Why are Filipinos so Poor?

In the ’50s and ’60s, the Philippines was the most envied country in Southeast Asia. What
happened?

By F. Sionil Jose

What did South Korea look like after the Korean War in 1953? Battered, poor – but look at Korea
now. In the Fifties, the traffic in Taipei was composed of bicycles and army trucks, the streets
flanked by tile-roofed low buildings. Jakarta was a giant village and Kuala Lumpur a small village
surrounded by jungle and rubber plantations. Bangkok was criss-crossed with canals, the tallest
structure was the Wat Arun, the Temple of the Sun, and it dominated the city’s skyline. Ricefields
all the way from Don Muang airport — then a huddle of galvanized iron-roofed bodegas, to the
Victory monument.Visitthese cities today and weep — for they are more beautiful, cleaner and
prosperous than Manila. In the Fifties and Sixties we were the most envied country in Southeast
Asia. Remember further that when Indonesia got its independence in 1949, it had only 114
university graduates compared with the hundreds of Ph.D.’s that were already in our universities.
Why then were we left behind? The economic explanation is simple. We did not produce cheaper
and better products.

The basic question really is why we did not modernize fast enough and thereby doomed our
people to poverty. This is the harsh truth about us today. Just consider these: some 15 years ago
a survey showed that half of all grade school pupils dropped out after grade 5 because they had
no money to continue schooling.Thousands of young adults today are therefore unable to find
jobs. Our natural resources have been ravaged and they are not renewable. Our tremendous
population increase eats up all of our economic gains. There is hunger in this country now; our
poorest eat only once a day.But this physical poverty is really not as serious as the greater poverty
that afflicts us and this is the poverty of the spirit.

Why then are we poor? More than ten years ago, James Fallows, editor of the Atlantic Monthly,
came to the Philippines and wrote about our damaged culture which, he asserted, impeded our
development. Many disagreed with him but I do find a great deal of truth in his analysis.This is not
to say that I blame our social and moral malaise on colonialism alone. But we did inherit from
Spain a social system and an elite that, on purpose, exploited the masses. Then, too, in the Iberian
peninsula, to work with one’s hands is frowned upon and we inherited that vice as well.
Colonialism by foreigners may no longer be what it was, but we are now a colony of our own elite.

We are poor because we are poor — this is not a tautology. The culture of poverty is self-
perpetuating. We are poor because our people are lazy. I pass by a slum area every morning –
dozens of adults do nothing but idle, gossip and drink. We do not save. Look at the Japanese and
how they save in spite of the fact that the interest given them by their banks is so little. They work
very hard too.

We are great show-offs. Look at our women, how overdressed, over-coiffed they are, and Imelda
epitomizes that extravagance. Look at our men, their manicured nails, their personal jewelry, their
diamond rings. Yabang – that is what we are, and all that money expended on status symbols,
on yabang. How much better if it were channeled into production.

We are poor because our nationalism is inward looking. Under its guise we protect inefficient
industries and monopolies. We did not pursue agrarian reform like Japan and Taiwan. It is not so
much the development of the rural sector, making it productive and a good market as well.
Agrarian reform releases the energies of the landlords who, before the reform, merely waited for
the harvest. They become entrepreneurs, the harbingers of change.

Our nationalist icons like Claro M. Recto and Lorenzo Tanada opposed agrarian reform, the single
most important factor that would have altered the rural areas and lifted the peasant from poverty.
Both of them were merely anti-American.

And finally, we are poor because we have lost our ethical moorings. We condone cronyism and
corruption and we don’t ostracize or punish the crooks in our midst. Both cronyism and corruption
are wasteful but we allow their practice because our loyalty is to family or friend, not to the larger
good.

We can tackle our poverty in two very distinct ways. The first choice: a nationalist revolution, a
continuation of the revolution in 1896. But even before we can use violence to change inequities
in our society, we must first have a profound change in our way of thinking, in our culture. My
regret about EDSA is that change would have been possible then with a minimum of bloodshed.
In fact, a revolution may not be bloody at all if something like EDSA would present itself again. Or
a dictator unlike Marcos.

The second is through education, perhaps a longer and more complex process. The only problem
is that it may take so long and by the time conditions have changed, we may be back where we
were, caught up with this tremendous population explosion which the Catholic Church
exacerbates in its conformity with doctrinal purity.We are faced with a growing compulsion to
violence, but even if the communists won, they will rule as badly because they will be hostage to
the same obstructions in our culture, the barkada, the vaulting egos that sundered the revolution
in 1896, the Huk revolt in 1949-53.
To repeat, neither education nor revolution can succeed if we do not internalize new attitudes,
new ways of thinking. Let us go back to basics and remember those American slogans: A Ford in
every garage. A chicken in every pot. Money is like fertilizer: to do any good it must be
spread around.SomeFilipinos, taunted wherever they are, are ashamed to admit they are
Filipinos. I have, myself, been embarrassed to explain, for instance, why Imelda, her children and
the Marcos cronies are back, and in positions of power. Are there redeeming features in our
country that we can be proud of? Of course, lots of them. When people say, for instance, that our
corruption will never be banished, just remember that Arsenio Lacson as mayor of Manila and
Ramon Magsaysay as president brought a clean government.We do not have the classical arts
that brought Hinduism and Buddhism to continental and archipelagic Southeast Asia, but our
artists have now ranged the world, showing what we have done with Western art forms, enriched
with our own ethnic traditions. Our professionals, not just our domestics, are all over, showing
how accomplished a people we are!
Look at our history. We are the first in Asia to rise against Western colonialism, the first to establish
a republic. Recall the Battle of Tirad Pass and glory in the heroism of Gregorio del Pilar and the
48 Filipinos who died but stopped the Texas Rangers from capturing the president of that First
Republic. Its equivalent in ancient history is the Battle of Thermopylae where the Spartans and
their king Leonidas, died to a man, defending the pass against the invading Persians. Rizal —
what nation on earth has produced a man like him? At 35, he was a novelist, a poet, an
anthropologist, a sculptor, a medical doctor, a teacher and martyr.We are now 80 million and in
another two decades we will pass the 100 million mark.
Eighty million — that is a mass market in any language, a mass market that should absorb our
increased production in goods and services – a mass market which any entrepreneur can hope
to exploit, like the proverbial oil for the lamps of China.
Japan was only 70 million when it had confidence enough and the wherewithal to challenge the
United States and almost won. It is the same confidence that enabled Japan to flourish from the
rubble of defeat in World War II.
I am not looking for a foreign power for us to challenge. But we have a real and insidious enemy
that we must vanquish, and this enemy is worse than the intransigence of any foreign power. We
are our own enemy. And we must have the courage, the will, to change ourselves.

F. Sionil Jose, whose works have been published in 24 languages, is also a bookseller, editor,
publisher and founding president of the the PhilippinesÕ PEN Center. The foregoing is an excerpt
from a speech delivered by Mr. Jose in Manila, Philippines.

FOOTNOTE TO YOUTH
BY JOSE GARCIA VILLA

It simply tells the story of an older person who made a mistake in the past who ended up with a
not so pleasurable life. Then he had a son who is like him when he was young. His son is hasty
in making the decision to get married, just like he was when he was young. His son is hasty in
making the decision to get married, just like he was when he was 17. Despite this, Dodong din
not - and could not - stop Blas from marrying Tona. Therefore, he didn’t object. Instead, he just
reminded him that Blas is still very young and might as well think twice before rushing to marriage.
But as the ending goes:
“Youth must triumph… now. Love must triumph…now. As long ago did youth and love triumphed
for Dodong. And then…life”

Footnote to Youth by Jose Garcia Villa

The sun was salmon and hazy in the west. Dodong thought to himself he would tell his father
about Teang when he got home, after he had unhitched the carabao from the plow, and let it to
its shed and fed it. He was hesitant about saying it, but he wanted his father to know. What he
had to say was of serious import as it would mark a climacteric in his life. Dodong finally decided
to tell it, at a thought came to him his father might refuse to consider it. His father was silent hard-
working farmer who chewed areca nut, which he had learned to do from his mother, Dodong's
grandmother. I will tell it to him. I will tell it to him. The ground was broken up into many fresh
wounds and fragrant with a sweetish earthy smell. Many slender soft worms emerged from the
furrows and then burrowed again deeper into the soil. A short colorless worm marched blindly to
Dodong's foot and crawled calmly over it. Dodong go tickled and jerked his foot, flinging the worm
into the air. Dodong did not bother to look where it fell, but thought of his age, seventeen, and he
said to himself he was not young any more. Dodong unhitched the carabao leisurely and gave it
a healthy tap on the hip. The beast turned its head to look at him with dumb faithful eyes. Dodong
gave it a slight push and the animal walked alongside him to its shed. He placed bundles of grass
before it lands the carabao began to eat. Dodong looked at it without interests. Dodong started
homeward, thinking how he would break his news to his father. He wanted to marry, Dodong did.
He was seventeen, he had pimples on his face, the down on his upper lip already was dark-these
meant he was no longer a boy. He was growing into a man--he was a man. Dodong felt insolent
and big at the thought of it although he was by nature low in statue. Thinking himself a man grown
Dodong felt he could do anything. He walked faster, prodded by the thought of his virility. A small
angled stone bled his foot, but he dismissed it cursorily. He lifted his leg and looked at the hurt
toe and then went on walking. In the cool sundown he thought wild you dreams of himself and
Teang. Teang, his girl. She had a small brown face and small black eyes and straightglossy hair.
How desirable she was to him. She made him dream even during the day. Dodong tensed with
desire and looked at the muscles of his arms. Dirty. This field work was healthy, invigorating but
it begrimed you, smudged you terribly. He turned back the way he had come, then marched
obliquely to a creek. Dodong stripped himself and laid his clothes, a gray undershirt and red
kundiman shorts, on the grass. The he went into the water, wet his body over, and rubbed at it
vigorously. He was not long in bathing, then he marched homeward again. The bath made him
feel cool. It was dusk when he reached home. The petroleum lamp on the ceiling already was
lighted and the low unvarnished square table was set for supper. His parents and he sat down on
the floor around the table to eat. They had fried fresh-water fish, rice, bananas, and caked sugar.
Dodong ate fish and rice, but didnot partake of the fruit. The bananas were overripe and when
one held them they felt more fluid than solid. Dodong broke off a piece of the cakes sugar, dipped
it in his glass of water and ate it. He got another piece and wanted some more, but he thought of
leaving the remainder for his parents. Dodong's mother removed the dishes when they were
through and went out to the batalan to wash them. She walked with slow careful steps and Dodong
wanted to help her carry the dishes out, but he was tired and now felt lazy. He wished as he
looked at her that he had a sister who could help his mother in the housework. He pitied her,
doing all the housework alone. His father remained in the room, sucking a diseased tooth. It was
paining him again, Dodong knew. Dodong had told him often and again to let the town dentist pull
it out, but he was afraid, his father was. He did not tell that to Dodong, but Dodong guessed it.
Afterward Dodong himself thought that if he had a decayed tooth he would be afraid to go to the
dentist; he would not be any bolder than his father. Dodong said while his mother was out that he
was going to marry Teang. There it was out, what he had to say, and over which he had done so
much thinking. He had said it without any effort at all and without self-consciousness. Dodong felt
relieved and looked at his father expectantly. A decrescent moon outside shed its feeble light into
the window, graying the still black temples of his father. His father looked old now. "I am going to
marry Teang," Dodong said.His father looked at him silently and stopped sucking the broken
tooth. The silence became intense and cruel, and Dodong wished his father would suck that
troublous tooth again. Dodong was uncomfortable and then became angry because his father
kept looking at him without uttering anything.

"I will marry Teang," Dodong repeated. "I will marry Teang." His father kept gazing at him in
inflexible silence and Dodong fidgeted on his seat. "I asked her last night to marry me and she
said...yes. I want your permission. I... want... it...." There was impatient clamor in his voice, an
exacting protest at this coldness, this indifference. Dodong looked at his father sourly. He cracked
his knuckles one by one, and the little sounds it made broke dully the night stillness. "Must you
marry, Dodong?" Dodong resented his father's questions; his father himself had married. Dodong
made a quick impassioned easy in his mind about selfishness, but later he got confused. "You
are very young, Dodong." "I'm... seventeen." "That's very young to get married at." "I... I want to
marry...Teang's good girl." "Tell your mother," his father said. "You tell her, tatay." "Dodong, you
tell your inay." "You tell her." "All right, Dodong." "You will let me marry Teang?"
"Son, if that is your wish... of course..." There was a strange helpless light in his father's eyes.
Dodong did not read it, too absorbed was he in himself. Dodong was immensely glad he had
asserted himself. He lost his resentment for his father. For a while he even felt sorry for him about
the diseased tooth. Then he confined his mind to dreaming of Teang and himself. Sweet young
dream.... Dodong stood in the sweltering noon heat, sweating profusely, so that his camiseta was
damp. He was still like a tree and his thoughts were confused. His mother had told him not to
leave the house, but he had left. He had wanted to get out of it without clear reason at all. He was
afraid, he felt. Afraid of the house. It had seemed to cage him, to compares his thoughts with
severe tyranny. Afraid also of Teang. Teang was giving birth in the house; she gave screams that
chilled his blood. He did not want her to scream like that, he seemed to be rebuking him. He
began to wonder madly if the process of childbirth was really painful. Some women, when they
gave birth, did not cry. In a few moments he would be a father. "Father, father," he whispered the
word with awe, with strangeness. He was young, he realized now, contradicting himself of nine
months comfortable... "Your son," people would soon be telling him. "Your son, Dodong." Dodong
felt tired standing. He sat down on a saw horse with his feet close together. He looked at his
callused toes. Suppose he had ten children... What made him think that? What was the matter
with him? God! He heard his mother's voice from the house: "Come up, Dodong. It is over." Of a
sudden he felt terribly embarrassed as he looked at her. Somehow he was ashamed to his mother
of his youthful paternity. It made him feel guilty, as if he had taken something no properly his. He
dropped his eyes and pretended to dust dirt off his kundiman shorts. "Dodong," his mother called
again. "Dodong." He turned to look again and this time saw his father beside his mother. "It is a
boy," his father said. He beckoned Dodong to come up.

Dodong felt more embarrassed and did not move. What a moment for him. His parents' eyes
seemed to pierce him through and he felt limp. He wanted to hide from them, to run away.
"Dodong, you come up. You come up," he mother said. Dodong did not want to come up and
stayed in the sun. "Dodong. Dodong." "I'll... come up." Dodong traced tremulous steps on the dry
parched yard. He ascended the bamboo steps slowly. His heart pounded mercilessly in him.
Within, he avoided his parents eyes. He walked ahead of them so that they should not see his
face. He felt guilty and untrue. He felt like crying. His eyes smarted and his chest wanted to burst.
He wanted to turn back, to go back to the yard. He wanted somebody to punish him. His father
thrust his hand in his and gripped it gently. "Son," his father said. And his mother: "Dodong..."
How kind were their voices. They flowed into him, making him strong. "Teang?" Dodong said.
"She's sleeping. But you go in..." His father led him into the small sawali room. Dodong saw
Teang, his girl wife, asleep on the papag with her black hair soft around her face. He did not want
her to look that pale... Dodong wanted to touch her, to push away that stray wisp of hair that
touched her lips, but again that feeling of embarrassment came over him and before his parents
he did not want to be demonstrative. The hilot was wrapping the child, Dodong heart it cry. The
thin voice pierced him queerly. He could not control the swelling of happiness in him. You give
him to me. You give him to me," Dodong said. * * * Blas was not Dodong's child. Many more
children came. For six successive years a new child came along. Dodong did not want any more
children, but they came. It seemed the coming of children could not be helped. Dodong got angry
with himself sometimes. Teang did not complain, but the bearing of children told on her. She was
shapeless and thin now, even if she was young. There was interminable work to be done.
Cooking. Laundering. The house. The children. She cried sometimes, wishing she had not
married. She did not tell Dodong this, not wishing him to dislike her. Yet she wished she had not
married. Not even Dodong, whom she loved. There has been another suitor, Lucio, older than
Dodong by nine years, and that was why she had chosen Dodong. Young Dodong. Seventeen.
Lucio had married another after her marriage to Dodong, but he was childless until now. She
wondered if she had married Lucio, would she have borne him children. Maybe not either. That
was a better lot. But she loved Dodong... Dodong whom life had made ugly. One night, as he lay
beside his wife, he roe and went out of the house. He stood in the moonlight, tired and querulous.
He wanted to ask questions and somebody to answer him. He wanted to be wise about many
things. One of them was why life did not fulfill all of Youth's dreams. Why it must be so.
Why one was forsaken... after Love. Dodong would not find the answer. Maybe the question was
not to be answered. It must be so to make Youth. Youth. Youth must be dreamfully sweet.
Dreamfully sweet. Dodong returned to the house humiliated by himself. He had wanted to know
a little wisdom but was denied it. * * * When Blas was eighteen he came home one night very
flustered and happy. It was late at night and Teang and the other children were asleep. Dodong
heard Blas's steps, for he could not sleep well of nights. He watched Blas undress in the dark and
lie down softly. Blas was restless on his mat and could not sleep. Dodong called him name and
asked why he did not sleep. Blas said he could not sleep. "You better go to sleep. It is late,"
Dodong said. Blas raised himself on his elbow and muttered something in a low fluttering voice.
Dodong did not answer and tried to sleep. "Itay ...," Blas called softly. Dodong stirred and asked
him what was it. "I am going to marry Tena.

She accepted me tonight." Dodong lay on the red pillow without moving. "Itay, you think it over."
Dodong lay silent. "I love Tena and... I want her." Dodong rose from his mat and told Blas to follow
him. They descended to the yard, where everything was still and quiet. The moonlight was cold
and white. "You want to marry Tena," Dodong said. He did not want Blas to marry yet. Blas was
very young. The life that would follow marriage would be heard... "Yes." "Must you marry?" Blas's
voice stilled with resentment. "I will marry Tena." Dodong kept silent, hurt. "You have objections,
Itay?" Blas asked acridly. "Son... n-none..." (But truly, God, I don't want Blas to marry yet... not
yet. I don't want Blas to marry yet....) But he was helpless. He could not do anything. Youth must
triumph... now. Love must triumph... now. Afterwards... it will be life. As long ago Youth and Love
did triumph for Dodong... and then Life. Dodong looked wistfully at his young son in the moonlight.
He felt extremely sad and sorry for him.

Characters:
1. Dodong - main character of the story who got married at the age of 17
2. Teang - regretted marrying at an early age
3. Lucio - Teang's other suitor who got married after she did and who's childless until now
4. Blas - Dodong and Teang's oldest son who followed their footsteps in the end. Blas
contemplated to marry Tona when he was 18
5. Tona - woman whom Blas wants to marry.

Si Anto
Rogelio L. Ordonez

NAKILALA ko si Anto sa isang panahon ng paglalagalag.

Iyon ay isang panahong ang kaluluwa ko’y nilalagnat, nagdedeliryo’t nag-aapuhap ng mga
bituin habang patuloy akong tinutugis ng karalitaang hindi ko matakasan. Naglalagablab na
dambuhalang mga kalansay ang tingin ko noon sa mga gusali ng lungsod at nanlilisik ang mga
neon lights; mga nitso ang mga bangketa, mga kabaong ang mga eskinita, naghuhumindig na
kandila ang bawat poste, at prusisyon ng mga robot at plastik ang nasasalubong ko sa bawat
panulukan at lansangan. Iyon ay isang panahong labis kong pinaghihimagsikan ang
kawalanghiyaan ng buhay sa siyudad at ni hindi ko na makilala kung sino ang kaaway at kung
sino ang kaibigan at, sa bawat gabi, sa aking pag-iisa sa inuupahan kong marumi’t makipot na
kuwarto ng nakaluhod na entresuwelo sa gilid ng nangangalingasaw na estero, ang nakikita ko
sa tagpi-tagping dingding ay isang matahimik na kapaligirang matagal ko nang
pinangungulilahan, at patuloy akong kinakawayan ng mga punong niyog, binubulungan ng mga
talahib, at inaawitan ng mga alon.
 Bitbit ang aking makinilya at isang maletang damit, naisipan kong magtungo, isang
mahalumigmig na madaling-araw, sa isang liblib na lugar sa Batangas na hindi abot ng atungal
ng mga tambutso at ng alimura ng kuwarta at ng tinatawag na makabagong sibilisasyon.
Nakipanuluyan ako sa isang kamag-anak ng pamilya, sa isang karaniwang bahay na pawid sa
tabing dagat na niyugan ang paligid. At nadama ko, sa gayon palang matapat na kapaligiran, sa
piling ng mga karaniwang taong walang pagpapanggap, mahalimuyak maging ang karalitaan.

Doon ko nakilala si Anto, isang dapithapong umiinom kami ng tuba ng pinsan kong si Mando
sa nakatiwangwang na bangka sa pasigan. Malagihay na ako nang mapansin ko ang isang
matipunong binatilyong sunog ang balat sa araw na dumaong malapit sa amin. Parang walang
anumang hinila niya ang kanyang bangka, iniahon sa tubig at sa loob ng pasan-pasan niyang
lambat, nagkislut-kislot ang huli niyang mga isda na marami-rami rin sa tingin ko at baka umapaw
sa isang timba kung isasalin.

“Ala’y marami ka yatang huli ngayon, Anto?” bati ng pinsan kong si Mando.

“Ala’y katamtaman lamang,” malumanay na sagot ni Anto sabay lapag ng lambat sa tabi
namin. Kumuha ito ng ilang isda at inilagay sa loob ng inuupuan naming bangka. “Pamulutan
man lamang ninyo.” Lumulundag-lundag pa ang mga isda.

REPORT THIS AD

“Uminom ka muna, ‘bigan,” alok ko at pinuno ko ng tuba ang tangan kong baso at akma ko
iyong iaabot sa kanya.

Tinitigan ako ni Anto at napansin ko ang malalaking matang iyon na waring laging
nagtatanong, nanunuri, na parang ibinagay sa medyo sarat niyang ilong at maluwang na bibig na
nanatiling nakalapat.

“Pinsan ko ‘yan, Anto,” sabi ni Mando. “Si Manong Roger… nagbabakasyon dito.”

Saka lamang binawi ni Anto ang pagkakatitig sa akin.

“Di ako bumabarik, Manong,” halos pabulong nitong sabi.

“Sigarilyo,” muli kong alok.

“Ala’y di rin ako naninigarilyo, Manong.”

“Ala’y walang bisyo ‘yan kundi mangisda at magtanim,” pakli ni Mando.

Napatawa ako. Ni hindi man lamang ngumiti si Anto. Dinampot nito ang lambat, pinasan,
sinulyapan kami, at nagpatuloy sa paglakad. Hindi ko siya naiwasang sundan ng tanaw
hanggang sa ikubli siya ng makapal na niyugan sa di kalayuan.

“Doon lang nakatira si Anto sa kabila ng niyugan,” parang nahulaan ni Mando ang iniisip ko.
“Ala’y nag-iisa na siya, Manong.”

Tumungga ako ng tuba at naglaro ang mga mata ko sa kalawakan ng dagat na mapayapang-
mapayapa ngayon at parang isang dibdib na hindi humihinga. Nagulat pa ako nang kumislot sa
loob ng bangka sa tabi ng paa ko ang isa sa mga isdang iniwan ni Anto.

“Ang mabuti pa, Manong,” sabi ni Mando, “ay iuuwi ko muna ang mga ‘yan, maiihaw at nang
mapulutan na natin.”
 Hindi ako umimik. Hindi ko maipaliwanag kung bakit, kangina, sa saglit na sandaling iyon,
nang titigan ako ni Anto, parang may nakita akong kung anong kahiwagaan sa likod ng malalaking
mga matang iyon at sa pagkakalapat ng maluwang na bibig na waring may gustong sabihin at
isigaw.

Hindi ko namalayan ang pag-alis ni Mando at mapupulang latay na lamang ang sikat ng araw
sa kalawakan nang magbalik ito. Nakabalot sa dahon ng saging ang inihaw na mga isda, mainit
na mainit pa, mamangu-mango, at naisip kong sa probinsiya nga pala ay talagang sariwa ang
mga isda, gayundin ang mga tao, di gaya sa siyudad na bilasa ang lahat pati na mga kaisipan at
pangarap.

Manamis-namis ang mga isda at sana’y nakapagpasalamat man lamang ako kay Anto,
naisaloob ko.

“Sabi mo’y nag-iisa na siya?” parang wala sa sariling bigla kong naitanong kay Mando.

“Sinong siya, Manong?” Napatigil sa paglagok ng tuba si Mando.

REPORT THIS AD

“Si Anto.”

“Ay, oo, Manong.”

“Ang mga magulang niya?”

Muling lumagok ng tuba si Mando. “Ay, Manong, masaklap ang nangyari sa pamilya nila. Ay,
putang ina, talagang masaklap, Manong.”

“Anong masaklap?” Nagsindi ako ng sigarilyo.

“Nakikita mo ga ang niyugang ‘yon?” at itinuro ni Mando ang karatig na niyugang dinaanan
kangina ni Anto. “Dati, Manong, kanila ‘yon. Ala’y may kagandahan din ang bahay nila noon…
doon,” at muling itinuro ni Mando ang niyugan na nakukumutan na ngayon ng manipis na
karimlan.

“E, nasaan ngayon ang bahay?”

Dumahak si Mando.

“Ala’y di giniba na ng bagong may-ari. Alam mo ga, Manong,” patuloy ni Mando, “nagisnan
ko nang sa ama ni Anto ang niyugang iyon. Ano ga’t isang araw, mga sampung taon na siguro
noon si Anto, may dumating dito na taga-bayan, nakakotse pa, at pinaaalis doon sina Anto.
Kanya raw ang lupang ‘yon. Ala’y di nagalit si Ka Basilio, ‘yong ama ni Anto. Kumuha ng gulok.
Ay, putang ina, Manong… kung hindi agad nakatakbo at nakasakay sa kotse ‘yong taga-bayan,
malamang na naundayan ng taga ni Ka Basilio.”

“Pagkatapos?” Sinaid ko ang tubang laman ng aking baso.

“Ay ano pa ga?” patuloy ni Mando. “Ala’y di nagdemandahan. Natalo si Ka Basilio dahil wala
raw titulo. Mga ilang araw, muling dumating dito ‘yong taga-bayan, may kasama pang mga pulis.
Tinaningan sina Anto para umalis doon. Ay, Manong, nag-iiyak si Ka Benita, ‘yong ina ni Anto,
at sa sama ng loob ay biglang inatake sa puso… namatay noon din. Ala’y pagkalibing naman ni
Ka Benita,” muling lumagok ng tuba si Mando, “ay dumating isang araw ‘yong mga tauhan ng
taga-bayan, may kasama na namang mga pulis, at gigibain na ‘yong bahay nina Anto. Ala’y di
sa galit ni Ka Basilio ay binunot ang kanyang gulok. Ay, Manong, nanghabol ng taga. Bago siya
nabaril ng mga pulis ay dalawa ang napatay niya. ‘Yong isa, Manong, sana’y nakita mo,” parang
nanghihinayang na patuloy ni Mando. “Ay, Manong, laslas ito!” sabay turo sa kanyang tiyan.
“Inurakan nang inurakan… ala’y luwa ang bituka at ‘yong isa naman, ala’y muntik nang matanggal
ang ulo. Di mapuknat-puknat ng mga pulis si Anto sa pagkakayakap sa bangkay ni Ka Basilio at
hinimatay ‘yong kapatid niyang dalaga, si Juliana. Ay, Manong, ala’y magandang dalaga ‘yong
si Juliana. Kursunada ko pa nga sana,” napabuntong-hininga si Mando.

Sinunud-sunod ko ang pag-inom. Parang wala nang lasa ang tuba.

“E, si Juliana?”

“Ay, putang ina… masaklap din ang nangyari, Manong,” parang maiiyak si Mando. “Ano ga’t
nanilbihan siya sa bayan, sa bahay ng isang mayaman, ‘yon gang magandang bahay malapit sa
munisipyo. Ala’y isang araw natagpuan siyang nakabitin sa silid… nagbigti raw. Ay, putang ina,
Manong, aywan ko ga… sabi’y ginahasa raw ng anak na binata noong kanyang amo. Mabuti na
lang si Anto, kinupkop ni Ka Masyong… ‘yon gang inuuwian niya ngayon. Ay, Manong, talagang
naguguluhan ako sa nangyari sa pamilyang ‘yan. Ala’y putang ina, ‘yan ga’y kalooban ng Diyos,
Manong?”

REPORT THIS AD

Matagal akong napatitig sa kawalan. Hindi na manamis-namis ang isdang iniwan ni Anto.
Hindi ko na makain.

Nang gabing iyon, nakapako sa aking balintataw ang malalaking mata ni Anto at kahit masakit
ang aking ulo, kinuha ko ang aking makinilya at sa tulong ng aandap-andap na ningas ng gasera,
nakasulat ako ng dalawang linya.

“Ikaw ang mga mata ng budhi ko…

“Ikaw ang bibig ng mga layunin ko.”

MULA noon, lagi ko nang inaabang-abangan ang pagdaong ng bangka ni Anto sa dalampasigan
at tuwing daratnan niya ang pag-iinuman namin ni Mando sa nakatiwangwang na bangkang iyon,
parang naging ugali na niya na bigyan kami ng ilang isda, at naging ugali ko naman ang
magpasalamat. Manaka-naka, binibiro ko siya, sinasabi kong sa kanila na ako uuwi upang
maging lubos na ang kanyang kagandahang-loob sa akin. Minsa’y tinudyo ko pa siyang baka siya
tumandang binata kung pangingisda at pagtatanim ang lagi niyang inaatupag sapagkat, ayon kay
Mando, hindi man lamang daw nanliligaw si Anto, hindi pinapansin at lalong hindi kinakausap ang
mga kadalagahan sa lugar na iyon. Sa kabila ng mga pagbibiro kong iyon, kahit minsa’y hindi
napatawa, ni ngumiti man lamang si Anto.

Isang hapon, nang magpunta sa bayan si Mando at maghatid ng mga gulay at niyog doon,
uminom din ako, kahit nag-iisa, sa tabing dagat. Maagang dumaong si Anto sapagkat maalon
ang dagat, waring may nagbabantang sigwa. Luminga-linga ito nang mapansing ako’y nag-iisa
ngunit hindi siya nag-atubiling lumapit sa akin upang bigyan ako ng ilang isda.

“Huwag na lang, Anto,” tanggi ko. “Walang mag-iihaw niyan ngayon. Nasa bayan si Mando.”

Hindi umimik si Anto. Ibinalik nito sa lambat ang mga isdang ibibigay sa akin. Kumislut-kislot
ang mga isda pagsayad sa lambat, waring tuwang-tuwa at hindi ko sila mapupulutan. Walang
paalam na umalis si Anto at inisip kong baka ipinaghinanakit niya ang hindi ko pagtanggap sa
ibinibigay niya.

Dumidilim ang kalawakan at nag-iipun-ipon ang maiitim na ulap. Ang utak ko’y unti-unti nang
pinamamanhid ng tuba nang gulantangin ako, sa likuran ko, ng malumanay at malamig na tinig
na iyon na waring sumasanib sa ihip ng hangin at hindi kayang lupigin ng ragasa ng mga alon.
 “O, Manong… pamulutan mo.” Nasa tabi ko na si Anto.

“Nakakahiya sa iyo,” sabi ko. “Ikaw pa ang nag-ihaw ng mga iyan.”

Tinitigan lamang ako ni Anto at naupo ito sa gilid ng bangka, sumulyap sa karagatan at
tumingala sa kalawakan.

“Ala’y uulan, Manong. Malakas na ulan ‘yan, Manong,” parang wala sa sariling sabi niya.

REPORT THIS AD

Kumurot ako ng isda. Tumatalab ang init sa mga daliri at dila ko.

“Masarap ka palang mag-ihaw, Anto.”

Tumingin siya sa akin na waring sinasalamin sa mga mata ko kung totoo sa loob ko ang sinabi
ko, at napansin ko sa malalaking matang iyon ang bahagyang kasiyahan. Waring ngayon lamang
siya nakarinig ng papuri, ng pagpapahalaga sa nagawa niya.

“Ala’y pagpasensiyahan mo na ‘yan, Manong. Iilan kasi ang huli ko kangina,” parang nahihiya
ngunit masiglang sabi ni Anto.

“Aba… suwerte ko pa nga ito,” pakli ko. “Alam mo ba, Anto, sa Maynila, laging galunggong
ang kinakain ko, saka tuyo o bilasang bangos kung minsan. Ang pulutan namin doon ay sipol…
kung may kaunting pera ay inihaw na mabahong tuyong pusit na parang kuwero ng sapatos.”

Parang hindi makapaniwala si Anto sa kanyang narinig, lalo na sa isang gaya kong alam
niyang galing sa balitang marangyang lungsod. Akma akong dudukot ng sigarilyo sa kaha ngunit
wala na palang laman, at napansin niya iyon.

“Ala’y ako na ang bibili, Manong,” at tumayo ito sa pagkakaupo sa gilid ng bangka.

“Hindi na bale, Anto. Pagdating ni Mando galing sa bayan, tiyak na may uwi iyong sigarilyo.”

“Ay, gagabihin ‘yon, Manong, kapag inabot ng ulan. Ala’y wala ka nang mahihithit,” parang
nag-aalaala niyang sabi.

“Nakakatiis nga akong di manigarilyo kahit ilang araw,” paliwanag ko. Alam kong malayo ang
tindahan, mga kalahating kilometro siguro mula kina Mando at, isa pa, wala akong pera sa bulsa.

Hindi na nagpumilit si Anto. Muli itong tumingin sa kalawakan ng dagat na ngayo’y marahas,
dumadagundong sa pagdamba ang naglalakihang alon. Makapal na makapal na ang maiitim na
ulap, nagbabantang bumagsak anumang oras. Katunayan, umaambun-ambon na, ngunit hindi
ko pa napangangalahati ang isang galong tubang iniwan sa akin kangina ni Mando bago ito
nagpunta sa bayan pero iisa na ang inihaw na isda sa dahon ng saging.

“Ala’y ang mabuti pa, Manong, ay sa bahay ka na bumarik. Mababasa ka dito,” mungkahi ni
Anto.

“Gusto ko ngang maligo sa ulan. Masarap uminom, Anto, sa ulanan. Ikaw kasi, ayaw mong
tumikim man lamang. Masarap uminom, Anto, lalo na’t itinatanong mo sa sarili kung sino ka,
kung ano ka, at kung para ano ka.” Tinatangay na ako ng aking utak dahil marahil sa
impluwensiya ng tuba.

Matagal akong tinitigan ni Anto, waring inaarok ang ibig kong sabihin. Bigla, bumuhos ang
ulan, masisinsin at malalaki ang mga patak, parang mga palasong ibininit mula sa kalawakan.
Akala ko’y iiwan ako ni Anto, ngunit hindi ito tuminag sa pagkakaupo, nakamata sa akin habang
sinasalinan ko ng tuba ang baso.

REPORT THIS AD

“Lumagok ka nang kaunti para di ka ginawin,” sabi ko sa kanya.

“Ala’y talagang hindi ako bumabarik, Manong.”

Halos alipin na ako ng bisa ng tuba at ni hindi ako giniginaw sa kabila ng patuloy at malakas
na ulan. Namalayan ko na lamang, sa gitna ng ulanan, sa saliw ng dagundong ng mga alon, sa
harap ng basang-basa’t nakahalukipkip na si Anto, ikinukuwento ko sa kanya ang maraming
bagay — ang kalupitan at kawalanghiyaan ng buhay sa lungsod, ang mga pagsasamantalang
dinanas ko sa iba’t ibang trabahong pinasukan ko, ang mga pangyayaring nagbunsod sa akin
upang talikuran ko ang kursong binuno ko sa loob ng limang taon sa isang pamantasan at ganap
kong harapin ang pagsusulat ng mga katha, artikulo, komentaryo at mga tula. Naisalaysay ko
marahil sa kanya ang lahat, maging ang pagkakatanggal ko bilang kagawad ng patnugutan ng
isang pambansang magasin dahil natutuhan kong ipaglaban ang karapatan ng mga kapwa ko
trabahador, hanggang sa malimit na ako’y napaggugutom.

“Alam mo, Anto,” natatandaan kong nasabi ko noon sa kanya, “di ka igagalang ng gutom, ng
kahirapan sa siyudad, kundi ka marunong makibagay sa tugtog at kalakaran ng kaisipan at ng
lipunan doon.”

Hindi ko alam kung gaano kami katagal noon ni Anto sa ulanan ngunit naalaala ko, matapos
ang aking pagkukuwento, namumula ang malalaking mata ni Anto, kikisap-kisap.

Kinabukasan noon, sinisipon ako at nilalagnat, at nabalitaan iyon ni Anto. Agad siyang
dumating sa bahay nina Mando, may dalang isang boteng gatas ng kambing para sa akin. At,
buhat noon, hindi lamang kakilala ko si Anto — kaibigan ko na siya.

“Ala’y nagtataka ako sa iyo, Manong,” sabi minsan ni Mando. “Ala’y naging malapit na malapit
sa iyo. Bihira ang kinakaibigan ni Anto dito. Ano ga’t parang mailap na manok-labuyo na
napaamo mo.”

“Ako man ay nagtataka rin,” sabi ko.

Ngunit ang higit kong ipinagtataka, sa kabila ng mga araw ng pakikisalamuha niya sa amin ni
Mando, lalo na’t kung ako’y malagihay at nagkukuwento ng mga kabalbalan at katatawanan, ni
hindi man lamang tumatawa si Anto, ni hindi man lamang ngumingisi o napapangiti. Laging
mamata-mata lamang siya sa amin ni Mando,pinapanood ang aming pag-iinuman, matamang
nakikinig sa aming usapan at kapag napansin niyang kailangan namin ang anumang bagay,
halimbawa’y sigarilyo o inumin, agad siyang kikilos at parang tungkulin na niyang gampanan ang
mga bagay na iyon. Kung hindi namin siya kausapin ay hindi siya kumikibo, maliban na lamang
kung may iniaalok siya sa akin. At, ni minsan, hindi niya nabanggit ang mapait at malagim na
nangyari sa kanilang pamilya na pinakaiwas-iwasan ko ring ungkatin sa kanya.

HALOS ISANG buwan na ako kina Mando, sa mapayapang lugar na iyon na paraiso ng mga
punong niyog at kahalikan ng mga alon. At naramdaman kong parang ako’y bagong silang,
nasalinan ng bagong lakas, ng bagong mumunting pangarap, ng bagong katatagang harapin ang
anumang hamon ng buhay. Ang larawan ng iniwan kong lungsod ay malabo na, pira-piraso na
lamang at tinangay na ng mga alon. At, isang araw, sa nakatiwangwang na bangkang iyon sa
pasigan, sa harap ng isang galong tuba, sa harap nina Mando at Anto, nasabi ko: “Baka sa
darating na Linggo’y magpaalam na ako sa inyo.”

REPORT THIS AD
 Nangulimlim ang mukha ni Anto.

“Ala’y di ka naman namin pinaaalis, Manong,” sabi ni Mando. “O baka nalulungkot ka dito at
hinahanap-hanap mo na ga ang buhay sa siyudad?”

“Hindi naman. Ang totoo nga, ayokong-ayoko nang manirahan sa Maynila. Uuwi na lang ako
sa probinsiya ni Itay, sa bukid.”

Hindi na pinanood ni Anto ang pag-inom namin ni Mando. Malimit na nakatuon ang tingin nito
sa kalawakan ng dagat, at parang walang sigla ito sa pag-iihaw ng pulutan. Mayamaya,
nagpaalam si Anto, diumano’y may bibilhin sa tindahan. Matagal bago ito nagbalik, halos ubos
na ang tubang iniinom namin ni Mando. May dalang isang kahang sigarilyo si Anto at iniabot sa
akin.

“Ito’y para sa iyo, Manong,” mahinang-mahina ang kanyang tinig.

Pagkaabot na pagkaabot ko ng bigay niyang sigarilyo, agad siyang tumalikod, lumakad

patungo sa niyugang dinaraanan niya pauwi.

Dalawang araw na hindi ko siya nakita at naisip kong hindi siya nangisda dahil masamang-
masama ang panahon, pabugsu-bugso ang hangin at gising ang mga alon sa karagatan. Ngunit
kinasabaduhan, isang araw bago ako umuwi sa kinamulatan kong probinsiya, sa Kabite, maaga
pa’y biglang sumipot si Anto sa bahay ng pinsan kong si Mando.

Bitbit ni Anto, sa kaliwang kamay, ang isang galong tuba at pasan-pasan niya ang isang
bagong kapapatay na kambing na hindi pa nababalatan. Sa may tarangkahan pa lamang ay
sumisigaw na siya, at malamig ang kanyang tinig, parang may kinikimkim na kahiwagaang
mahirap arukin.

“Manong Roger! Manong Roger!”

“Aba’y para ano ‘yan? Wala namang handaan dito,” bungad ko.

“Ala’y bago ka man lang umalis bukas ay makatikim ka naman ng isa sa mga alaga ko.”
Nagniningning ang kanyang malalaking mga mata. “Ikakaldereta namin ni Manong Mando.
Mahusay akong magluto ng kaldereta, Manong.”

Nagpabili pa ng isang galong tuba si Mando. Magkakasarapan ang inuman, sabi niya, at isa
pa, ayon sa kanya, kailangang isagad namin ang barikan sapagkat aalis na nga ako bukas.
Abalang-abala naman si Anto sa pagkatay sa kambing, si Mando’y sa paghahanda ng mga
rekado.

Sa harap ng dalawang galong tuba at umuusuk-usok at namamangong kaldereta, hindi ko

malaman kung paano ko pasasalamatan ang isang taong halos ay paglingkuran ako sa hindi ko
maisip na kadahilanan. Aywan ko kung sa mga araw na ikinalapit sa akin ni Anto ay nasalamin
niya sa mga mata ko ang aking malalim na pagkaunawa sa trahedya ng kanilang pamilya.

“Makagaganti rin ako ng utang na loob sa iyo, Anto, balang araw,” nasabi ko sa kanya.

REPORT THIS AD

Hindi siya umimik, sumulyap lamang sa akin, habang nginunguya niya ang isang pirasong
kaldereta, ngunit napansin kong parang may malalim siyang iniisip, patingin-tingin siya sa
dalampasigan at, kalimitan, ay matagal siyang napapatitig sa niyugang iyon na dating kanila sa
di kalayuan.
 Marami na akong nainom at tumatalab na sa utak ko ang tuba, at naisip kong maglakad-lakad
sa baybay-dagat, suyurin ng tingin ang mapayapang kapaligirang iyon na mahal ko na ngunit
iiwan ko bukas. Napansin kong sinundan ako ni Anto at nang malayu-layo na kami sa
kinaroroonan ni Mando, umagapay siya sa akin.

“Manong, ako’y may ipakikiusap sa iyo,” parang nagmamakaawa ang tinig ni Anto.

Napatigil ako.

“Sa akin ay di mo na kailangang makiusap,” nakangiti kong sabi.

“Ala’y talaga ga, Manong?” lalong lumaki ang malalaki nang mga mata ni Anto.

Tumango ako.

“Ako ga’y puwede mong isama bukas?”

“Iyon lang pala, aba’y oo!”

“Ay hindi mo ako naiintindihan, Manong.”

Napatitig ako sa kanya. Tumungo siya.

“Ang ibig ko gang sabihin, Manong,” parang nabubulunan si Anto, “ay ala’y sa iyo na ako
makikipanirahan.”

Napanganga ako.

KINABUKASAN, hindi pa naglalagos ang sikat ng araw sa niyugan, nasa may hagdanan na ng
bahay nina Mando si Anto at bitbit ang isang bayong ng mga lumang damit. Ang suot niyang
polong puti, bagaman malinis, ay halos puputok sa kanyang katawan. Bitin ang kupasin niyang
pantalong maong at naka-sapatos na de goma siya, ngunit walang medyas. Gayunman, maayos
na maayos ang mahabang buhok ni Anto, sadyang sinuklay, hinatian sa gilid, at nalahiran ng
pomada.

Bago kami tuluyang naglakad papunta sa kabayanan, pinilit ko muna siyang dumaan sa dati
niyang tinutuluyan, kina Ka Masyong, upang sabi ko ay makapagbigay-galang man lamang ako
sa matanda.

“Ala’y utoy,” sabi sa akin ni Ka Masyong, “ikaw na sana ang bahala sa batang iyan. Ala’y hindi
ko ga maintindihan kung ano ang nakain niyan at hindi ko mapigil sa pag-alis. Ala’y hindi ko
naman iyan kinagagalitan. Kung hindi iyan mawili sa iyo, utoy, ala’y ipinakikiusap kong ihatid mo
man lamang dito.”

Nangingilid ang luha ni Ka Masyong nang iwan namin.

Napansin ko na matagal na tinitigan ni Anto ang makapal na niyugang iyon na dating kanila
karatig ng niyugan ni Ka Masyong. Waring may saglit na balasik na dumalaw sa malalaking
matang iyon na parang laging nagtatanong, nanunuri.

BUHAT NOON ay hindi ko kakilala lamang si Anto, hindi lamang kaibigan, kundi kapatid ko na.
Ang totoo, ako’y talagang walang kapatid at, naisip ko, makatutulong din siya kay Itay sa
paghahalaman, sa pagbubungkal ng kapirasong lupang iyon na minana pa namin kay Lolo.

Paggising na paggising ni Anto, isang oras makaraang tumilaok ang mga manok sa madaling-
araw, nakaugalian na niyang linisin ang bakuran, walisin ang nangalaglag na mga tuyong dahon
ng mangga, alisin ang anumang sukal. Pagkatapos, didiligin niya ang mga tanim na gulay ni Itay
at, bago mag-almusalan, napakain na niya ang tatlo naming alagang baboy, gayundin ang mga
manok. Ako’y kalimitang sa bahay lamang nagbubumabad sa harap ng aking makinilya, habang
kasama ni Itay sa bukid si Anto. Manaka-naka, lumuluwas ako ng Maynila, nagbibigay ng mga
katha o artikulo sa mga pasulatan at hindi iilang ulit na niyakag ko si Anto upang makarating man
lamang ‘ka ko siya sa lungsod.

“Ala’y dito na lamang ako, Manong. Walang makakatulong si Itay,” lagi niyang idinadahilan
sa buo, ngunit malamig na tinig na iyon.

Sa tingin ko, parang nawiwili at nasisiyahan na rin si Anto sa paninirahan sa amin; maganda
naman ang pakikitungo sa kanya ni Itay, para na ring anak. Ngunit sa kabila niyon, hindi ko pa
siya nakikitang tumawa ni ngumiti man lamang. Ang maluwang na bibig na iyon ay waring ganap
nang inulila ng kahit bahagyang pagngisi.

“Masipag na bata ‘yang si Anto,” minsang nasabi sa akin ni Itay. “Pero di ba marunong tumawa
‘yan?”

“Napansin din ho pala ninyo,” nasabi ko.

“Talaga bang ganyan ‘yan?” parang hindi makapaniwala si Itay.

Matapos kaming makapag-ani noon sa bukid at maibenta ni Itay ang ilang kabang palay,
gayundin ang tatlong baboy na halos si Anto na ang nagpalaki, bumili si Itay ng ilang damit para
kay Anto saka dalawang daang sisiw upang diumano ay maging aliwan ni Anto sapagkat ni hindi
man lamang nakikibarkada si Anto, ni ayaw manood ng sine sa kabayanan kung Linggo, at lalong
hindi nga umiinom. Kung gabi, saglit itong makikinig ng radyo, mga awitan at tugtugan, at
pagkatapos ay matutulog na.

Alagang-alaga ni Anto ang mga sisiw, halos ayaw na ayaw niyang gagapangan man lamang
ng langgam ang kulungan o bahay ng mga iyon na mismong siya ang gumawa mula sa mga
kawayang siya rin ang pumutol ngunit, isang umaga, halos kagigising ko lamang, narinig ko ang
tinig ni Anto, hindi mahina, kundi malakas, hindi malamig, kundi galit.

“Ala’y putang ina!” noon ko rin lamang siya narinig magmura. “Ala’y papatayin ko ang mga
dagang ‘yon!”

Mga limang sisiw marahil ang patay sa kulungan, kinagat ng mga daga. At, kinagabihan, hindi
natulog si Anto. Dala-dala ang isang lente at pamalo, nakita kong nagtuloy siya sa kulungan ng
mga sisiw, naupo sa madilim na sulok habang mahigpit na tangan ang isang malaki-laki rin
namang piraso ng kahoy.

Nang magising ako kinaumagahan, ang bumungad sa akin ay si Anto, halos sagad hanggang
tainga ang pagkakangisi, parang gustong tumawa, habang hawak sa buntot ang dalawang
malalaking dagang muntik nang malasog ang katawan sa pagkakapalo.

“Ala’y, Manong, napatay ko ang mga putang ina!” sabi ni Anto. “Nakikita mo ga ang mga ito?”
at bahagya pa niyang iwinasiwas ang mga patay na daga.

Napanganga ako.

Isang hapon naman, pagkagaling ni Anto sa bukid, pinabili ko siya ng hinebra sa tindahang
malapit sa amin. Hindi ko maituluy-tuloy ang sinusulat ko noon, parang tubig na ayaw umagos
ang aking utak, parang may mga bakal na dumadagan sa aking dibdib. Ilang saglit lamang,
humahangos na dumating si Anto, dala ang isang boteng hinebra, nakangisi na naman at
maligayang-maligaya ang malalaking mga mata.

“Nabalitaan mo na ga, Manong?” agad niyang tanong sa akin.

 “Ang alin?”

“Ala’y, Manong,” halos lumitaw ang buong gilagid niya sa pagkakangisi, “ano pa ga? Ala’y
namatay si Ka Berta… iyon gang usurera sa lugar natin. Binangungot daw at nakangiwi daw.
Ay, Manong, kagat-kagat pa raw ang dila.”

Lalong hindi ko naituloy ang aking sinusulat. Uminom na lamang ako. At nang sabay-sabay
kaming kumain ng hapunan nina Itay, maganang-magana si Anto sa pagsubo, malalaki’t sunud-
sunod.

Matagal bago ako nakatulog nang gabing iyon. Naglalaro sa utak ko ang ngisi ni Anto.

Ang pangyayaring iyon ay naulit isang araw na galing ako sa Maynila matapos magdala ng
isang katha sa isang diumano’y sikat na magasin. Sapagkat pinalad akong makasingil, bayad sa
artikulo kong nalathala, naisipan kong ibili ng sapatos de goma at dalawang medyas si Anto
upang, naisip ko, kung sakaling maisipan niyang mamasyal sa kabayanan, may maisuot naman
siyang maayus-ayos dahil butas-butas na ang dati niyang sapatos at parang mahihirapang
magkahusto sa malalaki niyang mga paa.

Agad akong sinalubong noon ni Anto, nakabungisngis siya, waring tumatawa pati mga mata.

“Pasalubong ko sa iyo, Anto.” Ngunit ni hindi man lamang niya pinansin ang iniaabot ko sa
kanya.

“Ay, Manong Roger,” parang gustong bumunghalit ng tawa si Anto. “Ay, Manong… tiyak na
hindi mo pa alam. Ala’y nasunog kangina ang bahay ni Ka Ignacio… tupok na tupok. Ano ga’t ni
damit ay walang nailigtas. Ala’y hanggang ngayon daw ay iyak nang iyak si Ka Ignacio… para
daw maloloko!”

Ang tinutukoy ni Anto ay isa sa mayayamang propiyetaryo na may-ari ng mga dalawampung

ektaryang bukid sa lugar namin na, ayon sa kanyang mga magsasaka, ay napakatuso sa partihan
at iniuuwi pati tulyapis at kung maningil ng pautang, hahakutin ang ani ng kanyang mga
magsasaka kahit walang matira sa mga iyon makabayad lamang agad sa kanya.

Ni hindi binuksan man lamang ni Anto ang kahon ng sapatos. Ni hindi man lamang niya
itinanong kung ano iyon.

ANG KAMALASAN ay ipinagkaloob na yata sa amin, kakambal na namin, at ang karalitaan ay

talagang mahirap matakasan, parang isang aninong laging aali-aligid saka biglang sasalakay,
walang pinipiling oras ni pagkakataon, at walang iginagalang na damdamin o kaisipan.

Biglang-bigla, isang dapithapon, akay-akay na iniuwi ni Anto buhat sa bukid si Itay, namimilipit
sa sakit ng tiyan, nanlalamig ang halos buong katawan. Sapagkat malayo ang kabayanan at ni
wala namang doktor sa nayon namin, ipinasundo ko kay Anto si Ka Mentong albularyo.
Nagsangag kami ng bigas, ginawang parang kape, at ipinainom kay Itay. Nagpakuha pa si Ka
Mento ng ilang dahong banaba, sinalab sa apoy, saka itinapal sa tiyan ni Itay. Ngunit nasira ang
pagka-albularyo ni Ka Mento.

Maagang-maaga pa, kinabukasan, kinuha ko sa munting baul sa sulok ng silid ang kaunting
halagang naimpok ni Itay. Umarkila ako ng karitela at pinagtulungan namin ni Anto na maisakay
doon si Itay, dinala namin sa bayan sa isang diumano’y mahusay na doktor. Ngunit iminungkahi
lamang sa amin ng doktor na dalhin agad sa ospital si Itay, diumano’y malala na ang ulser at
kailangang operahin.

Inihatid ng ambulansiya ng munisipyo sa ospital ng probinsiya si Itay. Napilitan naming isangla

kay Ka Mamerto, isa ring propiyetaryo sa bayan namin ang kapirasong lupang iyon na minana pa
ni Itay mula sa kanyang ama. Napilitan akong pumirma, sa kapahintulutan na rin ni Itay, sa isang
kasulatang kung hindi namin matutubos ang lupa pagkaraan ng anihan, may karapatan si Ka
Mamerto na ilitin iyon, embarguhin.

Maayos na si Itay, nailabas na ng ospital, ngunit kailangan niyang magpahinga ng mga ilan
pang buwan sa bahay kaya si Anto ang bumalikat ng lahat niyang gawain sa bukid. Nakita ko sa
mukha ni Anto ang matibay na kapasiyahang gawin ang lahat niyang magagawa, mapangalagaan
nang husto ang mga pananim, alisan ng mga insekto, bunutan ng mapaminsalang mga damo.
Laging sibsib na ang araw kung siya’y umuwi ng bahay.

Mahalimuyak ang magandang ani, mabubulas ang mga palay, malulusog ang mga gulay, at
matataba na ang mga manok ni Anto. Ang pag-asa’y naroroon lamang, bibitin-bitin, at
naghihintay lamang ng tamang panahon para pitasin.

“Kung papalarin tayo,” sabi minsan ni Itay isang gabi sa harap ng hapag-kainan,
“makababayad tayo kay Ka Mamerto. Napakalaki ang utang na loob natin kay Anto.”

Masiglang-masigla si Anto nang gabing iyon, hindi agad natulog, matagal na nakinig ng awitan
at tugtugan sa munti naming radyo.

Ngunit, mga isang buwan na lamang bago mag-anihan, ang kamalasan, parang sinasadya ng
pagkakataon o kalooban diumano ng Diyos, ay waring dambuhalang buwayang nanibasib,
sinakmal at nginatngat maging ang kaliit-liitang hibla ng aming pag-asa. Nanalasa ang isang
malakas na bagyo, bumaha, at ganap na napinsala ang lahat ng mga pananim ni Itay at ang
matatabang manok ni Anto ay dinapuan ng peste, isa-isang naghingalo at nangamatay.

“Hindi bale,” matibay pa rin ang loob ni Itay. “Makikiusap ako kay Ka Mamerto na sa susunod
na anihan na tayo magbabayad. Mauunawaan niya tayo.”

BUHAT NOON, naging tamilmil na sa pagkain si Anto, sumubo-dili. Kung umaga, hindi na niya
pinagkakaabalahang walisin ang bakuran at malimit siyang natitigilan. Sa bukid, kung kasama
niya si Itay upang linisin ang mga pininsala ng baha, malimit ding nauupo lamang siya sa pilapil,
tititig sa kalawakan. Hindi na rin siya nakikinig ng radyo kung gabi, agad na hihiga at isusubsob
ang mukha sa unan.

Hindi napakiusapan ni Itay si Ka Mamerto.

“Ala’y paano ga tayo ngayon, Manong? Saan ga tayo lilipat?” Hindi na malamig ang tinig ni
Anto noong gabing iyon mga tatlong araw bago nakatakdang ilitin ni Ka Mamerto ang lupang
iyong waring mahal na mahal na ni Anto. Si Itay ay nasa may bintana, nakapangalumbaba,
parang may inaaninaw sa madilim na kalawakan sa labas.

“Bahala na,” parang wala sa loob kong sabi. “Ang mabuti pa’y ibili mo ako ng hinebra.”

“Ala’y pabarikin mo ako ngayon, Manong… mga dalawang tagay lamang,” mariin ang
pagsasalita ni Anto at may balasik sa malalaki niyang mga mata.

Nakadalawang boteng hinebra ako nang gabing iyon, at hindi ko matandaan kung uminom
nga o hindi si Anto.

Kinabukasan ay kumalat ang balitang pinatay si Ka Mamerto, ginilit ang leeg, nilaslas ang
tiyan, at lumuwa, diumano, ang bituka.

Buhat noon ay nawala na si Anto.

May asawa na ako, at dalawang anak.

At magpahanggang ngayon ay hinahanap ko siya. #

Pasyong dapat Ipag-alab ng Puso ng Taong Baba sa Kalupitan ng Fraile

Marcelo H. Del Pilar

O Fraileng lubhang malupit

Na wala nang inisip

Kundi manlupig ,manggahis

Frailend hindi na nahapis

Sa dugo ng inocentes.

Fraileng lubhang alisaga

Mataas magmamunakala

At palalo kung maghaka

Isipin mong matiyaga

Lahat mong lihis na gawa

Fraile na lubhang suwail

Wala munti mang panimdim

Ang parati mong hangad din

Ang lumigaw at manikil

Siya mong minamagaling

Di ka nagdadalang- awa

sa bangkay ng mga dukha

ang gawa mo’y pawang daya

mang-ulol,mag-upsala

manlupig,mangalunya

Fraile iyong matatamo

Hirap,sakit sa inferno,

Hunghang,masakim na tao,

Sa apoy mo ibubunto

Pagdaya kay Hesuskristo

6
 Maghahari kayong hayop

Na tinutulutan ng Diyos

Umaral ng likoat baluktot

Ngunit tigni’t sumusipot

Mga Elias at Enoc

Manggugulong di-kawasa

Sa mga tao sa lupa,

Bakit ngayon namumutla,

Hindi mabigkas ang dila

At nawawalan ng diwa?

Kasakiman mo’y pagbawa,

Ngayon ay mag-isip ka na,

Pagsisihan ang tanang sala,

At kung hindi pirme ka nang

Lilipad sa dinamita!