Sei sulla pagina 1di 154

PM

[7008 [NGÜÍSTICA DEL MUSEO DE LA PLATA

A7^

SECCIÓN DE BOLIVIA

TOMO 1 — PRIMERA PARTE

TACANA
í, VOCABULARIO, EXHORTACIONES, FRASES

por el R. P. Fr. NICOLÁS ARMENTIA

ORACIONES Y CATECISMO

' SAMUEL A. LAFONE QUEVEDO, M. A.


le la Sección di'. Arqueología y Lingüística argentina
BIBLIOTECA LINGÜISTICA DEL .MUSEO DE LA PLATA

SL:C(^,1()N de BOLIVIA

TOMO --PRIMERA PARTE


I

TACANA
ARTE, VOCABULARIO, EXHORTACIÓN p:S, FRASES
/

por el R. P. Fr. NICOLÁS ARMENTIA

ORACIONES Y CATECISMO

I ]sn: T?, O 3D TJ O c I O 3sr ^z- isrOT-A.s


por SAMUEL A. LAFONE QUEVEDO, M. A.
Encargado de la Sección de Arqueología y lingüística argentina

TAt.r.ERES DE PUBLICACIONES DEL


p.p. FRAY NICOLAS ARMENTIA
LOS INDIOS TACANAS Y SU LENGUA

INTRODUCCIÓN

PRELIMINAR

El siguiente trabajo, primero de la serie que formará el


primer tomo de la sección boliviana, en la biblioteca lingüís-
tica de nuestro Museo, se funda en una serie de manuscritos

y apuntes originales del i-everendo P. Fray Nicolás Armentia,


misionero de la Orden Seráfica, actualmente residente en La
Paz. Los papeles fueron facilitados al señor M. V. Ballivian y
por él remitidos á este Museo para su publicación.
Los originales constan de un Vocabulario tacana-español
y de unos Apuntes gramaticales, aumentados más tarde con
Frases, Voces que faltaban y Catecismos, todo lo cual ha sido
materia de continuas correspondencias.
El material es todo del P. Armentia, quien no es responsa-
ble de la forma que se le ha dado; como quedan, empero, los
originales archivados en la Biblioteca del Museo, están dispo-
nibles para la consulta en cualquier tiempo. Para este cambio
de forma había autorización del autor y de su intermediario y
cualquier disidencia de opinion ó error de imprenta ó de inter-
pretación será observado en la fe de erratas; porque la distan-
cio, que media entre el autor y el editor, no permite otra cosa.
Para mayor facilidad del estudiante, se ha invertido el voca-
bulario, de suerte que el castellano -tacana no deberá buscarse
en el manuscrito original. También se han intercalado en uno
y otro todas las voces contenidas en los textos y cartas (que no
constaban en los vocabularios), y se han traducido las oraciones
literalmente, para que deun solo golpe de vista se comprenda
lo que es este idioma en su sintaxis.
Los Apuntes para un arte de esta lengua se reproducen
tales como están en el original, quedando las observaciones
del caso reservadas á los capítulos correspondientes de esta
Introducción. Algo se ha cambiado en el orden buscando la
claridad, y se han incorporado apuntes posteriormente remitidos
por el mismo P. Armentia, como ser: los nombres de las
partes del cuerpo, de los grados de parentesco, los adverbios
y voces interrogantes. Si llegan á tiempo, seincorporarán tam-
bién nuevos datos pedidos sobre pronombres, adjetivos y par-
tículas de régimen; pero si llegan tarde para poder ocupar su
propio lugar, se aprovecharán en alguna otra forma y, en último
caso, en un apéndice.
Las observaciones generales acerca de las analogías y di-
vergencias entre las lenguas Tacana, Cavineña, Mosetena, Yu-
racaré y Leca ó Leco, materia que se incluirá en este tomo,
tienen que quedar forzosamente para después; porque ellas
sólo podrán apreciar debidamente después de un estudio
se
detenido de los cinco grupos. Esto no obstante, puede adelan-
tarse la confirmación de que, el Tacana y el Cavineña son dos
idiomas íntimamente ligados entre sí; que hay que estudiar el
Mosetena y el Leco con los dos primeros siempre en la mano;
pero que el Yuracaré pertenece á un grupo enteramente distinto.
Séanos lícito agradecer al Reverendo Padre esta importan-
tísima contribución al estudio de las lenguas americanas y al
señor M. V. Ballivian el haberla facilitado á nuestro Museo de
La Plata.

II

LA NACIÓN TACANA

Los siguientes datos acerca de los indios de nación Tacana,


son extractados de las noticias que de ellos nos da el sabio
francés Alcides d'Orbigny. Su exactitud se presupone, dadas las
prendas y oportunidades del autor y las recomendaciones que
de él hace el señor M. V. Ballivian, á quien el Museo debe la
remisión de los importantes manuscritos que se incorporan en
este tomo de la biblioteca lingüistica. Véase L'Homme Americain,
tomo I, página 374 y siguientes.
Tacana es el nombre que los mismos indios dan á la lengua
que ellos hablan, y con justísima razón dice d'Orbigny que lo
— 3 --

prefirió ul otro do Ateníanos, dado por


los españoles á los indios
de las Misiones de Aten, de Isiamas y de Calinas, designacio-
nes éstas que responden á los lugares ocupados por ellos. El
nombre de Toromonas parece que se aplica á las tribus silves-
tres de esta misma nación.
Los Tacanas viven en las quebradas de la margen occidental
del río Beni, metidos en las ensenadas de los montes embos-
cados y húmedos que se extienden por las faldas orientales de
los Andes de Bolivia, desde los 13° hasta los 15° de latitud sur,
y entre los 70° y 71" de longitud al oeste de París. La region de
ellos forma una faja que corre de N.N.O. á S.S.E., que, arran-
cando de los Andes hacia el oeste, llega hasta el río Beni al este.
La nación Tacana se subdivide en varias tribus, las unas
silvestres y las otras reducidas en Misiones. Las primeras, que
son las de los Toromonas, tienen sus tolderías en el centro de
las selvas; mientras que las segundas son las de las doctrinas
de los pueblos de Aten, Gavinas, Tumupasa é Isiamas.
Del otro lado del Beni, hacia el E. N. E., confinan con los
Maropas de los Reyes; al Sur, con los Mosetenes; al Norte, con
las naciones silvestres de Huacanahuas y Sariguas; al oeste,
con los Apolistas y Aymarás. La inmediación á estos últimos
explica el uso de algunos numerales, etc., aymarás en el voca-
bulario Tacana.
En 1839, según d'Orbigny, se contaban unos 5304 Tacanas
cristianos, distribuidos así:

En Misión de Aten
la 2.033 \

En Misión de Isiamas
la 1 .028 /

En Misión de Gavinas
la 1 .000 i 5.304
En la Misión de Tumupasa 1 . 170 \

En la Misión de San José 73 j

Tacanas silvestres, Toromonas 1 .000

Total 6.304

III

RASGOS FISIOLÓGICOS

Los Tacanas son algo más trigueños que los Mosetenes (^)
pero algo menos que los Apolistas y bastante menos que los

(^) D'Orbigny escribe: Mocelenes; Cakdús: Mosetenes; he preferido esta


ortografía.
Aymarás, al grado que éstos los tienen por blancos. Tanto los
Tacanas como los Mosetenes y los Yuracarés, casi todos son
de piel overa, porque tienen el rostro y cuerpo manchados con
unas pecas sobre fondo blanco de albino.
La talla de los Tacanas se aproxima a la de los Yuracarés,
y, cuando menos, iguala á la de los Mosetenes, Los hay que
alcanzan á 1 m. 70; pero, por lo general, son de menos que
1 m. 65.
En cuanto á las formas, en todo se parecen á los Mosetenes;
es decir, son tan vigorosos como los Yuracarés; pero si es
cierto que son anchos de espaldas y tienen el pecho bien des-
arrollado; su cuerpo, más bien ancho, no es tan esbelto como
el de aquéllos; con todo, son robustos y bien formados; sus

miembros gruesos y torneados; su andar suelto y agraciado.


Tanto los hombres como las mujeres se parecen en sus
facciones á los Mosetenes, aunque no son tan afeminados como
estos indios.
Su nariz es corta y aplastada {epaté). Su fisonomía regular,
alegre, refinada, sin que por eso sea demasiado agradable; sus
ojos son regulares, horizontales, vivos y expresivos y sus ca-
bellos negros y largos.
Así describe d'Orbigny á estos interesantes indígenas en su
noticia particular, páginas 374-8; pero ello no está del todo de
acuerdo con lo que dice al tratar de la rama Antisiana de la
raza ando-peruviana. Este autor incluye entre ¡sus Antisianos
á los Yuracarés, Mosetenes, Tacanas, Maropas y Apolistas, de
los que, según parece, los Tacanas, en número de 6304 equi-
valían á las dos quintas partes de toda esa población disemi-
nada sobre una gran extension de territorio, desde Santa Cruz
de ia Sierra hasta las faldas de la Cordillera.
Creo que el sabio francés se equivocó al incluir sus Yura-
carés en una misma rama etnológica con los Mosetenes, Ta-
canas, Maropas, Apolistas, etc. Él se hace cargo de hacer notar
que los Yuracarés son más altos de talle, mientras que entre
las otras naciones es característica la robustez (pp. 345 y 346).
Por otra parte, en sus facciones advierte diferencias radicales.
Entre los Yuracarés, la cara es ovalada, la nariz larga y á ve-
ces aguileña, como la de los Aymarás ó Quichuas, y como
podría agregar ya, la de los indios altos de la region argentino-
andina; mientras que los Mosetenes, Tacanas, Maropas, Apo-
listas, son cariredondos, afeminados, de nariz corta aplastada
{epaté) jamás aguileña (pp. 346 y 347).
Resulta pues que al decir del mismo d'Orbigny, los Yura-
cni'és deberían incluií'se en la raza peruana, y las demás na-
ciones entre los Pampeanos. Vei-emos si este juicio se con-
firma con lo que nos enseñan los idiomas.

IV

LA LENGUA

Hace algunos que conseguí un ejemplar de las Mi-


aiios
Cardús, facilitado por mi malogrado
siones Franciscanas del P.
amigo el ilustre doctor Lamas, y allí me convencí que los
idiomas Tacana y Cavineña pertenecian á una sola familia;
pero que el Yuracaré era lengua muy distinta. Ex. gr.

Ojni en Mosetena
Eavi (') )) Tacana
Agua Ena » Cavineña
Sama » Yuracaré

«Fuego» es Cuatí en Tacana, pero Aima en Yuracaré.


«Yo» es Ei)ia en Tacana; See en Yuracaré.
«Tu») es 3Iitda en Tacana; Mee en Yuracaré.
La prenominacion del Yuracaré apunta en dirección al Ay-
mará, la del Tacana más bien al Mosetena.
De lo dicho, pues, resulta que si hemos de aceptar con
d"Orbigny que hay una Rama Peruana y otra Antisiana como
subdivisiones de la gran familia, que él llama raza ando-pe-
ruana, los Yuracarés pertenecerían á la primera; y los Tacanas
con los Cavineñas y Mosetenas, etc., á la segunda. Yo, empero,
me inclino á creer que estas naciones más bien pertenezcan á
,1a gran familia pampeana, más ó menos mestizada. Una raza
en que d'Orbigny incluye Mojos, Chiquitos y las naciones di-
chas Guaycurú, bien puede incluir también á los Tacanas y
sus congéneres.
En este trabajo, sólo me aventuro á esto: á clasificar el
idioma Tacana con el Cavineña; á indicar que pueden existir
analogías entre estos dos y el Moseten; pero que todos tres,
están muy distantes del Yuracaré.
D'Orbigny sin conocer bien las demás lenguas, y menos la
Tacana, trata de dura á ésta, concediéndoles suavidad y eufo-

(') Es decir, si los Mojos y Chiquitos deben incluirse tambit


— 6 -

nía á las otras (p. 347); más


(p. 37G), llama él á la
adelante
lengua Tacana gutural y golpeada; pero confiesa que sólo re-
pite lo que le han contado.
Nada de esto se deja sentir en el trabajo del P.Armentia;
prefiero creer idioma Tacana, como los demás, tenga
que el

sus guturaciones y sus suavidades; y sonidos que no se pue-


den reproducir con nuestro alfabeto, cosa que nos sucede aquí
mismo en Pilciao de Catamarca, con el castellano que se habla
vulgarmente; pues ha incorporado voces quichuas y cacanas
con su legítima pronunciación y no hay como escribirlas sin
pedir alfabeto prestado al gallego ó al catalán.

V
USOS Y COSTUMBRES

Dice d'Orbigny que los Tacanas son tenaces (entier), levan-


tiscos, altivos y poco alegres; pero que fácilmente se reducen
en las Misiones, lo que para mí indica que tienen abolengos
más civilizados que lo que ellos son. Los Tacanas silvestres
viven en las últimas faldas emboscadas de la sierra, y los redu-
cidos, en los valles y quebradas de la misma (pp. 376 y 377).
De todas estas naciones, dice el autor, que por inclinación son
cazadores y pescadores apasionados; pero agricultores, sólo por
necesidad; y que los Yuracarés son los más errantes de todos
(pp. 348 y 349). Aquí nuevamente advertimos una semejanza
como la que existe entre las tribus ó naciones silvestres dichas
Guaycurús, y las otras que lo eran, y aún lo son, en menos
grado, como ser: los Vilelas, Chaná-Timbús, etc del Chaco y ,

márgenes del Paraná.


Los Tacanas sólo trabajan para vivir y adornarse. Al hom-
bre corresponde proporcionarse la choza en que debe vivir con
su familia. Los reducidos visten ropa tejida por sus mujeres;
los alzados, se adornan con plumas ó se lo pasan desnudos.
Los reducidos andan en cabeza, visten un camisón de lana
con mangas cortas, que les cubre hasta las rodillas. Las mu-
jeres se arreglan algo mejor; usan pulseras y brazaletes, repi-
tiendo estos adornos en las piernas, arriba y abajo de las rodi-
llas; también usan el camisón sin mangas y se adornan el
cuello con sartas de abalorios.
Tienen sus caciques para la guerra ó para cuando hacen
sus correrías (pp. 377 y 378).
De sus supersticiones nada nos cuenta.
VI

BIBLIOGRAFÍA

Los mejores datos que tenemos acerca de los indios Taca-


nas y los de su raza los encontramos en LUIomme Americain, de
Alcides d'Orbigny, y todos los párrafos anteriores no son más
que un resumen de la descripción que el sabio francés de ellos
nos ha dejado. No tuvo él la suerte de conocer la lengua de
estos indios; por consiguiente, careció de este dato para su
más acertada clasificación. Este vacío queda hoy llenado con
los vocabularios y reglas gramaticales, materia de este trabajo,
que debemos á los desvelos de los PP. Gili y Armentia, y á
la amabilidad del señor M. V. Ballivian, de La Paz.

En su obra sobre las Misiones Franciscanas del Colegio


de Tarata (Bolivia), el P. Cardús trata ligeramente de estos
mismos indios y nos da una muestra del idioma hablado por
ellos que consta de cuarenta y ocho palabras y frases. Nos
cuenta que la lengua Tacana se habla en Tumupasa y en Isia-
mas. Misiones de La Paz, y nos da la noticia que existen en
dicha lengua dos catecismos impresos, uno en Tacana y Cas-
tellano, por el P.Antonio Gili; otro en Tacana solamente, com-
puesto por el P. José Comas (p. 307). El del P. Gili es el que se
reproduce aquí; pero la versión castellana no es la de la edi-
ción impresa: ella fué hecha en el Museo y sometida á la co-
rrección del mismo P. Armentia, maestro en la materia. Muchas
de las voces y frases del catecismo, que faltaban en el vocabu-
lario, se han intercalado en el mismo. El vocabulario, etc., del
P. Cardús, se reproducirá en uno de los apéndices (*).
El doctor Daniel Brinton, en su obra The American Race, trata
de estos indios, pero se limita á compendiar las noticias de
d'Orbigny. Es lástima que no haya vivido hasta conocer los
datos lingüísticos que aquí se sacan á luz; porque así, tal vez,
hubiese ayudado á precisar la colocación de esta i-ama en el
catálogo de las razas americanas. Trae algunas noticias bi-
bliográficas de importancia.
Weddell, en su Voyage dans le Nord de la Bolivie, 1850, algo
dice acerca de nuestros indios. En el capítulo XXVI, hablando
de la Misión de Guanay y de los indios Léeos, indirectamente

(') Ver Apéndice A.


menciona á los Tacanas de Ixiamas y de Tumupasa (p. 456),
como también de los Mosetenes, Mocetenes ó Mozetenes. Lo
mejor de esta noticia es el corto vocabulario que se reproduce
en seguida:

Peada — 1 Peada-hai-teana - 11
Beta - 2 Beta-hai-teana - 12
Kimisa - 3 Kimisa-hai-teana - 13
Pusi - 4 Pusi-hai-teana - 14
Física — 5- Pisica-hai-teána - 15
Sucuta - 6 Sucuta-hai-teana - 16
Siete — 7 Beta tunca - 20
Ocho - 8 Beta tunca peada - 21
Nueve - 9 Kimisa tunka - 30
Tunca - 10 Ciento — 100

Deha — Hombre Edde - Vientre


Eppúna — Mujer Emme — Manos
Ebbacüá — Criatura Eauatchi - Pies
Ette — Casa Evi - Nariz
Ittati - Sol E-e - Si
Baddi — Luna Maue - No
Buepo — Cielo Emmatiri — Uñas
Eaua — Tierra Pasana - . Leche
Otro — Juego Kuatti — Leña
Nai — Lluvia Aki — Árbol
Yavi — Agua Pisatrue — Arco
Ekita — Cuerpo Pisa — Flecha
Echua — Cabeza Tian - Ave
Etta — Piernas Tchuda - Aldea
Ebbai — Brazos Buano - Sal
Ebbiti - Piel Zerena - Flor
Ammi — Sangre Eina — Hoja
Ebbo — Boca Ehiha - Selva
Eche — Dientes Eaui - Rio
Ettuá - Ojos

En 1883, el señor E. Heath publicó unos vocabularios de

los dialectos Tacana y Maropa, en el Kansas City Review. Se ha


pedido el trabajo, y, si se consigue, se incorporará en un apén-
dice (').

La publicación del Roi/al OeograpMcal Society, correspondiente


al noticias interesantes de algunos de estos
año 1889, contiene
indios, dadas por el coronel Labre, que también serán materia
de un apéndice aparte.

(") Esta y las tres siguientes noticias son sacadas de Brinton. Ver Tlie
American Race, pp. 298 y 299.
—9—
Adelung en su Mühridates (t. III, a. II, s. 577), citando á
de Laet, dice que los Gavinas construían casas de piedra.
Por último, en una Descripción de las Misio?ies de Apolobamba
(Lima 1771), se habla de los Léeos como habitantes de Aten.
El doctor Theodor Waitz, en su Anthropologie der Nahirvoelker,
tomo III, parte I, página 538, 1862, nombra á los indios Taca-
nas en la margen occidental del río Beni, pero sus noticias
son las de d'Orbigny.

Lo más moderno que poseemos es una noticia inédita del


P. Fray Nicolás Armentia, que dice así:
«Lengua Tacana. Este nombre Tacana parece derivarse de
algún capitán así llamado, pues consta que los primeros con-
quistadores y viajeros que entraron á la tierra de los Chunchos,
etcétera, daban al país el nombre del capitán que en él domi-
naba. Así lo han hecho Cabello de Balboa, Recio de Leon, etc.
De los Tacanas hablan ya Pedro Anzures de Camporedondo y
Alvarez Maldonado, y, según parece, ocupaban el territorio
comprendido entre los ríos Tuichi, Beni, Madre de Dios y los
últimos contrafuertes de la Cordillera.
« Hoy día existe en Tumupasa una parcialidad llamada Ta-

cana, compuesta de unas ciento veinte familias, y en Isiamas


otra compuesta poco más ó menos de igual número. Existen
además en Tumupasa las parcialidades llamadas Saparunas y
Marcanis, habiendo desaparecido las llamadas Pamainos (con
cuyo nombre fué conocido Tumupasa hacia 1710) y Chiliubos.
En Isiamas, además de los Tacanas, Marcanis y Saparunas,
existen los Babayanas, habiendo desaparecido otras parciali-
dades. Todas ellas han hablado siempre la lengua Tacana, lo
cual indica la comunidad de origen.
«Han hablado y hablan el Tacana, aunque con alguna va-
riación, como es consiguiente en lenguas no escritas, y entre
tribus que han interrumpido sus comunicaciones durante dos
siglos, los Araonas, Toromonas, Cavinas, Machuvis y otras
tribus que ocupan ambas márgenes del Madre de Dios, desde
el desemboque del Ge?^hiquia (?í?) hasta el del Tambopata. No
tiene esta lengua pronunciaciones difíciles para el extranjero.
Carece de la 1; en cambio tiene pronunciaciones como la d
nuestra; otra d que equivale á th en inglés, y es la que marcamos
con una pequeña línea horizontal arriba, por ejemplo, d; otra
participa algún tanto de la r y la escribimos con un apóstrofo.
por ejemplo, d' ó bien d'd. De este modo, duclu, dudic y d\id\h(.
significan gotear, violer ó indverixar y hermana mayor. La ch se
Tacana 2
— 10 —
pronuncia de dos modos: primero como en castellano y segundo
como en francés; echua, que quiere decir cabeza, se pronuncia
como en castellano y chacha, que quiere decir -flor, se pronun-
cia como en francés, y, en este caso, le ponemos un pequeño
signo encima, por ejemplo c^.
« En cuanto á la construcción gramatical, es esencialmente

caprichosa y no sujeta á reglas; por eso, en lugar de entrar


en explicaciones preferimos poner algunas frases que demues-
tren la verdad de nuestro aserto, y como puede también verse
en el catecismo, etc., que damos aquí».
En seguida, en el manuscrito, están «Algunas frases en Ta-
cana», que se hallarán entre los textos: allí se distingue lo que
es del P. Gili de lo que es del P. Armentia.
En la obra publicada por el reverendo P. Fray José Cardús,
con el nombre de has Misiones Franciscanas (pp. 292 y 293), se
hallan algunos datos interesantes, que fueron suministrados por
el mismo P. Nicolás Armentia, que se reproducen aquí, por ser
los Araonas y Toromonas, indios de la misma lengua que los
Tacanas.
« Los Araonas parece que son más numerosos que los Pa-

caguaras; y desde los 70° de longitud se extienden hacia el


Oeste, ocupando ambas márgenes del río Madre de Dios y parte
de los ríos Aquiris y Purus. Están divididos en fracciones más
ó menos numerosas, más ó menos relacionadas entre sí y más
ó menos feroces, unas que otras; los Gavinas y Machuis perte-
necen á la misma tribu.
« Armentia ha podido presentar ya al Gobierno
El P. Nicolás
una lista de unos treinta capitanes Araonas (jefe cada cual de
un pequeño pueblo compuesto de quince á treinta familias),
deseosos todos de entrar en relaciones con los cristianos. Di-
cho Padre, hablando de ellos, dice: «Hablan el idioma Tacana
» con algunas variaciones bastante considerables, para que un

» Tacana no entienda una conversación seguida en Araona y

)>vice versa. Los Araonas son despejados y no de tan mal tipo;


» hay muchos de nariz aguda y con bigote; andan enteramente

» desnudos.
» Siembran maíz, etc., como los Pacaguaras. Entre ellos, las

» mujeres son las que tocan la flauta y hacen algunos tejidos


» de algodón bastante regulares; lo extraño es que teniendo esa
» industria no se visten. La poligamia no es general, y sólo los
» caciques ó capitanes tienen varias mujeres y habiendo yo pre-
» guntado al capitán Guari cuántas mujeres tenía, me contestó
» que tres; ¿y por qué tantas? le dije, y me contestó: Ecuay putsu,
» que quiere decir, como capitán.
— 11 —
» Son muy supersticiosos y temen mucho la brujería: por lo
» que llevan siempre consigo una tacuara con polvos de tabaco,
» coca y otras hierbas. Cuando se hallan con un extraño, á cada
)) paso se ponen en la boca de ese polvo, y después de mascado,
)) se escupen por todo el cuerpo (dicen que para preservarse de
» mismo escupen con el mismo polvo al
ser embrujados), y lo
» cuando hay tempestad, y al río cuando olea fuerte. Creen
cielo
» en Dios que llaman Edutzi; lo adoran y le piden lo que necesi-

» tan, especialmente que no les haga mal, que no los mate, etc.

» Habiéndoles yo preguntado si aman á Dios, me contestaron

))que no, que lo temen más bien. Sin embargo, adoran la Chonta
«fina, que llaman Make y Tumahe; adoran también otras sim-
» piezas, como piedras, etc. Tienen su Yanacona que anda des-

» nudo como los demás y sólo se distingue por un adorno que

» lleva en cada brazo, mientras que sus ayudantes lo llevan en

» el derecho sólo y ¡os demás en ninguno. El culto que dan á

» la divinidad consiste en bailes, cánticos y borracheras.»


« Los Toromanas ocupan los llanos inmediatos a la serranía
de Carabaya y comprendidos entre el río Beni y el Madre de
Dios, al sud y sudoeste de las tribus Araonas, con quienes
tienen frecuentes relaciones, y con poca diferencia hablan la
misma lengua. Se cree que son más numerosos que los Arao-
nas, y, dicen, que parecen más pacíficos».
De esta relación se desprende que la lengua Caviña ó Ca-
vineña representa á la de los Araonas, y fácilmente se distin-
guen las diferencias á que se refiere el P. Cardús, si la com-
paramos con la Tacana.

Para poner estos apuntes bibliográficos al día, reproduciré


aquí lo que escribe el P. Armentia desde Oruro, y á propósito
de este trabajo, con fecha 4 de Marzo del corriente año 1900.
« Respecto de los datos que me pide sobre los Tacanas,

Araonas, sus creencias, estoy escribiendo la historia de Cau-


polican ó Misiones de Apolobamba, que es mi obra predilecta;
y que espero mandar al Museo de La Plata según convinimos
con el señor don Francisco P. Moreno; allí encontrará usted
cuanto me pide; sin embargo le diré, que por regla general,
los Tacanas son de ojos negros, nariz aplastada, frente pequeña,
boca más grande que pequeña, labios gruesos, especialmente
el inferior, tez cobriza, manos regulares, pies anchos con el

dedo mayor alejado de los demás, talla regular y á veces más


altos que lo regular, orejas más que regulares; respecto á la
— 12 —
inclinación de la cara, no sabré explicarme por no haber hecho
estudios sobre el particular.
« Entre los Araonas salvajes he visto muchos rubios; labio
delgado, nariz puntiaguda y algunos calvos y barbones; mien-
tras en general los Tacanas y muchos ó la mayor parte de los
Araonas, son de pelo negro y grueso. Por lo general los Tacanas
son más fornidos de cuerpo que los Araonas en todo; pero es-
pecialmente en las piernas. Las manchas que tienen los lla-
mados overos, es una especie de sarna, que tienen medios de
comunicarse unos á' otros y que por lo general es hereditaria.
« Respecto de su religion, ritos y creencias, me remito á mi

libro titulado: Navegación del Madre de Dios.


« Estoy de acuerdo con d'Orbigny en que los Tacanas tienen

más semejanza con los Mosetenes que con los Yuracarés. En


todo caso, me juzgo muy inferior á d'Orbigny en todo lo que
él ha visto personalmente; pero convengo con usted en que
hay notable diferencia entre el tipo Tacana y el Chiriguano. »

VII

APUNTES GRAMATICALES

a) FONOLOGÍA

Las siguientes confusiones se advierten en el Vocabulario :

A = Ha = Ja
Aque ó Haque — Haz tú
Adamati ó Jadamati — Abrigarse
Chajá ó Chaha — Hecho en vano

De estos ejemplos resultan dos cosas:

1° Que la A inicial puede aspirarse ó no.


2° Que la h y la j son sonidos casi iguales.

B=V
Bipa ó Vipa — Águila
Biduame ó Viduame — Avergonzar

Idabada ó Idapadada
Chita ó Sita: Caña dulce — Ver: cosquillas

Es muy común encontrar gruesa en el Interior. Su


la s

signo debería ser la x catalana ó portuguesa, ó sea la ch fran-


cesa y .sh inglesa.
D=T
Sjudeini ó Teini — Ver: barbecho

D=N
Sajuda ó Esajuna — Agrio

La anterior ecuación se explica; ésta encierra algún misterio,


tal vez igual á aquella otra del francés: u = l; v. g. au por al, etc.

Emitzua ó Jemitzua — Alzar


Enariati ó Janariati — Acercarse

La E Tacana, como en el Mocoví (^), es un


inicial en el

simple prefijo de eufonía sin embargo, parece que puede as-


;

pirarse y aun modificarse, según se ve en los ejemplos de arriba,


siempre que estos prefijos no sean parte orgánica de la raiz
temática, como en ecuanaC) (nosotros).

Muije ó Muige — Almendra


Naja ó Nara — Ahorcarse

La primera ecuación la segunda, tal vez res-


es natural ;

ponda á alguna guturacion de esas á que se refiere d'Orbigny.

=U
Toapl ó Tuapi — Enderezar

V = B-Ver: B = V

V=U
Savasava ó Esaua — Crudo

Hasta aquí, sólo se ha tratado de confusiones de sonidos en


la propia lengua tacana; pero conviene que se parangonen al-

gunas de las voces de este dialecto con otras del cavineña.

(') V. g.: ecinco--=b (cinco).


(') No asi en ecitana (ellos).
— 14 —
para que se comprenda el intercambio fonético que puede es-
perarse en los dos idiomas, con ser que acusan un origen co-
mún. La forma intermedia es supuest^í, pero puede resultar
existente en alguno de los otros dialectos nombrados de este
grupo de lenguas:

1. Arder - Utsu Huhu — Juju


2. Beber - Mi Idhi - Igi
3. Bueno — Saida Saida — Aida
4. Cabeza — Echua Echuha — lyuca
5. Cuerpo — E quita — — Ecuita
6. De - Sa Ha — Ja
7. El, etc. — Tueda Tud'da (?)
— Tura
8. Espina — Aquida Aquidha — Acuija
9. Este, etc. - Ilie — - Ríe
10. Haz — Aque — — Quere
11. Hombre — Deja Deha — Deca
12. Hombro — Earapa — — Yaracaca
13. Laguna — Bay — - Bey
14. Liendre — Bia eja Eha - Eca
15. Luna - Bad'di Bari - Badi
16. Lluvia - Nal _ — Nei
17. Matar — Icheguana — - lye
18. Negro — Devena — — Tseveda
19. Nervio — Esauna Ehad'duna — Ejaruna
20. Nido — Esaji Eha - Eja
21. No — Mave — — Ayjama
22. Ojo - E^tua Eatuha — Yatuca
23. Oreja - Eidaja Idhaha — Ijaca
24. Sol — Idetti Idheti - Igeti
25. Tierra — Medi Medhi - Mechi
26. Tío — Juju Huhu — Cucu

Como se verá en esta serie, algunas de las variantes res-


ponden á degeneración fonética; otras, á sustitución de unas
partículas gramaticales por otras de igual valor léxico.
En cuanto á la sabemos que
ts (1), es un sonido especial, y
que por lo tanto puede reaparecer como fuerte guturacion, como
ser j, en otro dialecto.
La d = g ó j (2), se explica si nos acordamos de esa dh ca-
racterística de este alfabeto.
La =h=h
s (en humo) (3) es muy común en estas lenguas;
y la ch =
y (4) puede resultar de una U pronunciada como en
Santiago; y. g. ashjm por allpa: tierra.
El qui =
cid es una variante curiosa (5).
— 15 —
La d = r se explica por el sonido especial d'cl de que habla
el P. Armentia (7).
En ihe = rie: este (9). Parece que tenemos aumento de un
prefijo pronominal r.

Laj=c (11) es bastante constante.


El pa = caca (12) responde á sustitución, y lo mismo puede
decirse del na=da (18).
El (19) es un bonito ejemplo de la ecuación s=y, y del so-
nido dudoso d'd, que puede ser r y puede no sonar también.
Esta comparación pudo hacerse más extensa, pero hay que
estudiar el Vocabulario cavineña de una manera especial, y

ello se comprenderá cuando diga yo que allí se encontrará la


voz «fámulo», pero no lengua, y por este orden. Lo primero
que hay que hacer es invertir el vocabulario para conocer las
raices origen de los romances metafísicos con que muchos de
los temas van explicados, y que, por cierto, serían y tienen
que ser caviare para aquellos pobres indios. El autor del tra-
bajo debió tener un profundo conocimiento de la lengua de los
Cavineños, pero por lo mismo se impone un trabajo también
profundo; está visto que el concepto lo pensó en Cavineña y
recien lo ideó en Romance.

b) PRONOMINACION

El P. Armentia, con mucha razón, empieza con la pronomi-


nacion; la verdadera clave de las lenguas americanas.
El paradigma de los pronombres es curiosísimo, y de en-
trada se nos presenta una duda: ¿La e inicial de eama 6 ema
es orgánica de la raiz ó simple recurso eufónico? Aquí está el
problema. Ahora vemos que:

Eama — Yo; Etsea — Nosotros dos (dual)


Ecuana — Nosotros (en plural)
En estas combinaciones podemos eliminar: ama ó ma, etsea (')
y cuana, lo que dejaría el residuo e, verdadero índice prono-

minal de primera persona. Me confirmo en esta hipótesis al


ver que el tema de posesivo qui-ema (mió), conserva su e, de-
biendo más bien haberla perdido al entrar en combinación, si
sólo hubiese respondido á un recurso de eufonía.
He tenido ocasión de observar, más de una vez, que las
reglas gramaticales que son buenas para los pronombres, no lo

(^) Etsea = E-etsea.


— 16 —
son para lo demás del Vocabulario, ó vice -versa, y esto mismo
sucede aquí. Ex. gr.: el subfijo general de genitivo ó posesivo
es sa, como de epuna: mujer; puna-sa: de la mujer; mientras
que eama (yo) hace qiiiema: de mí ó mió; miada ó mida (tú)
hace ?nique: de tí ó tuyo, etc. Es decir, que hay una partícula
qui ó que (de) que tan puede ser prefijo como subfijo, tratán-
dose de pronombres, así:

De Erna, qui-ema — Mió


» Mida, mique — Tuyo

Otra observación se impone aquí; ese subfijo da en mida (tu)


que reaparece en yida (aquel).
Veamos si alguna explicación se puede sacar del dialecto
cavineña:

1. Yo — Eama, ema 1. Yo — Era, yequia


2. Tu — Miada, mida 2. Tu — Mira, miquia
3. Aquel — Ichu, ^ida 3. Aquel — Yumera, yumeque

La confusion de la d con la r, se conoce en el Mocoví y


demás lenguas del Chaco, también en el Araucano; desde luego
comprendemos como el subfijo cavineña ra corresponde al da
del tacana.
No es sólo esto lo que sacamos de la comparación de los
dos dialectos. El Cavineña, como el más lógico en su para-
digma, nos enseña que las radicales de sus pronombres en el
singular son: Primera ye (yo); segunda mi (tu); tercera yume
(aquel).
También nos hace ver que el da ó ra es una partícula de-
mostrativa y constante, tanto en singular como en plural:

Pl. 1. Nosotros — Ecuana Pl. 1. Ecuanara, ecuana


2. Vosotros — Micuana 2. Micuanara, micuana
3. Aquellos — Ichucuana 3. Yumacuanara, yumacuana
Ver Tuneseda: de ellos Tunara

Es sensible que en el Cavineña nada se diga del dual que


tanto llama la atención en el Tacana, y que es como sigue:

Nosotros dos — Etsea


^¿ Vosotros dos — Metseda

En etsea parece que ha desaparecido la d del da: pero en


metseda lo tenemos completo.
— 17 —
Este dual, sin duda, corresponde á ese plural que incluye al

que oye, tan general en América y la Oceania: Nosotros, tú y


yo, que se distinguen de Nosotros pero no tío. Sobre este punto
quisiéramos oir al P. Armentia (').

c) POSESIVACION

CAVINEfÍA

1. Mío — Quiema 1. Equiquia, ecue


2. Tuyo - Mique(^) 2. Miquiquie
3. Suyo — Ichusa, tuneseda 3. Tujaquie
Pl. 1. Nuestro — Ecuanasa ]. Ecuanaquiquie
2. Vuestro — Micuanasa 2. Micuanaquiquie
3. Suyo — Ichucuanasa, tuneseda 3. Yunucuanajiquie
lual 1. Nuestro — Etseasa Falta en el manuscrito.
2. Vuestro — Metsetseda » )>

En Cavineña campea francamente ese qui (de) que como


el

subfijo hace posesivo. Qui que parece se vuelve ji en yunu-


cuanajiqííie, y que por consiguiente nos pone sobre el rastro
de un ca=ja = sa (de) con que se forman los posesivos en el
Tacana.
De que esto pueda ser así, lo advertimos un poco más arriba
en tujaquie (suyo, de él).
La ecuación j = s es muy común en nuestra América. Véase
mi «Mocoví», Fonología.

d) RÉGIMEN POR AFIJOS Ó SEA DECLINACIÓN

Nam. Yo — Eama Era, yequia


Gen. De mi — Quiema Ecue, equiquia
Dat. Para mí - Emapuji Ecueisu
Acus. Me ó á mí — Erna Yequiquia
Ablat. Conmigo — Erna neje Conmigo — Equiatsebe

Yo no estoy por que se dé los nombres de la declinación


latina á los temas indios que encierran un caso régimen con
la partícula ó afijo que las rige; pero, en
el Tacana, están de-

signados así por el autor y lo he respetado; en el Cavineña, se


da las equivalencias sin llamarlas declinación.

(') Con fecha Marzo de 1900, escribe el reverendo Padre que, aunque
4 de
existe la distinción de arriba, los indios confunden las dos formas. Ex. gr.:
ecuanasa tata, delPadre nuestro; etsera cicara, de la Salve.
C) A veces parece que el miqíie dice tú.
— 18 —
En Tacana las partículas estas son :

Qui (prefijo) — De (posesivo)


Puji (subfijo) — A ó para mí (dativo)
Neje (subfijo) — Con
Su (subfijo) — En y al

Estas partículas en el plural se subfijan á la terminación


de plural enana.
:

En Cavineña la partícula q^d se subfija en todos los casos,


y sirve para significar nuestra á también. En ecueisu (para mí),
entra ese su que, como subfijo en Tacana, dice lo que nuestras
preposiciones á, en, de. Probablemente la partícula qui también
tiene todos estos significados, en lo que se parece á la misma
partícula en los idiomas guaycurús.
Los pronombres, tanto en Tacana como en Cavineña, for-
man sus plurales con el agregado de la terminación euana,
que parece ser una combinación del cuna el Quichua y naca
en Aymará. Las partículas regidoras se posponen á este enana,
y así: ecnana (nosotros), hace eetcanasa (de nosotros), etc.

En cuanto al Moseten, se ve que el ye (yo) y mi (tu) son


idénticos á las raices correspondientes delTacana y Cavineña;
pero así, á primera vista, no se puede decir que en lo demás
de sus vocablos se produzca la misma analogía.
Los. pronombres personales de tercera persona, en la parte
que es del P. Armentia, se han complementado con lo que se
halla en las frases y en las cartas que se han cruzado con el
reverendo autor durante la preparación de este trabajo.
Muy curiosas son las raices que se destacan en estos de-
mostrativos; ellas son: tu, da, nin, ihe, ji.

En Cavineña entra también una r, que está representada


por la h en ihe, ó por la j en ji. Sin perjuicio de esa d = r que
se nota entre los dos dialectos, como por ejemplo en hieda
(Tacana) = ítwa (Cavineña): el, ella, ello.

e) ADJETIVOS

El adjetivo sigue al nombre en la frase; ex. gr.:

Jana saida miada ema etia — Me han áe dar buena comida

Literalmente: _ Comida buena tú me das


— 19 —
La comparación se hace más ó menos como en todos estos
idiomas, con un giro que á nosotros nos parece un circunlo-
quio, pero que se explica perfectamente. Para decir que Pedro
es mejor que Juan, se expresan así :

Pedro mu Juan saida biasu — Pedi'O el Juan bueno encima (más)

Ahora si se trata de hacer entender que Pedro supera á


los demás en bondad, la idea se expresará así :

Ihe mu saida quita — Este el bueno en verdad (ó completo)

El P. Armentia, en su carta del 4 de Marzo de este año de


1900, no dice más al respecto, porque bastan los dos ejemplos
para dar á conocer el giro que se emplea en estos casos.

f) CONJUGACIÓN

Ante todo hay que hacer notar que el primer verbo que se
conjuga en el manucristo del P. Armentia es eani: haber ó
tener. El caso es este: eani es, en realidad, hay; pero con el
pronombre en posesivo se produce el est mihi, etc., del latin.
El haber ó tengo en este caso es un romance, mientras que el
tai verbo como está dice: de mí hay, de tí hay, etc. Si pasamos

al verbo hacer, veremos que allí los pronombres están en el


caso del sujeto.
Siguiendo el estudio comparado, que es el objeto principal
de esta Introducción, pasaremos ahora á parangonar el verbo
hacer en los dos dialectos:

TACANA Aha - Hacer CAVINEÑA

Eama ehania — Hago — Iquiaya


Micuaneda ehania — . Hacéis — Micuanaya
Ichucuana ehatani — Hacen — Yumacuanaque
Quiema ahina — Hacia — Yequiejua
Haitia ó hataida - Hice - Uchine
Eama hana - He hecho — Ucuare
_ — Han hecho — Yumacuauchine
Eati ó paiti — He de hacer, haré — Iquia abuquia
Haque — Haz tú — Acue
Pahata cuana — Que hagan — Yumacuanaquea
Pahata — Que haga él, que haga yo — Páhaiquia
Pahata cuana — Que hagan ellos — Pahaecana
Acuave ema — Yo hiciera — Iquia abatsu
Aha - Hacer — Aba
— — Haciendo — Ahatsu
— — Haber hecho — Anajo
Etni ó Ania — Estar
Erna eani — Estoy — Ania
Aniana (había) — Estaba — Aniana
Aniña (hube ó tuvo) — He estado — Aniña
Anida (hube ó tuve) — Estuve — Anichine
Eani jea — Estaré — Anibuque
Anique — Estate — Anicue
Pa ani — Que esté — Pa ani
Anicuasu (sí) — Estuviera — Eaniu
Anicua epumanesic (si) — Hubiese estado — Anicuenauju ara

Como se ve aquí se ha hecho uso tanto del verbo estar como


del otro haber, porque se confunden los dos. La base de la con-
jugación es la misma en los dos dialectos; pero hay diferencia
en las partículas flexionales.
Lo principal que se advierte en la flexion verbal del idioma
Tacana es lo siguiente:

1° Que el tema verbal casi no sufre alteración en razón de


persona y sólo sí en razón de tiempo ó condición. La excep-
ción que se hace notar es el infijo t ó ta en las terceras per-
sonas de algunos de los tiempos.
2° El pronombre del sujeto parece que se expresa las más
de las veces, y que, por lo general, precede al verbo.
3° Que para expresar tiempo pasado se subfija aiia para el
imperfecto, ina para el pasado inmediato, ida para el pasado
remoto, tti para el futuro, etiasu y cita puinasu para los condi-
cionales, que para el imperativo, ji ó jiji para el participio de
pasivo. Un pa inicial hace imperativo de tercera persona, etc.

Ir más allá conjugación sería exponerse á errar. Esos


con la

tiempos con todas las finezas del verbo castellano no son para
lenguas de indios, y corresponden al romance del doctrinero
más bien que al genio del idioma del indígena. Para formular
un paradigma exacto, necesitamos conocer la traducción literal
de toda la flexion verbal que se reproduce del manuscrito, y
el que quiera prescindir de este requisito, puede utilizar á su

modo lo que el P.Armentia ha incluido en sus datos gramati-


cales.
Posible es que antes que se publique este trabajo se consiga
el Catecismo Tacana de que habla el P. Cardús, y entonces se
podrá realizar el valor gramatical de las varias formas sintác-
ticas.
En muchos de los verbos se nota regularidad, pero en otros
no sucede así. Por ejemplo:
Eama duse ina- — Yo traía
Eama epusiu mane — Yo venía
Cuinaibana — Llegaba

La terminación ani en los temas verbales equivale al ro-


mance, está con un participio en ando ó endo; v. g.: Enidu cua-
detiani, está as.ustándolo.

g) TRANSICIONES

Esta, la más enredada de


todas las complicaciones flexio-
nales, parece sencilla en Tacana, no obstante que está tan
el

cerca del Aymará, que supera ó todas las lenguas en la


casi
dificultad de los temas verbales que incluyen el sujeto y su ré-
gimen pronominal. Bastará con dar uno ó dos ejemplos:

Eibunebatani ema — Me ama (él me est;i queriendo)


Ibuneda quiema — Lo amo (es amado mío)
Ema jea tatacua ecuana — A mí me clavarán (ellos)

Esta última frase es curiosa, porque la idea del futuro, ó


tal vez del imperativo futuro, se contiene en el jea (será). La
frase como está dice: «Me será clavar ellos».
El subfijo cua en tatacua parece ser el mismo que reaparece
en anicuasu (hubiera ó tuviera); en anicua pninasit (hubiese ha-
bido ó tenido) y en saida jea piicua (sería bueno). Según parece
es afijo de condicional.
En el verbo ba ó echama (mirar), se hallará la mejor serie
de estas transiciones; sin embargo, habrá que fijarse que los
romances de los ejemplos no siempre representan el sentido
literal de la frase, v. g.: Eama ebania (yo lo miro).
Seguramente falta un mu (lo) entre eama y ebania. Así como
está, la frase diría: «Yo estoy mirando».

h) PARTÍCULAS VERBALES

1-Ver: Ti, Ni

Partícula final que hace tema verbal, como de


Esuru — Maduro
Esuru-a-ni — Estoy madurando
Eradani — Montón
Eradaicha-ni-a — Estoy amontonando

lili — Ver: Ni
— 22 —
Be

Partícula inicial de negación imperativa, ex. gr.:

Be mu echamaji — No (lo) miren


Be chamaji — No miren

Giia. ó Guasu

Subfijos de tiempo condicional, que corresponden á nuestro


si con subjuntivo, ex, gr.:

Anicuasu — Si estuviera
Ani-ta-cuasu — Si (ellos) estuvieran

Las dos sílabas son separables y pueden distribuirse así:

Ani-ta-cua epumanesu — Si hubiesen estado

5a ó Blm

Estas partículas son dos: la una, con d sencilla es de fu-


turo; la otra con d (dh), es de tiempo pasado; ex. gr.:

Ay mave da ema —
Yo no he de estar aquí
Ecuinata da —
Está por llegar
Puti —Voy; Putidha —
Se fué (remoto)

Parece que el subfijo de pasado es ida y no da; ex. gr.:

Fue — Venir; Pueidha — Vino

Prefijo tanto de verbo como de nombre y que, á lo que se


ve, es simplemente eufónico, sin perjuicio de que tal vez tenga

cierto valor pronominal; ex.gr.:

Cuina — Salir; Ecuinanani — Está saliendo

En la dada de cuina entre los verbos, se ve que


flexion
indistintamente se usan las formas radicales etdna y ecuina; y
así de los demás verbos.

Etse (Nosotros; dual)

Partícula que figura en esta frase:

Echama puji etse pueitia — Á mirar hemos venido (los dos, tu y yo)
— 23 —
ffO — Ver: To

Partícula final de futuro; ex.gr.:

Cuina — Llegar; Ecuinago— Va A llegar

Ibana — Yer: Na
Ida (Idha) — Ver: Ba

Subfijo de tiempo remoto; ex. g.:

Puti — Voy; Futida (Putidha) — Se fué

Ina

Terminación que corresponde á la nuestra ia en hacia, etc.,


por ejemplo:

Mudumudu — Trabajaj'; Emudumuduina — Yo trabajaba

Iti

Terminación que hace una forma de futuro:


Fue — Venir; Epueiti — Ha ele venir (ó mejor, vendr;'i)

Itia

Terminación de tiempo pasado; ex. gr.:

Fue — Venir; Pueitia — Ha yenido

Ja

Partícula final que da el sentido de tener gana; ex. gr.:

Chamaja — Quiere mirar


Chamataja — Quiere que se le mire
Puja mave ema — No tengo ganas de hacer
Aja mave ema — No quiero hacer

Jea — Ver : Giia

Partícula que hace futuro en las frases; ex. gr.:

Eani jeá dapia — Estará alli

Saipiave jea pucua — Serla bueno

En combinación con el subfijo yo, parece que hace un con-


dicional de futuro; ex. gr.:

Mave jea pue-yo — No habrá venido


— 24 —
Ji ó Jiji-Yev. Ti

Terminación participial de pasivo, que corresponde á las


nuestras en ado ó ido; ex. gr.:

Aha — Hacer
Ajiji (hecho); de
Pa puejisu biame — Aunque haya venido
Eama mu chamajiji — Yo (lo) he mirado

A veces parece como si el ji fuese simple subfíjo verbal,


como en jeijatiji (obedecer).

Partícula de negación general que puede colocarse de dife-


rentes modos; ex. gr.:

Chamataji mave — No se puede mirar

Hacer por medio de otro; mandar hacer; v. g.:

Ha — Hacer
Ehame — Mandar hacer (^)

Ja ó Ihana,

Terminaciones de pasado; ex. gr.:

Tuneda puetana — Ellos vinieron


Cuinaibana — Llegaba

Jj ó Ani

Afijo que hacetema presente de actualidad y corresponde á


nuestros romances de estar, con un participio en ando ó endo;
ex. gr.:

Echamatitani — Ellos se están mirando; del verbo Chama — Mirar


Editatiani — Se están reuniendo; del verbo Dita — Juntar

Bije

Subfijo de nombre que también sirve para los verbos; co-


rresponde á nuestra preposición x^or; ex. gr.:

Erna echamanije — Por haberme mirado

(1) Carta del P. Armentia del 4 de Marzo de 1900.


Partícula inicial de verbo que equivale á nuesLra conjunción
qtie; ex. gr.:

Pa ani — Que esté; Pa anita — Que estén

Fuji

Partícula pospositiva usada con nombres y verbos que equi-


vale á nuestro para: ex. gr.:

Erna echama puji — Para mirarme

Que

Terminación de imperativo; ex.gr.:

Anique — Estate; de Ani —


Estar
Chama eni que — Míralo bien

Aquí se ve que es separable.

Subfijo que con nombres equivale á en, etc., y con verbos á


sí, en, cuando ú otras partículas que indiquen condición; ex. gr.:

/ Chamaputsu ^ -^^ Acabando de mirar (en)


^ Chamape putsu)>*C-/Si jí^ fHdi'«. 4-flliraiu¿o.í^ ^móla/i.
Mi echamasu — Cuando mires

ra

Afijo de tercera persona en los temas verbales ;


puede ser
final ó medial; ex. gr.:

Eanita — Ellos están; de Eani — Estar


Ehatani — Él hace; de Ehani — Hacer (mejor dicho: estar haciendo)

Ti

Terminación de muchos temas verbales, como en jauaidnti:


mecerse; jaiumeti: casarse el hombre; javeti: casarse la mujer.
Hay un tema muy curioso; jeijatiji (obedecer) que parece
debería analizarse así: jei creer; ja querer; ti partícula verbal;
ji id. id.
Así se comprende perfectamente la formación de este tema
complejo que dice obedecen-, del otro simple que solo dice creei-.
Tacana 3
— 26 -
En Mocoví, Abipon, etc., este ti parece que se usa del mismo
modo, como simple refuerzo verbal. Ver «Mocoví» (^).
Un ejemplo muy bueno es este:
Echamatitani — Ellos se esti'in mirando
Chama — Mirar

E, prefijo eufónico. Ta, infijo de tercera persona. Ni, subfijo


de actualidad. Resulta, pues, que al ti corresponde aquí el cas-
tellano se. La frase Tumeda ema echnmatani (ellos me están mi-
rando) hace destacar este valor reflexivo de la partícula ti\ pero
habrá que estudiarla en más ejemplos.

Yo ó 7ü

Partícula final ó medial de futuro, imperativo ó condicio-


nal ; ex. gr.:

Mave jea pue-yo — No habrá venido


Pueque ó Pueyoque — Ven
Cuajasu ehu pa cuinayo — Ojalá que llegue

i) CONCLUSIÓN

Con pocas palabras procederemos á reproducir todo


estas
lo que contienen los manuscritos del P. Armentia, reservando
algo más que haya de decirse para cuando se pase á los idio-
mas Cavineña, Moseteno, etc.

(') En griego usan el infijo i del mismo modo y parece que encierra
cierta idea de actualidad; así í!/p¿o Jpego, hace etypon: pegué.
:

Museo de La Plata, Marzo 31 de 1900.


Los manuscritos del P. Fr. Nicolás Armentia

fonología

Gh

La letra ch tiene dos sonidos ó modos de pronunciarse. El


uno es como en castellano; como, por ejemplo, en la palabra
chama: mirar. El otro es como en francés; como, por ejemplo,
en la palabra chacha: flor, y en chanapa: conocer, etc.; y enton-
ces le ponemos un pequeño signo encima.

La letra d tiene trespronunciaciones: la una, como en cas-


tellano; como, por ejemplo, en la palabra dajada: taimado; da-
jaja: caer, etc.
La otra es como la th inglesa, y entonces le ponemos una
pequeña línea horizontal encima; como, por ejemplo, en las
palabras dama: tapar, cubrir; dida: noche; datna: hermana
mayor.
La tercera es un intermedio entre la í¿ y la r suave; como
en las palabras d'ud'du: hermana mayor; d\id''dud''du: capi-
guara, etc.; y entonces, al principio de dicción, escribimos con
una jD' mayúscula, ó d' minúscula (^) y, en medio de dicción,
con doble d'd, poniendo siempre encima una vírgula.
Esta letra, los Araonas la han reducido á una simple I, pro-
nunciando, por ejemplo, éitlulu: capiguara.

Los Tacanas no usan la f, mientras que, entre los Araonas,


las mujeres la pronuncian siempre en lugar de la s, como, por

(^) Es decir: D ó d con apóstrofo.


ejemplo,los Tacanas dicen Madidi; entre los Araonas, los
hombres dicen Masisi; y las mujeres, Mafifíi^).

Tampoco usan la I, sino en dos palabras, y éstas que son


Livñi: hc^da, y Limajnja: sidra. No son verdaderamente ta-
canas.
N
Tampoco tienen ñ.

La r es siempre suave, tanto en el principio como en el

medio de la dicción y jamás la usan fuerte ó doble.

X
No usan la x. En cambio tienen una pronunciación especial
que hemos escrito con ts
y que sólo puede aprenderse de viva
voz.

PRONOMBRES PERSONALES

Yo — Eama ó Erna. {Dual) Nos dos — Etsea.


Tú — Miada ó Mida. Nosotros— Ecuana(^).
Aquel ó él — Ichu, Ichua ó Yida. Vosotros — Micuana.
Aquellos — Ichucuana.

OTROS PRONOMBRES DE TERCERA

Este, esta, esto — Ihe.


Ese, etc. — Jida.
Él, ella, ello Tueda. —
El mismo; él no más — Tuedave.
Él, etc. —
Tuaveda.
Él, etc. Tu. — Ellos, ellas — Tuneda.
Él, etc. — Mu. Ellos — Tuna.

O Madidi: hormiga.
(^) A veces, Ecuana dice: Ellos.— Ed.
PRONOMBRES POSESIVOS

Mío — Quiema. (Dual) Mío y tuyo Etseasa. —


Tuyo — Mique(^). Nuestro —
Ecuanasa.
Suyo — Ichusa. Vuestro (^) —
Micuanasa.
De él — Tuneseda (^), Tusa, Mesa. Suyo, de ellos —
Ichucuanasa,
Tuneseda.

IV

DECLINACIONES

SINGULAR PLURAL

Nom. Yo Eama.— No77i. Nosotros — Ecuana.


Genit. De mí — Quiema. Genit. De nosotros —
Ecuanasa.
Dnt. A ó para mi — Emapuji. Dat. A ó para id.— Ecuanasapuji.
Acus. A mí — Erna. Acus. A — Ecuana.
nosotros
Ablal. Conmigo, etc. Erna neje. Ablat. Con nosotros — Ecuananeje.

Nom. Nosotros dos —Etsea.


Genit. De nosotros dos —
Etseasa.
Dat. A
ó para nosotros dos —
Etseapuji.
Acus. A nosotros dos —
Etsea.
Ablal. Con nosotros dos —
Etsea neje.

Nom. — Epuna. Nom. — Epunacuana.


Genit. — Epunasa. Genit. — Epunacuanasa.
Dat. — Epunapuji. Dat. — Epunacuanapuji.
Acus. — Epuna. Acus. — Epunacuana.
Ablat. — Epuna neje. Ablat. — Epuna cuana neje.

(^) A veces Mique dice: Tu,


(^) Parece forma de plural.
C*) Dual: Metsetsa.
— 30 -

PRONOMBRES INTERROGATIVOS

¿Cuál?— Quebata? ¿Para qué? —


Aypuji?
¿Cuánto? — Quejucua? ¿Quién? —
Aydenida?
¿Cuántos? — Quejucuani? ¿Quién? —
Aydeni?
¿Cuántos sois? — Jucuadani? ¿De quién? —
Aydenisa?
¿Qué? — Ayni? ¿Con quién? —
Aydenineje?
¿Que cosa? — Ay. Ayni? ¿Para quién? — Aydenisapuji?
¿Con qué? — Ayneje? ¿Quien? —
Aya?

VI

PRONOMBRES INDETERMINADOS

Cualquiera — Ayde papubiame. |


Muchos — Jucuada

VIÍ

ADJETIVOS

Los adjetivos no tienen grados de comparación; v. g.:

Este es el mejor — Ihe mu saida quita

que traducido literalmente, dice: «Este bueno en realidad.»


Pedro es mejor que Juan — Pedro mu Juan saida biasu
lo que traducido literalmente signiñca: «Pedro que Juan bueno
más, ó, por encima.» (^)

VIÍI

NUMERALES

1. Uno — Pea, Peada. |


2. Dos — Beta.
De tres adelante inclusive son del Aymará.
3. Tres — Quimicha. |
4. Cuatro — Puchi.
5. Cinco — Pichica.
(^) Datos contenidos en carta fechada en Oruro el 4 de Marzo de 1900.
LOS VERBOS

Verbos mxiliares Eaber y Tener

PRESENTE DE INDICATIVO Pl. 1. Ecuaneseda í


a •
j
2. Micuaneseda í

Yo tengo, etc. 3. Ichucuanasa Ani-taida.


Sing. 1. Quiema |

2. Miqueda^^ e-Ani. Había habido ó tenido, etc.


3. Ichusa )
Sing. 1.' Quiema 1

Dual. 1. Etseda e-Ani. 2. Miqueda > tuque e-Ani.

Pl. 1. Ecuaneseda ) 3. Ichusa 1

2. Micuaneseda > e-Ani. Dual 1. Etsetseda tuque e-Ani.


3. Ichucuanasa )
Pl. 1. Ecuaneseda 1

2. Micuaneseda > tuque e-Ani.


Yo había ó tenía, etc. 3. Ichucuanasa )

Sing. 1. Quiema Ani-ana. 1

2. Miqueda> ó
3. Ichusa Ania-na.
1

Dical. 1. Etsetseda Ani-ana. Tendré ó he de tener, etc.


Pl. 1. Ecuaneseda Ani-ana. 1 Sing. 1. Quiema 1

2. Micuanasa > ó 2. Miqueda > e-Ani-ti.


3. Ichucuanasa ) Ania-na. 3. Ichusa )

Dual 1. Etsesetseda e-Ani-ti.


Yo tenía ayer, etc. Pl. 1. Ecuaneseda
e-Ani-ti.
Sing. 1. Quiema 1 2. Micuaneseda [
2. Miqueda> Ania-puicha. 3. Ichucuanasa e-Ani-taiti.

CONDICIONAL
PERFECTO PROXIMO
Hubiera ó tuviera, etc.
Tuve, etc. Sing. 1. Quiema )

Sing. 1. Quiema 1 2. Miqueda [ Ani-cuasu.


2. Miqueda > Ani-na. 3. Ichusa \

3. Ichusa )
Dual 1. Etsetseda Ani-cuasu.
Dual 1. Etseasa Ani-na. Pl. 1. Ecuaneseda
Pl. 1. Ecuanasa 1 2. Micuaneseda \ Ani-cuasu.
2. Micuanasa ^ Ani-na. 3. Ichucuanasa
3. Ichucuanasa )

Hubiese habido ó tenido, etc.

PRETÉRITO REMOTO Sing. 1. Quiema


Ani-cua puinasu.
2. Miqueda ^ í

Tuve, hube, etc. 3. Ichusa Ani-tacua puinasu.


Sing. 1. Quiema / . . , Dual 1. Etsetseda Ani-cua puinasu.
„ ri. , Ani-da.
2. Miqueda 1. Ecuaneseda . ) .
)

^ ,,. , Ani-cua puinasu.


í
3. Ichusa Ani-taida. 2. Micuaneda \

Dual 1. Etseasa Ani-da. 3. Ichucuanasa Ani-tacua puinasu.


FRASES VERBALES quiema ani-tiasíL ó Mave quiema
puanasu.
Estaba (momento antes) — e-Ani-ta Estará habiendo — e-ani-jca.
mane. He (le tener algún día — Ay zinesu
Estaba (ayev) —
Ani-ta maneicha. quiema e-ani-ti.
Por no haber tenido (yo) Mave — Cuando tengas — Mique e-ani-su.

Verbo Ser

¿Quién era? (rato antes) Ay de- — GONDICIONAL


nida epumane?
¿Quién era? (ayer) —
Ay denida pu- Aunque sea — Papú biáme.
maneicha? Si no fueran malos — Nime madada
¿Quién era? (dias pasados) — Ay micuana pucua mavesu.
deni puina ó puana? Seria bueno - Saida
jea pucua.
El ha sido — Tuedave. Sería bueno —
Saipiave jea pucua.
Por haber él sido malo —
Tusa nime Si fuera bueno —
Saida pucuasu.
madada jepuiti. ¿Sería yo tal vez? —
Pucuave ema?
Yo era — Erna epu umane. Si yo hubiera sido Ema pucua—
El era ó fué — Ichusa epu umane. puinasu ó pucua puanasu.
El fué, dijo ó hizo — Puida, Puitia Que fuera mío — Quiema pucuasu.
(remoto). Hubiera sido bueno — Saipiave pu-
Yo había sido — Erna epu umane. cuapuina.
Por haber sido bueno — Eama saida
puitiasu.
FUTDRO — Daja papú
Aunque asi haya de ser
biame.
Será bueno, ó no será malo — Saida Si fuese malo — Nime madada pu-
jea. cuasu.
Por más que asi hubiese sido — Daja ¿Y si fuese malo? — Nime madada
puque biame. pucuasu^ ni? d
Hubiera sido bueno — Saida detse
pucua epumane.
IMPERATIVO
Para ser corregidor —
Corregidor
epupuji.
No han malos
de ser —
Ay mavejca Para ser corregidor es preciso ser ve-
nime madata ecuana mave. cino del pueblo —
Upia vecino
No sean malos —
Be nime madata babi corregidor putaji. Es decir,
one puji. solamente el vecino de aquí ha de
Asi que sea - Daja papú. ser ó puede ser corregidor.

Verbo Estar

Yo estoy — Ema eani.


Ellos están — Tuneda eanita.
Estaba— Eani mane ó Animane icha Ahí estará —
Eani jea dapia.
ó Aniña. Yo no he de estar aquí Ay mave —
Estaban — Anita mane. _ da ema ó Upia epu mave.
Estuvo — Anitaina, Anida, Anita Has de estar ahí —
Dapia mi eani.
maneicha. _ Estate —
Anique.
Estuvieron — Anitáida.
CONDICIONAL Si estuviera — Anicuasu.
Si estuvieran — Anitacuasu.
Que esté — Pa ani. Si hubiese estado — Anicua epuma-
Que estén — Pa anita. nesu.
Aunque esté — Pa ani biamE. Si hubiesen estado — Anitacua epu-
Aunque estén — Pa anita biamE^ manesu.

ROMANCES DE AUSENCIA, DE LUGAR, ETC.

Por no haber estado tú— Mi mavesu En mi lugar — Erna jude pachaji.


En tu ausencia — Mi judesu ó Mi En ausencia de ellos — Tuna judesu.
En lugar de ellos — Tuna jude pa-
En tu lugar — Mi jude pachaji. chaji.
En su (de él) ausencia — Tu judesi. Por haber estado (él) — Anitia putsu.
En su lugar — Tu jude pachaji. Para estar —
Eanipuji.
En mi ausencia — Erna judesu.

Hago, etc. IMPERATIVO


Sing. 1. Eama i __ .

e-Hania.
o
2.
T«<r-
Miada j \
\ Haz tú — Haque.
3. Ichua e-Hatani. Que hagan — Pa bata cuana.
Dual. 1. Etsea e-Hania. Que haga él — Pa bata.
Plur. 1. Ecuanaia „ ) . Ve que hagan — Pa ha ecuana.
o T.,- j e-Hania.
2. Micuaneda
í

3. Ichucuana e-Hatani. CONDICIONAL

Hacia, etc. Yo hiciera— Acuave ema.


Sinq. 1. Quiema / ., . El hiciera — Tueda batacua.
Ahina.
n
2.
T^- j
Miqueda í

) Ellos hicieran — Tuneda atacua.


3. Ichua at-Ahina. Yo lo hiciera —
Eama detse acua.
Dual. 1. Etsea 1 Estoy haciendo ó diciendo Epuani. —
Plur. 1. Ecuanaja Ahina. , Estaba haciendo —Easa mane.
2. Micuaneda )

3. Ichucuana at-Ahina. Hacer ó mandar hacer:


Hago hacer — Ebamenia.
He hecho — Eama hana. Hacen hacer — Eametani ecuana.
El hizo— Ichua batana. Yo hacia hacer — Eama bameina.
Ellos hicieron— Ichucuana batana. El hacia hacer —
Tueda bametaina.
El ha hecho — Ichua ajiji. Ellos hacian hacer —
Tuneda bame-
Hice (remoto) — Haitia ó Hataida. taina.
Hizo — Hataitia ó Hataida. He hecho hacer — Eama bameitia.
Hicieron — Ichucuana Hataitia. Ha hecho hacer — Hametaitia.
Han hecho hacer — Tuneda bamejiji.
FUTURO Y FUTURO IMPERATIVO Hice hacer —
Eama hameida.
Hizo hacer —
Hametaida. _
He de hacer —
Eati. Paiti. Hicieron hacer —
Tuneda hametaida.

Ha de hacer Eati. Paiti. El había hecho hacer —
Tueda hame-
Han de hacer- Ychucuana da eata. dataitia.
Había hecho hacer — Hamedaitia. Aunque haya mandado hacer — Ame-
Ellos hablan hecho hacer — Tuneda taitia biame.
hamedajiji. Si hubieras mandado hacer — Mi ha-
metiasu.
ENTRE FUTURO É IMPERATIVO

Yo he de mandar hacer — Eama da Ojalá mandara hacer — Tame ha-


heame. metacua.
El ha de mandar hacer — Tueda eha- Ojalá hubiese mandado hacer — Cua-
meta. jasu hupa hameta.
Ellos han de mandar — Tuneda eha-
meta. FRASES TRANSITIVAS
IMPERATIVO
Me hace hacer —
Ema e^phi.
Haz hacer — Hameque. Me hacia —
Ema hataina.
Que mande hacer — Pameta. Me hacia hacer —Ema hametaina.
Que manden hacer — Pameta cuana. Me hizo — Ema ataitia.
Me hizo hacer — Ema ehametaitia.
CONDICIONAL
FRASES DE AVISAR
Si yo mandara hacer — Eama hame-
cuasu. Que me mande avisar — Pa fitia-

Si él mandara hacer — Tuaveda ha- meta.


metacuasu. Si hubieras hecho avisar — Mi qui-
Si ellos mandaran hacer — Tuneda sameitiasu.
hametacuasu.
Si yo hubiese mandado hacer — Eama FRASES DE QUERER HACER Y ESTAR
hamecua epumanesu.
Si él hubiese mandado hacer — Tueda Yo he querido hacer — Eama aja
hametacua epumanesu. puana.
Si ellos hubiesen mandado hacer — Yo hubiera querido estar alli — Ea-
Tuneda hametacua epumanesu. ma detse dapia pucua puina.

Verbo Ir — Puti
Me voy — Be ema puti. Que vaya — Pa puti.
Se va — Ecuayo. Vamonos — Me puti.
Se van (entre dos) —
Ecuabuyo. Que vayan — Pa puti.
Se van (más de dos) —
Ecuatabuyo. Tengo que ir — Quiema puji puti-
Se está yendo — Epubuyo. taji.

Se iba — Puti ana.


Se fué — Punaitia. _ CONDICIONAL
Se fué (remoto) — Putida.
Si yo fuera — Ema
puticuasu.
FUTURO Si fueran —
Putitacuasu.
Si yo hubiese ido —
Ema puticua
He de ir — Ema da eputi. puinasu ó pucuasu.
Yendo yo — Ema eputisu.
IMPERATIVO
Aunque se vaya —
Pa putita biame.
Vete, vayan — Putique. Por no haber ido —
Mave putisu.
Verbo Traer — Biise
Traigo ó estoy trayendo Eduseni. — Trae — Duseque.
El trae —Ichua edusetani. Que traiga; que traigan Pa duseta. —
Traen —
Ichucuaua edusetani. Traigámoslo —
Pa duseti.
Yo traía —
Eama duseina. Hay que traer —
Dusetaji.
EJ traía —
Tueda dusetaina.
Trajo —
Dusetana. CONDICIONAL
Traje (remoto) —
Duseida.
Trajo (id.) —
Dusetaida. Si trajeras — Mi ada edusetanisu.
Yo lo he traído —
Eama dusejiji. Sí trajesen — Edusetanitasu.
Sí hubieses traído — Mi ada edu-
FUTUROS CON JEA secuasu.
Sí hubiesen traído — Tuneda edu-
Yo lo Jiabria [traído — Eama jea du- setacuasu.
seida. Si hubieses traído — Mi dusejiji
No lo habrá traído — Mave jea du- puinasu.
sejiji.

IMPERATIVOS FORMA PARTICIPIAL

Tengo que traer — Quiema puji du- El que trae — Eduseji.


setaji.

Verbo Venir — Pue


Estoy viniendo —
Eama epusiu. IMPERATIVO
Está ó están viniendo Eputasiu. —
Yo venía —
Eama epusiu mane. Ven — Pueque. Pueyoque.
El venía —
Tuaveda eputasiuímane. Que venga — Pa pue.
Yo vine —
Eama pue ehaua. Que s'engan — Pa pueta.
Vinieron —
Tuneda puetana.
He venido —
Pueitia.
CONDICIONAL
Han venido —
Puetaitia._ Aunque venga — Pa pueyo biame.
Vino, e? (remoto) —
Pueida. Aunque haya venido — Pa puejisu
Vinieron (id.) —
Puetaida. biame.
Ya había venido — BeaUa pue eana. Si viniera — Epuecuasu ó epuepu-
cuasu.
Sí hubieses venido — Mi puecua
puinasu.
He de venir — Ema da epue. En viniendo tu — Mi epueyusu.
Ha de venir — Epueiti. Para cuando vengas — Mi epueyusu
Ha de volver á regresar — Epueicha. puji.
No habrá venido — Mave jea pueyo. OPTATIVO
Va á venir — Epue da. Ojalá no vengas— Be pueyuji biame.
Verbo Llegar; Salir — Guiña
Está saliendo — Ecuiuauani. Después de haber llegado — Tuna
Están saliendo — Ecuinanatani. beu cuinajijisu

MANDAR Ó QUERER HACER

Estaba saliendo —
Ecuinauanimane. Yo quiero hacer asi — Uja aja ema
Llegaba —
Cuinaibana. eatani.
Llegaban —
Cuiuetaibana. Yo no — Uja aja
quiero hacer asi
Se salió —
Cuinauaibana. mave ema eatani.
Llegó —
Cuineitia. No quiero hacer — Aja mave ema;
Llegaron —
Cuinetaitia. ó bien: Atai mave ebania.
Llegó (remoto) Cuinaida.
Llegaron —
Cuinetaida.

Yo queria hacer — Eama haja haitia.


Yo no queria hacer — Eama haja
Va á llegar — Ecuinajfo. mave aitia.
Está por llegar — Ecüinata da.
CONDICIONAL

Si quieres hacer asi — Uja aja mi


Ojalá que llegue — Cuajuasu €hu pa ehaniasu.
cuinayo. Si queréis hacer asi — . Uja aja mi-
CONDICIONAL cuana ehaniasu.
Si ellos hubiesen mandado hacer —
Cuando está saliendo — Ecuinana- Tuneda hametacua epumanesu.
nisu.
¿Si habrá llegado?— Aua cuinayujiji? FORMAS PARTICIPIALES
Para cuando lleguen — Tuna ecuina
puji. El que quiere hacer — Quiebata aja
Antes de llegar — Cuinajfoiinavet- eatani.
suve. Los que quieren hacer Aja eatani —
!S de llegar — Cuinayujisu. cuana ó Aja eputani cuana.

Yerho Trabajar — Mudu mudu


1. Yo — Emudumuduhania.
trabajo Ellos trabajaban — Ichucuana mu-
2. El trabaja — Mudumudu ehatani. dutaina.
3. Ellos trabajan — Emudutani e- Yo — Eama muduitia.
trabajé
cuana {'). El trabajó — Tueda mudutaitia.
PASADO Ellos trabajaron — Ichucuana mu-
Yo trabajaba — Emudumuduina. dutaitia.
El trabajaba — Tueda mudumu- Yo trabajé (remoto) — Eama mu-
duina. duida.

(^) Ejemplo de ecuana usado como ellos y no como nosotros.


El trabajó — Tueda mudutaida. Trabajen — Me mudumuduque.
Ellos trabajaron — Mudutaida. Que trabajen — Pá muduta.
Habla trabajado — Mududaida.
Hablan trabajado — Tuneda mudu-
dataida. CONDICIONALES

Yo trabajara — Eama detse mu-


Trabajaré — Eama pamuduití. ducua.
Trabajará — Tueda emuduta. Ellos trabajaran — Ichucuana detse
Trabajarán — Tuneda emuduta. mudutacua.
Yo hubiera trabajado — Eama mu-
IMPERATIVOS ducua puinasu.
Ellos hubieran trabajado — Tuneda
Trabaja — Mudumuduque. mudutacua puinasu.

'
trabajar

Yo hago trabajar — Emudu hamenia. Había hecho trabajar — Muduha-


Hacen trabajar — Tuneda emudu- medaitia.
hametani. Ellos habían, etc. (poco ha) — Mu-
duhamedataitia.
Había hecho trabajar ayer — Mudu-
hamehapuicha.
Hacia trabajar yo —
Eama mudu-
hameina. IMPERATIVO
Hacían trabajar —
Muduhametaina.
Hice trabajar —
Eama muduha- Haz trabajar — Muduhameque.
meitia.
Hicieron trabajar — Muduhame- CONDICIONAL
taitia.
Hice trabajar (remoto) — Eama mu- Si hubiesen hecho trabajar— Mudu-
duhameida. muduhai^acuasu .

Ellos hicieron trabajar — Muduha- Para hacer trabajar — Emuduha-


metaida. mepuji.

Querer; Tsada

Yo quiero — Tsada quiema. Lo quise — Tsada puitia.


No quiero — Tsada mave quiema.

No has de querer — Be tsada baji.


Yo quería — Tsadabana. No habrás querido — Tsada mave
El quería — Tsadabalfana. jea mi baña.
Yo había querido — Tsada bacua. Dijo que no quería — Tsada mave
El había querido — Tsada batacua. da puitia (*).

Quise — Tsada baitia. He dicho que no quería — Tsada


(juiso — Tsada bataitia. mave eama da puitia (^).

O He de querer.
CONDICIONAL

Si yo quisiera —
Erna tsacuasu. I Tal vez no quiere— Tame tsadftma ve.
Si hubiese yo querido —
Erna tsacua Si quisiera — Tsada pucuasu.
puitiasu. I

"
venir

Los que deseen venir — Pueja eputani


r cuana.

Querer hacer

Yo quiero liacer — Aja ema eatani. No quiero hacer


|
— Aja mave ema.
Yo quise hacer — Eama aja puitia.

Querer ayudar

¿No me quieres ayudar ? — Alia mida ema tsanaja eania?


No me quiso ayudar — Tsattaja mave ema ataitia.
No me quiso hacer ayudar — Tsattameja mave ema ataitia.

Querer decir ó poder

No quiero decir — Quisa puja mave.


No puedo decir — Cuaja quisa putai mave.

Me ama — Eibunebatani ema. Si me hubiesen amado —


Micuana
Lo amo — Ybuneda quiema. ema ibunebaitiasu (^).
No saben amar — í aibunebati bae Por qué me aman —
Ibuneda ema
ebatani ecuana putsu (^).
Para que me amen —
Ibuneda ema
ebata ecuana puji.
Me amaba — Ibunebataina ema. Para hacerse amar —
Eibuneba ne-
Yo lo amaba — Ibunebaina quiema. tipuji.
Me amaron — Ibunebataina ecuana Cuando lo aman á uno — Etse ibu-
ema(-). neda ebatani ecuanasu.
Los amé —
Ibunebaina ecuana ('^). Aun cuando me amen — Ibuneda ema

Me hablan amado Ibuneda tuque pabata ecuana biame.
ema ebatani cuana. Si me habrán amado — Aua ema
ibuneda ebatani ecuana ('^).
Aun cuando me haya amado — Tueda
Me han de amar, me habéis, etc. — ema pa ibunebata biame.
Ibune bave mi cuana ema.
PARTICIPIALES
CONDICIONAL
Si me amaran — Micuana ema ibu- Los que - íaibunebatibabe
uebacuasu. cuana.

(^) Es segunda persona de plural. C^)


Ecuana = ellos.
Amontonar — Eradaichu
Estoy amontonando — Eradaichania. Ya había amontonado — Beaua ra-
datana ecuana.

IMPERATIVO
— Eradaichasa
Estaba amontonando Amontona — Eradaichaque.
mane Eradata ni mane.
ó Que amontonen — Paradata ecuana.
Lo he amontonado — Radaichaitia No hay que amontonar — Radataji
beu. mave.
¿Porqué has amontonado? — Cuajasu CONDICIONAL
eradaichaitia ?
¿Quién ha amontonado? — Aya ra- Por haber amontonado vosotros —
dataitia? Micuana radaitiasu.

Querer ir

Quiero ir —
Putija ema.
El que quiere ir —
Quiebata putija.
Los que quieren ir —
Putija datta, Ojabí quiera ir — Cuájasuchu putija
ó sea Putija eputitana cuana. papú.
CONDICIONAL

El que quiera ir — Quiebata putija


Quería ir — Putija ema puana. epuani.
Quise ir — Ema putija pudana ó El que no quiera ir — Quiebata pu-
pudaitia. tija mave epuani.
Quise ir (remoto) — Putija ema puida. Aunque quiera ir — Putija papú
Había querido ir — Putija ema pu- biame.
daitia. Si quisiera ir — Aua putija pucua.
Yo quisiera ir —
Ema detse puticua.
Siyo hubiese querido ir Ema detse —
No ha de querer ir — Ayma putija pucua ó puina.
putija
pucua mave. Queriendo ir —
Putija puitiasu.
No habrá querido ir — Putija mave Para cuando quiera ir Putija epua- —
jeadá puitia. ni su puji.

Clavar — Tata
Yo clavo — Eama etatani. Yo mismo me clavé — Eama quitave
A mí me clavan — Etatatani ema. jatatatida.
Yo había clavado — Ema beutataida.
PASADOS
FUTURO
Yo clavaba — Eama etatani mane.
Me clavaban — Ema etatataina. Yo me he de clavar — Eama da
Yo clavé — Eama tataida. etata.
Kl clavó — Tueda tatataida. A mí me han de clavar- Dapia ema
Me clavaron — Ema tatataida ecuana. etata ecuana.
40

A mi me clavarán— Emá jea tata- Antes de clavar — Tataji mavetsu.


tacua ecuana. Yo clavara — Eamá tatacua.
Voy ;i clavar —
Etatada: Euchuda. Si yo clavase — Eama tatacuasu.
Si á mi me clavasen — Ema jeada
IMPERATIVO tatatacua ecuana.
¿Por qué no clavarían? — Cusjasu
Clava — Tataque. mave tata ecuana?
Clávame —
Tataque ema. ¿Por qué no me clavarían?— Cuajasu
Que me claven — Pa tatata ecuana jea ema mave tataida ecuana?
ema. Aunque hayan clavado Patatacua—
Hay que clavar— Tatataji.Yuchutaji. ecuana biame.
Tengo que clavar — Tatataji: Yuchu- Por haber clavado — Ema tataitia
taji quiema. eje.
Si me hubiesen clavado — Tatatacua
CONDICIONAL ecuana ema epumanesu.
Si hubiesen clavado— TataCtóor ecua-
En clavando — Tatapeitiasu ó Hu- na epumanesu.
chu peitiasu. Aun cuando hubiesen de clavarme —
Aunque claven — Pa tatata biameve Pa tatata ecuana biame ema.
ecuana. Aun cuando hubiesen de clavar —
El que clave — Aya eta tata. Pa tatatacua ecuana biame.
Después de clavar — Tatapeitiasu. Mal clavado — Mave tatdené.

Mirar — M. Echama

Yo lo miro — Eama echamania ó Yo he mirado — Eama mu cha-


ebania. majiji.
El me mira — Tueda ema echama- FUTUROS
tani.
Quiere mirar — Chamaja. Yo lo he de mirar — Eama^mu da
Quiere que se le mire Chamataja.— echama.
Ellos se están mirando — Echama- El me ha de mirar — Tueda da ema
titani. ebata.
Ellos me están mirando — Tuneda IMPERATIVO
ema echamatani.
Yo lo miraba — Eama mubana. Mira— Baque.
El me miraba — Tueda ema cha- Miíame — Chamaque ema.
mataina. No miren — Be chamaji.
Yo lo he mirado — Eama mucha-
CONDICIONAL
maitia.
El me ha mirado — Tueda ema cha- Que yo mire — Pa eama echama.
mataitia. Aunque me mire — Pa chamata
Yo lo miré — Eama mu baitia. biame ema.
El me miró — Tueda ema bataitia. Si mirara bien — Chama enicuasu.
Yo miré (remoto)
lo — Eama mu Si me mirara bien — Tueda chama
baida. enitacuasu.
El me miró (remoto) — Tuaveda Si me hubiese mirado — Tueda ema
bataida. batacuasu.
Cuanto lia lo habia mirado — Ema Si yo mirara —
Eama chamacuasu.
mu beutsunuda baida. Si miraran —
Chamatacuasu.
Para que mire él — Tueda echa-
mata puji.
Yo hubiera debido mirar — Eama Hay que ir á mirar — Chamatitaji.
mu bataji adattaitia. •ío se puede mirar — Chamataji
Para mirarme —
Erna echama puji. mave.
Por haberme mirado Erna echa- — Mirando — Chamaputsu.
manije. Acabando de mirar — Chamape
Estando mirando —
Echamachama- putsu.
nisu. Si yo fuera á mirar — Ema chama-
No hay que mirar — Bechamaji. ticuasu.
A mirar hemos venido Echama— Por qué él ha de mirar — Tu echa-
puji etse pueitia. mata putsu.
Después de mirar Chamape- — Han mirado —
Chamajiji.
putsu. Yo voy á mirar —
Ema mu echama-
Miralo bien —
Chama enique. chamati.
Por mirar he caido Echama puji— Si mirara —
Chamacuasu.
ema epuanije dajajaitia. Si fuera á mirar —
Chamaticuasu ó
Todos están mirando Pamapaya — Chamataiticu asu.
echamatani. Por haber mirado Chamaitiasu.—
No miren —
Be ma echamaji. Cuando mires —
Mi echamasu.
Hasta no ver no me voy Chamaji — Cuando estabas mirando Mi echa- —
mave puti ema epu mave. maniasu.
Es preciso que miren todos Pa- — Aunque haya de mirar Eama echa- —
mapasada chamataji. ma biame.
Para que yo mire — Eama echama Aunque haya mirado Be chama- —
puji. taitia biame.

ADVERBIOS, ETC.

Abajo — EauafiU» Al anochecer — Sinecuasu.



Acá Upia. Antes. Tiempo ha — Umantta.V. Ser.
De cuando acá — Quiegenetia cuatia. Mane. V. Haber.
Por acá —
Uda. Rato antes — Epumane. V. Ser.
De poco acá — Tsunuda mave. Aparte— Chuemame.
Adelante —
Ebisu. De aqui á un año — Pea mará cuata.
Adentro —
Emejisu. De aqui á un mes — Pea badisu
Afuera —
Etsequenisu. cuata.
Ahi —Dapia. V. Estar. Hasta aqui —
Utequeje.
Ahora —
Jeaveve. Arriba —
Ebaquiesu.
Desde ahora — Jeave genetia. De arriba —
Ebaquieje.
Allá— Chupia. Dapia. Asi —
Dajasu.
De allá — Chuge pue. Atrás — Tia. Tije.
Más allá — Chuadera. Aunque — Biame. V. Ser.
Por allá —
Chuda. Ayer— Maneicha. V. Haber.
Hasta alli — Chuteje. Ayer— Maita puicha.
Antes de anoche Chumaita— apu- Ayer— Pumaneicha. V. Ser.
dasu. Bastante — Tupu.
Tacana
Oasi — Quechidi. Mucho — Ebiasu quita.
Cerca — Narive. En ninguna parte — Mave quepia
Cerca — Uedu quitave. blame.
Como — Tupu. Nunca — Nlquletsu nu blame.
¿Cómo? — Jucuaja? En ninguna parte — Mave quepia
¿ Cuándo ? — Quietsunu ? bíame.
üebajo — Emasu. En todas partes — Quepia papú
Por debajo —Emage. blame.

A la derecha Bai eni beni. Poco — Uaclildl.
Desde —Genetia. Porque —Cuaja Jauatsi.
Después —
Dajasu. ¿Por qué? — Cuajasu? Jucuasu?
Dos días después —
Peachumaita. Jucuajasu?
Detrás —
Etibeini. Primero — Equene.
Donde —
Quieda. Al principio— Epuplrujisu.
¿Por dónde? — Quieda? Pronto — Betsuda.
¿De dónde? —
Queje? Quieje? —
A ratos Ubau ubatte.
¿En dónde?— Quieda? Quepia? Quie- Recién — Yelchu.
mani? Recientemente — Jeave ve quita.
Hacia dónde —
Queana. Al rededor — Barere,
¿Desde dónde? —
Quiejenetia? De repente — Charubutanave.
De improviso —
Charubu tanaquita. En seguida — Da genetlave.
Encima —
Ebiasu. Si (conjunción, subfijo) — Su. (Ver
Por encima —
Ebiage. nombres y verbos.)

A la izquierda Dani bai bene. El día siguiente— Chumalta.
Lejos — Utqueda. Sobre. Más que — eBlasu.
Mañana — Malta. Solamente — Vq^atK ChcJyx. .

Mañana por la mañana — Malta ápu- Esta tarde — Ihe slnecua.


daya. Temprano — Apu apu.
Esta mañana —
Jeave apudaya. En otro tiempo — Jaltlana.
Muy de mañana —
Jeave apudaya Todos juntos — Tupupaive.
quita. Ya— Beu.
Más — Ebiasu. Ya— Be... ba. Ex. gr. Be mi puej^ti
Las más veces — Ichucuata nuati su. ba — ¿Ya has llegado? (Ver frases
Menos — Plchive. 24, 25, 26.)
Muchas veces — Jucuada nuatisu.

NOMBRES DE LOS GRADOS DE PARENTESCO

Abuela — Anu. Cuñado (entre hombres se dicen)—


Abuelo — Baba. Daqui. (La hermana mayor de la
Cuñada (si es hermana mayor de la —
mujer le dice) Danasa eave. (La
mujer) —
Euane sa D'ud'du. (Si es hermana menor dice) —
D'ud'dusa
menor) —
Euanesa Dana; también eave. La hermana mayor
( le dice )

Datna. (Si lo dice la hermana del — Datnasa eave.


marido) —
Nusane. Hermana mayor — D'ud'du.
43 —
Hermana menor — Datua. Sobrino (si lo dice el tío ó tia ma-
Hermano mayor — Usi. terna )
— Bacua.
Hermano menor — Dau. Suegra — Euanesa cuara ó Eavesa
Hermano (si lo dice la hermana del cuara ó Eavesa tata cuara.
hermano mayor) — Cunu ed'di. (Si Suegro —
Eavesata ó Euanesa tata
es del menor) —Cunu chidi. ó Eavesatata.
Madrastra —
Cuarapuji. Tia (si lo dice el sobrino ú la tia
Madre —Guara. materna (^) —
Cuaive.
Madrina — Cuarapuji. Tía (si es hijo del hermano de la
Nieta— Utsecua. madre) —
Nene.
Nieto — Utsecua. Tío (dice el sobrino al tío, ó tío pa-
Nuera — Ebacuasane. terno)— Tataive.
Padrastro— Tatapuji. Tío (dice el sobrino al tío paterno)—
Padre — Tata. Juju.
Padrino — Tatapuji. Yerno —Ebaquiepunasa eave.
Sobrino (si lo dice el tio paterno) —
(M En el primer está 8 á la tía
Bui.

PARTES DEL CUERPO HUMANO

B E
Barba — Queda. Empeine — Euatsibeji..
Baso —
Epi. Encías —
Etsetsaja.
Bigote —Eque queda. Entrañas —
Edubidi.
Boca — Ecuatsa. Espalda Bichi.—
Brazo — Ebai. Espinazo —
Ebedede.
Estómago — Maesumu cuatsa.
C

Cabeza —
Echua.
Cara —
Ebu. Frente — Emata-
Cejas —Chino.
Cintura —
Etimay.
Codo —Ebatsu.
Cola ó rabo —
Etida. Garganta — Etsuijani.
Colmillo —Etsebutse. Genital (de mujer) — Ebara.
Corazón —
Maesumu.
Costado -(ÍJugeruge. H
Costillas —
Epareiri. Hiél — Viaja.
Cráneo —
Echua tsau. Hígado — Etacua.
Cuerpo —
Equita. Eam"i. Hombro — Eara ó Earapa.
Hueso — Etsau.

Dedos — Emetsaja.
Diente — Etse. Intestinos — Chiripi.
Pene —
Qui.
Pescuezo —
Eía;
Labio— Equeque. Pié- Euatsi.
Lengua — Eana.

M — Murumuruy.
Rinón
Mandíbula— Edabi.
Mano — Eme.
Mejilla — Ebuaba.
Muñeca — Emebaja. Sesos— Echua dubudu.
Sien— Ebuana.
N Sobaco — EnuQuidi.

Nalgas —Didi. T
Nariz— Ebi.
— Euatsetiadi.
Talón

Nei'vio Esauna.
Testes — Eatsudu.
Nuca — Echuamatina.
Tetas — Atsu.
Tetilla— Atsupa.
O
Trasero — Emutu.
Oidos— Eidaja rara. Tuétano — Etsaudubudu.
Ojos — Etua.
Ombligo — Tsujumutu. U
Orejas — Eidaja.
Uña (de la mano) — Emetidi.
Uña (del pié) — Euatsimetidi.
Paladaí' — Etseuuu.
Pecho — Etsedu.
Pelo — Eina. Vientre — Ede ó Etsama.
VOCABULARIO

Reverendo Padre Fray Nicolás Armentia

REUNIDO DURA.NTE LOS AÑOS 1880-1883

ADVERTENCIAS

. La D ó d equivale á th ó dh.
La D', d' ó d'd == r.
La Ch ó ch = ch francesa.
Toda voz del Vocabulario Español -Tacaño, debe verificarse en
el Tacaño- Español, único remitido por el autor.
El Vocabulario primitivo ha sido aumentado con las voces
contenidas en la correspondencia posterior del mismo Padre,
y con otras sacadas de los textos. El manuscrito original se
conserva en la Biblioteca del Museo de La Plata, al objeto de
consulta en cualquier tiempo.

Aha — Hacer.
Ahina — Hacía.
A — Casi lo mismo que Aua. Simple Aicha — Carne {Quichua).
interrogante. Aibunebata ~ Amar, perdonar.
Ababetsuajiji— Has enseñado .
Aída — Grande.
Adamati — Abrigarse. Aitia — Hiciste, cometiste.
Ada— Ya sea que. Aja ema eatani — Me está queriendo
Adde ó Ade — Vamos. hacer.
Adera — Retirar. Aja mave— No quiero hacer.
Aderajiji— Retirado. Aji — Cosa que hay que hacer.
Aderati — Retirarse. Ajiji — Hecho.
Aderatsua — Remangar. Almilla — Camiseta, vestido de hom-
Aderatsuati —Remangarse. bre.
Adi-Adi — Sucio. Ame — Mandar hacer.
Adiba — Tener asco. Asquear. Ameitia —Mando hacer.
Adida — Sucio. Amejiji — Mandado hacer.
Adune — Chontaloro, palma. Amepudaque — Manda que hagan
Adunejaja — Fruta de chontaloro. presto.
Aguada — Anta, tapir, gran bestia. Ameque — Manda tu hacer.
Ami — Sangre. Aquidu — Manzana.
Ami cuina — Salir sangre, desangrar. Aquigradaneti —
Palizada, palos
Amidene - Disenteria. amontonados.
Amipa— Flujo de sangre. Aquijanide — Piñón, purgante.
Amipanati — Acusarse, confesarse. Aquiviti — Corteza de árbol.
Ami veil ida — Sudó sangre. Asaibati — Vestirse.
Amute — Embarcarse. Asaita — Tratar bien.
Anabina — Lengua podrida, fria. Asaitaji — Bien tratado.
Ana-madada — Mala lengua, tarta- Assai — Grillo.
mudo. Assajo — Achachairu, Fruta.
Anani — Palo santo, y su hormiga. Assai -assai — Adular, tratar bien.
Anasia — Respirar. (V. Eanasiatiani.) Asse — Andar, pasear, cazar.
Anebati — Tristeza, pesar. Asse aida — Que anda mucho, an-
Ani — Estar. dador.
Aniana — Había. Asse baemave — No sabe, no puede
Anide— Mani. andar.
Anidera —
Se ha mudado de lugar. Asseina —
Andaba.

Anideraitia Ha sobrado. Assetiana —
Andaba, anduvo.
Aniderequi — Sobra, sobrante. Assi — Alacrán.
Anijude — Parte ó lugar. Ata — Tribu, aillo, pariente.
Anique — Quédate, estate. Atacua — Hicieran.
Aniña — Habia, hubo. Atacuamadati — Triste, afligido.
Anitaddadda — Aburrido de estar; Atad'dad'da — Difícil, costoso.
duro_ó pesado de estar. Ataddattadda — Fastidioso, molesto
Anitida —
Estuvo, por, se hizo. para hacer.
Aniute — Sentarse. Ataida — Crió, hizo.
Anu — Abuela. Ataitia — Hizo.
Anuaw — Gualusa, tubérculo que su- Ataji — Obligación, quehacer, se
ple la papa. hace.
Apaiti — Cambiar. Ataji camave — Que todo lo hace.
Apaña — Japaina ó patuju. Ataji mave — Que no se puede hacer.
Ape — Acabar. Nime Ataji mave — No se le puede
Apeitia — Acabe. convencer; estúpido, bruto.
Apejiji — Acabado. Ataña —Lo hizo, cumplió.
Apetasu — Acabando, cuando se Atani — Hace.
acaba. Ata saida — Fácil.
Apiba petijiji — ¿Has acabado de Atata —
Abeja hedionda.
examinar ? Atata guasa —
Abeja señorita; laque
Apiru —
Empezar, comenzar. dá mejor miel y cera.

Apuapu Temprano. Atarisi — Helécho, chusichusi.
Apuda — Obscuro, pronto. Atchada —Denso, espeso.
Aputsu — Hecho. Atejeti — Obtener, conseguir.
Aque — Haz tú. Ateminimeme — Un bruto; salvaje,
Aqueve — Haz tú nomas. genio bruto, torpe.
Aqui — Palo, árbol. Ati — Hacer.
Aquibiri — Arbusto. Atige —
Acaecer, suceder.
Aquicha— Rama de árbol. Be neda me Atigi — No se lastimen.
Aquichaji eni eni — Con muchas ra- Atsetsiatijiji — Desolladura.
mas. Atsu — Teta, mamar.
Aqui chuadudu — Árbol podado, Atsu mesiame — Destetar.
tronco sin ramas. Atsupa — Tetilla.
Aquida — Espina. Aua — Tal vez; asi será.
Auahe — Será así; así será. me Babada — Vamos á distraernos.
Ave mave — Soltera, no casada. Babaidque — Mira, prueba á mi-
Aveji mave — Soltera, sin marido. rarlo (¿í ó I'-!).

Aviri — Un palo muy duro para bas- Babe — Saber, sabe.


tones. Babe biame — A sabiendas.
Ay — ¿Qué? ¿qué cosa? algún. Babe eni eni — Sabio.
Aya — ¿Quién? Babe quisa, Quisababe — Sabe avi-
Ayani ajiji — ¿Quién lo ha hecho? sar, chismoso.
Aybiame — Algo. Babe puja — Curioso, quiere saber.
Ayda — Grande. Babetsua — Enseñar.
Ayda batida — Exten.so, grande. Babi— Uno solo.
Ayda vecha — Grande también. Babitia — Se clavó con espina.
Ayde, Aydeni? ¿Quién, quién es? Babu — Envolver.
Aydebiame — Alguno. Bacua — Víbora; sobrino (hijo de
Ayde deja — ¿Cuál hombre? hermana).
Ay de jucha aidaji — El que tiene Dada Bacua — Víbora de cascabel.
pecado grande. Bina Bacua — Culebra comepoilos;
Aideni — ¿Quién ? la churisique de Yungas.
Aydenida — ¿ Quién ? Uracua Bacua — Víbora loro.
Aydenimi — ¿Quién eres tú? Bacuapa — Trenzar, cimbar.
Aydenineje — ¿Con quién? Bacua pucarara — Víbora pirichu-
Aydenisa — ¿De quién? chío, la Surucucu del Brasil.
Aydenisa puji — ¿Para quién? Bacuina-taida —Parió.
Ayde papú viame — Cualquiera Bururu Bacua — Víbora sapo.
Ayge enieni— Que tiene mucho; rico. Bacua saua — Culebra amarilla.
Ay genetiani — De qué proviene. Bacua tabimade — Víbora yoperojo
Ay ide — Insecto. bobo.
Ay ma ay puji — Para nada. Bacuatse —
Yerba contra la morde-
Ayma — No. dura de la víbora.
Ayma daja mave — No es así. Bad'di — Mes, luna, pulga; nigua.
Ayma tupu paimave — No está igual, Bad'di atigiati (etigiatani) Luna —
Aymave — No, no haj'. llena.
Ayna, Ayname — Agrandar. Bad'di baban —
Luna creciente.
Ayname — Agrandar. Bad'di echiditanani —
Luna men-
Ayneje — ¿Con qué? guante.
Ayni— ¿Qué? ¿qué cosa? Bad'di janana — Luna nueva.
Ayni ajiji — Qué ha hecho. Bad'dujiji — Hilado.
Aypea peati — De toda clase. Badu — Tostar.
Ay — ¿ Para qué ?
puji Badujada — Impertinente, molesto.
Ay pujini — ¿Para qué, pues? Bad'du, Bad'dubad'du — Hilar.
Aysani ihe — ¿Cuyo es esto? Badujiji — Tostado.
Aytuque — Por ejemplo; esto es. Baeja — Alcanzar, conseguir.
Ayurari — Pintado; especie de pes- Baejaitia —
Lo he pasado.
cado. Baejataitia —
Lo he pasado.
B Baepatia —
Medio dia.
Baepatia buduji epuani — Está nu-
Ba (final) — Ya. blado.
Ba — No. Bai eni bene — La mano ó brazo
Ba — Ver Baque — Mira. derecho; á la derecha.
Baba — Abuelo. También quiere decir Bay — Brazo; brazo de río, laguna.
persona de respeto entre los indios Baipa— Cielo.
y de su raza. Baipacha — Poza.
Baipa ueda — Cielo despejado. Bed'da — Que sobrenada.
Baitique — Mira no más. Beddatsua — Sobrenadar.
Baja — Pedir; comprar. Bedede —
Mango; v. g.: de cuchillo.
Baji — Rocío, sereno, escarcha. Bedi — Flato.
Bame — Mostrar; hacer ver. Be ehati — Ya he de hacer.
Bametaitia — Me ha mostrado. Bei — Perico ligero; el perezoso.
Baña — Sembrar; plantar un árbol. Beiba — Halago, cariño; halagar.
Banacua — Lagarto. Beibaque —Acaricíalo.
Banacuapa — Peni; especie de la- Beibi — Alegría.
garto. Beibiji — Alegre, contento.
Banu — Sal. Beibipa —
Águila (especie).
Banupatseda — Salado; Beida — Contento.
Baquibanda — Alto. Beidaji —
Está alegre, contento.
Baquibaquiji — Pintado con listas. Bei saua —
Perico amarillo.
Baquiquiji —
Pintado con listas. Beitu —
Mandar; despachar.
Baquiji-baquiji —
Rastro, rastrear. Beja beja —
Agua turbia.
Barere — Alrededor. Bejada eavi —Agua turbia.
Barere atique— Vuélcalo, dale vuelta. Bejidu-que — Mécelo.
Barere barere — Dar vueltas. Be mesituji — Que no jueguen.
Barerepu — Dar vueltas. Beni — Viento.
Basaita —
Componer, arreglar. Beniguatsunu— Remolino de viento,
Basaitajiji —
Adornado, compuesto. huracán.
Baseta —Componer. Beninai —
Aguacero con viento.
Basia —
Entretener, engañar. Benijubida — Ventarrón.
Basipasa —
Árbol de mascajo ó lacre Bequidi —
Garrapata.
vegetal. Beta —
Dos.
Basume — Yapa,joche pintado, es- Betatunca —
Veinte.
pecie de conejo, cavia paca. Betana —
Los dos.
Bata —Retírate, me estorbas. Beta ve — Dos no más.
Bata — Un árbol. Betsa — Nadar: bracear.
Bata eni —Bonito, vistoso. Betsa babe —
Saber nadar, nadador.
Bataitia — Ha mirado. Betsaji —A nado.
Bata pea— Distinto, diferente. Betsuda —Ligero, pronto.
Bataji epuaui —
Se está viendo. Beu — Ya.
Bataji papú —
Que se vea. Bi — Palma real de las chimas: man-
Batani — Ver. zana.
Batasiu— Vomitar. Bia — Orinar, piojo, avispa.
Batsaja— Acuayaco, paquió. Biabatsa — Gonorrea.
Batsuaque — Mira hacia arriba. Biacuahua— De rio arriba.
Batsunu — Ciervo ó venado de pajo- Bia eja — Liendre.
nal. Biadera — Vaciar.
Bauda — Largo, alto. Biaduuu — Forrar, envolver.
Bauna — Crecer, alargar. Bia eteque — Hagan camarote.
Bauname — Estirar, hacer alargar. Biaguana — Vengarse.
Be — Que no; no. Biaide — Velar.
Be — También significa: ya. Biame — También, nada, aún, toda-
Be aichaji — No vuelvas á hacer. vía, aunque, en cuanto. V. Ser —
Be aji— No hagas. Papú biame.
Beaua — Antes, no ha mucho. Biami — Defender, mediar, suplicar.
Bebada — Chicha espesa. Biamimia — Encomendar.
Becho — Mono silbador. Biarucua — Enjuagar.
Becho ejuru — Mono silbador bayo. Biarusu — Enjardelar.
Biasu. V. Ebiasu —
Sobre, por, para. Bui — Sobrino (dice el tío paterno).
Biata -- Una palma como la jipijapa. Bu iyuda — Serio, grave.
Biatipei —
Apurarse. Bu madada — Mala cara.
Biatuche —
Defenderse, resistirse. Buna deve — Hormiga negra (muy
Biatuche aqui —
Para qne defienda. venenosa).
Bibi —Chupar caña. Buna eni — Hormiga choca lanosa,
Bichadi —
Reuma. (muy venenosa).
Bichi — Lomo, espalda. Buni — Perdiz.
Bidi —
Paloma. Bupeje — De un solo lado.
Bidinaida — Sufrió. V. Credo — Iche- Buque — Acompañar.
nuda. BuquGJi — Compañero.
Bido guasa— Una especie de abeja. Burida — Risueño.
Bidu — Ají; vergüenza. Buriburi — Risueño.
Biduame — Avergonzar á otro. Bururu — Sapo.
Biduameitia — Lo he avergonzado. Bururu bacua — Víbora sapo, muy
Bidumimi — Mentir. venenosa.
Bidu quita — Muy mentira, Buruburu bae mave — No puede
Bidutada — Vergíienza. moverse.
Bidutaji — Da vergüenza. Buseapa — Volcar; v. g.: un cántaro.
Biguá — Marimono, mono negro. Busu — Pus, materia.
Biguá rare — Marimono asado. Busu hameji — Amateriado.
Bina — Murciélago. Bute — Bajar.
Bina bacua — Culebra comepollos, Buteni — Bajar.
la churisiqui de Yungas. Butsama — Grande y grueso.
Binabina — Sur; frió. Butse — Igual, parejo, recto.
Binada— Frío. Butse mave —
Sin igual, sin cora-
Binana — Enfriar. pañero.
Bini — Cera. Butsepi —
Recto, derecho, claro.
Binidere — Cera colorada, mascajo. Butsepi quisa —Decir la verdad.
íipa- uila. Butsesu —
Delante, en frente, en di-
Bipaiditi — Perdiz de pajonal. rección.
Biqueda — Pesante. Buturu — Caracol.
Biribiri— Delgadito (v. g.: un palo). Buve — Guayaba.
Bisami — Lunar. BuvecM — Guayaboche (árbol duro).
Bitada —
Dulce, dulzura.
Bititi — Águila (especie). C
Bitsequi— Puntiagudo.
Biu — Ensartar Cacatara — Águila real (con corona).
Biúque — Macono (ave nocturna). Cachu — Mascar.
Biuquey — Tucán (ave). Gaitera — Vela, luz.
Bu — Cara, rostro. Cama — Todo.
Buauádapu — Bofetada. Camururu — (fruta).
.Jocorc')

Buabuadapujio — Dar una bofetada. Carara — Roncaí': Eracacani — Está


Buata — Yuquilla (raíz medicinal). roncando.
Buauádapu — Bofetada. Caru —Quebrar, romper.
Bubeta — Dos caras: falso, hipócrita. Cauachiri —
Centinela. (Se dice con
Bubu — Basura. más propiedad del que acecha em-
Budu — Nube. boscado).
Budubudui — Caña agria. Cauachiri puji — Traicionero, el que
Buduji — Nublado. acecha.
Bue — Chuchio, cliaro, caña brava. Cauachirique — Espíalo.
Bueda— Salado. Confesa puana —
Confesar hacía.
Tacana
Cuaba— Canoa, embarcación. Cuatsa teri — Tapar; v. g.: cántaro ó
Cuabadu — Cedro. botella.
Cuabe —Yuca. Cuati — Leña.
-

Cuabe Cuabi — Yuca asada. Cuati bueda Fuego. —


Cuabetsa —
Volar. Cuati chebeque Esparrama— el
Cuabi — Asar, asado; manchar. fuego.
Cuabijiji —
Asado (en chapapa) — Ra- Cuati dared'da — Leña encendida,
rejiji. fuego.
Cuada cuada— Terreno desigual. Cuati darehaque — Haz arder el
Cuadata — Zanja. fuego.
Cuad'de — Espantar;- botar. Cuati etua —
Fogata.
Cuad'de juse —Espantar; botar. Cuati irutsuhaque — Enciende el

Cuad'deme —
Hacer botar, fuego.
Cuad'detaitia — Lo ha separado. Cuati timeque — Atiza el fuego.
Cuadiba —
Espiar, asomarse. Cuati turuque — Enciende fuego.
Cuaiba — Tía, hermana de la madre. Cucbi — Cerdo, chancho.
Cuaipa — Qué es, cómo es. Cuaba- Estrenar.
Cuaive — Tia (de sobrino materno). Cuejiji — Usado.
Cuaja — Cómo, por qué. Cuina — Llegar, parir, venir, nacer,
Cuaja bátame —
Qué color, qué fi- salir (ver verbos).
gura. Cuipave ama — Tal vez sería yo no
Cuaja jea — Cómo será; según y con- más.
forme.
Cuajapiba neje — Con qué intención. CH
Cuajasu — ¿Por qué?
Cuajataimave ebania — Estoy sin Chacachaca — Musgo.
saber qué hacer. Chacu — Buscar.
Cuana —
Las, los. Chacuatsa — Calumniar.
Cuapa — ¿ Qué es ? Chacha — Flor.
Cuapicuapi —
Está blandito; y. g.: un Chadau — Podar.
plátano maduro. Chadi — Llaga.
Cuara — Madre. Chadi deva — Llaga negra, viruela.
Cuarapuji —
Madrastra, madrina, pa- Chaditiji — Llagado.
trona. Chaduquey — Venado de pajonal.
Cuarara —
Hervir. Chaepunetive, chapuñonetive— Am-
Cuareda — Claro, trasparente. bulante, sin destino,
Cuasa. V. Cuase Calentar.— Chaguana —
Toro (pescado grande;
Cuase — Caliente; cacao. pesa hasta cuatro quintales).
Cuase cuase uaichidi —Tibio. Chahaitive —
Calumniar sin motivo.
Cuasu — Rana. Subfijo que hace im- Chaiguani —
Sapacala hediondo.
perfecto de subjuntivo. Chaive —
Comadreja.
Cuatisu —
En el fuego. Chajá, Chaha —
Hecho en vano, inú-
Cuatsa budi Besar.— tilmente.
Cuatsa —
Achacar; imputar. Chajaquinative —
Natural, ilegítimo,
Cuatsana —
Achacado. los que no son casados.
Cuatsasia —
Mandar. Chama — Mirar.
Cuatsasiajiji —
Mandado, obligado. Chamacama — Con dificultad, apenas,
Cuatsasu —
Besar. por fin.

Cuatsa peada — Un bocado, un tra- Chamimichamimi — Hablar sin ton


go, una palabra, una boca, ni son.
Cuatsataiti— Achacar; imputar. Chanapa — Conocer.
Cuatsataitia — Le ha imputado. Chanapa bae mave ~ Desagradecido.
Chanapaji mave — Sin conocer. Chuchu — Mamar,
Chanapa mave — Desconocer. Chuchudiji — Destetar.
Chapichapi — Arrugado, acluicharra- Chuchumesia — Destetar.
do, aplastado, vaneado, v. gr. el Chuda - Por allá.
arroz. Chudu — Punzar, sangrar.
Chapu basea — De balde miente. Chudu — Recoger.
Chapuitichapuiti Loquear. — Chudujiji — Punzado.
Chapuitive —
De balde no más. Chuemame — Aparte.
Chapuru — Aretes, zarcillos. Chuge — Paga, valor de alguna cosa.
Chara — Tábano. Chuge bute — Bajar el precio.
Chariridi — Cosquillas. Chuge nada -Caro.
Charubu tanave ó tanaquita — De Chuge pichi — Barato, de poco va-
repente, de improviso. lor.
Chatageve — Los que no son casa- Chuge pue — De allá.
dos y viven como tales. Chugetia — Pagar.

Chauara Palma de pajonal, de cu- Chumagege — En la banda opuesta
yos cocos hacen sortijas; son duros del rio.
como marfil. Chumaita — Pasado mañana, antes
Chebeque cuati — Desparrama el fue- de ayer, al día siguiente.
go (con el fin de apagarlo). Chumaita apudasu — Antes de ano-
Chepere — Tortuga de los lagos. che.
Chico — Tordo. Chumaita puina — Anteayer.
Chidi — Pequeño. Chudinume — Con toda su alma.
Chiditaname — Acortar, achicar. Chunipeada nuati — Una sola vez.
Chiguama -Munimuni — Arbusto. Chupia — Allí, allá .

Chiloma — Mezquino. Chupuque — Camina.


Chiloma mave — Generoso, liberal. Chuquitaname — Con todo su cuerpo.
Chimuri — Chamuscar, soasar. Chura — Levantar al aire.
pChitto (nó u) — Cejas. Churechure guaripa — Gallina alta.
IChipilo

Dinero, plata. Chutege — Hasta allí.
Chiqui — Peste. Chuteje — Hasta allí.
Chiqui anidera babe - Peste conta-
glosa.
, D
Chiqui madadacuana — Enfermeda-
des, malas pestes. Da — Á veces el.
Chiri —
Afijo de diminutivo. Dabatame — Parecido.
» Chiripi —
Tripa, panza, intestino. Dabibita — Moreno.
j
Chirupa — Una palma pequeña, en Dabu, edabutani — Está comiendo,
macollos, sin espinas, de fruto co- V. gr. un perro, comida caldosa.
mestible. Dacadaca —
Crespo.
Cliita — Caña de azúcar. Dacua — Denton (pescado).
I
' Chita ejude — Cañaveral. Dacua — Jurgar, cerner.
^Choadera — Más allá. D'acuad'dacua — Lavar.
Choai — Cabezón. Dacuajiji — Cernido.
Chotati —
Fornicar. Dacuataji — Se cierne, hay que cer-

Chu Apurado.
Chuadera— Más allá. Dada — Escalera de un solo palo.
Chuadeu — Pelado de la cabeza, ra- Dada bacua — Víbora de cascabel.
pado. Dad'da dad'da —
Gradas.
Chucuaque — Desiguálulo. Dad'dad'da — Con gradas.
Chucuiro — .Vrbol de mascajo, ó lacre Dagenetia — En seguida, después.
vegetal. Da genetia ve — l<]n seguida.
- 52

Daididaidi — Renegón, bravo. Datupu veicha —


Del mismo modo,
Daitia — Quebrar, v. gr. un plato. asimismo, igualmente.
Daja — Asi es. Bau — Hermano menor, primo me-
Dajabiame, dajapapubiame — Aun- nor.
que sea así. Baui bai bene — Á la izquierda.
Daja cama —Asi todo. Bauna mutsu — Arrancar de raíz.
Bajada —Ralo, no tupido. putijaBaua — Deseaba yo ir.
Bajada — Taimado. Bauna mutsu — Arrancar de raíz.
Bajaja —
Caer. Bauque vecha — Equidistar.
Bajajame —
Hacer caer. Bede — Loro de cola larga.
Bajapuicha — Así no m.'is es. Bede — Raspar, pelar.
Baja quita bátame — Así ni más ni Bei— Campo, lugar baldío.
menos. Beiji— Hay campo.
Bajasu —Ahora más tarde, después, Beijisu— En lo raso.
Beja — Hombre, varón, macho.
Bajasuchidi — De aquí ú un mo- Bejave — Hombre no más.
mento. Bejeda — Espeso, remontado; un cam-
Bajasuchu— Después, más tarde. po en que ha crecido la maleza, ó
Bajasumu — Pues por eso, después. un camino.
Bajasupuji — Para de.spues. Bemedeme — Fofo.
Bajatatse — Pareados, juntos. Bemu buturu — Caracol.
Bajave — Así no más. Berena — Colorado.
Bajavecha —
También, así también. Beruque cuati— Golpea el eslabón,
Bama — Tapar, cubrir. saca fuego.
Damajiji — Abrigado, tapado. Detete —
Apasanca, araña venenosa,
Bame — Tal vez, puede ser. buia Betete, Saui Detete Especies —
Ba mu_— Ese será, por eso. de apasancas.
Bamudamusu — Nublado. Betsesa— Nuestro, de nosotros.
Bamuque — Apaga. Beuadeua — Amoratado.
Baña — Hermana menor. Beuque Cortado— (de un golpe).
Banajasu eani — Cerca de eso está. Bevena — Negro.
Banasa eave — Cuñado, dice la her- Bi — Zancudo.
mana menor. Dia — Abrir, ave, comer.
Bapa — Cocinar, cocer. Diaba — Probar, gustar.
Bapaba — Tocar, tentar. Dyababe hiya — Empalagarse.
Bapati — Sábalo, pescado. Diadia — Comer.
Bapia — Allá, ahí, allí. Diadiaja — Hambre.
Bapuju — Bofetada, reventar. Diataitia — Comió, has comido.
Baqui — Cuñado (entre hombres). Diatisa — Chala de maíz.
Bara — Gancho, garfio, muesca. Diavitide, mutum— Pavo del monte.
Baradara — Flecha de chonta con Dibi — Chupar caña.
garfio. Dica — Estertor del pecho agitado
Barara — Pv,ayo. por , tos.
Bareaque — Enciende. Dicadica — Pedazar menudo.
Baredare — Pintado, atigrado. Dichu — Embarrar una pared, etc.
Bared'da — Ardiente. Dichuji — Embarrado.
Baruru — Chispa. Dida — Noche.
Bata — Barbasco para pescar. Bidasu — De noche, por la noche.
Batsunu — Entonces. B'id'di — Trasero.
Batti — Tortuga. Bidi — Tacuara, bambú.
Battipacha — Galápago, tortuga de Didi — Sauce, nalgas.
charcos ó curichis. Didia — Mono nocturno.
-^ 53

Didia aida —
Hambriento. Duininiame — Hacer enojar.
Dije — Maiz. Dueji eni eni — Flarto, bandada.
Dije eju —
Mazorca de maiz. Duja — Espantar.
Diju —
Pellizcar. Dujad'da — Molesto.
pimabue, zamuqui — Palma. Dujaduja — Molesto, fastidioso.
Dimia — Teñir. Dujajiji — Molestado.
Diozua — El Dios. Duju — Entre. Yer Dujusu.
Dipi — Cicatriz. Dujuba— Aborrecer.
Dipitaji — Secar el rio con atajo. Dujuduju — Moreno.
Diqui — Untar. Dujusu— Adentro, de entre, en el
Diqui — Frotar, bruñir. centro.
Diqui diqui — Crespo. Dujutu— Escuerzo.
Diquidiqui — Untar. Dumerara — Hueco.
Dirá — Ari'ancar, sacar, desteciiar. Duinini — Enojarse.
Dirajiji — Destechado, destapado. Duininiame — Hacer enojar.
Diraque ihe cuana— Saca estos. Dumi — Evacuar el vientre, excre-
piri — Crujir. mento.
Diripedu — Retazo. Dumitajajai — Escarabajo.
Diriri — Resbalar, rehuir. Duniduni — Serpentear.
Diru — Pelar yuca ó papa, etc. Dunu — Arropar, envolver.
Dirui — Trampa. Duppa — Peine.
Dirui— Pato de curichi. Dupapa — Sapacala.
Diruque —
Tápalo todo. Dupatse — Diente de peine.
Dita —
Juntar. Duquey — Venado.
eDitatiani —
Se están reuniendo. Duqueibuna — Hormiga colorada lar-
Ditti— Canasta de hojas chamuscadas. ga, muy venenosa.
Ditti ducu —
Canasta sin chamuscar. Duqui — Cosquillas.
Ditti tad'da— Canasta doble, fuerte. Dureda — Blando.
Diu —
Rasgar. Duse — Traer.

Diuadiua Destrozar en pedazos me- Dusu — Llevar.
nudos. Dusuqueve cuana — Llévalos, guía-
Du — Cascabel. los.

Du — Maneche; monocoto. Duttu —


Punzar, herir, cornear.
Dubija — Entresacar. Dutua— Volcar, echar liquido en otra
Dubidiji — Hueco, v. g. un palo. vasij a .

Ducad'duca — Mono lanudo. Duttujiji — Herido.


Dud'dud'du — Capihuara, conejo de Duttutaitia — Lo corneó.
agua.
D'ud'du — Hermano mayor. E
D'ud'dusa eave — Cuñado.
Dudiaque, susiaque — Pulverízalo Eadauadauania — Me estoy esforzan-
menudo. do, estoy bregando.
Dudidi — Concha. Eadibania — Estoy asqueando.
Dudu — Gotear. Eaduju— Mario de maiz.
Dudu — Moler. :^¡^uani— Me estoy criando, v. gr. po-
Due — Ensartar. llos.
Dueba — Medir la profundidad. Eaji— Hemos de hacer. Ecuana.
Dueda — Profundo, hondo. Eama — Yo, activo.
Duedasunubi — Irse ú lo profundo. Eama epibania — Estoy pensando.
Due^naque — Estiende. Eami — Cuerpo, carne.
Du icha — Derramar agua. Eana — Lengua.
Duinini — Enojarse. Eana bina — Lengua podrida.
54

Eana cuatsa eani — Está echado de Ebania — Yo veo, estoy viendo, mi-
bruces. rando.
Banana — Criatura. Ebaque — Arriba.
Eani — Hay, esta, tener; ver verbos. Ebaquieje — De arriba.
Eania — Ver Ehania. Ebaquiepuna — Hija.
Eaniji— Asiento. Ebaquiepunasa eave — Yerno
Eapa — Raudal. Ebaquiesu — Arriba.
Eapudania — Urge, es urgente. Ebara — Genital de mujer.
Eara ó Earapa — Hombro. Ebatsu — Codo.
Easeneti — Caminando, paseando. Ebayu — Puji. O^OA,». Ve/i, fyyU^oA, .

Easetani —
Están andando. Ebedede — Espinazo.
Eatani —
Está haciendo. Ebeitiani — Está mermando ó dis-
Eatasa mane —
Estaba ó estaban ha- minuyendo.
ciendo. Ebiadunuji— Fardo.
Eati— Voy á hacer. Ebiage — Por encima.
Eatipuji — Para ir á hacer. Ebiamimiata puji— Para que ruegue.
Eatitani —
Están haciendo. Ebiani — Narices.
Eatsi — Pajonal. Ebiasu — Sobre, encima, más que
Eatsi ere— Pajonal pequeño. más.
Eatsudu — Testes. Ebiasu quita — Mucho.
Eaua — Tierra. Ebidina — Conseguir.
Eaua baitsaua — Donde se acaba la Ebidina puji — Para conseguir.
tierra. Ebidinatani — Consiguen, obtienen,
Eauani — Abajo. ganan.
Eaua pamapa — Llanura. Ebisu — Adelante.
Eaua rutuda, ó rutuji — Barrial, ce- Ebu — Cara.
negal. Ebuaba — Mejilla.
Eaua neti babe — Aclimatado. Ebuana— Sien.
Eaveda — Ahora, en este momento. Ebuteji— Puerto, bajada, descenso.
Eave — Marido. Ebutsesu — En presencia, delante de.
Eavesatalíb- Suegro. Ebutudu — Poro grande.
Eavetiani —
Casamiento, boda. Ecuabetsani — Está volando.
EavezatíeíW cuara —
Suegra. — Asado.
Ecuabi
Eavi eavi —
Fv,alo, aguanoso. — Se está yendo.
Ecuabuyo
Ebabada ama — Voy á visitar. — Señor.
Ecuai
Ebabani — Está paseando, visitando. Ecuana — Nosotros, ellos.
Ebabequisatiani — El que enseña á Ecuaneda — A nosotros.
otros. Ecuaneseda — De nosotros.
Ebacua — Hijo. Ecuáneseda puji — Para nosotros.
Ebacuapacha — Cielo. Ecuaretsesa — De su madre.
Ebacuapacha buduji — Cielo nu- Ecuaruru — Charco de sangre, remo-
blado. lino.
Ebacupuji— Ahijado, hijastro. Ecuaruruneti — En el remolino,
Ebacuasane — Nuera. Ecuatabuyo — Se están yendo.
Ebad'de — Está colgado, parado. Ecuatsa — Boca.
Ebad'du — Hilado. Ecuatsasia — Mandar.
Ebadu — Tostado. Ecuatsatani— Se está achacando.
Ebai — Brazo. Ecuayo — Me voy.
Ebajania — Estoy pidiendo. Ecuinameji — Partera.
Ebajati — Voy á pedir. Ecuinanani — Está llegando.
Ebametani — Esti mostrando. Echa — Rama, gajo.
Ebani — Nombre. EcLacua ayu — Renovar.
55 -

Echacha, eichacua — Nuevo. Ediababani — Está probando, gus-


Echamaji —
Mirar. tando.
Echana — Con rama y todo. Ediadiaja —
Hambre.
Echanapa — Conocer, conocido. Ediadiani — Está comiendo.
Eciíanapa icha — Marcar, señalar. Edichuji —
Embarrado.
Echeua — Conchavar. Edidi —
Camino.
Echua — Cabeza. Edidi buabuasu —
A un ladito del
Echuadubudu — Sesos. camino.
Echua eina — Cabello. —
Edime Dar ó hacer beber.
Echua matina — Frente, nuca. Edimesu — Adentro, en el interior.
Echua pauaji — Almohada, cabecera. Edipata— Borrar, destruir.
Echua tsau — Cráneo. Ediqui — Juyaca, palos para encen-
Echubibiani — Se está marchitando. der fuego por el frote.
Echucuata — Demasiadamente. Diquiputsu cuatipa emiti — Hagan
Echucuata eyapacatani — Pondera fuego con juyaca, ó por frote.
demasiado, exagera. Edira —
Destechar.
Echuchi — Bollo, pasta. Ediririani —
Se está resbalando.
Echuduji — Punzado. Editatiani —
Se está juntando.
Edacua — Cerner. Editatitani —
Se están juntando.
Edacuaji — Cedazo, cernido, lanzada. Ed'dube —
Isla en el rio.
Edada — Cabo, mango. Edubidi —
Entrañas, centro.
Edaidiani — Están aullando los pe- Edubiuji —
Embudo, echador.
rros, están renegando. Ed'dud'duani —
Está moliendo.
Edaitiani — Se está irritando, v. gr. Eduduani —
Está goteando.
la llaga. Edudubad'de — Está goteando, cho-
Edaua — Cuerno. rrera.
Ed'danaja —Corva de la rodilla. Ed'dud'uji tumu — Piedra de batán.
Edapuju, edapupu —
Isla de monte Ed'due — Pariente.
en un pajonal. Edue — Sarta.
Edararati —
Erizarse. Eduipudatiani — Se está cansando
Edata —
Bofes. pronto.
Edatatani —
Cacarear la gallina. Edujani — Atorarse.
Edau — Raíz. Eduju, edujusu De mal modo, en —
Edaua — Verde. medio.
Edauadauauia — Estoy bregando, me Edunuji — Retobo, fardo.
estoy esforzando. Edunurisi Retobo. —
Edau bita — Regaliz, raíz dulce. Edutuji — Punzón.
Edavi — Quijada, mandíbula. Ehabania — Estoy «.prottoiando á
Edavitauani — Se está negreando. hacer.
Ede — Vientre. Ehania — Estoy haciendo.
Ede ave — Muchacho. Eibianisu — Están hediendo.
Edede — Brazo del rio. Eibibatani — Experimentan hedor.
Edemanu — Hambre. Eichayupuji — Para volver á poner.
Edeneni— Diarrea. Eichetaiti — Ha de pegar golpear ó
Edeque bade — Pender, está col- azotar.
gado. Eichenuqui satiani — Estoy rogando.
Edere — Criatura. Eichetitani —
Están peleando.
Edetsuitsui — Retorcijón de vientre. Eidabajataji —
Hay que oir.
Edetutsu — Aventazon de vientre. Eidabajatani —
Están oyendo.
Edeuani — Amoratado, solapado. Eidaja —
Oreja, asa.
Edi — Viejo. Eidaja rara El oído. —
Edia — Abrir. Eidajaya —
Por las orejas.
56 —
Eidami— Criatura de pechos. Ejubu — Cogollo.
Eide — Vivo, salvo, remedio. Ejude — Pueblo.
Eide batiene — Se está riendo. Ejudeini —Barbecho.
Eide cuana — Los vivos. Ejuduji —Vestido.
Eide da ema ajiji — Se me han es- Ejuduneti —Cerviz.
capado. Ejutcuaji —Para aumentar.
Eide dere— Abeja colorada. Ejutcuatiani — Está aumentando,
Eide deve — Abeja negra, oscura. multiplicando.
Eide ema pujiji — He salvado. Ejutsesua — Rebotar.
Eide epuani — Est;i salvando. Ejuruani — Está encaneciendo, blan-
Eide pu — Salvar, escapar. queando.
¿ Eide pui^ti — Ha de salvar. Ema — Yo, pasivo.
Eide puji — Para despertar. Ema biasu — Por mi, para mi.
Eideticiía — Ha de vivir. Ema buqueji — Mi compañero.
Eidesa — Está despierto. Emacuahua — Rio abajo.
Eideta puji — Para que despierten. Emadajachua — Rodilla.
Eidi — Chicha, beber, Ema danebameitia — Yo le he cau-
Eidimetani — Dar de beber. sado pesar, le he afligido.
Eidititani — Están bebiendo. Emadatti — Feo.
Eidi tsetsada — Chicha fuerte. Emad'di — Goma, resina.
Eidue — Piemedio. Emajaititani — Están guerreando.
Eiguametani— Lo está haciendo lla- Emaje (j ó g) — Por debajo.
mar. Emanajasu — Mi vecino.
Eimea — Figura, efigie. Emaneje — Conmigo.
Eina —
Hoja, pelo, pluma, paja an- Ema nime tucheda — Soy valiente.
cha de los barbechos llamada sujo. Emanuicha — Ha de morir.
Einacua —
Ver Eynaoua. Emanubaema¥e — Inmortal que no ,

Eina emuruani —
Está creciendo el sabe morir.
pelo. Emasu — Debajo.
Eina metani — Elstá haciendo aga- Emata — Cerro, serranía, frente.
rrar. Emata dedeje — Quebrada.
Eina muru — Crecer las plumas. Emata bacua — Vibora de serranía:
Einapatianí — Está llorando. tiene el pecho colorado, muy ve-
Einatsiuatitani — Está espiando. nenosa.
Eiruji- Venta. Emata vitsequi — Punta de cerro.
Eja —
Huevo. Ematina — Cumbre.
Ejachatiani — Está espesando. Ematseilatani — Castigo, penitencia.
Eja ibi —
Huevo clueco, podrido. Ematsetani ema — Me está casti-
Eja jare —Yema de huevo. gando.
Ejanana — Criatura. Eme — Mano.
Eja pasa —
Clara de huevo. Emejatsa — Dedo de la mano.

Ejaritiani Se está quebrando. Emebaja — Servir, muñeca.
Ejatiani— Está poniendo huevos. Eme chua ay — Dedo pulgar.
Ejatsudua — Testes. Emeduju — Puñado.
Eje — Por, bollo. Emejatsa— Dedo de la mano.
Mi. eje — Por ti. Emeji — Local; Hostiameji — Caja
Ejobume — Inflar. de hostias.
Ejeminia — Yo recibo. Emejisu —Adentro,
Ejemitani — Está recibiendo. Ememe — Aro, tambor, bombo.
Ejetttsutani — Está respondiendo, Emesu — En la mano, debajo.
contestando. Emetidi —
Uña de la mano.
Ejije — Monte. Emetsaja — Dedo de la mano.
Emebaja — Servir, muñeca. Enuati —
Ir para regresar.
Eme chua ay — Dedo pulgar. Enuguidi —
Sobaco.
Emeduju — Puñado. Epairujeji —
Travesano.
Emejatsa —
Dedo de la mano. Epairuji —
Cruzado, atravesado.
Emeji — Local; Hostiameji — Caja Epani —
Esti llorando.
de hostias. Epareiri —
Costilla.
Emejisu — Adentro. Epasaneti —
Está blanqueando.

Ememe Aro, tambor, bombo. Epasiqui —
Correa ancha.
Emesu — En la mano; debajo. Epatani —
Están llorando.
Emetidi — Uña de la mano. Epatasa —
Están llorando.
Emetsaja — Dedo de la mano. Epauanimehaque — Hagan carpa.
Emetse — Dueño, propio. Epeatianiu — Está degenerando.
Emiji — Cosa mascada. Epeji— Caspa, escama.
Emipanatiani — Me estoy confesando. Epene — Atajo.
Emitsiani — Está quieto, tranquilo. Epepatiani —
Se está revolcando.
Emitsua — Alzar, agarrar. Epereji —
Amigo.
Emiuada — Voy ú dar de comer. Epereti —
Voy á visitar.
Emiuania — Estoy dando de comer. Epetuji —
Vado, pasage.
Emumuy — Poro. Epi — El vacio, vaso ó berija.
Emutu — Trasero. Epibania — Estoy pensando.
Ena — Caldo, agua, arroyo, rio. Epibapibani ema —
Estoy confun-
Enabaque — Arroyo. dido sin saber que hacer.
Enabay — Ala. Epibatiani —
Acordando estoy.
Enabue — Poza. Eppidi —
Cusí, palma parecida al
Enabitauisu — Cuando se bañan. Motacn.
Enacuatsa — Desemboque; junta de Epiraratiani —
Se está desenvolvien-
rio. do, desenredando, desdoblando.
Ena enubiani — Está creciendo el rio. — —
Epu por Pue Venir (ver verbos).
Eua epachiditi — Se estrecha el rio. Epu — Hacer, decir.
Enaja — Cuello, pescuezo. Epuani — Está haciendo, diciendo.
Enaje — En la orilla del rio. Epu barereni —
Está dando vueltas.
Enajutujutu — Playa. Epubuyo —
Ver verbo Ir.
Ena maje — En la orilla del rio. Epuderani — Se está trasladando.
Enana cuiua — Nacido antes de Epue — Vendrá.
tiempo. Epue biame — Aunque haya que
Enanada — Poza pequeña. venir.
Enanatani — Urdimbre para tejidos. Epueicba — Ha de regresar.
Enanave — Tiernito. Epuegusu — Cuando venga.
Enanetani, enametani — Se está lia- Epueiti — Ha de venir.
pando ó aumentando el agua. Epueni eni eni —
Se está empeo-
Enapaju — Ola, olada. rando (un enfermo).
Euariati — Me voy á acei'car. Epue zinesu —
El dia que venga.
Enasuapa — Cuervo, gallinazo. Epujaja —
Plátano pintón.
Enebatiani — Está resentido. Epumane — Era, ha sido; rato antes.
Enebatitani — Estás triste. Epuna — Mujer, hembra.
Eneiquita — Ciertamente. Epunave — Muchacha.
Eneive — Cierto, en verdad, cierta. Epunetisu — En otra parte.
mente. Epuñoneti — Andar, vagar, paseando
Eni — En verdad. cerca.
Enidu — Alma, sombra, fantasma. Epupe bae mave — Que no se acaba.
Enime — Genio (ver Tique). Epupiruana — Comenzó.
Enitique — Bien (adverbio). Epupirujisu — Al principio.
Tacana
58

Epupuani— Está dormitando. Erubutanametaui — Se está asus-


Epuratiani —
Roncha. tando.
Epuriji —
Dejar de hacer. Erueja — Al través.
Eputasa maue —
Estaba haciendo, Erujiji — Trama de tejido.
diciendo. Esa — Estar echado.
Eputisu — Cuando vaj'a. Esaibaji — Vestido.
Eputupu — Suficiente, gallardo. Esaibania — Estoy usando.
Equebibi — Barranco. Esaisiani — Está sanando, escam-
Equedi — Saliva. pando.
Equedi juseataitia - Escupió. Esaitaji — Adulación.
Equene — Primero, antes. Esaji — Nido.
Equene pucibana — Que vino pri- Esajuna — Agrio.
mero. Esajunani —
Se está agriando.
Equene puji — El primero, el mayor, Esana —
Campo.
Equeque — Labio, orilla. Esanubi — Gallina clueca.
Equequeda — Bigote. Esanubineti —
Está flotando.
Equinaji — Cuidanta, manceba. Esarani —
Está secando.
Equinatianicuana — Los que guardan Esatsuani —
Está cantando.
ó cumplen, retienen. Esaua — Crudo.
Equisaba — Voy á preguntar. Esauna — Nervio, vena.
Equisaquisani — Está avisando, pu- Eseaji — Anzuelo.
blicando. Eseguani — Estoy criando; v. g.:
Equisataiti — Le ha de avisar. pollos.
Equisati— Le voy á avisar. Eseje — Lleno.
Equita — Cuerpo. Esetatiani — Olvidando estar.
Eracacani — Está roncando. Esiaji — Nido.
Eradaichania — Está amontonando. Esita puji — - Para robar.
Eradaisu — En la dormida, en el Esituta — Gastar.
interior. Esui —
Avenida, turbión.
Eradaneti — Montón, amontonando. Esui epuani —
Está de turbión el
Eradani —
Montón. rio.
Erajajani —
Está disminuyendo, des- Esuru — Maduro.
hinchando. Esuruani — Está madurando.
Ere — Palo Maria, árbol del que se Eta — Canilla ó pierna.
hacen canoas; tiene mucha resina. Etabisa j abatí —
Ver entre sueños.
Erey — Cordel. Etabutse — Canilla.
Masi erey — Cordel de hilo. Etacua — Higado.
Ereiji —
Palo blanco, en el que apo- Etacuamadatiani bidu — Finge tris-
yan el huso para hilar. teza.
Erechichiatiani —
Se está fruncien- Etadatani — Está endureciendo, con-
do, encogiendo. gelando.
Erequeji —
Raspadura, sierra, ra- Etame — Por las piernas, pasta.
llador. Etami — Aprensar.
Erere — Campamento. Etamiji — Tenaza.
Ereru — Gatear. Etaruji — Remo.
Ereruani — Está gateando; v. g.: una Etarunia — Estoy remando.
criatura. Etasia — Patear,
Eriariani —
Está temblando. Etasiaji— Pateado.
Eriba —
Emplasto. Etataji — Martillo, mazo.
Eriri —
Se ha de acabar, estermi- Ete — Casa.
nar. Etecuana tiujiji — Se han quemado
Erisiji — Atadura. las casas.
59 -
Etedatietia — Le ha dado aloja- Etsatani —
Está buscando una cosa
miento. que necesita.
Eteje cuinana —
Salir de casa. Etsatsiatitani —
Se están insultando,
Ete mesu —
Dentro de casa. se están tratando.
Etemiji —Comida, alimento. Etsau — Hueso.
Eteriji — Puerta. Etsauatani — Está ayudando.
Etetipe — Detrás de la casa. Etsau dubudu — Tuétano.
Etetsiji — Mano de tacú, de mortero Etsaunu — Surco.
ó de almirez. Etse — Diento.
Etia —
Le voy ú dar. Etsea —
Nosotros dos.
Etiadaji —
Coyuntura. Etsebutse —
Colmillo.
Etiani tupu —
Como manda. Etsedada — Gancho, horqueta.
Etiania —
Estoy dando. Etsedu — Pecho.
Etiatani —
Le está dando. Etsei — Gordura, grasa.
Etibeini —
Detrás, atrás. Etseitsiani— Está engordando.
Etibeinijaja —
Balsamina. Etseji — Con dientes.
Etibuquiaui — Está persiguiendo, le Etse neje — Con los dientes.
va detrás. Etsequedia — Abrir.
Etibeiri — Taleo, cerco de las casas. Etsequediajiji — Abierto.
Etica — Terrón, bollo. Etsequedu — Afuera.
Etida —
Rabo, cola. Etsequeini — Puerta.
Etidada —
Muslo, pierna. Etsequeini genetia — Desde fuera.
Etidatiani — Cojear, renguear, anca. Etseque genetia baitia — Por fuera
Etidatidani —
Está cojeando. se ve.
Etide —
Carbon, ascua. —
Etsequeje Por fuera.
Etide chidi —
Chispa. —
Etsequenisu Afuera.
Etidequi —
Taruma, fruta. —
Etse qui Punta.
Etiju —
Se va á apagar. —
Etsesa Nuestro, nuestra,
etc.
Etijuani —
Se está apagando. Etsetsaja — Encía.
Etijucuati — Leña sin fuego. Etseunu — Paladar.
Etijude —
Local, rastro, lugar. Etsi — Herir, vulnerar.
Etijudesu —
En lugar de. Etsiatsia — Gritar.
Etimay — Cintura. Etsiatsiani — Grito, ahullido, graz-
Etimu — Ceniza. nido.
Etipe — Calle. Etsuducuata — Seno, bajo vientre.
Etipeini — Priesa. Etsui —
Voz.
Etipeini ema — Estoy apurado. Etsui chidi —
Yoz débil.
Etipeisu — En afán. Etsuijani —
Garguero, garganta.
Etiriani — Está tronando. Etsuinanatiani —
Se está quejando.
Etitsevi — Rabadilla. Etsuitsui — Tengo vinagrera.
Etitsi — Quejido. Etsujaja —
Grano.
Etiuadiri — Recular. Etsuti —
Rincón.
Etiuni —
Incendio, quemazón. Etsutisu icha —
Arrinconar.
Etotoreni —
Está cacareando el ga- Etua — Ojo.
llo. Etuabeji — Párpado.
Etsaja — Canilla, pié ó tronco de un Etuachani — Soñoliento, ojera por
árbol, pata de un animal. el desvelo.
Etsajarireti— Que anda arrastrando Etuadadi —
Bisojo.
los pies. Etua equeque ina — Párpado, pes-
Etsama — Tripa; vientre. taña.
Etsana — Orilla, borde, canto. Etucheni — Estoy aguantando.
Etsanau — AI borde del rio. Etuchetani — Se está resistiendo.
60

Etujai —
Estrella. Everere neti — En ñla, en hilera.
Etunatiani —
Está all oj ando. Eveuruani — Estoy sudando.
Etupudubiuji — Jeringa. Evi — Nariz, pico, hocico.
Eturisi — Fajar. Eviaguanati — Se va á vengar.
Eturu — Encender, tocar campana ú Eviarusuji — Retovo.
otro instrumento. Eviasu puja — Quiere
ser más.
Etururuneti — Hincado de rodillas. Ebiateriji —
Tapa, tapón.
Etutsada —
Suave. Eviasu quita —
Demasiado, excesivo.
Etutsuani —
Esponjar. Evida —
Palmito.
Euaja— Pescuezo. Evida butu —
Gajo tierno, guia de
Euane — Esposa. las plantas.
Euanesa d'ud'du — Cuñada. Evinana — Enfriar, refrescar.
Euanesa daua — Cuñada (dice her- Evinani — Madurar, está madurando.
mana menor de mujer). Evisu — Delante.
Euatseje — Andar con un pié. Exia — Pescar con anzuelo.
Euatsi —
Pié, rastro, pisada. Eyhua — Grama.
Euatsi metidi —
Uña del pié. Einacua — Japa, pulga colorada, que
Euatsi netineje —
Estar parado, en se prende fuertemente en el cuerpo
pié. y causa mucho escozor.
Euatsi — Talón.
tiadi
Euatsi tijude — Rastro, pisada. G
Euatsi veji — Empeine del pié.
Euatsivitsana — Andar de puntillas. Genetia — Desde.
Euauesa cuara — Suegra. Guabu amirache — Abeja, especie.
Euauesatata — Suegro. Guabuquere — El pearl, jabalí.
Eubumeji — Mejilla. Guabuquereree — Sapo, pescado.
Euchuritáuani— Está enflaqueciendo. Guaca janide — Piñón purgante.
Euedacua — Jovencito. Guacaviti — Azote.
Eueneni — Reílejando. Guaiduque — Mécelo.
Euenani veu — Ya está amaneciendo. Guaitucu — Paloma.
Euepe — Criar un animal del monte. Guaja — Trampa, haciendo un agu-
Euidu cuadetiani — Lo está asus- jero en tierra.
tando. Guaji — Vaivén, mover.
Euquenani — Se está alejando. Guana — Tender.
Euriani — Se está destiñendo, des- Guana eni — Tender bien.
pintando, se está derritiendo. Guanauteque ebai cuana — Estiende
Euriati — Se ha de desteñir; derretir. los brazos, ponte en cruz.
Euriu — Destiñendo. Guani — Oler, trascender.
Euruani — Derribar, tumbar un ár- Guaniba — Oler, besar.
bol, etc. Guano guano — Abeja, especie.
Eurutiani —
Cogote. Guape — Palizada en el rio.
Eutsataba —
Antojo, deseo. Guapesa — Algodón.
Eutsatabania —
Me estoy antojando. Guarajuju — Hormiga chota, vene-
Eutsuani —
Está ardiendo. nosa.
Eutu, ejetu —
Harina de maiz cruda Guarayo — Oso hormiguero.
Evaduji —
Tostadera, tostador. Guaripa — Gallina.
Evaidutiani —
Se está meciendo. Guaripa deja — Gallo.
Evanaji — Para sembrar. Guaru — Mezclar, revolver.
Evoicha — Volverá. Guarusiapa — Remover, mezclar.
Eveini —
Escasez, merma. Guasa — Abeja, género.
Eveitiani —E Guascua — Miel de abeja.
Evere — Cerco, cercado. Guase — Sarpullido, pitatú.
Guatsiada — Sabañón. Ichagua — Diablo, demonio. - ,

Guayatumu tumu — Motojo, bobo, Ichaji — Volver á hacer.


pu
fruta. Ichajusea — Botar, abandonar.
Güeda — Encendido. Ichanubi — Meter, introducir.
Ichasaita — Asegurar, guardar.
H Ichaseta — Acomodar, guardar.
Ichaua ebani — Apelativo.
Hugeruge— Costado. Ichause — Dejar.
Húmeme — Diversos. Iche —
Golpear, azotar.
Icheguana — Matar.
I
Icheibua —
Amenazar.
Ichenuba —
Compadecerse, perdonar.
labute — Bajada. Ichenubaitiada — Lo he perdonado.
lactaji — Hay que ayunar. Ichenuda —
Impedir, pobre, pena,
lanacane — De baldej sin motivo. trabajo, miseria.
lanacona — Brujo, sacerdote, idó- Ichenuda bidinajiji — Adversidad,
latra. desgracia.
lanacona (') — Sacerdote, médico, he- Ichenuda puji — Desgraciado.
chicero. Ichevaque — Vamos (convidando).
lapa, iapacaque — Aumentado. Ichenuquisatiani — Estar rogando.
latsuati — De subida. Ichu —
Aquel.
Iba —
Tigre. Ichua —
Aquél, él. V. Hacer.
Ibabi —
Raya, pescado con dardo en Ichucuana —
Aquéllos.
la cola. Ichucuanasa — De ellos. V. Tener.
Ibachua — Cabeza de tigre. Ichucuata nuatisu —
Las más veces.
Ibaque — Llama. Ichusa —
Suyo (de él). V. Tener.
Ibatupu — Hormiga chica, gruesa, Ida — Erizo.
venenosa. Idabada — Bulla.
Ibi — Podrido, podrirse. Idabaja — Oir, obedecer, escuchar.
Ibida — Podrido, hediondo. Idabati — Reir.
Ibipeyujiji — Todo podrido. Idada — Contar.
Ibudia — Tragar. Idadajiji — Contado.
Ibuneba — Apreciar, compadecerse. Idaja mave — Sordo, que no oye.
Ibunebania — Lo amo, lo quiero. Idami — Abrazar.
Ibuneda — Quei-ida, amada. Idane — Arbusto, chume.
Ibuneda quita — Predilecto. Idapadada — Bulla, ruido, chanza.
Icha — Poner, aplicar. Ideada ema — Me he desvelado; no
Ichabuteque — Bájalo, apéalo. he dormido.
Ichadera — Separar, retirar. Idesa —
Despertar, despierto.
Ichaderaque — Retira eso; Nelide- Idetida —
Vivió, por, resucitó.
.

raque — Retírate. Idetti — Sol.


Idetti cuare — Luz, reflejo del sol.
(') Entre los Tacanas, Araonas, etc., me pa- Idetti ecuinanani bene — Oriente.
rece quiere decir extranjero, advenedizo. En este Idetti enubiani bene — Poniente.
sentido lo tomaron los españoles en tiempo de la
como puede verse en las provisiones
Ideyu — Resucitar.
conquista,
del virey don Francisco de Toledo y está de-
Idi — Beber.
mostrado que muchos de los indios Quichuas y
;

Idiba — Probar (cosa líquida).


Aimaraes se retiraron al oriente de los Andes, Idija — Quiero beber, tengo sed.
por Vilcabamba, cabeceras del Madre de Dios, y
Idime — Dar de beber.
por los Andes de Cuchoa, hoy Tambopata 6
Inambari, afluentes del Madre de Dios. Esto in-
Idimetani —
Está dando de beber.
dicarla que el nombre y el oficio son importados Idua — Jlsperar.
de fuera. (Carta de Oruro, Marzo 4 de 1900. Ed.) Iduataida — Esperaron.
Idueue —
Curar, dar remedio. Iruyuicha — Volver á vender.
Iduieva —Nido de hormigas. Itiutasa— Arden, se queman.
Idui dere —
Hormiga colorada. luyu — Verdolaga.
Idui tupuchada —
Hormiga con el ludu — Corto, no alcanza.
ü'asero levantado; para en los ár- Ivuati — Llamar.
boles. lyaru — Granizo.
Idui deve —
Hormiga negra. lyuame — Da miedo, miedoso.
leichu —
Recien. lyuame epuani — Tiene miedo.
Igelidu —
Estraviarse en el bosque. lyuame puji — Miedoso.
Igetiduji —
Descaminado, perdido en lyuba — Miedo, respeto.
el monte.
Ihe —
Este, esta, esto. -
J
Iheda quiema ebuneda quita Pre- —
fiero á este. Ja — Por; Ebiani cuanaja — Por las
Ihe inime aque — Haz como este. narices.
Ihe mu mave — Este no, excepto Ja — (Parece á veces subfijo nega-
este. tivo. Ver Diadiaja — Hambre).
Ihesa —
De este, de esta ó esto. Ja —Partícula de adorno; ex. gr.: Iba
Ihe sinecua —
Esta tarde. ja pea deja diajiji —
El tigre ha
Iheve —
Este no más, esta no más, comido un hombre.
esto no más. Jababetsuati — Aprender.
lida — Aquel. Jabadujati — Aburrirse, aburrido.
Ina —
Agarrar, asir. Jabajatiujiji — Recobrado.
Ina cuabi —
Chamuscar animales ó Jabarereati — Dar vueltas.
aves, pelarlos al fuego. Jabaseati — Engañar, burlar.
Inaji— Agarrado. Jabaseitati mave — Desaliñado.
Inamasatidi — Yerba de semilla como Jabataiticua nime — Desea verse
la de la mostaza. con alguno.
Iname — Hacer agarrar. Jabatique —
Cuídate.
Inaraja —
Trasquilar, cortar el pelo. Jabbacuati —
Preñada, con hijo.
Inatsiuaque —
Ten cuidado. Jabeibati —
Cariño, halago.
Inatsiuatique —
Cuidate. Jabi —
Sufrir.
Ine —
Collar, chaquiras, avalorios, Jabiaguanati —
Vengarse.
Ineba bae mave — Insensible, duro. Jabijati ba —
Mirar á un desnudo.
Inerapa —
Collar tejido con cha- Jabuseapati— Volcarse.
quiras. Jabuteque — Inclínate, encúrbate.
Inica —
Liebre, conejo. Jabuti — Topar, chocar una cosa con
Inichi —
Fornicar. otra.
Inide ataida ema —
Me ha despre- Jabutique, jabutsuatique —
Cárgate.
ciado, me ha pospuesto. Jabutseti —
Paralelo.
Inideba —
Mezquinar. Jacaruti saida —
Frágil, que quiebra
Inideda —
Mezquino, avaro. bien.
Inideda mave —
Generoso. Jacuatsabuditi — Beso.
Inimeha — Remedar. Jacuatsasiati — Precepto, manda-
Inuaji — Velludo. miento.
Iquima — Viudo, viuda. Jacuatsasiati bae mave — No sabe
Irarara — Lleno de agujeros. obedecer.
Iridia — Morado. Jacuatsati — Achacarse.
Iru — Vender. Jacuatsauauati —
Bostezar.
Iruruha — Desgranar. Jacuetique —
Haz el quite.
Irutsuhaque cuati — Haz arder el Jacti —
Hacer, hechura, obra.
fuego. Jachaditiji —
Llagado.
Jadamati — Taparse, arroparse, abri- Jajemiti — Casarse, casamiento.
gai'se. Jajucuati —
Aumentar.
Jadapuju — Chocar una cosa con Jajududerati —
Mudarse el vestido.
otra. Jajudutique —
Vístelo.
Jadapujuti — Reventarse. Jamabiati —
Concebir, quedar emba-
Jadatiji — Hendidura. razada la mujer.
Jadayati — Reñirse de palabras. Jamadabati — Despreciar, murmuiar.
Jadayatiji — Han reñido. Jamadataitia da etsea — Nos hemos
Jadiati — Buen tiempo, escampar. disgustado.
Jadimuati — Elástico que se encoge. Jamadatijiji —
Malogrado.
Jadipati — Borrarse. Jamajaiti —
Guerra.
Jadiquiti — Refregarse. Jamanuatija —
El que aj'uda á matar.
Jad'diquiti — Pintarse
con manzana. Jamatseti — Castigo.
Jadiratíji —
Desprendido. Jamauati — Embrujar, maleficio.
Jaditati —
Reunion. Jama unametiji — Matador, el que
Jadivitaitia —
Me rasguñó. mata.
Jaduchuti — Atollarse, enfangarse. Jamebaja — Servir.
Jaduiti —
Cansarse. Jamedequeti — Agarrarse de las
Jaduitija —
Quiere cansarse. manos.
Jaduitijiji — Cansado. Jamejemiti — Saltear.
Jadujate —
Alborotarse. Jamejemitiji — Salteador.
Jaduque —
Báñate los pies. Jamemuti — Enroscar.
Jaduti —
Pediluvio. Jameseati — Desamparar.
Jaibunebati (") — Quererse, amarse Jamesiatíjiji — Separado, divorciado.
mutuamente. Jametseueti — Hacerse dueño, apo-
Jaichanapati —
Agradecimiento. derarse.
Jaichauapati bae mave Ingrato. — Jametseuti —
Lamerse las manos.
Jaichenubati —
Tener lástima, com- Jamipanatitaji —
Hay que confesar.
pasión. Jamitsuatají —
Hay que recibir.
Jaicheti — Pelear. Jamitsupetiji mave —
No hemos
Jaichetiji — Pelea. acabado de convenir.
Jaidebati — Reirse. Jamitsuti —
Convenir, pactar.
Jaiditi aida — Gran bebedor. Jana — Comida, avio.
Jaiditija — Tengo sed, quiero beber. Janahaque — Cocina, cocinen.
Jaiditiji — Sediento. Janapati — Humedecer.
Jaidu eneti — Has bebido. Janariati — Acercarse.
Jainapati — Llanto. Janata — Agitarse, sofocarse.
Jainatique — Agárrate. Janatajiji— Agitado.
Jainatsiuatique — Cuídate. Janana — Descansar.
Jairutiji — Mujer desenvuelta, que Janebati — Pena, tristeza, aflicción.
se vende. Janebatisu — De pena.
Jaitia — Hice ó cometí. Janide — Maní.
Jaitiana — De más, pasado, en otro Uacajanide —
Piñón purgante.
tiempo. Janime mave taitia — Se ha atolon-
Jaitianatia — Ya pasó. drado.
Jaitianajijiven — Ha pasado, está Jauime pijajati — Calmarse, pasarla
destituido. rabia,
Jaitiana judesu —
En el pasage. Janimesia patiputsu —
Ha desistido,
Jaiyoati —
Temor, miedo. ha mudado de parecer.
Jajaritaitia —
Se quebró. Japadava — Una hoja verde.
Japacina, patuju — Platanillo.
(*) Oraciones n no h. Japaina, patuju — Platanillo.
Japaiqui — Fracturar. Jasetseti — Estirar.
Japairugeti — Cruzarse. Jaseutanameti — Dislocarse.
Japaiti— Convenirse. Jasiapati — Regresar..
Japauapauatida — Todo se inundó, Jasiapati mida — Has de regresar.
Japauati — Arrimarse, recostarse. Jasiduti — Fornicar.
Japauti — Rebalse, inundación, di- Jasiquiti — Cortarse con cuchillo.
luvio. Jasiquitiji — Cortante, afilado.
Japautia — Rebalsó. Jata —
Cogollo tierno de motacú.
Jape — Zumaque. Jatacua —
Bofes, hígado.
Japeati —
Disfrazarse. Jatacuamadati —
Triste, afligido.
Japereti —
Amistad. Jatacuamadatiani —
Se está entriste-
Japeruruati —
Enroscarse. ciendo.
Jápesuti —
Peinarse, safar, resbalar. Jata d'dauada — Trabajoso, difícil de
Japibati —
Pensamiento. hacer.
Japibatiji —Lo ha pensado. Jatacua mada tique — Arrepiéntete.
Japidutaitia —
Se ha desatado. Literalmente Jatacua :Los bofes —
Japidutiji —
Desatado, descosido. ó hígados; Madati Cosa descom- —
. Japisati —
Flecharse. puesta; Que —
Desinencia de im-
Japitsapitsatijiji —
Equivocado, tur- perativo correspondiente al verbo
bado. Ati —
Hacer.
Japitsati— Errar, yerro. Jatiameti —
Remitir, enviar.
Japujuti — Reventar. Jatiana —
Demás, que exceden,
Japurumabati — Hacer sus idolatrías. Jatijijiati — Plenilunio.
Jaqueti — Coi'tarse con la hacha. Jatchadaha — Condensar.
Jaquiruruati — Estirón. Jatsadati — Florecer.
Jaquisa quisatique — Anda á despe- Jatsati — Necesidad.
dirte. Jatseiti— Engordarse.
Jaquisati — Avisar. — Grieta.
Jatsitsiati
Jarejati — Trasquilar. Jatsiti— Limpiarse.
Jarejatiji — Celoso. Jatsudua seje — Hernia.
Jarejatiputsu epuñoneti — Anda con Jatsuati — Subida.
precaución. Jatsuima d'datiji — Mala voz, des:
Jaribatiji — Pegajoso. entonado.
Jaribiati — Encojido, comprimido, ca- Jatsuirucuacuati — Hacer gárgaras.
lambre. Jatsurati —
Ampolla, ampollarse.
Jarijiti — Romperse en retazos, re- Jatta —Hoja de motacú.
ventarse un lazo en varios pedazos. Jatti —Hacerse, obra, hechura.
Jariri — Camote. —
Mique Jatti Tu hechura, tu obra,
Jarisirisiati — Enredado. Jatuabati— Experimentar, escarmeu:
Jarubutiji epuñoneti — Anda oculto. tar.
Jarutuati —
Mojarse. Jatuaquisati —
Acusarse.
Jasaibati —
Calzarse. Jatucheti —
Esfuerzo.
Jasago, achachairu Fruta.— Jatuchetique —
Haz un esfuerzo.
Jasan, acuáyaco, paquió —
Árbol y Juturucati —
Cambiarse.
fruta. Jauaiduti —
Mecerse.
Jasatseati — Que se riñen. Jauajati —
Derrumbar, derrumbe.
Jasatseatiji — Criticón. Jauaneti —
Casarse el hombre.
Jaseibati — Vestirse. Jauarutaitia —
Entrometerse.
Jaseitatiji — Cariñoso, componerse. Jauasituti —
Tropezar, tropezón.
Jasetaitiada ema — Me olvidé yo. Jauatsi —
Porqué.
Jasetaitiana — Olvidé, olvidó. Jaududerati — Mudarse el vestido.
Jasatseati — Estirarse. Jauruati — Movedizo.
Javeti — Casarse la mujer. Jucuasu — ¿Por qué?
Jayapacati— Llamarse; participación. Jucha — Culpa, pecado.
Jayubati —
Obediencia, respeto. —
Jucha epu riji Dejar de pecar.
Jea —
SerA. —
Juchábame Hacer pecar.
Jeave —
Hoy; ahora. Juchaji —
Pecador.
Jeave apudaya— Esta mañana. Juchajiha —
Inculpar, hacer lo cul-
Jeave apudaya quita — Muy de ma- pable.
ñana. Juchaji mave — Inocente, sin culpa.
Jeave genetia — Desde ahora. Juchanetianahame — Imputar.
Jeaveve — Ahora mismo. Jucha puji —Pecador.
Jeave ve quita —
Recientemente. Jucho — Clavar una estocada.
Jei — Creer. Judedeudeu — Lechuza.
Jeihatibae mave —Desobediente. Judejude — Pestañear.
Jeiheania — Creo, estoy creyendo. Jude mesiaji —
Lugar abandonado.
Jeijatiji — Obedecer. Judenu — Ciruela silvestre.
Jeipu — Creer . Judepacha — Sustituir, reemplazar.
Jeja — Cojo, rengo. Judepachatique — Vaya á reempla-
Jeje — Llamar gritando. zar.
Jejejiji' — Llamado. Jud'du — Humo.
Jejetaji— Hay que llamar; sacar. Judu — Malva.
Jemicuiua —
Inventar. Jud'dud'du —
Correr, carrera.
Jemitaji —
Hay que recibir. Jud'dud'duji — Huida.
Jemitsa mave ebacua — Bastardo, Jud'duha — Zahumar.
ilegitimo. Juduji — Niebla, nublado.
Jemitsua— Alzar, levantar, suspender. Judumu — Paloma.
— Desde Dagenetia— Desde
Jenetia ; Judupada — Niebla.
. ahí. Juduque jida — Vístelo á ese.
Jepuiti — Por. Judutaji— Se viste, hay que vestir.
Jeutsu — Contestar. Juju— Tío, hermano de la madre.
Jey — Creer. Junu — Bejuco.
Jida —
Ese, esa, eso. Junubita— Regaliz, raíz dulce.
Jida biame —
Siquiera eso; aunque Jupacha — Trampa.
sea eso. Jura — Alumbrar.
Jida ebiasu —
Más que ese. Juracua— Loro fino.
Jidiu —
Desollar. Juracua bacua — Víbora loro.
Jii —
Palma garronuda (para techos). Juracua pada — Lo grande ciniciento.
Jijiu — Frijol. Jurajura —
Pintado de colorado y
Jitiana — Pasar. blanco.
Ju —
Soplo. Juru — Batir.
Juaha — Fornicar. Jusane — Mujer del tío, hermano de
Jube — Chamuscar hojas. la madre.
Jubejaji ó Hubejaji — Hay que cha- Jusatsa —
Vapor.
muscar, se chamusca. Jusea— Botar, lanzar; v. g. una piedra.
Jubida —
Rápido, violento. Juseaute —
Lanzar, voltear, volcar.
Jubida neje jemi— Agarrar por fuerza Jusejiji— Botado.
Jucanida —
Como es. Jutcuada —
Abundante, harto.
Jucuada — Muchos, mucho. Jutchujutchu —
Cieno, barro.
Jucuadani— ¿Cuántos sois? Juttu— Olla.
Jucuada nuatisu — Muchas veces. Juttuaja — Olla.
Jucuadata — Son hartos; muchos. '

Juttupedu — Tiesto de olla.


Jucuaja — Como. Jutujutu — Arena.
Jucuajasu — ¿Porqué?
Mane — Templar el arco; antes.
Maneicha — Ayer. V. Haber, Tener.
Limajaja — Sidra. Maui — Un árbol harinoso.
Livivi — Honda. Manu — Morir, deuda.
Manuame — Matar.
M Manuameji deja — Asesino.
Manuji — Deudor, cadáver.
Mabbe — Embarazada. Manuiti biame — Aunque has de mo-
Machaji ema pucuasu — Si yo tu- rir.

viese frazada. Manujiji —


Muerto.
Macho — Abeja hedionda. Manujiji equita —
Cuerpo muerto,
Madaba— Murmurar, despreciar. cadáver.
Madabaji — Lo ha afeado. Mauunu — Raiz muy venenosa.
Madada — Malo. Manutia — Dar nado.
Madada ajiji — He hecho mal. — Hormiga inofensiva.
Mapejti
Madada eni eni — Perverso. Mapidi — Agüero.
Madadaha — Perjudicar, dañar. Mapiua — Cangrejo, camarón.
Madada mi ebabetsuania — Estás Mapuyada — Ortiga.
desmoralizando. Mara — Año.
Madada mimicuana ataitia — Me ha Maraca — Arrojar, tirar, lanzar.
dicho un disparate, una grosería. Marati — Supurar.
Madadave ema chamataitia — Me ha Margarita chacha — Azucena.
mirado mal. Massi— Hilo.
Madadave ema mitsutaitia — Me ha Massi ereg- Cordel de hilo.
hablado de mal modo. Massi eveu — Madeja de hilo.
Madaitia —
Lo ha echado á perder. Mataquiuquiu — Ciento pies.
Madamada —Iniquidad. Matse — Castigar, achiote ó orucú.
Madataja —
Taba. Matu — Cántaro.
Mad'da — Sari, joche. Matusa — Lagarto de agua; pintado.
Mad'dad'da — Abundancia. Mau — Brujo.
Mad'data — Palma, especie. Mave — No.
Madidi — Hormiga, en grandes nidos Mave aybiame— Nada, ninguna cosa.
en los árboles. Mave aydebiame — Nadie, ninguno.
Mae maní — No es asi. Mave eani — No hay.
Maesumu — Corazón. Mave idabaja mave atani — Se ha
Maesumu cuatsa — Estómago. desentendido.
Maesumu tipei — Palpita el corazón. Mave idabaja mave eatani— Se ha
Mahe— Palma de chimas, chonta fina. desentendido.
May ay — Panzudo. Maveisu biame ba — No hace caso.
Maita — Ayer, mañana. Mave pu — Dice que no.
Maita apudayá— Mañana por la ma- Mave quepia biame — En ninguna
ñana. parte.
Maita didasu — Anoche, mañana á la Mavetsuu — Todavía no.
noche. Mavijaja — Almendra de tumupasa.
Maita púa puicha — Ayer fué. May ay — Panzudo.
Maita puicha —
Ayer. Mdipedaque — Cava la tierra.
Majai — Guerra, enemigo. Me — Por mano de otro; añjo verbal,
Maje — Palometa, pescado. pues. Ver Trabajar.
Maju — Saya, palma de cuyo fruto Mebituque —Apunta con la mano.
se saca un aceite muy bueno. Medi — Tierra.
Mama — Harina. Medipedaque — Cava la tierra.
Mama mama — Calman. Meditudi — Greda.
Meduju — Puñado. Mimi puda baemave — Balbuciente.
M6icha?<teti (
w? ) — Desgarrar. Mique, miqueda — Tuyo, tú.
Meimuque — Embramar en un palo Mitaji mave — Inexplicable.
un animal enlazado. Mitana — Callar.
Mejemi — Arrebatar, quitar. Mitsiana — Mujer libre, no casada.
Mejidunu — Forrar por dentro. Mitsida —Apacible.
Mejirucua — Enjuagar. Mitsimitsi —
Callado, apacible.
Mejisu — Dentro. Mitsinetique —
Cálmense.
Me mave — Vacio. Mitsu —
Saludar; hablar.
Me mesiaque pajanaua — Déjalos Mitsubaitique —
Haz la prueba de
que descansen. hablarle.
Menabaji — Has de negar. Mitsubiatuche — Invocar.
Menaja— Entregar. Mitsutaji — Hay que hablarle.
Menajatia —
Entregar. Mu— El, lo (caeo régimen); varia de

Menatia Entregar. sentido según antecedente y conse-
Menave — Mezquinar; negar. cuente.

Menaveda Mezquino. Mucui — Anguila.
Menave mave —Permitir, no impe- Mucumucu — Lleno de nudos.
dir. Mududuqui — Palo muy duro para
Me netia — Aqui pararemos. bitacas ó pilares de casa.
Me netia cuinaque Aclárenlo, — Mudu mudu — Trabajar.
Me risi —
Maniatado. Muduzine — Dia de trabajo.

Mesa Suyo. Muí — Tacuara, bambú.
Mesia — Dejar, soltar, abandonar. Muige aqui — Almendro.
Mesiaji —
Abandonado. Muije — Almendra.
Mesiajiji —
Abandonado, suelto. Muque — Pescado, especie de anguila.

Me tabi Dormiremos. Mura — Cacao.
Metara— Anillo. Murajiji— En volandas.
Metejetiuque — Dale alcance, alcan- Murida — Seco, árido.
zado. Muru — Nacer, brotar las plantas.
Metseani — Quieto. Murucu — Mogotes, repechones.
Metseda — Vosotros dos. Muruitia — Brotó, creció.
Metsene — Adueñarse. Muruju, guariuba — Palo amarillo
Metsi —
Estuco, j'eso. de que hacen embarcaciones.
Metsia — Rumiar. —
Murumurui Riñon.
Metsiha — Rumiar. Murutijiji —
Arraigado crecido. ;

Mi, Mida— Tú, á ti. Musada — Suave.


Miada — Tu, activo. Musamusa — Harinoso.
Miada baque — Velo tú. Musu — Polilla, gorgojo.
Micuana — Vosotros. Musuha eatani — Se está apolillando.
Micuaneda — Vosotros. Mutada— Áspero (en cosas de comida).
Micuaneseda — De vosotros, vuestro. Mutiru — Sombrero.
Micha — Misa. Muvichidichidi —Carrizo.
Mida — Mora, para atar.
Mimi — Idioma, palabra, hablar. N
Mimi adiadi — Grosero eu sus pala-
bi'as, craso. Na adida — Agua turbia.
Mimi basetaji — Hay que exagerar. Nabairiji — Mangas cortadas, camisa
Mimi beida puji —Chistoso. sin mangas.
Mimiji — Hablado. Nabeba — Sugetar, impedir, atajar.
Mimi mimi — Conversación. Nabebaitiada — Lo atajó.
Mimi mitsida — Gangoso. Nachaque — Cúralo.
Nachátaji —
Hay que consolar. Nijada — Agradable al paladar.
Nachati —
Para curar. Nime — Como, costumbre.

Nado Aguanoso, acuosidad. Nime'atijimave — Estúpido, que no

Naga Mojarse con el aguacero. entiende.
Nai— Aguacero, lluvia. Nime betsuda — Genio fogoso, ligei'o.
Nai bene — Norte, del norte. Nime chacu — Buscavida, agencioso.
Naihatani — Está lloviendo. Nime diri — Inconstante.
Naipu — Está lloviendo. Nime eyoati — Da miedo, tengo miedo.
Naja ribia — Ahorcarse. Nime haji — Impertinente.
Naji — Con agua, aguado. Nime jubida — Genio fuerte.
Ñapada ñapada — Agua turbia. Nime madada — Malo.
Napanapa — Húmedo. Nime saida — Despacio.
Nápapata — Medio húmedo. Nime taitana — Desmayo.
Napudu — Zumo, caldo esprimido. Nime tiuda quema — Me da miedo.
Nara — Garganta. Nime tiuni — Muy admirado.
Nara ribia — Ahorcarse. Nime tuche — Protector.
Nara seje — Angina. Nime tucheda — Valiente, robusto.
Nari — Cerca. Nime tupupai — Congeniar.
Naria —Apretar. Ni quiebata biame — Nadie.
Narive —Cerca no más. Niquietsu nu biame — Nunca.
Narunaru — Blando, ternilla. Nuati — Vez.
Nasa — Plátano. Nubi — Entrar.
Nauatsu — Esprimir una cosa mojada. Nubiame — Meter, introducir.
Naya — Mojarse con el aguacero. Nubija mava ema — No quiero en-
Naba- Sentir, trar.
Nebame — Hacer sentir, causar pena. Nui — Una fruta acida algo parecida
Neda — Dolor, enfermo, enfermedad. á la guinda.
Nada ema atani — Estoy enfermo. Nuninuni — Gorgeo, voz delgada.
Nedaji — Enfermo. Nunu — Impeler, empujar.
Neda quiema — Estoy enfermo, me Nuriri— Ciento pies.
duele. Nuru — Prensar.
Neda ainada — Calentura. Nusana — Cuñada (si lo dice la her-
Neicha — Otra vez, vuelta. mana menor del marido).
Neicha icha — Repetir, Nusi —
Pasta.
Neje — Con. Nutsada diatisa — Chalas de maiz
Nene — Tia, hermana del padre. suaves.
Natia —Parar. Nutu — Tapar una botella, tapón.
Netiana —
Levantarse. Nuttuda — Espeso, tupido, prieto.
Netiana hame —
Elevar; parar, v. g. cuatsa Nutuqua— Tapa la botella, etc.
un palo.
Netiana hatani — Sublevarse, se es-
tán sublevando.
Netianamemu — Con calumnia. Pa— Partícula que determina el modo
Netianteque —
Vuélcalo. á subjuntivo, que.
Netidera —
Apartarse, retirarse. Pa — Llorar.
Netideraque — Retirate. Pa aida — Ancho, grande.
Netisan —Detenerse. Pacha chanati — Agobiado.
Netitia — Atorarse, atascarse. Pachapacha — Aplastado.
Ni — Partícula de adorno. Pada — Ciego, tuerto.
Ni —No, ni. Verbo Estar. V. frase 31. Padapada — Pardo.
Nidu cuad'de — Asustar. Padari — Lamento.
Nidutaitia — Ultrajar. Padayu — Desenterrar, exhumar.
Padi — Poquito (diminutivo). Paubade — Abeja, especie.
Pad'du — Bautizar, bendecir, bañar Pauta — Águila.
á otro: V. g. una criatura. Paya eanave — Terreno llano.
Pad'duji mave —
No bautizado; se Pea, Peada — Uno, otro.
toma generalmente por: bárbaro, Pea badisu cuata — De aquí á un mes.
salvaje. Peabatame — Diferente.
Pa hata — Que haga, que hagan. Peacuana — Otros.
Pai — Llano, plano, igual. Peachumaita — Dos días después.
Paichaderati — Se han de apartar. Peada— Uno solo.
Paid'de — Cernidor. Peada etica — Un terrón, un bollo.
Paiditi — Beber. Peada hura chidi — Un momento.
Paihaque — Aplanen, terraplenen. Peada peada — Algunos.
Pairugejiji — Cruzado. Peadave — Uno solo, no más.
Pairugeta — Al través. Pea mará cuata — De aquí á un año.
Paiti — He de hacer. Peapeati — De toda clase.
Paitihaque— Emparejado; hazlo igual Peapeati epibatani — Divergencia de
Paiti pueve — Adrede, sólo por hacer. pensamientos.
así. Peasa — De otros.
Pama batajisu — A vista de todos. Pea tige pea — Uno después de otro.
Pamapa — Todos, todo. Peave — Distinto, otro.
Pamapasave — De todos, común. Pecha — Butucun ó bodoque, flecha
Pamapasu quita — Todos son. que no tiene punta; con bola en
Pamapa zinesu — Todos los días. lugar de punta.
Pamuda — Espeso; v. g. un almacigo. Pechuchua— Enroscarse.
ePani — Estoy llorando; Epatani — Pechumaita —
Dentro de tres días.
está, están llorando. Peda — Cavar.
Pañi mada — Déjalo que esté ahí. Padayu — Desenterrar. Exhumar.
Panive — Déjalo, ahí que esté. Pedu — Romper con las manos; des-
Papa — Enterrar. pedazar en retazos, pedazo.
Papaji — Enterrado. Pedujiji— Rajado.
Papauana quida — Zarzaparrilla. Pedupedu — Rajar, partir, dividir.
Pa peadave — Bien uno que otro no Pejesu— Junto, ante, en frente.
más. Pepe — Dudar.
Papi — Mitimora, bejuco. Pere — Balsa.
Papú — Quiero, así sea. Pere baba — Sabe remar, balsero.
Papú biame — Por más que sea. Perepere — Visitar.
Papue biame — Aunque venga. Peroru— Redondear.
Paque — Llora (imper.). Peroruta —
Redondo.
Pararata — Tutum ó poro con que Pesu — Pienar, zafar, resbalar.
beben. Petijiji — Examinar.
Paru — Corear, limpiar las chacras. Peto — Pasar, atravesar; quebrantar
Paruparu — Corear. un precepto.
Paruque té — Limpien la chacra. Peve peve — Cuadrado.
Pasane — Blanco. Peveve peveve —Tambalear.
Pasaneha — Blanquear. Pi-Jarajoroche— Especie de azucena.
Pasapasa — Todo blanco. Piatajiji — Desprendido, separado.
Patai mave — No puedo llorar. Piba — Pensar, acordarse.
ePatani — Está, están llorando. Piba pe — Pensar; acabé.
Pa tara — Que sacuda. Piba piba— Reflexionar.
Patsa —
Concha. Pibatad'dad'da — Duro de pensar.
Patseda —
Amargo. PibJchu— Paculita, loríto pequeño
Paua — Escalera de travesanos. llamado cuchíbi.
Pichica — Cinco (A.ymará). Puiticuaua — Las costumbres.
Pichive — Menos Puja mave ema — No tengo ganas
Pidida — Ligoso, hablando de cosas de hacer, tengo flojera.
de comer. Puji— Para. A veces: él.

Pidu — Soltar. Pujuju — Reventar.


Pidui — Árbol demascajo ó lacre ve- Pumaneicha — Ayer; V. Ser.
getal. Puna — Ir.

Pidutaji — Se desata, hay que desatar. Punaitia — Se fué.


Pirara — Destorcer, desatar, desen- Punaji — Afeminado.
redar. Punaji mave — Casto.
Pirida — Ágil. Punatia — Vieja, anciana.
Piru — Lastimar sobre una herida. Puneti — Andando.
Piru— Lorito muy pequeño, paculita. Puñoneti — Vagando.
Piruritaha —
Redondear. Pupe — Acabar.
Pisa —
Flecha, dardo, aguijón. Pupe bae mave — Que no se acaba.

Pisabuaitia Se apuntó con la flecha- Pupiruque— Ve delante, anda delante
Pisapisa —
Flechar. Puriji— Dejar de ver ó hacer.
Pisapisaji — Hormiga flechadora. Puripuri — Estrujar, amasar, espri-
Pisaque — Fléchalo. mir.
Pisatsue —
Arco de ñecha. Pusetaque — Anda bien.
Pito —
Bandera, guión. Putai mave — Enfermo.
Pitsa —
Tucán pequeño, ave. Puti — Ir.

Pitsada — Incomprensible. Putia— Ha ido.


Pitudo — Lagarto, especie. Puticuasu —
Si fuese.
Poroto chidi — Fréjol. Putida —
Fué, remoto.
Pu — Decir, hacer (Ser, ver verbos). Putiputsu —
Yendo.
Pu babene — Acostumbra. Putsena —
Asno asno.
Puclii — Cuatro (del Aimará). Putsu —
En cuánto, cómo, después,
Puciii tunca— Cuarenta (del Aimará). por.
Pubarere — Rodear, dar vueltas. Puttu — Polla, muchachueia.
Pu barere barere — Andar perdido Putua — Terciar con agua.
dando vueltas. Putucuana — Los pollos.
Pucua detse — Pudiera ser.
Pucuasu — Si fuera. Q
Pucuave ema — Yo hiciera.
Pucho — Sobra. Queana — ¿Hacia dónde?
Puda — Pronto. Que ay — ¿Qué tamaño?
Pud'deda — Insípido. Quebata — ¿Cuál? ¿Quién?
Pud'du — Comprimir. Quebau — ¿Qué altura ?
Pud'duted'da — Comprimir. Quebibi— Barranca.
Pue — Venir (ver verbos) . Que chidi — Casi.
— Llegados, viajeros.
Puejiji Queda — Barba.
Puida — Dijo, fué, ha sido, hizo. Quedabau — Barbón.
Puida — Olor, fragancia, oloroso. Quedaji — Barbudo, con barba.
Puida eni eni— Muy fragancioso. Queda midapueitia — ¿Por dónde has
Puina — Era, eran, estuvo, había. venido?
Puinasu — Si hubiese, si estuviese. Quejapu — Quejarse.
Puisasa — Hormiga colorada pequeña Queje? — ¿De dónde?
y muy brava. Quejutcua — ¿ Cuánto ?
Puiti — Hecho. Quejucuani —
¿Cuántos?
mesa Puiti — Su costumbre. Quejutcua —
¿Cuánto, cuántos?
Puitia — Fué, dijo, hizo. Quepia — Dónde ¿En dónde?
Quepia papú biame— En todas partes Quisabatique — Anda á preguntar.
Queque — Córtalo (hacheando ó ma- Quisadera— Explicar, interpretar.
cheteando, ó sea á golpe). Quisa puja mave —
No quiere avisar.
Querequere —
Pinta como la del Tai- Quisa pupe — Acabar de decir, de-
tetú. cirlo todo.
Queseda, quesequese — Ralo, ha- Quisa pu peana — ¿De decir acabaste?
blando de ropa ó vestido. ¿Dijisteis todos?
Quesida — Hediondo ;
quiabó. Quisaque — Avísale,
Quesiri — Yesca. Quisaquisa — Conversar.
Quetsa — Lobo de agua. Quisaquisaji —
Chismoso.
Quetupusu — ¿Cuándo? Quisaitia —
Promesa.
Queuda — Filo, cortante. Quisataitia — Le avisó.
Qui — Pene, miembro del hombre. eama Quisataitia — Yo le he avisado.
ni Quiebata biame — Nadie, ninguno. Quisataitiada ema — Me ha avisado.
Quiebata —
¿CuAl, quién? Quita —
En verdad. Véase frase 66,
Quiebata cuana —
¿Cuáles son? apoyo de una afirmación; Eneive
Quiebatani —
¿Quiénes son; cuáles quita — Ciertamente.
son? Quita aida — Corpulento.
Quieje —
¿De dónde? Quitana —
Entero.
Quida quidaji — Con espinas, espi- Quitanajiji — Completo.
nudo.
Quidi —
Ventosidad.
Quidubusu —
Gonorrea.
Quidudua Regar.— Racua — Afilar.
Quieda — ¿En dónde? ¿Dónde? ¿Por Racuajiji — Bruñido.
dónde? Rada aida — Abultado, voluminoso.
Quiegenetia cuatia — ¿De cuándo Rada icha — Amontonar.
acá? Radaneti — Montón.
Quiejenetia— ¿Desde dónde? Radanetia ditaque —
Amontónalo.
Quiejutena— ¿Cuántos? (D.). Radataji — Es preciso amontonar.
Quiemaui — ¿En dónde? Rai —
Salitral ó colpaña. Asi se lla-
Quiema piba putsu — Por mi gusto. man ciertos terrenos gredosos, á
Quiema pucuásu — Si fuera mió. donde van á comer greda todos los
Quiema puji — Para mi. animales y aves.
Quiema putaji — Mío ha de ser ó Raja raja —
Segar (cosechar el arroz).
debe ser. Rapa —
Pasta de maíz molido.
Quiepia — ¿Dónde? Rapata — Aplastado.
Quiepia papú biame —Donde quiera. Raquiqui — Crugir.
Quieteje— ¿Hasta donde? Rara — Agujero, foso, sepultura. •
Quietsunu —
¿Cuándo ? Rara guasa — Abeja que hace su col-
ni Quietsunu biame — Nunca, ja- mena en los agujeros en tierra.
más. Raráneque — Agujeréalo, taládralo.
Quietupu —
¿ Cuánto ? Rau — Garza.
Quietupu —
¿ A. qué hora? Reiji — Torcido; v. g. un cordel.
Quimicha — Tres (del Aimará, pues Reiri — Chicharra, cigarra.
el Tacana, lo mismo que el Paca- Rejaba— Prohibir.
guará, sólo cuenta hasta dos). Rejada — Peligroso.
Quimicha tunca — Treinta. Remeta — Remendar, remiendo.
Quina —Cuidar. Repequé — Ventéalo.
Quippi —
Carga, fardo. Requé — Asiérralo.
Quiqui — Red. Requereque — Zarzas.
Quisa —
Acusar, avisar, decir. Rerequó — Estira.
Revepudaque — Bébelo pronto. Salplave — ¿Cómo estás; estás bien;
Riaria — Temblar, terciana. bien; es bueno?
Riba — Colar, pegar. Saisi— Sanar, purgar.
Ribada — Pegajoso. Sajasaja — Partir, cortar.
Ribajiji —
Colado, pegado. Sajuda — Agrio, ácido.
Ribi —
Trampa. Samanl — Gallinazo.
Ribia —
Apretar con cordel . Sana — Echarse.
Richirichi — Arruga. Sanadl —
Incordiera.
Rida apuda — Tinieblas. Sanadl seje —
Incordio .

Riji — Dejar, cesar. Sanasana — Recostarse.


Rijidera — Recordar. Sapura — Mariposa.
Rire — Tirar con cordel. Sara — Secar.
Rireque — Tiren . Sarlrld'da — Cosquillas, dentera.
Rireque — Avispón llamado cavadi- Satlque — Anda échate.
funto. Satse — Rosa para chacra.
Riretsu —
Suspender con cordel. Satsla — Vituperar.
Risi —Atar, amarrar. Sauasaua — Amarillo.
Risitiada —
Anudar. Saute — Contra yerba para la mor-
Rubu — Ocultar. dedura de la víbora.
Rububu — Hormiga como buna, ve- Sautsu —
Cantar.
nenosa. Savai bauda — Camisetalarga.
Rubuda — Ocultarse, refugiarse. Savasava — Crudo.
Rubujiji — Oculto, de ocultas. Sayu — Pina.
Rubujiji atani — Están haciendo á Seapa — Volcar.
ocultas. Sebeba — Probar cosa liquida.
Ruburubu — Que se mueve. Sebe nubla — Sorber.
Ruburubu bae mave — Inmóvil, no See — Pescado, género.
se puede mover. Segua — Criar.
Rubutana — De repente. Seguameji — Criador.
Rubutanajiji — Sorprendido. Seibaji bauda — Camiseta larga.
Rucua — Lavar. Saina — Pescar.
Rudurudu — Lleno de nudos. Sejea — Llenar, colmar.
Ruge — Tranca, cerco. Sejeajijl— Lleno, colmado.
Rugeruge — Mal de costado. Sejejiji— Lleno, hinchado.
Ruge vijaque — Abre la tranca ó Seme — Corcovado, ave.
cerco. Senida — Da miedo, horror.
Ruseneti — Puntada, costura, cosido. Seratl — Tirante de las casas.
Rutu — Barro. Sereda — Claro.
Rutuda — Húmedo. Sered'da — Sonar.
Sereje — Loro pequeño con pico ne-
gro.
Seta ó Setasl —
Olvidar.
Sababa — Mariposa nocturna. Setana —
Olvidé.
Sabi — Mono amarillo, chichilo. Setse —
Estirar.
Sacuabu — Jipijapa, palma para som- Setsejl — Tirar un cordel ó palo.
breros. Setti — Polilla.
Saibaque — Úsalo. Sevlda — Resbaladizo.
Salda — Bueno. Si — Hongo, seta.
Saida baja — Comprar bien, barato. Sla — Tirar.
Saida enieni —
Muy bueno. Slapaque — Regrésalo.
Salde mave —
No te sirven no te ; Slapati — Regresar.
son de provecho. Sidu — Fornicación.
- 73

Sijo— Estera. Tajida — Oscuro, tristeza, miedo, co«a


Sinada — Calor. imponente .

Siname eni — Recocer, cocer bien. —


Tame Puede ser, ojalá; Tame pui-
Sinasinani — Ardor. tica biame —
Puede ser que suceda.
Sinecuasu — Al anochecer. —
Tame puticua biame Tal vez venga.
Sipi — Tejer, techar. Tanadaua —
Ambaibo.
Siqui — Cortar, picar. —
Tana mida Cordel de mora.
Siquietsi — Un tajo. Tanapa —
Sombra.
Siquijiji — Cortadura .
Tanuja — Doblar.
Siquisiqui — Taimado. Tapitapi — Hormiga cazadora.
Siquisiquia — Descuartizar. Tara — Golpe.
Siripi — Intestino, panza. Taraca — Cerco, tranca.
Siripi ai — Panzudo. Taracasu icha — Acorralar.
Sita — Caña de azúcar. Taraque — Sacude.
Sita ena — Miel de caña. Taru — Remar.
Sitte — Raton, rata. Tasida —
Ligoso.
Sitti — Polilla. Tata — Padre, señor; Tatapuji — Pa-
Sitsi — Cicatriz. drastro, padrino, patrón.
Sittujiji — Estrago. Tataide — Tio, hermano del padre.
Situtaitia — Burla, rechifla. Tataive — Tio (el sobrino al paterno).
Su — A, en, de, encontrar. Tataji— Que tiene padre.
Suiquisa — Demandar, acusar. Tatse — Juntos.
Suruja — Quiere madurar. Tatsu — Picotada, mordido, entre.
Suse — Pato. Tatta — Clavar.
Sutere — Vainilla. Tattajiji — Clavado.
Sutsu — Gusano, boro, sotuto. Tauabequé — Abárcalo.
Sutsu apejiji — Todo agusanado. Tauacha — Pescado, especie.
Tauadaua — Palmacristi, tártago y
también ambaibo.
Tauaide — Hormiga del ambaibo.
Tabi — Dormir; Tabi aida — Dormi- Taiía mide (w?) — Cordel de mora.
lón; Tabija ema — Quiero dormir, Tauani — Almizcle.
tengo sueño. Tauapatse — Tártago, palmacristi.
Tabijude — Cama. Tavimade — Vibora yoperojobobo.
Tabimade — Vibora yoperojobobo, Te — Chacra.
muy venenosa. Tedi— Golpear, pisar, atacar,apisonar.
Tabi mave — Sin dormir. Tedudara — Pava de cuello colorado.
Tabitsu— Soñar. Tedudeve — Pava pintada.
Tacuapa — Pulga. Teini— Chacra abandonada, barbecho.
Tada — Batan. Teje —Hallar, conseguir, encontrar;
Tad'dad'da — Duro, sólido. hasta; Tejejijipuida — Fué hallado.
Taddatame — Cuajar. Tejetai mave — Escasea, no se con-
Tade — Horcón, palo duro, corazón sigue.
de árbol. Tejeteiti— Atrepellar.
Tadi — Labrar madera, tejer ropa. Tejetia — He hallado, conseguido.
Taida —
Escozor, comezón, sarna. Tejetique — Vete á darle filcance.
Taitana — Perderse, desaparecerse. Tejuseajiji — Chacra abandonada.
Taitanajiji —
Perdido todo. Tena — Saltar, brincar.
Taitanatia —
Se perdió. Tena maesumu — Late el corazón.
Tajaja —
Huso de liilar. V. Tejetaji. Tenatena — Palpitar, latir; v. g., el
Taji —
SubÜjo verbal. (Hay que ver corazón.
Tejetaji). Tenatsua — Saltar, brincar.
Tacana
74,-

Tequinaji —
Águila, especie. Toapi — Enderezar, empujar.
Terati— Tirante de casa. Tsada — Querer, yo necesito.
Teri— Cerrar. Tsaha — Yo necesito.
Tesu — Ala chacra. Tsaha mave — No necesito.
Tetsi — Majar arroz, pelarlo en mor- Tsajasiapaque Vuélcalo. —
tero. Tsajasu —
Al ras; Tsajusu quita ri-
Tia — Dar, atrás. jique —
Córtalo al ras.
Tiada —
Nudo, añadir. Tsa peave da puitia Lo ha terji- —
Tiame —
Hacer dar. versado.
Tiamejiji — Encomienda, remesa. Tsapu — Mapajo;
algodón silvestre,
Tiapiruji — Anticipar. llamado por algunos seda vegetal.
Tiasu — Dando, en dar. Tsati —
Dardo, flecha de tacuara.
Ticataji — Hay que hacer pildoras. Tsaua — Aj-udar.
Tida — Cojo, rabo, cola, rengo. Tsaudaridari — Lechuza.
Tidaji — Con rabo ó cola. Tsé —
Voto á !

Tid'da — Zanca, rabo. Tsebu — Sepe, caqui; hormiga fo-


Tid'datid'da — Cojo, cojear. rrajeadora.
Tidedaru — Despavilar la vela. Tseida — Gordo.
Tidi —
Hollar, pisar, apisonar. Tseitsi — Loco.
Tidida —
Pálido. Tsequinibichutacjuji — Hay que ta-
Tidina —Amarillo. piar esta puerta.
Tidique — Pisalo Tsere — Sarnoso, overo; .sarna espe-
Tiditidia — Pisar. cial de las Misiones.
Tidu — Estornudar, estornudo. Tseruda — Lustroso, brillante.
Tidudera — Acortar. Tserutseru —
Relámpago.
Tiduvi — Ensartar el hilo en la aguja. Tsetseji— Borracho, emborracharse.
Tije —Atrás, detrás, menor. Después. Tsetsejiji —
Ebrio, embriagado.
Tije epusiu — Viene detrás ó atrás. Tsetsenajiji — Avinagrado.
Tijeneti— Rezagado. Tseu —
Lamer.
Tijenetia— Viene atrás, está atrás. Tseuba — Probar.
Tije puji— El último. Tseve — Horqueta.
Tijesu — Después, posteriormente. Tsi, tsiji — Robar, robado, lisiado,
Time — Atizar. herido.
Timeque — Atiza el fuego. Tsiatsia — Gritar, gruñir, chillar.
Tine beni — Norte. Tsiatsia-tsiatsia — Gritón,
Tipa — Centro. Tsiji —
Ver Tsi.
Tipaji — Montón. Tsinecua —
La tarde.
Tipasia — Maldecir, imprecar. Tsinima —
Chirimoya.
Tipasu — En el centro. Tsipa —
Marayan, palma; hay tres
Tipei — Motin, apurar, estimular, pal- clases; su fruto es comestible.
pitar. Tsipi— Techar.
Tipeida —
Pronto. Tsipu — Robar; Tsipuji — Ladrón,
Tipeida padi — Ligerito. robo.
Tipeijiji — Apurado, afanado. Tsitaitiada — Robó, sustrajo.
Tipei tipei —
Apresurar, precipitar. Tsitsi— Bruñir, limpiar, pulir.

Tique Verbo auxiliar. Hacer. Tsitsiada— He limpiado.
Tiri —
Trueno. — Refregar, bruñir.
Tsitsi tsitsia
Tirida —
Mono, especie. Tslu — Marigüi, mosquito.
Tiri jubida —
Trueno fuerte. Tsuati — Subir; batsuatique — Mira
Tiritiri — Bailar. para arriba.
Tisitisi — Gemir, quejarse. Tsuatijjji —
Subido, salvo.
Tiu, Tiume — Incendiar, quemar. Tsucue —
Tucán.
Tsudi —Tatú, quirquincho, armadi- Tumuji — Pedregoso.
llo; Tsuditida —
Cola de tatú. Tumujisee — Corvina, pescado.
Tsudu —
Hipo. Tumururu — Cascajo, cascajal.
Tsui —
Morder. Tumusurara — Agujero en la piedra.
Tsuijiji —
Mordido, mordedura. Tuna— De ellos; ellas. Frase de Estar.
Tsuipududu — Vinagrera. Tuna judesu — En ausencia de ellos.
Tsuitaida — Lo mordió. Tunada — Flojo, ocioso.
Tsuitaitia — Lo encontró. Tunéame — El solo; él, no más.
Tsujuema — Ingle. Tuneda — Ellos. V. Estar.
Tsujuemasu — En la ingle. Tuneje — Con él.
Tsujumutu — Ombligo. Tuneseda — De él; de ellos. V. Tener.
Tsunetia — Encuentro. Tunu]— Lombriz intestinal.
Tsunu — Cuando. Tupapa —
Poro pequeño que sirve de
Tsunuda — Tardar, tarde. cuchara y jarro.
Tsunuda mave — De por acá. Tupu — Igual, basta, alcanza, vejiga,
Tsunudapuji — Para mucho tiempo. como, bastante.
Tsunuta — Diferir, dilatar. Tupubataiti —
Creo que alcanza.
Tsunu tsunu — Tardar mucho. Tubudubin— Poner lavativas [n ó u).
Tsutsu — Empacho. Tupuha —Pesar, medir, igualar, nive-
Tsutsuajudijiji — Mordidos por gu- lar; Tupuhabaque — Midelo.
sanos. Tupupai— Igualar, igual.
Tsutu —Ensartar en un palo. Tupupaiha— Emparejar.
Tsututaji —
Hay que ensartar. Tupupaive — Todos juntos.
Tu — El (ó, de'él). Tupuquitana — Cabal.
Tua — Ojo. Tuque — Subíijo de pretérito.
Tuaba — Escarmentar. Tura — Aflojar.
Tuachani — Soñoliento. Turituri — Torcido.
Tuadiu — Apagar, extinguir. Turu — Tocar, encender, tullido.
Tuadunu — Vendar los ojos. Turnea — Cambiar.
Tuaida — Ojoso. Tururú — Arrodillarse.
Tuana — Lúgrima. Tusa — De él; su.
Tuapi — Enderezar. Tusa ataji — Su obligación.
Tuaquisa — Acusar. Tusa beidasu — A su gusto.
Tuaveda — El; V. hacer. Tusa etijudesu — En su lugar.
Tuche — Sufrir. Tuseda pujicama etsatani — Todo lo
Tucheda — Fuerte, valiente. quiere para sí.
Tucheda mave — Débil. Tusa jucha jepuiti ebidinani — Por
Tuchetaji ebania — Puedo soportar. su culpa le sucede.
Tueda — El, ella, ello, ese. Tusa nime madada jepuiti — Por ha-
Tuedabataiti — Asi será, asi parece. ber él sido malo.
Tuedave — El mismo, el no más. Tusa piba — Su gusto, su voluntad.
Tudi — Corcobado, torcido, jivoso. U
Tudida — Espeso. Uachidi — Poco.
Tu eje —
Por ella. Uachidihaque — Quita un po(]uito,
Tui —Loro chico llamado tareche. rebaja un poquito.
Tu judesu —
En su ausencia. Uaiduque — Mécelo.
Tumahe —
Totahi, palma. Uaji — Vaivén.
Tumehueja manuameti puji — El Uapa-uapa — Cosa muy ancha.
mismo se mati'i. Uaraji — Con vara, juez, mandón.
Tumi — IMotacú, palma. Uarusiapaque— Mézclalo, disuélvelo.
Tumidari — La policía, hormiga. Ubanchidi — Muchachito chico.
Tumu — Piedra. Ubau ubaue — A ratos.
76 —
Ucuajasu — Poique. Ve — Da fuerza á una afirmación ó
Uchani — Avestruz. negación; v. g.: eanive está no —
Udiuri — Flaco. más; putsu ve — por, no más.
Uchuritauani — Está enflaqueciendo. Vecha — También.
Uda — Por acá. Vectiume — Colmillo.
Ueda — Claro Eueda ;
— amanecer, Veicha — También .

aclarar el día. Veisana — Oso hormiguero.


Ueduquitave — Aquí cerquita, cerca. Veitia— Faltar.
Uena atujai — La aurora. Veré — Cavar.
Uenana — De mañana, la aurora. Verejiji — Cercado.
Ueni eniji — Agravar, empeorar. Verereneti — En hilera.
Ueue — Reflejar, relucir, brillar. Verevere — Mosca.
Uhaua — Siyaga; flor muy aromá- Vetsuda — Ligero.
tica de una palmera muy pequeña. Vetusia — Plaquear.
Ui - Silbar. Veu — Sudar.
Uija — Desnudar. Via cuahua — Rio arriba.
Uja nime haque — Haz asi. Viadera — Destapar.
Ujave — Asi es. Viad'duicha — Regar.
Um — Lo. V. mirar. Viadunu — Envolver.
Urna aichidi — Delgado. Viaida —
Narigón.
Umajeje — En esta banda ó margen Viainacua —
Envidiar.
del rio. Viaipa — Remontar, crecer maleza en
Umané — Antes, tiempo ha. V. Ser. un lugar.
Umasapu — Fumar. Viaja — Hiél.
Umidapa —Mamoré, pescado. Viana veji mave — Indefenso.
Upia — Aqui, acá, solamente. Viatsu —
Chamuscar hojas.
Uqueda — Lejos. Viatuna, viabatsa —
Gonorrea.
Uquedasu — Lejos, está lejos. Vibareque — Detenlo, atájalo.
Ura chidi — Un momento. Vidata— Nacer; v. gr. arroz.
Uracua — Loro. Vidi — Mocos.
Uracua bacua — Víbora loro, que Vidi cuinana — Catarro, romadizo.
para en los árboles, muy venenosa. Vid'di — Naufragar, ahogarse.
— Descolorido.
Urijiji Vidiomeque — Escúrrelo.
Urudiqui — Palo duro para horcones. Vid'ditia — Se ahogó.
Usi — Primo, le dice el menor al Viduame — Avergonzar á otro.
mayor. Viduameti — Avergonzar á otro.
Uta aichidi — Delgado. Vija — Entresacar, castrar.
Utejeve ó utequeje — Hasta aqui. Vinada — Frío.
Utqueda — Lejos. Vinadaji, vinadajiji — Helado.
Utsatabaji— Desear, antojarse, querer. Vinana — Enfriar, refrescar.
Utsecua — Nieto, nieta. Vinetia — Detenerse, esperar.
Utsu — Inflamar, arder, llama. Vipa — Águila, gavilán.
Utsuati —
Encender, inflamar. Vipa — Permitir, hacer que.
Utsu saida —
Que quema bien. Vipa tuadere — Aguüa con ojos co-
Utu — Tos, gargajo. lorados.
Utupuhaque — Haz de este tamaño. Virevire — Rociar, pecas; manchas en
Ututsena— Asno-asno, especie de gu- la cara.
sano que tiene elveneno en los pelos. Viru — Recoger.
V, Z
Vitsequi — Puntiagudo.
Vitsu, vitsunu— Encender.
Vanacua, vanacuapa — Peni, irto Vuyate haque — Haz caer.
de tierra color ceniciento. Zine — Dia.
VOCABULARIO
CASTELLANO-TACANA"

- La D ó d equivale á ó.h ó ih.


La D' ó (Td = r.
La Ch ó ch = ch francesa.
La C es el Cavineño, otro dialecto de esta familia.

Abrigarse —
Adamati, Jadamati.
Abrir —
Día, Edia, Etsequedia.
A — Su; C. Ju. Abuela —
Anu. C. Anu.
Abajo — Eauani. Abuelo —
Baba. C. Baba.
Abajo (rio abajo) — Emacuahua, Abultado —
Rada aida.
Abalorios — Ine. Aburrido de estar —
Anitad'dad'da.
Abandonado — Mesiajiji, Mesiaji. Abundancia — Mad'dad'da
Abandonar — Ichajusea, Mesia. Abundante —
Jutcuada.
Abárcalo — Tauabequé. Aburrirse, aburrido — labadujati.
Abeja (especie de) — Paubade. Acá — Upia.
Abeja (otra especie) — Guasa. Acá (de cuando) — Quiegenetia cua-
Abeja (otra especie) — Guabu amira- tia.
che. Acá (de poco) — Tsunuda mave.
Abeja (otra) — Guano-guano. Acá (por) — Uda.
Abeja hedionda— Atata, Macho. Acaba (que no se acaba) — Pupe bae
Abeja (especie de) — Bido guasa. mave ó Epupe bae mave.
Abeja —
Atata guasa.
señorita Acabado no hemos acabado de con-
(

Abeja que hace colmena en agujeros venir) — Jamitsu petiji mave.


— Rara guaza. Acabado — Apejiji.
Abeja colorada —
Eide deve. Acabar — Apa, Pupe.
Abeja negra oscura —
Eide deve. Acabar (se ha de acabar) — Eriri.
Abierto —
Etsequediajiji. Acabé — Apeitia.
Aborrecer —
Dujuba. Acaecer —Atige.
Abrazar —
Idami. Acariciado —
Beibaque.
Abre la tranca ó cerco — Ruje vija- Acercar (me voy á acercar) — Enariati.
que. _ Acercarse —
Janariati.
Abrigado —
Damajiji (D = dh). Acido —
Sajuda.

(') Invertido del original porS. A. L. Q. En todo c


cabulario anterior que es original.
Aclarar dia — Ueda, Eueda, Daro. Agitado — Janatajiji.
Aclárenlo — Menetia cuinaque. Agitarse — Janata.
Aclimatado — Eaua ucti babe. Agobiado —
Pacbachaucti.
Acomodar — Icliaseta. Agradable al paladar Nijada. —
Acompañar — Buque. Agradecimiento —
Jaichanapati (ch
Acordarse — Piba. igual X catalana).
Acorralar — Taracasu icha. Agrandar —
Ayname, Ayna.
Acortar —
Tidudera, Chiditaname. Agravar —
Ueni, eniji.
Acostumbra — Pubabene. Agriándose está —
Esajunani.
Acuoso — Nado. Agrio —
Sajuda, Esajuna.
Acusar — Quisa, Suiquisa, Tuaquisa. Agua —
Ena. C. Ena.
Acusarse — Amipánati, Jatuaquisati. Aguacero —
Nay.
Achacándole está — Ecuatsatani. Aguacero con viento Beninai. —
Achacar —
Cuatsa, Cuatsataiti. Aguado —
Naji.
Achacarse —
Jacuatsati. Aguanoso — Eavi eavi, Halo, Nado.
Achicar —
Chiditaname. Aguantando estoy — Etucheni.
Achucharrado —
Chapichapi Agua turbia — Baja beja. Bej ada eavi
Adelante —
Ebisu. (?) Na adida^ Ñapada ñapada.
Adentro —
Edimesu, Emejisu. Agüero —
Mapil.i. (B igual dh).
Admirado (muy) —
Nime tiuvi. Aguijón —
Pisa.
Adornado —
Basaitajiji. Águila —
Pauta, Vipa, Bipa.
Adrede — Paiti pueve. Águila con ojos colorados Vipa tua- —
Adversidad — Ichenuda bidinajiji. dere.
Adueñarse — Metsene. Águila (especie de) —
Tequinaji.
Adulación —
Esaitaji. Águila real con corona Cacatara. —
Adular —
Assai-assai. Águila (otra especie) Bititi.—
Afán (en afrin) —
Etipeisu. Águila (especie de) Beibipa.—
Afanado —
Tipeijiji, Chu. Agujeréalo —
Raraneque.
Afeado (lo ha) — Mada baji. Agujero —
Rara.
Afeminado —
Punaji. Agujero en piedra —Tumusurara.
Afilado — Jasiquitiji. Agusanado (todo) —
Sutsu apejiji.
Afilar — Racua. Ahi— Dapúa. Verbo Estar.
Aflicción — Jauebati. Ahí que esté —
Panive.
Afligido — Atacuamadati, Jatacua- Ahijado —
Ebacuapuji.
madati. Ahogarse — Vid'di.
Afligido (yo lo he) — Emadaneba- Ahogóse — Vid'ditia.
meitia. Ahora (desde ahora) — Jeave gene-
Aflojando está — Etunatiani. tia.
Aflojar —
Tura. Ahora, hoy —
Eaveda, Jeave, Jea-
Afuera —
Etsequedu, Etsequenisu. veve.
Agarrado —
luaji. Ahora, más tarde Dajasu. —
Agarrar —
Emitsua, Ina. Ahora mismo — Jeaveve.
Agarrar (hacer) —
luame. Ahorcarse —
Naja ribia,Nara ribia.
Agarrar (está haciendo agarrar) Ei- — Aillo —
Ata.
uametaui. Ají — Bidu.
Agarrar por fuerza —
Jubida neje Ala— Enabay.
jemi. Alacrán — Assi.
Agarrarse de las manos — Jameinati, Alargar — Bauna.
Jamedequeti. Alborotarse— Jadujati.
Agárrate —
Jainatique. Alcanza — Tupu.
Agencioso (buscavida) —
Nimechacu. Alcanza (creo que alcanza) — Tupu-
Ágil — Pirida. bataiti.
Alcánzalo — Metejitiuque. Ampollarse, ampolla — Jatsurati.
Alcanzar— Baeja. Anca — Etidatiani.
Alegre —
Beibiji. Anda á despedirte — Jaquisa quisa-
Alegre está —
Beidaji. tique.
Alegría —
Beibi. Andaba — Asseina.
Alejándose está —
Euquenani. Andador (que mucho anda) — Asse
Algo —
Aybiame. aida.
Algodón —
Guapesa. Andar — Asse, Epuñoneti.
Algodón silvestre —
Sapu, Mapajo. Andar de puntillas — Euatoi vitsana.
Alguno —
Aydebiame. Andar (no sabe ó no puede) — Asse
Algunos — Peada peada. '
bae mave.
Alimento —
Etemiji. Andar con un pié — Euatseje.
Alma —Enidu. Anduvo — Assetina.
Almendra — Muige; el árbol — Muige Angina — Nara raje.
aqui. Anguila (especie de)— Muque, Mueui.
Almendra de Tumupasa — Mavijaja. Anillo — Metara.
Almizcle — Tauani. Anoche — Maita didasu.
Almohada — Echua pauaji. al Anochecer —
Sinecuasu.
Alojamiento le lie dado — Etedatietia. Anta —
Aguada.
Alto — Baquibauda, Bauda Anteayer —
Chumaita piuna.
Altura (¿qué altura?)— Que bau. Antes (tiempo ha) Umane. Verbo —
Alumbrar — Jura. Ser.
Alzar —Emitsua, Jemitsua. Antes (no ha mucho ) — Beaua, ( n?),
Allá — Chupia, Dapia. Equene.
más Allá — Choadera, Chuadera. Antes —
Mane. V. Haber, Tener.
de Allá — Chuge pue. Antes de anoche —
Chumaita apu-
por Allá — Chuda. dasu.
hasta Allí — Chutege. Antes de ayer —
Chumaita.
Amada — Ibuneda. Antes (rato antes) —
Epumane. V. ser.
Amancebados — Chatageve. Anticipar — Tiapiruji.
Amanecer — Ueda, Daro, Eueda. Antojándome estoy — Eutsatabania.
Amaneciendo está ya — Euenani veu. Antojo — Eutsataba, Utsataba.
Amargo — Patseda. Anudar — Risitiada.
Amarillo — Sanasana, Tidina. Anzuelo — Eseaji.

Amarrar Risi. Añadir — Tiada.
Amarse mutuamente —
Jaibuhebati. Año — Mara. Quichua( ).


Amasar Puri pari. Año (
de aqui á un año ) — Pea mará
Ambaibo —
Tanadaua (?). cuata.
Ambulante —
Chaepunetive, Chapu- Apacible — Mitsida, Mitsimitsi.
ñonetive. Apaga —
Damuque. ( D dli). =
Amenazar — Icheibua. Apagándose está Etijuani. —
Amigo —
Epereji. Apagar (se va á apagar) Etiju. —
Amistad — Japereti. Apagar —
Tuadiu.
Amoló— Ibunebáma (?). Apartarse— Netidera.
Amontónalo — Rada netia ditaque. Apartarse han de — Paichaderati.
( )

Amontonando está —
Eradaichania. Aparte — Chuemame.
Amontonar —
Rada icha. Apasancas — Detete, Buiadetete, Sa-
Amontonar (es preciso amontonar) vi deteti.
— Rada taji. Apéalo — Ichabuteque.
Amontonado — Eradaneti. Apelativo — Echaua ebani.
Amoratado — Deuadeua, Edeuani. Apenas — Chamacama.
{D = dh). Aplanen —
Paihaque.
Aplastado —
Chapichapi, Pachapa- Armadillo —
Tsudi.
cha, Rapata. Arraigado —
Murutijiji.
Aplicar —
Icha. Arrancar —
Dirá.
Apoderarse —
Jametseneti. Arrancar de raíz —
Dauna mutsu.
Apolillándose está —
Musuha eatani. (D = dh).
Apreciar —
Ibuneba. Arrastrando (
que anda arrastrando
Aprender —Jababetsuati. los pies) — Etsajarireti.
Aprensar —Etami. Arrebatar —Mejemi.
Apresurar —Tipei tipei. Arreglar —Basaita.
Apretar —
Naria. Arriba —
Ebaque, Ebaquiesu.
Apretar con cordel —
Ribia. de Arriba —Ebaquieje.
Aprovechando estoy para hacer — Arrimarse —
Japanati.
Ehabania. vVrrinconar— Etsutisuicha.
Apunta con la mano — Mebituque. Arrodillarse— Tururú.
Apuntóse con ílecha — Pisabuaitia. Arrojar — Maraca.
Apurado estoy —
Etipeini ema. Arropar — Dunu.
Apurado —Tipeijiji. Arroparse — Jadamati.
Apurar —
Tipei. Arroyo — Ena, Enabaque.
Apurarse —Biatipei. Arruga — Richirichi.
Aquel —
Ichu, lida (plural); Ichu- Arrugado — Chapichapi.
cuana. C. lueque. Asa — Eidaj a.
Aqui — Upia. Asado — Ecuabi, Cuabijiji (en cha-
Aquí (hasta aquí) —
Utejeve Ute- ; papa harejiji).
queje. Asar, asado — Cuabi.
Aquí cerquita — Ueduquitave. Asco tener — Adiba.
Aqui pararemos —
Me netia. Ascua — Etide.
Aqui ( de aquí á un momento )
— Da- Asegurar — Ichasaita.
jasuchidi. Asesino — Manuameji deja.
Arañas —
Ver Apasancas. Asi — Dajusu.
Árbol (cualquiera) —
Baña. Así es—
Daja, Ujave.
Árbol, palo — Aquí. Así será ó parece —
Tuedabataiti.
Árbol podado — Aqui chuadudu. Así será —
Aua, Auahe.
Árbol de lacre vegetal ó mascajo^la- Así sea — Papú.
mado Pidui —
Basipasa , Chu- Así no más — Dajave.
cuiro. {Ch=^x — sh). Así no más es — Daja puicha.
Árbol ( uno de tantos ) Bata. — Así, ni más ni menos — Daja quita
Árbol duro, el guagaboche Buve- — bátame.
chi. Así haz — Uja nime haque.
Árbol para canoas — Ere. Así todo — Daja cama.
Árbol y su fruto — Paquió, Jasan, Asiento — Eaniji.
Acuayaco. Asiérralo— Requi e ( ) ?

Árbol harinoso —
Mani. Asir— Ina.
Arbusto —
Idane, Aquibiri. Asno, asno — Putsena, Ututsena.
Arco de flecha —
Pitsatsue. Asomarse — Cuadiba.
Arden — Itintasa. Áspero (de comida) — Mutada.
Arder— Utsu, C. Juju. Asqueando estoy — Eadibanla.
Ardiendo estó — Eutsuani. Asustóndolo está — Euidu cuadetiani.
Ardiente — Dared'da {D = dh). Asustándose está — Erubutana me-
Ardor — Sinasinani. tani.
Arena — Jutujutu. Asustar —Nidu cuad'de.
Aretes, aros — Chapuru (Ch^sh). Atacar (Pisonear) —
Tedi.
Árido — Murida. Atadura — Eirsiji.
Atájalo— Vibareque. Avisado (le he avisado yo) — Eama
Atajar— Nabeba. quisataitia.
Atajo — Epene. Avísale — Quisaque.
Atajólo— Nabebaitiada. Avisando está — Equisaquisani.
Atar — Risi. Avisar — Taquisati, Quisa.
Atascarse— Netitia. Avisar voy á avisar) — Equisati.
(le


Atiza el fuego Cuati timeque, Ti- Avisarle (ha de avisarle) — Equisa-
taiti.
Atizar — Time. Avisó (le avisó) — Quisataitia.
Atmósfera — Baipa. Avispa —
Bia.
Atolondrarlo (se ha atolondrado) — Avispón grande, llamado aCavadifun-
Janime mave tai tía. tos» —Rireque.
Atollarse — Jaduchuti. Ayer —Maneicha. V. Haber, Tener;
Atorarse — Edujani, Netitia. Pumaneicha. V. Ser.
Atrás —
Etibeini, Tia, Tije. Ayer — Maita, Maita puicha .

Atrás están ó vienen —


Tijenetia. Ayer fué —
Mai púa puicha.
Atrás viene— Tije epusiu. Ayuda (el que ayuda á matar) ^Ja-
Atravesado — Epairuji, Epairujeji. manuatija.
Atravesar — Peto. Ayudando est;i — Etsauatani.
Atropen ar — Tejeteiti. Ayudar — Tsaua.
Aullando están los perros — Edaidi- Azotar —
Iche.
ani = dh)
(ó. . Azote —
Guacaviti.
— Etsiatsiani.
Aullido Azucena, margarita — Chacha (ch =
Aumentando está — Eputcuatiani. sh).
Aumentándose está el agua — Ena- Azucena (especies de) — Pi, Jarajo-
netani. roche .

Auméntalo — Yapa, Yapacaque.


Aumentar (para) — Ejutcuaji.
Aumentar —
Jajucuati. Bailar — Tiritiri.
Aun, aunque — Biame. Ver Ser. Bajada— Ebuteji, Yabute.
Aunque sea eso — Yida biame. Bájalo — Ichabuteque.
Aunque sea así — Daja biame, Daja- Bajar — Bute.
papubaime. Bajar de precio — Chuge bute.
Aunque venga — Papue biame. Bajo vientre —Etsuducuata.
Aunque haya de venir — Epue bi- Balbuciente —
Mimi puda baemave.
ame. Balde (de balde, sin motivo) Yana- —
Aurora — Uenana, Uena atujai. cane.
Avaro — Inideda. Balde (de balde miente) Chapu ba- —
Ave — Dia. sea.
Ave (corcovado) — Seme. Balde (de balde no más) — Chapui-
Ave (tucán pequeño) — Pitsa. tive.
Avenida —
Esui. Balsa— Pere.
Aventazon de vientre Edetutsu. — Balsamina — Etibeinijaja.
Avergonzado (lo he avergonzado) — Balsero (remador) — Pere baba.
Bidua meitia. Bambú (caña tacuara) — Didi, Mui.
Avergonzar á otro —
Viduame, Vidu- Banda (en esta banda del rio) — Uma-
ameti, Biduame. jeje.
Avestruz —
Uchaui. Banda (en la banda opuesta del rio)
Avinagrado —
Tsetsenajiji. — Chumagege.
Avio —
Jana. Bandada — Dueji eni eni.
Avisado (me ha avisado) Quisatai- — Bandera — Pito.
tiada ema. Báñanse cuando — Enabitanisu.
Tacana
82 —
Báñate los pies — Jaduque. Bofes— Edata (d clh). =
Ejasa^
Barato— Chuge pichi (ch^sh). Jatacua.
Barato (comprar bien) — Saida baja. —
Bofetada Buawadapu (n ?), Dapuju.
Barba — Queda. _ Bollo —
Eje, Etica, Echuchi.
Barbasco de pescar — Data (D=dh). Bollo ó terrón (un)— Peada etica.
Barbecho —
Ejudeini, Teini. Bombo — Ememe.
Barbón — Quedabau. Bonito — Bata eni {u ?)
Barbudo —Quedaji. Borde — Etsana.
Barranca — Equebibi, Quebibi. Borde borde del rio)
(al Etsanau. —
Barrial —Eaua rutuda ó rutuji. Borracho, emborracharse Tsetseji. —
Barro — Jutchujutchu, Rutu. Borrarse —
Jadipati.
Baso —Epi. Bostezar —
Jacuatsauauati.
Basta, bastante — Tupu. Botado — Jusejiji.
Bastardo — Jemitsa mave ebacua. Botar —
Ichajusea, Jusea.
Basura — Bubu. Botar (hacer botar) Cuad'deme. —
Batan — Tada. Botar (espantar)— Cuad'dejuse.
Batir — Juru. Bracear— Betsa.
Bautizado (no bautizado) — Pad'duji Bravo — Daidi daidi.
mave. Brazo —
Ebai.
Bautizar — Pad'du. Brazo de rio Edede.—
Bebas (poro con que bebas) — Pa- Bregando estoy —
Eadaua-dauania.
rarata, Tutum. Edauadauania.
Bebedor grande — Jaiditi aida. Brillante —
Tseruda.
Bébalü pronto —
Revepudaque. Brillar— Ueue.
Beber —
Idi, Paiditi, O. Igi. Brincar — Tena. Tenatsua.
Beber (dar de beber) —
Eidimetani. Brotar ( plantas ) Muru. —
Beber (de beber está dando) Edi- — Broto —
Muruitia.
metani. Bruces (de bruces echado estt) — Ea-
Beber quiero —
Jaiditija, Idija. uacuatsa eani.
Bebido has ? —
Jaidu eneti. Brujo —
lanacona, Mau.
Bebiendo están —
Eidititani. Bruñido —
Racuajiji.
Bejuco —
Junu, Papi, Mitimora. Bruñir —
Diqui (D =
dh) Tsitsi, Tsit-
Besar —
Cuatsasu, Cuatsabudi, Gua- sitsitsia.
niba. Bruto que no se le puede convencer
Beso — Jacuatsabuditi. — Nime ataji mave
Bien — Eni. Ver tender bien Bruto, salvaje — Ateminimeme.
Bien, anda (imperativo)— Pusetaque. Bueno — Saida. C. Aida.
¿Bien estás? ¿Bien?— Sapiave. Bueno muy bueno — Saida
( ) enieni.^
Bien tratado —
Asaitaji. Bulla — Idabada, Idapadada.
Bien tratar —
Asaita. Burla — Situtaitia.
Bigote — Equequeda. Burlar — Jabaseati.
Bisojo — Etuadadi (cl = dh). Buscando está una casa que necesita
Blanco —Pasane. — Etsatani.
Blanco todo —
Pasapasa. Buscar —
Chacu.
Blandito (está) —
Cuapicuapi. Busca vida— Nime chacu.
Blando —
Durada, Narunaru. Butucun ó bodoque flecha (
sin pun-
Blanqueando está —
Epasaneti. ta — Pecha.
)

Blanquear —
Pasaneja.
Boca —Ecuatsa, C. Cuatsa.
Bocado (un bocado) —
Cuatsa peada.
Boda —Eavetiawi (n ?) Cabal —
Tupuquitana.
Bodoque —
Ver flecha sin punta. Cabecera —
Echua pauaji.
83

Cabello — Echua eina. Cansarse quiere — Jaduitija.


Cabeza —
Echua. C. lyuca. Cantando est — Esatsuani.
i

Cabeza de Tigre Ibachua. — Cantar — Sautsu.


Cabezón —
Choai. C.\ntaro — Matu.
Cabo, mango — Edada. Caña de azúcar — Chita, Sita.
Cacao —
Mura. Caña agria — Budubudui.
Cacareando estt elgallo — Etotoreni. Caña brava — Bue, Cbuchio, Charo.
Cacarear gallina — Eiatatani. C. Bue.
Cadáver— Marruji,Marrujiji-equita. Caña de chupar — Dibi.
Caer —
Dajaja. Cañaveral —
cTiita ejude.
Caer (hacer caer) Dajajame. — Cara— Bu, Ebu. C. Ebutsequini.
Caer (haz caer) — Vugate baque. Cara doble., falso Bubeta. —
Caiman — Mama mama. Cara mala —
Bu madada.
Caja de hostias — Hostia meji. Caracol —Buturu, Demu buturu.
Calambre — Jaribaiti. Carbon —Etide.
Caldo exprimido — Napudu. Carga —
Quippi.
Calentar — Cuase. Cárgate —
Jabutique, Jabutsuatique.
Calentura — Neda ainada. Cariño —Jabesbati, Beiba.
Caliente — Cuasi. Cariñoso —
Jaseitatiji.
Calmarse — Janimepijajati. Carne — Aicha (quichua), Eami.
Cálmense — Mitsinetique. Caro — Chugue neda.
Calor — Sinada. Carpa (hagan) —
Epuanimehagu.
Calumniar— Chacuatsa, Chahaitive. Carrera —
Jud'dud'du.
Calzarse — Jasaibati. Carrizo — Muvichidichidi.
Callar — Mitana. Casa — Ete.
Calle — Etipe. Casada no (:= soltera) — Ave mave.
Cama — Tabijude. Casamiento —Eavetiani, Jajemiti.
Camarote hagan —
Bia eteque. Casarse — Jajemiti.
Cambiar —
Apaiti, Turuca. Casarse el hombre — Jauaneti.

Cambiarse —
Jaturucati. Casarse la mujer — Javeti.
Camina — Chupuque. Cascajo, cascajal — Tumururu.
Caminando — Easeneti. Cascavel — Du.
Camino — Edidi. Casi — Quechidi.
Campo hny -- Deiji. Caso no hace — Maveisu biame
( ) ba.
Camisa sin mangas — Nabairiji. Caspa - Epeji.

Camiseta larga —
Seibajibaiída, Sá- Castigándome est'i Ematsetani
vaibanda (n .?). .

Camote -- Jariri. Castigar — Matse,


Campamento — Erere. Castigo — Ematsenatani, Jamatseti.
Campo — Dei, Esána. Casto —
Punaji mave.
Canasta de hojas chamuscadas— Ditti. Castrar —
Vija.
Canasta doble, fuerte Ditti tad'da. — Catarro —
Vidicuinana.
Canasta sin chamuscar -^ Ditti ducu. Causar pena — Nebame.
Cangrejo, camarón — Mapiua. Cava la tierra Medi pedaque. —
Canilla— Eta, Etabutse, Etsaja. Cavar .— Peda, Veré.
Canoa —
Cuaba. Cazar — Asse.
Cansado — Jaduitijiji, Cedazo — Edacuaji. .

Cansado lo he. cansado — Erna da-


( ) Cedro — Cuabadu.
nebameitia. Cejas — Chino {n ó tí?).
Cansándose está pronto — Eduipuda- Celoso — Jarejatiji.
tiani. Cenagal — Eaua rutuda ó rutuji.
Cansarse — Jaduiti. Ceniza — Etimu.
Centinela — Cauachiri {ch = sh): Cogollo tierno de Motacú Jata. —
Centro —
Tipa. Cogote —
Eurutiani.
Cera —
Bini. _ Cojeando está —
Etidatiani.
Cera colorada —
Binidere {d dhy. = Cojear —
EÍEtdafiani, Tid'datid'da.
Cerca —
Nari, Narive, Uedu qui- Cojo— Jeja, Tida, Tid'datid'da.
ta ve. Cola (rabo) —
Etida, Tida.
Cerca no más —
Narive. Cola (con cola) Tidaji.—
Cerca de eso está —
Danajasu eani. Cola de Tatú —
Tsudi tida.
Cercado —
Verejiji. Colado —
Ribajiji.
Cerco, cercado —
Evere, Ruge. Colar (pegar) Riba. —
Cerco de las casas —
Etibeiri. Colgado está —
Ebad'di.
Cerco ó tranca —
Taraca. Colmado — Sejeajiji.
Cerdo —
Cuchi (quichua). Colmar — Sejea.
Cerner —
Dacua, Edacua. _ Colmillo— Vectiume, Etsebutse.
Cerner (hay que cerner) Da cua-— ¿ qué color?
— Cuaja bátame?
taji.
_ Colorado — Derena.
Cernido —_ Dacuajiji, Edacuaji. Collar — Ine.
Cernidor — Paid'de. Comadreja — Chaive.
Cerrar — Teri. Comer — Diadia, Dia.
Cerro — Emata. Comezón de sarna — Taida.
Cerviz — Ejuduneti. Comida — Etemij i, Jana.
Cicatriz— Dipi, Sitsi. Comido — Diajiji. _
Ciego — Pada. Comiendo está — Ediadiani, Dabu,
Cielo — Ebacuapacha. Edabutani.
Cielo despejado — Baipa ueda. Como — Tupu.
Cielo nublado — Ebacuapacha bu- Como — Nime, ¿Jucuaja?
duji. ¿Cómo es? — Cuaipa, Jucanida (m?)
Cieno — Jutchujutchu. Cómo por qué — Cuaja. )

Cientopies — Mata quiu quiu, Na- Como


(

verá (
según y conforme )

riri. Cuaja jea.
Ciérnese— Da cuataji. Compadecerse — Ibuneba, Ichenuba.
Ciertamente — Eneiquita. Compañero — Buqueji.
Cierto — Eneive. Compañero mió — Erna buqueji.
Ciervo — Batsunu. Completo —
Quitauajiji.
Cigarra — Reiri. Componer —
Baseta.
Cimbar — Bacuapa. Componerse — Jaseitatiji.
Cinco —
Pichica {ch = sh). Comprar — Baja.
Cintura —
Etimay. Comprar bien — Saida baja.
Ciruela silvestre — Judenu. Comprimir —
Pud'du.
Clara de huevo — Eja pasa. Comprimir con fuerza — Pud'du
Claro— Butsepi, Cuareda, Sereda. tad'da.
Clavado — Taltajiji. Compuesto — Basaitajiji.
Clavar — Taita. Con — Neje.
Clavar una estocada— Jucho. Con qué intención Cuaja piba—
Clavóse con espina Babitia.— neje.
Clueca (gallina) —
Esanubi. Concha — _Dudidi, Patsa.
Cocer —
Dapu. Concebir — Jamabiati.
Cocer bien, recocer —
Siname eni. Conchavar— Echona.
Cocina, cocinero —
Janahaque. Condensar —
Jatchadaja.
Cocinar —
Dapa. Conejo —
Inica.
Codo — Ebatsu. Conejo joche, pintado — Basume,
Cogollo — Ejubu. Yapa.
85

Conejo de agua, capihuara Dud'- — Cortar pelo — Inaraja.


dud'du. Cortarse con cuchillo — Jasiquiti.
Confesar hacías —
Confesa puana. Cortarse con hacha Jaqueti. —
Con^fundrdo estoy Epibapibani — Corteza de árbol Aquiviti.—
ema. Corto — Yudu.
Congeniar— Nime tupupai. Corva de rodilla — Ed'danaja.
Conmigo — Ema neje. Corvina —
Tumujiree.
Conocer — Chanapa, Echanapa [ch Cosa mascada Emiji. —
= x ó sh). Cosechar arroz —
Rajaja.
Conocer sin conocer — Chanapaji
( ) Cosquillas —
Chariridi, Duqui, Sari-
mave. rid'da.
Conseguido ( he conseguido )
— Te- Costado — Hugeruge.
jetia. Costilla — Epareiri.
Conseguir —
Teje, Ebidinatani. Costoso — Atad'dad'da.
Consigue ( no se consigue ) Tejetai — Costumbre (su costumbre) — Mesa
mave. puiti. En plural : Puiticuana.
Contado — Idadajiji. Costura — Rusuneti.
Contar —Idada. Coyuntura — Etiadaji.
Contento —
Beibiji, Beida. Cráneo — Echua tsau.
Contestando está —
Ejeutsutani. Craso (grosero) — Mimi adiadi.
Contestar —
Jeutsu. Crecer — Bauna.
Contrayerba —
Saute. Crecer (
las plumas )
— Eina muru.
(^Jonvenir —
Jamitsuti Crecido —
Murutijiji.
Convenir ( no hemos acabado de con- Creciendo está el pelo — Eina emu-
venir) — Jamitsu petiji mave. ruani.
Convenirse —
Japaiti. Creciendo está el rio — Ena enubiani.
Conversación —
Mimi mimi. Creció —
Muruitia.
Conversar —
Quisaquisa. Creer — Jei, Jeipu.
Corazón —
Maesumu. Creo — Jeiheania.
Corazón de árbol — Tade. Crespo — Dacadaca, Diqui diqui.
Corazón ( late el corazón ) — Tena Criador — Seguameji.
maesumu. Criando (me estoy criando) — Eai-
Corazón (
latir el corazón )
— Tena- nani.
tena. Criando (estoy criando pollos) — Ase-
Corcovado (ave) Seme. — guani.
Corcovado (torcido) Tudi. — Criar — Segua.
Cordel —
Erey. Criar animal de monte — Euepe.
Coi-del de hilo Masi erey.— Criatura — Eanana, Edere, Ejanana.
Cordel de mora — Tanamida. Criatura de pechos — Eidami.
Corear ( limpiar chacra ) — Paru- Criticón— Jasatseatiji.
paru, Paru. Crudo — Esaua, Savasava.
Cornear —
Duttu. Crujir — Diri, Raquiqui.
Corneólo —Duttutaitia. Cruz ( ponte en cruz ) — Guananteque
Corpulento —
Quita aida. ebai cuana.
Correa ancha Epasiqui. — Cruzado —
Epairuji, Pairugejiji.
Correr —
Jud'dud'du. Cruzarse — Japairuyeti.
Coi-tado al ras — Tsajum quita ri- Cuadrado — Peve peve.
jique. ¿Cuál, quién?— Quebata, Quiebata?
Córtalo (
á golpes ) Queque. — ¿Cuál hombre? Ay de deja? —
Córtalo (de un golpe) Deuque. — ¿Cuáles son? —
Quiebata cuana?
Cortante —
Jasiquitiji, Queuda. ¿Cuál? —
Quebata?
Cortar — Siqui, Sajasaja. Cualquiera —
Ayde papú biame.
Cuajar — Taddatama. Chamuscar ( hay que chamuscar )

¿Cu/indo?— Quiet sunu? Hubejaji.
Cuando vaya — Eputisu. Chancho — Cuchi (quichua).
Cuando venga — Epuegusu. —
Chanza Idapadada.
¿Cuánto, cuántos?— Quejutcua, Que- Charco de sangre — Ecuaruru.
jucua, Quejucuani, Quietupu? Chicha —Eidi.
¿ Cuántos sois ? — Jucuadani ? Chicha espesa —
Bebada.
Cuarenta — Puchi tunca (aitnará). Chicha fuerte —
Eidi tsetseda.
Cuatro— Puchi {ch = sh aimará). Chirimoya —
Tsinima.
Cubrir — Dama, Chismoso— Quisaquisaji, Babequisa.
Cuello — Enaja.. Chispa —Daruru, Etidichidi.
Cuerno — Edana. C. Edana, Chistoso —
Mimi beida puji.
Cuerpo — Eami, Equita. C. Ecuita. Chocar una cosa con otra Jabuti, —
Cuervo ó gallinazo —
Enasuapa. Jadapuju.
Cuidado ten —
Inatsiuaque. Chonta loro (una palma) — Adune.
Cuidan ta ( manceba — Equinaje.
) Chonta loro (la fruta) —
Adunejaja.
Cuidar —
Quina. Chupar caña —
Bibi, Dibi.
Cuídate —
Inatsiuatique, Jabatique,
Jainatsiuatique .
D
Culebra amarilla —
Bacua saua.
Culebra come- pollos —
Bina bacua. Dado (le he dado alojamiento) —
Culpa —
Jucha ( quichua ). Ete datietia.
Culpable hacerlo —
Juchajiha. Dale alcance — Metejetiuque.
Cumbre —
Ematina. Dale vuelta — Barereatique, Jaba-
Cumplen (los que cumplen) Equi- — rereati.
uatianicuana. Dándole está — Etiatiani.
Cumplió —
Ataña. Dando estoy — Etiania.
Cuñado (entre hombres) Daqui. — Dando estoy de comer — Emiuania.
Cuñado — Danasa eave, dice la her- Dando está de beber — Idimetani.
mana mayor de la mujer; pero si Dando vueltas está — Epu barereni.
es la menor: — D'ud'dusa eave. Dañar — Hadada ha.
Cuñada —
Euanesa d'ud'du, cuando Dar — Tia.
es hermana mayor de la mujer; Dar (hacer dar) — Tiame.
Euanesa Dana, cuando es menor; Dar miedo — lyuame, Nime eyoati.
Nusane, cuando lo dice la hermana Dar (voy á dar de comer) —
Emiuada.
del marido. Dar de beber —
Eidititani.
Cúralo —
Nachaque. Dar (te voy á dar) Etia. —
Curar (para curar) Nachati. — Dar vueltas —
Barere pu, Barere
Curar —
Idueue. barere, Pu barere.
Curioso —
Babepuja. Dar fiado —
Manutia.
¿Cuyo es esto? — Aysani ihe? Dar una bofetada — Buabuada puju.
Dar (le voy á dar) — Etia.
CH De — Su. C. Ja.
Debajo —
Emasu, Emesu.
Chacra —
Te. Debajo (por debajo) Emaje. —
Chacra dejada — Tejuseajiji. Débil —
Chidi, Tucheda mave.
Chalas de maíz —
Nutsada diatisa. Débil voz —
Etsui chidi.
Chala de maíz —
Diatisa. Decir —
Epu.
Chamuscar —
Chimuri. Decir verdad —
Butsepi quisa.
Chamuscar animales ó aves Ina- '^ — Dedos —Emetsaja.
cuabi. Defender —
Biami.
Chamjiscar hojas — Jube, Viatsu. Defenderse — Biatuche..
Degenerado está —
Epeatianiu. Desear —
Utsataba.
Déj alo —
Panive, Panimada. Desgranar —
Iruruja.
Dejar —
Ichause, Mesia. Desemboque, junta de rio — Ena-
Dejar de ser —
Puriji. cuatsa.
Dejar de hacer —
Epuriji. Desenredándose está —
Epiraratiani.

Delante Evisu, Butsesu, Ehutsesu. Desenredar —
Pirara.
Delgado —Uta aichidi. Desentendido (so ha desentendido)—
Delgado —Urna aichidi. Mave idabaja mave eatani.
De]gadito(v. g. itn palo) Biribiri.— Desenterrar — Padayu.
Demandar —
Suiquisa. Desentonado — Jatsuimad'datiji.
Demasiadamente — Echucuata. Desenvolviéndose está — Epirara-
Demasiado — Ebiasuquita. tiani.
Demonio —
Ichagua. Desgarrar —
Meichauteti.
Denso (esi)eso) — Atchada. Desgraciado —
Ichenuda puji.
Denton (pesca lo) — Dacua. Deshinchando esti —
Erajajani.
Dentro — Mejisu. Desigualado —
Chucuaque.
Denti'o de casa — Etemesu. Desistido (ha desistido) —
Janime-
Dentro do tres dias —
Pechumaitia. sia patiputsu.
Derecha (i la derecha) Bai eni— Desmayo — Nime taitana.
bene. Demoralizando estás — Madada mie-
Derecho — Butsepi. babetsuania.
Derramar agua —
D'u icha. Desnudar — Uija.
Derretir (se ha de derretir) —
Euriati. Desnudo mirar — Jabijati ba.
Derribar —
Euruani. Desobediente —
Jeihati bae mave.
Derritiéndose está —
Euriani. Desolladura — Atsetsiatijiji.
Derrumbar, derrumbe — Jauaneti. Desollar — Jidiu.
Desagradecido —
Chanapa bae mave Despacio — Nime saida.
{ch = sh). Despachar — Beitu.
Desaliñado — Jabaseitati mave. Desparrama el fuego — Chebeque
Desamparar — Jameseati. cuati.
Desangrarse — Amicuina. Despavesar la vela —
Tidedaru.
Desaparecerse — Taitana. Despedazar —
Pedu.
Desatado — Japidutiji. Despejado (cielo) —
Baipa ueda.
Desatado se ha — Japidutaitia. Despertar —
Idesa.
Desatar —
Pirara. Despertar (para despertar) Eide —
Desatar (hay que desatar) Pidutaji. puji.
Desátase —
Pidutaji. Despierten (para que despierten) —
Descaminado —
Eyetiduji. Eideta puji.
Descansar —
Janana. Despierto — Idesa.
Descansar ( déjalos ) —
Me mesiaque Despierto está — Eidesa.
pajanaua. Despintándose está — Euriani.
Descosido —
Japidutiji. Despreciado ( me ha despreciado ) —
Descolorido —
Urijiji. Inide ataida ema.
Desconocer— Chanapa mave {ch=sh). Despreciar —
Jamadabati, Madaba.
Descuartizar — Siquisiquia. Desprendido —
Jadiratiji, Piatajiji.
Desde —
Gepetia. Después —
Dagewetia (n .?), Dajasu,
Desde ahi —
Dagenetia. Dajasuchu, Tigesu.
Desde fuera —
Etsequeini genetia. Después (para después) —
Dajasu
Desdoblándose est'i —
Epiraratiani. puji.
Desea verse con alguno Jabataiti- — Después (uno después de otro )
— Pea-
cua nime. tige pea.
Deseaba yo ir —
Putija daua. Destapado — Dirajiji.
Destapar —
Viadora. Divergencia de pensamiento — Pea-
Destechado —
Dirajiji. peati epibatani.
Destechar —
Dirá, Edira. Dividir— Pedupeda.
Desteñir (se ha de desteñir)— Euriati. Divorciado — Jamesiatijiji.
Destetar — Atsu mesiame, Chuchu- Doblar — Tanuja.
diji, Chuchumesia. Dolor — Neda.
Destinando —
Euriu. Donde — Jenetia, Quepia, Quiepia,
Destiñéndose está— Eurianini. Quieda.
Destituido est:V — Jaitianajiji veu (?) ¿de Dónde? —
Queje, Quieje?
Destorcer —
Pirara. ¿desde Dónde?— Quiejenetia?
Destrozar en pedazos menudos Di- — ¿en Dónde?— Quieda, Quepia, Quie-
uadiua. mani?
Desvelado (me he desvelado)— Ideada ¿ hacia Dónde? — Queana ?
ema. ¿por Dónde? Quieda? —
Detenerse —
Unietia, Netisa?/. (n ?) Donde se acaba la tierra — Eaua
Deténlo —
Vibareque. baitsaua.
Detrás —
Tije, Etibeini. Donde quiera— Quiepia papú biame.
Detrás de la casa— Etetipe. Dormida (en la dormida) — Eradaisu.
Detrás le vá — Etibuquiani. Dormido (no he dormido) — Ideada
Deuda — Manu. ema.
Dia de trabajo — Mudusini. Dormilón —
Tabi aida.
dos Dias después — Peachumaita. Dormir (sin dormir) — Tabimave.
Diablo — Ichagua. Dormir quiero — Tabija ema.
Diarrea — Edeneni. Dormir — Tabi. C. Tavi.
Dice que no — Mave pu. Dormiremos —
Me tabi.
Diciendo — Epuani, Eputasa mane. Dormitando está —
Epupuani.
Diciendo está — Epuani. Dos —Beta. C. Beta.
Diente —
Etse. C. Etse los Dos —
Betaua.
Dientes (con dientes) —
Etseji, Etse Dos no más Betave.—
neje. Dos caras —
Bubeta.
Diente de peine —
Dupatse. Dueño — Emetse.
Diferente —Batapea, Peabatame. Duro —
Ineba bae mave.
Diferir — Tsunuta. Duro (sólido) —
Tad'dad'da.
Difícil — Atad'dad'da. Duro ó pesado de estar —
Anitad'-
Difícil de hacer — Jatad'dauada. dad'da.
Dificultad (con dificultad) — Chama- Duro de pensar — Pibatad'dad'da.
cama.
Dijo — Puitia.
Dilatar — Tsunuta.
Diluvio — Japauti. Ebrio — Tsetsejiji.
Diminutivo (partícula de diminutivo) Echado está — Esa.
- Padi. Echado está de bruces — Eaua cuat-
Dinero —
Chipilo. su eaua.
Disenteria — Amideue. Echado (lo ha echado á perder) —
Disfrazarse — Japeati. Madaitia.
Disgustado (nos hemos disgustado)— Echador (embudo) —
Edubiuji.
Jamadataitia da etsea. Echar líquido en otra vasija— Dutua.
Dislocarse —
Jaseutanameti. Echarse —
Saua.
Disminuyendo está — Erajajani. Échate (anda, échate) —
Saitique.
— Bata pea, Peave.
Distinto Efigie —
Eimia.
Distraernos (vamos á distraernos) — El ó aquel —
Véanse Pronombres en
Me babada. la Introducción.
El, ella, ello— Tueda. C. Tura. Enfermedades — Chiqui madada-
VA (con el)— Tuneje. cuana.
El (
de — Tusa.
él ) Enfermo — Neda, Nedaji, Putai
líl ó aquel — Ichua. Ver Hacer. mave.
El mismo — Tuedave. Enfermo estoy —
Neda quiema.
El no más — Tuedave, Tunéame. Enflaqueciendo está — Euchuritaua-
Elástico — Jadimuati. ni, Uchuritauani.
Elevar (
levantar) — Netianajame. Enfriar —
Biuana, Evinana, Vinana.
Ella, ello — Tuedave. Engañar — Basia, Jabaseati.
Ellos (de ellos) — Ichucuanasa. Engordando está —
Etseitsiani.
Ellos — Me. Ver Trabajar; á veces — Engordarse —
Jatseiti.
Ecuana. Enj aagar —
Biarucua, Mejiracua.
Embarazada Mabbe. — Enojar (hacer enojar) —
Duininiame.
Embarazada quedar — Jamabiati. Enojarse —
Duinini.
Embarcación — Cuaba. Enredado —
Jarisirisiati.
Embarcarse — Amute. Enroscar —
Jamemuti.
Embarrado —
Dichuji, Edichuji. Enroscarse —
Japeruruati, Pechu-
Embarrar (pared, etc.) Dichu. — chua.
Emborracharse Tsetseji. — Ensartar —
Biu, Due, Tiduve.
Embriagado Tsetsejiji. — Ensartar (hay que ensartar) Tsu- —
Embrujar — Jamauati. tutaji.
Embudo — Edubiuji. Ensartar en palo Tsutu. —
Empacho — Tsutsu. Encerrado has —
Ababetsuajiji.
Empalagarse —
Dija babe hiya. Enseñar —
Babetsua.
Emparéjalo —
Paiti haque. Entero —
Quitana («?).
Emparejar Tupu paija.— Enterrado —
Papaji.
Empeine del pié — Euatsi vejií('í; = &J. Enterrar —
Papa.
Empeorando está — Epueni eni eni. Entiende (que no entiende)— Nime
Empeorar — Uenieniji. atiji mave.
Empezar — Apiru. Entrañas —
Edubidi.
Emplasto — Eriba. Entrar —
Nubi.
Empujar — Neonu, Toapi. Entrar no quiero— Nubij a mave ema.
En — Su. C. Ju. Entie —
Duju, Dujusu, Tasu.
Encaneciendo — Ejuruani. Entregar —
Menaja, Menajatia, Me-
Encender— Eturu, Turu, Vitsu, Vit- uatia.
sunu. Entresacar —
Vij a.
Encendido Güeda. — Entretener —
Basia.
Encía —
Etsetsaja. Entristeciendo (se está entristeciendo)
Encima Ebiasu. — — Jatacua madatiaui.
Encima (por) Ebiage. — Entrometerse —
Jauarutaitia.
Encoge (que se encoge) Jadimuati. — Enviar —
Jatiameti.
Encomendar — Biamimia. Envidiar —
Viainacua.
Encomienda — Tiamejiji. Envolandar —
Murajiji.
Encontrar — Su, Teje. Envolver — Viadudu, Babú, Biadu-
Encontrólo — Tsuitaitia. nu, Dunu.
Encórvate — Jabuteque. Equidistar —
Dauque vecha.
Encuentro — Tsunetia. Equivocado —
Japitsapitsatijiji.
Enderezar— Toapi, Tuapi. Era, eran —
Puina.
Endureciendo está Etydatani. — Era (ha sido ) —
Epumane .

Enfangarse Jaduchuti. — lírizarse —


Edararati.
Enfardelar— Biarusu. Erizo — Ida.
Enfermedad — Neda. Errar — Japitsati.

90 —
Esa, ese, eso — Jida. ¿Estás bien? —
Saipiave.
Es asi — Ujave. Estáte —
Anique.
Es así (no es así) — Ayma daja ma- Este —
Ihe. C. Rie.
ve, Maemani. Esté (ahí que esté) Panive. —
Escalera (de un solo palo) Dada. — Estera —
Sijo.
Escalera ( de travesanos ) Paua. — Estertor del pecho — Dica.
Escama —
Epeji. Estimular — Tipei.
Escampando — Esaisiani. Estirar— Bauname, Jasetseti, Setse.
Escampar — Jadiati. Estirarse— Jasetseati.
Escapado ( se me han escapado )
— Estirón — Jaquiruruati.
Eide da ema ajiji. Estiva — Rerequé,
Escapar — Eide pu. Esto — Ihe.
Escarabajo — Dumitajajai. Esto es — Aytuque.
Escarcha —
Baji. Estómago — Maesumu cuatsa.
Escarmentar —
Jatuabati, Tuaba. Estórbasme — Bata.
Escasea —
Tejetai mave. Estornudar — Tidu.
Escaseando está —
Eveitiani. Estornudo — Tidu.
Escozor —
Taida. Estrago —
Sittujiji.
Escuchar —
Idabaja. Estréchase el rio — Ena epachiditi.
Escuerzo —
Tujutu. Estrella — Etujai.
Escupió —
Equedi juseataitia. Estrenar — Cueba.
Ese, esa, eso —
Jida, Tueda. Estrujar —
Puripuri.
Ese será —
Da mu. Estuco —
Metsi.
Esforzándome estoy— Eadauadauani. Estúpido —
Nime ataji mave.
Esfuerzo —
Jatucheti. Exagera —
Echucuatá eyapacataui.
Esfuerzo has —
Jatuchetique. Evacuar vientre Dumi. —
Espalda —
Bichi. Exagerar (hay que exagerar)— Mi-
Espantar —
Cuad'de, Cuad'de juse,
Duja. Examinar — Petijiji.
Esperando estj —
Ejachatiaui. Excepto este —
Ihe mu mave.
Esperar —
Idua, Vinetia. Excesivo —
Ebiasu quita.
Espero —
Pamuda. Excremento — Dumi.
Espeso —
Atchada dejeda, Tudida, Excúrrelo — Vidiomeque.
Nuttuda. Exhumar — Padayu.

Espiando está ^inatsiuatitani. Experimentan hedor —
Eibibatiani.
Espialo —
Canachirique. Experimentar —
Jatuabati.
Espiar — Cuadiba. Explicar —
Quisadera.
Espina —
Aquida. C. Acuija. Exprimir — Puripuri.
Espinas (con espinas Quidaqui- )
— Expi'imir cosa mojada Nauatsu. —
daji. Extenso —
Ayda bawda.
Espinazo —
Ebedede. Exterminar —
Eriri.
Espinudo —
Quidaquiaji. Extiende —
Dueguanaque.
Esponjar —
Etutsuani. Extiende los brazos —
Guanauteque
Esposa —
Euani. ebai cuaua.
Esta, este, esto — Ihe. Extinguir —
Tuadiu.
Esta (de esta, etc. )
— Ibesa. Extraviarse en el bosque Igetidu. —
Esta, este, esto, no mus — Iheve.
Está — Eani.
Está comiendo — Edabutaui.
Está roncando — Eracacani. Fácil — Ata saida.
Están andando — Easetani. Faj ar — Eturisi.
Estar —Ani. I
Falso — Bubeta.
Faltar — Veitia. Fruta de chontaloro Adunejaja. —
Fantasma — Enidu. Frunciéndose está— Erechichiatiani.
Fardo —
Ebiadunuji, Edunuji, Fuéjha sido) —
Puida, Puitia, Fu-
Quippi. tida.
Fastidioso —
Atadda nadda, Duja- Fué ayer— Maita púa pui^ha.
duja. Fuego —Cuati bueda. Cuati dared' da.
Feo —
Emadatti. C. Etiqui.
Figura —
Eimea. Fuego atiza — Cuati timeque.
Figura (¿qué figura?) — ¿Cuaja báta- Fuego desparrama— Cuati chebeque.
me? Fuego enciende — Cuati turuqui,
Fila (En — Evere
fila) neti. Cuati irutsuhaque.
Filo — Queuda. Fuego hagan con juyaca ó por el
Flaco —Uchuri. frote — Diqui putsu cuati pa emiti.
Plaquear —
Vetusia. Fuego haz arder — Cuati darehaque,
Flato —
Bedi. Irutsuhaque cuati.
Flecha de chonta con garfio Dara- — Fuera (si fuera) Pucuasu. —
daray. Fuera si fuera mió )
(
Quiema pu- —
Flecha de tacuara Tsati.— cuasu.
Fléchalo —
Pisaque. Fuera ( desde fuera ) — Etsequeini ge-
Flechar —
Pisapisa. netia.
Flecharse —
Japisati. Fuera ( por fuera) — Etsequeje.
Flojera tengo —
Puja mave ema. Fuera por fuera se ve)
(
Etsequeje —
Flojo — Tunada. genetia baitia.
Flor — Chacha (ch = sh). Fuerte (
valiente )
— Tucheda.
Flor aromática de palma pequeña — Fuese (
si fuese )
— Puticuasu.
Uhana (u ?) siyaya. Fumar — Umasa pu.
Florecer — Jatsadati.
Flotando está —
Esanubineti.
Flujo de sangre Amipa. —
Fofo —
Demedeme.
Fogata" —
Cuati etua. Gajo —
Echa.
Fornicación Sidu.— Gajo tierno —
Evida butu.
Fornicar— Chotati, Inichi, Jasiduti, Galápago —
Dattipacha.
Juaha. Gallardo — Eputupu.
Forrar — Biadunu. .Gallina — Guaripa.
Forrar por dentro Mejidunu. — Gallina alta — Guaripa churechure.
Foso — Rara. Gallina clueca —
Esanubi.
Fracturar — Japaújui. Gallinazo —
Enasuapa, Samani.
Fragancia — Puida. Gallo — Guaripa deja.
Fragancioso (muy) Puida eni eni. Ganan — Ebidinatani.
Frágil —
Jacaruti saida. Gancho — Dará, Etsedada.
Frazada (si yo tuviese frazada) Ma- — Gangoso — Mimi mitsida.
chajiema pucuasu. Garfio —
Dará.
Fréjol— Poroto chidi. Garganta —
Nara, Etsuijani.
Frente —
Echua matina, Emata. Gargajo Utu. —
Frente (en frente) Butsesu. — Gárgaras hacer —
Jatsui rucuacuati.
Frijol — Jijiu. Garguero Etsuijani.—
Frió— Binabina, Binada, Vinada. Garrapata Bequidi. —
Fruta — Etidequi, Jasago, Achacha- Garza —
Rau.
iru. Gastar — Esituta.
Fruta —
Achachairu, Assajo. Gateando está (el niño) — Ereruani.
Fruta acida como guinda Nui. — Gatear —
Ereru.
Gemir — Tisitisi. Gusano — Sutsu.
Generoso — Inideda mave, Chiloma Gustando —Ediababani.
mave. Gustar — Diaba.
Genio —
Euime. Gusto (por mí gusto) —
Quiema piba
Genio fogoso, ligero —
Nime betsuda. putsu.
Genio fuerte —
Nime jubida. Gusto (á su gusto) —
Tusa beidasu.
Genital (mujer) —
Ebara. Gusto (su gusto) —
Tusa piba.
Golpe —
Tara.
Golpea el eslabón —
Deruque cuati.
Golpear— Eichetati. H
Goma — Emad'di.
Gonorrea —
Biabatsa, Quidubusu, Había — Aniana, Puina.
Viabatsa, Viatuna. Habia, hubo — Aniña.
Gordo —
Tseida. Hablar — Mitsu.
Gordura — Etsei. Hablado — Mimiji.
Gorgeo —
Nuuinuni. Hablado (me ha hablado de mal modo)
Gorgojo —
Musu._ _ _ — Madada ve ama mitsutaitia.
Goteando está— Edudubad'de óEdu- Hablar sin ton ni son Chamimi —
duani. chamimi.
Gotear— Dudu. Hablarle (haz la prueba de hablarle)
Gradas — Dad'da dad'da. — Mitsubaitique.
Gradas (con gradas)— Dad'da dad'da. Hace (que todo lo hace) — Ataji ca-
Grama — Eyhua. mave.
Gran bestia — Tapir, Aguada. Hacer (voy á hacer) Eati. —
Grande— Ayda, Butsama, Pa aida. Hacer (para ir á hacer) Eati puji. —
Grande también — Aydavecha. Hacer (me está queriendo hacer) —
Granizo — lyaru. Aba ema eatani.
Grano — Etsujaja. Hacer — Atani, Aba, Ati, Fu.
Grasa —
Etsei. C. Aha.
Graznido — Etsiatsiani. Hacer alargar —
Bauname.
Grave — Bu iyuda. Hacer botar — Cuad'dame.
Greda — Meditudi. Hacer (que no se puede hacer)— Ataji
Grieta — Jatsitsiati. mave.
Grillo —
Assai. Hacer no quiero Aja mave.—
Gritando (llamar) — Jeje. Hacer (solo por hacer así) Paiti —
Gritar — Etsiatsia, Tsiatsia. pueve.
Grito — Etsiatsiani. Hacer (yo he de hacer) Be ehati. —
Gritón — Tsiatsia tsiatsia. Hacerlo culpable —
Tuchajiha.
Grosería (me ha dicho groseria) — Hacerse —
Jatti (está Jalti).
Madada mimicuana ataitia. Hácese —Ataji.
Grueso — Butsama. Hacia —
Ahina.
Gruñir — Tsiatsia. Haciendo estoy —
Ehania.
Guardan (los que guardan) — Equi- Haciendo estaba ó estaban — Eatasa
natianicuana. mane.
Guardar —
Ichasaita, Ichaseta. Haciendo está — Eatani.
Guaripa ó gallina alta— Chure chure. Haciendo están — Eatitani.
Guayaboche (árbol duro) Buvechi. — Haciendo está — Epuani.
Guayava — Buve. Haciendo estaba — Eputase mane.
Guerra —
Jamajaiti, Majai. Haciendo están á ocultas — Rubujiji
Guerreando están —
Emajaititaui. atani.
Guía de planta —
Evida butu. Hachando — Queque.
Guíalos —
Dusuque vecuana. Haga (que haga ó hagan) — Pa hata.
93 —
Hagan camarote — Bia eteque. Hervir —
Cuarara.
Hagas (no hagas) — Be aji. Hiciera yo —
Pucuave ema.
Halagar — Beiba. Hicieran —
Atacua.
Halago — Beiba. Hiél — Viaja.
Hallado (he hallado) — Tejetia. Hígado — Etacua, Jatacua.
Hallar —Teje. Hija — Ebaquiepuna.
Hambre — Edemanu, Ediadiaja, Dia- Hijastro— Ebacuapuji.
diaj a. Hijo — Ebacua. C. Ebacua.
Hambriento — Didia aida. Hilado —Bad'dujiji, Ebaddu.
Harina —
Mama. Hilar — Bad'du, Bad'dubad'du.
Harina de maiz crudo — Eutu, Ejutu. Hilo —
Massi.
Harinoso —
Musa musa. Hilera (en hilera) — Everere neti,
Harto —Dueji eni eni, Jutcuada. Verere neti.
Hasta —Teje. Hincado de rodillas —
Etururuneti.
Hasta aqui — Uejeve. Hinchado —
Sejejiji.
Hasta alli —
Chuteje. Hipo — Tsudu.
Hasta donde —
Quieteje. Hizo — Ataitia.
Hay que — Taji (ñnal en verbos). Hizolo— Ataña, Puitia,
Hay — Eani. Hocico — Evi.
Hay (no hay) — Ay mave. Hoja de motaco — Jatta.
Hay que hablarle — Mitsutaji. Hoja verde — Japadava.
Haz pronto — Apudaque. Hombre (varón) — Deja. C. Deca.
Haz tú — Aque. C. Quere. Hombro — Eara, Earapa. C. Yara-
Haz asi — Uja nime baque. caca.
Haz caer — Vugate baque. Honda — Livivi.
Haz como este — Ibe iuime aque. Hongo — Si.
Hazlo igual — Paiti baque. Hora (á qué hora) — Quietupu.
Haz presto — Apudaque. Horcón — Tade.
Haz tú no más — Aqueve. Hormiga del ambaibo — Tauaide.
Hecho — Ajiji, Aputsu, Puiti. Hormiga colorada — Iduidere.
Hecho en vano — Cbaja, Cbaba. Hormiga con trasero levantado — Idui
Hecho (ha hecho mal) — Madada tupucbada.
ajiji. Hormiga forrageadora— Tsebu, Sepe,
Hecho (¿qué ha hecho ?) — Ayni Cuqui.
ajiji- Hormiga negra — Idui deve.
Hechura — Jacti, Jatti. Hormiga con nidos en los árboles —
Hechura tuya — Mique jatti (está Madidi.
jalti). Hormiga cazadora — Tapitapi.
Hediendo estar — Eibianisu. Hormiga flechadora — Pisapisaji.
Hediondo —
Ibida, Quesida, Quiabó. Hormiga como Runa — Rububu.
Helado — Vinadaji, Vinadejiji. Hormiga pequeña y muy brava — Pui-
Helécho — Atarisi. sasa.
Hembra — Epuna. Hormiga (Policía) — Tumidari.
Hendidura — Jadatiji. Hormiga negra muy venenosa — Buna
Herir — Dutta. deve.
Hermana de madre (tia) — Cuaiba. Hormiga choca, lanuda, muy vene-
Hermana menor — Dana. nosa — Buna eni.
Hermano mayor — Dud'du. Hormiga de palo santo — Anani.
Hermano menor — Dau. Hormiga colorada muy venenosa —
Herido — Tsi, Tsiji, Duttujiji. Dugueibuna.
Herir — Etsi. Hormiga chota venenosa — Guara-
Hernia — Jatsudua reje.
94

Hormiga chica, gruesa, venenosa — Inculpar — Juchajiha.


Ibatupu. Indefenso — Viana veji mave.
Hormiga inofensiva — Mapeti. Inexplicable —Mitaje mave.
Horqueta —
Tseve. Infeliz — Ichenuda.
Horror — Senida. Inflamar — Utsuati, Utsua.
Hoy — Jeave. Inflar — Ejebume.
Hueco — Dubidiji, Dumerara. Ingle (en la ingle) —
Tsuju emasu,
Hueso — Etsau. Tsujuema.
Huevo —
Eja. Ingrato— Jaichanapati baemave.
Huevo clueco (malo) — Eja ibi. Iniquidad — Madamada.
Huida — Jud'dud'duji. Inmortal — Emanubaemave.
Humedecer — Janapati. Inmóvil — Rubu rubu mae mave.
Húmedo — Napanapa, Rutuda. Inocente — Juchaji mave.
Húmedo ( medio húmedo — Napa- ) Insecto — Ay ide.
pata. Insensible — Ineba mae mave.
Humo — Jud'du. Insípido —
Pud'dida.
Huracán — Beniguatsunu. Insultándose están —
Etsatsiatibani.
Huso de hilar — Tajaja. Intención (¿con qué intención?) —
Cuaja pibe neje?
I ó Y Interior (en el interior) — Edimesu.
Interpretar — Quisadera.
Idioma —
Mimi. Intestino — Siripi, Cbiripi.
Ido (ha ido) — Putia. Introducir— Icbanubi, Nubibiame.
Idolatría (hacer sus idolatrías) — Ja- Inundación — Japauti.
purumabati. Inundóse todo — Japaua
pauatida.
Yendo — Puti putsu. Inútilmente —
Chajá, Chaha.
Yéndose está —
Ecuabuyo. Inventar —
Jemicuina.
Yéndose están —
Ecuatabuyo. Invocar —
Mitsubiatuche.
Yesca — Quesiri. Ir —
Puti, Puna. C. Cua; Voyme-
Igual— Pai, Tupu, Tupupai, Butse. Ecuayo; Puede ser que vaya Ta- —
Igual (sin igual) —
Butse mave. me puticua biame; Cuando vaya

Igualar Tupuha, Tupupai, Paitiha- — Eputisu.
que. Irse á lo profundo —
Duedasunubi.
Ilegitimo— Chajaquinative. Ir para regresar —
Ennati.
Impedir — Menave mave, Nabeba. Isla de monte en un pajonal Eda- —
Impeler — Nunu. puju, Edapupu.
Impertinente — Nime haji, Badujada. Isla en el rio —
Ed'dube.
Imponente cosa — Tajida. Izquierda (á la izquierda) — Daui bai
Imprecar — Tipasia. bene.
Improviso (de improviso) — Charubu-
tanave, Charubutanaquita.
Imputado (le ha imputado) Cuatsa- —
taitia. Jabalí— Peari, Guabuquere.
Imputar —
Cuatsa, Cuatsataiti, Ju- Jamás— Niquietsu núblame.
chanetiana hame. Jarajoroche (azucena) — Pi.
Incendiar— Tiu, Tiume. Jeringa —
Etupudubiuje.
Incendio — Etiuni. Jipijapa (palma para sombreros) -
Inclínate — Jabuteque. Sacuabu.
Incomprensible —
Pitsada. Jivoso —
Tudi,
Inconstante —
Nime dire. Jocoró (fruta) — Camururu.
Incordio— Sanadi reje. Joche — Mad'da, Sari (Sasi).
Incordiera — Sanadi. Jovencito — Euedacua,
- 95

Jueguen (que no jueguen) — Be : Levantar — Jemitsua.


situji. Levantar al aire — Chura.
Juez —
Uaraji. Liebre — Inica.
Juntándose está —
Editatiani. Liendre — Bia aja. C. Eca.
Juntándose están —
Editatitani. Ligerito — Ti peida padi.
Juntar —
Dita. Ligero — Betsuda, Vetsuda.
Juntos —
Tatse, Dajatatse. Ligoso — Tasido.
Ligoso (de cosa de comer) Pidida. —
Limpiado (he limpiado) Tsitsiada. —
Limpiar —
Tsitsi.
Labio (orilla) — Equeque. Limpiarse —
Jatsiti.
Labrar (madera) Tadi. — Limpien la chacra — Paruque té.

Ladito (á un lado del camino) — Edi- Lo — Um. Ver Mirar.


di buabuasu. Lobo de agua Quetsa.—
Lado (de un solo lado) — Bupeje. Local — Etijude.
Ladrón —
Tsipuji. Loco —
Tseitsi.
Lagarto (una especie) Pitudu. — Lombriz intestinal — Tunu.
Lagarto —
Banacua. Lomo — Bichi.
Lagarto de agua pintado Matusa. — Loquear —
Chapuiti chapuiti.
Lagarto (Peni) — Vanacua, Vana- Lorito llamado «cuchibi» Pibichu, —
cuapa. Paculita.
Lagarto de tieri'a ceniciento — Vana- Lorito muy pequeño— Paculita, Piru.
cua. Lorito con pico negro — Sereje.
Lágrima — Tuana. Loro —
Uracua. _
Laguna — Bay. C. Bey. Loro cola larga Dede. —
Lamento — Pa dari. Loro chico «tareche» Tui. —
Lamer — Tseu. Loro fino —
Juracua.
Lamerse las manos — Jametseuti. Loro grande ceniciento Juracua —
Lanzar piedra —
Jusea, Juseauti. pada.
Largo —
Bauda. Los, las— Cuana (subñjo).
Las, los — Guana (subfijo). Lugar — Etijude.
Lástima tener —
Jaichenubati. Lugar (en lugar) — Etiju desu.
el

Lastimar sobre herida Piru. — Lugar (en su lugar) — Tusa etiju-


Lastimen (no se lastimen) Be ne- — desu.
da me atiji. Lugar abandonado — Jude mesiaji.
Late (el corazón late) — Tena mae- Lugar baldio —
Dei.
sunu. Luna — Bad'di. C. Badi.
Latir (el corazón) — Tenatena. Luna creciente — Bad'di babau.
Lavar —
D'acud'dacua, Rucua. Luna llena — Bad'di atigiati (etigia-
Lavativas (poner lavativas) Tupu- — tani).
dubiu. Luna menguante — Bad'di echidita-
Lechuza — Judedeudeu, Tsaudari- nani.
dari. Luna nueva — Bad'di janana.
Lejos— Uqueda, Utqueda. Lunar — Bisami.
— Uquedasu.
Lejos está Lustroso — Tseruda.
Lengua — Eana. Luz — Idetti cuare, Caitera.
Lengua mala (tartamudo) — Anama-
dada. LL
Lengua podrida — Eana ó Ana bina.
Leña —
Cuati. C. Cuati. Llaga —
Chadi. _
Leña encendida — Cuati dared'da. Llaga negra (viruela) Chadi deve.—
Leña sin fuego — Etiju cuati. Llagado —
Chaditiji, Jachaditiji.
Llama (de fuego) — Utsu. Manchar — Cuabi.
Llamado — Jejejiji. Manchas en la cara — Virevire.
Llamar — Ivuati. Manda que hagan presto — Ame pu-
Llamar (lo está haciendo llamar) — daque.
Eiguametani. Manda tú hacer — Ameque.
Llamar gritando —Jeje. Mandado — Cuatsasiajiji.
Llamarse — Jayapacati. Mandado hacer — Amejiji.
Llanto — Jainapati. Mandamiento — Jacuatsasiati.
Llanura — Eauapamapa. Mandar — Ecuatsasia.
Llegando está —
Ecuiuanani. Mandar (ordenar) — Cuatsasia.
Llegar — Cuina. Mandar (enviar) — Beitu.
Llenar — Sejea. Mandar hacer — Ame.
Lleno — Eseje, Sejeajiji, Sejejiji. Mandíbula — Edabi.
Lleno de agujeros Irarara. — Mandó hacer — Ameitia.
Lleno de nudos —
Rudu rudu, Mu- Mandón — Uaraji.
cumucu. Mangas cortadas — Nabairiji.
Llévalos —Dusuque ve cuana. Mango de cuchillo— Bedede, Edada.
Llevar —
Dusu. Mani — Anide, Janide.
Llorando está —
Einapatiani, Epani. Maniatado — Merisi.
Llorando están —
Epatani Epatasa. Mano ó brazo derecho— Bai eni bene.
Llorando estoy Epani.— Mano — Eme. C. Emetucu.
Llorar —
Pa. C. Paa. Mano (en la mano) — Emesu.
Llorar (no puede llorar) — Patai Mano de tacú de mortero ó de almi-
mave. rez — Etetsiji.
Lloviendo está —
Naipu, Naihatani. Manzana — Aquidu, Bi.
Lluvia —
Nal. C. Nei. Mañana — Maita.
Mañana (de mañana) — Uenana,_
M Mañana á la noche — Maitadidasu.
esta Mañana — Jeave apudaya.
Macono (ave nocturna) — Biuque. muy de Mañana — Jeave apudaya
Maciio — Deja. quita.
Madeja de liilo — Massi eveu. Mañana por la mañana — Maita apu-
Madrasta — Cuarapuji. daya.
Madre — Guara, C. Cuacu. Más —Ebiasu.
Madre (de su madre) — Ecuaretsesa. lasMas veces —
Ichucuata nuatisua.
Madrina — Cuarapuji. Marcar —
Echanapa icha.
Madurando está —
Esuruani. Marchitándose está — Echubibiani.
Madurar — Evinani. Marido —
Eave.
Madurar quiere — Suruja. Marimono (mono negro) Biguá. —
Maduro —
Esuru. Marimono asado Biguarere. —
Maiz — Dije. Mariposa— Sapura.
Majar arroz — Tetsi. Mariposa nocturna Sababa. —
Mal de costado — Rugerugo. Mario de maiz Eaduju. —
Maldecir — Tipasia. Martillo— Etataji.
Maleficio — Jamauati. Más allá — Choadera.
Maleza (campo con maleza)— Dejeda. Más que ese — Jida ebiasu.
Malo — Madada, Nime madada. Más tarde — Dajasuchu.
Malogrado — Jamadatijiji. Mascada cosa — Emiji. ^
Malva — Judu. Mascajo (árbol de lacre) — Chucuiro.
Mamar — Atsu, Chuchu. Mascar — Cachu.
Mamoré (
pescado ) — Umidapa. Matador (el que mata) — Jamanua-
Manceba — Equinaji. metiji.
Matar —Icheguana. C. Irje. Mira no más —
Baitique.
Matar (el que ayuda ú matar) — Ja- Mira hacia arriba —
Batsuaque.
manuatija. Mira para arriba —
Batsuatique.
Matar —Manuame. Mirado (ha mirado) Bataitia. —
Materia —
Busu. Mirado (me ha mirado mal) — Ma-
Materia (con materia) Busu ha- — dadave ema chamataitia.
meji. Mirando estoy — Ebania.
Mató (él mismo se mató) Tume- — Mirar —
Chama.
hueja mamameti puji. Mirar á uno desnudo — Jabijati ba.
Mayor (el mayor) — Equene puji. Mocos —
Vidi.
Mazo — Etataji. Mogotes —
Murucu.
Mazorca de maiz —
Dije eju. Mojarse — Jurutuati.
Mécelo —
Bejiduque, Guaiduque, Mojarse con el aguacero —Naya.
Uaiduque. Moler —
Dudu.
Mecerse —
Jauaiduti. Molestado —
Dujajiji.
Meciéndose está —
Evaidutiani. Molesto —
Dujad'da, Duj aduja.
Mediar —
Biami, Molesto para hacer —
Ataddanadda.
Medio dia —
Baepatia. Moliendo está —
Ed'dud'duani.
Medio (en medio) Eduju.— Momento (un momento) Peadahu- —
Medir —
Tupuha. rachidi ó urachidi.
Medir profundidad Dueba. — Mono (especie) Tirida.—
Mejilla— Eubumeji, Ebuaba. Mono amarillo (ó chichilo) — Sabi.
Menor — Tije. Mono bayo silbador — Becho ejuru.
Menos — Pichive. Mono coto (maneche) — Du.
Mentir — Bidumimi. Mono lanudo — D'ucad'duca.
Mentira (muy mentira) — Bidu Mono nocturno — Didia.
quita. Monte — Ejije.
Merma — Eveini. Montón — Tipaji, Eradani, Erada-
Mermando está — Ebeitiani. neti, Radaneti.
Mes (de aqui á un mes) — Peabadisu Mora para atar — Mida.
cuata. Morado — Iridia.
Mes —Bad'di. Mordedura — Tsuijiji.
Meter — Inchanubi, Nubiame. Morder — Tsui.
Mézclalo —
Uarusiapaque. Mordida — Tatsu.
Mezclar —
Guaru, Guarusiapa. Mordido —
Tsuijiji.
Mezquinar —
Inideba, Menave. Mordiólo — Tsuitaida.
Mezquino —
Chiloma, Inideda, Me- Moreno — Dabibita, Dujuduju.
naveda. Mordido por gusanos — Tsutsuaju-
Mi (para mi)— Quiema puji. dijiji.
Mídelo — Tupuhabaque. Morir — Manu.
Miedo — lyuba, Tajida. Mosca — Verevere.
Miedo da — Senida. Mosquito —
Tsiu.
Miedo da ó tengo —
Nime eyouti. Mostrado (me ha mostrado) — Bame-
Miedo me da —
Nime tiuda quema. taitia.
Miedo tiene — lyuame epuaui. Mostrando está — Ebametani.
Miedoso — lyuame. Mostrar — Bame.
Miel de abeja — Guasena. Motacú (palma) — Tumi.
Miel de caña — Sita ena. Motin —
Tipei.
Miembro viril — Qui. Motivo (sin motivo) — Chahaitive.
Mió ha de ó debe ser — Quiema pu- Motojobabo —
(fruta) Guaya tumu —
taji. tumu.
Mira — Baque, Babaitique. Movedizo — Jauruati.
Mover — Guaji. Natural (ilegitimo) — Chajaquiua-
Mover (no se puede mover) — Rubu tive.
rubu bae mave. Necesidad —
Jatsati.
Muchacha — Epunave. Necesito yo —
Tsaja.
Muchachito chico — Ubauchidi. Necesito (no necesito)— Tsaja mave.
Muchacho — Ede ave. Negreándose está —
Edavitanani.
Muchachuela — Puttu. Negro — Devena. C. Tseveda.
Muchas veces — Jucuada nuatisu. Nervio —
Esauna. C. Ejaruna.
Mucho — Ebiasu quita. Ni —
No, Ni.
Mucho (que tiene mucho) — Ayge Nido —
Esiaji, Esaji.
enieni. Nido de hormigas —
Eduieva.
Mucho, muchos — Jucuada. Niebla —
Juduji, Judupada.
Muchos son — Ju cuadata. Nieta, nieto —
Utsecua.
Muchos — Jucuada. Nigua —
Bad'di.
Mudado (se ha mudado de lugar) — Ninguno (ninguna cosa). Ver Nadie,
Anidera. Nada.
Mudarse el vestido — Jaududerati, No —Mave, Ayma, Be.
Jajududerati. Dice que no —
Mave pu.
Muerto —
Manujiji. No (que no) — Be (prefijo).
Muesca —
Dará. Que no jueguen —
Be mesituji.
Mueve (que se mueve) — Rubu rubu. No casada, soltera — Ave mave.
Mujer —
Epuna. C. Epuna. No es asi — Ayma daja mave.
Mujer desenvuelta, que se vende — No hace caso — Maveisu biame ba.
Jairutiji. No hagas — Be aji.
Mujer del tío, hermano de la madre No (no hay) — Ay mave.
— Jusane. No está igual — Ayma tupupai
Mujer libre, no casada — Mitsigna. mave.
Multiplicando está — Ejutcuatiani. No más — Ve.
Munimuni (arbusto) — Chiguama. No necesito— Tsaja mave.
Muñeca — Emebaja. No puede moverse — Buruburu bae
Murciélago — Bina. mave.
Murmurar — Jamadabati, Madaba. No — Quisa puja mave.
quiere avisar
Musgo — Chacachaca. No quiero hacer— Aja mave
Muslo — Etidada. No sabe andar — Asse bae mave.
Mutusu (pava del monte) — Diavitide. No sabe obedecer — Jacuatsasiati bae
mave.
N No se puede hacer — Ataji mave.
No se lastimen — Beneda me atiji.
Nacido antes de tiempo — Enana No todavía — Mavetsuu.
cuina. Noche — Dida.
Nacer — Cuina. Noche (de noche, por la noche) —
Nacer (v. g. arroz )
— Vidata. Didasu.
Nada — Biame. C. Ayjama. Nombre — Ebani.
Nada, ninguna cosa— Mave ay biame. Norte, del Norte — Nai bene. Tine
Nadar (sabe nadar) Betsa babe. — bene.
Nadador — Betsa babe. Nosotros —
Ecuana.
Nado (á nado) — Betsaji. —
A nosotros Ecuaneda.
Nadie, ninguno — Mave ay debiame. De nosotros —
Ecuaneseda.
Nadie — Niquiebata biame. Nosotros dos —
Etsea.
Nalgas — Didi. Nube — Budu.
Nariz — Ebi, Ebiani. Nublado está — Baepatia buduji
Narigón — Viaida. epuani.
Nublado — Buduji, Juduji.
Nuca — Echuamatina.
Nudo — Tiada. Pactar — Jamitsuti.
Nuera — Ebacuasane. Padrastro, padrino, patron — Tata-
Nunca jann'is — Niquietsunu biame. puji.
Nunca — Niquietsunu biame. Padre — Tata.
Nuevo — Echacha, Eichacua. Padrino —
Tatapuji.
Pagar — Chujetia.
Paja ancha de barbechos dicha «sujo»
— Eina.
Obedecer —
Jeijatiji, Idabaja. Pajonal —Eatsi.
Obediencia —
Jayubati. Pajonal pequeño —
Eatsi ere.
Obligación (su obligación) Tusa — Paladar —
Etseunu.
ataji. Pálido —
Tidida.
Obligado —
Cuatsasiajiji. Palizada —
Aqui eradaneti.
Obscuro —
Apuda, Tajida. Palizada en el rio —
Guape.
Obtienen —
Ebidinatani. Palma (una especie) —
Mad'data.
Ocultar Rubu. — Palma de chimas, chonta fina— Mahe.
Ocultarse — Rubuda. Palma «chonta loro» Adune.—
Oculto — Rubujiji. Palma cuyo fruto da aceite bueno —
Oculto anda — Jarabutiji epuñoneti. Maju (Sayal).
Oido — Eidaja rara. Palma garronuda, para techos — Jii.
Oir — Yabaja. Palma «totaji» — Tumaje, Tumahe.
Ojalá — Tame. Palma parecida al «motacú» — Ep-
Ojera (por el desvelo) —
Etuachani. pidi, Cusí.
Ojo —
Tua, Etua. C. Yatuca. Palma pequeña de fruto comestible
Ojoso —
Tuaida. — Chirupa.
Ola, ciada —
Enapaju. Palma christi (tártago) — Ambaibo,
Oler —Guaní, Quaniba. Tauadaua, Tauapatie.
Olor —Puida. Palma Marayan (comestible) — Tsipa.
Oloroso —
Puida. Palma real de las Chimas — Bi.
Olvidando estar — Esetatiani. Palma como «Jipijapa» — Biata.
Olvidar — Seta. Palma de pajonal (marñl vegetal) —
Olvidar — Setaji. Chañara.
Olvidé (me olvidé yo) — Jasetaitia- Palmito —Evida.
da ema. Palo — Aqui.
Olvidé — Setana. Palo amarillo, para botes — Muruju,
Olla — Juttu, Jutuaja. Guarí í(ba (m?).
Ombligo — Tsujumutu. Palo blanco para apoyar el huso —
Oreja —
Eidaja. C. Ijaca. Ereiji.
Oriente —
Idetti ecuinanani bene. Palo duro para estantes — Mududu-
Orilla (labio) — Equeque. qui, Urudiqui.
Orilla (en la orilla del rio) — Enaje, Palo duro para bastones Aviri. —
Ena maje. Palo duro, corazón de árbol Tade. —
Ortiga — Mapuyada. Palo «Maria» para canoas, resinoso
Oso hormiguei'o — Guarayo, Vei- — Ere.
sana. Palo santo y su hormiga Anani. —
Otra (en otra parte) — Epunetisu. Paloma —
Bidi, Guaitucu, Judumu.
Otra vez —
Neicha. Palometa (pescado) Maje.—
Otros — Pea cuana. Palos para encender fuego por frote
Overo — Tseve. — Edique, Juyaca.
Oye (que no oye) — Idajamave. Palpita el corazón — Maesumu tipei.
Palpitar el corazón — Tenatena. Pava del monte — Diavitidi.
Palpitar — Tipei. Peari (jabalí) — Guabuquere.
Panza —
Chiripi. Pecado — Jucha (quichua).
Panzudo —
May ay, Siripi ai. Pecador —
Juchaj i, Juchapuji.
Paquió —
Batsaja, Acuayaco, Jasau Pecar (hacer pecar) Juchajame.—
(es un árbol). Pecas —
Vire vire.

Paquió (la fruta) Jasau, Acuayaco. Pecho —
Etsedu.
Para después —
Dejasu puji. Pedacear menudo —
Dicadica.
Para —
Puji, Biasu. Pedazo —
Pedu.
Parado está —
Ebad'di. Pediluvio (asi) — Jaduti.
Parado estar —
Euatsi neti neje. Pedir —
Baja.
Paralelo — Jabutseti. Pedir (voy á pedir) — Ebajati.
Pardo —
Pada pada. — Tumuji.
Pareados —
Dajatatse. Ribajiji.
Parecido — Dabatame. Pegajoso —
Jaribatiji, Ribada.
Parejo — Butse. Pegar —
Riba.
Pariente — Ed'due, Ata. Pegar (ha de pegar) —
Eichetaiti.
Parir — Cuina. Peinarse —
Japesuti.
Párpado — Etuabeji, Etau equeque Peine —
Duppa.
ina. Pelado (de cabeza) Chuadeu.—
Parte (en ninguna parte) Mave — Pelar —
Dede, Diru.
quepia biame Pelea —
Jaichetiji.
Parte (en otra parte) — Epunetisu. Peleando están —
Eichetitani.
Partes (en todas partes) Quepia — Pelear — Jaicheti.
papú biame. Peligroso — Rejada.
Partera — Ecuina meji. Pelo — Eina.
Partir — Pedu pedu. Pellizcar — Diju.
Pasado —
Jaitiaua. Pena — Ichenuda, Janebati.
Pasado (yo he pasado) —
Baejaitia. Pena (de pena) — Janebatisu.
Pasado (lo ha pasado) —
Baejataitia. Pender — Edeque bade.
Pasado (ha pasado) —
Jaitianajiji Pene, miembro del hombre — Qui.
veu. Peni (un. lagarto) — Bauacuapa.
Pasado mañana —
Chumaita. Petinencia — Ematsenatani.
Pasaje —
Epetuji. Pensado (lo ha pensado) — Japiba-
Pasaje (en el pasaje) — Jaitiana, Ju- tiji.

desu. Pensamiento —
Japibati.
Pasar —
Peto, Titiana. Pensando estoy — Eama epibania.
Paseando —
Easeneti. Pensar — Piba.
Paseando está —
Ebabani. Pequeño —Chidi.
Paseando cerca —
Epuñoneti. Perderse — Taitana.
Pasear —
Asse. Perdido todo — Taitanajiji.
Pasó ya —Jaitianaitia. Perdido en el monte — Igetiduji.
Pasta —
Echuchi, Etame, Nuti. Perdióse — Taitanatia.
Pasta de maiz molido Rapa. — Perdiz — Buni.
Pata de animal —
Etsaja. Perdiz de pajonal — Bipaiditi.
Pateado —
Etasiaji. Perdonado (lo he perdonado) — Iche-
Patear —
Etasia. nubaitiada.
Pato —
Suse. _ Perdonar —
Ichenuba,
Pato «Curichi» Dirui.— — Bei.
Perico ligero (perezoso)
Patrona —
Cuarapuji. Perico amarillo— Beisawa (n"!)
Patuju (?) —
Apaña. Perjudicar— Madadaja.
Pava de cuello colorado — Tedudara, Permitir — Vipa.
Perverso — Madada eni eni. Pluma — Eina.
Pesante — Biqueda. Pobre — Ichenuda.
Pesar— Anebati, Tupuha. Poco — Uachidi.
Pesar (yo lo he hecho pesar) —Erna Podar — Cbadeu.
danebameitia. Podrido — Ibida.
Pescado (especie) —
Tauacha. Podrido (todo podrido) — Ibipeyujiji.
Pescado (especie) See.— Podrido — Ibi.
Pescado (especie) —
Guabuquere see. Podrirse — Ibi.
Pescar —
Saina. Polilla — Musu, Setti, Sitti.
Pescar con anzuelo Exia. — Polla — Puttu.
Pescuezo —
Euaja. Pollos (los pollos) —
Puttucuana.
Pestaña —
Etua equeque ina. Pondera demasiado —
Echucuata,
Pestañear —
Tudejude. Eyapacatani.
Peste —
Chiqui. Poner (para volver á poner) — Eicha-
Peste contagiosa —
Cñiqui anidara yupuji.
baba. Poner — Icha.
Picotada —
Tatsu. Poniendo huevos está —
Ejatiani.
Pié — Euatsi. Poniente —
Idetti enubiani bene.
.Pié deárbol- Etsaja. Poquito —
Padi.
Pié (andar en un pié) — Euatseje. Por — Putsu, Biasu, Ja (final), Je-
Pié (en pié estar) — Euatsi neti neje. puiti.
Piedra —
Tumu. Por donde has venido — Queda mida
Piedra de batan —
Ed'dud'duji tumu. pueitia.
Pierna —
Eta, Etidada. Por ejemplo — Aytuque.
Piernas (por las piernas) Etame — Por eso pues —
Dajasunu.
Pildoras (hay que hacer pildoras) — Por fin —
Ghamacama.
Ticataji. Por más que sea —
Papubiama.
Pinta como la de Taitetú Quere-— Porque —
Ucuajasu, Guaja, Jucua-
quere. jasu.
Pintado (un pescado) —
Ayurari. Por ti— Mi eje.
Pintado como tigre —
Dare dare. Poro — Emumuy.
Pintado con listas —
Baqui baquiji. Poro grande —
Ebutudu.
Pintado de colorado y blanco Jura- — Poro pequeño —Tupapa.
jura. ¿Por qué? — ¿Cuajasu?, ¿Jucuasu?,
Pintarse con manzana —
Jad'diquiti. ¿Jucuajasu?.
Pina —
Sagú. Porqué —Cuaja, Jauatsi.
Piñón purgante — Guaca ó Uaca ja- Pospuesto (me ha pospuesto ó despre-
nide, Aqui janide. ciado) —Inide ataida ema.
Piojo — Bia. C. Bia. Poza — Baipacha, Enabue.
Pisada — Euatsi, Euatsitijude. Poza pequeña —
Enanada.
Pisalo — Tidique. Precaución (con precaución anda) —
Pisar — Tsdi, Tidi, Tiditidia. Jarejati putsu epuñoneti.
Pisonear — Tidi. Precepto — Jacuatsasiati.
Pitahi (sarpullido) — Ver Guase. Precipitar — Tipei tipei.
Plano — Pai. Predilecto — Ibuneda quita.
Plantar — Baña. Prefiero á este — Iba da quiema ebu-
Plata — Chipilo. neda quita.
Plátano — Nasa. Preguntar (á preguntar anda) — Qui-
Plátano pintón — Epuj aja. sa bati que.
Platanillo — Patuju, Japaina. Preguntar (voy á preguntar) — Equi-
Playa — Enajutujutu. saba.
Plenilunio — Jatijijiati. Prensar — Nuru.
102

Preñada — Jabbacuati. ¿Qué? ¿qué cosa ? — Ayni, Ay.


Priesa — Etipeini. ¿Qué? ¿cómo es? — Guapa, Cuaipa.
Primero —Equene. ¿ Qué ha hecho?
— Ayni ajiji.
Primero ó mayor —
Equene puji. Que no — Be.
Primero que vino— Equene pucibana. Que no jueguen —
Be mesituji.
Primo (dice el menor al mayor) Usi. — Que hacer Ataji.—
Primo menor — Dau. Que no se acaba — Epupa bae
Principio (al)— Epupirujisu. mave.
Probando está — Ediababani. Que se vea — Bataji papú.
Probar — Diaba, Tseuba. ¿Qué? (¿para qué?) Aypuji? Ataji—
Probar (cosa líquida)— Idiba, Sebeba. camave?
Profundidad (medir la profundidad) Que quema bien — Utsu saida.
— Dueba. Qué (¿de qué proviene?) —Ay gene-
Profundo— Dueda. tiani?
Prohibir— Rejaba. Que sacuda — Pa tara.
Promesa — Quisaitia. Que se mueve — Ruburubu.
Pronto — Betsuda, Puda, Tipeida, ¿Qué tamaño? — Que ay.
Apuda, Ciiu. Quebrada — Emata dedeje.
Propio — Emetse. Quebrándose está —
Ejaritiani.
Protector — Nimetuche. Quebrantar precepto Peto. —
Proviene (de qué proviene?) Ay — Quebrar — Caru.
genetiani. Quebrar plato — Daitia.
Publicando est i —
Equisaquisani. Quebróse —
Jajaritaitia.
Pudiera ser —
Pucua detse. Quédate —
Anique.
Pueblo — Ejude. C. Epu. Queja —
Pu.
Puede ser — Tame, Dame. Quejándose está — Etsuinanatiani.
Puede ser que suceda — Tame puiti- Quejarse —
Pu.
ca biame. Quejido — Etitsi.
Puedo soportar — Tuchetaji ebania. Quema — (que quema bien) — Utsu-
Puerta — Eteriji, Etsequeini. saida.
Puerto — Ebuteji. Quemado han quemado
(se las casas)
Pues— Me. —
Etecuana tiujiji.
Pulga— Tacuapa, Bad' di. Quemar —
Tiu, Tiume.
Pulga colorada — Japa, Einacua. Quemarse — Itiutasa.
Pulir — Tsitsi. _ _ Querer —
Tsada.
Pulverizado menudo — Dudiaque, Quererse — Jaibutrebati.
Susiaque. ¿Quién ? —
Ay deni, Aydenida?
Punta como la de Taitetú — Quere- ¿de Quién? —
Aydenisa?
quere. ¿con Quién? —
Aydenineje?
Punta de cerro — Emata vitsequi. ¿para Quién? —
Aydenisa puji?
Punta — Etsequi. ¿Quién eres tú? —
Ay de ni mi?
Puntiagudo —
Bitsequi, Vitsequi. ¿Quién, quiénes? —
Ay de, Ay de
Punzado — Echuduji , Chudujiji, ni, Aya?
Duttu. ¿Quién lo ha hecho? Ayani — ajiji?
Punzar — Chudu. ¿Quiénes son? Quiebatani? —
Punzón — Edutuji. Quiere cansarse — Jaduitija.
Puñado — Meduju, Emeduju. Quiere ser más — Ebiasu puja.
Quiere (todo lo quiere para si) — Tu-
seda puji cama etsatsani.
Quiero beber Jaiditija—
¿Qué? (¿con qué?) — Ayneje Quieto —
Metseani.
Que (de subjuntivo) — Pa. Quieto está —
Emitsiani (imperativo)
103

Quijada —
Eda vi. Reemplazar (voy ú reemplazar) — Ju-
Quita un poquito —
Uachidihaque. depachatique.
Quite —Jacuetique. Reflexionar — Pibapiba.
Reflejando —
Eneneui.
R Reflejar — Ueue.
Refregar —
Tsitsi tsitsia.
Rabadilla— Etitsevi. Refregarse —
Jadi quite.
Rabo — Tida, Tid'da. Refrescar —
Evinana, Vinana.
Raiz — Edau. Regaliz (raiz dulce) —
Junubita, Edau
Raiz muy venenosa — Maaunu. bita.
Rajado — Pedujiji. Regar — Quidudua, Viad'duicha.
Ralo (no tupido) — Dajada.
Ralo (de ropa) — Queseda, Quese- Regresar —
Jasiapati, Siapati.
quese. Regresar (has de regresar) Jasia-—
Rama de árbol —
Aquicha. pati mida.
Rama (con rama y todo) Echana. — Regresar (ha de regresar) Epueicha.
Ramas (con muchas ramas) Aqui- — Rehuir —
Deriri.
chaji eni eni. Reir — Idebati.
Rana — Cuasu. Reirse —
Jaidebati.
Rápido — Jubida. Relámpago —
Tseru, Tseru.
Ras (al ras) — Tsajasu. Relucir — Ueue.
Rasgar — Diu. Remando estoy — Etarunia.
Rasguñó (me rasguñó) — Jadivitaitia. Remangar — Aderatsua.
Raso (en lo raso) — Deijisu. Remangarse — Aderatsuati.
Raspadura — Erequeji . Remar — Taru.
Rastrear, rastro — Baquiji baquiji. Remar sabe — Pere baba.
Rastro —
Etijude. Remedar — Inimetia.
Rata, ratón —
Sitte . Remendar — Remeta.
á Ratos —
Ubau ubaue. Remedio — Eidi Eidue.
Raudal — Eapa. Remesa — Tiamejiji.
Raya (pescado con dardo en la cola) — Remiendo — Remeta.
Ibabi. Remo — Etaruji.
Rayador — Erequeji. Remolino — Ecuaruru.
Rayo — Darara. Remolino de viento — Beni guateunu.
Rebaja un poquito — Uachidihaque. Remolino (en el remolino) — Ecuaru-
Rebalsó —
Japautia. runeti.
Rebotar —
Ejutsesua. Remontado (enmalezado) — Dejeda.
Recibiendo esti —
Ejenitani. Remontar (criarse maleza) — Viaipa.
Recibo yo —
Ejeminia. Remover — Guarusiapa.
Recien —
Yeichu. Renguear —
Etidatiani.
Recientemente —
Jeave ve quita. Rengo — Teja, Tida.
Recobrado —
Jabajatiujiji. Renovar — Echacua hagu.
Recojer —
Chudu, Viru. Reñido (han reñido) — Jadayatiji.
Recortar —
Rijidera. Reñirse de palabras — Jadayati.
Recostarse — Japauati, Sanasana. Repechones —
Murucu.
Recular —
Etiuadiri. Repente (de repente) Rubutana, —

Red Quiqui. Charubutanave .

al Rededor — Barere. Repetir— Neicha icha.


Redondear — Peroru, Piruritaja, Resagado —
Tijeneti.
Pirurita ha. Resbaladizo —
Sevida.
Redondo — Peroruta. Resbalándose está —
Ediririani.
Reemplazar — Judepacha. Resbalar —
Deriri, Pesu.
— 104 .

Resentido está — Enebatiani. Sabe, saber Babe. —


Resina —
Emad'di. Sabe avisar Babequisa. —
Resistiéndose está —
Etuchetani. Sabe (no sabe obedecer) Jacuatsa- —
Respeto —
lyuba. siati bae mave.
Respirar —
Anasia. Sabiendas (á sabiendas) — Babe
Respondiendo está —
Ejeutsutani. biame.
Resucitar —
Ideyu. Sabio —
Babe eni eni.
Retazo —Diripedu. Saca estos —
Diraque ihe cuana.
Retira eso —
Ichaderaque. Saca fuego —
Deruque cuati.
Retirado —Aderajiji. Sacar —
Dirá.
Retirar —Adera, Ichadera. Sacuda (que sacuda) — Pa tara.
Retirarse —
Aderati. Sacude —Taraque.
Retírate — Bata, Netideraque, Ne- Sal — Banu.
tidera. Salado — Banupatseda, Bueda.
Retorcijón de vientre — Edetsuitsi. Salir de casa — Etejo cuinana.
Retovo — Eviarusuji, Edunuji. Salitral — Colpaña, Rai.
Reuma — Bichadi. Saliva — Equedi.
Reuniéndose están — Editatiani. Salteador —
Jamejemitiji.
Reunión — Jaditati. Saltear —
Jamejemiti.
Reventar— Dapuju,Japu)uti,Pujuju. Salvado (he salvado de esta) — Eide
Reventarse —
Jadapujuti. ema pujiji.
Reventarse lazo en pedazos —
Jarijiti. Salvando está — Eide epuani.
Revolcándose está —
Epepatiani. Salvaje — Pad' duj i mave.
Revolver — Gauru. Salvar (ha de salvar) Eide puiti. —
Rico — Ayge eni eni. Salvo (vivo) —
Eide tsuatijiji.
Riéndose está —
Eide batiene. Saludar — Mitsu.
Rincón —
Etsuti. Sangrar — Chudu.
— Jaseatseati.
Riiien (que se riñen) Sangre — Ami.
Riñon — Murumurui = y). (i Sangre (salir sangre) Ami cuina. —
Rio abajo —
Emacuahua. Sangre sudó —
Ami ven ida.
Rio arriba— Viacuahua, Biacuahua. Sapacala —
Dupapa.
Risueño —
Burida, Buriburi. Sapacala hedionda Cbaiguani.—
Robado — Tsiji. Sapo —
Bururu, Guabuquere see.
Robar (para robar) — Esitapuji, Tsipu. Sarna —
Taida.
Robar —
Tsi. Sarna especial de Misiones — Tsere.
Robó— .Tsitaitiada, Tsipuji. Sarnoso —
Tsere.
Robusto — Nime tucheda. Sarpullido Guase. —
Rociar — Virevire. Sarta — Edue.
Rodilla — Emadaja chua. Sauce —
Didi.
Romper — Caru. Secando está — Esarani.
Romper con las manos — Pedu. Secar — Sara.
Romperse en pedazos —
Jarijiti. Secar el rio con atajo — Dipitaji.
Roncando está — Eracacani. Seda vegetal - Tsapu, Mapajo.
Roncar —Carara. Sediento — Jaiditiji.
Roncha — Epuratiani. Segar —
Raja raja.
Rosa (riego) — Satse. Seguida (en seguida) — Dageuetia,
Rumiar — Metsiha, Metsia. Dageuetiave.
Sembrar Baña. —
Sembrar (para sembrar) — Evanaji.
Sentarse— Aniute.
Sabañón — Guatsiada. Sentir— Neba.
Sábalo (pescado) — Dapati. Señalar — Ecbanapa icha.
Separado (lo ha separado) — Cuad'de- Soportar (puedo soportar) — Tuche-
taitia. taji ebania.
Separar —
Ichadera. Sorber— Sebe nubia.
Ser (mió ha de sei') — Quiema pu- Sordo — Idaja mave.
taji. Sorprendido —
Rubutanajiji.
Será así — Anahe. Su — Ver suyo.
Será — Jea. Suave — Etutsada, Musada
Sereno — Baji. Subida —
Jatsuati.
Serio — Bu iyuda. Subida (de subida) Yatsuati.—
Serpentear — Duniduni. Subido (salvo) —
Tsuatijiji.
Serranía —
Emata. Subir — Tsuati.
Servir — Emebaja, Jamebaja. Sublevándose están —
Netiana ha-
Sesos — Echuadubudu. taui.
Seta (hongo) — Si. Sublevarse — Netianahatani.
Si (conjunción), subfijo Su (ver Ver- Sucede (por su culpa le sucede) — Tusa
bos). jucha jepuiti ebidinani.
Sidra — Limajaja. Suceder —
Atige .

Sien — Ebuana. Sucio —Adi adi, Adida.


Sierra — Erequeji. Sudando estoy — Eveuruani.
Siguiente (al dia siguiente) — Chu- Sudar — Eveu.
maita. Suegra —
Eavesatatacuara, Euaue-
Silbar -- Ui. sa cuara.
Sin conocer —
Chanapaji mave. Suegro — Eavesata, Euauesatata.
Sin culpa —
Juchaji mave. Sufrir— iabi, Tuchi.
Sin destino —
Chaepunetive. Sujetfir— Nabeba.
Sin marido —
Aveji mave. Suplicar — Biami.
Sin saber (estoy sin saber que hacer) Supurar —
Marati,
— Cuajataimave ebania. Sur — Bina bina.
Soasar — Chimuri. Surco —
Etsaunu.
Sobaco — Enuguidi. Suspender —
Jemitsua.
Sobra — Aniderequi, Pucho. Suspender con cordel Riretsu. —
Sobrante —
Aniderequi Susti-ajo — Tsitaitiada.
Sobre (más que) —
(e) Biasu. Suyo — Mesa. Ver el Catecismo.
Sobrenada (que sobrenada) Bed'da. —
Sobrenadar —
Beddatsua. T
Sobrino —
Bacua (si lo dice el tio ó la
tíamaterna). Taba — Ed'danaja, Madataja.
Sobrino —
Bui (si lo dice el tio pa- Tábano — Chara.
terno). Tacuara (caña) — Didi, Mui.
Sol — Idetti. C. Igeti. —
Taimado Bajada, Siquisiqui.
Solamente — Upia. Tajo (un) — Siquietse.
Solapado — Edeuani. Taládralo — Raraneque.
Solo (de un solo lado) — Bupeje. Talón — Euatsi tiadi.
— Mesia, Pidu.
Soltar Tal vez — Aua.
— Ave mave, Aveji
Soltera mave. Tal vez seria yo no más — Cuipave
Sombra — Tanapa. ema.
Sombrero — Mutiru. Tambalear— Pevevepeveve.
¿Son cuáles? —
Quiebata cuana? También — Biame.
Sonar — Sared'da. Tambor — Ememe.
Soñar — Tabitsu. Tamaño — (¿qué tamaño;') — Qué ay?
Soüoliento —
Etuachani, Tuachuani. Tamaño (haz de este tamaño) — Utu-
Soplo — Ju. puhaque.
Tacana
106 —
Tapa, tiipon — Ebiateriji. Tiene miedo —
Iguame epuani.
Tapa la botella — Cuatsa nutuque. Tiene (que tiene mucho) Ayge eni —
Tapado — Damajiji. eni.
Tápalo todo —
Diruque. Tiernito — Enanave.
Tapar (cubrir) Dama. — Tierra — Eaua, Medi. Mechi. (
'.

Tapar (botella, etc.) Cuatsa teri, — Tiesto da olla — Juttupedu.


Nutu. Tigre — Iba.
Taparse —
Jadamati. Tinieblas — Rida apuda.
Tapiar (hay que tapiar esta puerta) — Tio hermano de madre — Juju, C.
Tsequini bichuta ejuji. Cucu.
Tapón —
Ebiateriji, Nutu. Tio, hermano de padre — Tataide,
Tardar, tarde — Tsunuda. Tataive.
Tardar mucho —
Tsunütsunu. Tirante de las casas —
Serati, Terati.
Tarde (esta tarde) —
Ihe sinecua. Tirar con cordel Rire. —
Tarde (la tarde) —
Tsinecua. Tirar cordel ó palo — Setseji.
Tatú, quirquincho Tsudi. — Tirar — Sia.
Tatú (cola de tatú) — Tsuditida. Tiren — Rirequé.
Tareche (loro chico asi llamado)— Tui. Tocar — Dapaba, Turu.
Tártago —
Tauadaua. Toda (de toda clase) — Ay peapeati.
Tediar, tejer —
Sipi, Tsipi. Pea peati.
Tejer —
Sipi. Todavía — Biame.
Tejer ropa Tadi. — Todo —
Cama, Pamapa.
Temblando está Erariani. — Todo blanco —
Pasapasa.
Temblar —
Riaria. Todos —
Ver Todo.
Temor — Jaiyoati. Todos (á vista de todos) — Pama ba-
Templar el arco — Mane. tajisu.
Temprano — Apu
apu. Todos (común de todos) — Pamapa-
Ten cuidado —
Inatsiuaque. save.
Tenaza — Etamiji. Todos juntos —
Tupupaive.
Tender —
Guana. Todos son — Pamapasu quita.
Tender bien —
Guana eni. Todos los días — Pamapa zinesu.
Tentar — Dapaba. Torcido (jorobado) Tudi. —
Teñir '— Dimia. Torcido (cordel) —
Turituri, Reiji.
Terciana —
Riaria. Tordo —
Chico.
Terciar con agua Putua. — Toro — Chaguana.
Tergiversado (lo ha tergivei'sado) — Toro (pescado grande, pesa hasta cua-
Tsa peave da puitia. tro quintales) —
Chaguana.
Ternilla — Narunaru. Torpe —
A.teminimeme.
Terreno desigual — Guada cuada. Tortuga de charcos, galápago — Dat-
Terreno llano —
Paya eauave. tipacha.
Terrón — Etica. Tortuga —
Datti.
Testes —Eatsudu, Ejatsudua. Tortuga de lagos — Chepere.
Testimonio levantar— Netianamemu. Tostadera, tostador —
Evaduji.
Teta —
Atsu. Tostado —
Badujiji, Evadu.
Tetilla —
Atsupa. Tostar —
Badu.
Tí (á ti) —Mida. Totahi (palma) Tumahe.—
Tia —
Nene (dice el hijo del hermano). Trabajar —
Mudu mudu.
'J'ia — Cuaive (sobrino á tia materna). Trabajo (dia de trabajo) Muducine. —
Tibio— Guasa cuase naichidi (u?) Trabajoso —
Jatad'dauada.
Tiempo (en otro tiempo) — Jaitiana. Tragar —Ibudia.
Tiempo (por mucho tiempo) — Tsu- Trago —Cuatsa peada.
nuda puji. Traicionero (que acecha)— Cauachiri.
— 107 .

Trama de tejido — Erujuji. Uña de mano Emetidi. —


Trampa — Jupacha, Guaja, Dirui, Uña de pié —
Euatsi metidi.
Ribi. Urdimbre de tejidos Enanatani.—
Tranquilo está —
Emitsiani. Urge (es urgente) —
Eapudania.
Trascender Guani.— Usado —
Cuejiji.
Trasladándose está Epuderani. — Usando estoy —
Esaibania.
Trasquilar —
luaraja, Jarejati.
Traseio —
Emutu, D'id'di.
Tratado bien — Asaitaji.
Tratándose están —
Etsatsiatitani. Vaciar — Biadera.
Tratar bien —
Assaiassai, Asaita. Vacio — Me mave.
Través (al través) —
Erueja, Pairu- Vado — Epeiuji.
jeta. Vagando — Puñoneti.
Travesano — Epairujeji. Vagar — Epuñoneti.
'J leinta — Quimicha-tunca. — Sutere.
Vainilla
Trenzar — Bacuapa. Vaivén— Uaji.
Tres — Quimicha (aymará). — Erna nime tucheda.
Valiente soy
Tribu — Ata. Vamos — Ade.
Tripa — Etsama. Vamos convidando — Ichevaque.
Triste — Atacuamadati, Jatacuama- Vamos á distraernos— Me babada.
dati. Vaya (cuando vaya) — Eputisu.
Tristeza— Tajida, Janebati. Vaya á reemplazar — Judepachati-
Tristeza finge — Etacuamadatiani que.
bidu. Vecino (mi vecino) —
Emanajasu.
Tronando está— Etiriani. Veinte —
Beta tunca.
Tronco sin ramas —
Aqui chuadudu. Vejiga — Tupa.
Tropezar, tropezón — Jauasituti. Velar — Biaide.
Trueno — Tiri. Velo tú — Miada baque.
Trueno fuerte — Tiri jubida. Velludo — Inuaji.
Tú, mi, á — Mida.ti Vena — Esauna.
Tú (sujeto) — Miada. Venado — Duquey.
Tubérculo que suple la papa — Amay, Venado de pajonal — Batsunu, Cha-
Gualusa. duquey.
Tucán (ave) — Biuquey, Tsuene. Vendar los ojos — Tua dunu.
Tuétano — Etsaudubudu. Vender — Iru.
Tullido— Turu. Vendrá— Epue.
Turbado — Japitsapitsatijiji. Venga (cuando venga) — Epueyusu.
Turbia (agua turbia) — Beja beja. Venga (el dia que venga) — Epue-
Tupido — Nuttuda. zinesu.
Turbión — Esui. Vengar (se va á vengar) — Ebiagua-
Turbión (está de turbión tú rio) — nati.
Esui epuani. Vengarse —
Jabiaguanati, Biaguana.
Tuyo — Mique, Miqueda. Venido (¿por dónde has venido?) —
Queda mida pueitia?
U Venir (ha de venir) Epueiti. —
Venta —
Eiruji.
Ultimo (el último) — Tije puji. Ventarrón —
Beni jubida.
Ultrajar — Nidutaitia. Ventéalo — Repequé.
Uno — Pea, Peada. O. Peade. Vento.sidad — Quidi.
Uno que otro no más — Pa, Peadave. Veo yo (estoy viendo) — Ebania.
Uno solo — Babi, Peadave. Ver (para ver) — Ebajupuji.
Untar — Diqui, Diqui diqui. Ver entre sueños — Etabisa jabati.
Verdad (eii_verdad) — Eneive. Vomitar —
Batasiu.
Verde — Edaua. Vosotros —
Micuana, Micuaneda.
Verdolaga —
Yuyu (quichua). Vosotros dos —
Metseda.
Vergüenza —
Bidu, Bidu tada. de Vosotros —
Micuaneseda.
Vergüenza da —
Bidutaji. ¡Voto á!— ¡Tse!
Verija —
Epi. Voy á visitar — Ebabada ema, Epe-
Verse (desea verse con alguno) — Ja- veti.
bataiticua nime. Voyme — Ecuayo.
Vestido —
Epuduji, Esaibaji. Voz — Etsui.
Vestir (hay que vestir) Judutaj i. — Voz débil — Etsui chidi.
Vestirse — Asaibati, Jaseibati. Vuélcalo — Netiauteque, Tsajasia-
Vez — Nuati. paque.
Vez (tal vez) — Dame. Vuelta —
Neicha.
Víbora —
Bacua. Vueltas dar —
Jabarereati.
Víbora cascabel —
Dada bacua. Vueltas está dando —
Epubarereni.
Víbora loro —
Uracua bacua, Jura- Vuelvas (no vuelvas á hacer) Be —
cua bacua. aichaji.
Víbora píricliuchio la Surucucu del Vuestro — Micuaneseda.
Brasil —
Bacua pucarara. Vulnerar — Etsi.
Víbora sapo —
Bururu bacua (es muy
venenosa).
— Bacua tabi-
Víbora yoperojo bobo Ya — Be, Beu, Ba.
made, Tabimade (muy venenosa). Ya ha de hacer — Be eliati.

Vieja — Pumatia. Yapa (especie de conejo) — Bamme.


Viejo — Edi. Yapándose está — Enanetani, Ena-
Viéndose está — Bataji epuani. metani.
Viento — Beni. Ya sea que Ada.—
Vientre— Ede, Etsama. Yema de huevo —
Eja jare.
Vientre bajo— Etsuducuata. Yerba contra mordedura de víbora —
Vinagrera — Tsuipududu. Bacuatse.
Vinagrera tener — Etsuitsui. Yerba de semilla como mostaza —
Violento —
Jubida. Inamasatidi
Viruela — Chadi de ve. Yerno — Ebaquiepunasa eave.
Visitar — Perepere. Yerro — Japitsati.
Vi.sitar (voy á visitar á usted) — Eba- Yo — Eama.
(sujetivo)
da ema. Yo — Ema.
(objetivo)
Vístelo — Jajudutique. Y'^uca — Cuabe.

Vístelo á ese— Juduquejida. Yuca asada — Cuabe cuabi


Vistoso — Bata eni. Yuquilla (raíz medicinal) — Buata.
Vituperar — Satsia. Yesca — Quesiri.
Viuda, viudo — Iquima.
Z
Vivo — Eide.
los Vivos — Eidecuana. Zafar— Japeruti.
Volando está — Ecuabetsani. Zahumar — Jud'duha.
Volar —Cuabetsa. Zamuqui — (palma) — Dimabue.
Volcar —
Seapa. Zanca — Tid'da.
Volcar cántaro, etc. Buscapa. — Zancudo — Di.
Volcar de un vaso á otro Dutua. — Zanja— Cuadata.
Volcarse —
Jabuseapati, Juseaute. — Papauana,
Zarzaparrilla Quida.
Voltear —
Juseaute. — Beque reque.
Zarzas
Volver á hacer —
Pu ichaji. Zumaque — Jape.
Volver á vender —
Iruyuicha. Zumo — Napudu.
o de la Recoleta de La Paz
CATECISMO TACANA

RPJr.

Clave: La D ó d equivale á Ih ó c

La D', d' ó d'd = ?-.

La Ch ó ch = c/i francesa.

POR LA SEÑAL

Santa Cruz f eama eania (^): Tu eje Tata Dios: ecuanasa majai cua-
Santa Cru^ yo hago: Ella por Tata Dios nuestros enemig - os

nasu ey de haque ecuana, Dios Tatasa ebanisu; mesa ebacuasa ebanisu;


de salva nos Dios PMre de nombre en: suyo hijo del nombre en

Espiritusantosa ebanisu. Amen.


Espíritu Santo del nombre en. Amen.

PADRE NUESTRO

Mi ecuanasa Tata, ebacuapachasu eani(^) mi. Padujiji(°) papú mique


Tü nuestro Padre cielo en estás tú. Bendito sea tuyo

ebani. Mique enime eni papú ihe eauasu, ebacuapachasu' biame.


nombre. Tuya voluntad en verdad se cumpla esta tierra en. Cielo en también.

Pamapazinesu ecuanasa etemiji jeave ecuana tiaque. Ecuanasa jucha-


rodos los días en nuestro alimento hoy nos da. Nuestros peca-

cuana perdonahaque, ecuanasa manu equinatiani cuana perdona eha-


dos t perdona (á) nuestros lo que deben retienen los que perdonando esta-

rna, tupu. Ba ecuana dajajiji; dajajameji Ichauasa jabasasiati cuanasu;


mos como. No nos caidos dejes caer Demonio del engaños los en:

Pamapa madada cuanasu eide aque ecuana. Amen.


Todos males los en salva nos. Amen.

O También heania.
O Eani ó heani.
(*) Padujiji ó padru
AVE MARIA
Diosua mi quinataque, Maria, gracia segeajijive, Señor Dios mineje
Dios te guarde Maria^ gracia llena,, Señor Dios tigo con

eanive, pamapa epuna cuana biasu mi padujijive, padujijive vecha


está en verdad, todas mujeres las masque tú. bendita seas, bendito sea también

mique santo edesu bacuinajiji, Jesús. Santa Maria, Diosusa cuara bia-
tuyo santo vientre en hijo nacido Jesús. Santa María, Dios de Madre, su-

mimiaque ecuana Juchaji cuana biasu, jeave, ecuanasa manu horasu


plica tú nosotros pecadores los por (encima) ahora nuestra muerte (de) hora en

biame. Amen.
también. Amen.

CREDO

Eama Tata Dios pamapahaji jeiejania Ebacuapacha, ihe eauasu Segua-


Yo Tata Dios todopoderoso creo cielo (del), esta tierra en Crea-

mejive; Jesucristosa, mesa ebacua peadave, ecuana gracia tiajive; tue-


dor: Jesucristo de suyo hijo único, nuestra gracia dio tío más; él no

dave tejejiji puida, Espiritusantosa gracia negé etsesa cuara Virgen biame
más conseguido fué. Espíritu Santo del gracia con nuestra madre Virgen siempre

bacuinataida, Poncio Pilato emesu ichenuda bidinaida, cruzusu tatajiji;

nació, Poncio Pilato la mano en pena sufrió, cru:^ en clavado:

manujiji, papajiji puida, Infiernosu butetida, quimicha zinesu jaitianati


muerto enterrado fué. Infierno al bajó, tercero día al pasado

putsu manujiji cuana dujusu idetida, Ebacuapachasu tsuatida. Dios


en cuanto muertos los entre de resucitó, . cielo al subió. Dios

Tata pamapa haji bai eni bene aniutajijive. Dagenetia epueicha eide
Padre de todo hacedor á la mano derecha sentado está. Desde allí ha de regresar vivos

cuana manujiji cuana justicia eatipuji. Eama Espíritu Sanioso jei

los (a) muertos los (d) justicia hacer para. Yo Espíritu SSito en

heania (^). Santa Madre Iglesia Catolicasu, Santo cuana mesa graciasa
creo. Santa Madre Iglesia Católica en, Santos los gracia de

jaya pacati, jucha cuana jadipati, ecuanasa equitasa eideticha,


participación, pecados los (de) (el) borrarse nuestro cuerpo del el resucitar,

emanuticha mave puji. Amen.

(^) Falta en el manuscrito; se ha suplido de la edición impresa.


SALVE REGINA

Diosua mi quinataque, jaichenubatiji, mi reina cuara, eide, hitada,


Dios ie cuide compasión (de), tu rei7ia madre, vida, duls^ura,

ecuanasa jaiduatiji, Dios mi quintaque: Ecuanasa Evasa ebacuacuana


nuestra esperan:;^a. Dios te cuide: Nuestra Eva de hijos los

¡chajuseajiji, mi pejesu ichenuquisatiani. Adde Señora ecuanasa nime-


abandonados, ti ante rogando estamos. Vamos Señora nuestra protec-

tuche, mique jaichenuba tiji etuasaida neje baque ecuanasa, mique santo
torUj tuyos que han tenido lástima ojos buenos con mira nosotros de, tuyo santo

edesu bacuinajiji Jesús. Virgen Maria, mida ecuanasa nimetuche putsu


vientre en nacido Jesús. Virgen María, tú nuestra protectora por tanto

ecuana biatucheque; eide bitada, Dios pejesu biamimiaque ecuana Jesu-


nos defiende; vida, dulzura. Dios por ante defiende nos ,Iesu-

cristosa saida cuana, ebidinapuji. Amen.


cristo de buenos los ganar para. Amen.

MANDAMIENTOS DE LA LEY DE DIOS

Tata Dios mesa jacuatsasiati cuana, peada tunca eanive: Quimacha


Tata Dios (de) suyos mandamientos los solos die^ son: Tres

equenepuji cuana eani Tata Dios mesa enimesa puji; Pea siete tije
primeros los son Tata Dios suya honra para; Otros siete después

puji cuana eani ecuanasa saida puji.


vienen los son ntíestro bien para.

1 . Equene puji, Tata Dios ibunebataji pamapa aicuana ebiasu.


El primero. Tata Dios (d) apreciar todas cosas las sobre.

2. Beta puji, Tata Diosura ebani yanacane jamitsuataji mave ju-


El segundo. Tata Dios de nombre (el) sin motivo pactar no ju-

3. Quimicha puji, Domingo zine cuana, zine aida cuana asaitataji.


El tercero, Domingo (de) días C^) los días grandes los guardar bien.

4. Puchi puji, Tata detsesa respeto asaitataji.


El cuarto. Padres de nosotros respeto guardar.

5. Pichica puji, bame manuameji.


El quinto. No matar.

6. Socota puji, Senida cuana ha meaji.


El sexto. Dan miedo las que no hacer.
— 112 —
7- Siete puji, Ba metsiji.
El séptimo. No robar.

8. Ocho puji, Ba bidumini me puji.


El octavo. No mentira hay que decir.

g. Nueve puji, Pea cristianosa cuana euane ba utsabaji.


El noveno. Otros cristianos de los mujer no desear.

10. Péada tunca puji, Pea cristianosa aicuana ba me utsatabaji.


La decena. Otros cristianos de ,
cosas las no lo desear.

Ihe peada tunca jacuatsasiati cuana, ecuana pejesu, Tata Dios


Estos únicos rfie;; mandamientos los nosotros ante Tata Dios á

jamebajametiani pamapa aicuana ebiasu ecuanasa equita jaibunebania


servir todas cosas las masque nuestra persona querer

bata peasa equita jaibunebataji. Amen.


como otros de persona querer. Amen.

MANDAMIENTOS DE LA SANTA MADRE IGLESIA

Santa Madre Iglesia mesa jacuatsasiati cuana pichica eani.


Santa Madre Iglesia suyos mandamientos los cinco son:

1. Equene puji, Domingo zine cuana, zine aida cuana micha eida-
Primero el, Domingo días los días buenos los misa oir

bajataji.
hay que.

2. Beta puji, chunipeada nuati pamapa marasu jamipanatitaji; daja


Segundo el, una sola ve%_ todo año en confesar hay que; tam-

vecha ecuanasa equita putai mave epuani tsunu, aua ecuanasa


bien nuestro cuerpo enfermo está mucho tiempo si acaso nuestro

etsesa Tata jemitaji pucuasu.


Nuestro Señor recibir se ha de cuando.

3. Quimicha puji. Pascua aidasu etsesa Tata jemitaji.


Tercero el. Pascua grande en Nuestro Señor recibir.

4. Puchi puji, Yactaji Santa Madre Iglesia eametanitupu.


Cuarto el. Ayunar Santa Madre Iglesia inandan que hagan cuantas veces.

5. Pichica puji, Diezmo cuana y primicia cuana Santa Madre Igle-


Quinto el. Diezmos y primicias las Santa Madre Igle-

sia, chugetiaji.
LOS SACRAMENTOS

Santa Madre Iglesia mesa Sacramento cuana, siete eani:


Santa Madre Iglesia la de Sacramento los siete son:

1 . Equene puji Bautismo banime;


Primero el. Bautismo llamado;

2. Beta puji Confirmación banime;


Segundo el. Confirmación llamado;

3. Quimicha puji, Penitencia banime;


Tercero el. Penitencia llamado;

4. Puchi puji Comunión banime;


Cuarto el. Comunión llamado;

5. Pichica puji, extrema unción banime;


Quinto el, extrema unción llamado;

6. Socota puji. Orden banime;


Sexto el, Orden llamado;

7. Siete puji. Matrimonio banime;


Séptimo el, Matrimonio llamado;

LOS artículos de la fe

Daja banime peada tunca puchi jaitiana eani; siete equene puji
Asi llamánse otros die^ cuatro (14) demás hay; siete primeros

cuana eani, Jesucristo mesa divinidad jey epupuji; Pea siete puji cuana
los son, Jesucristo suya divinidad creer son para; Otros siete los

eani mesa santa humanidad jey epupuji. Siete equene puji cuana uja
son suya santa humanidad creer son para. Siete primeros los así

, Equene puji, jei ataji Tata Dios peadave pamapahaji.


Primero el, Creer obliga Tata Dios solo es todopoderoso.

. Beta puji, Jei ataji Tatave;


Segundo el. Creer obliga Padre solo es;

. Quimicha puji, Jei ataji ebacua ve;


Tercero el, Creer obliga Hijo solo es;

. Puchi puji, jei ataji Espiritusanto ve;


Cuarto el, Creer obliga Espíritu Santo solo es;

. Pichica puji, jei ataji Seguameji ve;


Quinto el. Creer obliga Creador solo es;
— 114 -
6. Socota puji, je¡ ataji graciatiaji v
Sexto el. Creer obliga gracia da sol

7. Siete puji, jei ataji gloria tiajive.


Séptimo el. Creer obliga gloria da solo.

Pea siete puji cuana Jesucristo mesa santa humanidad jey epupuji
Otros siete los Jesucristo suya santa humanidad creer para

eani cuana, iija epuani:


son los asi dicen:

1. Equene puji jei ataji Ecuana Señor Jesucristo, deja veputsu


Primero el. Creer obliga Nuestro Seíior Jesucristo hombre solo en cuanto

tejejijipuida Espiritusantosa gracia neje.


hallado fué Espíritu Santo del gracia con.

2. Beta puji, J3i ataji, etsesa cuara Virgen biame bacuinataida


Segundo el. Creer obliga nuestra Madre Virgen aunque parió

tueda cuinaitia mavesu, cuina putsu, cuinaitiasu biame Virgen


ella pariendo nn aun, parir cuando, habiendo parido en también Virgen

anitida.
se está.

3. Quimicha puji, jei ataji, manuputsu, ichenuda bidinaida ecuana


Tercero el. Creer obliga muerto fué, pena sufrió nosotros

juchaji cuana tusa gracia etiapuji.


pecadores los sitya gracia dar para.

4. Puchi puji, jei ataji, infiernosu butetida, Santo Padre cuana


Cuarto el. Creer obliga infierno al bajó Santo Padre los

jemicuinataida tuneda mesa cuinayu zinesu iduataida.


sacó á los que suya venida dia en el esperaban.

5. Pichica puji, jei ataji, quimicha zinesu jaitianati putsu manujeji


Quinto el. Creer obliga tercero día en pasado era cuando muertos

cuana dujusu idetida.

6. Socota puji, jei ataji, Ebacua pachasu tsuatida, Dios Tata bai-
Sexto el, Creer obliga Cielo asi subió, '

Dios Padre mano

enibene aniutejijive.
derecha estar sentado.

7. Siete puji, jei ataji. epueiti eide cuana manujiji cuana justicia
Séptimo el. Creer obliga ha de venir vivos los muertos los justicia

eati puji, uja eataiti: Saida cuana mesa gloria etiataiti, mesa
hacer para, así hará: Buenos los suya gloria dará sus

jacuatiasiati cuana hasaita taida putsu; madada cuana ecuadetaiti


mandamientos los guardado haber por: malos los ha de separar

mesa jacuatsasiati cuana hasaita taida mave putsu.


suyos mandamientos los guardado han no cuando.
115

OBRAS DE MISERICORDIA

Misericordia jatti cuana, peada tunca puchi jaitiana eani:


Misericordia obras las unas catorce pasadas son:

Siete equene puji cuana; ecuanasa saida puji:


Siete primeras las; nuestro bien para:

Pea siete ti je pujicuana ecuanasa equitasa saida puji:


otras siete últimas las nuestro cuerpo de bien para:

Siete equene puji cuana, uja epuani:


Siete primeras las así dicen:

. Equene puji, bae mave cuana babetsuataji.


Primera la, Saben no los enseñar.

. Beta puji, Saida jaquisati cuana etsatani cuana tiataji.


Segundo el, Buenos avisos los preguntan (queá) los dar.

. Quimicha puji, epitsatitani cuana babequisataji.


- Tercero el. No comprenden á los que hacer saber.

. Puchi puji, eduju batani cuana ichenubataji.


Cuarto el. Mal modo miran los que perdonar.

. Pichica puji, enebatitani cuana, nime nachataji.


Quinto el. Tristes están los que calmar (consolar).

. Socota puji, peasa nime madada cuana, paciencia neje bataji.


Sexto el. Otros de intenciones malas las paciencia con ver.

. Siete puji. Tata Dios pejesu eide cuana manujicuana biami-


Séptimo el. Tata Dios ante vivos los muertos los enco-

miateji.

Pea siete tije puji cuana, ecuanasa equitasa saida puji, eani cuana,
otros siete últimos los nuestro cuerpo de bien para, son los.

. Equene puji, neda cuana bataji.


Primero el, Enfermos los (á) visitar.

. Beta puji, diadiaja epuani cuana emihuataji.


Segundo el. Hambre tienen (d) los dar de comer.

. Quimicha puji, jaiditija epuani cuana idimetaji.


Tercero el. Sed tienen á los dar de beber.

. Puchi puji, javijati cuana, judutiaji.


Cuarto el. Desnudos (á) los vestir.
— 116 —
5. Pichica puji. paduji mave cuana diisu rubujiji cuana, etitaji;
Quinto el^ Bautizados tío los llevados robados los entregarlos

datupuveicha igetidujiji cuana chacutaji.


igualmente descaminados (á) los buscar.

6. Socota puji, puejiji cuana, anijude tiataji.


Sexto el. Llegados (á) los hospedaje dar.

7- Siete puji, manujiji cuana papataji.


Séptimo el. Muertos (á) los enterrar.

YO PECADOR

Eama juchaji. Tata Dios pamapahaji pejesu, jamipanatiani, daja


Yo pecador. Tata Dios Todopoderoso ante confesándome estoy, así

vecha etsesa cuara Virgen María, San Miguel Arcángel, San Juan Bau-
también nuestra madre Virgen María, San Miguel Arcángel, San Juan Bau-

tista, Santo Apóstol cuana San Pedro, San Pablo, pamapa Santo cuana
tista, Santo Apóstol los San Pedro, San Pablo, todos Santo los

mida, quiema enidusa tata, ema jucha aida haitia quiema japibati neje,
á tí, mía alma de Padre, yo pecado grande cometí mi pensamiento por

mimi neje, jatti neje, quiema jucha damu, quiema jucha aida damu,
palabra por, obra por, mi pecado por eso mi culpa grande por eso,

dajasu, etsesa cuara .Virgen Maria, pejesu, San Miguel Arcángel, San
después nuestra madre Virgen María ante San Miguel Arcángel, San

Juan Bautista, Santo Apóstol cuana San Pedro, San Pablo pamapa
.Juan Bautista, Santo Apóstol los San Pedro, San Pablo, todos

Santo cuana, mida quiema enidus tata, pamapasu Tata Dios quema
Santo los, tú de mi alma Padre, todo en Tata Dios me

gracia tiajive pejesu quema puji jaichemiquisatique. Amen.


gracia desoló ante mí para tenga compasión. Amen.

DOCTRINA CRISTIANA

I. p. Quiema ebacuacuana, me quisaque ema eani Tata Dios?


Mis hijos pues decía me hay Tata Dios?

1. R. Ehe, Tata Dios eani.


Sí, Tata Dios hay.

3. p. Quiejutena eani Tata Dios?


^Cuántos hay Tata Dios?

4. R. Peada ve.
Uno no más.

5. p. Quiepiani Tata Dios?


¿Dónde está Tata Dios?
R. Ebacuapachasu, eauasu, pamapa anijudesu.
El cielo en, la tierra en, todo lugar en.

P. Aydeni Tata Dios?


iQuién 6 qué cosa es?

R. Santísima Trinidad.
Santísima Trinidad.

p. Aydeni Santísima Trinidad?


iQuién ú qué cosa?

R. Tata ve, Ebacua ve, Espíritu Santo quimicha persona hu-


Padre no más, hijo no más. Espíritu Santo tres personas di-

meme cuana epuani, peadave Tata Dios enienive.


versas las haciendo un no más Tata Dios verdadero.

p. Quebatani ihe quimicha persona divina ecuana eje deja


¿Cuál (de) estas tres personas divina nosotros por hombre

anitida?
se hizo eterno?

R. Dios pupe baemave ebacua.


Dios (de) (que) acaba no el Hijo.

p. Quepiani deja anitida?


iDónde hombre se hi^o?

R. Etsesa cuara mesa santo edesu.


Nuestra madre suyo santo vientre en.

p. Aua dejasa jatti neje deja puida?


z Acaso hombre de obra por hombre se hi^o?

R. Mave, tata.
No tal, padre.

. p. Aydesa jatti neje?


i Quién de obra por?

. Espíritu Santosa gracia neje.


Espíritu Santo gracia por.

. Dios tatasa ebacua deja puitiasa ay pabanime?


Dios Padre de el hijo hombre hecho de cómo es el nombre?

. Jesu Cristo.
Jesu Cristo.

. Jesu Cristo da Dios?


^Jesu Cristo es Dios?

. R. Ehe, tata.

. p. Jesu Cristo deja?


iJesu Cristo hombre?

. R. Ehe, tata,

p. Ayni Jesu Cristo ecuana eje hataida?


íQué .Jesu Cristo nosotros por hi^o?
— 118 —
20. R. Cruzusu manuida jucha cuana edipa puji.
Cru^ en murió pecados los sali'ar para.

27. P. Aua Dios biame manuida?

28. R. Mave, tata.


No tal, padre.

29. P. Deja putsu manuida?


iHombre hecho murió?

3 0. R. Ehe, tata, deja ve putsu manuida.


Sí, padre, hombre no más hecho murió?

3 I . p. Cruzusu manuiti putsu idetida?


Criíí en murió cuando vivió ?

3 2. R. Ehe, tata.

3 3. p. Quepiani putida?
iDónde fué?

34. R. Ebacuapachasu.
Cielo al.

3 5. p. Ade neicha epueicha ecuana pejesu?


¿ Vamos otra ve^ volverá nosotros entre?

3 6. R. Ehe, tata.
Sí, padre.

37. p. Quetupusu da epue?


i Cuándo vendrá?

3 8. R. Be pea zinesu eatasu.


otro día cuando se haga.

39. p. Ay eje ve epue?


iQué jarano más vendrá?

40. R. Pamapasu Justicia ehati puji.


Todo en justicia poner para.

4) . p. Datsunu puji aini ecuana eaji?


^Entonces para qué cosas nosotros hacer?

42. R. Datsunu ecuanasa equita, papajipuitia biame eideticha éma-


Entonces nuestro cuerpo^ enterrado también ha de vivir mo-

nuicha mave puji.

43. p. Madada ve cuana quepiasu putita?


i Malos no más los donde en irán?

44. R. Ichagua cuatisu mesa ichenuda cuana epupe mave biame


Diablo del fuego en suyas penas las que se acaben nunca

ebidinata puji.
conseguir para .

45. p. Saida cuana quepiani eputila?


i Buenos los dónde irán?
— 119 —
46. R. Ebacuapachasu Tata Dios gloria ebidinata puji.
El Cielo al Tata Dios de gloria conseguir para.

47. p. Ecuanasa Señor Jesucristo quejutena anijudesu eani?


^¿Nuestro Señor Jesttcristo cuántas partes en está?

48. R. Beta anijudesu eani.


Dos lugares en está.

49. p. Quebata anijudesu?


i Cuáles lugares en?

5 0. b! Ebacuapachasu Santísimo Sacramento Altarsu.


El cielo en Santísimo Sacramento del Altaren.

5 I. p. Aynj Santísimo Sacramento Altarsu?


i Qué está Santísimo Sacramento Altaren?

5 2. R. Sacerdotía hostia vino neje consagra ataitiasu tueda banime


Sacerdote hostia vino con consagrado ha cuando esto llamarse

Santisimo Sacramento?
Santísimo '

Sacramento?

53. p. Sacerdotia hostia vino neje consagrahají mavesu, calizusu


Sacerdote hostia vino con consagrado no ha cuando, cali^ en

ecuana Señor Jesucristo aua hostiasu eani?


nosotros (de) Señor Jesucristo acaso hostia en está?

54. R. Ay mave, datsunu hostia vino babí eani.


No talj entonces hostia vino uno solo son .

5 5. p. Quetupusu ecuana Señor Jesucristo hostiasu buteni?


^Cuándo nuestro Señor .Jesucristo hostia en baja?

5 6. R. Sacerdotía consagracionsa mimi cuana caUzusu apetasu?


Sacerdote del consagración de la palabras las cali^ en acaba cuándo?

57. p. Sacerdotía hostia consagra hajíjisu, aydeni eani?


Sacerdote hostia consagración ha hecho cuándo quien está?

5 8. R. Ecuanasa Señor Jesucristo.


Nuestro Señor Jesucristo.

59. p. Jucuajasu eani?

60. R. Eide, chu quitaname chunidume ebacuapacha eani tupu?


Vivo, con todo su cuerpo, con toda su alma cielo está cómo?

61. p. Sacerdotia hostia consagra hajíjisu, epedutianisu ecuanasa


Sacerdote hostia consagrado ha cuando, despedaza cuando nuestro

Señor Jesucristo sa equita epedutiani?


Señor Jesucristo de cuerpo despedas^a?

62. R. Ay mave, hostia consagra hajíjisu, Jesucristo quitana eani


Tal no, hostia consagrada en Jesucristo entero está

quebatanipedusu, uachidísu biame, dapía Jesucristo qui-


cualquier fracción en, por chico que sea en también, allí Jesucristo en-

tana eani.
— 120 —
63. p. Jucuajasu ihe cuana jeichania?
¿Por qué estos los creyendo (estamos)?

64. B. Daja Tata Dios epuani Santísima Madre Iglesia dajavechai


Asi Tata Dios dice (manda) Santísima Madre Iglesia asi

ecuana ebabetsuatani?

65. p. Tsipuji cuana aua ebacuapacha ebidinataiti?


Ladrones los acaso el cielo conseguirán?
66. R. San Agustín ecuana pejesu uja quita epuani tsipuji cuanasa'
San Agustín nosotros junto así en verdad dice ladrón los de

jucha ejaiti-ana puji m^ve tsipuji cuana emetse pejesu


pecado pasar (perdonar) para no ladrón los propio de sí junto'

ichatsai batsiji.
guarda (ó guardando) lo robado.

Non dimittitur, etc. (capítulo V de usurís).


67. p. Ay pujini cristiano cuana emipanatiani?
iQué para pues cristianos los confesándose están?

68. R. Tata Dios mesa jucha cuana edipata puji.


Tata Dios suyos pecados los borrar para.

69. p. Ay de jucha aidaji- puitiasu, emipanati mave su aua


^ El que pecado grande hubiese hecho ^ confesar no cuando acaso

Ebacuapachasu putitaji?
Cielo al irá ?

70. R. Ay mave, confesor eanisu, ni ay de biame confesa puja


^ De ningún modo j confesor habiendo en, ni alguna confesor hace

mavesu, tuseda puji ebacuapacha ebidinatai mave.


no ertj este para el Cielo conseguir no.

71. p. Confesor mavesu ayni ataji Ebacuapacha ebidina puji?


.¿Confesor (hay) no cuando qué obligación Cielo conseguir para?

72. R. Acto de contricción babi ataji.


Acto de contricción solo obliga.

SEÑOR Mío JESUCRISTO

Ecuai Señor Jesucristo Dios eni eni mi, deja eni eni veicha; Dios
Señor Señor Jesucristo Dios verdadero tü^ hombre verdadero también; Dios

Tata segua mejive mi ema gracia tiajive Dios eni eni mi putsu eama
Padre Creador tu me gracia darás; Dios verdadero tú siendo yo

mi eibunebania pamapa aycuana biasu; eama mi eduininiameitia putsu,


os amo todas cosas las sobre yo te enojar cuando

jatacuamadatiani pamapa maesumu neje pariji beu, ay ma ema neicha


entristeciéndome estoy todo corazón de ya no yo otra ve^
^

— 121 —
.eduininihameicha puji mave. Jamipanati papu, quiema enidusa Tata
hacerte enojar para no. Confesarme quiero j mi alma de Padre

•penitencia ema eatiani tupu, paiti; Dios eni eni mi putsu,


penitencia yo voy á hacer como manda hacer igual: Dios verdadero tú siendo

-eamá mi etiania quiema eide quiema jati cuana, quiema atad'dana'da


yo te ofrezco mi vida mis obras las, mis trabajos

cuana cuana, quiema jucha cuana ve chuge. Dios eni eni mi putsu,
los todos mis pecados los ya paguen. Dios verdadero tu siendo,

ema mi pejesu eichenuquisatiani tupu, quema jucha cuana perdona


yo ti ante rogando estoy bastante mis pecados los perdón

baque. Mida quiema eje mique ami duichaida, ichinuda bidinaida,


haz. Tú mi por tu sangre derramasteSj penas sicfriste

cruzusu manuida, dajasu miada ema gracia tiaque eduininiameicha


criíí en moriste, por eso tú me gracia da enojarte

puji mave, mique santo jamebajati epu puji; quema manu horasu
para no, tu santa confesión decir para; mi muerte hora en

epu teje. Amen.


.decir para. Amen.

EXAMEN PARA CONFESAR A LOS INDIOS

1. Sacerdote. Quisaque ema, quejutcua mará mi mave confesa pu?

2. Penitente. Confesa ema pubabe mave.


Confesión yo acostumbro no.

3. s. A mi niquietsunu biame confesa pu babe mave?


¿- Acaso tu nunca confesión acostumbras no ?

4. p. Niquietsunu biame, Tata.


Nunca pues. Padre.

5. s. Ami confesa puana tsunu mique jucha cuana pamapa quisa


^: Acaso tú confesión hadas cuando tus pecados los todos avisar

6. p. .lasetaitiada ema.
Me olvidé yo.

7. s. Ami eneive quita setana, ami bidu putsu ve mave quisa


Tú cierto entera olvidaste, tú avergonzándote nomas no de decirlo

pupe?
acabas.

.8. p. lyuarjie ema puana; (obten) Eneive quita ema jasetaitiana.


Miedo yo tengo; Cierto entero yo me olvidé.
9- s. A mi jeave saida confesión puja? Panapa mique jucha cuana
Acaso tú hoy buena confesión haces ? Todos tus pecados los

ema quisaque. Tata Diosua mi aibunebata puji. , :

me avisa, Tata Dios te perdonar para.

10. p. Saida confesión da ema epu ;


pamapa quiema jucha equisa
Buena confesión yo hago: todo mió pecado aviso

da epu.
he de hacer,

11. s. Ami pamapa maesumusu neje confesa puana?


¿ Acaso tú todo corazón en con confesión hiciste ?

12. p. Mave, Tata ayma pamapa measumu neje mave.


JVój Padre no todo coraron con no.

1 3. s. Ami confesa puana tsunu pibana jucha epu mave puji?


.¿Acaso tú confesión hiciste cuando pensando pecado decir no parar

14. p. Cuaja jea, Tata, emamubaemave.


Según como sea. Padre yo tío sé.

I 5. s. Ami pamapa jucha cuana pibataitia?


^ Acaso tú todos pecados los pensar?

16. p. Mave piba pe.


No de pensar acabé.

17. s. Ami pamapa mique jucha cuana apibapetiji, aua pea


¿Acaso tú todos tus pecados los de pensar has acabado acaso uno

peada ve?
que otro no más ?

18. p. Peada peada ema epibatiani, pea cuana esetatiani.


Alguno que otro yo pensándome estoy, otros los olvidándome, estoy.

19. s. Jeave pamapa mique jucha cuana quisaque; mique jasetatiana


Ahora todos tus pecados . los avisa: tú olvidabas

cuana y mique epibatiania ni cuana.


los que tú pensabas los que.

. Ehe, Tata.
Si, Padre.

. A mida eama equisaba?


¿Acaso te, yo voy á preguntar ?

. Ehe Tata quisabaque ema.


Si, Padre, pregunta me.

. A mi saida eani, aua madada ve?


¿.icasotú bueno eres, acaso malo nomas?

. Saida, Tata, ema eani.


Bueno, Padre, yo soy.

25. s. Ami epuna tsiji babe?


¿Acaso tú mujer corromper sabes?

26. p. Ehe, Tata, epuna tsi babe ema.


Si, Padre, mujer corromper se yo.
— 123 —
s. Mitsiana epuna cuana aua mique ed'due pui cuana?
Libres (no casadas) mujeres las acaso tus parientas que son?

f. Mave, Tata, aima quiema ed'due cuana?


No, Padre, no mis parientas las.

s. Aua aveji cpuna cuana?


Acaso casadas mujeres las ?

p. Ehe, Tata aveji puina.


Síj Padre j casadas fueron.

. s. Aua mique comadre neje juchapu babe?


¿Acaso tú comadre con pecado hacer sabes?

p. Mave, Tata, pu babe mave ema.


NOj, Padre, hacer se no yo.

. s. A mi jucuada nuati juchapu babe?


Acaso tu mucha ve^ pecar sabes?

. Mave, Tata, peada peada nuati ve.


NOj Padre, una que otra ve:;,.

, s. A mique babe cuana daja aua pamapa semanasu? aua


Acaso tus costumbres las así acaso todas semanas en ? acaso

mapa zinesu?
do dia en ?

p. Aima mu, Tata, pamapa Zinecuanasu.


JVo eso. Padre, todos dias en.

s. A mi uaneji, a mi uane mave?


i Acaso tú casada, acaso tú casada no?

p. Iquina ema. Tata.


Viuda yo. Padre.

s. A mi jucha epuriji ?
¿Acaso tú pecado cometido has ?

p. Ehe, Tata, saida da ema eani.


Si, Padre, buena yo soy.

s. A mique pea juchacuana eani?


¿Acaso tus solos pecados son ?

p. Eani Tata.
Son, Padre.

s. Ami Tata Diosusa puji duinini babe?


¿Acaso tu Tata Dios para enojarte sabes.

, p. Mave, Tata.
No, Padre.

s. A mi yanacane biame Tata Diosusa ebani eje babe?


¿.\caso tu sin molino también Tata Dios de nombre con sabes ?

p. Mave, tata.
No, Padre.

A mi bidumimi putsu juramento pubabe?


¿.Acaso tu mentira decir en juramento hacer sabes?
— 124 —
48. p. Ehe, Tata.
Si, Padre.

49. s. Ami zine aydasu mudumudu babe?


,; Acaso tu fiesta grande en trabajar sabes ?

5 0. P. Mudumudu babe ema. Tata.


Trabajar sé yo. Padre.

5i. s. Ami jucuada nuati mudumudu babe?


e Acaso tú mucha ve^ trabajar sabes ?

5 2. p. Mave Tata, peada peada nuative.


No Padre, una que otra ve^ no más.

53. s. A mi Domingo Zine cuanasu micha idabaja babe?


¿Acaso tú Domingo {de) dias los en Misa oir sabes ?

54. p. Peada peada nuatisu nubi babe mave ema.


Una que otra ve^en entrar sé no yo.

55. s. A mi Iglesia nubi putsu, pamapa maesumu neje micha


¿Acaso tú. Iglesia entrar al, todo corazón con Misa

idabaja babe, a mi ay piba madada cuana iglesiasu epuani?


ir sabes, acaso tú cosas pensar malas las Iglesia en haces ?

5 6. p. Ehe, Tata, chama babe ema epuna cuana.


sí. Padre, mirar sé yo mujeres las.

5 y. s. A mi Iglesiasu mada mada piba babe?


¿Acaso tú Iglesia en mal pensar sabes'"

5 8. p. Ehe, Tata, epunave iglesiasu epibania ema.


Sí, Padre, mujer de Iglesia en pensado he yo.

59. s. A mi edi cuana neje jasituti babe?


¿Acaso tú viejos los con jugar sabes ?

60. p. Eje, Tata, jamadabati ema.


Si, Padre, despreciado los he yo.

61. s. A mi tsetse babe?


¿Acaso tú emborracharte sabes?

.62. p. Ehe, Tata, jaiditi babe ema: tsetse ema babe.


Si, Padre, beber sé yo; emborracharme yo sé.

,63. s. A mi jaichet babe pea deja cuana neje?


¿Acaso tú pelear sabes otros hombres los con ?

64. p. Ehe, Tata, duininiputsu ema icheiche babe.


Si, Padre, enojóme cuando yo pegar sé.

. 65. s. Jucuada unati icheiche babe?


¿Muchas veces pegar sabes?

66. p. Mave, Tata, peada unative bavi.


No, Padre, una ve^ sé.

, 67. s. Quisaque ema aua mique maesumusu mada mada epibatiani?


Avisa me ¿acaso tuyo corazón en mal piensas?

, 68. p. Mave chanapa Tata.


No me consta Padre.
Gg. s. A mi aveji epuna utsataba babe?
^ Acaso tú casada mujer desear sabes?

JO. p. Ehe, Tata, piba babe ema.


Si, Padre, pensar sé yo.

7 I . s. A mi jucuada unati piba babe?


^ Acaso tú mucha ve^ pensar sabes ?

72. p. Ehe, Tata, jucuada unati.


Si, Padre, mucha ve^.

73. s. A mique ed'due neje epuna putsu piba babe?


.: Acaso tú pariente con mujer cuando pensar sabes ?

74. p. Ehe, Tata, ed'due puji neje ema.


Si, Padre, pariente para con yo.

75. s. A mi epuna jabijati ba putsu chama babe?


i Acaso tú mujer desnuda ves cuando mirar sabes?

76. p. Ehe, Tata, chama babe ema, tuna enabitanisu.


Si, Padre, mirar sé yo, ellas se bañan cuando.

77. s. A mi quisa quisa adiadi cuana pu babe?


i Acaso tú conversación {de) suciedades la.'; hacer sabes?

78. p. Ehe, Tata, jucuada nuati ema quisaquisa pu babe, epuna ebiasu
Si, Padre, mucha i>e^ yn conversación hacer sé hice también

79 s. A mi quisaba babe mi neje jucha epu puji; aua peasa puji


.¿Acaso tú conversar sabes tigo con pecado hacer para: acaso otro para'¡

p. Ehe, Tata, quisaba babe ema {ó bien mitsu babe ema) peasa puji
Si, Padre, conversar sé yo saludar sé yo otro para

s. A mi epuna basea babe?


¿Acaso tú mujer engañar sabes ?

p. Mave, Tata, mitsu babe ema jucha epuji.


No, Padre, saludar sé yo pecado hacer para.

s. A mi ay mada mada cuana deja tatsu pu babe?


.; Acaso tú cosas malas malas las varón de tacto hacer sabes?

p. Mave, Tata, jasituti putsu ema dapaba babe.


Nn, Padre, fornicación hacer cuando yo tocar no.

s. Aua mi meave equita dapaba putsu ?


¿Acaso tú no cuerpo tocas hacer cuando ?

p. Ehe, Tata, peada peada nuatisu.


Sí, Padre, una que otra ve^ en.

s. A mi animal neje jucha pu babe?


¿Acaso tú animal con pecado hacer sabes?

p. Mave, Tata, nave aha.


No, Padre, no hago.

89 s. Aua mi mique euane neje ay mada mada cuana pu babe?


¿Acaso tú tuya esposa con cosas malas malas las hacer sabes?
126

p. Cuaja jea.

s. Aua mi etibeini beue jucha puji?


¿Acaso tú detrás por pecado haces ?

p. Peada peada nuatisu, jasitutiputsu ema aha babe.


Una que otra ve^ en juego como yo hacer sé.

s. A mi ay cuana tsi babe?


¿Acaso tú cosas las de robar sabes?

p. Ehe, Tata, tsi babe ema.


Sí, Padre, robar sé yo.

s. Ay cua nimi tsi babe?


¿Cosas qué como robar sabes?

p. Ediataji cuana ema tsi babe, Tata.


Comer de cosas yo robar sé Pad^-e.

97. s. A mi pea cuanasa animal cuana pisa babe? A mi maiiuame


¿Acaso tú otros los de animales los Jlechar sabes? Acaso tú matar

babe? Aua mi ediapuji manuame babe?


sabes? Acaso tú conxr para. matar sabes?

98. p. Ehe, Tata, pisa babe ema, pisatsue ema dia babe mave, tu
Sí, Padre j flechar sé yo, flechando yo comer sé no, eso

. A mi bae mave tuneda puiti cuana mu tsipuji nime? A mi


¿Acaso tú no esos hechos tos el robo como? Acaso tú

bidumimi netianame babe, pea ebanisu?


mentira levantarlo sabes, de otro nombit en?

. Ehe, Tata, cuatsa babe ema, pea deja pea epuna neje cuatsana,
Sí, Padre, charla sé yo, un hombre una mujer con achaqué,

mave biame.
no ya.

Jucuajasu ni mi daja puaoa? A mi bae mave deja bidumimi


¿Y por qué es tú asi haces? Acaso tú no hombre mentira de

netianamemu, jucha aida tsipuji ebiasu? Dajasu mida Tata


levantar testimonio, pecado grande ladrón más que ? Por tanto te Tata

Diosua eperdonata; dajasu eama cuaja perdonatai mave ebania.


Dios perdone: por tanto yo cómo perdonar no veo.

Daja veicha Tata Diosua Ebacuapacha ataida saida cuana puji;


Asi no más Tata Dios el Cielo crió buenos los para:

daja veicha Ichaguasacuati ataida madada cuanasu puji. A mi


asi 710 más Diablo del fuego crió malos los para. ¿Acaso tú

Mau cuana jeya babe? Aua mi mau babe?


brujos los creer sabes ? Acaso tú brujería sabes ?

. Puti babe ema pea cuana eputanisu.


Hacer sé yo otros los hacer cuando.
— 127 —
io3. s. Aua mi yanacona cuana jeya babe? Atia mi tide cuana cide
Acaso tú (á) brujos los creer sabes? Acaso tú remedios los beber

babe eanana emanuame puji?


sabes criatura matar para>

I 04. p. Mave, Tata.


No, Padre.

io5. s. A mi pea epuna tia babe cuana ay eidue cuana eanana


¿Acaso tú otra mujer dar sabes d las algunos remedios los criaturas

emanuame puji?
matar para ?

106. p. Mave, Tata.


No, Padre.

\oj. s. Aua ababetsuajiji edita puji?


¿Acaso has enseñado beber para?

108. p. Mave» Tata, ema mu eidi ; edime babe ema pea cuana; quiema
No, Padre, yo lo bebo: dar de beber sé yo otros tos; inia

ebaquiepuna babi ema ¡dime babe.


hija una sola yo dar de beber se.

s. A mi jaidu eneti babe ecutna mave puji?


¿.icaso tú bebido has sabes parir no para?

p. Etie, Tata, eidi babe ema daja biame ema eanana atejeti babe.
Si, Padre, beber sé yo aunque sea así yo criatura conseguir sé.

s. Quejucua nuati mi tueda eidue eidi babe?


Cuánta i/e^ tú esta bebida beber sabes ?

p. Pea nuati ve.


Una j^eí sola.

. s. Quejucua epuna cuana mi babetsuajíji eidita puji?


¿Cuántas mujeres las tú enseñado has beban que para?

. Puchive, Tata.
Cuatro solo. Padre.

EXHORTACIÓN AL PENITENTE

Quiema ebacua, jucuajasu ni mi jucha epuani? Manuiti biame? Icha-


Mi hijo, ¿porqué no tu pecado dices? Morirás aunque? Dia-

gua mu Ángel puida; Ebacuapachasu anida; peada jucha jenetiave infier-


blo un Ángel fué: Cielo en estar: una culpa después de, el injier-

nosu cuatsaseajiji. Jucha mu tumu ayda nime, cristianosa enajasu risiji-


no en tragado. Pecado una piedra grande como, cristiano del cuello al atado

jinime, Tuaveda mu, infiernosu eriretani ¿cuajasu ni mida iyuame pu


como. Hl no más lo, injicrno en acabar ¿
P'»' qué no tú miedo tener
— 128 —
babe mave jucha pea peati cuana mi aitia? Tueda jucha cuana
saber no pecados de toda clase los tú cometiste? Estos pecados los

emata nime mique cuajasu risijiji. Tuaveda mu infiernosu edusutani.


cerros como ti á porque atados. Este el infierno á está por llevar.

A mi mavechanapa ay infierno? Infierno mu rara dueda nime,


¿Acaso tú no conocer qué cosa infierno? Infierno un agujero profundo como

eaua tipasu, pamapa bene terejiji ; apuda eni eni; ni queda biame ay
tierra centro en^, todo viento cerrado : oscuro en verdad ; por donde algo

neda chidi enubi mave puji, ni ay beni biame.


enfermo pequeño entrar no para, viento alguno.

Dapia mu eidabajatiani condenado cuanasa etsui babi: ¡chagua cua-


Allá la se oirá condenados los de vo^ sola: diablos los

naja ay pea peati eatani. Madada Cristiano cuana dapia eradaneti,


de cosas de toda clase están haciendo . Malos Cristianos los allá amontonados,

dapia jabiarada radati, etsia tsiatani, epatani, ichaguasa cuati dujusu.


allá sufrirán juntos, gritando están, llorando están Diablo del fuego oscuro en.

Pamapa animal cuana adiatiji dujusu, bacua cuana dujusu. Dapia mu


Todos animales los sucios oscuridad en, víboras las oscuridad en. Allá la

ibida eni eni condenado cuana sa equita eibianisu. Dapia itiutasa ni


hediondez verdadera condenados los de cuerpo están hediendo . Allá ardiendo están

quietsunu biame epupe bae mave puji. Etua cuanaya, pea peati ay se-
cuando jamás que no se acabe para. Ojos los con, de toda clase cosas ho-

nida cuana ebatani, ebani cuanaja eibibatani. Eidaja ya ay pea peati


rribles las viendo, narices las por experimentan hedor. Oreja con toda clase

madada madada cuana eidabajatani, condenado cuanasa etsui pea peati.


malas malas cosas oyendo están, condenados los de voces de toda clase.

Daja veicha jaiditija biame etuchetani Infiernosu quesida pamapa ay


Asi no más tener sed ya se está sufriendo Infierno en hediondeí{ todas cosas

ibida ebiasu, condenado cuana mu tsutsuaju dijiji. Baitique, iche-


podridas montón en, condenado los mordidos por los gusanos . Mira no más, pe-

nuda cuana ebidinatani. Baitique ni mi infiernosu mique jucha cuana


ñas las se sacan. Mira no más estar tu infierno en tus pecados los

jepuiti. Dajasu, mada mada cuana pu ichaji. A mida ay ma epuicha


por. Después, malas cosas las hacer volver. Acaso tú no regresarás

mave, Dajasu ema neje pamapa maesumu neje quisaque.


no. Después migo con todo corazón con di.

Ecuay Jesucristo.
Señor mió Jesucristo. (El acto de contricción.)
129

INSTRUCCIONES PARA ASISTIR Á LOS MORIBUNDOS

Sacerdote: A mi saipi ave?


¿ Y tú cómo estás ?

Enfermo: Madada ve ema ebatiani.


Mal no más yo estoy estando.

s. Ayni mique neda?


i Cuál fit enfermedad':-

E. Ede quiema neda.


Al vientre mi mal.

s. Ayni mique diaitia?


¿ Qué cosa tú has comido ?

E. Mave ay biame.
Ninguna cosa aún.

s. Quietsunu ni mi neda epupiruana?


Cuando tu enfermedad comentó ?

s. Dame mi saisiena, dame mi manuena. Dajasu piba enitique: con-


Tal ve^ tú sanar, tal ve^ tú morir. Después piensa bien : con-

fesapuque: jatacuamadatique, mique jucha cuana piba putsu. Tata Dios


fesiónha^: arrepiéntete tus pecados los recuerdo haciendo. Tata Dios

pejusu jaichenuquisatique mique jucha cuana eperdonata puji. Pamapa


delante tenga lástima tus pecados los perdonar para. Todos

mique jucha cuana quisa puque Tata pari pejesu. Pamapa maesumu neje
tus pecados los avisa Tqta Padre delante. Todo corazón el con

mique jucha cuana piba putsu paque. Jaquisatique Tata Dios pejesu, ayma
tus pecados los recordando llora. Anisa Tata Dios delante^ cosas

neicha eaicha puji mave. Dajasu mi saida confesión, Tata Diosua mida
repetidas hacer no. Después tu buena confesión lata Dios te

eperdonata, y Tata Dios micuanasa jucha cuana edipata.


perdonará. Tata Dios nuestros pecados los borrar.

Etsesa cuata Virgen pejesu jaichenupuisatique, mi etsauata puji bia-


Nuestra madre Virgen delante ten lástima, tu ayudando estás para

tuchetaqui ichaua cuana genetia. Tata Dios pejesu mi ebiamimiata puji;


que defienda diablos los donde. Tata Dios delante tú ruegue para qué:

ay horasu biame, etsesa cuara jejetaji. Tueda ecuanasa cuara : Ecuaneda


hora en alguna, nuestra madre llama. Ella nuestra madre: Nosotros

tusa ebacua cuana : Tueda ecuanasa nimetuche; Dajasu ecuana ay horasu


ella de hijos los : lilla nuestra protectora : Después nosotros que es la hora

biame ecüaneseda puji jejetaji.


también nosotros deber para es llamar,
— 130 —
Quiema ebacua, ecLianasa Tata Diosua tsauataqui: tusa ebacuapacha
Mi hijo, nuestro Tata Dios ayuda: suyo Cielo

pa tiata. Eaveda horasu mida Tata Dios epiba puji. Baque ni mi, jejeque
que dé. Esta hora en tú Tata Dios pensar para. Mira tú, llama

mique maesumusu mi etsauata puji. Jeaveni miqueed'duepui cuana bia-


tú co)a^ón en tú ayudar para. Ahora no tus parientes los tam-

meay ma mi eide atañí mave. Ay ma ay puji saida mave ihe eauasu aniji
poco nada á ti salvarte no. Nada para te sirven no esta tierra en que hay

Baque mique Tata Dios, pamapa maesumu neje jejeque. Tueda ene
Mira tuyo Tata Dios, todo corazón el con llama. El cierta-

quitaecuanasa Tata, ecuanahaji; Tuaveda tusa Ebacuapacha tiaji mi pa-


mente nuestro Tata nos hace: El no más suyo Cielo dar tu llo-

tani. Dajasu mida tusa ebacuapachasu eanipuji, beida neje. Aua miada
ra. Después tú suyo Cielo en estar contento con. Acaso tú

ecuanasa Tata Jesucristo pamapa maesumu neje ejejenia. Dajasu da jata


nuestro Tata Jesucristo todo corai^ón con clama. Después triste

cuamadatique, mique jucha cuana piba putsu, Aua eide mi epusu, saida
y afligido, tus culpas las recordando. Acaso salvo tu. siendo, bueno

ihe eaua biasu anique, Diosua jacuatsasiati epuani nime.


esta tierra en quedar. Dios mandamiento haciendo como.

Ibaque Tata Jesucristo tueda mique Diosua, mique Tata; quisaque


Llama Tata Jesucristo el tu Dios, tu Padre; avísale

mique maesumusu ; Señor quiema Jesucristo Diosua Ebacua, quiema ju-


tu corazón en; Señor mió Jesucristo Dios (de) Hijo, mi cul-

cha biasu manujiji puida crususu ema biasu ichenuda cuana bidinaida,
pa por muerto fué Cru^ en la mi por penas las sufriste,

be utsatabaji ema taitana. Be ema ichajuseji, quiema enemigo cuana


no quieras me perder. No me abandonar, mis enemigos los

emesu, Eide ema haque, mida, quiema nime tuche, mida eama
debajo (en poder de) Salvo me haz, *"> »» protector, te yo

eibuania; mida peada bavi quiema Dios.


quiero: tú uno solo mi Dios.

Erna mu Cristiano padujijt, juchaji papú biame: Santa Iglesiasa ebacua


Yo un Cristiano bautizado, pecador sea aunque: Santa Iglesia de hijo

ema. Dajasu Iglesia jacuatsasiati nime. eama jeiheania. Ema mique jati;
yu. Después Iglesia obedecer acostumbro, yo creo. Yo tuya obra:

dajasu eama mi emebaja. Be ema ichajuseji, be ema setaji, ihe horasu.


después yo te servir.. No me abandonar, no me perder esta hora en.
- 131 -
Erna da madada ve puitia, Juchaji ema puitia : enebatiani ema pamapa
A mi que malo no más fui, pecador que yo fui : arrepentido á mi que todo

maesumu neje eama mi eduininiameitia putsu. Ema da confesa puitia,


corazón con yo te enojar he hecho cuando. A mi que confesión he hecho,

Tata Pari pejesu, quiema jucha cuana epibania cuana. Perdona haque,
Tata Padre ante, mis culpas las recuerdo las. Perdón ha^,

mida jaichenubati babe. Baque ema mique ebacua : Ada ema eideepusu,
tú tener lástima sabes. Mira me tú hijo: Ya sea que me sainando,

saida da ema eani ihe eauasu, eama mida emebaja, pamapa maesumu

neje. Aua mique pibasu jeave ema manusu, saipiave veicha. íhe eama
con. Acaso tuyo pensar en hoy que yo muriendo, estar bien también. Esto yo

mi ebajania, eide ema aque. Ihe mi ebajania, mique ichenuda cuana


te estoy pidiendo, salvo me ha^. Esto te estoy pidiendo . tus penas las

bidinaida putsu, Virgen Santísima, mique cuara putsu. tueda vecha,


sufriste por cuanto, Virgen Santísima, tú madre siendo, ella también,

ecuanasa nimetuche.
nuestra protectora .

Quiema ebacua, Jesús mu mique maesumusu : Jesús tsauataqui, eide


Mi hijo, .íesús el tuyo corazón en: Jesús ayuda, sali'os

ataqui enemigo cuana genetia. Dios Tata, Dios Ebacua, Dios Espíritu
haí^ enemigos los donde. Dios Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu

Santo peadave Tata Dios, enieníve, ayde jenetía mi jei epuani, tuaveda
Santo único lata Dios verdadero, quien en tú creer dices: él

mida eide ehata, daja nimepapu. Tueda mi ataida, mi jepuiti manuida.


te salvo hará, asi como quesea. El te hi^o, te por murió.

Tuaveda mida tusa Ebacuapacha edusuta. Be ihe enidu condena papú :

El te su Cielo llevará. No esta alma condenada quesea:

tueda enídu, mique jatí, mi batani eveicha ; eide haque, Tusa jucha
él alma, tu obra, á tí á ver volverá: salva ha^. Sus culpas

cuana perdona haque. Dusuque Ebacuapachasu, Santo cuana neje eani-


las perdón ha^. Lleva Cielo al, Sayitos los con esté

puji. Tata Jesucristo ichenubaque ihe enidu, dusuque mique Ebacuapa-


para. Tata .íesucristo perdona esta alma, lleva tu Cielo

chasu, dapía mí ejejetapuji. Quiema Tata Dios, eama mi quiema enídu


á, porque te está llamando. Mi Tata Dios, yo te mi alma

etiania. Mí jenetia ema eiduatani, tsauaque ema.


estoy dando. Tí por me salva, ayuda me.

Quiema Jesús, be ema menabaji mique perdón, ema jepuiti mí


Mi .fesús, no me niegues tu perdón. me salvar para tú

manuida.
moriste.
— 132 —
Quiema Jesus, mique ichenuda cuana, quiema nimetuche puji. Maria
Mio Jesús, tus penas las, mi protectnr para. María

quiema cuara, biamimiaque ema, quiema jucha cuana ebiasu. Quiema


mi Madre, .suplica por mi, mis culpas las arriba . Mio

Dios, pa jea ema quietsunu biame juchajipucua puina mave biame. Da-
Dios, que sea me - nunca jamás pecador dejes ser no ya, Des-

jasu jeave quiema beibineje mique jamatseti etuchenia. Quiema Dios,


pues ahora mi alegría con tu castigo estoy experimentando. Mio Dios,

ihe eauasu ema matseque be ema ichaguasa cuatisu beituji. Quiema cuara-
esta tierra en me castiga no me diablo del fuego al despachar. Mío Madre-

chiri, Maria, Diosu pejesu bajaque, quiema jucha cuana perdona pata
cita, Maria, Dios á ruega, mis culpas las perdona que

puji: saida ema pa manupuji.


para: bien me que morir hacer.

Quiema Dios, ihe eauasu ema matseque, mique piba epuani tupu :

Mi Dios, esta tierra en me castiga, tuyo recuerdo hacer basta:

be ema Ichaguasa cuatisu beituji. Eama mu mida pamapa horasu epiba.


no me diablo del fuego al arrojes. Yo lo te toda hora en pienso.

FORMULA PARA HACER UN CASAMIENTO

Sacerdote: N. Aua mique tsada ihe deja N. mique cave puji, Santa
A^". ¿Acaso tuyo querer este hombre N. tu esposo para, Santa

Madre Iglesia jacuatsasiati epuani nime?


Madre Iglesia mandamiento dispone como ?

Responde: Ehe, Tata, tsada quiema.


Sí, Padre, querer mio es.

s. Aua miada etiatiani mesa euanesa puji?


¿Acaso te estás dando él de esposa de para ?

R. Ehe, Tata, etiatiani ema.


Sí, Padre, dando estoy yo.

s. Aua miada ejemiani mique eave puji?


Acaso tú recibes tuyo esposo para ?

R. Ehe, Tata, ejemianiana.


Sí, Padre, (lo) recibiré.

Dirigiéndose al hombre le pregunta:

s. Aua mique tsada ihe epuna N. mique euanesa puji? Santa Madre
¿Acaso tuyo querer esta mujer N. tuya esposa para ? Santa Madre

Iglesia jacuatsasiati epuani nime?


Iglesia ( de ) ley dispone como ?
.

— 133 —
R. Ehe, Tata, tsada quiema.
Si, Padre, querer into (es)

s. Aua miada etiatiani mesa eave puji ?


^: Acaso tit donación haces suyo esposo para?

R. Ehe, Tata, etiatiani ema.


Sí, Padre, dándome estoy.

s. A mi ejemiani mique euane puji?


..^Acaso til recibes tuya esposa para ?

R. Ehe, Tata, ejemiani ema.


Sij Padre, recibiendo estoy yo.

Al dar la sortija y las arras dice el marido á la mujer.

Quiema euane, ihe sortija da chipilo, etiania, etsesa jajemiti


Mi esposa, esta sortija plata, doy, nosotros dos de casamiento

chanapaji.

ALGUNAS FRASES EN TACANA

I . A mi saipiave? I I . Cuajasu ni mique euatsi ese-


¿Cómo estás.^
geni?
2 . Saipiave ema. ¿Por qué está hinchado tu pie?

listoy bien. 12. Jauatsi guatsutaitia.


Porque ha torcido.
3. Domingosu tesu me puti. se

El domingo hemos de ir Ui pasear) d la I 3 . Jauatsi tudataitia.


He trope-^ado.

4. Beu eseguani chita. 14. Eavi duseque ebutucuaji.


Ya está creciendo la caña de a;^itca¡ . Trae agita para que me lape la cara.

5. Quietsunu ecuana ed"dud'duf i5. Duichaque ihe eavi, pea du-


, Y cuándo la hemos de moler? seque.
6. Hanariatique. Bota e.sía agua y trae otra.

16. Bu adida mi, jaburücuatique.


AmidaquippiGuarisasuabuja:' Tienes la cara sucia, anda, tápate.
7.
-Quieres llevarme una carga d Reyes?
17. Eme rucuatique, me babati.
S. Quippi biqueda mi Lávate las manos y vamos d pasear.
tiaiti, pe-
judave. 1 (S . Jana saida miada ema etia.
Te he de dar una carga pesada, ó liinana Me han de dar buena comida.
(no pesada) .

19. Jucuajasu ni mi ema jana bi-


(j. Abu quiema cuajatai mave. nada etiatani ?
No puedo llevar carga. .sPor qué me dais comida fría?

10. Euatsi quiema neda; esegeni. 2 0. Aicha babi dapaque.


.\íe duele el pie: está hinchado.
2 I . Ebidasa ensalada quiema 41 . Bacua da ema diataiti.

aque. Me ha mordido la víbora.

Háganme una ensalada de palmito. 42. Uchi ja da ema tsuibaitia.


2 2 . Be see neje aicha guaruji. Me ha mordido un perro.

No ha de mezclar came y pescado. 43. Jucuajasu ni mi mave ichegua.


23. Ayani -ihe mique mimisu ba- ¿- Y por qué no le mataste?

nime? 44. Iba ja pea deja diajiji.


.¿Qué se llama esto en tu lengua? El tigre se ha comido un hombre.

24. Be mi cuinati ha. 45. Quiemani?


¿ Ya has venido? ¿En dónde?

25 . Be mi pueiti ba? 46. Me mutsuque etsequedu.


¿ Ya has llegado? Limpien la pla^a (arrancando la malera) ,

26. Be ema jasiapataitiba. 47. Te pa parutita.


ya he regresado. Limpien la chacra.

27. Quiejenetia mida jeave puei- 48. Dejeda eni eni.

tiba? Está muy remontada.

.¿Desde dónde has venido hoy?


49. Dije pa banatita.
28. Puerto genetia. Que siembren mai^.
Desde el puerto. 50. Mave chanapa cuaja miada ema
29. Aua mida jaduitaitia? ebania.
e Te has cansado? No sé porqué me miráis.

30. Jaduitijiji ema ichucuata. 5 I . Be vipa ema pa duinini, daja-


Mucho me he cansado. sumu mida eiche.

3 I . Quieje epueyo mi? No me hagan enojar y los castigue.

i De dónde vienes? 5 2 . Ay ni jeave zine? .

3 2 . Quieda ni mi"? ¿Qué día es hoy?

¿Dónde estabas? 53. Bacua me icheguanaque.


3 3 . Jucuada ni mi? Mata esa víbora.

i Sois muchos vosotros? 54. Apudaya maita jesitana.


34. Jucuadata ecuana. Mañana han de madrugar.

Muchos somos. 5 5 . Eavi cuasa me icha apudaque.


35. Cuajasu ni mi epani? Hagan pronto calentar agua.

.¿Por qué lloras? 5 6. Pamapa ornamento cuana me


36. Aquida bavitia ema.
Me he clavado una espina.

37. Cuajasu ni mi cliu epuani. 57. Pa sara.


.¿Por qué te apresuras? Que se sequen.

38. Tipeijiji ema. 5 8. Be adeadi me i

Estoy apurado. No sean sucios.

39. Rejada ejijesu jududu mu. 59. Me diadia.


Peligroso es andar apurado en el monte. Comamos.

40. Ay ni mique neda? óo. Ay ni eani ediaji?


i Qué te duele?
135

6 I . A mi exia babe? \
G4. Quieisunu micuana arroz ba-
^^Sabes pescar con íYi^üe/o? uaque.
62. A mique eide epuani see ¿Cuándo sembrasteis el arro-^?

cuana"? 65 . Beu tsunuda.


c Y se te escapan los pescados r

63. Fortuna ema mavesu. 66. Tsunuda mave.


Cuando no tengo suerte. No hace mucho.
,

índice de materias

Trabajar
. La nación Tacana .

. Rasgos fisiológicos .

. La lengua Amon
Querc

apuntes gramaticales: Mirar


al Fonología Frases
fe) Pronominación , . Adverbios
. Nombres de parentesco
. Nombres de partes del cuerpo..
ABULARio Ta(:an.\-Español
O Adjetivos ABULARIO HiSPANO-TaCANA
/) Conjugación ECis.Mo Tacana: —
Por la señal
/!) Partículas verbales . Padre Nuestro
i} Conclusión Ave María
USCRITOS DEL P. ArMENTIA
. Fonología Salve Regina
. Pronombres personales . Mandamientos de Dios
. Pronombres posesivos , Mandamientos de la Iglesia..
. Declinaciones Los Sacramentos
. Pronombres interrogativo .\rticulos de Fe
. Pronombres indeterminac Obras de Misericordia
. Adjetivos Yo Pecador
. Numerales Doctrina Cristiana
. Los verbos
Ser E.xamen para confesar
Exhortación al penitente ... .

Fórmula para casamiento. ..

Potrebbero piacerti anche