Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
CENTRO DE IDIOMAS
Rutuy:
Corte o trasquilado: La primera etapa del proceso consiste en seleccionar la lana que se utilizara en el
tejido.
Tiñiy: Teñido
Elegimos los diferentes matices del color de la lana. Los obtenemos a partir de la combinación de plantas
naturales tintóreas de la región debidamente seleccionada, hojas, tallos enteros, chancados o molidos
en abundante agua hervida.
Puchkay - Torcido:
Es la preparación de los hilos, sirve para darle mayor fineza y resistencia a los hilos con una rueca
(Puchka).
kaspuy .
Allwiy: Urdido:
Es la primera trama del tejido, en la que se utiliza cuatro estacas y dos palos horizontales por donde se
estira la lana de arriba hacia abajo, tensando los hilos en el telar.
Away: Tejido:
Es el proceso que exige mayor grado de especialización. Lo básico es pasar los hilos de la urdimbre
alternadamente por encima y por debajo de los hilos de la trama. La complejidad depende de los diseños
que buscamos representar.
CONJUGACION BIPERSONAL
CONJUGACION BIPERSONAL
Presente
Ñuqa ………………..-ni ‘yo llevo’
Qam ………………..-nki ……………………………
Pay ………………..-n ……………………………
Ñuqanchik ……………….-nchik ……………………………
Ñuqayku …………………-niku ……………………………
Qamkuna …………………-nkichik ……………………………
Paykuna …………………-nku ……………………………
Pasado
Ñuqa ………………-rqa-ni ……………………………
Qam ………………-rqa-nki ……………………………
Pay ………………-rqa-n ……………………………
Ñuqanchik ……………….-rqa-nchik ……………………………
Ñuqayku ………………-.rqa-niku ……………………………
Qamkuna ……………….-rqa-nki-chik ……………………………
Paykuna ……………….-.rqa-n-ku ……………………………
Futuro
Ñuqa …………………...-saq …………………………….
Qam …………………...-nki …………………………….
Pay ……………………-nqa …………………………….
Ñuqanchik ……………………-sunchik …………………………….
Ñuqayku ……………………-saqku …………………………….
Qamkuna …………………….-nkichik …………………………….
Paykuna ……………………..-nqaku …………………………….
MODO POTENCIAL
Como su nombre lo indica, este modo expresa la acción como algo irreal, aunque anhelada o posible,
oponiéndose en tal sentido al indicativo. La marca respectiva es: –man.
Ejemplos:
1) Conjugamos el verbo tusu- ‘bailar’ en el modo potencial.
LOS SUFIJOS POSESIVOS: LOS SUFIJOS DEL QUECHUA PARA INDICAR POSESIÓN :
...y = Mi, Mio, Mia. Ñuqap / Ñuqapa : De mi.
..Yki = Tu, Tuyo, Tuya. Qampa : De ti.
..N = Su, Suyo, Suya. Paypa : De El/Ella.
..Yku = Nuestro, Nuestra. Ñuqaykup / Ñuqaykupa : De
nosotros-as.
..Nchik = Nuestro, Nuestra. Ñuqanchikpa : De nosotros-
as.
..Ykichik = Su, Suyo, Suya / . Qamkunap / Qamkunapa :
De ustedes.
..Nku = Su, Suyo, Suya. Paykunap / Paykunapa : De
Ellos/Ellas.
RECITA DE COMIDAS
Astay
piqa Hatun Willamuy
ispay
Yaku
waqtay
Yura
Y sinqa mana
chuku
llamkay
Aysay
mitu
LOS CONECTORES NARRATIVOS EN EL QUECHUA
QILLQAQ ATUQMANTA
(Willakuy)
Qillqaq atuqqa, qillqana rapita hapiyta munaspas, paqpapa kichkanwan makinta aswan
tuksirqachikusqa. Chaymantapas, qillqayta munaptinsi wachwapa purunqa aswan
pakirqukusqa.
Sunkasapa ukuchataq
Observamos asipayaspa
en el texto las tuqunman
palabraschikaykusqa.
en negrita, tales como nisqa, ichapas,
nispataq, chaysi, nispa, chaymantas, aswan.
(Tomado de Cuaderno de Trabajo 2 Yachaq Masiy – UNEBI – MED)
Estas palabras, ¿qué papel cumplen en el relato?. Analizando bien el relato,
cada una de ellas tienen distinto significado, Allchapaq: pero lo importante
Antonio Rodas Antay es que le
dan sentido al relato enlazando una frase u oración con otra que viene después,
dando continuidad al discurso.
A las palabras que sirven de enlace en un discurso, conocemos como
CONECTORES NARRATIVOS sirven de nexo estableciendo una serie de relaciones,
explícitas o implícitas, entre un enunciado y otro dentro del acto del habla
entre dos expresiones, párrafos o textos en un discurso, especialmente en los
relatos y otros textos narrativos.
A continuación observamos los tipos de conectores más usuales en el acto del
habla.
Huk punchawsi, anka tutamanta huk urqupi ukuchawan tupanakunku. Ankas ukuchata
tapusqa:
¿Imatataq ruwachkanki? nispa.
Ukuchataqsi kaynata kutichin:
Ñuqaqa wawaykunapaqmi mikunata apachkani.
Hinaspas ankaqa ukuchata nisqa:
¡Yarqasqam kani!, Mikusqaykim.
Ukuchataqsi, mancharisqa kanata kutichin:
Amapuni, ñuqata mikuwaychu, wawaykunata qusqayki.
Ankaqa, ¡Chiqaqchá! nispa sunqun ukullapi nisqa. Chayqa kusisqa, mana payta
mikusqachu.
Ukuchaqa, qunqayllamantas, ankata kaynata niykun:
Haku purisun, wawaykunata, qumusayki, nispa.
Hina ankataqa purichin. Chaymantas, ukuchaqa, qunqayllamanta, huk tuquman
yaykuykun, hinas ankaqa nin:
¡Wawantachá quwanqa!. Chaymanta, kusisqa, ukuchata wawantinkunata suyasqa.
Manas ukuchaqa rikurimunchu, qipa karu tuquntas lluqsirqusqa. Ankaqa, tuqupa siminpis
suyaykuchkan. Ukucha mana rikurimuptintaq ankaqa nin:
Paytach riki mikuyman karqa nispa
Maypipas tarillasaqpunim, nispa. ñuqata yanqalla llullaykukuwan: wawayta qusayki nispa.
Chayta nispas hanaq pachaman ankaqa pawarikun.
Ischu ukupis huk yutu uqllasqa. Chay yutus nisqa: "Trigo maskakuq risaq", nispa.
Chaysi uqllasqanmanta trigo maskakuq risqa. Kunallanmi kutiramusaq nispansi, chay yutu risqa.
Qichpachallantas risqa trigo maskakuq, hinaspas manaña uqllasqañachu.
Mana maman uqallachkaptinsi huk yutucha tuqyaramusqa. Chay yutuchas qawasqa waqtankunata,
hinaspas mana rikusqachu mamanta. Chay tuqyaramuq yutuchas sunqunta tapukusqa: ¿Maypitaq mamay
kachkan?, nispa. Manas mayqin waqtapipas kasqachu, hinaspas chay yutucha nisqa: Risaqyá mamay
maskaq, nispa.
Yutuchas maman maskaq risqa. Manas yachakusqachu imayna kasqanta, mana maman uqllachkaptinsi
tuqyaramusqa. Waqtanpi maman kasqanta manas rikusqachu yutuchaqa.
Mamanta maskachkaspas llamawan tuparusqa. ¿Qamchu mamay kanki?, nispas yutucha llamata
tapusqa. Llamaqa qawayllas qawasqa, manas imatapas nisqachu.
Yutuchaqa sunqunta nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, nispa.
Hinaspas yutuchaqa tukuy niqman pawaykachasqa mamanta maskaspa. Manasá yachasqachu maman
imayna kasqanta.
Chaynallas mamanta yutucha maskasqa, hinaspas tarukawan tuparusqa: Paytapas tapusqa: ¿Qamchu
mamay kanki?, nispa.
¿Imaynataq ñuqa qampa mamaykiqa kayman?, nisqa chay tarukaqa. Ñuqaqa tarukam kani, nispa.
Chaynata yutuchaman niptinsi, hinalla purisqa. Yutuchaqa sunqunpi nikusqa: Llamaqa manam
mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas yutucha sunqunta tapukusqa: ¿Maypiraq kachkan? ¿Maypiraq mamay kachkanman?, nispa.
Hinaspas wikuñawan tuparusqa. Yutucha tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa wikuñata. Ñuqaqa
manam mamaykichu kani, ñuqaqa wikuñam kani, nispansi wikuñaqa nisqa.
Hinaspas chay yutuchaqa hinalla purisqa. Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi
mamaychu kasqa, wikuñapas manataqmi mamaychu, nispa nikusqa. ¿Ñuqapa mamay kanmachu karqa?,
nispansi sunqunta tapukusqa.
Arí, kanmi mamayqa, nispansi nikusqa. Sumaqtam yachani mamayuq kasqayta. Imaynapas tarisaqmi,
tarisaqmi, nispa.
Kunanqa yutuchaqa manas puriyllañachu purisqa, aswansi kallpayllaña risqa.
Hinaspansi huk atuqta rikurusqa. ¿Mamaychu wak kanman?, nispa sunqunta tapukusqa. Yutuchaqa
manas sayasqachu tapukunanpaq. Aswansi kallpaspa nikusqa: Manañamyá mamayta tariniñachu,
nispa.
Atuqqa manam mamaychu kasqa, nispa. Manas mayniqpipas mamanta tarisqachu. Yutucha manañas
kallpasqañachu aswansi sayaykusqa, hinaspansi hawanta qawaykusqa, chaypis huk kunturta
rikurusqa.
Waqaya, wak hanaypi mamay kachkasqa, nispas nikusqa yutucha. Qawaspansi qayasqa: mamáy, mamáy,
mamáy nispa. Ichaqa manas kuturqa sayasqachu. Hinaspansi sunqunpi chay yutacha nikusqa: kay
kunturpas atuq hinam manam mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas aswan hawanta qawaptin, rikurusqa avionta. Chaysi nisqa: Waqaya mamayqa wak
hanaypiraq kachkasqa, nispa. Chaytas qawaspa qayakusqa: mamáy, kaypim ñuqaqa kachkani, nispa.
Ichaqa avionpas manas sayasqachu. Chaysi yutuchaqa sunqunpi nikusqa: manam kunturpas, avionpas
uyarimuwanchu mana mamay kaspam, nispa. Hina chaypis yutuchaqa rikurusqa hatun carrota.
¡Kayqaya kunanqa tariruniña mamayta!, nispas nisqa. ¡Waqaya wakpi mamayqa kachkasqa! nispas
nisqa.
Chay carromansi kallpaykuspa, siqarusqa. Chaysi carroman siqaruspa, qayakusqa: mamáy, mamáy,
mamáy nispa chay hatun carrota.
Hinaspansi yutucha carropa qaparisqanta uyariruspan, tapukusqa: ¿Imá? manam qamqa mamaychu
kasqanki, nispa kutichikusqa.
Yutuchaqa carro hawanpi nikusqa, ¿imamantaq siqaramuni? Uraykusaqmi kaymanta, nispansi
qayakun, ¡sayaykuy! uraykuytam munani, nispa.
Ichaqa mana uyarispas, qaparistin carroqa risqa. Yutuchapas hinallas hawanpi risqa.
¿imayná? ¿maytaraq kay qapariq apawachkan? ¿imapaqtaq siqaramurani? Uraykuytam munani, nispas
yutuchaqa qayakusqa. ichaqa manas hatun carroqa uyarisqachu, aswansi qaparispa yutuchataqa
aparun.
Chaymantas chay hatun carroqa manaña qaparisqachu, sayarusqa, yutuchapas sayarusqas. Chaysi
yutuchaqa tapukusqa:¿maypitaq kachkani? wasiytam riyta munani, mamaypatam riyta munani, nispa.
Chaynata nispansi carropa hawanmanta uraykusqa, rikuq rikuqllaña. Hinaspas rikurusqa wakin
yutuchakunata tuqyasqataña mamantawan. Chaysi yutuchapa maman rikuruspataq nisqa: Kayqaya
kaypiña kachkasqanki. ¿maytataq rirqanki? llakikurqanim qanmanta, nispa.
mamay kayqaya tariruykiña, nispas chay yutuchaqa kusikusqa..
Tuqyaramuspaymi mana qamta rikurqaykichu, hinaspaymi masqaniyki rirqani, nispas yutucha nisqa.
Qamqa manam llama hinachu kasqanki, tupasqay taruka hinachu, wikuña hinachu, nispas nisqa.
Kunturpas, avionwan kuska hanayninta pawaspanku manam uyariwarachu nispas nisqa yutuchaqa.
NIVEL BASICO
LECCION 16
María
PUNCHUCHAY MI PONCHITO
Puka punchuchay, chiripipas Ponchito rojo, compañero de mis
wayrapipas puriqmasillay, andanzas en el frío y en el
mawkayaruptikiqa manañachá qam viento, cuando envejezcas ya no
hinataqa tarisaqñachu, sumaq encontraré otro igual, lindo
punchuchallay. ponchito.
Qamwan churakuptiymi chikchipas, Cuando me ven puesto (contigo)
parapas, wayrapas aswanqa hasta las granizadas, las
mancharikun. lluvias y los vientos dicen que
Qillqaq: A. Rodas A. se asustan.
Luego, escribimos frases u oraciones con los sufijos que hemos encontrado.
- cha: ……………………………………………………………………………………
- pas: ……………………………………………………………………………………
- ña: ……………………………………………………………………………………
- mi: ……………………………………………………………………………………
3. Observando la ilustración, elaboramos un texto, que puede ser un relato o
una descripción utilizando los sufijos que actúan de conectores.
I. SUFIJOS INDEPENDIENTES:
1. Validadores
2. Conectivos
3. Enfáticos o corroborativos.
Ejemplos:
Chayamunmi me consta que llego
Aycham me consta, estoy seguro que es carne
Ejemplos:
Hayna punchawsi chayamurqa Dicen que llego ayer
Wasis tuñirqun Dice la casa se ha derrumbado
Ejemplos:
Piha chay runaqa “quién será ese señor”
Imacha chay unquyqa “qué será esa enfermedad”
Ejemplos:
Huwanchu sutiki ¿tu nombre es Juan?
Chuqlluquchatachu rirqa ¿fue a quchapamapa?
Mikuyta munankichu ¿quieres comer?
Ejemplo:
Manam rikunichu no he visto
Manam rumi kanchu no hay piedra
Ejemplo:
Ama pukllaychu “no juegues”
Ejemplo:
Mayu killapiqa qasamun punim “en el mes de mayo con toda seguridad
hiela”
1.7. El enfático.- Expresa un mayor enfásis sobre quelo que se
predica. Connota satisfacción, disgusto o suplica. Lleva acento final
enfático. Su marca es: (-ya)-
Ejemplos:
¡hakuyá upyakamusunchik! ¡ea!, pues tomemos ya
Muchawayyá kusisqa kanaypaq “besame, pues, para estar contento”
2. Conectores.- tal como afirma Cerrón Palomino estos sufijos tienen
la virtud de poder redondear una palabra aislada
otorgándole el estatuto de oración, de ahí que también se les
llames oracionales. Entre estos tenemos los siguientes:
Ejemplo:
Qamri, ¿maymantaq hamunki? “y tú, ¿de donde vienes?”
Ejemplo:
Qamqa, ¿maymantataq hamuchkanki? “y tú, ¿de dónde estas viniendo?”
Ejemplo:
Tantatapas, aychatapas mikunmi “pan también, carne también come”
b. Como marca de indefinición.- connota ambigüedad, desconocimiento
o imprecisión.
Ejemplos:
Pipas “quien sea”
Imapas “cualquier cosa”
Ejemplos:
¿Pitaq hamurqa? ¿Quién ha venido?
Ejemplos:
Manaraqmi illarinchu “todavía no amanece”
Ejemplos:
Ñuqa mikuniñam “yo ya comí” o “¡yo ya como!”
Amaña upyasunñachu “ya no tomemos ya” o “ya no tomemos más”
Ejemplos:
Ñuqallam risaq “yo nomás iré”
Tantallantam munani “quiero pan nomás”
1. SUFIJOS VERBALES.
1) SUFIJOS FLEXIVOS.
FLEXIÓN DE PERSONA.
PERSONA SUJETO. Los sufijos de personas no son únicas, a lo largo de los
paradigmas verbales.
Ejemplos:
Ejemplos:
FLEXIÓN DE TIEMPO.
TIEMPO PRESENTE. Los sufijos de persona y tiempo son: ni, nki, n, nchis,
yku, nkichis, nku; singular y plural respectivamente.
Ejemplos:
qawa –ni veo
qawa –nki ves
qawa –n ve
qawa –nchik vemos
qawa –yku vemos
qawa –nki chis Ustedes ven
qawa –n-ku ven/vieron
Ejemplos:
Puklla –rqa –ni jugué
Puklla –rqa –nki jugaste
Puklla –rqa –n jugó
Puklla –rqa –nchik jugamos
Puklla –rqa –yku jugamos
Puklla –rqa –nki- chik Uds. jugaron
Puklla –rqa –n –ku ellos jugaron
Ejemplos:
Puklla –sqa –ni yo había jugado
Puklla –sqa –nki tú habías jugado
Puklla –sqa –n él había jugado
Puklla –sqa –nchik nosotros habíamos jugado
Puklla –sqa –yku nosotros habíamos jugado
Puklla –sqa –nki- chik Uds. habían jugado
Puklla –sqa –n –ku ellos habían jugado
TIEMPO FUTURO.Los sufijos para cada una de las personas gramaticales son:
saq, nki, nqa, sun,saqku, nkichis, nqaku; en singular y plural
respectivamente.
Ejemplos:
Puklla –saqjugaré
Puklla-nki jugarás
Puklla –nqajugará
Puklla -sun jugaremos
Puklla –saqkujugaremos
Puklla –nqakuellos jugarán
El sufijo –man
Mikhuy –man comiera
El sufijo –waq
Miku –waqcomieras
c) MODO IMPERATIVO. Expresa una orden directa. Los sufijos para ello son.
ychun, sun, ychis, chunku, sunchik; en singular y plural respectivamente.
Ejemplos:
Puklla –y ¡juega!
Puklla -chun ¡que él juegue!
Puklla -sun ¡juguemos!
Puklla -ychis ¡jueguen!
Puklla –chunku ¡que jueguen!
Puklla -sunchis ¡juguemos!