mg nwT>rbà_mUo hmoVmo. Aem àbmo^Zm_wio _wbo Iyn Aä`mg H$ê$Z Z¡{VH$ _mJm©Zo
(1) e¡ímdmdñWm Mm§Jbo JwU {_idVmVgwÕm. hr àbmo^Z_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
doJdoJiçm Hw$Qw>§~m§_Ü`o e¡edmñWoV Z¡{VH$ {dH$mg hr Z¡{VH$Vm àbmo^ZmnwaVrM _`m©{XV amhVo. øm Z¡{VH$Vo_wio
nwT>rbà_mUo hmoVmo. àbmo^ZmnwaVoM H$m_ H$aÊ`mMr gd` bmJVo.

Y_©^rê$ qH$dm nmn^rê$ Hw$Qw>§~ A{ddoH$s Hw$Qw>§~


øm Hw$Qw>§~m§Vrb bhmZ _wbm§Mm Z¡{VH$ {dH$mg nwT>rb A{ddoH$s Hw$Qw>§~m§Vrb _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda
XmoZ Q>ßß`m§_YyZ hmoVmo. àm_w»`mZo {dnarV n[aUm_ hmoVmo. Aem Hw$Qw>§~m§Vrb _wbo
A{ddoH$sM hmoVmV. _mÌ Aem Hw$Qw>§~m§Vrb _wbm§Zm KaMo
Q>ßnm 1 : ^r{V_ybH$ Z¡{VH$Vm dmVmdaU AmdS>V ZgVo Am{U Ë`m§Zm Mm§Jbo {ejH$, Mm§Jbo
d` df©o 2 Vo 4 øm d`moJQ>mVrb _wbm§Zo Mm§Jbo dmJmdo {_Ì bm^bo Va Aem _wbm§Mm Z¡{VH$ {dH$mg hmoVmo. hr
åhUyZ Ë`mMr AmB© Ë`mbm AZoH$ ~m~tMr ^rVr XmIdV A{ddoH$ {damoY _ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
AgVo. CXmhaUmW©, _yb bdH$a {ZOV Zgob, Va AmB© Ë`mbm X[aÐr Hw$Qw>§~
~mJwb~wdmMr ^rVr XmIdVo. _yb XmV Kmgm`bm, ñZmZ
H$am`bm, Oodm`bm V`ma hmoV Zgob Va AmB© Ë`mbm X[aÐr Hw$Qw>~§ m§_Ü`o àm_w»`mZo nmoQ> ^aÊ`mMm àíZ AgVmo.
nmo{bgmMr, S>m°ŠQ>am§Mr AWdm n[agamVë`m EImÚm YS>YmH$Q> H$moUË`mhr _mJm©Zo nmoQ> ^aUo hr JaO Vrd« Agë`mZo Aem
ì`ŠVrMr ^rVr XmIdVo. Ë`m_wio _yb Mm§Jbo åhUOoM AmB©À`m Hw$Qw>§~m§Vrb _wbm§da Z¡{VH$VoMo g§ñH$ma Ë`m§À`m nmbH$m§H$Sy>Z
_ZmgmaIo dmJVo. hr ^r{V_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. H$mhr _wbm§À`m ìhmdoV hr AnojmM J¡a R>aVo. _mÌ Aem Hw$Qw>§~m§Mr AÞmMr
~m~VrV Ago AmT>iyZ Ambo H$s, Ë`m§À`mda Z¡{VH$VoEodOr àmW{_H$ JaO `mo½` _mJm©Zo {_Q>br, Va nmbH$ _wbm§da
^rVrMmM nJS>m A{YH$ AgVmo. Aer _wbo nwT>rb Am`wî`mV Mm§Jbo g§ñH$ma H$ê$ eH$VmV Am{U _wbogwÕm ho g§ñH$ma J«hU
{^Ìr hmoVmV. H$ê$ eH$VmV. hr g_ñ`m {ZamH$aU_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.

Q>ßnm 2 : {ejm_ybH$ Z¡{VH$Vm JaOy Hw$Qw>§~


d` df©o 4 Vo 6 øm d`moJQ>mVrb _wbmZo Mm§Jbo dmJmdo Z¡{VH$VoZo dmJUo hr H$mhr Hw$Qw>§~m§Mr JaOM AgVo.
åhUyZ nmbH$ _wbmbm {ejoMr ^rVr XmIdV AgVmV. Aem Hw $ Qw > § ~ mVrb à_w I mMm ì`dgm`M Vgm AgVmo .
CXmhaUmW©, ~moQ> MmoIUmè`m _wbmbm AmB© CX~ÎmrMm MQ>H$m CXmhaUmW©, YÝ`mMr MmH$ar H$aUo, YÝ`mÀ`m g§nÎmrMo g§ajU
XoVo. dmB©Q> dmJbo Va Xod nmn XoVmo, {ejm H$aVmo, Ago H$aUo Aem nÕVrMm ì`dgm` Ë`m Hw$Qw>§~mV na§naoZo Ambobm
_wbmbm gm§{JVbo OmVo. Ë`m_wio _yb Mm§Jbo åhUOo nmbH$m§À`m AgVmo. hm ì`dgm` nwT>ogwÕm na§naoZo Mmby amhUma AgVmo.
_ZmgmaIo dmJVmV. hr {ejm_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. _mÌ Ago Hw$Qw>~§ à_wI Amnë`m _wbm§da YÝ`mer Z¡{VH$VoZo dmJÊ`mMo
{ejoMm, {ejoÀ`m ^rVrMm A{VaoH$ Pmbm Va H$mhr _wbo g§ñH$ma H$aVmV. Am{U _wbonU ho g§ñH$ma J«hU H$aVmV. hr
H$moS>Jr ~ZVmV d nmbH$m§À`m Mmoê$Z bnyZ dmB©Q> dmJm`bm JaO _ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
bmJVmV. g§{_l dmVmdaU Agbobo Hw$Qw>§~
àgma _mÜ`_m§Mm à^md Agbobo Hw$Qw>§~ H$mhr Hw$Qw>§~m§Vë`m dmVmdaUm_Ü`o nmn{^éVm, àgma
Aem Hw$Qw>§~m§Vrb _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda àgma _mÜ`_m§Mm à^md, àJ{V{à`Vm Ago AZoH$ KQ>H$ AgVmV.
_mÜ`_mVrb à^mdr ì`ŠVtÀ`m dV©ZmMm n[aUm_ hmoVmo. hr øm§Vbm H$moUVmhr EH$ KQ>H$ à^mdr ZgVmo. Aem Hw$Qw>§~m§Vrb
àgma _mÜ`_ _ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. hm à^md Oa àgma _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda øm gJiçm KQ>H$m§Mm n[aUm_
hmoVmo. hr g§{_l dmVmdaU_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
_yë`{ejU … 72
{ddoH$s Hw$Qw>§~ {ejH$mbm Hw$R>bho r ì`gZ H$aVm `oV Zmhr. S>mŠ° Q>ambm Mmodrg
{ddoH$s Hw$Qw>§~m§_Ü`o _wbm§Zm Mm§Jë`m dmJÊ`mMo Mm§Jbo Vmg é½Ugodm Úmdr bmJVo. eoVH$è`mbm AhmoamÌ H$ï> H$amdo
n[aUm_ d dmB©Q> dmJÊ`mMo dmB©Q> n[aUm_ g_OmdyZ gm§{JVbo bmJVmV. g¡{ZH$ XoemÀ`m g§ajUmgmR>r àmUmn©U H$aÊ`mgmR>r
OmVmV. _wbm§Zm Vem àH$maÀ`m ~moYH$WmgwÕm gm§{JVë`m Zoh_r g‚m amhVmo. hr ì`dgm`_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
OmVmV. _wbm§Zm Mm§Jbo dmJÊ`mMr gd` bmdbr OmVo. hr AmXa_ybH$ Z¡{VH$Vm
gd`_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. ^r{V_ybH$, {ejm_ybH$, àgma Amnë`mno j m dS> r bYmè`m ì`ŠVtMm, Amnë`m
_mÜ`_ _ybH$, àbmo^Z_ybH$, A{ddoH$ {damoY_ybH$, A{YH$mè`m§Mm AmXa R>odÊ`mÀ`m hoVyZo Ë`m§À`mg_moa H$moUVohr
JaO_ybH$. g§{_l dmVmdaU_ybH$ Z¡{VH$Vonojm gd`_ybH$ dmB©Q> dV©Z Ho$bo OmV Zmhr. CXmhaUmW©, EImÚmbm MwHy$Z
Z¡{VH$Vm A{YH$ Mm§Jbr d {Q>H$mD$ AgVo. V§~mIy ImÊ`mMr gd` bmJVo. nU Vmo dS>rbYmè`m
(2) {H$emoamdñWm dŠVtg_moa, A{YH$mè`m§g_moa V§~mIy ImV Zmhr, hr
{H$emoamdñWoV Z¡{VH$ {dH$mg g§JVrda Adb§~yZ AmXa_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
AgVmo. Mm§Jbr g§JV Agob, Va _wbo Mm§Jbr dmJVmV. hr {Z`__ybH$ Z¡{VH$Vm
g§JV_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. H$m`m©b`o, e¡j{UH$ g§ñWm øm§À`m n[agamV V§~mIy
(3) H$m¡_m`m©dñWm ImUo, Yw_«nmZ H$aUo Aem AZoH$ AZ¡{VH$ ~m~tZm {Z`_mZo
H$m¡_m`m©dñWoV Z¡{VH$ {dH$mg hm _wbm§Zm {_iUmè`m ~§Xr AgVo. Aem {Z`_m§Mo nmbZ H$aÊ`mgmR>r AZ¡{VH$ dV©Z
A{^ì`ŠVr ñdmV§Í`mda Adb§~yZ AgVmo. ho ñdmV§Í` {_imbo Ho$bo OmV Zmhr. hr {Z`__ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
Va _wbo Amnë`m A{^ì`ŠVrVyZ H$moUVohr dmB©Q> dV©Z {XgUma H$m`Xm_ybH$ Z¡{VH$Vm
Zmhr ømMr H$miOr KoVmV. hr ñdmV§Í`_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. ^«ï>mMma H$aUo, bmMbwMnV H$aUo, {dZ`^§J H$aUo
(4) àm¡T>mdñWm Aem àH$maMo AZ¡{VH$ dV©Z H$aUo H$m`ÚmZo JwÝhm R>aV
àm¡T>mdñWoV Z¡{VH$ {dH$mg ì`ŠVrbm {_iUmè`m àoaUoda Agë`mZo Ago AZ¡{VH$ dV©Z OmUrdnyd©H$ Q>mibo OmVo, hr
Adb§~yZ AgVmo. hr àoaUm ñd`§-àoaUm qH$dm BVam§H$Sy>Z H$m`Xm_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
{_imbobr àoaUm Agy eH$Vo. øm àoaUoà_mUo doJdoJiçm g§Ho$V_ybH$ Z¡{VH$Vm
àH$maMr Z¡{VH$Vm {dH${gV hmoD$ eH$Vo. EH$m ì`ŠVrV EH$mM gmd©O{ZH$ {R>H$mUr BVam§Zm Ìmg hmoUma Aem nÕVrZo,
àH$maMr qH$dm AZoH$ àH$maMr Z¡{VH$Vm Agy eH$Vo. àm¡T>m_§ Ü`o gä`nUo dmJmdo Ago g§Ho$V AgVmV. Aem g§Ho$Vm§Mo nmbZ
nwT>rb àH$maMr Z¡{VH$Vm Agy eH$Vo. H$aÊ`mgmR>r Vgo Z¡{VH$ dV©Z OmUrdnyd©H$ Ho$bo OmVo. hr
d`_ybH$ Z¡{VH$Vm g§Ho$V_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
AZ¡{VH$VoZo dmJUo ho AmVm Amnë`m d`mbm emo^V na§nam_ybH$ Z¡{VH$Vm
Zmhr, øm Om{UdoVZy àm¡T> ì`ŠVr Z¡{VH$VoZo dmJVo. hr d`_ybH$ "d¡ar Ambm Xmam, Ë`mMm AmXa gËH$ma H$am' øm
Z¡{VH$Vm hmo`. na§naoZwgma àg§Jr d¡è`mMmhr AmXagËH$ma Ho$bm OmVmo. hr
à{Vð>m_ybH$ Z¡{VH$Vm na§nam_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
Z¡{VH$VoZo dmJë`mZo à{Vð>m {_iVo, øm Om{UdoVyZ g§ñH¥${V_ybH$ Z¡{VH$Vm
àm¡T> ì`ŠVr Z¡{VH$VoZo dmJVo. hr à{Vð>m_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. g§ñH¥$VrZwgma gwg§ñH¥$VnUo dmJUo hr g§ñH¥${V_ybH$
O~m~Xmar_ybH$ Z¡{VH$Vm Z¡{VH$Vm hmo`.
àm¡T>mdñWoV ì`ŠVrda àm_w»`mZo H$m¡Qw>§{~H$ O~m~Xmè`m AZwH$aU OmUrd_ybH$ Z¡{VH$Vm
`oD$Z nS>VmV. Ë`m_wio ì`ŠVrH$Sy>Z AZ¡{VH$ dV©Z KS>V bhmZ _wbo Amnbo AZwH$aU H$aVmV, øm Om{UdoVyZ
Zmhr. hr O~m~Xmar_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. àm¡T> ì`ŠVr bhmZ _wbm§g_moa dmB©Q> dV©Z H$aV ZmhrV. hr
ì`dgm`_ybH$ Z¡{VH$Vm AZwH$aU OmUrd_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
àm¡T>mdñWoV ñdrH$mabobm ì`dgm` `eñdr hmoÊ`mgmR>r {damoY_ybH$ Z¡{VH$Vm
ì`ŠVrbm Ë`m ì`dgm`mÀ`m JaOoZgw ma Z¡{VH$VoZo dmJmdo bmJVo. ^«ï> ì`ŠVtZm à{Vð>m bm^y Z`o, g_mOmg_moa MwH$sMo
CXmhaUmW©, XwH$mZXmambm Ë`mMo XwH$mZ doioda CKS>mdo bmJVo. AmXe© {Z_m©U hmoD$ Z`oV øm Om{UdoVyZ ^«ï> ì`ŠVtZm {damoY

_yë`{ejU … 73
Ho$bm OmVmo. hr {damoY_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. _¥Ë`wOmUrd_ybH$ Z¡{VH$Vm
g§H$Q>_ybH$ Z¡{VH$Vm AmVm Amnbo Am`wî` g§nV Ambo, _¥Ë`y Ho$ìhmhr `oD$
g§H$Q>g_`r {damoY, eÌwËd, AZmoiI øm ~m~r {dgê$Z eH$Vmo, øm Om{UdoVyZ d¥Õ ì`ŠVr Z¡{VH$VoZo dmJm`bm
_XV H$aUo hr g§H$Q>_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. bmJVmV. hr _¥Ë`wOmUrd_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.

ghMa_ybH$ Z¡{VH$Vm A{báVm_ybH$ Z¡{VH$Vm


Oo {_iVo Ë`mV g_mYmZmZo OJÊ`mMr, ^«ï>mMma Z Amnë`m AmMma{dMmam§Mm ZdrZ {nT>rbm Ìmg hmoB©b,
H$aÊ`mMr OmUrd nVr-nËZr EH$_oH$m§Zm H$ê$Z XoV AgVmV øm Om{Udo_wio d¥Õ ì`ŠVr A{bánUo dmJm`bm bmJVmV.
d Ë`mZwgma dmJV AgVmV, hr ghMa_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. hr A{báVm_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.

Ë`mJ_ybH$ Z¡{VH$Vm H$miOr_ybH$ Z¡{VH$Vm


ñdV:Mr AmXe© à{V_m OnÊ`mgmR>r ì`ŠVr dmB©Q> Amnë`mZ§Va Amnë`m nwT>À`m {nT>rMo H$m` hmoB©b,
JmooîQ>tMm Ë`mJ H$am`bm bmJVo, ñdmW© Ë`mJ H$am`bm bmJVo, ømMr H$miOr d¥ Õ r ì`ŠVr H$am`bm bmJVmV. hr
nXm§Mm àbmo^Zm§Mm Ë`mJ H$am`bm bmJVo, hr Ë`mJ_ybH$ H$miOr_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
Z¡{VH$Vm hmo`. g_mYmZ_ybH$ Z¡{VH$Vm
gX²dV©Z_ybH$ Z¡{VH$Vm Amnë`mbm Ogo OJm`Mo hmoVo, Vgo AmnU OJbmo øm
ñdV:Mr AmXe© à{V_m OnÊ`mgmR>r ì`ŠVr H$R>moanUo g_mYmZmZo d¥Õ ì`ŠVr Cd©[aV Am`wî` em§VnUo OJm`bm
gX²dV©Z H$aVo, hr gX²dV©_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. bmJVmV hr g_mYmZ_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.

gË`_ybH$ Z¡{VH$Vm H$V©ì`ny{V©_ybH$ Z¡{VH$Vm


H$moUË`mhr n[apñWVrV ì`ŠVr gË`mMr ~mOy gmoS>V AmnU Amnbr gJir H$V©ì`o nma nmS>brV. øm
Zmhr, hr gË`_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. AmZ§XmZo d¥Õ ì`ŠVr Cd©[aV Am`wî` AmZ§XmZo OJm`bm
bmJVmV. hr H$V©ì`ny{V©_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ_ybH$ Z¡{VH$Vm
AnyU©Vm OmUrd _ybH$ Z¡{VH$Vm
d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmZwgma dmJUo, A§YlÕm§Zm ~ir Z
nS>Uo, hr d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. Amnë`m AmUIr AZoH$ Jmoï>r H$amd`mÀ`m ~mH$s
AmhoV, AmUIr AZoH$ Jmoï>r {eH$md`mÀ`m amhÿZ Joë`m AmhoV,
emídV VÎd_ybH$ Z¡{VH$Vm øm Om{UdoVyZ d¥Õ ì`ŠVr Zì`m hwanmZo ZdrZ Jmoï>r H$am`bm
ì`ŠVrMr OrdZàUmbr Aqhgm, gË`, H$éUm, Ý`m`, bmJVmV, {eH$m`bm bmJVmV. hr AnyU©Vm OmUrd_ybH$
X`m, g_Vm, _mZdVm, {dídmË_H$Vm Aem emídV VÎdm§Zgw ma Z¡{VH$Vm hmo`.
R>aVo. øm VÎdm§ZwgmaM ì`ŠVr AmMaU H$aVo, hr emídV
gmW©H$Vm_ybH$ Z¡{VH$Vm
VÎd_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. Aem ì`ŠVr g_mOmMo Z¡{VH$ ZoV¥Ëd
H$aVmV d g_mOmbm `mo½` {Xem XoVmV. AmnU Am`wî`^a Z¡{VH$VoZo dmJbmo, H$moUVrhr dmB©Q>
Jmoï> Ho$br Zmhr øm Om{UdoZo d¥Õ AmÜ`mpË_H$ AmZ§XmZo
(5) d¥ÕmdñWm OJm`bm bmJVmV. hr gmW©H$Vm_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`.
àm¡T>mdñWoVrb Z¡{VH$VoMo gd© àH$ma d¥ÕmdñWoVhr
AmT>iVmV. EH$m d¥Õ ì`ŠVrV A{YH$ àH$maMr Z¡{VH$Vm 4.2.2 _yë` {dH$mgmMr gm_m{OH$ CnnÎmr
AmT>iVo. d¥ÕmdñWoV Z¡{VH$VoMo nwT>rb àH$ma AmT>iVmV. _yë` {dH$mgmÀ`m _mZgemñÌr` CnnÎmtMm Aä`mg
níMmVmn_ybH$ Z¡{VH$Vm H$aVmZm Amnë`m ho ghO bjmV `oVo H$s, øm CnnÎmt_Ü`o
Am`wî`^a AZ¡{VH$VoZo OJboë`m ì`ŠVr d¥ÕmdñWoV gm_m{OH$ KQ>H$m§Mmhr C„oI Ambobm Amho. øm C„oImÀ`m
níMmVmn H$aVmV. hr níMmVmn_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. AZwf§JmZo Amnë`m _ZmV ghO àíZ `oVmo, _yë` {dH$mgmMr
gm_m{OH$ CnnÎmr Zmhr H$m? Va øm àíZmMo CÎma Ago Amho
_¥Ë`y^`_ybH$ Z¡{VH$Vm H$s, _yë` {dH$mgmMr gm_{OH$ CnnÎmrgwÕm Amho. Ë`mMo
_¥Ë`yÀ`m ^`m_wio d¥Õ ì`ŠVr Z¡{VH$VoZo dmJm`bm H$maU Ago Amho H$s, gm_m{OH$ KQ>H$m§{edm` _yë`m§Mo {dH$gZ
bmJVmV. hr _¥Ë`w^`_ybH$ Z¡{VH$Vm hmo`. hmoD$M eH$V Zmhr.

_yë`{ejU … 74
_yë` {dH$gZmÀ`m gm_m{OH$ CnnÎmrZwgma _yë` 4.2.3 _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo KQ>H$
{dH$gZmÀ`m à{H«$`oV ì`ŠVrÀ`m d¡`pŠVH$ dV©Zmbm {VVHo$go
_hÎd ZgVo. g_yhmV AZoH$ ì`ŠVtÀ`m Am§Va{H«$`m KS>V _y ë ` {dH$mgmÀ`m _mZgemñÌr` d gm_m{OH$
AgVmV. øm Am§Va{H«$`m§_YyZ ì`ŠVrMo gm_m{OH$ AmXe© CnnÎ`m§Mm Aä`mg Ho$ë`mda Amnë`m _ZmV àíZ {Z_m©U
{ZpíMV hmoV AgVmV. ì`ŠVrMo AmXe© àm_w»`mZo g_yhmÀ`m hmoVmo, _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo KQ>H$ Zo_Ho$ H$moUH$moUVo
AmXem©er g§~§{YV AgVmV. g_yhmVrb Am§Va{H«$`m§_YyZ AmhoV? Ago àíZ {Z_m©U H$aUo ho Aä`mgmMo _yë`M åhQ>bo
ì`ŠVrMr gm_m{OH$ ^y{_H$mgwÕm AmH$mambm `oV AgVo. nm{hOo. "Aä`mgmZo Ho$di V`ma àíZm§Mr V`ma CÎmao Úm`Mr
ì`ŠVrÀ`m nXmZwgma g_mO, ì`ŠVrMr Z¡{VH$ ^y{_H$m {ZpíMV ZgVmV, Va Zì`m CÎmamÀ`m, Zì`m _m{hVrÀ`m emoYZmgmR>r
H$aVmo. CXmhaUmW©, ZoË`mZo ^«ï>mMma H$aUo, nmo{bgmZo JwÝhm ZdrZ àíZ {Z_m©U H$am`Mo AgVmVm Ago àíZ Á`m Aä`mgmVyZ
H$aUo, {ejH$mZo Z {eH$dUo, {dÚmÏ`m©Zo Aä`mg Z H$aUo ho {Z_m©U hmoVmV, VmoM Iam Aä`mg AgVmo', Ago S>m°. g§Vmof
dV©Z AZ¡{VH$ R>aV AgVo. g_mOmVrb ì`ŠVtZm Ë`m§À`m _moVram_ _wimdH$a øm§Mo _V Amho. Ë`m§À`m øm _VmÀ`m
{ZYm©[aV ^y{_H$m§Mo nmbZ H$amdo bmJVo. Zmhr Va AZ¡{VH$Vm AZwf§JmZo Ë`m§Zr _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmÀ`m KQ>H$m§Mr _m§S>Ur
{Z_m©U hmoVo. hr AZ¡{VH$Vm {Z_m©U hmoD$ Z`o åhUyZ ì`ŠVrÀ`m Ho$br Amho. S>m°. g§Vmof _moVram_ _wimdH$a øm§À`m _Vo,
Z¡{VH$ AmMaUmbm g_mOmVrb ì`ŠVr àmoËgmhZ XoVmV. _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo KQ>H$ nwT>rbà_mUo AmhoV.
g_mOmV Oa _hmZ ì`ŠVr AgVrb, Va ì`ŠVrMo Z¡{VH$ (A) O¡{dH$ KQ>H$
AmMaU ÑT> hmoVo. ì`ŠVrÀ`m Z¡{VH$ AmMaUmbm bmoH$_mÝ`Vm
{_iVo. Zo_Ho$ H$go dmJmdo ho Ooìhm ì`ŠVrbm H$iV Zmhr, _mUyg hm gOrd àmUr Amho. _mZdmbm OJÊ`mgmR>r
Voìhm g_mOmH$Sy>Z {_imboë`m _m{hVrZwgma ì`ŠVrMo AmMaU OZZ, ídgZ, g§doXZm J«hU, à{VgmXZ, aŠVm{^gaU,
Adb§~Zy AgVo. ì`ŠVr g_yhmer EH$ê$n Pmë`mda ì`ŠVrMm hmbMmb, nmofU, {dlm§Vr, AmYma, CËgO©Z, àOZZ,
Ah§H$ma g§nVmo. ì`ŠVr g_yhmVrb _yë`m§Mm ñdrH$ma H$aVo. g_Ýd`Z, _¥Ë`y øm O¡{dH$ {H«$`m H$amì`m bmJVmV. øm
ì`ŠVrbm Ano{jV Agbobr gJirM _yë`o g_yhmV AgVmVM O¡{dH$ {H«$`m§_Ü`o {Z`{_VVm d gmVË` AgÊ`mgmR>r Ë`m§À`mda
Ago Zmhr. nU Aemdoir ì`ŠVrbm Ë`m g_yhmV _yë`o AmhoV g§KQ>Z d Ë`m§À`m_Ü`o g§KQ>Z MoVmg§ñWo_m\©$V R>odbo OmVo.
Ago g_OVo. ì`ŠVrMm g_yhm{df`rMm Ñ{ï>H$moZ gH$mamË_H$ Ë`m_wioM _mZdmV {Z`{_VnUm, dŠVeranUm, gwg§dmX,
AgVmo. earamMr H$miOr, ì`m`m_, Amamo½`Xm`r gd`r, {Zam_`
OrdZ Aem AZoH$ _yë`m§Mr {Z{_©Vr d {dH$mg hmoV amhVmo.
H¥${VerbVm hm Va Amnbm ñd^md Amho Am{U hr ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, O¡{dH$ {H«$`m d Ë`m§À`mda AgUmao
Amnbr gd`gw Õ m. _y ë ` {dH$mgmÀ`m gm_m{OH$ {Z`§ÌU d Ë`m§À`m_Ü`o AgUmao g§KQ>Z ho _yë`{Z{_©VrMo d
CnnÎmrZwgma Vw_À`m nmë¶mÀ`m Z¡{VH$ AmMaUmÀ`m {dH$mgmMo O¡{dH$ KQ>H$ AmhoV.
{dH$gZmgmR>r nmbH$ øm ZmË`mZo Vwåhr H$m` H$amb?
(Am) AmZwd§{eH$ KQ>H$
earamÀ`m _mÜ`_mVyZ O¡{dH$ {H«$`m H$aÊ`mMr j_Vm
_mZdmbm AZwd§emZo àmá hmoVo. _mZdmbm earamMr àmár hmoVo
Vr AZwd§em_wioM. _mUyg OÝ_mbm `oVmo Am{U OJVmo Vmo
AZwd§em_wioM. AZwd§e ZgVm Va _mUyg OÝ_mbm Ambm
ZgVm. Am{U _J Ë`mÀ`m OJÊ`mMm, {d{dY _yë`m§À`m
{Z{_©VrMm d {dH$gZmMm àíZM {Z_m©U Pmbm ZgVm.
AZwd§emMo ApñVËd Amho. AZwd§emMo _mJÀ`m {nT>rH$Sy>Z
nwT>À`m {nT>rH$S>o g§H«$_U hmoVo. g§H«${_V Pmbobm AZwd§e
_mUyg ñdrH$maVmo Am{U OJVmo, Ë`m_wioM gJiçm _yë`m§Mr
{Z{_©Vr d {dH$gZ hmoVo. ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, AZwd§emMo
ApñVËd, g§H«$_U d AZwd§emMr ñdrH¥$Vr ho _yë`{Z{_©Vr d
{dH$gZmMo AmZwd§{eH$ KQ>H$ AmhoV.

(B) _mZ{gH$ KQ>H$

_yë`{ejU … 75
Amnë`mV EImXo _yë` Zmhr, Vo _yë` Amnë`mV AgUo AmXe© ì`ŠVr, KQ>Zm, dmVmdaU, {dMma øm§À`mH$Sy>Z
JaOoMo Amho, hr OmUrd _mZdmbm hmoVo. Ë`m_wio Vo _yë` _mUgmbm _yë`{Z{_©VrMr d {dH$mgmMr àoaUm d _mJ©Xe©Z
Amnë`mV {Z_m©U ìhmdo, Agm g§H$ën _mUyg H$aVmo. Am{U àË`j, AàË`jnUo {_iV amhVo d Ë`mZwgma _mUyg
_yë`{Z{_©Vr d {dH$gZ gmYVmo. ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, _yë`{Z{_©Vr d {dH$mg gmYV amhVmo. ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s,
_yë`mÀ`m C{UdoMr d JaOoMr OmUrd, _yë`{Z{_©Vr d AmXe© ì`ŠVr, KQ>Zm, dmVmdaU, {dMma øm§À`mH$Sy>Z {_iUmao
{dH$gZmMm g§H$ën ho _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo _mZ{gH$ àoaU d _mJ©Xe©Z ho _yë`{Z{_©VrMo d {dH$mgmMo AmXe©_ybH$
KQ>H$ AmhoV. KQ>H$ R>aVmV.
(B©) ^md{ZH$ KQ>H$ (Eo) gm_m{OH$ KQ>H$
_mZdmbm {_iUmao gwIX d Xw:IX AZw^d _mZdmV g_mOmVrb na§nam, {Z`_, H$m`Xo, {Z`§ÌUo, n[adV©Zo,
gwIX d Xw:IX ^mdZm§Mr {Z{_©Vr H$aVmV. øm ^mdZm§Mo Am§Va{H«$`m _mUgmÀ`m _yë`{Z{_©Vrbm d {dH$gZmbm
CXmÎmrH$aU gmYUo hr _mUgmMr ^md{ZH$ JaO AgVo. øm àmoËgmhZ, _mJ©Xe©Z d _mÝ`Vm XoV AgVmV. åhUyZ g_mOmVrb
JaOoÀ`m nyVugmR>r _mUyg ào_, ghmZw^yVr, g_mZw^yVr, øm ~m~r _yë`{Z{_©VrMo d {dH$gZmMo gm_m{OH$ KQ>H$ R>aVmV.
{Oìhmim, gm§ËdZ Aem AZoH$ _yë`m§Mr {Z{_©Vr d {dH$gZ
gmYV AgVmo, ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, _mUgmbm {_iUmao (Amo) gm§ñH¥${VH$ KQ>H$
AZw^d, VX²Zwf§{JH$ ^mdZm§Mr {Z{_©Vr, ^md{ZH$ JaOm§À`m _mUgmMr g§ñH¥$Vr, gm§ñH¥${VH$ na§nam, g§ñH¥${Vg§H$« _U,
nyV©VoMr JaO ho _yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo ^md{ZH$ KQ>H$ g§ñH¥${Vg§H$a øm ~m~r _mUgmÀ`m _yë`{Z{_©Vrbm d
AmhoV. {dH$gZmbm `mo½` diU bmdVmV. åhUyZ øm gm§ñH¥${VH$
~m~r _yë`{Z{_©Vr d {dH$gZmMo gm§ñH¥${VH$ KQ>H$ R>aVmV.
(C) {H«$`m-à{V{H«$`mË_H$ KQ>H$
Ho$di O¡{dH$, AmZwd§{eH$, _mZ{gH$, ^md{ZH$ `m (Am¡) amOH$s` KQ>H$
KQ>H$m§À`m ApñVËdm_wio _yë`{Z{_©Vr d {dH$mg hmoV Zmhr. XoemZo ñdrH$mabobr amOH$s` OrdZàUmbr, nj nÕVr,
øm KQ>H$m§À`m AZwf§JmZo _mUgmbm "ñd'er, n[apñWVrer amOH$s` H$ma^ma nÕVr øm ~m~r _mUgmÀ`m _yë`{Z{_©Vrbm
{H«$`m-à{V{H«$`m H$amì`m bmJVmV. {H«$`m-à{V{H«$`m§Mo n[aUm_ d {dH$gZmbm J{V_mZ H$aVmV. Ë`m_w i o øm ~m~r
g_OyZ ¿`mdo bmJVmV. Amdí`H$VoZgw ma {H«$`m-à{V{H«$`m§_Ü`o _yë`{Z{_©VrMo d {dH$gZmMo amOH$s` KQ>H$ R>aVmV.
~Xb H$amdo bmJVmV. Aem {H«$`m-à{V{H«$`m§_wio _yë`{Z{_©Vr
d {dH$gZ hmoV amhVo. gd© _yë`m§À`m {Z{_©VrgmR>r d (A§) n[apñWVrOÝ` KQ>H$
{dH$gZmgmR>r øm {H«$`m-à{V{H«$`m Amdí`H$ AgVmV. n[apñWVrOÝ` KQ>H$ O¡{dH$ KQ>H$m§Mo ghOrdZ,
ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, _mUgmÀ`m "ñd'er n[apñWVrer O¡{dH$-AO¡{dH$ KQ>H$m§Mo nañnamdb§~Z ømV {Z_m©U hmoUmao
KS>Umè`m {H«$`m-à{V{H«$`m, øm {H«$`m-à{V{H«$`m§À`m Z¡g{J©H$, _mZd{Z{_©V AdamoY, ObgmjaVm, n`m©daU
n[aUm_m§Mo AmH$bZ d Ë`mZwgma {H«$`mà{V{H«$`m§_Ü`o hmoUmao gmjaVm, d¥j gmjaVm, new gmjaVm, àmUr gmjaVm
~Xb ho _yë`{Z{_©VrMo d {dH$mgmMo {H«$`m-à{V{H«$`mË_H$ øm§gma»`m _yë`{Z{_©Vrbm d _yë` {dH$gZmbm H$maUr^yV
KQ>H$ hmoV. R>aVmV. åhUyZ ho AdamoY _yë`{Z{_©VrMo d {dH$mgmMo
n[apñWVrH$s` KQ>H$ R>aVmV.
(D$) e¡j{UH$ KQ>H$
"ñd'er d n[apñWVrer {H«$`m-à{V{H«$`m H$aVmZm (A:) amï´>r` KQ>H$
_mUyg "ñd'Mo, BVam§Mo {ZarjU H$aVmo. øm {ZarjUmVyZ {H«$`m- amï´>mMm B{Vhmg, amï´>r` na§nam, àVrHo$, amï´>r` JaOm
à{V{H«$`m H$em H$amì`mV ømMo AÜ``Z H$aVmo. øm {H«$`m- øm ~m~r amï´>r` _yë`m§À`m {Z{_©Vrbm d {dH$gZmbm àoaH$
à{V{H«$`m H$em H$amì`mV ho ~aoMXm _mUgmbm Am¡nMm[aH$nUo, R>aVmV. åhUyZ øm ~m~r _yë`{Z{_©VrMo d {dH$mgmMo amï´>r`
AZm¡ n Mm[aH$nUo {eH${dbo g w Õ m OmVo . øm AÜ``Z- KQ>H$ R>aVmV.
AÜ`mnZm_wio _mUyg _yë`m§Mr {Z{_©Vr d {dH$mg gmYV amhVmo.
ømdê$Z ñnï> hmoVo H$s, {ZarjU, AÜ``Z, AÜ`mnZ ho
(H$) OmJ{VH$ KQ>H$
_yë`{Z{_©Vr d {dH$mgmMo e¡j{UH$ KQ>H$ R>aVmV. Am§Vaamï´>r` JaOm, {d{Z_`, g_ñ`m øm ~m~r
Am§Vaamï´>r` qH$dm OmJ{VH$ _yë`m§À`m {Z{_©Vrbm d {dH$gZmbm
(E) AmXe©_ybH$ KQ>H$ àoaH$ R>aVmV. åhUyZ øm ~m~r _yë`{Z{_©VrMo d {dH$mgmMo
_yë`{ejU … 76
OmJ{VH$ KQ>H$ R>aVmV. ào_ ho _yë` A{YH$ {dH${gV Pmbobo AgVo Va Xwgè`m
ì`ŠVr_Ü`o nwñVH$ào_ ho _yë` A{YH$ {dH${gV Pmbobo
(I) d¡pídH$ KQ>H$ AgVo. _yë`m§À`m gdm©oƒ ñVamn`ªV gJiçm ì`ŠVr
{dídm{df`rMr {Okmgm, {díd{Z{_©VrMo JyT>, {dídmMm nmohmoMy eH$V ZmhrV. _yë`m§À`m gdm©oƒ nmVirn`ªV
emoY, {dídmMm Aä`mg øm ~m~r {dídgmjaVm, {dídào_, nmohmoMboë`m ì`ŠVtMr g§»`m H$_r AgVo, Va _yë`m§À`m
{díd~§YwËd, {dídZmJ[aH$Ëd, {dídmË_H$Vm Aem d¡pídH$ {ZåZV_ ñVamn`ªV nmohmoMy eH$Umè`m ì`ŠVtMr g§»`m
_yë`m§À`m {Z{_©VrgmR>r Am{U {dH$gZmgmR>r H$maUr^yV R>aVmV. H$_r AgVo. _yë`m§Mm _Ü`_ ñVa JmR>Umè`m ì`ŠVtMr
åhUyZ øm ~m~r _yë`{Z{_©VrMo d {dH$gZmMo d¡pídH$ KQ>H$ g§»`m gdm©{YH$ AgVo. EImÚm OZg§»`oÀ`m _yë`
R>aVmV. {dH$gZmMm AmboI àgm_mÝ` g§^d dH«$mgmaIm
_yë`m§À`m {Z{_©VrMo d _yë`m§À`m {dH$mgmMo Cn`w©ŠV AgVmo.
KQ>H$ nañnanyaH$ d nañnanmofH$ AgVmV. øm KQ>H$m§Mo (5) _yë`m§Mm {dH$mg àm_w»`mZo n[apñWVrer {ZJ{S>V
nañnam§da {Z`§ÌU AgVo. øm KQ>H$m§_Ü`o g_Ýd` AgVmo. AgVmo.
øm {Z`§ÌU g_Ýd`m_Ü`o {dg§dmX {Z_m©U Pmbm H$s, (6) _yë`m§Mm {dH$mg ì`ŠVrÀ`m emar[aH$, _mZ{gH$,
Ad_yë`m§Mr {Z{_©Vr hmoVo. Ad_yë`m§Mr {Z{_©Vr hmoD$ Z`o ^md{ZH$ d gm_m{OH$ {dH$mgmer {ZJ{S>V AgVmo.
åhUyZ _yë`{Z{_©VrÀ`m d {dH$gZmÀ`m KQ>H$m§Mo nañnam§da (7) AmYr _yë`mMr OmUrd hmoVo, Z§Va Vo _yë` {Z_m©U
{Z`§ÌU AgVo. øm KQ>H$m§_Ü`o nañna g_Ýd`Z amhrb ømMr ìhmdo hr ^mdZm {Z_m©U hmoVo Am{U Z§Va _yë`{Z{_©Vr
H$miOr àË`oH$mZo KoVbr nm{hOo. Ë`mMà_mUo àË`oH$mZo hmoVo d Ë`mZ§Va _yë`mMm {dH$mg ìhm`bm bmJVmo.
ñdV:À`m emar[aH$ OrdZmMr H$miOr KoVbr nm{hOo. H$maU _yë`{Z{_©Vr d {dH$gZmÀ`m øm ñWyb à{H«$`odê$Z
gd© _yë`m§Mm Am{U _yë`m§À`m {Z{_©Vr d {dH$gZmgmR>r ñnï> hmoVo H$s, _yë`{Z{_©VrMr d {dH$gZmMr; kmZm§J,
H$maUr^yV R>aUmè`m gd© KQ>H$m§À`m Om{UdoMm _ybmYma O¡d ^mdZm§J d {H«$`m§J hr VrZ A§Jo AmhoV.
eara hmo`.
(8) _yë`m§Mo {dH$gZ ñWwbmH$Sy>Z gyú_mH$S>o hmoVo, åhUOoM
4.2.4 _yë` {dH$gZ à{H«$`m àW_ ñWyb ñdê$nmMr _yë`o V`ma hmoVmV. Z§Va Ë`mÀ`m
ñdê$nmV gyú_Vm d Zo_Ho$nUm øm ~m~r `m`bm
_yë`{Z{_©VrMo Am{U {dH$mgmMo KQ>H$ Aä`mgVmZm bmJVmV.
_yë` {dH$gZmMr à{H«$`m Zo_H$s H$er AgVo, hm {dMma (9) _yë`m§Mo {dH$gZ kmVmH$Sy>Z AkmVmH$S>o hmoVo. åhUOo
Amnë`m _ZmV `oUo ñdm^m{dH$ Amho. Ë`mM ñdm^m{dH$VoZo AmYr X¡Z§{XZ ì`dhmamVbr, AZw^dmVbr _yë`o V`ma
AmnU _yë` {dH$gZmMr à{H«$`m Aä`mgy. _yë`{Z{_©VrMo d hmoVmV Z§Va AmÜ`mpË_H$ ñdê$nmMr _yë`o V`ma hmoVmV.
{dH$gZmMo KQ>H$, _y ë ` {dH$mgmÀ`m gm_m{OH$ d (10) EH$m ì`ŠVr_Ü`o AZoH$ _yë`m§Mo {dH$gZ hmoVo. Z§Va
_mZgemñÌr` CnnÎ`m `m§dê$Z ñnï> hmoVo H$s, _yë`m§Mm {dH$mg Ë`m _yë`m§Mr lo{U~Õ aMZm V`ma ìhm`bm bmJVo.
hr ì`pŠVJV Am{U {Za§Va MmbUmar à{H«$`m Amho. Ë`mVbo EH$ _yë` à_wI R>aVo Am{U øm à_wI _yë`mÀ`m
(A) _yë`m§Mm {dH$mg d ì`pŠVJV à{H«$`m Am{YnË`mImbr BVa _yë`o AgVmV. à_wI _yë`
ì`ŠVrÀ`m dV©Zmbm `mo½` {Xem XoV AgVo.
_yë` {dH$mgmÀ`m à{H«$`oMm Aä`mg Ho$ë`mda Amnë`m
(11) ~hþg»§ ` ì`ŠVr emídV _yë`m§ZmM OrdZ^a AmXe©^Vy
bjmV `oVo H$s,
d à_mU^yV _mZVmV.
(1) àË`oH$ ì`ŠVr_Ü`o _yë`m§Mr {Z{_©Vr hmoV AgVo.
(12) _yë`{dH$mg hr {Za§Va MmbUmar à{H«$`m AgVo.
(2) àË`oH$ ì`ŠVr_Ü`o _yë`m§Mo {dH$gZ hmoV AgVo.
(3) _y ë ` {dH$mgmÀ`m ñWy b AdñWm nw T > r bà_mUo Amnbo AÜ``Z hrgwÕm {Za§Va MmbUmar à{H«$`m
AmT>iVmV- àM{bV {Z`_m§Mo AZwnmbZ d ZdrZ AgVo. H$moUr {H$Vrhr Zmhr åhQ>bo, BVHo$M H$m` AmnU
_yë`m§Mr {Z{_©Vr, g_yhmVrb AmXemªMo AZwnmbZ, ñdV: Zmhr åhQ>bo Var Amnë`m AÜ``ZÀ`m, Aä`mgmÀ`m
VÎd{Zð> {ddoH$nyU© dV©Z. {Za§VaVobm Vo _mÝ` ZgVo. _yë`m§Mm {dH$mg hr ì`pŠVJV
(4) _yë` {dH$gZmÀ`m à{H«$`oV ì`pŠV{^ÞVm AmT>iVmV. {Za§Va MmbUmar à{H«$`m Amho.
gJiçmM ì`ŠVt_Ü`o _yë`m§Mo {dH$gZ EH$m d Ë`mM
JVrZo hmoV ZgVo. gJiçmM ì`ŠVt_Ü`o gJirM _yë`o (Am) _yë`m§Mm {dH$mg : {Za§Va MmbUmar à{H«$`m
{dH${gV hmoV ZgVmV. EImÚm ì`ŠVr_Ü`o n`m©daU _yë`m§Mm {dH$mg hr {Za§Va MmbUmar à{H«$`m Amho.

_yë`{ejU … 77
Am`wî`mVbm jU {Z jU ì`ŠVrbm AZw^d XoV AgVmo. H$maU AmXe© hm AZoH$ _yë`m§Mm EH$mË_ g_wƒ` AgVmo.
àË`oH$ jUmbm {_iUmam AZw^d Zdm AgVmo. _mUyg Aem PmS>mÀ`m gmdbrV Oer PmS>mÀ`m gJiçm nmZm\w$bm§Mr
{d{dY AZw^dm§Zr g_¥Õ hmoV amhVmo. ho AZw^d _mUgmbm gmdbr EH$mË_ Pmbobr AgVo, Ver AmXem©V AZoH$ _yë`o
ñdñW ~gy XoV ZmhrV. _mUyg øm AZw^dm§Zm à{VgmX XoV EH$mË_ Pmbobr AgVmV. AqhgoÀ`m gmdbrV gË`, Ý`m`,
amhVmo. øm à{VgmXm§VyZ _yë`o AmH$mambm `oVmV. AmnU Zoh_r H$éUm, _¡Ìr, An[aJ«h, g_Vm, j_m Aem AZoH$ _yë`m§À`m
åhUVmo, d¥Õm§Mm AmXa Ho$bm nm{hOo, Ë`m§À`màVr lÕm R>odbr gmdbrMm dg§V AgVmo. nU Aem AmXem©À`m ApñVËdmgmR>r
nm{hOo; H$maU Ë`m§À`mOdi AZw^dm§Mo JmR>moS>o AgVo. ho AmXem©Mo nmbZ g_mOmV Amdí`H$ R>aVo. AmXem©À`m
AZw^dm§Mo JmR>mSo >o Iè`m AWm©Zo _yë`m§Mo JmR>mSo >o AgVo. _yë`m§Mo nmbZmZoM AmXem©Mo ApñVËd {gÕ hmoV AgVo. nU
JmR>moS>o EH$m {XdgmV V`ma ZgVo hmoV. Vo Hw$R>o V`mahr ZgVo nmbZmgmR>r AmXe© Agmdm bmJVo, {Z_m©U ìhmdm bmJVmo.
{_iV. àË`oH$mMo _yë`m§Mo JmR>moS>o ñdV:Mo AgVo. ñdV: AmXe© {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r _yë`m§À`m {dH$gZmMr à{H«$`m {Za§Va
H$_mdbobo AgVo. H$maU _yë`m§Mm {dH$mg hr {Za§Va MmbUmar Agmdr bmJVo. _yë` {dH$gZmÀ`m à{H«$`oV I§S> nS>bm H$s
à{H«$`m AgVo. Am{U hr à{H«$`m {Za§Va gwê$ amhUogwÕm Ad_yë`o ~moH$mië`m{edm` amhV ZmhrV. g_VoMo {dH$gZ
Amdí`H$ AgVo, ho Amnë`mbm nwT>rb {ddoMZmdê$Z ñnï> {Za§Va Pmbo Zmhr, Va OmVr`Vm øm Ad_yë`m§Mo ñVmo_
hmoVo. _mOë`m{edm` amhV Zmhr. g_mOmV Am{W©H$ Zr{V_Îmm øm
_yë`m§À`m {dH$gZmV {Za§VaVm Agmdr bmJVo.
(1) O¡{dH$ _yë`m§À`m AmYmamgmR>r
(4) ZdrZ AmXem©À`m {Z{_©VrgmR>r
hr Jmoï> ñnï> Amho H$s, _mUgmbm OJÊ`mgmR>r O¡{dH$
g_mOmV emídV AmXem©~amo~a Zdm AmXe© bmJVmo.
_yë`m§Mm AmYma bmJVmo. Vmo Zgob Va _mUyg OJy eH$V
OJÊ`mgmR>r Ogm emídV AmË_m bmJVmo, Vgm Zdm ídmggwÕm
Zmhr. _mUgmÀ`m OJÊ`mgmR>r Amdí`H$ Agboë`m O¡{dH$
bmJVmo. Zdm ídmg OrdZmbm J{V_mZ H$aV AgVmo,
_yë`m§À`m AmYmamgmR>r _yë`m§Mm {dH$mg {Za§Va gwê$ amhUo
OrdZm{df`rMo AmH$bZ dmT>dV AgVmo. ho AmH$bZ
H«$_àmá R>aVo.
àJ_Zerb Aem Zì`m {dMmam§Mo CX²KmofU H$aV AgVo.
(2) _yë` {dH$mgmÀ`m e¥§IbogmR>r Ë`m_wio à~moYZmMm Zdm gya C_Q>m`bm bmJV AgVmo. åhUyZM
_yë` {dH$mgmMm EH$ {ZpíMV H«$_ AgVmo. Amnbm gVr OmUo ho EHo$H$miMo AÎ`wƒ _yë` AmVm {ZåZV_ Ad_yë`
hm AZw^d Amho H$s, {H$emoamdñWoV "_¡ÌrMo _yë`' {dH${gV R>aV AgVo. nm{Vd«Ë` ho _yë` _mJo nSy>Z ñÌr-nwéf g_mZVm
hmoVo, åhUyZ àm¡T>mdñWoV "gdmªàVr {Oìhmim' {Z_m©U hmoVmo. ho _yë` à~b R>aV AgVo. `mM~amo~a ObgmjaVm, n`m©daU
Amnë`m øm AZw^dmdê$Z ñnï> hmoVo H$s, {dH$mgmÀ`m {d{eï> gmjaVm, OrdZgmjaVm Aer Zdr _yë`o nwT>o `oV AmhoV.
AdñWoV {d{eï> _yë` {dH${gV hmoVo. nwT>À`m AdñWoVrb _yë`o éO{dÊ`mgmR>r ZdrZ AmXe© bmJVmV. Aem Zì`m
_yë`m§Mm {dH$mg AmYrÀ`m AdñWoVrb _yë`m§À`m {dH$mgmda AmXemªÀ`m {Z{_©VrgmR>r _yë` {dH$gZmMr à{H«$`m {Za§Va
Adb§~yZ AgVmo. hr _yë` {dH$mgmMr e¥§IbmM åhQ>br Agmdr bmJVo.
nm{hOo. hr e¥§Ibm gbJ amhÊ`mgmR>r _yë` {dH$gZmV {Za§Va ZdrZ AmXem©Mr {Z{_©Vr - hm \$ma _moR>m d \$ma
amhUo Amdí`H$ R>aVo. Zmhr Va, "{H$emoamdñWoV _¡Ìr ho _yë` _hÎdmMm àíZ
{dH${gV Pmbo Zmhr, Va àm¡T>mdñWoV gdmªàVr {Oìhmim (1) _yë` {dH$gZmMr à{H«$`m {Za§Va gwê$ AgUo
{dH${gV hmoV Zmhr. Á`mbm BVam§àVr {Oìhmim ZgVmo, Amdí`H$ H$m Amho?
Ë`mÀ`m~Ôb BVam§À`m _ZmVbm Amobmdm bdH$a H$moaS>m hmoVmo
Am{U _J, Á`mbm Hw$UrM Odi H$aV Zmhr, Ë`mbm ñdV:Mm
EH$bH$m|S>onUm Odi H$amdm bmJVmo.
(3) AmXe© _yë`m§À`m nmbZmgmR>r
EH$bH$m|S>onUm Odi H$aÊ`mMr doi Amnë`mda `oD$
Z`o åhUyZ _Zwî` g_mOmV amhVmo. g_mOmV amhÊ`mgmR>r
g_mOerb AgUo hr Amdí`H$ AQ> AgVo. `m_wio AmnU
g_mOmVrb AmXem©Mo nmbZ H$aVmo. hr AmXem©À`m nmbZmMr (2) emídV _yë`m§À`m ApñVËdm~amo~a g_mOmV ZdrZ
~§YZH$maH$Vm BVa _yë`m§er AZw~§YZ {Z_m©U H$aV AgVo. _yë`m§Mr {Z{_©Vr hmoUo Amdí`H$ H$m Amho?

_yë`{ejU … 78
narjoÀ`m V`marH$S>o bj {Xbo, Va Ë`mMo df© dm`m OmUma.
Amnë`m narjobm Amnë`m Ñï>rZo _yë` Amho. Am{U Ë`mÀ`m
narjobm Amnë`m Ñï>rZo _yë` Amho. åhUOo hm g§Kf© XmoZ
_yë`m§_Ybm Amho. øm XmoZ _yë`m§_Ü`o AMmZH$ {Vgam
_yë`mMrhr ^a nSy> eH$Vmo. Amnë`m ~mbnUrÀ`m
AmR>dUtMm Vmo aå` Ioi KoD$Z Vã~b Vrg dfmªZ§Va
Amnbm ~mb{_Ì Amnë`mbm ^oQ>m`bm `oD$ eH$Vmo. Am{U
ømM jUmbm KamV Amnbr _wbJr AmOmar nSy> eH$Vo...
AmVm Amnë`m Aä`mgmMo _yë` _hÎdmMo H$s Amnë`m
{dÚmÏ`m©À`m Aä`mgmMo _yë` _hÎdmMo H$s Amnë`m
~mb{_ÌmÀ`m ^oQ>rMo _yë` _hÎdmMo H$s KamV AmOmar
4.2.5 _yë` g§Kf© nS>boë`m Amnë`m _wbrÀ`m godoMo _yë` _hÎdmMo? hm
daÀ`m XmoÝhr àíZm§Mr CÎmao AmnU Z¸$sM {b{hbr g§Kf© {ZpíMVnUo _yë`m§_YbmM Amho. øm§Vbo H$moUVohr
AgVrb. nU hr CÎmao {b{hÊ`mnydu Amnë`mbm àíZ nS>bm _yë` Q>miVm `oÊ`mgmaIo Zmhr.
Agob, H$moUË`m àíZmMo CÎma AmYr {bhmdo? n{hë`m H$s AmnU _yë` g§Kfm©Mr AmUIr H$mhr CXmhaUo nmhÿ-
Xw g è`m? Xmo Ý hr àíZ gmaIo M _hÎdmMo . Vo d T>çmM (1) Amnbo Jwê$ ÐmoUmMm`© øm§À`mda {eî` åhUyZ Amnbr
Vmobm_mobmMo. XmoÝhr àíZm§Zm _yë` Amho. XmoÝhr àíZm§Mr CÎmao lÕm Amho. nU Ë`mMdoir Amnbr ~mOy gË`mMr
{b{hVmZm Oo {dMma ì`ŠV hmoUma AmhoV Ë`m {dMmam§Zm _yë` Amho - øm§n¡H$s H$moUË`m _yë`mMr {ZdS> H$amdr,
Amho. H$moUË`m àíZmÀ`m AZwfJ§ mZo ì`ŠV hmoUmè`m {dMmamÀ`m Y_©amOmÀ`m _ZmV gwê$ Pmbobm _yë` g§Kf©.
_yë`mbm AJ«H«$_ Úm`Mm? n{hë`m H$s Xwgè`m? (2) ñdamÁ` _hÎdmMo H$s gm_m{OH$ gwYmaUm _hÎdmÀ`m
Amnë`mbm XmoZn¡H$s EH$ àíZ gmoS>dm`Mm AgVm Va - {Q>iH$, AmJaH$a dmXmÀ`m doir Ë`m doiÀ`m
Amnë`mbm àíZ nS>bm AgVm - H$moUVm àíZ gmoS>dmdm? ^maVr`m§Zm nS>bobm àíZ.
n{hbm H$s Xwgam? (3) EH$m Omd`mH$S>o ZdrZ J¥hàdoemMm H$m`©H«$_ Amho,
Ago àíZ nS>Uo hm EH$ àH$maMm g§Kf©M Amho. Ë`mM {Xder Ë`mM doir Xwgè`m Jmdr Agboë`m
Ago g§Kf© Amnë`mbm OrdZmV ~aoMXm `oVmV. Xwgè`m Omd`mH$S>o ZdrZ XwH$mZmMo CX²KmQ>Z. XmoZ
Jmdm§_Ü`o EdT>o A§Va H$s EH$mM {Xder XmoÝhr Jmdm§Zm
AmnU Aem g§Kfm©Mo AmUIr EH$ CXmhaU nmhÿ. OmUo AeŠ` - H$mo U mÀ`m Jmdm Omdo ? -
Amnbr `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>mÀ`m à^mVamdm§Zm nS>bobm àíZ.
narjm CÚmnmgyZ gwê$ hmoV Amho. AmnU Amnë`m (4) Amnë`m AmdS>rÀ`m Jm`ZmÀ`m Šbmgbm Omdo H$s
Aä`mgmV JH©$ AmhmV. øm narjoV Mm§Jbo JwU g§nmXZ Ë`mM doir Agboë`m ì`pŠV_Îd {dH$mg {e{~ambm
H$ê$Z Amnë`mbm Amnë`m {dÚmÏ`mªg_moa Amnbm AmXe© Omdo? - Jw§OZbm nS>bobm àíZ.
{Z_m©U H$amd`mMm Amho. Amnë`mbm _wirM doi Zmhr. (5) AmOmar Agboë`m AmB©bm KaH$m_mV _XV H$amdr
EdT>çmV Amnbm EH$ {dÚmWu Amnë`m Kar `oVmo. H$s CÚmÀ`m Am`.Am`.Q>r. àdoe narjoMm Aä`mg
CÚmnmgyZ Ë`mMrgwÕm narjm gwê$ hmoV Amho. AmnU Ë`mbm H$amdm? - A_o`bm nS>bobm àíZ.
{eH$dV Agboë`m {df`mMrM CÚm narjm Amho. Vmo
Amnë`mbm øm {df`mg§~§Yr ~è`mM AS>MUr {dMmaVmo. (A) _yë` g§Kf© : g§H$ënZm
Amnë`m bjmV `oV,o Ë`mÀ`m AS>MUr gmoS>dVmZm Amnbm darb CXmhaUm§dê$Z Amnë`mbm _yë` g§Kfm©Mr
gJim {Xdg OmUma Am{U Vmo Va aS>m`bm bmJbm Amho. g§H$ënZm ñnï> hmoVo. hr g§H$ënZm A{YH$ ñnï> hmoÊ`mgmR>r
CÚmÀ`m nona_Ü`o Zmnmg hmoÊ`mMr ^rVr Ë`mbm dmQ>V _yë` g§Kf© Ho$ìhm {Z_m©U hmoVmo Am{U Ho$ìhm {Z_m©U hmoV
Amho. Amnë`m _ZmV g§Kf© gwê$ hmoVmo - H$embm àmYmÝ` Zmhr, ho bjmV KoUo Amdí`H$ R>aVo.
Úmdo, Ë`mÀ`m Aä`mgmbm H$s Amnë`m Aä`mgmbm?
_yë` g§Kf© Ho$ìhm {Z_m©U hmoVmo?
Ë`mÀ`m narjoÀ`m V`marbm H$s Amnë`m narjoÀ`m
V`marbm? Ë`mÀ`m narjoÀ`m V`marH$S>o bj {Xbo, Va Ooìhm XmoZ qH$dm XmoZnojm A{YH$, ñd_mÝ`, ñdñdrH¥$V,
Amnbm CÚmMm nona OmUma åhUOo amhUma. Am{U Amnë`m g_mO_mÝ`, g_mO ñdrH¥$V, g_Vrd« Am{U gma»`mM

_yë`{ejU … 79
_hÎdmÀ`m Am{U gma»`mM àmYmÝ`H«$_mMo AgVmV d Ë`mVyZ Vr gJir _yë`o ñd-ñdrH¥$V, ñd-_mÝ`, g_mO
EH$m _yë`mMr {ZdS> H$am`Mr AgVo, Voìhm _yë` g§Kf© {Z_m©U ñdrH¥$V, g_mO_mÝ`, gma»`mM Vrd«VoMr, gmaIrM
hmoVmo. Xoembm ñdV§Ì H$aÊ`mgmR>r Aqhgm, gË`mJ«hmÀ`m _hÎdmMr, gma»`mM àmYmÝ`H«$_mMr AgVmV.
_mJm©Mm Adb§~ H$am`Mm H$s geñÌ H«$m§Vr H$am`Mr, hm (3) EImÚm n[apñWVrV EImXo _yë` g_mO-ñdrH¥$V qH$dm
_yë` g§Kf© ^maVmÀ`m ñdmV§Í`nyd© H$mimV AZoH$ VéU g_mO _mÝ` Zgy eH$Vo. nU Vo g_mO{hVH$maH$ AgVo.
Xoe^ŠVm§À`m _ZmV {Z_m©U Pmbm hmoVm. Ohmb JQ>mÀ`m CXmhaUmW©, nydu d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ ho _yë` g_mO
_mJm©Zo Om`Mo H$s _dmi JQ>mÀ`m _mJm©Zo Om`Mo. ñdrH¥$V d g_mO_mÝ` ZìhVo. nU g_mO{hVmÀ`m
Ñï>rZo øm _yë`mMr éOdUyH$ Amdí`H$ hmoVr. Ë`mM
_yë` g§Kf© Ho$ìhm {Z_m©U hmoV Zmhr?
H$mimV gmjaVm àgmahr _hÎdmMm hmoVm. Aem
Ooìhm Ho$di EH$ Am{U EH$M _yë` Vrd« AgVo, n[apñWVrV EImÚm gm_m{OH$ H$m`©H$Ë`m©À`m _ZmV
Voìhm _yë` g§Kf© {Z_m©U hmoV Zmhr. d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ éO{dÊ`mÀ`m H$m`m©bm dmhÿZ ¿`m`Mo
_yë` g§Kf© Ho$ìhm {Z_m©U hmoV Zmhr - ho ñnï> hmoÊ`mgmR>r H$s gmjaVm àgmamÀ`m H$m`m©bm dmhÿZ ¿`m`Mo? Agm
AmnU AmUIr EH$ CXmhaU bjmV Ko D $. AWm© V g§Kf© {Z_m©U Pmbm Agob.
Amnë`mgma»`m Iè`m AmXe© {ejH$mÀ`m dJm©V Agm àg§J (4) _yë` g§Kf© EH$mM ì`ŠVrÀ`m qH$dm g_{dMmar
¹${MVM KSy> eH$Vmo - EH$ {dÚmWu Xwgè`m {dÚmÏ`m©Mo ì`ŠVtÀ`m EH$m JQ>mÀ`m _mZ{gH$ nmVirda AgVmo.
nwñVH$ MmoaVmo. hr VH«$ma Amnë`mH$S>o `oVo. Á`mZo nwñVH$ (5) Á`m _yë`m§n¡H$s EH$m _yë`mMr {ZdS> H$am`Mr AgVo,
Mmoabo Ë`mÀ`m {_Ìmbm ho Mmoar àH$aU _mhrV AgVoo. nU Vmo Vr gJir _yë`o ì`ŠVrbm hdrhdrer AgVmV. ømMm
H$mhrhr gm§JV Zmhr. H$maU {_Ìào_mnmoQ>r {_ÌmÀ`m MwH$sda AW© Agm H$s, H$Q>© bo{dZ øm _mZgemñÌkmZo
nm§Kê$U Kmbm`Mo H$s Iao ~mobm`Mo hm g§Kf© Ë`mÀ`m _Zm_Ü`o gm§{JVboë`m "hdo-hdo' øm _mZ{gH$ g§Kfm©gmaIm
{Z_m©U Pmbobm AgVmo. hm g§Kf© _yë` g§Kf© R>aV Zmhr. _yë` g§Kf© AgVmo.
H$maU {_ÌmÀ`m MwH$sda nm§Kê$U KmbUo ho {_Ìào_ R>aV
Zmhr. ho Va Ë`mÀ`m Mmoarbm àmoËgmhZ XoÊ`mgmaIo R>aVo. hr ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
Va {_Ìm§Mr EH$ àH$mao \$gdUyH$. ho Ad_yë` hmo`. Ë`m_wio (1) _yë` g§Kfm©Mr H$moUVrhr Mma CXmhaUo XoD$Z _yë`
hm {_Ìào_ d gË` Agm XmoZ _yë`m§_Ybm g§Kf© Zmhr, Va g§Kf© åhUOo H$m`? Vo ñnï> H$am.
{_Ìm§Mr \$gdUyH$ d gË` Agm Ad_yë` _yë` g§Kf© hmo`.
darb {ddoMZmdê$Z ñnï> hmoVo H$s, _yë` g§Kf© hr
g§H$ënZm XmoZ qH$dm A{YH$ _yë`m§n¡H$s EH$m _yë`mÀ`m
{ZdS>rer g§~§{YV AgVo.
(Am) _yë` g§Kf© : ì`m»`m
_yë` g§Kf© hr g§H$ënZm bjmV Ambr H$s, _yë`
g§Kfm©Mr ì`m»`m Amnë`m ghO bjmV `oVo. Am_À`m _Vo,
""ñd-ñdrH¥$V, ñd-_mÝ`, g_mO ñdrH¥$V, g_mO_mÝ`,
(2) _yë` g§Kfm©Mr d¡{eîQ>ço gmoXmhaU ñnï> H$am.
g_Vrd«, gma»`mM _hÎdmÀ`m, gma»`mM àmYmÝ`H«$_mÀ`m
XmoZ qH$dm A{YH$ _yë`m§Mr {ZdS> H$aÊ`mÀ`m g§X^m©V EH$mM
ì`ŠVrÀ`m qH$dm g_{dMmar ì`ŠVtÀ`m EH$m JQ>mÀ`m _mZ{gH$
nmVirdarb g§Kf© åhUOo _yë` g§Kf© hmo`.''
(B) _yë` g§Kf© : d¡{eîQ>ço
_yë` g§Kfm©Mr ì`m»`m bjmV KoVë`mda Amnë`mbm
_yë` g§Kfm©Mr d¡{eîQ>ço bjmV `oVmV Vr Aer -
(1) _yë` g§Kf© XmoZ qH$dm A{YH$ _yë`m§nH¡ $s EH$m _yë`mÀ`m
(B) _yë` g§Kfm©da _mV H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm
{ZdS>rer g§~§{YV AgVmo.
(2) Á`m _yë`m§VyZ EH$m _yë`mMr {ZdS> H$am`Mr AgVo, _yë` g§Kfm©da bdH$amV bdH$a _mV H$aUo Amdí`H$

_yë`{ejU … 80
AgVo. Am_À`m _Vo, øm Amdí`H$VoMr H$maUo nwT>rbà_mUo Á`m n[apñWVr_wio hm _yë` g§Kf© {Z_m©U Pmbm Amho,
AmhoV. Vr n[apñWVr eod§VrZo bjmV ¿`mdr. øm g§Kfm©Mo Imna
(1) _yë` g§Kf© A{YH$ H$mi am{hë`mg _yë`m§H$S>o Xwb©j n[apñWVrda \$moSy> Z`o. narjm ømM doir `m`bm hdr hmoVr
hmoV _yë`m§~Ôb AZmñWm {Z_m©U hmoVo Am{U _J H$m`? AmB©Zo AmVmM AmOmar nS>m`Mo hmoVo H$m`? Agm
ì`ŠVrMm H$b Ad_yë`m§H$S>o AmH${f©V hmoD$ eH$Vmo. ÌmJm eod§VrZo H$ê$ Z`o. Agm ÌmJm Ho$ë`mZo _yë` g§Kfm©da
(2) _yë` g§Kfm©da _mV H$ê$Z Vmo bdH$amV bdH$a EH$m _mV H$aVm `oV Zmhr. CbQ> Vmo g§Kf© dmT>Vmo. Am{U _J
_yë`mMr {ZdS> H$ê$Z qH$dm _yë`m§Mm gwdU©_Ü` gmYyZ {MS>MrS> hmoV amhVo Am{U narjm, AmB©Mo AmOmanU
gmo S >dmdm bmJVmo . Zmhr Va A{V_hËdmÀ`m øm§À`m~Ôb hr MrS> {Z_m©U hmoVo. narjm ømMdoir hmoUma ho
H$mb_`m©{XV H$m`mªZm àb§{~V R>odÊ`mMr gd` bmJVo. R>abobo hmoVo, nU ømM doir AmOmar nS>m`Mo ho Va AmB©Zo
(3) Ë`m_wio {Z_m©U hmoUmar A{ZU©`j_Vm ì`ŠVrbm R>a{dbobo ZìhVo - ho eod§VrZo bjmV ¿`mdo.
AH$m`©j_VoÀ`mhr nbrH$S>o ZoD$ eH$Vo. (2) _yë`m§À`m Vrd«VoMm Aä`mg
(4) hm ~oO~m~XmanUm ñdV:À`m d BVam§À`m àJVrbm
_maH$ R>aVmo. Amnbm narjoMm Aä`mg, Amnë`m AmOmar AmB©Mr
(5) Ë`m_wio ñdV:Mo d BVam§Mo _Zwî`~i dm`m OmVo. godm øm§n¡H$s H$moUVo _yë` A{YH$ Vrd« Amho, ho eod§VrZo
(6) n[aUm_V: ì`ŠVr, g_mO, amï´> d {díd øm§Mo ZwH$gmZ bjmV ¿`mdo. Ë`mgmR>r {VZo AmB©À`m àH¥$VrMr S>m°ŠQ>am§H$S>o
hmoVo. Mm¡H$er H$amdr. S>m°ŠQ>am§Zm hohr gm§Jmdo, ømMdoir Amnbr
(7) ho hmoD$ Z`o åhUyZ _yë`AmñWm, àW_ àmYmÝ`mZo narjm Amho.
H$amd`mMr H$m_o, H$mb_`m©XoV `eñdr H$aÊ`mgmR>r (3) n[apñWVrZwgma _yë`mMr {ZdS>
Amdí`H$ AgUmar H¥ $ {V_¾Vm, {ZU© ` j_Vm, narjoMm Aä`mg, AmB©Mr godm øm XmoZ _yë`m§n¡H$s
H$m`©j_Vm, AmË_{dídmg, VËnaVm, g§doXZerbVm, eod§VrZo n[apñWVrZwgma EH$m _yë`mMr {ZdS> nwT>rbà_mUo
{Z`{_VnUm, O~m~XmanUm øm _yë`m§À`m {dH$gZmgmR>r H$amdr.
_Zwî`~imÀ`m gXwn`moJmgmR>r, ì`ŠVr, g_mO, amï´> 3.1 S>m°ŠQ>am§H$S>o AmB©À`m AmOmamMr Mm¡H$er Ho$ë`mda Oa
d {díd `m§À`m àJVrgmR>r _yë` g§Kfm©da VmËH$mi eod§Vrbm Ago g_Obo H$s, AmB©Mo Ho$ìhm H$m` hmoB©b
_mV H$aUo Amdí`H$ R>aVo. ho gm§JVm `oV Zmhr, Va eod§VrZo narjm, narjoMm
AmUIrhr EH$ Jmoï> AmnU bjmV KoUo Amdí`H$ Aä`mg øm Jmoï>r _ZmVyZ H$mTy>Z Q>mH$mì`mV Am{U
Amho Vr Aer - _yë` g§Kfm©da _mV H$aUo åhUOo gmoSy>Z XoUo AmB©Mr godm H$amdr.
Zìho. 3.2 nU ømMdoir eodV§ rZo ñdV:À`m KaÀ`m n[apñWVrMmhr
{dMma H$amdm. Kar \$ŠV J[a~r Am{U J[a~rM Amho.
(C) _yë` g§Kfm©da _mV H$aÊ`mgmR>r "ñd'Mr
AmB© Joë`mda AmnU nyUn© Uo CKS>çmda nS>Uma AmhmoV,
^y{_H$m Aer n[apñWVr Agob Va eod§VrZo ñdV:Mo _Z KÅ>
Á`m ì`ŠVrÀ`m _ZmV _yë` g§Kf© Mmbbobm AgVmo, H$ê$Z Aä`mg H$amdm d narjm Úmdr.
Ë`m ì`ŠVrZo _yë` g§Kfm©VyZ ~mhoa nS>Ê`mgmR>r `mo½` Vo à`ËZ 3.3 nU Oa {Vbm S>m°ŠQ>am§Zr Ago gm§{JVbo Agob H$s,
OmUrdnyd©H$ H$aUo ho Ho$ìhmhr Bï> R>aVo. nU `mo½` Vo à`ËZ AmB©Mm AmOma VodT>m J§^ra Zmhr. nU {VMo Kar
H$am`Mo åhUOo Zo_Ho$ H$m` H$am`Mo, ho AmnU nwT>rb Aä`mgmV bj bmJV Zmhr, Va {VZo Aä`mgmMo nwñVH$
CXmhaUmdê$Z bjmV KoD$. KoD$Z é½Umb`mV `mdo. AmB©Mr godm H$aV H$aV Aä`mg
Kar \$ŠV eod§Vr Am{U {VMr AmB© XmoKrM amhVmV. H$amdm. Ë`m_wio {VÀ`m _Zmbm g_mYmZ bm^ob. WmoS>çm
øm XmoKtZm Xwgao Hw$Urhr Zmhr. eod§VrMr XhmdrMr narjm doimZo AmB© {Vbm åhUob, ""Vy AmVm Kar OmD$Z
Amho. Am{U eod§VrMr AmB© AmOmar nS>br Amho - Vr Aä`mg H$a. VwPr narjm _hÎdmMr Amho.'' {VZo Kar
é½Umb`mV ^aVr Amho - narjoÀ`m {XdgmV Aä`mg H$am`Mm `mdo. Aä`mg H$amdm. Kar \$moZ Zgë`mg AYyZ_YyZ
H$s AmOmar nS>boë`m AmB©Mr godm H$am`Mr, hm _yë` g§Kf© H$m°B©Z ~m°ŠgdaÀ`m \$moZdê$Z AmB©À`m AmOmanUmMr
eod§VrÀ`m _ZmV Mmbbobm Amho. Mm¡H$er H$amdr. ""_r Aä`mg H$aVo`'', Agm {Zamon
øm _y ë ` g§ K fm© d a _mV H$aÊ`mgmR> r eo d § V rZo AmB©bm Úmdm. Ë`m_wio AmB©À`m _Zmbm ~ao dmQ>ob.
nwT>rbà_mUo dmJmdo. _Zmbm ~ao dmQ>Vm dmQ>Vm AmB©Mr Vã`oVgwÕm ~ar
(1) n[apñWVrMr OmUrd ìhm`bm bmJob.
3.4 eodV§ rMo _Z Kar bmJV Zgob Am{U {VMo é½Umb`mVM
Wm§~Uo Amdí`H$ Agob, Va {VZo é½Umb`mV `mdo.
_yë`{ejU … 81
AmB©Odi Wm§~mdo. AmB©Mr gwlwfm H$aV H$aV Aä`mg Ambo H$s, eod§Vrbm AmUIr Yra Úmdm. H$maU {YamZo Yra
H$amdm. dmT>V AgVmo. "Ago KS>VM AgVo. hm g§Kf© Vy ñdV:M
(4) BVam§Mo _mJ©Xe©Z gmoS>dy eH$Vog' øm eãXm§V {VÀ`mV AmË_{dídmg {Z_m©U
H$amdm. _yë` g§Kfm©da _mV H$aÊ`mMr àoaUm Úmdr.
Varhr Zo_Ho$ H$m` H$amdo ho Oa eod§Vrbm H$iV Zgob Varhr _yë` g§Kfm©da _mV H$aUo eod§Vrbm eŠ` Zgob
Va {VZo _¡{ÌUrMo, {dídmgy ZmVodmB©H$m§Mo, {ejH$m§Mo, Va {Vbm nwT>rbà_mUo _mJ©Xe©Z H$amdo.
g_wnXoeH$m§Mo Á`m§Mo {_iob Ë`m§Mo _mJ©Xe©Z ¿`mdo. d Ë`mZwgma
(4) n[apñWVrMm Aä`mg
dmJmdo.
åhUOoM n[apñWVrMr OmUrd R>do Zy , _yë`m§À`m Vrd«VMo m øm _mJ©Xe©ZmgmR>r, Á`m n[apñWVr_wio eod§Vrg_moa
Aä`mg H$ê$Z ñdV:À`m _yë` {ddoH$mZwgma `mo½` _yë`mMr hm _yë` g§Kf© {Z_m©U Pmbm Amho, Ë`m n[apñWVrMm Vwåhr
{ZdS> H$aUo qH$dm XmoÝhr _yë`m§Mm `mo½` g_Ýd` gmYyZ Ë`mZwgma gdªH$f Aä`mg H$amdm. Ë`mgmR>r eod§Vr, {VMo ZmVodmB©H$,
H¥$Vr H$aUo, JaO nS>ë`mg VÁkm§Mo _mJ©Xe©Z KoD$Z Ë`mZwgma {VMo eoOmar, {VÀ`m _¡{ÌUr øm§À`m AZm¡nMm[aH$ _wbmIVr
H¥$Vr H$aUo - hr "ñd'Mr ^y{_H$m _yë` g§Kfm©da _mV H$aVmZm ¿`mì`mV. nU narjoMo {Xdg Agë`m_wio eod§VrMm A{YH$
doi OmUma Zmhr, ømMr H$miOr ¿`mdr.
Agmdr.
eod§Vrer ~mobVm ~mobVm {Vbm A{YH$ ~mobHo$ H$amdo.
_yë` g§Kfm©da Zo_H$s _mV H$er H$amdr, ho Amnbo {VÀ`m _ZmV H$m` Amho, Vo ~mhoa nSy> Úmdo.
Amnë`mbm Zo_Ho$ H$imdo. Ë`mgmR>r "_yë` g§Kfm©da _mV ""hr narjm AmÎmmM Ambr. Am{U AmB©Zo ømM doir
H$aÊ`mgmR>r "ñd'Mr ^y{_H$m H$moUVr Agmdr?' øm àíZmMo AmOmar nS>m`bm hdo hmoVo H$m?''
Amnbo CÎma V`ma Agmdo. Agm ÌmJm Oa eod§VrZo Ho$bm Va {Vbm g_OmdyZ
gm§Jmdo, ""eod§Vr, narjoM§ doimnÌH$ EH$ _{hZm AmYrM
(D$) ‘yë¶ g§Kfm©da _mJ©Xe©Z Omhra Pmb§`. Am{U VwPr AmB© H$mhr R>adyZ AmOmar nS>bobr
"_yë` g§Kf© gmoS>{dÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z H$go H$amdo?' Zmhr. Amnë`m _wbrÀ`m narjoÀ`m doir AmOmar nS>md§,
øm àíZmÀ`m CÎmamgmR>r AmnU _KmMoM CXmhaU KoD$ Ag§ H$moUË`mM AmB©bm dmQ>V ZgV§.''
- narjoÀ`m {XdgmV Aä`mg H$amdm H$s é½Umb`mV ^aVr ""_mP§ Zer~M ImoQ>§.''
Agboë`m AmB©Mr godm H$amdr - øm _yë` g§Kfm©V eod§Vr Agm ÌmJm eod§VrZo Ho$bm Va {Vbm g_OmdyZ gm§Jmdo,
gmnS>bobr Amho. Zo_Ho$ H$m` H$amdo, ho {Vbm H$iV Zmhr. ""VwÂ`mgma»`m ~w{Õ_mZ _wbrZ§ Ag§ A§YlÕobm Yê$Z ~moby
Z`o. _mUgmZ§ Amnë`m g_ñ`oMm Zoh_r d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmVyZ
Vr Vw_À`mH$S>o - `oVo. g‘Om Vwåhr `mo½` _mJ©Xe©Z H$aVrb
{dMma H$amdm.''
hr {VMr lÕm AgVo. øm lÕoZoM Vr _mJ©Xe©Z H$aÊ`mMr
{dZ§Vr H$aVo. (5) _yë`m§À`m Vrd«VoMm Aä`mg
eodV§ rÀ`m {dZ§VrMr XIb KoV Vw_À`mgma»`m AZw^dr eodV§ rbm {VÀ`m g_ñ`oMm d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZmVyZ {dMma
춺$sMo _mJ©Xe©Z nwT>rbà_mUo Agob. H$am`bm gm§{JVë`mda AmB©Mr ewlyfm, narjoMm Aä`mg
(1) ì`pŠV_ÎdmMr XIb øm§n¡H$s H$moUVo _yë` eod§VrÀ`m Ñï>rZo Vrd« Am{U _hÎdnyU©
Amho ømMm Aä`mg H$amdm.
eod§VrÀ`m ì`pŠV_ÎdmMr, AmJ_ZmMr XIb ¿`mdr.
{VMo AZm¡nMm[aH$ ñdmJV H$amdo. {Vbm {VÀ`m `oÊ`mMo à`moOZ (6) n[apñWVrZwgma _yë`mMr {ZdS> H$aÊ`mgmR>r
{dMmamdo. _mJ©Xe©Z
_yë`m§À`m Vrd«VoMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va eod§VrZo
(2) _yë` g§Kfm©Mo AmH$bZ
n[apñWVrZwgma H$moUË`m _yë`mMr {ZdS> H$amdr, ømMo _mJ©Xe©Z
eod§Vr ~mobm`bm bmJob. {VMo _Z _moH$io H$am`bm nwT>rbà_mUo H$amdo.
bmJob. {VMo åhUUo ZrQ> EoHy$Z ¿`mdo. {VMm g§Kf© H$moUË`m 6.1 eod§VrÀ`m AmB©À`m AmOmanUmMr S>m°ŠQ>am§H$S>o Mm¡H$er
_yë`m§_Ybm Amho, H$m Amho, ho g_OyZ ¿`mdo. g§Kf© g_OyZ H$amdr. AmB©À`m OJÊ`m-dmMÊ`mMm ^adgm Zgob,
KoV AmhoV ho eod§VrÀ`m bjmV `m`bm bmJbo H$s {Vbm Va eod§Vrbm narjoMm _wirM {dMma Z H$aVm AmB©Mr
Yra `oB©b. ewlyfm H$am`bm gm§Jmdo.
(3) _yë` g§Kfm©da _mV H$aÊ`mMr àoaUm 6.2 Ë`mM doir eod§VrÀ`m KaÀ`m Am{W©H$ n[apñWVrMmhr
eod§Vrbm Yra `m`bm bmJbm Amho, ho Vw‘À`m bjmV {dMma H$amdm. eod§VrÀ`m KaMr n[apñWVr AË`§V

_yë`{ejU … 82
hbmIrMr Agob, Z§Va {Vbm _XV H$ê$ eH$Umao VÁk _mJ©Xe©H$, gO©Zerb AÜ`mnH$, ZdmonH«$_erb
Hw$Urhr Zgob Va Aem doir ñdV:À`m _Zmda XJS> g§`moOH$, dñVw{Zð> {ZarjH$, dmñVddmXr _yë`_mnH$,
R>odyZ eod§Vrbm gm§Jmdo, ""AmB©À`m Vã¶oVrMr H$miOr Vi_irMm g_wnXoH$, g§emoYH$, gdmªJrU Aä`mgH$ Am{U
H$ê$ ZH$mog. Vy Mm§Jbm Aä`mg H$a. narjoV Iyn AmXe© àoaH$ AgUmè`m Iè`m {ejH$mbm H$mhrhr AeŠ`
_moR>o `e {_id. VwÂ`m AmB©Mr VrM BÀN>m Amho.'' ZgVo.
6.3 eod§VrÀ`m AmB©Mr Vã¶oV \$maer J§^ra Zgob, Va (1) nmR>çH«$_mZwgma _yë` g§Kfm©Mr AmoiI
eod§Vrbm Vgo gm§Jmdo. {Vbm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r
Ë`m_wio {ejH$mbm ho AJXr ghO eŠ` Amho, Ë`mZo
àmoËgmhZ Úmdo. nU {VMo bj Aä`mgmV bmJV Zgob
Amnë`m {df`mÀ`m nmR>çH«$_mÀ`m AZwf§JmZo AJXr ghO
Va Aem doir {Vbm AmB©bm ^oQ>m`bm gm§Jmdo. _mÌ
gmo~V Aä`mgmMo nwñVH$ R>do m`bm {Vbm gm§Jmdo. {Vbm `oUmao _yë` g§Kf© {dÚmÏ`mªZm AJXr Ë`mM ghOVoZo gm§JmdoV.
WmoS>mdoi AmB©Odi Wm§~y Úmdo. AmB©Mr godm H$ê$ _yë` g§Kfm©À`m Aem `oÊ`mV Am{U gm§JÊ`mV AmoT>mVmU
Úmdr. {VÀ`m _Zmbm g_mYmZ {_imë`mMo bjmV ZH$mo. AmoT>mVmUr_wio _yë` g§Kf© dmT>VmV. Ë`m§À`mda _mV
Ambo H$s {Vbm gm§Jmdo, ""AmVm Vy Kar Om. Aä`mg H$aVm `oV Zmhr. _yë` g§KfmªMr CXmhaUo gm§JVm gm§JVm,
H$a. AYyZ_YyZ BWo \$moZ H$a. nwÝhm amÌr BH$S>o `o. _yë` g§Kfmªda _mV H$er H$aVm `oVo, ømMr MMm© {ejH$mZo
AmB©bm ^oQ>. _J BWo qH$dm Kar Aä`mg H$a.'' {dÚmÏ`mªer H$amdr. hr MMm© a§JVXma ìhmdr. Ë`mgmR>r
6.4 eod§Vr Kar Jobr H$s EImÚm VmgmZ§Va {VÀ`m Kar Ý`m`VÎd: emñÌr` AÝdofU à{V_mZmMm à`moJ H$amdm. hm
Omdo. {VMo Aä`mgmV _Z bmJV Zgob Va {Vbm à`moJgwÕm a§JVXma ìhmdm.
gm§Jmdo, ""Vy é½Umb`mV Om. {VWo AmB©Mr godm H$aV (2) Aä`mgnyaH$ CnH«$_m§Mo Am`moOZ
H$aV Aä`mg H$a. Ë`m_wio VwÂ`m _Zmbm g_mYmZ {ejH$mZo AmUIr EH$ a§JVXma à`moJ H$amdm. Vmo
{_iob. Vwbm Agm Aä`mg H$aVmZm nmhÿZ AmB©À`m åhUOo _yë` g§Kfm©da AmYm[aV dŠV¥Ëd, n[ag§dmX,
_Zmbmhr g_mYmZ {_iob. Ë`m_wio Vr bdH$a ~ar dmX{ddmX, MMm©, {Z~§Y boIZ, g§dmX, EH$m§{H$H$m, _yH$ZmQ>ç,
hmoB©b.'' ^mdZmQ>ç, ^y{_H$m{^Z`, Z¸$b, ZmQ>çÀN>Q>m, EH$nmÌr à`moJ,
(7) BVam§Mo _mJ©Xe©Z d g„m ê$nH$, g§Jr{VH$m, Jm¡iU, ~VmdUr, dJ, gdmb O~m~,
Oa eod§Vrbm _mJ©Xe©Z nQ>V Zgob, Va {ejH$mZo Jm|Yi, X§S>ma, XemdVma, {MÌH$Wr, H$mì`dmMZ, H$WmH$WZ,
{Vbm BVa VÁk ì`ŠVrMo, _¡{ÌUrMo, ZmVodmB©H$m§Mo _mJ©Xe©Z H$sV©Z, {ZénU, JrV Jm`Z, g_yh JrV Jm`Z, ^OZ, Z¥Ë`,
d g„m KoÊ`mg gm§Jmdo. Z¥Ë`ZmQ>ç, {MÌàXe©Z, CVmam dmMZ, {MÌ aoImQ>Z, a§J^aU,
EHy$UM, eod§Vrbm _mJ©Xe©Z H$aVmZm ñdV:Mm Ioi, H«$sS>m, gm_Zo, ñnYm© n[aga gOmdQ>, dJ© gOmdQ>,
_yë`{ddoH$ OmJm R>odmdm. n[apñWVrÀ`m JaOoZwgma Vrd« àH$ën, gw{dMma boIZ, dmVm©H$WZ Aem AZoH$ ZdZdrZ
_yë`mMr {ZdS> H$am`bm gm§Jmdr. eŠ` Agob Va _yë`m§Mr ^aJƒ CnH«$_m§Mm!
AmbQy>Z nmbQy>Z {ZdS> H$am`bm gm§Jmdr, Zmhr Va _yë`m§Mm
g_Ýd` gmYm`bm gm§Jmdo. hohr eŠ` Zgob Va BVam§Mo (3) _yë` g§KfmªMm AZw^d
_mJ©Xe©Z ¿`m`bm gm§Jmdo. eodV§ rMm _yë`{ddoH$ OmJm H$amdm. CnH«$_ ZdZdrZ ^aJƒ Va AgmdoVM. {edm`
H$ënH$gwÕm. Aem CnH«$_m§VyZ {dÚmÏ`mªZm doJdoJiçm Am{U
hmo`, Amnbm _yë`{ddoH$ AmVm ømM àíZmMr _mJUr OrdZm{^_wI _yë` g§KfmªMm g_¥Õ AZw^d {_imdm.
H$aVmo` - _yë` g§Kfm©da _mV H$aÊ`mgmR>r {ejH$mZo CXmhaUmW©, H$mhr {ejH$ {dÚmÏ`mªZm AË`§V H$S>H$ {eñVrZo
{dÚmÏ`m©bm _mJ©Xe©Z H$go H$amdo? dmJm`bm gm§JVmV, Va Ë`mM doir H$mhr {ejH$ {dÚmÏ`mªZm
_Z_moH$io hgV IoiV amhm`bm gm§JVmV. Ago Z H$aVm Mma
(E) {ejH$mMr ^y{_H$m {ejH$m§Zr gd© {dÚmÏ`mªZm EH$mM doir Mma doJdoJiçm
hmo`, Amnë`m {dÚmÏ`m©bm _yë` g§Kfm©da _mV H$aVm àH$maMr gmaIoM _hÎd Am{U gmaIrM Cn`wŠVVm Agbobr
`mdr, Ago àË`oH$ {ejH$mbm dmQ>Uma. {ejH$ {dÚmÏ`m©bm _hÎdmMr H$m_o gm§Jmdr. {ejH$m§Zr emioV EH$mM doir
Vi_irZo _mJ©Xe©Z H$aUma - nU Ë`mgmR>r {ejH$mZo Ë`mÀ`m Ioim§À`m ñnYm© Am{U dmX{ddmX, dŠV¥Ëd ñnYm© Am`mo{OV
{dÚmWu `oÊ`mMr dmQ> ~Kmdr H$m?.... EImXm {dÚmWu H$amì`mV. emioV EH$mM doir doJdoJiçm {R>H$mUr XmoZ
AmbmM Zmhr Va.... {dÚmÏ`m©bm Aem _mJ©Xe©ZmMr JaOM emñÌkm§Mr ^mfUo Am`mo{OV H$amdrV. Am{U Aem CnH«$_m§À`m
nS>Uma Zmhr, Ago H$mhr {ejH$mbm H$aVm `oUma Zmhr H$m?.... Am`moOZmÀ`m {Z{_ÎmmZo {Z_m©U hmoUmao _yë` g§Kf© {dÚmWu
H$m Zmhr?.... {dÚmÏ`mªMm {OìhmiçmMm {_Ì, ào_i VÎdk, H$go gmoS>dVmV, ømMo _yë`_mnZ H$amdo.

_yë`{ejU … 83
(4) ñdV:À`m AmMaUmVyZ {X½Xe©Z Am_À`m _Vo, ""_yë` éOdUyH$ hmoVmZm nañnanyaH$
{ejH$mZo gmVË`mZo ñd`§-_yë`_mnZ H$aV ñdV:À`m _yë`m§_Ü`o AmH$f©U {Z_m©U hmoVo, hr _yë`o gwg§JVnUo H$m`©aV
AmMaUmVyZ _yë` g§Kf© H$go gmoS>dVm `oVmV ømMo AZm¡nMm[aH$ AgUo, _yë`m§_Yrb gwg§JVr_wio _yë`m§_Ü`o ~§Y {Z_m©U hmoUo
{X½Xe©Z {dÚmÏ`mªZm H$amdo. Am{U ho ~§Y ÑT> hmoUo åhUOo _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU hmo`.''

4.2.6 _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU (B) à{H«$`m


{ejH$ åhUOo {dÚmWm©Mm emioVrb nmbH$ hmo`. AmB© _y ë `m§ M o EH$mË_rH$aU hm àË`o H $ {ejH$mÀ`m
Oer {dÚmÏ`mªMr Kar n{hbr {ejH$ AgVo Vgo emioV {Oìhmù¶mMm {df` AgVmo. H$maU Amnë`mbm Amnë`m
{ejH$ n{hbm nmbH$ AgVmo. AmVm {dÚmÏ`m©À`m {R>H$mUr {dÚmÏ`mª_Ü`o _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU gmYm`Mo AgVo. Ë`m_wio
nmë` AmUm`Mm. {ejH$mÀ`m {R>H$mUr nmbH$ Am{U emioÀ`m _yë` EH$mË_rH$aUmÀ`m ì`m»`oH$Sy>Z Amnë`mbm à{H«$`oH$S>o
OmJr Ka.... EdT>mM H$m` Vmo \$aH$ H$am`Mm.... nU EdT>mM dimdogo dmQ>Vo.
\$aH$ H$ê$Z Zmhr MmbUma.... AmUIr ~amM \$aH$ H$amdm Am_À`m _Vo , _y ë ` EH$mË_rH$aUmMr à{H« $ `m
bmJUma.... eodQ>r emim emim Amho Am{U Ka Ka.... nwT>rbà_mUo KS>Vo. hr à{H«$`m ñnï> H$aÊ`mgmR>r Amåhr
{ejH$ {ejH$ Amho Am{U nmbH$ nmbH$.... Am{U CÎma pñWa^md {Z{_©VrÀ`m à{H«$`oMm AmYma KoVbobm Amho.
{b{hbo AmnU.... Amnbo CÎma AJXr PH$mg Am{U \$_m©g (1) _m{hVr g§nmXZ : _yë`m§À`m {d{dY òmoVm§nmgyZ {d{dY
CVabo.... H$maU ho CÎma {b{hVmZm d¡Mm[aH$Vm, Aä`mgwd¥Îmr _yë`m§Mr _m{hVr AZm¡nMm[aH$nUo qH$dm Am¡nMm[aH$nUo
Am{U gO©ZerbVm øm§Mm PH$mg _oi gmYbm AmnU.... g§nmXZ Ho$br OmVo.
hmo`, _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU åhUVmV Vo hoM. (2) OmUrd : BVam§À`m dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoUmè`m {d{dY
_yë`m§Mr OmUrd hmoVo.
(A) g§H$ënZm (3) AZw^d : BVam§_Ü`o Agboë`m _yë`m§Mm gdmªZm hmoV
øm Amnë`m AZw^dmÀ`m AmYmao AmnU _yë`m§Mo Agbobm \$m`Xm AZw^dmVyZ H$iVmo.
EH$mË_rH$aU hr g§H$ënZm nwT>rbà_mUo ñnï> H$ê$. (4) C{UdoMr OmUrd : gXa _yë`m§Mr Amnë`m_Ü`o CUrd
Am_À`m _Vo , ì`ŠVr _y ë `m§ À `m òmo V m§ n mgy Z Amho ømMr OmUrd hmoVo.
_yë`{Z{_©VrMr àoaUm J«hU H$aVo. nañnanyaH$, nañnanmofH$ (5) JaO : gXa _yë`o Amnë`mV {Z_m©U ìhmdrV, AmnU
_yë`m§À`m àoaUm EH$mM doir J«hU Ho$ë`m OmVmV. øm Vr {dH${gV H$amdrV hr JaO {Z_m©U hmoVo.
àoaUm§à_mUo dV©Z KS>m`bm bmJVo. hr _yë`m§Mr éOdUyH$
(6) àoaUm : {d{dY _yë`m§À`m òmoVm§nmgyZ _yë`{Z{_©VrMr
AgVo AWm©V _yë`{Z{_©VrMr gwédmV AgVo. {deof åhUOo
àoaUm J«hU Ho$br OmVo.
Hw$R>bohr _yë` EH$Q>o éOV Zmhr. AJXr A{báVm ho _yë`gwÕm
EH$Q>o éOV Zmhr. A{báVogmo~V em§VVm éOVoM. em§VVobmhr (7) _mZ{gH$ V`mar : _yë`m§À`m {Z{_©VrgmR>r _mZ{gH$
EH$Q>o em§V ~gdV Zmhr. em§VVogmo~V _moOHo$nUm, Zo_Ho$nUm V`mar Ho$br OmVo.
hr _yë`o éOë`m{edm` amhV ZmhrV. g_Vm øm _yë`mgmo~V (8) àmW{_H$ dV©Z : _yë`m§À`m àoaUoZwgma d _mZ{gH$
__Vm, _mZdVm, _¡Ìr, H$éUm Aem dËgb _yë`m§Mr _m§{X`mir V`marZwgma àmW{_H$ dV©Z KS>Vo.
AgVoM. øm _m§{X`mirV ì`pŠV{^ÞVmgwÕm éObobr AgVo (9) AdYmZ : dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoUmè`m _yë`m§H$S>o
EH$ _yë` åhUyZM. øm éOboë`m _yë`m§Zgw ma KS>Umè`m dV©ZmMo OmUrdnyd©H$ AdYmZ {Xbo OmVo.
\$m`Xo ì`ŠVrbm g_Om`bm bmJVmV. Ë`m_wio øm _yë`m§Mm (10) VwbZm : dV©ZmVyZ ì`ŠV hmoUmar _yë`o d Ad_yë`o
{dH$mg gwg§JVnUo ìhm`bm bmJVmo. øm gwg§JVr_wio øm§Mr VwbZm Ho$br OmVo. Ë`m_wio _yë`o d Ad_yë`o
nañnanyaH$, nañnanmofH$ _yë`m§_Ü`o ~§Y {Z_m©U hmoVmo. {Z_m©U øm§À`m n[aUm_m§Vrb ^oX H$im`bm bmJVmo.
Pmbobm ~§Y ÑT> ìhm`bm bmJVmo. ho ÑT>rH$aU åhUOo _yë`m§Mo (11) Ad_yë`m§H$S>o AZmdYmZ : _yë`o d Ad_yë`o øm§À`m
EH$mË_rH$aU hmo`. Ë`m_wio gJir _yë`o dV©Zmda `mo½` {Z`§ÌU n[aUm_m§Vrb ^oX ñnï> Pmë`m_wio _yë`o d Ad_yë`o
R>odV EH$mË_VoZo H$m`© H$aV amhVmV. WmoS>Š`mV, _yë`m§Mo øm§À`mV à{VH$f©U {Z_m©U hmoVo.
EH$mË_rH$aU åhUOo _yë`m§Vrb ~§YmMo ÑT>rH$aU. (12) _y ë`m§da AdYmZ {Z`§ÌU : {d{dY _yë`m§da AdYmZ
{Z`§{ÌV Ho$bo OmVo.
(Am) ì`m»`m (13) A{^éMr : {d{dY _yë`m§~Ôb A{^éMr {Z_m©U hmoVo.
g§H$ënZoMm ÑT> ~§Y Ë`m {df`mÀ`m ì`m»`oer AgVmo. Ë`m_wio _yë`m§_Ü`o AmH$f©U {Z_m©U hmoVo. nañnanyaH$,
hm Aä`mg AZw ^ d Ko Ê `mgmR>r AmnU "_y ë `m§ M o nañnanmofH$, g_mZY_u _yë`m§_Ü`o ho AmH$f©U A{YH$
EH$mË_rH$aU'Mr ì`m»`m Aä`mgy. AgVo.
_yë`{ejU … 84
(14) dma§dm[aV dV©Z : _yë`m{Y{ð>V dV©Z dma§dma Ho$bo hm ~mUoXmanUm åhUOo {d{dY _yë`m§Mm EH$mË_ n[anmH$
OmVo. EImÚm _yë`mÀ`m AZwf§JmZo KS>Umè`m dV©Zmbm AgVmo. øm doir EH$m joÌmer {ZJ{S>V Agbobr
nyaH$ d nmofH$ _yë`o gmhmæ`^yV R>aVmV. _yë`o Xwgè`m joÌmV g§H«${_V ìhm`bm bmJVmV. ømbm
(15) g_mYmZ : _yë`m§À`m nañnanyaH$ d nañnanmofH$ Mm[aÍ` g§dY©Z Ago åhUVmV.
H$m`m©_wio KS>Umè`m EH$g§Y dV©Zm_wio Am§V[aH$ _yë` EH$mË_rH$aUmÀ`m øm gJiçm AdñWm gJioM
g_mYmZ {_iVo. JmR>VmV Ago Zmhr. ømV ì`pŠV{^ÞVm AmT>iVo. \$ma WmoS>çm
(16) ñd-ñdrH¥$Vr : g_mYmZm_wio {d{dY _yë`m§Zm ñd- ì`ŠVr àmW{_H$ H¥$VrÀ`m Q>ßß`mdaM Wm§~VmV. ~hþg»§ ` ì`ŠVr
ñdrH¥$Vr {Xbr OmVo. Ë`m_wio _yë`m§_Ü`o gwgJ§ Vr {Z_m©U _Yë`m AdñWm JmR>VmV. AË`wƒ nmVir JmR>Umè`m
hmoVo d _yë`m§_Ü`o "_yë`~§Y' {Z_m©U hmoVmV. ì`ŠVtMr g§ » `m \$ma Wmo S > r AgVo . AË`w ƒ nmVir
(17) ñd-_mÝ`Vm : ñd-ñdrH¥$V _yë`m§Zm ñd-_mÝ`Vm {Xbr JmR>Ê`mgmR>r gdmªZm ào[aV H$aVm `oVo.
OmVo.
(18) _yë` g§KQ>Z : {d{dY _yë`m§Zm ñd-ñdrH¥$Vr d ñd-
_mÝ`Vm {Xë`mda Ë`m§Mo `mo½` g§KQ>Z Ho$bo OmVo. _yë`m§Mo
g§KQ>Z hmoVmZm Ë`m§Zm {Xboë`m ñd-ñdrH¥$Vr d ñd- 4.3 gmam§e
_mÝ`VoÀ`m Vrd«VZo gw ma Ë`m§Mm àmYmÝ`H«$_ {ZpíMV Ho$bm
OmVmo. Vrd«VoMr _mÌm A{YH$ Agboë`m _yë`mbm gmam§e boIZ hrgwÕm {ejH$mMr A{^d¥Îmr Am{U
AmYrMm àmYmÝ`H«$_ {_iVmo d Ë`mZwgma Ë`m _yë`mer A{^ì`ŠVr Agmdr. Vr {ejH$mbm PH$mg O_mdr, ømgmR>r
~m§YrbH$s {ZpíMV hmoV.o Á`m _yë`mer à_wI ~m§YrbH$s {ejH$mZo gmam§egwÕm VodT>çmM AmË_r`VoZo Aä`mgmdoV.
AgVo Vo _yë` à_wI _yë` R>aVo. øm à_wI _yë`mÀ`m Amnë`m AmË_r` Aä`mgmgmR>r hm gmam§e -
Am{YnÎ`mImbr BVa _yë`o Ë`m§À`m àmYmÝ`H«$_mZwgma _yë`m§Mm {dH$mg H$gm hmoVmo, ho _yë` {dH$mgmÀ`m
lo{U~Õ hmoVmV. øm _yë` lo{U~ÕVoVyZ ì`ŠVrMm CnnÎmtdê$Z ñnï> hmoV.o S>ao Ho $m amB©Q> øm§À`m Z¡{VH$ AmMaUmÀ`m
{d{eï> Ñ{ï>H$moZ qH$dm d¥Îmr ì`ŠV hmoVo. øm d¥Îmr_wio KQ>H$ CnnÎmrZwgma _mohmda {dO`, AZ¡{VH$ AmMaUm§da ì`ŠV
dV©Zmbm {d{eï> {Xem {_iVo. øm lo{U~Õ aMZoVrb hmoUmè`m à{V{H«$`m, na{hV, Z¡{VH$ __©Ñï>r, Z¡{VH$ VÎdàUmbr
nm`m^yV nmVirdarb _yë`o daÀ`m nmVirdarb øm KQ>H$m§À`m Aä`mgmÀ`m AmYmao ì`ŠVrMm Z¡{VH$ {dH$mg
_yë`m§Zm d¡Mm[aH$ gm_Ï`© nwa{dV AgVmV. Ë`m_wio {H$VnV Pmbm ho g_Oy eH$Vo. \«$m°B©S>À`m _Zmo{díbofUmË_H$
_yë`~§Y A{YH$ ÑT> hmoV amhVmV. CnnÎmrÀ`m AZwf§JmZo {ddoH$mË_m hm _mUgmÀ`m gX²gX²{ddoH$
(19) _yë` g_yh {Z{_©Vr … {d{dY _yë`m§À`m lo{U~Õ aMZoMm ~wÕrMm d Z¡{VH$VoMm AmYma R>aVmo. AÜ``Z CnnÎmrZwgma,
_yë` g_yh V`ma hmoVmo. _yë` g_yhmV _yë`~§Y A{YH$ Z¡{VH$ AmMaUmgmR>r AÜ``Z Amdí`H$ R>aVo. {n`mOoÀ`m
ÑT> hmoVmV. _yë`m§Mr nañnanyaH$Vm d nañnanmofH$Vm Z¡ { VH$ {dH$mgmÀ`m CnnÎmrZw g ma _w b m§ À `m ~m¡ { ÕH$
A{YH$ Vrd« d AmË_r` hmoV OmVo. Ë`m_wio _yë` {dH$mgm~amo~aM Ë`m§Mm Z¡{VH$ {dH$mg hmoVmo, _wbm§_Ü`o AmYr
g_yh dV©Z {Z`§{ÌV H$aVmo. n[aUm_V: ì`ŠVr O~aXñVrMr Z¡{VH$Vm {dH${gV hmoVo Am{U Z§Va ghH$m`©_b y H$
Ad_yë`m§À`m Amhmar Z OmVm _yë`m§à_mUo dV©Z H$aVo. Z¡{VH$Vm {dH${gV hmoVo. ~moh_ d Zmg øm§À`m CnnÎmrZwgma
(20) Mm[aÍ` ~m§YUr : _yë` g_yhmÀ`m {Z{_©VrZ§Va _yë`o, d`mÀ`m Zdì`m dfmªZ§Va _wbm§_Ü`o d¡`pŠVH$ O~m~Xmar
{dMma, lÕm d dV©Z øm§Mm gw§Xa g_Ýd` KSy>Z AmT>iVo. nm§T>am øm§À`m CnnÎmrZwgma, _wbo {d{dY {ZU©`
`oVmo. øm doir _yë` EH$mË_rH$aU nyU©ËdmMr nmVir KoVmV. bm°aoZ H$mohb~J©À`m Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m CnnÎmrZwgma,
JmR>V AgVo. øm nmVirbm Mm[aÍ` ~m§YUr Ago _wbm§À`m {dH$mgmÀ`m AdñWoZwgma _wbm§À`m Z¡{VH$ nmVirMm
åhUVmV. {dH$mg hmoV AgVmo. noH$ d h°qdJhñQ>© øm§À`m CnnÎmrZwgma
(21) Mm[aÍ` g§dY©Z : _yë`o dV©ZmVyZ gVV ì`ŠV hmoV Z¡{VH$ dV©Z, AmË_H|$Ðr ì`dhmar dV©Z, g_mOg§_V dV©Z,
am{hbr H$s Vr n[anŠd ìhm`bm bmJVmV. Ë`m_wio ^mdZmnyU© gX²gX²{ddoH$s dV©Z, VmaVå`nyU© Ü`o`{Zð> dV©Z ho
Mm[aÍ` ~m§YUr A{YH$ gwÑT> ìhm`bm bmJVo Am{U Z¡{VH$ {dH$mgmMo nmM Q>ßno AmhoV. øm CnnÎmrZwgma Z¡{VH$
_yë` EH$mË_rH$aUmMr AË`wƒ nmVir JmR>Vo. øm dV©ZmÀ`m AZwf§JmZo, AZ¡{VH$ ì`pŠV_Îd, H$m`©gmYH$
nmVirda VS>OmoS> Ho$br OmV Zmhr. Cnmer amhrZ ì`pŠV_Îd, AZwê$n ì`pŠV_Îd, VH©$eyÝ` {ddoH$s ì`pŠV_Îd,
nU H$moUmnwT>o hmV ngaUma Zmhr, _moS>oZ nU dmH$Uma {ddoH$nyU© na{hVgmYH$ ì`pŠV_Îd ho ì`pŠV_ÎdmMo nmM
Zmhr, àmU Jobm Var ~ohoÎma nU naV§Ì hmoUma Zmhr àH$ma nS>VmV. øm CnnÎmrZwgma AmB©d{S>bm§À`m dV©ZmMm
ho ~mUoXmanUmMo _yë` øm nmVirda àË``mbm `oVo. _wbm§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmda n[aUm_ hmoVmo. ãby_ øm§À`m

_yë`{ejU … 85
CnnÎmrZwgma AdYmZ, à{V{H«$`m, _yë`_mnZ, g§KQ>Z, AZÝ`Ëd gai ^mfoV gmYo, gmono, gai nm[a^m{fH$ eãX AgmdoV.
Xe©Z øm Z¡{VH$ {dH$mgmÀ`m AdñWm AmhoV. ^maVr` nm[a^m{fH$ eãXm§Mr AmoiI hmoB©n`ªV Vo H$R>rU dmQ>VmV.
_mZgemñÌmZwgma `moJ ho Z¡{VH$ {dH$mgmMo _mÜ`_ hmo`. S>m°. EH$Xm Ë`m§Mr AmoiI Pmbr H$s Vo gmoß`m eãXm§nojmhr gmono
_wimdH$a øm§À`m CnnÎmrZwgma ì`ŠVrMm Z¡{VH$ {dH$mg dmQ>VmV. Va gmonoM Agbobo øm KQ>H$mVrb nm[a^m{fH$
ì`ŠVrÀ`m Hw$Qw>~§ mVrb dmVmdaU d ì`ŠVrbm hmoUmar Z¡{VH$VoMr eãX Ago -
OmUrd øm ~m~tda Adb§~yZ AgVmo. _yë` {dH$mgmÀ`m CnnÎmr : Theory
gm_m{OH$ KQ>H$mZwgma _yë` {dH$gZmÀ`m à{H«$`oV ì`ŠVrÀ`m KQ>H$ : Factors
d¡`pŠVH$ dV©Zmbm _hÎd ZgyZ gm_m{OH$ KQ>H$ _hÎdmMo Z¡{VH$ AmMaU : Moral Behaviour
R>aVmV. Z¡{VH$ {dH$mg : Moral Development
S>m°. _wimdH$a øm§À`m _Vo, O¡{dH$ KQ>H$, AmZwd§{eH$ _Zmo{díbofU : Psychoanalysis
KQ>H$, _mZ{gH$ KQ>H$, ^md{ZH$ KQ>H$, {H«$`m-à{V{H«$`mË_H$ _yë`{Z{_©Vr : Value Production
KQ>H$, e¡j{UH$ KQ>H$, AmXe©_ybH$ KQ>H$, gm_m{OH$ KQ>H$, _yë` {dH$mg : Value Development
amOH$s` KQ>H$, n[apñWVrH$s` KQ>H$, amï´>r` KQ>H$, OmJ{VH$ ì`pŠVJV à{H«$`m : Personal Process
KQ>H$, d¡pídH$ KQ>H$ ho _yë`{Z{_©VrMo d {dH$gZmMo KQ>H$ {Za§Va à{H«$`m : Continuous Process
Amho. _yë` g§Kf© : Value Conflict
_yë`m§Mm {dH$mghr ì`pŠVJV Am{U {Za§Va MmbUmar _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU : Integration of Values
à{H«$`m Amho. hr à{H«$`m {Za§Va gwê$ AgUo Amdí`H$ R>aVo.
_yë` g§Kf© XmoZ qH$dm A{YH$ _yë`m§À`m {ZdS>rer
g§~§{YV AgVmo. _yë` g§Kfm©da bdH$a _mV H$aUo Amdí`H$
AgVo. Ë`mgmR>r n[apñWVrMm d _yë`m§À`m Vrd«VoMm Aä`mg 4.5 joÌr` H$m`©
H$ê$Z EH$m _yë`mMr {ZdS> H$aUo H«$_àmá R>aVo. _yë` g§Kf©
gmoS>{dVm `mdm ømgmR>r nmbH$m§Zr _mJ©Xe©Z H$aUo Ano{jV nm[a^m{fH$ eãXm§Mm àË`j CbJS>m joÌr` H$m`m©VyZ
AgVo. embo` dmVmdaUmVyZ _yë` g§Kfm©Mr Am{U Vo hmoVmo. åhUyZ Amnë`mgmR>r joÌr` H$m`© - Amnë`m
gmoS>{dÊ`mMr AZw^yVr {dÚmÏ`mªZm AZm¡nMm[aH$ {_iV amhUo AmOy~mOyÀ`m Z¡{VH$ {dH$mgmda H$moUH$moUVo KQ>H$ n[aUm_
Ano{jV AgVo. H$aV AmhoV, ømMo {ZarjU H$am. Vo A{YH$ dmMZ H$aVmV
_yë` {dH$gZ, _yë` g§Kfm©da _mV d _yë`m§Mo H$s Zmhr hohr ~Km.
EH$mË_rH$aU øm à{H«$`m§gmR>r nmbH$m§Zr nmë¶m§Zm _mJ©Xe©Z
H$aUo Ano{jV Amho.
ì`pŠV_ÎdmV éObobr {d{dY _yë`o g§K{Q>V hmoD$Z
H$m`©aV amhÊ`mgmR>r _yë`m§Mo EH$mË_rH$aU Amdí`H$ R>aVo. 4.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
_yë` EH$mË_rH$aUmÀ`m à{H«$`oV _m{hVr g§nmXZ, OmUrd,
AZw^d, C{UdoMr OmUrd, JaO, àoaUm, _mZ{gH$ V`mar, AmnU A{YH$ dmMZ H$aVmo H$s Zmhr, ho Amnbo
àmW{_H$ dV©Z, AdYmZ, VwbZm, Ad_yë`m§H$S>o AZmdYmZ, {dÚmWu ~KVrb. åhUyZ Amnë`m A{YH$ dmMZmgmR>r hr
_yë`m§da AdYmZ {Z`§ÌU, A{^éMr, dma§dm[aVm dV©Z, H$mhr nwñVHo$ -
g_mYmZ, ñd-ñdrH¥$Vr, ñd-_mÝ`Vm, _yë` g§KQ>Z, _yë` (1) IamV Am. nm§., (B.g. 1991), àJV e¡j{UH$
g_yh {Z{_©Vr, Mm[aÍ` ~m§YUr, Mm[aÍ` g§dY©Z øm AdñWm _mZgemñÌ, (MVwW© Amd¥Îmr), nwUo, lr {dÚm àH$meZ
`oVmV. (2) Z¡{VH$ {ejU {ejH$ _mJ©Xe©H$ nwpñVH$m, (B.g.
1984), nwUo, {ejUemñÌ g§ñWm
(3) nmagZrg Z. am., (B.g. 1996), àJV e¡j{UH$
_mZgemñÌ, nwUo, ZyVZ àH$meZ
4.4 nm[a^m{fH$ eãX (4) _wimdH$a g§Vmof _moVram_, _wimdH$a H$ënZm g§Vmof
(B.g. 2005), _yë`{ejU :Ÿ gwgd§ mX, (àW_md¥Îmr),
{ejH$mMr H$moUVrhr `moOZm gdmªZm g_Oob Aem ZmJnya, {dÚm àH$meZ.
gmÜ`m, gmoß`m, gai ^mfoV Agmdr. Ë`mÀ`m gmÜ`m, gmoß`m,

_yë`{ejU … 86
KQ>H$ 5 : _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ Am{U g§emoYZ

AZwH«$_{UH$m AmnU AmUIr H$m` H$m` H$am`bm hd§, ømMm AmnU {dMma
H$aV AgVmo Am{U Ë`mà_mUo dmJV AgVmo.
5.0 C{Ôï>o H$maU Hw$R>ë`mhr n[apñWVrV Amnë`mbm PmS>§ _ê$
5.1 àmñVm{dH$ Úm`Mr ZgVmV, Va OJdm`Mr AgVmV. H$maU PmS>§ OJbr
5.2 {df`-{ddoMZ VaM AmnU OJUma.
5.2.1 _yë`m§Mo _yë`_mnZ
5.2.2 ‘yë¶ éOdUwH$sMo _yë`_mnZ
_yë`m§M§hr Vg§M. AJXr PmS>m§gmaI§M.
5.2.3 _yë`{ejUmMo g§emoYZ AmnU Oer PmS>m§Mr H$miOr KoVmo, Ver _yë`m§Mr
5.3 gmam§e H$miOr ¿`m`bm hdr. Ë`mgmR>r AmnU Or _yë`o éOdV
5.4 nm[a^m{fH$ eãX AmhmoV Vr Am{U {H$VnV Cn`wŠV AmhoV, _yë` éOdUwH$sgmR>r
5.5 joÌr` H$m`© {dÚmWu, {ejH$, nmbH$ d gd© Oo Oo H$aV AmhoV, Vo Vo
5.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ `mo½` Amho H$m, ho Amnë`mbm _mhrV Agm`bm hd§.
Ë`mgmR>r "_y ë `{ejUmM§ _y ë `_mnZ' AmnU
Aä`mgm`bm hd§.

5.0 C{Ôï>o
hm KQ>H$ Aä`mgë`mda AmnU - 5.2 {df`-{ddoMZ
 _yë`m§Mo _yë`_mnZ H$ê$ eH$mb.
 _yë`{ejUmÀ`m AZwf§JmZo {dÚmÏ`mªMo _yë`_mnZ H$ê$ Am_À`m _Vo, _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ hr EH$ ì`mnH$
eH$mb. d g§H$sU© g§H$ënZm Amho. øm g§H$ënZoV _yë`o, {dÚmWu,
 _yë`{ejUmÀ`m AZwf§JmZo {ejH$mZo ñd`§-_yë`_mnZ {ejH$, _w»`mÜ`mnH$, {ejHo$Va H$_©Mmar, A{YH$mar, {ejU
H$go H$amdo, ho ñnï> H$ê$ eH$mb. g§ñWmMmbH$, nmbH$, Aä`mgH«$_, nmR> øm§Mo _yë`_mnZ
 _yë`{ejUmÀ`m AZwf§JmZo dJ©nmR>mMo _yë`_mnZ H$go Ano{jV AgVo.
H$amdo ho ñnï> H$ê$ eH$mb.
 _yë`{ejUmÀ`m AZwfJ§ mZo H$moUVo g§emoYZ H$aUo JaOoMo
5.2.1 _yë`m§Mo _yë`_mnZ
Amho, ho {deX H$ê$ eH$mb. _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ H$aVmZm Á`m Á`m ~m~tMo
_yë`_mnZ H$aUo Ano{jV AgVo, Ë`mV gd©àW_ _yë`m§Mo
_yë`_mnZ H$aUo H«$_àmá R>aVo. H$maU _yë`m§Mo _yë`_mnZ hr
_yë`{ejUmMo _yë`_mnZ øm g§H$ënZoVbr _yb^yV ~m~ Amho.
5.1 àmñVm{dH$ åhUyZ AmnU gd©àW_ _yë`m§Mo _yë`_mnZ hr ~m~ bjmV
KoD$. Am_À`m _Vo, "àË`oH$ _yë`mMo dñVw{Zð>, dmñVd narjU
PmS>§ Amnë`mbm bmJVmV gwJ§YmgmR>r, gmdbrgmR>r. åhUOo _yë`m§Mo _yë`_mnZ hmo`.' ~rO noaÊ`mnydu Ogo ~rO
Ia§ Va Amnë`m OJÊ`mgmR>r, åhUyZM AmnU PmS>§ bmdVmo. narjU H$amdo bmJVo, Vgo _yë` éOdÊ`mnydu _yë` narjU
PmS>§ OJdVmo. PmS>§ bmdë`mda Vr {H$Vr dmT>br, H$er H$amdo bmJVo. _yë` narjU H$aVmZm nwT>rb Jmoï>r bjmV
dmT>br ho AmnU nmhV AgVmo. PmS>§ hdr Ver dmT>V Zgbr ¿`mì`m bmJVmV.
Var dmT>Ê`mgmR>r AmnU H$m` H$am`bm ZH$mo Am{U H$m` (A) _yë`mMo _yë`_mnZ H$aVmZm bjmV ¿`md`mÀ`m ~m~r
H$am`bm hd§ ømMm AmnU {dMma H$aV AgVmo. Am{U PmS>§ åhUOo _yë`mMr Cn`wŠVVm, ì`dhm`©Vm, g§ñH$maj_Vm,
hdr Ver dmT>V Agbr Var ømnojm A{YH$ dmT>mdrV ømgmR>r H$mbgmnojVm Am{U _yë`mMm XOm©. CXmhaUmW©, gVrËd

_yë`{ejU … 87
ho _yë` AmVm H$mb~mø Pmbobo Amho. Iao Va Vo
AmVm H«y$a, A_mZwf, Ad_yë` R>abobo Amho. nm{Vd«Ë`
hohr _yë` AmVm H$mb~mø Pmbobo Amho. ñÌr-nwéf
g_mZVoÀ`m AmOÀ`m `wJmV nm{Vd«Ë` øm _yë`mMr
OmJm "nVr nËZrMr nañna{Zð>m' øm _yë`mZo KoVbr
Amho . H$mimMr JaO åhUy Z {Z_m© U Pmbo ë `m
nVrnËZrMr nañna{Zð>m, Obào_, n`m©daU gmjaVm, 5.2.2 ‘yë¶ éOdUwH$sMo _yë`_mnZ
AdH$me gmjaVm, V§ÌkmZ gmjaVm, {dídmË_H$Vm
_yë` éOdUwH$sÀ`m AZwf§JmZo Amnë`mbm _yë`_mnZ
øm Am{U Aem _yë`m§Mr éOdUyH$ Pmbr Zmhr, Va
AMyH$ H$aVm `mdo, ømgmR>r AmnU _yë`_mnZ hr g§H$ënZm
H$mi j_m H$aUma Zmhr. `wÕH$mimV j_m ho _yë`
bjmV KoD$. Am_À`m _Vo, _yë`{ejUmÀ`m C{Ôï>m§Zwgma
éOdbo, Va eÌygwÕm j_m H$aUma Zmhr.
Am`mo{OV Ho$boë`m _yë` éOdUwH$sÀ`m à{H«$`o_wio dV©ZmV
_yë`m§Mo _yë`_mnZ H$aÊ`mgmR>r {ZarjU, VÁkm§gmR>r
hmoV Agboë`m n[adV©ZmMo _mnZ åhUOo _yë`_mnZ hmo`.
àíZmdbr, _Vmdbr Aem gmYZm§Mm Adb§~ H$aVm `oVmo.
øm gmYZm§Mm Aä`mg AmnU øm KQ>H$mV H$aUma AmhmoV. (A) _yë`_mnZmMr gmYZo d V§Ìo
Aä`mg hr Va Amnbr AË`§V {à` Jmoï>. Amnbr _yë`_mnZ H$aÊ`mgmR>r _yë`_mnZmMr gmYZo d V§Ìo
gJir YS>nS> Aä`mg ho _yë` éO{dÊ`mgmR>r AgVo. _mhrV AgUo Amdí`H$ AgVo. _yë`{ejU hm AÜ`mnZmMm
Voìhm Aä`mg øm _yë`mMo _yë`_mnZ H$aVmZm Vwåhr ñdV§Ì {df` Zgë`m_wio _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ H$aVmZm
H$moUH$moUË`m ~m~r bjmV ¿`mb ? àm_w»`mZo _yë`_mnZmÀ`m JwUmË_H$ gmYZm§Mm Adb§~ H$amdm
bmJVmo. Ë`m_wio AmnU øm gmYZm§Mm Aä`mg H$ê$.
øm gmYZm§Mo dJuH$aU VŠVm 6.1 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo
Amho.
(Am) gmYZo V`ma H$aVmZm bjmV R>odmd`mÀ`m
~m~r
_yë`{ejUmÀ`m _yë`_mnZmMr JwUmË_H$ gmYZo V`ma
{_iV ZmhrV. Vr V`ma H$amdr bmJVmV. EImÚm _yë`mÀ`m
AZwf§JmZo EImXo gmYZ AmYr BVa Hw$Ur V`ma Ho$bobo Agy
eH$Vo. hm Aä`mg Ë`m gmYZmMr Z¸$b H$aÊ`mgmR>r Zgmdm,
Va Zdo gmYZ V`ma H$aÊ`mgmR>r Agmdm. hr gmYZo V`ma
H$aVmZm nwT>rb ~m~r bjmV KoUo Amdí`H$ R>aVo. _yë`m§Mr
Cnm§Jo d CnH«$_ øm§Zm AZwgê$Z dV©ZmVrb Ano{jV n[adV©Z,

_yë`_mnZmMr JwUmË_H$ gmYZo

{ZarjUmË_H$ V§Ì AmË_{ZarjUmË_H$ V§Ì Am{dîH$mamË_H$ V§Ì g_mO{_Vr V§Ì

{ZarjU nÕVr _wbmIV ~mhþë`m§Mm Ioi Zm_{ZX©oeZ


nS>Vmim gyMr àíZmdbr dmŠ`nyVu AmoiIm nmhÿ
nX{ZíM`Z loUr A{^d¥{Îm_m{nH$m Jmoï>nyVu
àmg§{JH$ Zm|Xr {MÌaoImQ>Z
X¡Z§{XZr

VŠVm 6.1 : _yë`_mnZmMr JwUmË_H$ gmYZo

_yë`{ejU … 88
gmYZ {Z{_©Vr V§Ì, gmYZmÀ`m Adb§~ZmMo V§Ì, gmYZmÛmao \$m`Úm§Mr OmUrd, BVam§Zm dŠVeranUo dmJÊ`mgmR>r
{_iUmè`m _m{hVrMm AW© bmdÊ`mMr nÕVr. àoaUm.
(4) {ZarjU ñWimMr {ZpíMVr.
(B) gmYZ {Z{_©Vr d Cn`moJ
(5) {ZarjUmÀ`m n[apñWVrMr {ZpíMVr.
àñVwV _yë`_mnZ gmYZm§Mr {Z{_©Vr d Cn`moJ H$gm (6) {ZarjU nÕVrMr {ZpíMVr.
H$aVm `oVmo, ho AmnU Aä`mgy. (7) {ZarjU gmYZ {ZpíMVr.
(B-1) {ZarjUmË_H$ V§Ì (8) {ZarjH$ {ZpíMVr.
(9) {ZarjU dma§dm[aVoMr {ZpíMVr.
øm V§ÌmÀ`m AZwf§JmZo {ZarjU nÕVrMo Adb§~Z d (10) {ZarjU H$mbmdYrMr {ZpíMVr.
nS>Vmim gyMr, nX{ZíM`Z loUr, àmg§{JH$ Zm|Xr øm gmYZm§Mo
(11) {Z`moOZmZwgma àË`j {ZarjU.
{Z_m©U d Adb§~Z nwT>rbà_mUo H$aVm `oVo.
(12) {ZarjU Zm|X.
(B-1.1) {ZarjU nÕVr (13) Zm|XrÀ`m {ZarjUmgmR>r dma§dm[aV {ZarjU.
(14) Zm|XrMo dJuH$aU d AWm©ÝdofU.
nwañH$Vm©
(15) Amdí`H$ Agë`mg {Zarú`m§Zm gyMZ.
dV©ZmÀ`m Aä`mgmgmR>r {ZarjU nÕVrMm nwañH$ma
(16) {d{eï> H$mbmdYrZ§Va nwZ:{ZarjU.
S>m°. Oo.~r. dm°Q>gZ øm§Zr B.g. 1912 _Ü`o Ho$bm.
(17) {ZîH$f©U
{ZarjU KQ>H$
(B-1.2) nS>Vmim gyMr
{ZarjUmMo KQ>H$ nwT>rbà_mUo AmhoV. (1) {ZarjH$
: {ZarjU H$aUmam, (2) {ZarjUmMo _wÔo, (3) {ZarjUmMo nwañH$V©o
V§Ì d gmYZ, (4) {Zarú` : Á`mMo {ZarjU H$amd`mMo Amho A°ÊS>agZ d ~w«da øm§Zr B.g. 1946 _Ü`o nS>Vmim
Vmo. gyMrMm Cn`moJ ZoV¥ËdJwUm§À`m {ZarjUmgmR>r Ho$bm.
ì`m»`m ì`m»`m
Am_À`m _Vo, ""{ZarjH$mZo {ZarjH$mÀ`m dV©ZmMr Am_À`m _Vo, ""Á`m gyMrÛmao {ZarjH$mbm {ZarjUmZo
dma§dma, dñVw{Zð>, nÕVera, {dídgZr` d gyú_ nmhUr {Zarú`mÀ`m dV©Z{df`H$ qH$dm _yë`{df`H$ d¡{eîQ>çm§Mm
H$ê$Z Ë`mAmYmao {Zarú`mÀ`m dV©Zmg§~§Yr {ZîH$fm©àV `oUo nS>Vmim KoVm `oVmo d {Zarú`mÀ`m dV©Z{df`H$ qH$dm
åhUOo {ZarjU hmo`.''
_yë`{df`H$ d¡{eîQ>çm§À`m {ZîH$fm©àV `oVm `oVo, Ë`m gyMrbm
nm`è`m nS>Vmim gyMr Ago åhUVmV.''
Am_À`m _Vo, {ZarjU H$aVmZm gd©gmYmaUnUo nwT>rb V`ma H$aÊ`mMr nÕVr
nm`è`m§Mm Adb§~Z Ho$bm OmVmo.
nS>Vmim gyMr nwT>rb nÕVrZo V`ma H$aVm `oVo.
(1) {ZarjUmÀ`m hoVyMr {ZpíMVr.
(1) _yë`mMm AW©, g§H$ënZm, ì`m»`m, C{Ôï>o, _yë`
(2) {Zarú` {ZpíMVr
éOdUwH$sgmR>r KoVbobm CnH«$_ øm§À`m AmYmao _yë`mMr
(3) C{Ôï>o, CnH«$_, {Zarú`m§Mm d`moJQ> øm§À`m AZwf§JmZo
gd© A§Jo, Cnm§Jo emoYyZ _yë`mMo {ZH$f {ZpíMV Ho$bo
{ZarjU _wÔçm§Mr {ZpíMVr : àË`oH$ _yë`mÀ`m AZwfJ§ mZo
OmVmV.
ho _w Ô o {ZpíMV H$amdo bmJVmV. CXmhaUmW© ,
(2) àË`oH$ {ZH$fmÀ`m AZwfJ§ mZo {dYmZ H$ê$Z loUrV _m§S>bo
"dŠVeranUm' øm _yë`mÀ`m AZwfJ§ mZo nwT>rb {ZarjU OmVo. øm {dYmZmbm AmnU nS>Vmim {dYmZ åhUVmo.
_wÔo {ZpíMV H$aVm `oVmV. amoOÀ`m ì`dhmamV nS>Vmim {dYmZ V`ma H$aVmZm nwT>rb ~m~tMr XjVm
dŠVeranUm, H$m‘m§Mr {Z`mo{OV doioV nyVu, H$m¶©H«$‘ ¿`mdr.
doido a CnpñWVr, ~¡R>H$m nyU© doi CnpñWVr, ñdV:À`m (A) {dYmZmMr _m§S>Ur {ZarjUj_ dV©ZmÀ`m
H$m_H$mOm{df`H$ do i mnÌH$mMr {ZpíMVr, ñdê$nmV Ho$br OmVo.
doimnÌH$mZwgma dV©Z, doioÀ`m ~§YZmMo AZwnmbZ, (Am) EH$m doir EH$mM dV©Z ~XbmMo {ZarjU
R>aboë`m doiVo A{^ì`ŠVr, doiMo m gXwn`moJ H$aÊ`mMr H$am`Mo AgVo . åhUy Z {dYmZmV EH$M
d¥Îmr, BVam§À`m doioMm Anì`` Q>miÊ`mMr d¥Îmr, dV©Z~Xb _m§S>bm OmVmo.
doimnÌH$mV Amdí`H$VoZgw ma bdMrH$Vm, doiMo o nmbZ (B) EH$m doir EH$mM {Zarú`mMo {ZarjU H$am`Mo
Z H$ê$ eH$ë`mg {Xb{Jar àXe©Z, dŠVeranUmÀ`m AgVo, åhUyZ {ZarjH$ hm EH$dMZr H$Vm© Amho,
_yë`{ejU … 89
Ago g_OyZ {dYmZmMr _m§S>Ur Ho$br OmVo. \$m`Xo : nS>Vmim gyMr_wio
(B©) {ZarjU dñVw{Zð> ìhmdo, ømgmR>r {Zarú` hm (1) _yë`mMo {d{eï> Cnm§J éObo H$s Zmhr ømMm nS>Vmim
àW_ nwéfr H$Vm© Amho Ago g_OyZ {dYmZmMr KoVm `oVmo.
_m§S>Ur Ho$br OmVo. (2) _yë`mMo éObobo Cnm§J {dH${gV hmoÊ`mgmR>r àmoËgmhZ
(C) {ZarjU gÚ:pñWVrMo H$amd`mMo AgVo, åhUyZ XoVm `oVo.
{dYmZmMr _m§S>Ur H$aVmZm gmYm dV©_mZ H$mi
(3) _yë`mMo Cnm§J éObo Zgë`mg Vo AmË_gmV H$aÊ`mgmR>r
dmnabm OmVmo.
_mJ©Xe©Z H$aVm `oVo.
(D$) {ZarjU Ano{jV dV©Z n[adV©ZmMo H$amd`mMo
(4) _yë` éO{dÊ`mgmR>r Am`mo{OV Ho$bobo {H$VnV `eñdr
AgVo, åhUyZ {dYmZ AZwHy$b ñdê$nmV _m§S>bo
Pmbo, ømMm A§XmO KoVm `oVmo.
OmVo. CXmhaUmW©, "VÏ`mÀ`m AmYmao {ZîH$fm©àV
`oVmo' Ago {dYmZ _m§S>bo OmVo. "VÏ`mÀ`m _`m©Xm : nS>Vmim gyMr_wio
AmYmam{edm` {ZîH$fm©àV `oVmo' Aer {dYmZ (1) _yë`mMo Cnm§J {H$Vr à_mUmV CnpñWV Amho, ho H$iV
_m§S>Ur Ho$br OmV Zmhr. Zmhr.
(E) {dYmZmMo ñdê$n gH$mamË_H$ R>odbo OmVo. (2) _yë`mMo Cnm§J Zoh_rM {XgyZ Ambo H$s ¹${MV, ho
CXmhaUmW©, "emñÌewÕ {eñVrZo dmJVmo' Aer H$iV Zmhr.
_m§S>Ur Ho$br OmVo. "emñÌewÕ {eñVrZo dmJV (3) XmoZ 춺$s‘ܶo _yë`mMo Cnm§J {H$Vr à_mUmV {dH${gV
Zmhr' Aer _m§S>Ur Ho$br OmV Zmhr.
Pmbo, ømMr VwbZm H$aVm `oV Zmhr.
(Eo) nS>Vmim {dYmZmMo ñdê$n {Z:g§{X½Y R>odbo
OmVo. _yë`_mnZ
(3) nS>Vmim {dYmZo H«$_mZo EH$mImbr EH$ Aem àH$mao nS>Vmim gyMrMo \$m`Xo d _`m©Xm øm§Mm Aä`mg
AmS>ì`m Amoit_Ü`o _m§S>br OmVmV. øm {dYmZm§Mm Ho$ë`mda Amnë`m ho bjmV `oVo H$s, ho gmYZ _hÎdnyU©
EH$ ñV§^ V`ma Ho$bm OmVmo. R>aVo H$maU _yë`mÀ`m Cnm§Jm§À`m éOdUwH$sMm nS>Vmim øm
(4) {Zarú` AZoH$ AgVrb Va nS>Vmim {dYmZm§À`m gmYZm_wio KoVm `oVmo.
ñV§^mnwT>o EHo$H$m {Zarú`mÀ`m ZmdmMm EHo$H$ ñV§^
V`ma Ho$bm OmVmo. (B-1.3) nX{ZíM`Z loUr
(5) Amoir d ñV§^ EH$_oH$m§Zm N>oXyZ {dYmZo d {Zarú` øm nS>Vmim gyMrdê$Z _yë`mMo Cnm§J Zoh_rM {XgyZ Ambo
g§~§YrÀ`m N>moQ>çm N>moQ>çm Mm¡H$Q>r V`ma hmoVmV. øm H$s ¹${MV ho H$m H$iV Zmhr, ho CnamoŠV Ame`mVyZ Amnë`m
Mm¡H$Q>tZm AmnU {ZarjU Zm|Xr noer åhUy `m. bjmV Ambo Agob. AmVm Amnë`mbm àíZ nS>Vmo, Ago
EImXo gmYZ Amho H$m? Á`mbm hr _`m©Xm nS>V Zmhr....
Cn`moJmMr nÕVr
Voìhm {_Ìhmo "nX{ZíM`U loUr' `m gmYZm_wio
{ZarjH$mZo nS>Vmim {dYmZmÀ`m AZwfJ§ mZo {Zarú`mÀ`m {dÚmÏ`mªV Vo {d{eï> _yë` {H$Vr à_mUmV {dH${gV Pmbo Vo
dV©ZmMo dma§dma {ZarjU H$am`Mo AgVo. Ë`m {dYmZmer H$iVo.
g§~§{YV dV©ZmMm nS>Vmim {Zarú`mÀ`m dV©ZmV Ambm, Va
{ZarjH$mZo g§~{§ YV Zm|X noerV  Aer IyU H$am`Mr AgVo, g§emoYH$
Zmhr Va  Aer IyU H$am`Mr AgVo. nX{ZíM`Z loUr JmëQ>Z øm§Zr B.g. 1883 _Ü`o
CXmhaUmXmIb Zm|Xr Ho$bobm "d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moU' `m V`ma Ho$br.
g§X^m©V V`ma Ho$bobr nS>Vmim gyMr nwT>o {Xbr Amho. ì`m»`m
AWm©ÝdofZ Am_À`m _Vo, ""Á`m {ZarjU gmYZmÛmao {Zarú`mÀ`m
{dYmZmnwT>rb  øm IwUodê$Z _yë`mMo {d{eï> Cnm§J JwUm§Mo / d¡{eîQ>çmMo nX / ñWmZ qH$dm XOm© {ZpíMV H$aVm
{dÚmÏ`m©V éObo Am{U  øm IwUodê$Z éObo Zmhr, Ago `oVmo. Ë`m gmYZmbm nX{ZíM`Z loUr Ago åhUVmV.''
AWm©ÝdofZ Ho$bo OmVo. d¡{eîQ>ço
{ZîH$f©U (1) nX{ZíM`Z loUrV dV©ZmÀ`m qH$dm d¡{eîQ>çmÀ`m
 øm IwUb o m {d{eï> àmám§H$ XoVm `oVmo. øm àmám§H$m§Mr H${Zð>V_ àVrnmgyZ loð>V_ àVrn`ªV XOm© {ZpíMV
~oarO H$ê$Z {Zarú`mMm _yë` g§nmXZ JwUm§H$ {ZpíMV H$aVm H$aUmar nXo MT>Ë`m loUrV _m§S>bobr AgVmV.
`oVmo. (2) nX{ZíM`Z loUrV nXm§Mr g§»`m H$_rV H$_r VrZ

_yë`{ejU … 90
d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ nS>Vmim gyMr
H«$. nS>Vmim {dYmZ Zmdo
_¡Ìo`r lramO é~rZm S>opìhS>
1 {dkmZmMm Aä`mg AmdS>rZo H$aVmo.    
2 XjVmnyd©H$ à`moJ H$aVmo.    
3 e§H$m {dMmaVmo.    
4 e§H$m {ZagZmgmR>r à`ËZ H$aVmo.    
5 Z¡g{J©H$ KQ>Zm§_mJrb H$maUm§Mm emoY KoVmo.    
6 emñÌr` nÕVrZo {ZarjU H$aVmo.    
7 nwamì`mÀ`m AmYmao _VmMm ñdrH$ma H$aVmo.    
8 ñdrH$maboë`m _Vm§Mr VnmgUr H$aVmo.    
9 nwamì`m§À`m AmYmao _VmMr _m§S>Ur H$aVmo.    
10 emñÌr` nÕVrZo g_ñ`oMr CH$b H$aVmo.    
11 VÏ`m§À`m AmYmao {ZîH$fm©àV `oVmo.    
12 `mo½` {ZU©` KoVmo.    
13 emñÌr` {eñVrZo dmJVmo.    
14 {dkmZ{df`H$ CnH«$_m§V gh^mJr hmoVmo.    
15 emñÌr` N>§X OmonmgVmo.    
16 A§YlÕm§Zm {damoY H$aVmo.    
17 BVam§Zm d¡km{ZH$ _Zmo^md OmonmgÊ`mgmR>r àmoËgmhZ XoVmo.    

{XZm§H$ : ...................... {ZarjH$mMr ñdmjar ..........................


Zmd

AgVo . nXm§ M r g§ » `m {df_ AgVo . lo U rÀ`m `oVo. Ë`mdê$Z Am_À`m _Vo øm nÕVrMo "dma§dm[aVm
_Ü`q~XyÀ`m Imbr d da gmaIrM nXo AgVmV. nX{ZíM`Z loUr', "ñdê$n, nX{ZíM`Z loUr', "A§H$
àË`oH$ nXmgmR>r EH$ q~Xy {ZpíMV AgVmo. øm loUrV nX{ZíM`Z loUr' d "ì`már nX{ZíM`Z loUr' Ago Mma
{Ìq~Xy qH$dm n§Mq~Xy qH$dm gáq~Xy qH$dm Zdq~Xy CnàH$ma nS>VmV.
qH$dm EH$Xeq~Xy Agy eH$VmV.
dma§dm[aVm nX{ZíM`Z loUr
V`ma H$aÊ`mMr nÕVr d àH$ma
hr loUr V`ma H$aVmZm nS>Vmim {dYmZo Á`m àH$mao
nX{ZíM`Z loUr XmoZ àH$mao V`ma H$aVm `oVo. V`ma V`ma Ho$br OmVmV, Ë`mM àH$mao _yë`m§À`m AZwf§JmZo {ZarjU
H$aÊ`mÀ`m nÕVrdê$Z øm loUrMo AmboImË_H$ d dU©ZmË_H$ {dYmZo V`ma H$am`Mr AgVmV. øm {dYmZmV dV©Z ~XbmMr
Ago XmoZ àH$ma nS>VmV. dma§dm[aVm Xe©{dUmam eãX `oD$ Úm`Mm ZgVmo. CXmhaUmW©,
AmboImË_H$ nX{ZíM`Z loUr ""Zoh_r ZrQ>ZQo >H$m nmoemI KmbVmo'' Ago {dYmZ V`ma H$am`Mo
øm àH$mamV dV©Z ~XbmMm qH$dm d¡{eîQ>çmMm XOm© ZgVo, Va "ZrQ>ZoQ>H$m nmoemI KmbVmo' Ago {dYmZ V`ma
AmboImÀ`m arVrZo Xe©{dbm OmVmo. H$am`Mo AgVo. VgoM "ZrQ>ZoQ>H$m nmoemI KmbV Zmhr' Agohr
{dYmZ V`ma H$am`Mo ZgVo. {ZarjU {dYmZo V`ma Ho$ë`mda
V`ma H$aÊ`mMr nÕVr d àH$ma
Ano{jV dV©Z ~XbmÀ`m dma§dm[aVoMr loUr {ZpíMV H$aÊ`mV
AmboImË_H$ nX{ZíM`Z loUr VrZ àH$mao V`ma H$aVm `oVo. {Ìq~Xy loUr V`ma H$amd`mMr Agob Va H$Yrhr Zmhr,
_yë`{ejU … 91
H$Yr H$Yr, Zoh_r Aer VrZ nXo {ZpíMV Ho$br OmVmV. ZgVo, Va "aoImQ>Z AmdS>rZo H$aVmo' Ago {dYmZ V`ma H$am`Mo
n§Mq~Xy loUrV H$Yrhr Zmhr, ¹${MV, H$Yr H$Yr, ~è`mMXm, AgVo. hr loUr {Ìq~Xy, n§Mq~Xy, gáq~Xy, Zd{~§Xy qH$dm
Zoh_r Aer nmM nXo {ZpíMV Ho$br OmVmV. øm nX{ZíM`Z EH$mXeq~Xy Agy eH$Vo. øm loUrMm Ama§^q~Xy 0 qH$dm 1
loUrÛmao {Zarú`mÀ`m {Zar{jV dV©Z~XbmÀ`m dma§dm[aVodê$Z Agy eH$Vmo.
{Zarú`mÀ`m _yë`m{Y{ð>V dV©ZmMm XOm© {ZpíMV Ho$bm OmVmo.
nwT>o dmZJrXmIb "nmoemI ZrQ>ZQo >H$o nUm dma§dm[aVm nX{ZíM`Z ì`már nX{ZíM`Z loUr
loUr' {Xbobr Amho. hr loUr V`ma H$aVmZm {ZarjU {dYmZmV dV©ZmMr
ì`már Xe©{dUmè`m eãXmMr `moOZm V`ma H$am`Mr ZgVo.
ñdê$n nX{ZíM`Z loUr CXmhaUmW©, "{Xbobo J¥hH$m`© A§eV: H$aVmo' Ago {dYmZ
hr loUr V`ma H$aVmZm dV©Z ~XbmMo ñdê$n ñnï> V`ma H$am`Mo ZgVo, Va "{Xbobo J¥hH$m`© H$aVmo' Ago {dYmZ
H$aUmam eãX loUrV `oD$ Úm`Mm ZgVmo. CXmhaUmW©, V`ma H$am`Mo AgVo. hr loUr {Ìq~XyMr V`ma H$am`Mr Agob
"n[agamMr ñdÀN>Vm Mm§Jbr H$aVmo' Ago {dYmZ V`ma H$am`Mo Va _wirM Zmhr, AÜ`m© à_mUmV, nyU©nUo' Aem VrZ nXm§Mr
ZgVo, Va "n[aga ñdÀN> H$aVmo' Ago {dYmZ V`ma H$am`Mo `moOZm Ho$br OmVo. n§Mq~Xy loUrV _wirM Zmhr, A§eV:,
AgVo. hr loUr {Ìq~Xy§Mr V`ma H$am`Mr Agob, Va "{ZH¥$ï>, AÜ`m© à_mUmV, A{YH$ à_mUmV, nyU©nUo' Aem nmM nXm§Mr
Mm§Jbm, CËH¥$ï>' Aem VrZ nXm§Mr `moOZm Ho$br OmVo. n§Mq~Xy `moOZm Ho$br OmVo. gßVq~Xy loUrV "_wirM Zmhr, A§eV:
loUrV "{ZH¥$ï>, ~am, Mm§Jbm, CÎm_, CËH¥$ï>' Aem nmM H$mhr à_mUmV, AÜ`m© à_mUmV, ~è`mM à_mUmV, A{YH$
nXm§Mr `moOZm Ho$br OmVo. gßVq~Xy loUrV "{ZH¥$ï>, ~am, à_mUmV, nyU©nUo' Aem gmV nXm§Mr `moOZm H$aVm `oVo.
g_mYmZH$maH$, Mm§Jbm, CÎm_, CËH¥$ï>, AË`wËH¥$ï>' Aer
gmV nXo `moObr OmVmV. dU©ZmË_H$ nX{ZíM`Z loUr
hr loUr V`ma H$aVmZm _yë`mer g§~§{YV {ZarjU
A§H$ nX{ZíM`Z loUr {dYmZo V`ma Ho$br OmVmV. {ZarjU {dYmZm§Zm AZwgê$Z
hr loUr V`ma H$aVmZm {ZarjU {dYmZmV JwUm§H$ {Zarú`mMo ñWmZ {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r gwñnï> Aem dU©ZmË_H$
Xe©{dUmè`m eãXmMr `moOZm H$am`Mr ZgVo. CXmhaUmW©, dmŠ`m§Mr MT>Vr loUr V`ma Ho$br OmVo. {dYmZmnaËdo loUrVrb
"aoImQ>Z eVà{VeV AmdS>rZo H$aVmo' Ago {dYmZ V`ma H$am`Mo dU©ZmË_H$ dmŠ`m§Mr aMZm ~XbVo. nwT>o CXmhaUmXmIb

nmoemI ZrQ>ZoQ>Ho$nUm dma§dm[aVm nX{ZíM`Z loUr


{dÚmWu : dJ© :
emim :

H«$. {ZarjU {dYmZ H$Yrhr Zmhr ¹${MV H$YrH$Yr ~è`mMXm Zoh_r


1 ZrQ>ZoQ>H$m nmoemI KmbVmo.
2 ñdV:bm emo^ob Agm nmoemI KmbVmo.
3 F$Vybm AZwHy$b Agm nmoemI KmbVmo.
4 ñdV:À`m nmoemImMr {ZJm amIVmo.
5 nmoemImÀ`m ñdÀN>VoMr H$miOr KoVmo.
6 BVam§À`m nmoemIm~Ôb `mo½` _V ì`ŠV H$aVmo.
7 àg§JmZwê$n nmoemI KmbVmo.
8 gH$mamË_H$ nmoemI KmbVmo.

{XZm§H$ : ..................... {ZarjH$ : ñdmjar ..................................


Zmd :
_yë`{ejU … 92
d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ dU©ZmË_H$ nX{ZíM`Z loUrVrb EH$ {dYmZ
d dU©ZmË_H$ dmŠ`m§Mr loUr {Xbobr Amho.
\$m`Xo
(1) nX{ZíM`Z loUr_wio _yë`mMo Cnm§J {H$VnV éObo ho
H$iVo.
(2) _yë`mMo éObobo Cnm§J nwT>rb nXmda àJV hmoÊ`mgmR>r
(B-1.4) àmg§{JH$ Zm|Xr
{dÚmÏ`m©bm _mJ©Xe©Z H$aVm `oVo.
(3) _yë` éO{dÊ`mgmR>r KoVboë`m CnH«$_m§Mr Cn`wŠVVm daÀ`m Mm¡H$Q>rVë`m àíZmMo CÎma AmnU {b{hbo
H$iVo. Agob. Amnë`mbm CÎma {b{hë`m~amo~a bmJbrM Vo dmMyZ
(4) CËH¥$ï> 춺$sMr {ZdS> H$aVm `oVo. ~KÊ`mMr N>mZ gd` AgVo. AJXr AmnU emioV hmoVmo
(5) øm loUrMm Cn`moJ g§emoYZmVgwÕm H$aVm `oVmo. _yë` VoìhmnmgyZ. CÎma dmMë`m~amo~a Amnë`m bjmV Ambo Agob,
éOdUwH$sgmR>r ¿`md`mÀ`m CnH«$_mnydu g§~{§ YV JQ>mMo CÎma _ZmgmaIo O_bo. gJiçmM Jmoï>r Amnë`m _Zmgma»`m
{ZarjU Ho$ë`mg à`moJnyd© _yë` JwUm§H$ H$iVmo. O_mì`m bmJVmV Zm! AJXr CÎmagwÕm! Am{U bmJbrM
CnH«$_mZ§Va åhUOo à`moJmZ§Va {ZarjU Ho$ë`mg AmnU Amnë`m _Zmer Zm|X KoVbr Agob, "PH$mg CÎma!
à`moJmoÎma _yë` JwUm§H$ H$iVmo. XmoÝhr _yë` JwUm§H$m§Vrb Ag§M H$m`, ømhr nojm PH$mg CÎma {bhm`M§ ømnwT>§!'....
\$aH$mdê$Z à`moJmMo \${bV H$iVo. Aerhr eŠ`Vm ZmH$maVm `oV Zmhr. H$Yr H$Yr Agohr KS>Vo
- _ZmgmaIo Amnë`m CÎma Zmhr O_V. Aem doir AmnU
_`m©Xm
Amnë`m _Zmer Zm|X KoVmo, "ho _r {b{hbob§ CÎma dmQ>V
(1) {ZarjH$mMm {Zarú`m{df`r nyd©J«h Agob, Va øm Zmhr. _mÂ`mH$Sy>Z gJio Zoh_r Mm§Jë`m Jmoï>rMr Anojm
loUrbm _`m©Xm nS>VmV. H$aVmV. Mm§Jë`m Anojm§Mr Anojm H$am`bm ZH$mo _r.' Aerhr
(2) XmoZ {ZarjH$m§À`m {ZarjUm§_Ü`o \$aH$ nSy> eH$Vmo. eŠ`Vm ZmH$maVm `oV Zmhr - AmnU CÎma {b{hboM Zmhr....
_yë`_mnZ Aem doir AmnU Z¸$sM Amnë`m _Zmer I§V ì`ŠV Ho$br
nS>Vmim gyMrbm nS>Umè`m _`m©Xm§da Cnm` åhUyZ Agob. ømnwT>o Ago KS>m`bm ZH$mo, Ago ñdV:bm ~Omdbo
nX{ZíM`Z loUr ~aoM daMo nX JmR>Vo. Agob.
Aem Zm|Xr AmnU Amnë`m ñdV:À`m dV©Zmg§~§Yr
g‘mOmV ñdÀN>Vm ho _yë` éObo H$s Zmhr ho Amnë`m _Zmer KoV AgVmo. AWm©V Aem Zm|XrMo ñdê$n
nmhÊ`mgmR>r Vwåhr nX{ZíM`Z loUrMm Cn`moJ H$gm AmË_{ZarjUmË_H$ AgVo.
H$amb? AemM Zm|Xr AmnU Amnë`m _yë`m{Y{ð>V dV©ZmMo
{ZarjU H$aVmZm KoV AgVmo. AWm©V BWo Xwgè`m ì`ŠVrMo
{ZarjU Ho$bo OmVo. åhUyZ øm Zm|XrMo ñdê$n {ZarjUmË_H$
AgVo. AmVm Amnë`mbm øm Zm|XrÀ`m AZwf§JmZo WmoS>m \$aH$
H$am`Mm Amho Vmo Agm - øm Zm|Xr _Zmer Z KoVm H$mJXmda
¿`m`À`m AmhoV. Aem Zm|Xr EImÚm àg§JmÀ`m AZwf§JmZo

d¡km{ZH$ Ñ{ï>H$moZ dU©ZmË_H$ nX{ZíM`Z loUr


{dÚmÏ`m©Mo Zmd : dJ© :
emim :
H«$. {ZarjU {dYmZ dU©Z
1 àm`mo{JH$ nÕVrbm Ago _hÎd {damoY H$aV _wÔm_ gm§{JVbo BVa _hÎd Zoh_rM
_hÎd XoVmo. XoÊ`mg {damoY Zmhr nU VaM _hÎd XoVmV åhUyZ ñd`§-àoaUoZo
H$aVmo. _hÎd XoV Zmhr. XoVmo. XoVmo. g{H«$` _hÎd H$aVmo.
( ) ( ) ( ) ( ) ( )

_yë`{ejU … 93
KoVë`m OmVmV, åhUyZ øm Zm|XtZm àmg§{JH$ Zm|Xr Ago V`ma H$aÊ`mMr d Cn`moJmMr nÕV
åhUVmV. AmnU AmÎmmM Zm|Xdboë`m Amnë`m AZw^dmdê$Z _yë`m{Y{ð>V dV©ZmÀ`m {ZarjUmgmR>r àmg§{JH$ Zm|Xr
Amnë`m ho bjmV Ambobo Amho H$s, àmg§{JH$ Zm|Xr ho V§Ì Amdí`H$ Agbobo nÌH$ H$go V`ma H$amd`mMo d Ë`mV Zm|Xr
Amnë`m n[aM`mMo Amho. H$em H$amd`mÀ`m ho AmnU nwT>rb CXmhaUmdê$Z bjmV
àdV©H$ KoD$.
Amnë`m n[aM`mMo Agbobo àmg§{JH$ Zmo§Xr ho V§Ì \$m`Xo
Vgo \$ma OwZo Amho. øm g§X^m©V a°ÊS>m°b øm§À`m _Vo àmg§{JH$ {ZíM`r d¥Îmr, g§doXZerbVm Am{U BVa AZoH$ _yë`
Zm|XrMr g§H$ënZm B.g. 1931 _Ü`o CX`mbm Ambr. B.g. ÑT> H$aÊ`mgmR>r Cn`wŠV R>aUmè`m àmg§{JH$ Zm|Xr {ZpíMVM
1950 _Ü`o am°WZo, B.g. 1956 _Ü`o am°B©Q>ñQ>moZ d BVa, \$m`ÚmÀ`m Amho V . Aem Zm| X r Ko V ë`m{edm`
B.g. 1957 _Ü`o Q>´>°Šgba øm§Zr Z_wZm àmg§{JH$ Zm|Xr V`ma Amnë`mgma»`mbm amhmdUma Zmhr. Amnë`m Zm|XrV Agohr
Ho$ë`m. _wÔo AgVrb.
ì`m»`m (1) øm gmYZm_wio 춺$sÀ`m Z¡g{J©H$ dV©ZmMo {ZarjU
Am_À`m _Vo, ""{Zarú`mÀ`m dV©ZmÀ`m àg§Jm§À`m doir H$ê$Z dñVw{Zð> dU©ZmË_H$ Zm|Xr KoVm `oVmV Am{U øm
dñVw{Zð> {ZarjU H$ê$Z KoVboë`m Zm|Xrbm d Ë`m Zm|XrÀ`m Zm|Xrdê$Z dV©ZmV éObobr _yë`o, Ad_yë`o H$iVmV.
AmYmao bmJbrM Zm|X{dboë`m _Vmbm d Cnm`mbm àmg§{JH$ (2) H¥$Vr d CŠVr_Ybm \$aH$ øm Zm|Xr_wio Zo_Ho$nUmZo
Zm|Xr Ago åhUVmV.'' _yi àmg§{JH$ Zm|Xr øm V§ÌmV Cnm` H$iVo. CXmhaUmW©, EImXr 춺$s gw{dMmam§Mm N>mZn¡H$s
hm ^mJ A§V^y©V Zmhr. Vmo AgUo JaOoMo Amho, Ago Am_Mo g§J«h H$aVmo nU Ë`mÀ`m dmJÊ`mV EH$hr gw{dMmamMr
_V Agë`mZo Amåhr Vmo A§V^y©V Ho$bobm Amho. A{^ì`ŠVr hmoV Zmhr, ho àmg§{JH$ Zm|Xrdê$Z H$iVo.

_yë` : gm¡OÝ`erbVm
{dÚmÏ`m©Mo Zmd : A{dZme
{XZm§H$ : 3.12.2009
àmg§{JH$ Zm|X : Zoh_r gJiçm§er gm¡OÝ`mZo dmJUmè`m A{dZmeZo AmO gm¡. JmS>o _°S>_Mm An_mZ Ho$bm. A{dZme
BVH$m g§Vmnbobm hmoVm H$s AmnU H$m` ~mobVmo AmhmoV, Hw$Umer ~mobVmo AmhmoV, ømMo A{dZmebm _wirM
^mZ ZìhVo.
{ZarjH$mMo _V : A{dZmegma»`m gm¡OÝ`erb _wbmZo Hw$UmMmhr Agm An_mZ H$ê$ Z`o. BVam§Mm An_mZ
H$aÊ`mMr hr Ë`mMr n{hbrM MyH$ Amho.
Cnm` : A{dZmebm g_OmdyZ gm§{JVbo nm{hOo.

_yë` : gm¡OÝ`erbVm
{dÚmÏ`m©Mo Zmd : A{dZme {ZarjH$ : gm¡. MdS>o
{XZm§H$ : 4.12.2009
àmg§{JH$ Zm|X : A{dZmeÀ`m H$mbÀ`m MwH$s~Ôb Ë`mbm g_OmdyZ gm§{JVbo. Voìhm Ë`mZo ñdV:Mr MyH$ H$~yb
Ho$br. nwÝhm Hw$UmMmhr An_mZ H$aUma Zmhr, Aer enW Ë`mZo KoVbr. gm¡. JmS>o _°S>_Mr j_m _m{JVbr.
j_m _mJVmZm Vmo _°S>_À`m nm`m nS>bm. Ë`mbm BVH$m níMmVmn Pmbm H$s Vmo Iyn aS>bm.
{ZarjH$mMo _V : A{dZmeÀ`m enWoV Ë`mMr {ZíM`rd¥Îmr {XgyZ `oVo Am{U Ë`mÀ`m aS>Ê`mV `mMr g§doXZerbVm
AmT>iyZ `oVo.
Cnm` : A{dZmeMr {ZíM`rd¥Îmr d g§doXZerbVm BVa Mm§Jë`m H$m_m§gmR>r ÑT> H$am`bm hdr.

_yë`{ejU … 94
(3) øm Zm|Xr_wio dV©ZmVrb _yë`m§À`m {dH$gZmgmR>r d (B-2.1) _wbmIV
Ad_yë`m§À`m {Z_y©bZmgmR>r `mo½` Cnm``moOZm H$aVm AmnU EImXr _wbmIV KoVbr Agob, {Xbrhr Agob.
`oVmV d Ë`m Cnm``moOZm§Mr n[aUm_H$maH$Vm VnmgVm AWm©V ZmoH$argmR>r {Xbobr _wbmIV dJiyZ. _wbmIV XoÊ`mV
`oVo. Am{U KoÊ`mV EH$ doJimM AmZ§X AgVmo. {edm` _wbmIV
(4) øm Zm|XrMm Cn`moJ e¡j{UH$ g§emoYZmgmR>r hmoVmo. XoÊ`mbm Am{U KoÊ`mbm EH$ à{Vð>oMo _yë` AgVo.
_`m©Xm
àdV©H$
øm Zm|Xr§Mm Cn`moJ e¡j{UH$ g§emoYZmgmR>r H$aVmZm
_wbmIVrMm Aä`mg _hmdra, ~wÕmÀ`m Odi KoD$Z
Amnë`m bjmV `oVo, ho gmYZ doiImD$, I{M©H$ {edm`
OmUmam Amho. _hmdramOdi OmUo ho Va Ho$dT>o _moR>o _yë`
H§$Q>midmUo Amho. dU©ZmË_H$ Zm|Xr KoVmZm H§$Q>mim `oVmoM.
Amho! _hmdra, ~wÕ øm§Zm Ë`m§Mo {eî` àíZ {dMmê$Z VmpÎdH$
_yë`_mnZ _m{hVr g§nmXZ H$aV AgV. hr _yb ñdê$nmVbr _wbmIVM
_`m©Xm§À`m Zm|Xr KoVmZm AmnU H§$Q>mim Ho$bobmM hmo`. A°[añQ>m°Q>bÀ`m g§dmX nÕVrVgwÕm _wbmIVrMo _yi
~am.... H$maU {H$Vrhr H§$Q>mim Ambm Var dU©ZmË_H$ Zm|Xr ñdê$n gmnS>Vo. n°ar d H«$m°gbo (B.g. 1950) øm§Zr
¿`mì`mM bmJVmV. dU©Z H$amdo bmJVo. dU©Zmbm n`m©` _wbmIVrÀ`m d¡YVoMm Aä`mg gd©àW_ Ho$bm. Wm°_g d
Zmhr. H$maU dU©Zm_wio {_iUmam AmZ§X AdU©Zr` AgVmo. P°{H$Zr øm§Zr AÜ``Zmer g§~{§ YV AgUmè`m n¡bM§y o AmH$bZ
åhUyZ àmg§{JH$ Zm|Xr øm gmYZmMo _yë`_mnZmV _hÎdmMo hmoÊ`mgmR>r _wbmIVrMm Adb§~ Ho$bm.
ñWmZ Amho.
ì`m»`m
(B-2) AmË_{ZarjUmË_H$ V§Ì Am_À`m _Vo , ""Á`m gmYZmÀ`m _mÜ`_mVy Z
_yë`_mnZmÀ`m {ZarjUmË_H$ V§Ìm§Mm Adb§~ H$aVmZm _wbmIVH$Vm© _wbmIVXmË`mbm nyd{© Z`mo{OV AWdm CËñ\y$V©nUo
Amnë`mbm EH$ Zm|X ¿`mdr bmJVo Vr Aer, {Zarú`mÀ`m Vm|S>r àíZ {dMmê$Z _wbmIVXmË`mH$Sy>Z àíZm§Mr Iar CÎmao
dV©ZmV gä`Vm AmT>iyZ Ambr Iao; nU IaoM hr gä`Vm {_idyZ Zm|X KoVmo, Ë`m gmYZmbm AWdm V§Ìmbm _wbmIV
Iar H$s ImoQ>r? Iao Va, Amnbr ñdV:Mr gä`Vm Iar H$s Ago åhUVmV. _wbmIVrÛmao àmá _m{hVrÀ`m AmYmao
ImoQ>r ho Amnbo Amnë`mbmM _mhrV AgVo. Amnë`m øm _wbmIVH$Vm© {ZîH$fmªMr _m§S>Ur H$aVmo.''
AZw^dm_wio Amnë`mbm JaO nS>Vo _yë`_mnZmÀ`m AmUIr _wbmIVr_Ü`o _wbmIVH$Vm© åhUOo _wbmIV KoUmam
EH$m V§ÌmMr Oo V§Ì Aä`mg-ì`ŠVrbm (Á`m ì`ŠVrMm Aä`mg EH$ qH$dm EH$mnojm A{YH$ Agy eH$VmV, Va _wbmIVXmVm
Ho$bm OmVmo Vr ì`ŠVr) åhUVo, ""AmVm VyM gm§J Iao Iao, åhUOo _wbmIV XoUmam hm EH$M AgVmo.
VwPr gä`Vm Iar H$s ImoQ>r? {H$Vr Iar, {H$Vr ImoQ>r?''
Aä`mg-ì`ŠVr {dMma H$aVo, AmË_{ZarjU H$aVo Am{U àH$ma
AmË_{ZarjUmÀ`m AmYmao øm àíZmbm à{VgmX XoVo. Ë`m _wbmIVrVrb àíZm§À`m ñdê$nmdê$Z _wbmIVrMo
à{VgmXmÀ`m AmYmao Aä`mg-ì`ŠVrÀ`m gä`VoMo _yë`_mnZ g§a{MV d Ag§a{MV Ago XmoZ àH$ma nS>VmV. g§a{MV
Ho$bo OmVo. _yë`_mnZmMo ho AmË_{ZarjUmË_H$ V§Ì hmo`. _wbmIVrV àm_w»`mZo nyd©{Z`mo{OV àíZ AgVmV. Amdí`H$
ì`m»`m Agë`mg nyd©{Z`mo{OV àíZm§À`m OmoS>rbm CËñ\y$V©nUo _wŠV
Am_À`m _Vo, ""Á`m V§ÌmÀ`m _mÜ`_mVyZ à{VgmXH$ àíZ {dMmabo OmVmV, Va Ag§a{MV _wbmIVrV àm_w»`mZo
ñdV:À`m AmË_{ZarjUmÀ`m AmYmao {dMmaboë`m ~m~rg§~§Yr CËñ\y$V©nUo _wŠV àíZ {dMmabo OmVmV. g§a{MV d Ag§a{MV
à{VgmX XoVmo d Ë`m à{VgmXm§À`m AmYmao à{VgmXH$mÀ`m _wbmIVrMo H|$Ðr`, {ZXmZmonMmamË_H$ d A{ZX©oemË_H$ Ago
dV©ZmMo, _VmMo, Ñ{ï>H$moZmMo _yë`_mnZ Ho$bo OmVo, Ë`m V§Ìmbm VrZ àH$ma nS>VmV. H|$Ðr` _wbmIVrV _wbmIVH$Vm©,
_yë`_mnZmMo AmË_{ZarjUmË_H$ V§Ì Ago åhUVmV.'' _wbmIVXmË`mMo bj {d{eï> àíZm§da H|${ÐV H$aVmo.
{ZXmZmonMmamË_H$ _wbmIVrV _wbmIVH$Vm© _wbmIVXmË`mÀ`m
gmYZo
OrdZmZw^dmda bj H|${ÐV H$aVmo. A{ZX©oemË_H$ _wbmIVrV
_w b mIV, àíZmdbr, A{^d¥ Î mr_m{nH$m hr _wbmIVH$Vm© hm _wbmIVXmË`mbm A{YH$m{YH$ ~mobHo$ H$aV
AmË_{ZarjUmË_H$ V§ÌmMr gmYZo AmhoV. øm gmYZm§Mm _wbmIVXmË`mMr d¡`pŠVH$ _m{hVr, _wbmIVXmË`mÀ`m ^mdZm,
Adb§~ H$aÊ`mgmR>r Vr gmYZo AmnU àW_ OmUyZ ¿`m`bm lÕm d {dídmg øm§Mr _m{hVr {_idVmo.
hdr.

_yë`{ejU … 95
nm`è`m (Eo) à{VgmXmMr Zm|X
_wbmIV KoVmZm àm_w»`mZo nwT>rb nm`è`m§Mm Adb§~ (Amo) _wbmIVXmVm MwH$V Agë`mg Ë`mbm Ë`m~Ôb
Ho$bm OmVmo. {dZ_« eãXm§V OmUrd
(1) _wbmIVrMm {df` {ZpíMV H$aUo. (Am¡) _wbmIVXmË`mÀ`m à{VgmXmMr `mo½` XIb
(2) _wbmIVrÀ`m {df`mÀ`m AZwf§JmZo gwñnï>, {Z:g§{X½Y (A§) _wbmIVXmË`mbm Amdí`H$ VoWo àmoËgmhZ
àíZm§Mr {ZpíMVr H$aUo. (A:) {Z`mo{OV H$mbmdYrV _wbmIVrMr nyV©Vm
(3) _yë`m§Mr A§J,o Cnm§J,o C{Ôï>,o _yë` éO{dÊ`mÀ`m nÕVr, (H$) _wbmIVXmË`mbm YÝ`dmX
V§Ìo øm§Mm Aä`mg H$aUo. (14) _wbmIVXmË`mbm _wbmIVrZ§Va Zm|Xbobo à{VgmX,
(4) _wbmIVXmË`mMr {ZpíMVr H$aUo. Üd{Z_wÐU, {M{ÌH$aU gmXa H$aUo.
(5) _wbmIVXmË`mMr nyd©nadmZJr KoUo. (15) _w b mIVXmË`mbm Amdí`H$ dmQ>V Agë`mg
(6) _wbmIVXmË`mbm _wbmIVrÀ`m {df`mMr H$ënZm XoUo. _wbmIVrV ZdrZ à{VgmXm§Mr ^a Q>mH$Uo qH$dm H$mhr
à{VgmX dJiUo. (_wbmIVrMo g§nmXZ H$aUo)
(7) _wbmIVXmË`mÀ`m g§_VrZo _wbmIVrMr VmarI, doi,
ñWi, H$mbmdYr, _wbmIVrMm àH$ma {ZpíMV H$aUo. (16) _wbmIVrMo boIZ H$aUo.
(8) _wbmIVXmË`mÀ`m à{VgmXm§Mr Zm|X KoÊ`mgmR>r, (17) _wbmIVrMo `mo½` AWm©ÝdofU, {ZîH$f©U H$aUo.
_wbmIVrMo Üd{Z_wÐU, {MÌrH$aU H$amd`mMo Agë`mg (18) _wbmIVXmË`mbm boIZ, AWm©ÝdofU, {ZîH$f©U
_wbmIVXmË`mMr nyd©nadmZJr KoUo. AdbmoH$ZmgmR>r gmXa H$aUo.
(9) g§ M [aV _w b mIV ¿`md`mMr Agë`mg (19) _wbmIVXmË`mÀ`m nadmZJrZo _wbmIVrMm Ahdmb
_wbmIVXmË`mbm _wbmIVrMo àíZ AmYr gmXa H$ê$Z à{gÕ H$aUo AÝ`Wm JmonZr` R>odUo.
_wbmIVXmË`mbm nyd©V`margmR>r Amdí`H$ H$mbmdYr (20) _wbmIVrÀ`m {ZîH$f©UmÀ`m AmYmao nwT>rb CnH«$_m§Mr
XoUo. `moOZm H$aUo.
(10) _wbmIVrVrb CÎmam§Mr Zmo§X KoÊ`mgmR>r nwT>rbà_mUo \$m`Xo
nÌH$ V`ma H$aUo. (Üd{Z_wÐU/{M{ÌH$aU ì`dñWm Aem àH$mao KoVbobr _wbmIV nwT>rbà_mUo \$m`XmMr
Zgë`mg, ì`dñWm AgyZhr Amdí`H$ Agë`mg) R>aVo.
_wbmIVrMm {df` : ----------------------------------- (1) _yë`{ejUmÀ`m AZwf§JmZo {dÚmWu, nmbH$, {ejH$,
_wbmIVXmVm : ---------------------------------------- g‘mOmVrb ì`ŠVr øm§Mr _wbmIV KoVm `oVo. Ë`mdê$Z
_wbmIVH$Vm© : ---------------------------------------- Ë`m§ M m _y ë `{ejUm{df`rMm Ñ{ï> H $mo Z H$iVmo .
{XZm§H$ : ........... ñWi : ----------- doi : ......... _yë`{ejU-{df`H$ CnH«$_m§Vrb ÌwQ>r H$iVmV. øm
ÌwQ>r Xya H$aÊ`mgmR>r Ë`m§À`m Ñï>rZo Amdí`H$ Agboë`m
àíZ : ------------------------------------------------
gwYmaUm H$iVmV.
CÎma : ------------------------------------------------
(2) Ë`mZwgma _yë`{ejU{df`H$ CnH«$_m§Vrb ÌwQ>r Xya
(11) _wbmIVrÀ`m {XderÀ`m _wbmIVrÀ`m {Z`mo{OV H$ê$Z, `mo ½ ` Cnm`m§ M r A§ _ b~OmdUr H$ê$Z
doionydu _wbmIV ñWir AmgZ, {dÚwV, àH$me, _y ë `g§ d Y© Z mgmR>r CnH« $ _m§ M r gH$mamË_H$
Üd{Z_wÐU / {M{ÌH$aU / Zm|X ì`dñWm H$aUo. n[aUm_H$maH$Vm dmT>dVm `oVo.
(13) {Z`moOZmZwgma nwT>rbà_mUo àË`j _wbmIV KoUo. (3) _w b mIVXmË`mÀ`m à{VgmXm§ d ê$Z Ë`m§ À `mVrb,
(A) Üd{Z_wÐU / {MÌrH$aU / Zm|X àma§^ g_mOmVrb Ad_yë`m§Mr OmUrd hmoVo Am{U Ad_yë`
(Am) _wbmIVXmË`mbm A{^dmXZ {Z_y©bZmgmR>r CnH«$_m§Mr `moOZm H$aVm `oVo.
(B) _wbmIVrÀ`m {df`mMo H$WZ (4) _wbmIVXmË`m_Ybm _yë`g§Kf© OmUyZ KoVm `oVmo.
(B©) _wbmIVrÀ`m hoVyMo H$WZ _wbmIVXmË`mbm _yë`{ZU©`mgmR>r _mJ©Xe©Z H$aVm `oV.o
(C) _wbmIVXmË`mda XS>nU `oUma Zmhr, ømMr (5) _wbmIVXmË`mH$Sy>Z _wŠV à{VgmX {_iVmo, H$maU
H$miOr KoV, _wbmIVXmË`mÀ`m ì`pŠV_ÎdmMr _wbmIV a§JV OmVo.
~wO amIV EH$m àíZmMr {dMmaUm _`m©Xm
(D$) à{VgmXmMr Zm|X a§JV OmUmè`m _wbmIVrMm ~oa§Jhr hmoD$ eH$Vmo.
(E) à{VgmXmbm OmoSy>Z Xwgè`m àíZmMr {dMmaUm ~oa§Jbobr _wbmIV H§$Q>midmUr hmoD$ eH$Vo Am{U H$embm
_yë`{ejU … 96
Ho$bm Vmo {MÌrH$aUmMm IM©. {dZmH$maU doi dm`m Jobm A{YH$m{YH$ ì`ŠVtMr XIb KoVm `mdr, ømgmR>r Vgo gmYZ
Agm d¡VmJ _wbmIVH$Ë`m©bm `oD$ eH$Vmo. hr eodQ>MrM bmJUma....
_wbmIV Ago _ZmVë`m _ZmV åhUV _wbmIVH$Vm© {OÔrZo Va Vgo gmYZ Amho, Vo Amnë`mbm AJXr ghOVoZo
_wbmIVrbm `mo½` diU XoV _wbmIVXmË`mbm IwbdVmo, Va V`ma H$aVm `oVo.
_wbmIVXmVm ZH$mo {VVH$m IwbVmo, ZH$mo {VVH$m a§JVmo Am{U Ë`m gmYZmMo Zmd àíZmdbr.
~mobVm ~mobVm ImoQ>o a§J CYim`bm bmJVmo Am{U _J gmaoM àdV©H$
A{dídgZr`, A`WmW© hmoV OmVo. àíZmdbr ho gmYZ Aä`mgmgmR>r, g§emoYZmgmR>r,
_yë`_mnZ gd©àW_ B.g. 1883 _Ü`o JmëQ>ZZo V`ma Ho$ë`mMm C„oI
gmaoM A{dídgZr`, A`WmW© Amho ho _wbmIVr_wioM AmT>iVmo.
H$iVo Zm. ho H$iUo åhUOo EH$m àH$mao {dídgZr`, `WmW© ì`m»`m
H$iUoM hmo`. Vmo ImoQ>o ~mobVmo, øm gË`mMm emoY _wbmIVrVM
Am_À`m _Vo, ""Á`m gmYZmÀ`m _mÜ`_mVyZ à{VgmXH$
bmJVmo.... Am{U _wbmIVrV EH$ _hÎdmMo KS>Vo Vo Ago -
{b{IV ñdê$nmÀ`m àíZm§Zm boIr CÎmao XoVmo qH$dm {d{eï>
_w b mIVXmË`mMr XIb Ko V br OmVo . ... Am{U
IwUm§Zr boIr {ZX©o{eV H$aVmo, Ë`m gmYZmbm àíZmdbr Ago
_wbmIVH$Ë`m©Mr XIb KoVbr OmVo. Eaìhr _wbmIVH$Ë`m©bm
åhUVmV.''
H$moU {dMmaVmo.... _wbmIV g§në`mZ§Va Ë`mbm MhmMo {dMmabo
OmVo. hr {dMmanyg åhUOo Ho$dT>r _moR>r {dMmanyg! Ë`mZo V`ma H$aÊ`mMr nÕVr
"Zmhr Zmhr' åhQ>bo Var Ë`mÀ`mgmR>r "Mhm R>odbm' OmVmo. Amnë`mbm hdr Ver àíZmdbr V`ma {_iV Zmhr.
Ë`mVyZ "Mmhm H$aUo' ømMmhr AmZ§XXm`r àË`` `oVmo. "Mhm' Amnë`mbm hdr Ver àíZmdbr V`ma H$aVm `oVo. àíZmdbr
EH$ _yë`. Am{U "Mmhm' hohr _yë`. Mmhm åhUOo AmñWm. V`ma H$aUo, ho gmono H$m_ AgVo. Ho$ë`mda Hw$R>bohr H$m_
"Mhm' Am{U "Mmhm'À`m Aem gmÜ`m gmoß`m àg§Jm§Zr OrdZ AdKS> ZgVo. nU Ë`mgmR>r Amnë`mV H¥${V_yë` Agm`bm
g_¥Õ hmoV amhVo. hdo. _yë`mMm àË`` H¥$VrVyZ `oV AgVmo.... hm àË`` Amnbm
Amnë`mbm KoVm `mdm, ømgmR>r àíZmdbr H$er V`ma
Vw‘À¶m n[agamVrb EImÚm H$V¥©ÎddmZ 춺$sMr H$am`Mr, ho AmnU bjmV KoD$.
‘wbmIV Vwåhr H$er ¿¶mb? (1) àíZmdbrÀ`m àma§^r àíZmdbrMo erf©H$ åhUOo Zmd
Z_yX Ho$bo OmVo.
(2) erf©H$mImbr àíZmdbrbm à{VgmX H$gm Úm`Mm øm
g§~§YrÀ`m gyMZm {b{hë`m OmVmV. à{VgmXH$mMo
à{VgmX JmonZr` R>odbo OmUma AgVrb Va Vgohr
{b{hbo OmVo. Ago {b{hbo Va à{VgmXH$ Iar _m{hVr
Zm|X{dÊ`mMr eŠ`Vm dmT>Vo.
(3) àíZmdbrMr aMZm àma§{^H$ d _w»` Aem XmoZ
{d^mJm§ _ Ü`o Ho $ br OmVo . àma§ { ^H$ {d^mJmV
à{VgmXH$mÀ`m d¡`pŠVH$ _m{hVrg§~§Yr àíZ AgVmV.
CXmhaUmW©, Zmd, (à{VgmXH$mH$Sy>Z AË`§V JmonZr`
_m{hVr hdr Agob Va ~aoMXm Zmd {dMmabo OmV
Zmhr.) OÝ_VmarI, emim, dJ©, qbJ, OmV, Am{W©H$
pñWVr, a{hdmg, d¡dm{hH$ XOm©. Amdí`H$VoZgw ma Aem
àíZm§Mr g§»`m H$_r-A{YH$ R>odbr OmVo.
(4) àíZmdbrÀ`m _w»` {d^mJmV Á`m à{VgmXm§À`m
AZwf§JmZo _yë`_mnZ H$amd`mMo Amho, Ë`m g§~§YrÀ`m
àíZm§Mr `moOZm Ho$br OmVo. àíZm§Mr aMZm nwT>rbà_mUo
Ho$br OmVo - _yë`mMr H$m`m©Ë_H$ ì`m»`m, C{Ôï>o,
(B-2.2) àíZmdbr _yë` éOdUwH$sgmR>r Am`mo{OV Ho$bobo CnH«$_
_yë`{ejUmÀ`m _yë`_mnZmÀ`m {Z{_ÎmmZo Amnë`mbm øm§À`mAmYmao _yë`mMo {díbofU Ho$bo OmVo. _yë`mMr

_yë`{ejU … 97
gd© A§Jo, Cnm§Jo {ZpíMV Ho$br OmVmV. Ë`mAmYmao Ë`m_wio Ë`m§Mo _yë`_mnZ gdS>rà_mUo H$aVm `oVo. ho
_yë`mMo d CnH«$_m§Mo {ZH$f {ZpíMV Ho$bo OmVmV. øm Amho àíZmdbrMo _yë`_mnZgwb^ _yë`.
{ZH$fm§À`m AZwf§JmZo H$moUË`m àH$maMr _m{hVr Jmoim _`m©Xm
H$amd`mMr Amho, ho {ZpíMV Ho$bo OmVo. d Ë`m
àíZmdbrÀ`m {Z{_ÎmmZo _yë`m§Mm AZw^d {_iVm {_iVm
AZwf§JmZo àíZm§Mr aMZm Ho$br OmVo. àíZm§Mr aMZm
Ad_yë`m§Mmhr AZw^d {_iVmo. Vmohr Amnë`m_wioM. Ë`mMo
Amdí`H$Voà_mUo _wŠV, ~Õ qH$dm A§eV: _wŠV,
H$maU gdS> -
A§eV: ~Õ Aer Ho$br OmVo. àíZm§Mo ñdê$n d àíZmbm
(1) àíZmdbr gdS>rZwgma V`ma H$aVm `oVo. Ë`m_wio Vr
Úmd`mÀ`m à{VgmXmMo ñdê$n {Z:g§{X½Y d gwñnï>
gdS>rZwgmaM V`ma Ho$br OmVo Am{U hr gdS> BVH$s
Agob ømMr H$miOr KoVbr OmVo.
KoVbr OmVo H$s, àíZmdbr Ho$ìhm V`ma hmoB©b ho
(5) àíZmdbr AmQ>monera, àemgZgwb^, AmH$bZgwb^,
gm§JVm `oV Zmhr.
à{VgmXgwb^, _m{hVr g§H$bZgwb^ Agob ømMr
(2) Amigm_wio AmO nmR>dÊ`mMr àíZmdbr nadmgwÕm
H$miOr KoVbr OmVo.
nmR>dbr OmV Zmhr.
(6) àíZmdbrÀ`m eodQ>r à{VgmXmMm {XZm§H$ d Amdí`H$
(3) nmR>dbr JobrM MwHy$Z Va Ë`mVrb àíZm§Mo ñdê$n
Agë`mg à{VgmXH$mMr ñdmjar øm§gmR>r {ZX©oe Ho$bm
H§$Q>midmUo AgVo.
OmVmo.
(4) n[aUm_V… Jobobr àíZmdbr naV `oV Zmhr. øm
àíZmdbrMo àemgZ {Z{_ÎmmZo "Jobobr Jmoï>r H$Yr naV `oV ZgVo' øm
àíZmdbrÀ`m Amdí`H$ VodT>çm àVr V`ma H$ê$Z emídV gË`mMm AZw^d `m`bm bmJVmo.
KoVë`m OmVmV. à{VgmXH$m§À`m g_yhmbm àíZmdë`m àem{gV (5) hm AZw^d `oVmZm AmUIr EH$m gË`mMm CbJS>m
Ho$ë`m OmVmV. à{VgmXH$m§Zr {Xboë`m à{VgmXm§Mo g§H$bZ, hmoVmo - àíZmdbr nmR>dbrM ZìhVr.
dJuH$aU, g§nmXZ H$ê$Z Ë`mda gm§p»`H$s` g§ñH$ma Ho$bo (6) Am{U _J "àíZmdbr nmR>dbr hmoVr, Vr ^ê$Z naV
OmVmV d øm g§ñH$mam§À`m AmYmao Amboë`m {ZîH$fmªMr _m§S>Ur {_imbr Amho' Ago J¥hrV Yê$Z {_i{dboë`m
Ho$br OmVo. _m{hVrda O~aXñVrZo gm§p»`H$s` g§ñH$ma H$ê$Z {ZîH$f©
\$m`Xo "H$mT>bo' OmVmV.
AmnU OgOgo àíZmdbrÀ`m AmYmao {ZH$fm©àV `oVmo, _yë`_mnZ
VgVgo Amnë`mbm àíZmdbrMo \$m`Xo H$im`bm bmJVmV. {ZîH$f© H$mT>bo OmÊ`mMr dma§dm[aVm ~arM Agbr
Am{U \$m`Úm§_wio àíZmdbrMo _yë`. \$m`Xm ho ì`dhm`© Var \$maer AgV Zmhr. àíZmdbrÀ`m _mÜ`_mVyZ OmUrdnydH© $
_yë` Amho, hm Amnbm AZw^d Amho. hm AZw^d Amnë`mbm Iar _m{hVr g§nmXZ H$aUmaohr AZoH$ AgVmV. àíZmdbrMr
àíZmdbrÀ`m {Z{_ÎmmZo {_iVmo Vmo Agm - _yë`o OnV VoM àíZmdbrÀ`m nXamV _yë`_mnZmMo _yë`
(1) àíZmdbr EH$mdo i r EH$mbm Xo V m `o V o Am{U Q>mH$VmV. åhUyZM Va àíZmdbrEdT>o bmoH${à` gmYZ Xwgao
AZoH$m§ZmgwÕm. àíZmdbr àË`j XoVm `oVo Am{U H$moUVoM Zmhr. {b{IV à{VgmX àmá H$amd`mMo AgVrb
nmoñQ>mZogwÕm nmR>dVm `oVo. AJXr B©-_obZogwÕm. ho Va àíZmdbrbm n`m©` Zmhr. Am{U {deof åhUOo àíZmdbr
Amho àíZmdbrMo àemgZgwb^ _yë`. V`ma H$am`bm \$ma gmonr AgVo.
(2) àíZmdbrV ~Õ àíZm§Mo à{VgmX {ZpíMV AgVmV. AmnU àíZmdbr àË`j V`ma H$ê$Z nmhÿM.
à{VgmXH$mbm {Xboë`m n`m©`m§nH¡ $s bmJy Agbobm n`m©`
{ZdS>m`bm AgVmo . {edm` _w Š V à{VgmX g‘mOmVrb H$V¥©ÎdmZ 춺$sgmR>r àíZmdbr
Zm|X{dÊ`mMrgwÕm gmo` àíZmdbrV AgVo. àíZmdbrVbo (B-2.3) A{^d¥{Îm_m{nH$m
àíZ {d{eï> H«$_mZo d gmono AgVmV. à{VgmXH$ Ë`mÀ`m
darb àíZmdbr AmnU bmJbrM nyU© Ho$br AgUma.
gdS>rZwgma à{VgmX XoD$ eH$Vmo. ho Amho àíZmdbrMo
H$maU Hw$R>ohr H$m_ AnyU© am{hbobo Amnë`mbm AmdS>V Zmhr.
AmH$bZgwb^ d à{VgmXgwb^ _yë`.
Hw$UmMohr H$m_ AnyU© am{hbobo Agob Va Vo Amnë`mbm
(3) àíZmdbr Oer XoVm `oVo, à{VgmXmZ§Va VerM Vr
MQ>H$Z nyU© H$amdogo dmQ>Vo. H$maU "Var Ý`yZ V| nwaV| Ÿ&
naVhr {_idVm `oV.o ho Amho àíZmdbrMo g§H$bZgwb^
A{YH$ V| gaV|& H$ê${Z Ko`md| h| Vw_V| Ÿ& {dZ{dVw Ag| Ÿ&' ho
_yë`.
kmZoída _mD$btMo AmO©d Amnë`mbm g_Obobo Amho.
(4) àíZmdbr_wio {b{IV ñdê$nmMo à{VgmX àmá hmoVmV.

_yë`{ejU … 98
{ejUmÀ`m joÌmVbo H$moUVohr AmO©d nyU© H$aUo hr Amnbr H$mhr {dYmZo à{VHy$b ñdê$nmV AgVmV. àË`oH$
A{^d¥Îmr Pmbobr Amho. {dYmZ AmH$bZgwb^, {Z:g§{X½Y AgVo.
A{^d¥Îmr åhUOo VËna _Z:pñWVr. ì`ŠVrMm VËna à{VgmXH$mbm àË`oH$ {dYmZmbm à{VgmX XoVm
AmË_{dîH$maM Vmo. _yë`m§Mr éOdUyH$ H$aVmZm Amnë`mbm `mdm ømgmR>r àË`oH$ {dYmZmnwT>o nyUn© Uo gh_V,
{dÚmÏ`mªMr, {ejH$m§Mr, nmbH$m§Mr A{^d¥Îmr _mhrV Agm`bm gh_V, A{ZpíMV, Agh_V, nyUn© Uo Agh_V
hdr. øm A{^d¥ÎmrMo _mnZ, _yë`_mnZ H$aVm `m`bm hdo, Aer n§Mq~XwloUr V`ma Ho$br OmVo.
Ë`mgmR>r A{^d¥{Îm_m{nH$m ho gmYZ Amnë`mbm _mhrV (B©) A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr {dídgZr`Vm d `WmW©Vm
Agm`bm hdo, V`ma H$aVm `m`bm hdo. {ZpíMV Ho$br OmVo.
ì`m»`m A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr aMZm ñnï> ìhmdr åhUyZ nwT>o
CXmhaUmXmIb ñÌr-nwéf g_mZVm A{^d¥{Îm_m{nH$m XoV
Am_À`m _Vo , "" Á`m gmYZmÀ`m gmhmæ`mZo
AmhmoV.
à{VgmXH$mÀ`m EImÚm {df`mg§~§YrÀ`m _VmMo, Ñ{ï>H$moZmMo
qH$dm VËna _Z:pñWVrMo à{VgmXH$mZo {Xboë`m à{VgmXm§À`m ñÌr-nwéf g_mZVm A{^d¥{Îm_m{nH$m
AmYmao _yë`_mnZ H$aVm `oVo, Ë`m gmYZmbm A{^d¥{Îm_m{nH$m {dH$gH$ : S>m°. g§._mo. _wimdH$a, S>m°. H$ënZm _wimdH$a
Ago åhUVmV.''
àma§{^H$ {d^mJ
nwañH$V©o
A{^d¥{Îm_m{nH$m V`ma H$aÊ`mMo V§Ì WñQ>©Z øm§Zr gyMZm
ñdV§ÌnUo d {bH$Q>© øm§Zr ñdV§ÌnUo {dH${gV Ho$bo Amho. (1) [aH$må`m OmJr `mo½` _m{hVr {bhmdr.
V`ma H$aÊ`mMr nÕVr (2) {Xboë`m n`m©`m§n¡H$s bmJy Agboë`m n`m©`mnwT>rb
H§$gmV  Aer IyU H$amdr.
A{^d¥{Îm_m{nH$m nwT>rbà_mUo V`ma Ho$br OmVo. (1) g§nyU© Zmd : ------------------------------------
(1) A{^d¥{Îm_m{nHo$À`m àma§^r erf©H$ Z_yX Ho$bo OmVo.
(2) erf©H$mImbr {dH$gH$mMo Zmd Z_yX Ho$bo OmVo. (2) OÝ_{XZm§H$ : -----------------------------------
(3) A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr aMZm àma§{^H$ d _w»` Aem XmoZ (3) dJ© / {d^mJ : ----------------------------------
{d^mJm§_Ü`o Ho$br OmVo. (4) emim / g§ñWm : --------------------------------
(4) àma§{^H$ {d^mJmÀ`m gwédmVrbm øm {d^mJmbm à{VgmX (5) qbJ : (A) nwéf ( ) (Am) ñÌr ( )
H$gm Úmd`mMm ømg§~§Yr gyMZm Ho$ë`m OmVmV. (6) OmV : (A) Iwbr ( ) (Am) _mJmg ( )
(5) Ë`mZ§Va g§emoYH$mÀ`m Amdí`H$VoZwgma àma§{^H$
(7) ì`dgm` :
{d^mJmV à{VgmXH$mMr Amdí`H$ _m{hVr {dMmabr
OmVo. CXmhaUmW©, g§nyU© Zmd, OÝ_{XZm§H$, dJ©/ (8) Am{W©H$ pñWVr :
{d^mJ, emim/g§ñWm, qbJ, OmV, Am{W©H$ pñWVr, (A) Jar~ ( ) (Am) _Ü`_dJu` ( )
a{hdmg, d¡dm{hH$ XOm©, BË`mXr. (B) lr_§V ( )
(6) _w»` {d^mJ {bH$Q>© V§ÌmZwgma nwT>rbà_mUo {dH${gV (9) d¡dm{hH$ XOm© :
Ho$bm OmVmo.
(A)A{ddm{hV ( ) (Am) {ddm{hV
(A) _w»` {d^mJmÀ`m gwédmVrbm øm {d^mJmbm
H$gm à{VgmX Úmd`mMm ømg§~§Yr gyMZm Z_yX _w»` {d^mJ
Ho$ë`m OmVmV.
(Am) _yë`mMr H$m`m©Ë_H$ ì`m»`m, C{Ôï>o, _yë` gyMZm
éO{dÊ`mgmR>r KoVbobo CnH«$_ øm§À`m AmYmao nwT>rb àË`oH$ {dYmZmg§~§Yr Vw_Mo _V {dYmZmnwT>rb
_yë`mMo n¥W¸$aU Ho$bo OmVmV d _yë`mMr gd© g§~§{YV aH$mÝ`mV () Aer IyU H$ê$Z Xe©dm.
A§J,o Cnm§Jo emoYbr OmVmV. Ë`mAmYmao _yë`mMo
{ZH$f {ZpíMV Ho$bo OmVmV.
(B) àË`oH$ {ZH$fmÀ`m AZwfJ§ mZo {dYmZ V`ma H$ê$Z øm A{^d¥{Îm_m{nHo$V 2, 3, 7, 12, 13, 14,
_m§S>bo OmVo. ho {dYmZ _VmÀ`m ñdê$nmV AgVo. 15, 16, 17 øm H«$_mH$m§Mr {dYmZo AZwHy$b AmhoV Va 1,
_yë`mÀ`m AZwf§JmZo H$mhr {dYmZo AZwHy$b Va 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 18, 19, 20 øm H«$_m§H$m§Mr

_yë`{ejU … 99
{dYmZo à{VHy$b AmhoV. øm A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr {dídgZr`Vm _`m©Xm
MmMUr-nw Z Mm© M Ur nÕVrZo {ZpíMV Ho $ bo b r Amho . A{^d¥{Îm_m{nHo$À`m Cn`moJmZ§Va AmnU VodT>çmM
{dídgZr`Vm ghg§ ~ § Y Jw U m§ H $ 0.824 Amho . øm VËnaVoZo gm§Jy eH$Vmo H$s,
A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr `WmW©Vm "Ame` gà_mUVm' nÕVrZo (1) A{^d¥{Îm_m{nH$m V`ma H$aVmZm Ho$dT>m doi OmVmo ho
{ZpíMV Ho$bobr Amho. doiImD$ gmYZ Amho.
àemgZmMr nÕV (2) {edm` ho gmYZ H$am`bm IM©hr `oVmo.
(1) àË`oH$ à{VgmXH$mbm A{^d¥{Îm_m{nHo$Mr ñdV§Ì àV (3) BVHo$hr H$ê$Z à{VgmXH$ Iao à{VgmX Zm|XdVrb ømMr
àem{gV Ho$br OmVo. ImÌr Zmhr.
(2) à{VgmXH$m§À`m à{VgmXmZ§Va A{^d¥{Îm_m{nH$m g§H${bV (4) Ho$di Aer IyU H$ê$Z à{VgmX Zm|XdVmZm `m§{ÌH$Vm
Ho$ë`m OmVmV. `oVo.
(3) à{VgmXm§Mo JwUm§H$Z nwT>rbà_mUo Ho$bo OmVo. (5) øm IyUodê$Z Ho$di gh_Vr qH$dm Agh_VrMm _mÌm
à{VgmX AZwHy$b {dYmZ à{VHy$b {dYmZ H$iVo. Vr gh_Vr, Agh_Vr H$m Amho ho H$iV
JwU JwU Zmhr.
nyU©nUo gh_V 5 1
_yë`_mnZ
gh_V 4 2
A{^d¥{Îm_m{nHo$dê$Z gh_Vr, Agh_Vr H$m Amho,
A{ZpíMV 3 3 ho Oar H$iV Zgob Var à{VgmXH$mMo Zo_Ho$ _V OmUyZ
Agh_V 2 4 ¿`m`Mo Agob Va øm gmYZmbm n`m©` Zmhr, øm {dYmZmbm
nyU©nUo Agh_V 1 5 Hw$Urhr nyU©nUo gh_Vr Xe©dë`m{edm` amhUma Zmhr.
‘wº$ {dÚmnrR>mÀ¶m {dÚm϶m©bm ñd`§-AÜ``ZmMr
Aem àmá JwUm§Mr EHy$U ~oarO åhUOo à{VgmXH$mMm AmdS> Agmdr, øm {dYmZmbm AmnU Z¸$sM nyU©nUo
A{^d¥Îmr JwUm§H$ hmo`. gh_Vr Xe©{dUma. AWm©V Amnë`m øm gh_Vrbm Amnë`m
(4) XmoZ JQ>m§À`m A{^d¥ÎmtMr VwbZm H$am`Mr Agob Va ñd`§-AÜ``ZmMm AmYma AgUma. Amnë`m AmYmamgmR>r
àË`oH$ JQ>mMo _mÜ` H$mT>bo OmVo. XmoZ JQ>m§À`m EH$ àíZ - A{^d¥{Îm_m{nHo$Vrb _w»` {d^mJ {bH$Q>©
_mÜ`m§Vrb \$aH$ gmW©H$ Amho H$s Zmhr hohr nar{jHo$Ûmao V§ÌmZwgma H$gm V`ma H$aVmV? øm àíZmÀ`m CÎmamZ§Va
Vnmgbo OmVo. àË`oH$ {dYmZmg§~§Yr JQ>m§À`m _Vm§Vrb "A{^d¥{Îm_m{nH$m V`ma H$aUo gmono H$m_ Amho' øm
\$aH$ gmW©H$ Amho H$s Zmhr ho VnmgÊ`mgmR>r H$m` {dYmZmbm AmnU nyU©nUo gh_Vr Xe©{dUma.
dJ© øm gm§p»`H$s` V§ÌmMm Cn`moJ Ho$bm OmVmo.
\$m`Xo (B-3) Am{dîH$mamË_H$ V§Ì
A{^d¥{Îm_m{nH$m øm gmYZmMm Cn`moJ Ho$ë`mZ§Va A{^d¥ { Îm_m{nHo $ gma»`m gmYZmÀ`m AZw f § J mZo
AmnU VodT>çmM VËnaVoZo gm§Jy eH$Vmo H$s, à{VgmXH$mZo Xe©{dbobr gh_Vr, Agh_Vr hr Ë`mÀ`m
(1) øm gmYZm_wio 춺$sMr _yë`, _yë`mMo Cnm§J, _yë` AmË_{ZarjUmMm EH$ H§$Jmoam AgVo. øm H§$Jmoè`mV Ë`mÀ`m
éOdUwH$s{df`H$ CnH«$_ ømg§~§Yr A{^d¥Îmr H$iVo. ì`pŠV_ÎdmV éOV Agboë`m _yë`m§Mo, Ad_yë`m§Mo gJio
(2) øm gmYZm_wio 춺$s _yë`, _yë`m§Mo Cnm§J, _yë` H§$Jmoao àË``mbm `oV Zmhr. _yë`{ejUmÀ`m _yë`_mnZmgmR>r
éOdUyH${df`H$ CnH«$_ ømg§~Y§ rÀ`m _VmÀ`m H$moUË`m Amnë`mbm hm àË`` A{YH$ hdm. AmnU Zoh_rM CËgwH$
q~XwloUrda Amho, ho H$iVo. Ë`mZwgma Ë`mÀ`m _ZmV AgVmo. Am{U Amnë`m øm CËgwH$VoMo g_mYmZ H$aUmao
àmJ{VH$ n[adV©Z KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r Cnm``moOZm AZw^dhr Amnë`mbm {_iV AgVmV. AgmM Amnbm EH$
H$aVm `oVo. AZw^d - EImÚm ñZohg§_obZmV EImXm {dÚmWu Amnbr
(3) EImXm _yë` éOdUyH${df`H$ CnH«$_ KoÊ`mnydu PH$mg Z¸$b gmXa H$aVmo. Vr Z¸$b nmhVmZm Amnbr hgyZ
{dÚmÏ`m©bm A{^d¥{Îm_m{nH$m XoVm `oVo. Vmo CnH«$_ hgyZ nwaodmQ> hmoVo. Ë`m ZH$boVyZ Amnë`mbm Amnë`mg§~§Yr
nyU© Pmë`mda Ë`mbm hrM A{^d¥{Îm_m{nH$m XoVm `oVo AZoH$ Jmoï>r H$iVmV. {edm`, Amnë`m ì`pŠV_ÎdmV éOV
d Ë`mdê$Z 춺$sÀ`m _yë`{df`H$ A{^d¥Îmr_Ü`o Agbo ë `m Ad_y ë `m§ _ w i o {dÚmÏ`m© À `m ì`pŠV_ÎdmV
Zo_H$m H$moUVm ~Xb Pmbm ho H$iVo. H$moUH$moUVr Ad_yë`o éOV AmhoV, hohr Amnë`mbm H$iVo.

_yë`{ejU … 100
H«$. {dYmZ nyU©nUo gh_V A{ZpíMV Agh_V nyU©nUo
gh_V Agh_V

1 Ho$di _wbm_wio d§e MmbVmo ho gË` Amho.


2 _wbm§Zr AmB©, dS>rb `m XmoKm§Zmhr gmaIoM _hÎd Úmdo.
3 _wbm§Mo d _wbtMo Ioi gma»`mM _hÎdmMo AgVmV.
4 _wbtZr _wbm§er _¡Ìr R>odUo `mo½` Zmhr.
5 ñd`§nmH$ H$aUo, ^m§S>r KmgUo hr pñÌ`m§MrM
H$m_o AmhoV.
6 ~mbg§JmonZ \$ŠV pñÌ`mM H$ê$ eH$VmV.
7 _{hbm§Zm ZmoH$arV AmajU AgUo `mo½` Amho.
8 nËZr hr nVrnojm A{YH$ {eH$bobr Zgmdr.
9 nVr hm nËZrgmR>r na_oída AgVmo.
10 nËZr hr nVrMr Xmgr AgVo.
11 pñÌ`m§Zm nwéfm§nojm Xwæ`_ ñWmZ AgUo hm B©ídar
g§Ho$V Amho.
12 ñÌr-nwéf Ag_mZVogmR>r H$mhr à_mUmV pñÌ`mgwÕm
O~m~Xma AmhoV.
13 ñÌr-nwéf g_mZVo_wio nwéfm§Zm pñÌ`m§nojm Xwæ`_ ñWmZ
àmá hmoUma Zmhr.
14 qbJ{ZpíMVr \$bZ à{H«$`oÀ`m doir hmoVo.
15 ñÌr-nwéf g_mZVm hr Z¡g{J©H$ ~m~ Amho.
16 ñÌr-nwéf g_mZVo_wio amï´>mMr A{YH$ àJVr hmoB©b.
17 pñÌ`m§Zr nwéfm§Zm ñdV:À`m ~amo~arZo boImdo.
18 pñÌ`m eodQ>r A~bmM AmhoV.
19 nwéf ho pñÌ`m§Mo g§ajU H$aVmV, Ë`m_wio pñÌ`m§Zm
ñdmV§Í`mMr Amdí`H$Vm Zmhr.
20 ñÌr Oa Ho$di KaH$m_ H$aV Agob, Va ømMm AW©
Agm H$s, Vr H$moUVmM ì`dgm` H$aV Zmhr.

{XZm§H$ : à{VgmXH$mMr ñdmjar

_yë`{ejU … 101
{dÚmÏ`m©À`m Aem Am{dîH$mamVyZ AmnU AZoH$ ~m~tMo \$m`Xo
_yë`_mnZ H$aV AgVmo. _yë`{ejUmÀ`m _yë`_mnZmgmR>r Aem Zm|Xr AmnUhr KoV AgVmo Am{U Ë`m_wio
à{VgmXH$mÀ`m dV©ZmMm Amnë`mbm A{YH$ àË`` XoUmao Amnë`mbm øm IoimMo \$m`Xo H$iVmV Vo Ago -
Amnë`mbm hdo AgUmao hoM Vo Am{dîH$mamË_H$ V§Ì hmo`. ~mhþë`m§À`m IoimÀ`m {ZarjUm_wio -
ì`m»`m (1) Ka, eoOma, emim, g_mO øm§À`m _mÜ`_mVyZ _wbm§_Ü`o
Am_À`m _Vo , ""Á`m V§ Ì mÛmao à{VgmXH$mÀ`m éOV Agbobr _yë`o d Ad_yë`o H$moUVr Vo H$iVo.
Am{dîH$mamÀ`m qH$dm àjonUmÀ`m _mÜ`_mVyZ à{VgmXH$mÀ`m Ë`m_wio _yë`m§À`m {dH$gZmgmR>r Am{U Ad_yë`m§À`m
dV©ZmMo Am{U Ë`m AZwf§JmZo g^modVmbÀ`m n[apñWVrMo {Z_y©bZmgmR>r Cnm``moOZm H$aVm `oVmV.
_y ë `_mnZ Ho $ bo OmVo , Ë`m V§ Ì mbm _y ë `_mnZmMo (2) nmbH$m§À`m d n[agamVrb ì`ŠVtÀ`m dV©ZmVrb
Am{dîH$mamË_H$ qH$dm àjonUmË_H$ V§Ì Ago åhUVmV.'' H$moUË`m _yë`m§Mo, Ad_yë`m§Mo AZwH$aU, {ZarjU
{dÚmWu H$aVmV ho H$iVo. Ë`m_wio AZwH$aUr` ì`ŠVtZm
àdV©H$
ñdV:À`m dV©ZmVrb _yë`m§À`m {dH$gZmgmR>r d
øm V§ÌmMm Cn`moJ H$ënH$VoÀ`m Aä`mgmgmR>r B.g. Ad_yë`m§À`m {Z_y©bZmgmR>r _mJ©Xe©Z {_iVo.
À`m n§Yamì`m eVH$mV {bAmoZmXm©o Xm {dÝgr øm§Zr Ho$bm. nwT>o
(3) _yë`m§À`m, Ad_yë`m§À`m éOdUwH$sgmR>r H$moUVr
BVa AZoH$ emñÌkm§Zr øm V§Ìmda AmYm[aV gmYZo {dH${gV
n[apñWVr H$maUr^yV Pmbr ho H$iVo. d Ë`m n[apñWVrV
Ho$br.
`mo½` n[adV©Z KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z {_iVo.
àH$ma AemM EH$m IoimV EH$ XmhH$ àH$ma AmT>ibm Vmo
~mhþë`m§Mm Ioi, dmŠ`nyVu, Jmoï>nyVu, {MÌaoImQ>Z ho Agm - _wbm§Zr ~mhþbm-~mhþbrÀ`m b¾mZ§Va ~mhþbrbm
Am{dîH$mamË_H$ gmYZm§Mo àH$ma Amho. Z¸$b hohr AmUIr hþ§S>çmgmR>r OmiyZ _mabo. ho {ZarjU gm_m{OH$
EH$ gmYZ hmoD$ eH$Vo, Ago Am_Mo _V øm gmYZm§g§~§Yr n[adV©ZmMr Vrd« Amdí`H$Vm ñnï> H$aUmao Amho.
AmoiIrMm nydm©Zw^d _m§S>VmZm ì`ŠV Pmbobo Amho. nU (4) _wbm§À`m _moR>çm§H$Sy>Z Agboë`m Anojm H$iVmV.
Ë`mbm g§emoYZnyU© Aä`mgmMr OmoS> XoUo Amdí`H$ Amho. (5) _wbm§_Ü`o {ZarjUj_Vm, gO©ZerbVm d CnH«$_erbVm
Vmon`ªV AmnU nyd©{dH${gV gmYZm§Mm Aä`mg H$ê$. øm _yë`m§Mo {dH$gZ {H$VnV hmoV Amho, ho H$iVo.
(B-3.1) ~mhþë`m§Mm Ioi
_`m©Xm
Amnë`m bhmZnUr AmnU ~mhþbm-~mhþbrMm Ioi
øm IoimMo {ZarjU H$aVm H$aVm Amnë`mbm øm
Z¸$sM Ioibm Agob, ho gmYZ Ë`mM Ioimda AmYmabobo
IoimÀ`m _`m©Xm H$iVmV Ë`m Aem -
Amho.
(1) àm_w»`mZo bhmZ _wbm§Mo {ZarjU øm Ioim_wio H$aVm
ì`m»`m `oVo.
Am_À`m _Vo,""Á`m IoimV _wbo _mZdr OrdZmVrb, (2) H$mhr VWmH${WV gw{e{jV nmbH$ Ë`m§À`m nmë`m§Zm
g^modVmbÀ`m n[apñWVrVrb _yë`m§Mo, Ad_yë`m§Mo {ZarjU hm Ioi _wirM Ioiy XoV ZmhrV.
~mhþë`m§À`m _mÜ`_mVyZ Am{dîH¥$V H$aVmV, Ë`m Ioimbm (3) {ZarjH$mMm nyd©J«h Agob Va Vmo nyd©J«h n[aUm_
~mhþë`m§Mm Ioi Ago åhUVmV.'' Ho$ë`m{edm` amhV Zmhr.
(4) øm Ioim_wio _wbm§_Ü`o H¥$VH${dídmg {dH${gV hmoVmo,
nÕV
H$maU hm Ioi Vgm ImoQ>m ImoQ>mM AgVmo.
bhmZ _wbm§Zm IoiÊ`mgmR>r ~mhþë`m d nyaH$ gm{hË`
XoÊ`mV `oVo. _wbo, _wbr Ë`m ~mhþë`m§Zm KamVrb, n[agamVrb _yë`_mnZ
ì`ŠVr g_OVmV, _wbo _wbr Ë`m§Zm {_iUmè`m AZw^dmVyZ hm Ioi ImoQ>m ImoQ>m Agbm Var øm IoimVyZ
EImXo H$WmZH$ aMVmV d Vo H$WmZH$ CËñ\y$V©nUo ~mhþë`m§À`m OrdZmVë`m _yë`m§M,o Ad_yë`m§Mo IaoIaw o Xe©Z KS>V.o _wbtÀ`m
IoimVyZ gmH$maVmV. øm IoimV _wbo _wbr Ë`m§Zm Kar, eoOmar, _ZmVë`m Anojm§Mo PmoHo$hr H$iVmV. øm IoimnwaVo H$m hmoB©Zm
emioV Oer dmJUyH$ {Xbr OmVo, Ver dmJUyH$ ~mhþë`m§À`m _wbtZm Ë`m§À`m _ZmgmaIo dmJVm `oVo. åhUyZM Va _wbr
_mÜ`_mVyZ Am{dîH¥$V H$aVmV. øm IoimMo {ZarjH$ {ZarjU "n{hbr J§ nyOm ~mB©' Ago JmUo JmV øm IoimMr nyOmgwÕm
H$aVmo Am{U Ë`mVyZ ì`ŠV hmoUmè`m _yë`m§Mr, Ad_yë`m§Mr, _m§S>VmV.
Ë`m§À`m H$maUm§Mr Zm|X KoVmo.

_yë`{ejU … 102
Agm hm _OoXma Ioi. da øm IoimMo dU©Z {b{hVmZm _`m©Xm
AZoH$ Jmoï>r gwQ>boë`m AmhoV. Ë`m AmnU {bhÿZ dmŠ`nyVuÀ`m \$m`Úm§Mm {dMma H$aVmZm Amnë`m
H$mT>mì`mV. boIZmVbm hm Ioi AnyU© Amho. Vmo AmnU dmŠ`nyVuÀ`m _`m©Xm§À`m AZwf§JmZo dmŠ`nyVu hmoV OmVo Vr
nyU© H$amdm. Aer -
(1) H$mhr {dÚmWu BVam§À`m dmŠ`nyVuMr Z¸$b H$aVmV.
(B-3.2) dmŠ`nyVu (2) _ZmVbr dmŠ`nyVu H$mJXmda CVaobM Ago Zmhr.
(3) dmŠ`nyVuMm `mo½` AW© {ejH$mbm bmdVm `oB©bM
~mhþë`m§À`m IoimMo AnyU© dU©Z AmnU Z¸$sM nyU© Ago Zmhr.
Ho$bo Agob. H$maU AnyU© ~m~r nyU© H$aÊ`mMr Mm§Jbr gd`
Amnë`mbm Amho. ho EH$ _yë` Amho. ho _yë` _mZdr ñd^mdmV _yë`_mnZ
Amho. AnyU© ~m~r nyU© H$aUo hm _mZdmMm ñd^mdM AgVmo. dmŠ`nyVubm {H$Vr _`m©Xm Agë`m Var dmŠ`nyVu hr
hm ñd^mdM dmŠ`nyVu øm gmYZmMm AmYma Amho. A_`m©X ~m~ Amho, H$maU _ZmV, AZw^dmV....

àdV©H$
Eq~Jhm°g (B.g. 1897) øm§Zr dmŠ`nyVu hm gmYZmMm
Cn`moJ ~w{Õ_mnZmgmR>r Ho$ë`mMo AmT>iVo.
ì`m»`m (B-3.3) Jmoï>nyVu
Am_À`m _Vo, ""{Xboë`m AnyU© dmŠ`mMr à{VgmXH$mZo daMr Mm¡H$Q> _wÔm_M [aH$m_r R>odbr Amho. Vwåhr
ñdV:À`m ñd^mdmZwgma d nydm©Zw^dmZwgma Iar nyVu H$aUo åhUmb, ""hohr Amåhm§bm gm§JÊ`mMr H$m` JaO?'' Ë`m
åhUOo dmŠ`nyVu hmo`.'' Mm¡H$Q>rV H$m` XS>b§`? ho Amåhm§bm _mhrV Amho, Vwåhm§bm
nÕVr Ano{jV Agbob§ ñd`§-AÜ``Z Amåhr nyU© Ho$b§`. Aem
AZoH$ AnyU© Jmoï>r Amåhr nyU© H$aV Ambmo`.'' hmo`,
CXm. embo¶ ñVamd {dÚmÏ`mªZm AnyU© dmŠ`o XoD$Z Vr
Amåhm§bm _mhrV Amho, AmnU AZoH$ Jmoï>t~amo~a Jmoï>gwÕm
nyU© H$am`bm gm§{JVbr OmVmV. CXmhaUmW©,
nyU© H$aV AgVm. Vwåhmbm AmR>dV Agob H$Yr H$Yr Amnë`m
(1) IoimÀ`m _¡XmZmda _bm ----
dJm©V Amnë`m EImXr Jmoï> AYuM gm§JyZ Vr nyU© H$am`bm
(2) B§J«OrÀ`m VmgmV _r-----
gm§JV AgV. Am{U Amnbo AmnUgwÕm Vr Jmoï> N>mZn¡H$s
(3) _mÂ`m AmB©bm dmQ>Vo H$s _r åhUOo---- nyU© H$aV Agob. "Jmoï>nyVu' øm Am{dîH$mamË_H$ _yë`_mnZ
(4) {XdmirÀ`m gwQ>rV _r Am{U ---- gmYZ Amho.
{dÚmÏ`mªZr Ho$boë`m dmŠ`nyVudê$Z Ë`m§À`m _ZmVrb
Ii~i, g§Kf©, AmH$m§jm _yë`o, Ad_yë`o øm§Mm AW© bmdbm àdV©H$
OmVmo. n{hbr Jmooï> Á`mZo gm§{JVbr Agob, Ë`mZoM Z§Va
H$YrVar AYuM gm§{JVbr Agob Am{U EoH$Êmmè`m§Zr Vr
\$m`Xo _ZmVë`m _ZmV nyU© Ho$br Agob. nU Img Aä`mg åhUyZ
{dÚmÏ`mªZr Ho$bobr dmŠ`nyVu dmMVmZm Amnë`mbm øm gmYZmMm Adb§~ n{hë`m§Xm Hw$Ur Ho$bm, Ë`mMo Zmd
dmŠ`nyVuMo \$m`Xo H$iVmV, Vo Ago - emoYm`bm hdo. Am_À`mH$Sy>Z hr Jmoï> nyU© hmoD$ eH$br
(1) à{VgmXH$mbm dmŠ`nyVuMo ñdmV§Í` AgVo, Ë`m_wio Zmhr, hr Jmoï> AmnU nyU© H$am`Mr Amho.
Z¡g{J©H$ Am{dîH¥$Vr KS>Vo. nÕVr
(2) Am{dîH¥$VrMm nwamdm boIr {_iVmo.
EImXo H$WmZH$ AY©o gm§{JVbo OmVo Am{U Ë`mbm Vo
(3) {dÚmÏ`mªÀ`m _ZmVrb ^mdZm, {dMma, BÀN>m, H$ënZm,
nyU© H$am`bm gm§{JVbo OmVo. Vr AYu Jmoï> nwT>o ZoV nyU©
_yë`o, Ad_yë`o, _yë`g§Kf©, _yë`o d Ad_yë`o øm§Vrb
H$amd¶mMr AgVo. ho H$aVmZm ñdV:À`m ~è`m dmB©Q> AZw^dm§M,o
g§Kf© H$iVmV. _yë`m§Mo, Ad_yë`m§Mo, _yë` g§Kfm©Mo àjonU Ë`m Jmoï>rVë`m
(4) Ë`m_wio _yë` g§dY©ZmMr d Ad_yë` {Z_yb © ZmMr `moOZm nmÌm§da H$aVmo. Ë`mdê$Z Ë`m ì`pŠV_ÎdmV éOboë`m _yë`m§Mm,
AmIVm `oVo. Ad_yë`m§Mm d _yë` g§KfmªMm A§XmO KoV AW© bmdbm
(5) dmŠ`nyVu H$aUo _wbm§à_mUo àm¡T>m§Zmhr AmdS>Vo. OmVmo.
_yë`{ejU … 103
\$m`Xo ì`m»`m
Am{U Jmoï> EoH$Vm EoH$Vm Amnë`mbm øm gmYZmMo Am_À`m _Vo, ""à{VgmXH$mZo ñdV:À`m _Zmà_mUo {MÌ
\$m`Xo H$iVmV Vo Ago - H$mT>Uo qH$dm BVam§Zr H$mT>boë`m {MÌmV ñdV:À`m _Zmà_mUo
(1) 춺$sÀ`m _ZmVbr IiIi ì`ŠV H$aVm `oVo. ~Xb H$aUo åhUOo {MÌaoImQ>Z hmo`.''
(2) Ë`mdê$Z Ë`mÀ`m ì`pŠV_ÎdmV éObobr _yë`o, nÕVr
Ad_yë`o, _yë`g§Kf©, Ad_yë` g§Kf© H$iVmV.
춺$sbm _Zmà_mUo {MÌ H$mT>m`bm gm§{JVbo OmVo
(3) øm ~m~r éOÊ`mgmR>r H$moUVr n[apñWVr H$maUr^yV
qH$dm BVam§Zr H$mT>boë`m {MÌmV Ë`mÀ`m _Zmà_mUo ~Xb
R>abr Agmdr ho H$iVo.
H$am`bm gm§{JVbo OmVo. {MÌ aoImQ>Vo {H§$dm Ë`mV ~Xb
(4) Ë`m AZw f § J mZo _y ë ` g§ d Y© Z mgmR>r, Ad_y ë `
H$aVo. Ë`mdê$Z Ë`mÀ`m ì`pŠV_ÎdmV éObobr _yë`o,
{Z_y©bZmgmR>r CnH«$_ Am`mo{OV H$aVm `oVmV.
Ad_yë`o, _yë`g§Kf© øm§n¡H$s {MÌmV qH$dm {MÌ~XbmV Oo
_`m©Xm àjo{nV Pmbo Agob Ë`mMm AW© bmdbm OmVmo. g_Om,
hr Jmoï>nyVu EoH$VmZm Amnë`m _ZmV e§H$m `oVmV Ë`m EImÚm 춺$sZo H$mT>boë`m {ZgJm©{MÌmV PmS>mbm OI_m
Aem - Pmboë`m AgVrb, Va Ë`mÀ`m _ZmV "d¥jm~Ôb H$éUm' ho
(1) H$emdê$Z 춺$s Ë`mÀ`m _ZmVë`m ^md^mdZm§Zm _yë` éObobo Amho Agm AW© bmdVm `oVmo.
AZwgê$Z Jmoï> nyU© H$aVmo? (à{VgmXH$mMm OmUrdnydH© $ \$m`Xo
MwH$sMm à{VgmX)
aoImQ>bobo {MÌ nmhVmZm "{MÌ aoImQ>Z' øm _yë`_mnZ
(2) hr Jmoï> EoH$VmZm Amnbm J«h Va Vgm hmoV Zmhr Zm?
gmYZmMo \$m`Xo Amnë`mg_moa {MÌmgmaIo C^o amhVmV Vo
(_yë`_mnH$mÀ`m nyd©J«hmMm à^md.)
Ago -
(3) Jmo ï > gm§ J VmZm à{VgmXH$ Km~abm H$s H$m`?
(1) _wŠV H$bm{^ì`ŠVtMr g§Yr {_iVo.
(à{VgmXH$mda X~md)
(2) {MÌmÀ`m _mÜ`_mVyZ 춺$sbm Ë`mbm hdo Agbobo
_yë`_mnZ _yë`, ZH$mo Agbobo Ad_yë`, Ë`mÀ`mda _mV H$aV
춺$sda {H$Vrhr X~md Agbm, Ambm Var Jmoï> nyU© Agbobo Ad_yë`, _yë` g§Kf© gm§JVm `oVmo. Ë`mZwgma
H$aVmZm Vmo _Z_moH$ionUmZo ~mobVmo, ñdV:Mo _Z _moH$io _yë`{dH$gZ, Ad_yë` {Z_©ybZ, _yë` g§Kf© CH$bZ
H$aVmo. Vmo Jmoï> nyU© H$ê$ eH$bm Zmhr, Va H$moUË`m ømg§~Y§ rMo CnH«$_ {ejH$mbm Am`mo{OV H$aVm `oVmV.
Ad_yë`m§À`m XS>nUmImbr Vmo Amho, ho H$iVo. nwT>À`m doir _`m©Xm
Vmo Vr Jmoï> nyU© H$ê$ eH$Vmo.... eodQ>r Ë`mZo Vr Jmoï>............
nU ho {MÌ aoImQ>Z nmhVmZm Amnë`mg_moa {MÌ
Aer nyU© Ho$br, hm AZw^d {H$Vr AmZ§XXm`r AgVmo!
aoImQ>ZmÀ`m _`m©Xm§Mo {MÌ C^o amhVo Vo Ago -
ñd`§ - AÜ``ZmMr Amnbr AmZ§ X Xm`r Jmo ï > (1) _ZmVrb ^md^mdZm§à_mUo {MÌ H$mT>obM Ago Zmhr.
Amnë`mbm nyU© H$am`Mr Amho. Ë`mgmR>r àíZ : Jmoï>nyVu (2) ~aoMXm {MÌ aoImQ>Z VËH$mbrZ _Z:pñWVrda Adb§~Zy
øm gmYZmMm Cn`moJ H$emgmR>r Am{U H$gm Ho$bm AgVo.
OmVmo?.... øm àíZmMo CÎma Amnë`mbm {bhm`Mo Amho. (3) _yë`_mnH$mMm {MÌmH$S>o ~KÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ {d{MÌ
AmnU åhUmb, Jmoï>nyVu øm gmYZmÀ`m AZwf§JmZo Va Agob Va {MÌmV ^abobo a§J Ë`mbm H$iV Zmhr.
Jmoï> gm§{JVbr OmVo. Va {b{hUo ho EH$ àH$mao gm§JUo,
_yë`_mnZ
~mobUoM AgVo.
{MÌmV ^abobo a§J Hw$Umbm H$ibo Z H$ibo Var Vo
(B-3.4) {MÌaoImQ>Z CSy>Z OmV ZmhrV. Oo ímãXm§V gm§JVm `oV Zmhr, Vo {MÌmV
gm§JVm `oVo. eodQ>r {MÌ Vo {MÌ.
hmo`, EImÚmZo Z gm§JÊ`mMm, Z ~mobÊ`mMm hÅ>M
Yabm Va Ë`mÀ`m _ZmVbr Jmoï> ~mhoa H$er `oB©b? EImXr eodQ>r {MÌ Vo {MÌ Agë`m_wio AmnU Amnë`m
춺$s A~mob AgVo.... nU Vr Ë`mÀ`m g_moaÀ`m H$mJXmda _ZmgmaIo {MÌ H$mT>m`bm hdo. Am{U Amnë`m {_Ìmbm
H$mhrVar aoIV AgVo... {MÌaoImQ>Z øm gmYZmMm Amnë`mbm Vo {MÌ Amnë`m ì`pŠV_ÎdmV éOboë`m _yë`m§Mm,
n`m©` gmnS>Vmo Vmo Agm- Ad_yë`m§Mm emoY KoÊ`mgmR>r Úm`bm hdo. {MÌaoImQ>ZmMm
hm AZw^d AmnU ¿`m`bm hdmM.

_yë`{ejU … 104
(B-3.5) X¡Z§{XZr (4) H$maU Aer ^rVr dmQ>V AgVo H$s, Amnë`m X¡Z{§ XZrMm
{MÌ aoImQ>ZmMm AZw^d KoVm KoVm Amnë`mbm Agmhr BVam§H$Sy>Z Xwén`moJ hmoB©b H$s H$m`?
AZw^d `oVmo, eodQ>r eãX Vo eãX. eãXm§VyZ Oo gm§JVm `oVo (5) X¡Z§{XZr boIZmMm Hw$R>bmhr Xwén`moJ hmoD$ Z`o åhUyZ
Vo {MÌmVyZ Zmhr gm§JVm `oV, nU ho eãX Iao Agmdo bmJVmV. H$mhr Aä`mgH$ doJio à`moJ H$aVmV. CXmhaUmW©,
Iao eãX Ooìhm Iao CVaVmV, Voìhm gË`mMm g§nyU© CbJS>m {dÚmÏ`mª Z m Aä`mg{df`H$ X¡ Z § { XZr {bhm`bm
hmoVmo. Ago eãX X¡Z§{XZrV AmT>iVmV. X¡Z§{XZrVbm gm§{JVbr OmVo. Va "H$m°nr~mO' {VWohr Amnbm
eãXm{dîH$ma, AZw^dm{dîH$ma AmË_{ZarjUmda AmYm[aV "H$m°nramB©Q>' gmoS>V ZmhrV. H$m°nr H$aÊ`mgmaIm ImoQ>no Um
AgVmo. Xwgam H$moUVmM Zmhr. nU "ImoQ>onUm' gmoS>m`MmM
Zmhr Ago AZoH$m§Zr R>a{dbobo AgVo.
ì`m»`m
Am_À`m _Vo, ""ñd- g§~§YrÀ`m X¡Z§{XZ KQ>Zm§Mo, _yë`_mnZ
{dMmam§Mo, ^md^mdZm§Mo, AZw^dm§Mo, H$V©ì`mMo, MwH$m§Mo "ñd' X¡Z§{XZr boIZmV {H$Vrhr ImoQ>çm Amë`m Var Iè`m
Zo VQ>ñWnUo, dñVw{Zð>nUo XaamoO {Z`{_VnUo Ho$bobo dmñVd Jmoï>r Q>iV ZmhrV. eodQ>r, gË` AQ>i AgVo. AmnU ImoQ>o
boIZ åhUOo X¡Z§{XZr boIZ hmo`.'' {bhrV AmhmoV, ho X¡Z§{XZr boIH$mbm H$iV AgVo. Am{U
nÕVr øm H$iÊ`mVyZ Ë`mMm _yë`{ddoH$ OmJm hmoV amhVmo.
{dÚmÏ`mªZm dñVw{Zð>nUo X¡Z§{XZr {bhm`bm gm§{JVbr Amnbm _yë`{ddoH$ OmJm hmoV amhmdm, ømgmR>r
OmVo. Ë`m§Mr X¡Z{§ XZr dmMyZ Ë`m§À`mV éObobr _yë`o, Ad_yë`o, Amnë`m _wŠV{dÚmnrR>mZo Amnë`mbm {b{hÊ`mgmR>r
_yë` g§Kf© øm§Mm emoY KoVbm OmVmo d Ë`mZwgma Ë`m§Zm X¡Z§{XZr {Xbr Amho. Vr AmnU amoO {bhmdr. Am{U
_mJ©Xe©Z Ho$bo OmVo. Amnë`m ghmÜ`m`r {_Ìmbm Amnë`mVë`m _y ë `,
\$m`Xo Ad_yë`, _yë`g§Kf© emoYZmgmR>r Úmdr. AmnU {b{hbobr
X¡Z§{XZr AmnUgwÕm dmMmdr Am{U Amnbm _yë`{ddoH$
H$miOrnyd©H$ d Aä`mgnyd©H$ dmMë`mda Amnë`m OmJm R>odmdm. _yë`{ddoH$mgmaIm Xwgam gmo~Vr Zmhr.
bjmV `oVo H$s, X¡Z§{XZr_wio -
(1) ñdV:Mo _Z ñdV:Odi ì`ŠV H$aVm `oVo.
(B-4) g_mO{_Vr V§Ì
(2) AmË_{ZarjU H$aVm `oVo.
(3) ì`pŠV_ÎdmV éOboë`m _yë`m§Mm, Ad_yë`m§Mm, Amnë`mVë`m _yë`{ddoH$mMr gmo~V Amnë`mbm bm^V
_yë`g§KfmªMm ñdV:bm d Aä`mgH$mbm emoY KoVm AgVo MmaMm¡Km§V. åhUyZ AmnU OJV AgVmo MmaMm¡Km§V.
`oVmo. Am{U MmaMm¡Km§gmR>rM. AmnU MwH$bmo Va MmaMm¡Ko H$m`
(4) Ë`mZwgma _yë` {dH$gZ, Ad_yë` {Z_yb
© Z d _yë`g§Kf© åhUVrb ømMr Amnë`mbm ^rVr dmQ>V AgVo, åhUyZM Va
CH$bZ gmYÊ`mgmR>r CnH«$_m§Mo, Cnm``moOZm§Mo AmnU MwH$V ZgVmo. ì`ŠVr_Yë`m _yë`m§Mo, Ad_yë`m§Mo,
Am`moOZ H$aVm `oVo. _yë`g§Kfm©Mo _yë`_mnZ g_mOmVgwÕm hmoV AgVo. g_mOmV,
_`m©Xm g_mOmÀ`m V§ÌmZo Omon`ªV _yë`_mnZ hmoV Zmhr, Vmon`ªV
_yë`_mnZmbm n[anyU©Vm `oV Zmhr. _yë`_mnZmbm n[anyU©Vm
X¡Z§{XZr dmMVmZm Amnë`m bjmV `oVo H$s, `oÊ`mgmR>r Ë`mbm g_mO{_Vr V§ÌmMr OmoS> XoUo Amdí`H$
(1) X¡Z§{XZr boIZmbm nS>Umè`m _`m©XmgwÕm X¡Z§{XZ
R>aVo.
AgVmV. åhUOo Amnë`m amoOÀ`m OJÊ`mbm Á`m
_`m©Xm nS>VmV, Ë`m _`m©Xm X¡Z§{XZr boIZmbm nS>VmV. ì`m»`m
X¡Z§{XZ OrdZmV ñdV:Mr MyH$ _mÝ` H$aUo Ogo Am_À`m _Vo, ""Á`m _yë`_mnZ V§ÌmÛmao ì`ŠVrÀ`m
Amnë`mbm OS> OmVo, Vgo X¡Z{§ XZr boIZmVhr ñdV:Mr gm_m{OH$ gh^mJmÀ`m AmYmao ì`ŠVrMo _yë`_mnZ Ho$bo OmVo,
MyH$ _mÝ` H$aUo OS> OmVo. H$maU X¡Z§{XZr boIZ hm Ë`m _yë`_mnZ V§Ìmbm g_mO{_Vr V§Ì Ago åhUVmV.''
X¡Z§{XZ OrdZmMm EH$ ^mJ Pmbobo AgVo.
gmYZo
(2) Ë`m_wioM X¡Z§{XZr boIZmV BVam§da _wŠVnUo XmofmamonU
Ho$bo OmVo. g_mO{_Vr V§Ìm_Ü`o Zm_{ZX©oeZ d AmoiIm nmhÿ øm
(3) BVam§da XmofmamonU H$aVmZm ñdV:À`m MwH$m bn{dë`m XmoZ gmYZm§Mm A§V^m©d hmoVmo. hr XmoÝhrhr gmYZo Amnë`m
OmVmV. Ë`m_wio Oo BVam§Zm H$Yr H$iy Z`o, Vo X¡Z§{XZrV Mm§Jë`mM n[aM`mMr AmhoV.
{b{hbo OmV Zmhr.

_yë`{ejU … 105
(B-4.1) Zm_{ZX©oeZ (1) ñdV:Mr ng§Vr {ZX©o{eV H$aÊ`mMr g§Yr {_iVo.
Zm_{ZX©oeZmMm n[aM` Va Amnbm amoOMmM Amho. (2) øm ng§Vrdê$Z H$moUH$moUË`m ghH$m¶mª_Ü`o/춺$s‘ܶo
n[agamVbr Mm§Jbr emim åhUyZ XyaXyadaMo bmoH$ Amnë`m Am§Va{H«$`m KS>VmV, ho H$iVo.
emioMo Zmd KoVmV. Mm§Jbm åhUyZ Zoh_r AmnboM Zmd nwT>o (3) øm Am§Va{H«$`m§dê$Z AmnAmngmVrb ghH$m`© d _¡Ìr
`oVo. Amnë`m dJm©Vbr Mm§Jbr _wbo åhUyZ Amnë`mbm AZoH$ øm _yë`m§Mo ~§YZ ho _yë` ~§YZ H$YrM VwQ>Uma Zmhr
{dÚmÏ`mªMr Zmdo {ZX©o{eV H$amdr bmJVmV. AmnU Aem BVHo$ n¸o$ H$aÊ`mgmR>r AZoH$ CnH«$_ `moOVm `oVmV.
Zmdm§Mm H«$_hr bmdV AgVmo. ho _yë`~§YZ Zgob, Va Vo {Z_m©U ìhmdo ømgmR>rgwÕm
CnH« $ _m§ M r `mo O Zm H$aVm `o V o . AWm© V JQ> m Mm
ì`m»`m
g_mOm{^boI H$gm Amho ho H$ibo H$s Vmo H$gm
Am_À`m _Vo , ""Á`m gmYZmÛmao ì`ŠVr BVa Agmdm ømMm {dMma H$aVm `oVmo Am{U Vgm AmMma
ì`ŠVt{df`r ñdV:Mr ng§Vr Ë`m§Mr Zmdo H«$_mZo {bhyZ {ZX©{o eV éOdVm `oVmo.
H$aVmo, Ë`m gmYZmbm Zm_{ZX©oeZ gmYZ Ago åhUVmV.''
_`m©Xm
nÕVr
Amnë`m _yë`g_¥Õr~m~V AmnU gVH©$ AgVmo.
øm gmYZmMm Adb§~ dJm©V nwT>rbà_mUo Ho$bm OmVmo. gVH©$Vm ho EH$ _yë`M. nU øm _yë`m_wio Amnë`m _ZmV
EImÚm g‘mZ H$m‘ H$aUmè¶m JQ>m‘ܶo EH$ H$mJX e§H$m `m`bm bmJVmV, Ë`m Aem -
{Xbm OmVmo. øm H$mJXmbm AmnU "Zm_{ZX©oeZ nÌ' Ago (1) H$emdê$Z Mm§Jë`m 춺$sbm ZmH$mabo Zgob?
Zmd XoD$ `m. EImXo H$m_ H$aVmZm Amnë`m JQ>mVrb (à{VgmXH$m§ M r ì`pŠV{Zð, ZH$mamË_H$Vm,
H$moUH$moUË`m 춺$sgmo~V ghH$mar åhUyZ Amnë`mbm H$m_ à{VgmXH$m§Mm Xy{fV nyd©J«h)
H$am`bm AmdS>ob Ë`m§Mr Zmdo Zm_{ZX©oeZ nÌmda Ë`m§À`m (2) H$mbn`ªV Á`mÀ`mer nQ>V hmoV,o Ë`mÀ`mer AmO ^m§S>U
ng§VrH«$_mZwgma {bhm`bm gm§{JVbr OmVmV. Ë`mà_mUo Ë`m§Zm Pmbo, åhUyZ Ë`mbm ZmH$mabo Ago Va KS>bo Zgob
AmdS>Umè`m 춺$s{df`r ng§VrH«$_mZo Zm_{ZX©o{eV H$aVmV. Zm? (VmËH$m{bH$ àg§JmMm n[aUm_)
Ë`mZ§Va Zm_{ZX©o{eV nÌo g§H${bV Ho$br OmVmV. gd© (3) Hw$Ur gm§{JVbo åhUyZ A_yH$ EH$m 춺$sbm n{hbm
nÌm§_Yrb Zmdm§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo. gdm©{YH$ ng§Vr H«$_m§H$ {Xbm Zgob Zm? (BVam§À`m gyMZm§Mo J«hU)
H$moUË`m Zmdmbm Amho, ømMm emoY KoVbm OmVmo. BVa 춺$sbm (4) Á`m àW_ ng§Vr {_imbr, Ë`mbm BVam§gmo~V H$m_
{_imbobr ng§VrgwÕm emoYbr OmVo. Á`m 춺$s¨Zm àW_ H$aUo AmdS>V Zgob Va - (gmYZmMr _yë`emoY
ng§Vr {_imbobr Amho, Ë`m àË`oH$mMo Zmd EH$ dVy©i H$ê$Z _`m©Xm)
Ë`mV {b{hbo OmVo. d Ë`mbm àW_ ng§Vr XoUmè`m 춺$s¨Mr (5) H$moUË`m {_Ìmbm àW_ ng§Vr Úmd`mMr, hm àíZ
Zmdo Ë`mÀ`m Zmdm^modVr dVw©io H$ê$Z Ë`mV {b{hbr OmVmV. 춺$s¨Zm nS>bm Va Zmhr Zm? (à{VgmXH$m§_Ybm
EH$m dVw©imV EH$mM 춺$sMo Zmd {b{hbo OmVo. Z§Va, _yë`g§Kf©)
àË`oH$mMr ng§Vr H$moUmbm Amho, ho ~mUmÀ`m {MÝhmZo {ZX©{eV (6) H$mhr gXñ¶m§Zr BVam§Mr H$m°nr Va Ho$br Zmhr Zm?
Ho$bo OmVo. Aem arVrZo V`ma Pmboë`m AmH¥$Vrbm g_mO{_Vr (à{VgmXH$m§Mr AZmñWm)
AmboI qH$dm gm_m{OH$ _yë`_mnZ AmboI Ago åhUVmV. (7) H$moUVr Zmdo H$emgmR>r {bhm`Mr, ho AmnU {dÚmÏ`mªZm
g_mO{_Vr AmboImMo {MÌê$n ñnï>rH$aU nwT>rbà_mUo Ho$bo ZrQ> gm§ { JVbo hmo V o H$m? (_y ë `_mnH$mMm
OmVo. {ZîH$miOrnUm.)
Agm g_mO{_Vr AmboI H$mT>m`bm Amnë`mbm (8) AmnU ZrQ> gm§{JVë`mdahr JQ>mVrb gXñ¶m§Zr ho V§Ì
Z¸$sM AmdS>ob. Am{U Aem AmboImV Agm`bm Z¸$sM ZrQ> bjmV KoVbo Zmhr, Ago Va KS>bo Zmhr.
AmdS>ob. Am{U Aem AmboImMo eãXê$n ñnï>rH$aU (à{VgmXH$m§Mr AZ{^kVm)
H$am`bm Z¸$sM AmdS>ob - Aao! dm!! AmnU ñnï>rH$aU (9) Zm_{ZX©e o Z AMyH$ Ho$bobo AgVmZm, AmnU Amnë`mM
Ho$bogwÕm dm! N>mZ!! _ZmVbo Zmd n{hë`m H«$_m§H$mda {ZX©o{eV Ho$bo Ago
Va KS>bo Zmhr Zm? (_yë`_mnH$mMm Xy{fV nyd©J«h)
\$m`Xo (10) øm Xy{fV nyd©J«hm§_wio Amnë`m _ZmV AmUIr e§H$m
g_mO{_Vr AmboImMo ñnï>rH$aU H$aVmZm Amnë`mbm `oD$ eH$VmV - Agohr {~KSy> eH$Vo.
Ë`mMo \$m`Xo H$iVmV. Vo Ago -

_yë`{ejU … 106
hmo`, Agohr {~KSy> eH$Vo; nU {~KS>bobr KS>r ì`m»`m
AmnUM ZrQ> H$ê$ eH$Vo. Ë`mgmR>r EH$m àíZmMo CÎma Am_À`m _Vo , ""Á`m gmYZmÛmao dV© Z {df`H$
AmnU {bhÿ eH$Vmo - Zm_{ZX©oeZ øm g_mO{_Vr V§Ìmbm {dYmZm§À`m AZwfJ§ mZo à{VgmXH$ BVa ì`ŠVrMr qH$dm ñdV:Mr
nS>Umè`m _`m©Xm Vwåhr H$em Xya H$amb? - hmo`, øm AmoiI Z_yX H$aVmo, Ë`m gmYZmMr AmoiI "AmoiIm nmhÿ'
àíZmMo CÎma da {Xbobo Zmhr. nU øm àíZmÀ`m CÎmamMm gmYZ Aer H$ê$Z {Xbr OmVo.''
{dMma AmnU Z¸$sM H$ê$ eH$Vmo. H$maU {ejUmMr nÕVr
{~KS>bobr KS>r ZrQ> H$aÊ`mMo _yë` Amnë`mV éObobo øm gmYZm_Ü`o, _yë` dV©Z{df`H$ {dYmZo {b{hbobr
Amho. AgVmV. Ë`m {dYmZm§à_mUo Oo gXñ¶ dmJVmV, Ë`m§Mr Zmdo
(B-4.2) AmoiIm nmhÿ Ë`m {dYmZm§nwT>o {bhm`bm gm§{JVbo OmVo. EImXo {dYmZ
ñdV:bm bmJy nS>V Agob, Va ñdV:Mohr Zmd Ë`m {dYmZmnwT>o
{~KS>bobr KS>r ZrQ> ~gdUmam.... Ago AnyU© {dYmZ
Z_yX H$aVm `oVo.
Ooìhm Ooìhm nwT>o `oVo, Voìhm Voìhm Vo Amnë`m ZmdmZo nyU©
(1) {Z`{_V doioda H$m‘ H$aUmam -
hmoVo, hm Amnbm AZw^d Amho. _yë`_mnZmÀ`m øm V§ÌmMm
Cn`moJ AmnU _yë`_mnZmgmR>r H$aV AgVmo. ho V§Ì Amnë`m (2) IoimV haë`mdahr Z {MS>Umam -
AmoiIrMo Amho. Ë`mMo ZmdgwÕm Amnë`m AmoiIrMo Amho. (3) Zoh_r hgV‘wI amhUmam -
"_yë`_mnZmMo g_mO{_Vr V§Ì Amnwë`m AmoiIrMo (4) H$m_ gm§JÊ`mMr dmQ> Z nmhVm H$m_ H$aUmam -
_yë`mÀ`m d¡{eîQ>çmZo {_ÌmMr AmoiI XoÊ`mMo Aem {dYmZm§nTw >o Á`m gXñ¶m§Mr Zmdo Z_yX Ho$br OmVmV,
AmoiIm nmhÿ Zmd Ë`mMo, "AmoiIm nmhÿ' Zmd Ë`mMo!' Ë`m {dÚmÏ`mª_Ü`o Ë`m {dYmZmVbo _yë` éObo Amho, Ago
g_Obo OmVo.

lramO gmjr
éMr


ZyVZ
 Jw§OZ  AmH$m§jm

a‘oe

doXmÝV ho‘m§Jr

AmH¥$Vr : g_mO{_Vr AmboI

_yë`_mnZ (B©) g§H${bV _yë` Zm|XnÌH$


AmoiIm nmhÿ øm gmYZm_wio 춳Vr EH$_oH$m§Mm Aä`mg Amnbr AmoiI _yë`m§dê$Z ìhmdr, Aer Amnbr
H$aVmV H$s Zmhr, ho H$iVo. Amnbm Hw$Ur Aä`mg H$aVmo, ho Vi_i AgVo. Ë`mM Vi_irZo. _yë`_mnZ H$aVmZm Hw$R>ohr
Amnë`m bjmV Ambo H$s AmnU ñdV:bm OnVmo, OnyZ gmYZ nwago o ZgVo. {d{dY gmYZm§Mm Adb§~ H$ê$Z _yë`_mnZ
dmJVmo. OnyZ dmJVmZm _yë`o éObr OmVmV, Onbr OmVmV. H$am`Mo AgVo. øm _yë`_mnZmMr g§H${bV Zm|X hmoV amhUohr
Am{U _J "_yë`o OnUmar 춳Vr', Aer Amnbr AmoiI JaOoMo AgVo. Ë`mgmR>r g§H${bV _yë` Zm|X nÌH$ ho gmYZ
g_mO XoV amhVmo. "AmoiIm nmhÿ' åhUÊ`mÀ`m AmYrM AmnU V`ma H$amdo bmJVo.
AmoiIbo OmVmo.

_yë`{ejU … 107
ì`m»`m R>aë`m_wio Vo Amdí`H$ R>aVmV. _yë`{ejUmÀ`m joÌmV
Am_À`m _Vo, ""Á`m nÌH$mV JQ>mVrb gd© 춳VtÀ¶m "ñd'À`m emoYm~amo~a BVa gJiçmM A§Jm§Zr emoYZ, g§emoYZ
_yë`m{Y{ð>V dV©ZmÀ`m AZwf§JmZo àmá JwUm§Mr Zm|X g§H${bV hmoUo JaOoMo Amho. emoYZ, g§emoYZ hr A{^d¥Îmr AgVo. øm
Ho$br OmVo, Ë`m nÌH$mbm g§H${bV _yë` Zm|X nÌH$ Ago A{^d¥Îmrbm A{^ì`ŠVr ìhm`Mo AgVo. Ë`mgmR>r {df`mVrb
åhUVmV.'' g§emoYZ joÌo _mhrV AgUo JaOoMo AgVo. øm Ñ{ï>H$moZmVyZ
_yë`{ejU øm {df`mÀ`m AZwf§JmZo H$mhr joÌo Z_yX H$aV
V`ma H$aÊ`mMr nÕVr
AmhmoV, Vr Aer -
g§H${bV _yë` Zm|X nÌH$ àm_w»`mZo {ZYm©[aV Xhm (1) g§V gm{hË`mVrb _yë`m§Mm emoY.
_yë`m§À`m AZwf§JmZo V`ma H$amdo. àË`oH$ _yë`mbm Xhm JwU (2) à~moYZna gm{hË`mVrb _yë`m§Mm emoY.
R>odmdoV. Ë`m Xhm JwUm§Mr g_mZ {d^mJUr _yë`m§À`m {d{dY (3) d¡Mm[aH$ gm{hË`mVrb _yë`m§Mm emoY.
A§Jm§_Ü`o, Cnm§Jm§_Ü`o H$amdr. doimodoir {d{dY gmYZm§À`m (4) b{bV gm{hË`mVrb _yë`m§Mm emoY.
_mÜ`_mVyZ Ho$boë`m _yë`_mnZmÀ`m AmYmao 춳VrÀ¶mÀ`m (5) d¡km{ZH$ gm{hË`mVrb _yë`m§Mm emoY.
dV©ZmVrb _yë`m§Mo _yë`_mnZ H$amdo. EH$m dJm©Vë`m gd© (6) MiditÀ`m AZwf§JmZo CX`mbm Ambobr _yë`o d Ë`m
춳VrMo _yë` JwUm§H$ g§H${bV H$ê$Z EH$m nÌH$mV Zm|XdmdoV. _yë`m§Mm g_mOOrdZmda Pmbobm n[aUm_.
àË`oH$ {dÚmÏ`m©Mo EHy$U _yë` JwUm§H$ gamgar øm§Mo JUZ (7) H«$m§VrÀ`m AZwf§JmZo CX`mbm Ambobr _yë`o d Ë`m
H$ê$Z Ë`mdê$Z Ë`mMr loUr {ZpíMV H$ê$Z Vr nÌH$mV _yë`m§Mm g_mOOrdZmda Pmbobm n[aUm_
Zm|Xdmdr. (8) ~XbË`m H$mimÀ`m AmìhmZm§da _mV H$aÊ`mgmR>r
\$m`Xo Amdí`H$ Agboë`m _yë`m§Mm emoY.
g§H${bV _yë` Zm|X nÌH$mV gJiçm Zm|Xr Ho$ë`mda (9) g_mOmVrb _yë` gmjaVoMm Aä`mg.
Amnë`mbm Ë`mMo \$m`Xo H$iVmV Vo Ago. g§H${bV _yë` (10) _yë`gmjaVogmR>r gmYZ{Z{_©Vr.
Zm|X nÌH$m_wio- (11) _yë`gmjaVm gmYZm§À`m n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
(12) _yë`{dH$mgmda n[aUm_ H$aUmè`m KQ>H$m§Mm emoY.
(1) EH$m JQ>mVrb gd© 춳VrÀ`m _yë` JwUm§H$mMo {MÌ
(13) _yë`m§Mm ì`pŠV_Îd {dH$mgmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm
ñnï> hmoVo.
Aä`mg.
(2) 춳VrÀ`m àË`oH$ _yë`mÀ`m JwUm§H$mdê$Z Ë`mMm _yë` (14) _yë`m§À`m éOdUwH$sgmR>r ZdrZ AÜ`mnZ nÕVtMm
àmYmÝ`H«$_ H$iVmo d Ë`mdê$Z Ë`mbm _yë` g§KQ>Z, emoY.
Mm[aÍ` ~m§YUr d Mm[aÍ` g§dY©ZmgmR>r _mJ©Xe©Z H$aVm (15) _yë`m§À`m éOdUwH$sgmR>r ZdrZ AÜ`mnZ à{V_mZm§Mm emoY.
`oVo. (16) _yë`m§À`m éOdUwH$sgmR>r ZdrZ CnH«$_m§Mm emoY.
(3) gdm©oËH¥$ï> 춳VrMr {ZdS> H$aVm `oVo. (17) _yë`mMm AÜ``Zmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm Aä`mg.
_`m©Xm (18) _yë`m§Mm AÜ`mnZmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm Aä`mg.
_yë`{ejUmVrb g§emoYZmÀ`m AZwf§JmZo Ago AZoH$
Ë`mM doir Amnë`mbm øm gmYZmÀ`m _`m©Xm H$iVmV,
{df` gwM{dVm `oVmV. Ago {df` gwMVmVhr. nU {df`
Ë`m Aem -
gwMdë`mda, gwMë`mda Ë`m AZwf§JmZo g§emoYZgwÕm ìhm`bm
(1) øm nÌH$mdê$Z Ho$di _yë` JwUm§H$ H$iVmo. BVa ~m~r hdo. øm Ñï>rZo S>m°. H$ënZm _wimdH$a øm§Zr "^maVr`
ñnï> hmoV ZmhrV.
amÁ`KQ>ZoVrb _yë`m§À`m Aä`mgmMm {dÚm{W©{ejH$m§À`m
(2) ho nÌH$ ^am`bm Iyn doi bmJVmo. AÜ`mnZmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm àm`mo{JH$ Aä`mg' øm
_yë`_mnZ {df`mda g§emoYZ Ho$bo. ho g§emoYZ Ë`m§Zr emgH$s` AÜ`mnH$
Iyn doi XoD$Z ho nÌH$ ^aë`mda Amnë`m bjmV _hm{dÚmb`, A§~mOmoJmB© `oWo {S>g|~a 2009 _Ü`o Ho$bo.
`oVo, ho nÌH$ AJXr ZdZrVmgmaIo Amho. øm g§emoYZmgmR>r Ë`m§Zr Ë`m§À`mH$S>o gamd nmR>m§À`m
_mJ© X e© Z mgmR>r d n`© d o j UmgmR>r Agbo ë `m Xhm
5.2.3 _yë`{ejUmMo g§emoYZ {dÚm{W©{ejH$m§Mr {ZdS> Ho$br. à`moJmnydu S>m°. H$ënZm
ñd`§-_yë`_mnZ ho "ñd' Mo "ñd' Zo Ho$bobo _mnZ Va _wimdH$a øm§Zr øm {dÚm{W©{ejH$m§À`m àË`oH$s EH$m nmR>mMo
AgVoM {edm` "ñd'Mm "ñd'Zo KoVbobm emoY AgVmo. {ZarjU H$ê$Z _yë`m§H$Z Ho$bo. (à`moJnyd© MmMUr). Ë`mZ§Va
_yë`{ejUmÀ`m àmJ{VH$VogmR>r Ago emoY nyaH$ Am{U nmofH$ Ë`m§Zr øm {dÚm{W©{ejH$m§Mr _wbmIV KoVbr. _wbmIVrV

_yë`{ejU … 108
h§I&|cW `zëa [n}Y oÌI&
`zëap
h§e pY[ eŠWfsb [sR?[pR?Ip& ñÌsoxég m` e³l n|[I& he©Z`© hn³PÝa bnï´ ? bnï´?s a FIz&V
I«&0 춳WsNp [ne hbnhbs mp Vs
fscWn oVn oVn h`n[Wn à|Wð?n Ñ|ï?I&np [ h|iîVx Wn fscWn _ŠWs FI&nË`Wn KxV
KxV
32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 322
3

4
_yë`{ejU … 109

KxV mpV s
97'/322' B-
82' / 96' B
67' / 7;' ~
57'/66' I&
57' opkn I&`s T?
Ë`m§Zm Ago AmT>iyZ Ambo H$s, gamd nmR> KoVmZm ^maVr` g§emoYZ H$aVm `oVo. H$aÊ`mgmaIo Iyn Amho. H$am`Mo Iyn
amÁ` KQ>ZoVrb _yë`m§Mm Hw$Urhr {dMma Ho$bm ZìhVm. øm Amho. nU Á`m {XdgmnmgyZ H$am`Mo Amho Vmo {Xdg CJdm`bm
_yë`m§Mm Aä`mg H$ê$Z AÜ`mnZ H$amdo, øm _yë`m§À`m hdm. Ë`m {XdgmMr CJdVr Amnë`mM hmVmV Amho. Vmo
Aä`mgmMm AÜ`mnZmda Zo_H$m H$m` n[aUm_ hmoVmo, ho nmhmdo {Xdg EH$Xm CJdbm, Va H$YrM _mdiV ZgVmo.
Ago Hw$Umbmhr gwMbo ZìhVo. Xhmn¡H$s \$ŠV EH$m ñÌr
AmnU g§emoYZmÀ`m CJdVrda AmhmV. øm CJdVrda
{dÚm{W©{ejH$mZo ^maVr` amÁ`KQ>Zm dmMbobr hmoVr. S>m°.
Amnë`m _ZmV AZoH$ àíZ CJdV AmhoV. øm àíZm§Mr
H$ënZm _wimdH$a øm§Zr øm Xhm {dÚm{W©{ejH$m§Zm ^maVr`
CH$bZ H$aÊ`mgmR>r H$m` H$amd`mMo ho Á`mZo Ë`mZo R>adbo
amÁ` KQ>ZMo o dmMZ H$am`bm gm§{JVbo. ^maVr` amÁ` KQ>ZVo rb
nm{hOo. hmM g§emoYZmMm àma§^ AgVmo.
_yë`m§Mm emoY ¿`m`bm gm§{JVbo. Ë`mZ§Va nwÝhm EH$Xm øm
{dÚm{W©{ejH$m§er ^maVr` amÁ` KQ>ZoVrb _yë`m§À`m g§X^m©V
MMm© Ho$br. Y_©{ZanojVm, bmoH$emhr, Ý`m`, ñdmV§Í`,
g_mZVm, ~§YwVm, amï´>r` EH$mË_Vm øm _yë`m§Mr A§Jo, Cnm§Jo
ñnï> Ho$br. gamd nmR>mbm OmÊ`mnydu ^maVr` amÁ`KQ>ZoVrb
5.3 gmam§e
àmñVm{dH$mMo dmMZ, qMVZ, _ZZ H$am`bm gm§{JVbo. Aem
àH$mao àË`oH$ {dÚm{W©{ejH$mZo AmR> nmR> KoVë`mZ§Va g§emoYZmbm g¡Õm§{VH$ A{Yð>mZ bmJVo. AZoH$
àË`oH$mÀ`m Zdì`m nmR>mMo S>m.° H$ënZm _wimdH$a øm§Zr {ZarjU gmam§em§À`m g§H$bZmZo ho A{Yð>mZ ^a^¸$_ hmoVo. åhUyZM
d _yë`m§H$Z Ho$bo. (à`moJmoÎma MmMUr). à`moJnyd© d à`moJmoÎma hm gmam§e Amnë`m g§H$bZmgmR>r -
MmMUrMo _Ü`_mZ H$mT>bo. à`moJmoÎma MmMUrMo _Ü`_mZ _yë`{ejUmMo _yë`_mnZ hr EH$ ì`mnH$ d g§H$sU©
à`moJnyd© MmMUrÀ`m _Ü`_mZmnojm A{YH$ AmT>ibo. g§H$ënZm Amho. øm g§H$ënZoV _yë`o, {dÚmWu, {ejH$,
Ë`mMà_mUo XmoZ _Ü`_mZm§_Ybm \$aH$ gmW©H$ AmT>iZy Ambm. _w»`mÜ`mnH$, {ejHo$Va H$_©Mmar, {ejU g§ñWmMmbH$,
Z§Va S>m°. H$ënZm _wimdH$a øm§Zr øm à`moJmgmR>r {ZdS>boë`m nmbH$, Aä`mgH«$_, nmR> øm§Mo _yë`_mnZ Ano{jV AgVo.
àË`oH$ {dÚm{W©{ejH$mMr _wbmIV KoVbr. _wbmIVrV _yë`mMo _yë`_mnZ H$aVmZm _yë`mMr Cn`wŠVVm,
{dÚm{W©{ejH$m§Zr gm§{JVboë`m AZw^dm§Mm Ame` Agm hmoVm, ì`dhm`©Vm, g§ñH$maj_Vm, H$mb gmnojVm Am{U _yë`m§Mm
""^maVr` amÁ` KQ>ZoÀ`m dmMZm_wio, amÁ` KQ>ZoVrb XOm© øm ~m~r bjmV ¿`mì`m bmJVmV.
àmñVm{dH$mÀ`m qMVZmZo AÜ`mnZmMr EH$ Zdr Ñï>r Ambr. _yë`{ejUmÀ`m C{Ôï>m§Zwgma Am`mo{OV Ho$boë`m _yë`
AÜ`mnZ ho amï´>r` H$V©ì` ømMr OmUrd Pmbr. AÜ`mnZ éOdUwH$sÀ`m {dÚmÏ`mªÀ`m dV©ZmV hmoV Agboë`m n[adV©ZmMo
H$aVmZm Y_©, OmV øm ~m~tMm nyU©nUo {dga nS>bm. _mnZ åhUOo {dÚmÏ`m©Mo _yë`_mnZ hmo`. _yë`{ejUmÀ`m
Y_©{ZanojVoMm, OmV{ZanojVoMm {H$Vr Mm§Jbm n[aUm_ hmoVmo AZwf§JmZo {dÚmÏ`mªMo _yë`_mnZ H$aVmZm _yë`_mnZmÀ`m
ømMm AZw^d Ambm. Ë`m_wio _wŠV _ZmZo {eH$dVm Ambo. JwUmË_H$ gmYZm§Mm Adb§~ Ho$bm OmVmo. JwUmË_H$ gmYZo
AÜ`mnZ ho Ý`m`mMo H$m_ Amho, hr Ñï>r Ambr. AmnU hr {ZarjUmË_H$, AmË_{ZarjUmË_H$, Am{dîH$mamË_H$,
{eH$dm`Mo Vo gm_m{OH$ Ý`m`mgmR>r hr OmUrd {Z_m©U Pmbr. g_mO{_Vr øm Mma V§Ìm§Zgw ma V`ma H$aVm `oVmV. {ZarjUmË_H$
{eH$dVmZm {dÚmÏ`mªZm {dMma d A{^ì`ŠVrMo ñdmV§Í` {Xbo, V§Ìm_Ü`o {ZarjU nÕVr, nS>Vmim gyMr, nX{ZíM`Z loUr,
Va {dÚmÏ`mªMm nmR>mVrb gh^mJ dmT>Vmo. dJm©V {d{dY àmg§{JH$ Zm|Xr øm gmYZm§Mm g_mdoe hmoVmo. AmË_{ZarjUmË_H$
H¥$Vr H$aÊ`mMr d àíZm§Mr CÎmao XoÊ`mMr {dÚmÏ`mªZm g_mZ V§Ìm_Ü`o _wbmIV, àíZmdbr, A{^d¥{Îm_m{nH$m øm gmYZm§Mm
g§Yr {Xbr, Va "_bm {dMmaboM Zmhr' Aer VH«$ma {dÚmWu g_mdoe hmoVmo. Am{dîH$mamË_H$ V§Ìm_Ü`o ~mhþë`m§Mm Ioi,
H$aV ZmhrV. dJm©Vë`m BVa {dÚmÏ`mª~Ôb Ë`m§Zm {VañH$ma dmŠ`nyVu, Jmoï>nyVu, {MÌ aoImQ>Z, X¡Z§{XZr øm gmYZm§Mm
dmQ>V Zmhr. {dÚmÏ`mª_Ü`o ~§Yw^md {Z_m©U ìhm`bm bmJVmo. g_mdoe hmoVmo. g_mO{_Vr V§Ìm_Ü`o Zm_{ZX©oeZ, AmoiI
Am{U Ë`m_wio {eH$dÊ`mMm AmZ§XXm`r AZw^d {_im`bm nmhÿ øm gmYZm§Mm A§V^m©d hmoVmo. _yë`_mnZmMo H$moUVohr
bmJVmo. øm à`moJmMo \${bV Ago H$s, øm {dÚm{W©{ejH$m§Zr EH$ gmYZ n[anyU© Zmhr. Ë`m_wio _yë`_mnZmgmR>r AZoH$
_yë`m{Y{ð>V gm{hË`mMo dmMZ H$aÊ`mMr gd` OmUrdnyd©H$ gmYZm§Mm Adb§~ H$aUo Bï> R>aVo.
ñdV:bm bmdbr. _yë`{ejU hr AmO gJiçmM KQ>H$m§Mr JaO
hm à`moJ H¥${Vna nmVirdahr H$aVm `oVmo. _yë`m{Y{ð>V Agë`mZo ~XbË`m H$mimÀ`m AZwfJ§ mZo _yë`{ejUmÀ`m joÌmV
H¥$VtMm AÜ`mnZmda Zo_H$m H$m` n[aUm_ hmoVmo, Agohr g§emoYZ hmoUo Amdí`H$ Amho.

_yë`{ejU … 110
H$m`m©Mm AZw^d KoD$ `m. Ë`mgmR>r nmbH$, {ejHo$Va H$_©Mmar,
5.4 nm[a^m{fH$ eãX _w»`mÜ`mnH$, nmbH$ øm§À`mgmR>r _yë`{ejU ñd`§-
_yë`_mnZ nX{ZíM`Z loUr {dH${gV H$ê$ `m.
nm[a^m{fH$ eãXm§À`m g§Jh« m{edm` g§emoYZmbm lr_§Vr øm loUr {dH${gV H$aVmZm Amnë`m bjmV `oB©b,
`oV Zmhr. Amnë`m g§emoYZmÀ`m lr_§VrgmR>r nm[a^m{fH$ Amnbo g§emoYZ gwê$ Pmbobo Amho.
eãXm§Mm hm g§J«h -
_yë`_mnZ : Evaluation
JwUmË_H$ gmYZo : Qualitative Tools 5.6 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
V§Ì : Technique
{ZarjU : Observation
Amnë`m gwê$ Pmboë`m g§emoYZmÀ`m àJVrgmR>r
nS>Vmim gyMr : Checklist
Amnë`mbm A{YH$ dmMZ H$amdo bmJUma. Ë`mgmR>r A{YH$
àmg§{JH$ Zm|Xr : Anecdotal Record
nwñVHo$ bmJUma -
nX{ZíM`Z loUr : Rating Scale
Ë`mgmR>r Amnë`mbm J«W§ mb`mV Omdo bmJUma. J«W§ mb`
_wbmIV : Interview
nwñVH$m§Mo Am{U _mUgm§Mohr.
àíZmdbr : Questionnaire
_mUgm§À`m J«§Wmb`mV
A{^d¥{Îm_m{nH$m : Attitude Scale
Amnë`mbm Vo jU ^oQ>Uma
Am{dîH$mamË_H$ V§Ì : Projective Technique
Á`m§Mr AmnU dmQ> nmhV hmoVmo
g_mO{_Vr V§Ì : Sociometric Technique
AmVwaVoZo.....
ñd`§-_yë`_mnZ : Self-evaluation
Á`m§Mr AmnU dmQ> nmhV hmoVmo
g§emoYZ : Research
AmVwaVoZo
à`moJ : Experiment
Vo jU ^oQ>ë`mda
Ë`m jUm§À`m nbrH$S>o
AgVmV Ago H$mhr jU
5.5 joÌr` H$m`© Oo dmQ> nmhV AgVmV Amnbr
AmVwaVoZo
g§emoYZmVë`m à`moJmgmR>r joÌr` H$m`© Amdí`H$ R>aVo. Vo jU AgVmV
g§emoYZmgmR>r ZdZdrZ joÌr` H$m`© H$amdo bmJVo. Ë`mMr _yë`m§Mo
nyd©V`mar åhUyZ AmnU øm KQ>H$mÀ`m AZwf§JmZo ZdrZ joÌr` _yë`{ejUmMo......

_yë`{ejU … 111

Potrebbero piacerti anche