Sei sulla pagina 1di 134

LATÍN II

IES RÍO JÚCAR MADRIGUERAS (ALBACETE)

CURSO 2019-2020 7526 A.C.M


2

GRAMÁTICA
MORFOLOGÍA NOMINAL. EL SUSTANTIVO. Se enuncia en nom. sg. y gen. sg.

1º 2º 2ª neu. 3ª cons 3ª cons. neu. -IS -E neu. 4ª 4ª neu. 5ª


SINGULAR

N -a -us -um -s/Ø Ø -is -e -us -u -es

V -a -e -um -s/ Ø Ø -is -e -us -u -es

AC -am -um -um -em Ø -em -e -um -u -em

G -ae -i -i -is -is -is -is -us -us- -ei

D -ae -o -o -i -i -i -i -ui -ui -ei

AB -a -o -o -e -e -e/i -i -u -u -e
PLURAL

N -ae -i -a -es -a -es -ia -us -ua -es

V -ae -i -a -es -a -es -ia -us -ua -es

AC -as -os -a -es -a -es -ia -us -ua -es

G -arum -orum -orum -um -um -ium -ium -uum -uum -erum

D -is -is -is -ibus -ibus -ibus -ibus -ibus -ibus -ebus

AB -is -is -is -ibus -ibus -ibus -ibus -ibus -ibus -ebus

TERCERA DECLINACIÓN: TEMAS EN CONSONANTE Y TEMAS EN I


Desinencias generales:
Las formas entre paréntesis
Sing. (neutro) Plural (neutro) corresponden a los temas en -i
N -s/ ø -ø -es -(i)a
V -s/ ø -ø -es -(i)a
Ac -em -ø -es -(i)a FALSOS IMPARISÍLABOS: tienen el gen. pl. acabado en -
G -is -(i)um ium a pesar de ser imparisílabos. se reconocen por
D -i -ibus trener dos consoantes antes de la de. -is de genitivo:
Ab -e (-i) -ibus fons fontis, ars artis, etc. Excepciones: mater matris, etc.

TEMAS EN CONSONANTE O IMPARISÍLABOS:


Presentan la desinencia –um en genitivo plural. Para obtener el tema en estos nombres hay que partir del
genitivo y quitarle la desinencia –is.
 Los temas en oclusiva y en –m toman la desinencia –s en el nominativo: plebs plebis f. plebe;
hiems hiemis m. invierno.
Observaciones: -La velar y la –s se escriben –x: pax pacis f. paz.
-La dental se asimila ante la –s: pes pedis m. pie;
3

 Los demás temas y los neutros carecen de desinencia en nominativo: mulier-eris f. mujer; leo-onis
m. león; tempus-oris n. tiempo; flumen-inis n. río.

Sing. Plural Sing. Plural Sing. Plural


N pax paces N mulier mulieres N tempus tempora
V pax paces V mulier mulieres V tempus tempora
Ac pacem paces Ac mulierem mulieres Ac tempus tempora
G pacis pacum G mulieris mulierum G temporis temporum
D paci pacibus D mulieri mulieribus D tempori temporibus
Ab pace pacibus Ab muliere mulieribus Ab tempore temporibus

Nota bene:

 Los temas en –on pierden la nasal en nominativo: legio legionis legión.

 Algunos nombres de esta declinación sufren el fenómeno de la apofonía: homo hominis hombre;
princeps principis príncipe; miles militis soldado;
APOFONÍA: cambio fonético por el que una vocal breve cambia de timbre al pasar a
posición media: aptus > ineptus (en sílaba trabada > e); amicus > inimicus (en sílaba abierta > i).

 Otros, los terminados en –s, sufren otro fenómeno fonético: el rotacismo: honos honoris honor;
tempus-oris tiempo; cinis cineris ceniza.
ROTACISMO: cambio fonético por el que una silbante sorda /s/ sonoriza hasta convertirse en /r/ en
posición intervocálica: *tempusis >temporis; a veces la /r/ abre la vocal anterior: la u en o, la i en e.

IRREGULARES: bos bovis buey, senex senis anciano, etc.


HETERÓCLISIS: fenómeno que se da en algunas palabras que tienen dos raíces, v. gr. iter itineris, n.
camino; iecur iecinoris, n., hígado, etc. Estas palabras son llamadas heteróclitas.
CASO LOCATIVO: se trata de una reliquia del antiguo indoeuropeo que solo se conserva en tres formas
del singular: 1ª decl -ae, 2ª decl. -i, 3ª decl. en -i.

 Significado : lugar en donde (en...), siempre sin preposición


 Sólo en nombres propios de lugar menor (ciudades...), como Romae, y en los comunes domus (domi), humus
(humi) y rus (ruri).
MORFOLOGÍA DEL ADJETIVO
Es similar al sustantivo, pero se enuncia en nominativo masculino-femenino y neutro. Nos encontramos:
A) adjetivos de tres terminaciones: bonus-a-um y miser misera miserum (2ª-1ª-2ª)
B) adjetivos de tres terminaciones: acer acris acre (3ª)
C) adjetivos de dos terminaciones: turpis-e (3ª)
D) adjetivos de una terminación (se enuncian como un sust.): prudens-ntis (3ª)
Los comparativos tienen la forma de dos terminaciones altior-ius (gen. altioris)
Los superlativos tiene la forma de tres terminaciones: maximus-a-um, sapientissimus-a-um, pauperrimus-
a um.

DECLINACIÓN GRECOLATINA. IES FUENTE DE LA PEÑA


4

Los préstamos lingüísticos suponen para la lengua que los acoge una inagotable fuente de problemas de
adaptación fonética y morfológica para asimilar voces acuñadas con otra fonética y otra morfología.
El latín tuvo que resolver el problema de la adaptación en un número enorme de helenismos. La diversidad
de soluciones y la falta de coherencia en los autores, que unas veces utilizan unas formas por razones
estilísticas y otras veces utilizan otras por razones métricas, provocan fenómenos imprevisibles: cambio de
género, cambio de declinación, flexión de una misma palabra por dos declinaciones, etc. Por estos motivos no
es posible sistematizar y organizar con precisión el material disponible.

Declinación greco-latina:
Con este nombre, "declinación greco-latina", se pretende englobar en un grupo especial a los nombres de
procedencia griega que presentan una morfología diferente al de los paradigmas de cualquiera de las cinco
declinaciones latinas. Estas particularidades afectan principalmente a los nombres propios y obedecen al
gusto de ciertos autores por mantener la fonética de las formas en su lengua originaria, el griego; ejemplos:
 Nominativo singular masculino de la primera declinación en "-as" ( en lugar de "-a"): AENEAS
 Acusativo singular de la tercera declinación en "-a" (en lugar de "-em"): LAOCOONTA
 Genitivo singular de la segunda declinación en "-os" (en lugar de "-i"): ORPHEOS
Estos nombres presentan en muchas ocasiones doble forma (Calchanta / Calchantem; Orpheos / Orphei; ...)
utilizándose una u otra por razones diversas: tendencia culta de determinados autores, conveniencias
métricas, etc.
En relación con las declinaciones primera y segunda.
En general la coincidencia de los temas de la primera declinación y de la segunda ("A" y "O"
respectivamente) favorecieron la adaptación de la morfología latina a los préstamos griegos; las excepciones
obedecen al afán de la lengua literaria por conservar el préstamo con su sello de origen o a las conveniencias
ocasionales por razones métricas.
A continuación se presentan algunos nombres propios de estas dos declinaciones con las dobles o triples
formas atestiguadas:
Nom. Aeneas Orestes Orpheus
Voc. Aenea Oreste (-a) Orpheu
Acus. Aenean (-am) Oresten (em) Orpheum (-a)
Gen. Aeneae Orestae (-is, -i) Orphei (-os)
Dat. Aeneae Orestae (-i) Orpheo (-i)
Abl. Aenea Oreste (-a) Oepheo
Los nombre comunes de la segunda declinación presentan con frecuencia un genitivo plural en "um"/"on"
obedeciendo a la transcripción griega.
En relación con la declinación tercera.
La tercera declinación presenta mayores problemas por la variedad de temas que incluye. Los nombres
comunes de esta declinación suelen adoptar las terminaciones latinas correspondientes de la tercera,
aunque algunos vocablos neutros fueron desviados a la primera declinación por presentar en la lengua
originaria una "a" en los casos nominativo, vocativo y acusativo singulares (diadema, -ae / lampada, -ae); lo
mismo ocurrió con algunos sustantivos de otros génros por la "a" del acusativo singular.
Los nombres propios de persona se adaptaron con frecuencia sobre el nominativo griego para el que se forjó
una declinación desconectada del tema originario, lo cual no fue necesario cuando existía coincidencia, como
ocurre con los temas en nasal (Plato, Platonis) o los temas en "R" (Castor, Castoris). A continuación se
declina un nombre propio que presenta en algunos casos el tema originario y el latino aplicado.
Nom. Dido
Voc. Dido
Acus. Dido, Didon, Didonem
Gen. Didus (<ous -originario-), Didonis
Dat. Dido, Didoni
Abl. Dido, Didone
5

MORFOLOGÍA DE LOS PRONOMBRES


PRONOMBRES PERSONALES
NÚMERO SEGUNDA
CASO PRIMERA REFLEXIVO
PERSONA PERSONA

S NOM. ego tu -
I
N ACUS. me te se
G GENIT. mei tui sui
U
DAT. mihi tibi sibi
L
A ABLAT. me, te, se,
R mecum tecum secum

NÚMERO CASO 1ªPERSONA 2ªPERSONA REFLEXIVO


NOM. nos vos -
P ACUS. nos vos se
L
GENIT. nostrum, vestrum sui
U
nostri, vestri,
R
A DAT. nobis vobis sibi
L ABLAT. nobis, vobis, vobiscum se,
nobiscum secum

Su función es marcar la categoría de persona. Pero tienen también función enfática; este valor se marca
a veces por la adición de partículas a los pronombres (temet, egomet...), o por la reduplicación (tete,
meme, sese), o con la aparición del anafórico enfático al lado del pronombre personal (mihi ipsi).

Sólo los pronombres de 1ª y 2ª persona son propiamente personales. Para el uso de pronombre personal
de tercera persona el latín se sirve del anafórico is es id o de los pronombres demostrativos.

Las formas de gen. plural nostrum, vestrum se emplean con acepción partitiva (v.gr. nemo vestrum,
'ninguno de vosotros'), en tanto nostri, vestri se emplean sin este valor.

Cuando la preposición cum acompaña a estos pronombres va pospuesta.

En castellano se mantienen las formas yo, me mí, conmigo (cum mecum), tú, te ti contigo (cum tecum),
se sí, consigo (cum secum), nos, vos/os y los arcaicos connosco y convosco.

LOS PRONOMBRES-ADJETIVOS POSESIVOS


UN POSEEDOR VARIOS
POSEEDORES
1ª Persona meus, -a, -um noster,-tra,-trum
2ª Persona tuus, -a, -um vester,-tra,-trum
3ª Persona (Reflexivo) suus, -a, -um suus, -a, -um
Su función principal es expresar la categoría de persona y número. Cuando el posesivo se refiere
al sujeto de la oración se emplea suus ; si el poseedor no es el sujeto de la oración, se utiliza como
posesivo el genitivo del pronombre fórico is, ea, id, o el genitivo de los demostrativos. Véase el
siguiente ejemplo:El padre ama a sus hijos, pero castiga sus vicios, Pater filios suos amat,
sed eorum vitia reprehendit.
6

Tienen también una importante función enfática. Este valor puede aparecer marcado por la adición de
ciertas partículas -como -met, pte- al pronombre: Meis oculis vidi, 'lo vi con mis propios ojos'.
Tute tibi tuopte ingenio prodes plurimum, 'tú mismo te eres de grandísimo provecho por tu
propio talento'.
Se forman sobre los mismos temas de los pronombres personales correspondientes y se declinan
como adjetivos de la primera clase, con la única diferencia de que el vocativo de meus es mi.
En castellano se mantienen muy bien: mío, tuyo, suyo, nuestro, vuestro, suyo…

LOS PRONOMBRES-ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS


éste SINGULAR PLURAL
este MASC. FEMEN. NEUTRO MASC FEMEN. NEUTRO

NOM. hic haec hoc hi hae haec


ACUS. hunc hanc hoc hos has haec
GEN. huius horum harum horum
DAT. huic his
ABL. hoc hac hoc his

ése SINGULAR PLURAL


ese MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. iste ista istud isti istae ista
ACUS. istum istam istud istos istas ista
GEN. istius istorum istarum istorum
DAT. isti istis
ABL. isto ista isto istis

aquél SINGULAR PLURAL


aquel MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. ille illa illud illi illae illa
ACUS. illum illam illud illos illas illa
GEN. illius illorum illarum illorum
DAT. illi illis
ABL. illo illa illo illis

 Su función principal es la deíctica, señalar objetos en el espacio. Hic es el demostrativo de los


objetos más próximos al emisor (1ª deixis), iste remite al entorno del destinatario (2ª
deixis), ille (3ª deixis) señala los objetos lejanos (física o mentalmente).
 Iste se usa con valor enfático negativo, como peyorativo: Iste homo, 'ese (despreciable) individuo'.
 Ille se emplea a veces para indicar un cambio de sujeto. También se usa con valor enfático
positivo, para referirse a personas o cosas muy conocidas: Medea illa. Socrates ille. “aquella
famosa Medea”, “aquel conocido Sócrates”.
En castellano hic haec hoc solo pervive en restos: hodie “hoy"; hoc anno “hogaño”; hac hora “ahora”.
En occitano hoc est “esto es” nos da oc “sí”; en francés hoc illu est “esto es aquello” nos da oil y oui
“sí”. Iste ha quedado como primera deixis con este-a-o, antaño reforzado con aqueste-a-o. Ille ha
proporcionado:*El artículo el, la lo, los las; **El pronombre de tercera persona él, ella, ello y sus
formas declinadas lo, la le, los las, les; ***El pronombre reforzado aquel-ella-ello.

ANAFÓRICOS
7

MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO


NOM. is ea id ei, ii eae ea
ACUS. eum eam id eos eas ea
GENIT. eius eorum earum eorum
DAT. ei iis o (eis)
ABLAT. eo ea eo iis o (eis)
Como su nombre indica, su función principal es la fórica: sirve para señalar en el texto, para
referirse a algo que ya se ha nombrado (anafórico) o a algo que se va a nombrar
(catafórico).
Se puede traducir en español por un demostrativo o, en las funciones de complemento
directo y complemento indirecto, por los pronombres átonos lo, la, los, las, le, les. El
pronombre is cumple la función de pronombre personal de tercera persona,: Heri amicum
tuum vidi et eum salutavi: “Ayer vi a tu amigo y lo saludé”.
El fórico is se usa, en genitivo, como posesivo no reflexivo (cuando el poseedor no es el sujeto de la
oración): Hannibal cum Romanis pugnavit eorumque exercitum vicit, 'Aníbal luchó contra los romanos
y venció a su (de los romanos) ejército'.
El pronombre is se utiliza frecuentemente como antecedente del relativo. Si el verbo de la oración de
relativo aparece en subjuntivo, el valor de is es enfático (vide supra); si el verbo de la oración de
relativo va en indicativo, el pronombre es puramente fórico: is qui ('el que'), ea quae ('la que'), id
quod ('lo que'), etc.: E civibus eligi debet is qui civibus imperaturus est, 'debe ser elegido de entre los
ciudadanos el que va a gobernar a los ciudadanos'.
SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO

eidem,
NOM. idem eadem idem eaedem eadem
iidem
ACUS. eundem eandem idem eosdem easdem eadem
GENIT. eiusdem eorundem earundem eorundem
DAT. eidem eisdem, iisdem
ABL. eodem eadem eodem eisdem, iisdem
También llamado pronombre de identidad, tiene como funciones la fórica (señala a algo
que ya ha aparecido en el texto) y la enfática (recalca lo designado). Su traducción es 'el
mismo, la misma, lo mismo...' Omnes eadem porta intraverant, 'todos habían entrado
por la misma puerta'.
Se forma sobre el pronombre fórico (con ligeros cambios fonéticos) más la partícula invariable -
dem (que insiste en la idea de identidad.
En castellano solo pervive en el latinismo ídem.

SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
ACUS. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
GENIT. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
DAT. ipsi ipsis
ABLAT. ipso ipsa ipso ipsis
Su función principal, y casi exclusiva, es la enfática: refuerza la unidad gramatical con la que
concierta. Se traduce 'mismo' o 'propio'. Ipse vidi, 'yo mismo lo vi'. Ipse dixisti, 'tú mismo lo
dijiste'. Medice, cura te ipsum, 'médico, cúrate a ti mismo'.
8

A veces se usa como pronombre de tercera persona, marcando el originario valor de oposición que tenía
este pronombre: Caesar milites in proxima municipia deducit; ipse ad urbem proficiscitur, 'César
conduce a sus soldados a los municipios cercanos; él, por su parte, parte a Roma'.

En castellano proporciona el demostrativo ese-a-o.

EL PRONOMBRE RELATIVO

SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
NOM. qui quae quod qui quae quae
ACUS. quem quam quod quos quas quae
GEN. cuius quorum quarum quorum
DAT. cui quibus
ABL. quo qua quo quibus
El pronombre relativo tiene como función exclusiva la fórica, pues remite siempre al
antecedente, con el que concierta en género y número.
El uso fundamental del pronombre relativo es el de nexo introductor de oraciones
subordinadas adjetivas o de relativo:
Sallutius bellum scripsit quod Populus Romanus cum Iugurtha fecit, 'Salustio escribió la guerra que el
pueblo romano hizo contra Jugurta'.

EL PRONOMBRE INTERROGATIVO E INDEFINIDO

SINGULAR PLURAL
MASC. FEMEN. NEUTRO MASC. FEMEN. NEUTRO
quis quid
NOM. quae qui quae quae
(qui) (quod)
ACUS. quem quam quod quos quas quae
GEN. cuius quorum quarum quorum
DAT. cui quibus
ABL. quo qua quo quibus
El pronombre-adjetivo interrogativo ('quién, qué) y el pronombre indefinido ('alguien,
algo') tienen idéntica declinación, con la excepción de que el indefinido añade dos formas
más: qua, en el nominativo femenino singular; y el mismo qua en el nominativo y
acusativo neutro plural. Excepto en algunas formas del nominativo, su declinación es
exactamente igual a la del pronombre relativo.

En cuanto a la función del pronombre interrogativo, se ha hablado de dos posibilidades: a) función


fórica, pues apunta hacia la respuesta; b) función enfática negativa, pues marcan la indeterminación de
quien plantea la pregunta.

Se suele decir que las formas quis, quid del masculino y neutro singular se utilizan como pronombres
interrogativos, mientras que las formas qui, quod aparecen como adjetivos interrogativos: Quis
venit?, '¿Quién ha venido?' Qui puer venit?, '¿Qué muchacho ha venido?'Quid accidit?, '¿Qué sucede?'
Quod vides?, '¿Qué estás viendo?'

 El pronombre interrogativo se usa para introducir tanto interrogativas directas (sirvan de ejemplo
las frases anteriores) como interrogativas subordinadas o indirectas: Nescio quis venerit, 'no sé
9

quién ha venido'.
 El pronombre indefinido quis tiene como función fundamental la enfáticanegativa, ya que marca
la indeterminación del emisor del mensaje. Algunos indefinidos pueden tener además función
fórica, como alius y alter, que remiten a cosas o seres ya nombrados o conocidos.
 Este indefinido quis es menos usado que algunos de sus compuestos (aliquis), y suele aparecer
detrás de subjunciones como si, nisi, ne y la partícula interrogativa num: Si quis hoc dicit,
errat, 'si alguien dice esto, se equivoca'.

Si qui mihi deus vestram ad me audiendum benevolentiam conciliarit..., 'si algún dios me concede vuestra
buena disposición para escucharme...'
Caveant consules ne quid detrimenti res publica capiat, 'cuiden los cónsules que la república no sufra
ningún daño'.

OTROS INDEFINIDOS
Compuestos de quis:
aliquis, aliqua, aliquid (-od): alguien, algo.
quidam, quaedam, quiddam (quoddam): cierto, uno, alguno.
quisque, quaeque, quidque (quodque): cada uno.
quivis, quaevis, quidvis (quodvis): cualquiera.
quilibet, quaelibet, quidlibet (quodlibet): cualquiera.
quisquam (masc. y fem.), quicquam (quidquam): alguien, algo (aparece sobre todo en frases negativas o
dubitativas).

Otros indefinidos:
alius, alia, aliud: otro (cuando se trata de más de dos).
alter, altera, alterum: el otro, el segundo (tratándose de dos).
totus, -a, -um: todo, entero.
solus, -a, -um: solo.
ullus, -a, -um: alguno.
nullus, -a, -um: ninguno.
uterque, utraque, utrumque: uno y otro, ambos.
neuter, neutra, neutrum: ninguno de los dos.
nemo: nadie (sólo aparece usado en nominativo -nemo-, acusativo -neminem-, y dativo -nemini-).
nihil: nada (forma de género neutro sólo usada en nominativo y acusativo).
10

Carmen Roldán Ibáñez


VERBUM IN LINGUA LATINA
CUADRO DE CONJUGACIONES
1ª amo amas amāre amāvi amatum
2ª habeo habes habēre habui habitum
3ª cons. lego legis legĕre lēgi lectum
Mixta capio capis capĕre cēpi captum
4ª audio audis audīre audīvi auditum

TEMA DE PRESENTE VOZ ACTIVA


MODO INDICATIVO
1ª 2ª 3ª cons. 3ªmixta 4ª
Am-o Habe-o Leg-o Capi-o Audi-o
Ama-s Habe -s Leg-i-s Capi-s Audi-s
Ama-t Habe -t Leg-i-t Capi-t Audi-t
Ama-mus Habe-mus Leg-i-mus Capi-mus Audi-mus
PRESENTE

Ama-tis Habe-tis Leg-i-tis Capi-tis Audi-tis


Ama-nt Habe-nt Leg-u-nt Capi-u-nt Audi-u-nt
(amo) (tengo) (leo) (cojo) (oigo)
Ama- ba-m Habe- ba-m Leg-e-ba-m Capi-e-ba-m Audi-e-ba-m
Ama- ba-s Habe- ba-s Leg-e-ba-s Capi-e- ba-s Audi-e-ba-s
Ama- ba- t Habe- ba-t Leg-e- ba-t Capi-e- ba-t Audi-e-ba-t
IMPERFECTO
PREETÉRITO

Ama- ba- mus Habe- ba-mus Leg-e- ba-mus Capi-e-ba-mus Audi-e-ba-mus


Ama- ba- tis Habe- ba-tis Leg-e-ba-tis Capi-e-ba-tis Audi-e-ba-tis
Ama- ba-nt Habe- ba-nt Leg-e- ba-nt Capi-e- ba-nt Audi-e-ba-nt
(amaba) (tenía) (leía) (cogía) (oía)
Ama- bo Habe- bo Leg- a-m Capi-a-m Audi -a-m
Ama- bi-s Habe- bi-s Leg- e-s Capi-e-s Audi -e-s
Ama- bi- t Habe- bi-t Leg- e-t Capi-e-t Audi -e-t
IMPERFECTO

Ama- bi- mus Habe- bi-mus Leg- e-mus Capi-e-mus Audi -e-mus
Ama- bi- tis Habe-bi-tis Leg- e-tis Capi-e-tis Audi -e-tis
FUTURO

Ama- bu-nt Habe- bu-nt Leg- e-nt Capi-e-nt Audi -e-nt


(amaré) (tendré) (leeré) (cogeré) (oiré)

MODO SUBJUNTIVO
1ª 2ª 3ªcons. 3ªmixta 4ª
Am-e-m Habe-a-m Leg-a-m Capi-a-m Audi-a-m
Am-e-s Habe-a- s Leg-a-s Capi-a-s Audi-a-s
Am-e-t Habe-a- t Leg-a-t Capi-a-t Audi-a-t
Am-e-mus Habe-a- mus Leg-a-mus Capi-a-mus Audi-a-mus
PRESENTE

Am-e-tis Habe-a- tis Leg-a-tis Capi-a-tis Audi-a-tis


Am-e-nt Habe-a- nt Leg-a-nt Capi-a-nt Audi-a-nt
(ame) (tenga) (lea) (coja) (oiga)
Ama-re-m Habe-re-m Leg-e-re-m Cape-re-m Audi-re-m
Ama-re-s Habe-re-s Leg-e-re-s Cape-re-s Audi-re-s
Ama-re-t Habe-re-t Leg-e-re-t Cape-re-t Audi-re-t
IMPERFECTO
PREETÉRITO

Ama-re-mus Habe-re-mus Leg-e-re-mus Cape-re-mus Audi-re- mus


Ama-re-tis Habe-re-tis Leg-e-re-tis Cape-re- tis Audi-re-tis
Ama-re-nt Habe-re-nt Leg-e-re-nt Cape-re-nt Audi-re-nt
(amara/-se) (tuviera/-se) (leyera/-se) (cogiera/-se) (oyera/-se)
11

VOZ PASIVA MODO INDICATIVO


1ª 2ª 3ª cons. 3ª mixta 4ª
Am-o-r Habe-o-r Leg-o-r Capi-o-r Audi-o-r
Ama-ris/-re Habe –ris/-re Leg-e-ris/-re Cape-ris/-re Audi-e-ris/re
Ama-tur Habe -tur Leg-i-tur Capi-tur Audi-tur
Ama-mur Habe-mur Leg-i-mur Capi-mur Audi-mur
PRESENTE

Ama-mini Habe-mini Leg-i-mini Capi-mini Audi-mini


Ama-ntur Habe-ntur Leg-u-ntur Capi-u-ntur Audi-u-ntur
(soy amado) (soy tenido) (soy leído) (soy cogido) (soy oído)
Ama- ba-r Habe-ba-r Leg-e-ba-r Capi-e-ba-r Audi-e-ba-r
Ama- ba-ris/-re Habe-ba-ris/-re Leg-e-ba-ris/-re Capi-e-ba-ris Audi-e-ba-ris
Ama- ba- tur Habe-ba-tur Leg-e-ba-tur Capi-e-ba-tur Audi-e-ba-tur
IMPERFECTO
PREETÉRITO

Ama- ba- mur Habe-ba-mur Leg-e-ba-mur Capi-e-ba-mur Audi-e-ba-mur


Ama- ba- mini Habe-ba-mini Leg-e-ba-mini Capi-e-ba-mini Audi-e-ba-mini
Ama- ba-ntur Habe-ba-ntur Leg-e-ba-ntur Capi-e-ba-ntur Audi-e-ba-ntur
(era amado) (era tenido) (era leído) (era capturado) (era oído)
Ama- bo-r Habe- bo Leg- a-r Capi-a-r Audi -a-r
Ama- be-ris/-re Habe- be-ris/-re Leg- e-ris/-re Capi-e-ris/-re Audi -e-ris/-re
Ama- bi- tur Habe- bi-tur Leg- e-tur Capi-e-tur Audi -e-tur
IMPERFECTO

Ama- bi- mur Habe- bi-mur Leg- e-mur Capi-e-mur Audi -e-mur
Ama- bi- mini Habe-bi-mini Leg- e-mini Capi-e-mini Audi -e-mini
FUTURO

Ama- bu-ntur Habe- bu-ntur Leg- e-ntur Capi-e-ntur Audi -e-ntur


(seré amado) (seré tenido) (seré leído) (Seré cogido) (Seré oído)
MODO SUBJUNTIVO
1ª 2ª 3ª cons. 3ª mixta 4ª
Am-e-r Habe-a-r Habe-a- Leg-a-r Capi-a-r Audi-a-r
Am-e-ris-/-re ris/-re Leg-a-ris/-re Capi-a-ris/-re Audi-a-ris/-re
Am-e-tur Habe-a- tur Leg-a-tur Capi-a-tur Audi-a-tur
Am-e-mur Habe-a- mur Leg-a-mur Capi-a-mur Audi-a-mur
PRESENTE

Am-e-mini Habe-a- mini Leg-a-mini Capi-a-mini Audi-a-mini


Am-e-ntur Habe-a- ntur Leg-a-ntur Capi-a-ntur Audi-a-ntur
(Sea amado) (Sea tenido) (sea leído) (Sea cogido)
Ama-re-r Habe-re-r Leg-e-re-r Cape-re-r Audi-re-r
Ama-re-ris/re Habe-re-ris/re Leg-e-re-ris/re Cape-ris /re Audi-re-ris/-re
Ama-re-tur Habe-re-tur Leg-e-re-tur Cape-re-tur Audi-re-tur
Ama-re-mur Habe-re-mur Leg-e-re-mur Cape-re-mur Audi-re- mur
Ama-re-mini Habe-re-mini Leg-e-re-mini Cape-re- mini Audi-re-mini
IMPERFECTO
PREETÉRITO

Ama-re-ntur Habe-re-ntur Leg-e-re-ntur Cape-re-ntur Audi-re-ntur


(fuera/fuese (fuera / fuese (fuera/fuese leído) (fuera/fuese (fuera/fuese
amado) tenido) cogido) oído)
12

TEMA DE PERFECTO
VOZ ACTIVA MODO INDICATIVO
1ª 2ª 3ª 3ª MIXTA 4ª

Amav-i Habu-i Leg -i Cep -i Audiv -i


-isti -isti -isti -isti -isti
-it -it -it -it -it
-imus -imus -imus -imus -imus
PRETÉRITO
PERFECTO

-istis -istis -istis -istis -istis


-erunt/-ere -erunt/-ere -erunt/-ere -erunt/-ere -erunt/-ere
(He amado) (He tenido) (He leído) (He cogido) (He oído)
Amav -era -m Habu -era -m Leg -era -m Cep -era -m Audiv -era -m
-s -s -s -s -s
-t -t -t -t -t
PLUSCUAMPT

-mus -mus -mus -mus -mus


PRETÉRITO

-tis -tis -tis -tis -tis


-nt -nt -nt -nt -nt
(Había amado) (Había tenido) (Había leído) (Había cogido) (Había oído)
Amav- er- o Habu -er- o Leg -er- o Cep -er- o Audiv - er- o
Amav- eri- s Habu -eri- s Leg -eri - s Cep -eri- s Audiv - eri- s
-t -t -t -t -t
-mus -mus -mus -mus -mus
PERFECTO

-tis -tis -tis -tis -tis


FUTURO

-nt -nt -nt -nt -nt


(Habré amado) (Habré tenido) (Habré leído) (Habré cogido) (Habré oído)

MODO SUBJUNTIVO
1ª 2ª 3ªcons. 3ªmixta 4ª
Amav- eri- -m Habu - eri- -m Leg - eri- -m Cep - eri- -m Audiv- eri- -m
-s -s -s -s -s
t t t t t
-mus -mus -mus -mus -mus
PRETÉRITO
PERFECTO

-tis -tis -tis -tis -tis


-nt -nt -nt -nt -nt
(Haya amado) (Haya tenido) (Haya leído) (Haya cogido) (Haya oído)
Amav -isse- -m Habu -isse- -m Leg -isse- -m Cep -isse- -m Audiv -isse- -m
-s -s -s -s -s
t t t t t
PLUSCUAMPTO

-mus -mus -mus -mus -mus


-tis -tis -tis -tis -tis
PRETÉRITO

-nt -nt -nt -nt -nt


(Hubiera/Hubiese (Hubiera/Hubiese (Hubiera/Hubiese (Hubiera/Hubiese (Hubiera/Hubiese
amado) tenido) leído) cogido) oído)
13

VOZ PASIVA MODO INDICATIVO


1ª 2ª 3ª cons. 3ª mixta 4ª
Amatus, -a,- um Habitus, -a, -um Lectus, -a, -um Captus, -a, -um Auditus, -a, -um
sum/es /est sum/es/est sum/es/est sum/es/est sum/es/est

Amati, -ae, -a Habiti, -ae, -a Lecti, -ae, -a Capti, -ae, -a Auditi, -ae, -a
sumus/estis/sunt sumus/estis/sunt sumus/estis/sunt sumus/estis/ sunt sumus/estis/ sunt
PRETÉRITO
PERFECTO

(he sido amado) (he sido tenido) (he sido leído) (he sido capturado) (he sido oído)

Amatus, -a,- um Habitus, -a, -um Lectus, -a, -um Captus, -a, -um Auditus, -a, -um
eram, eras, erat eram, eras, erat eram, eras, erat eram, eras, erat eram, eras, erat
PLUSCUAMPT

Amati, -ae, -a Habiti, -ae, -a Lecti, -ae, -a Capti, -ae, -a Auditi, -ae, -a
PRETÉRITO

eramus,eratis, eramus,eratis,erant eramus,eratis,erant eramus,eratis,erant eramus,eratis,erant


erant (había sido tenido) (había sido leído) (había sido captur.) (había sido oído)
(había sido amado)
Amatus, -a,- um Habitus, -a, -um Lectus, -a, -um Captus, -a, -um Auditus, -a, -um
ero, eris, erit ero, eris, erit ero, eris, erit ero, eris, erit ero, eris, erit
PERFECTO

Amati, -ae, -a Habiti, -ae, -a Lecti, -ae, -a Capti, -ae, -a Auditi, -ae, -a
FUTURO

erimus,eritis, erunt erimus,eritis, erunt erimus,eritis, erunt erimus,eritis, erunt erimus,eritis, erunt
(habré sido amado) (habré sido tenido) (habré sido leído) (habré sido captur.) (habré sido oído)

MODO SUBJUNTIVO
1ª 2ª 3ª cons. 3ª mixta 4ª
Amatus, -a,- um Habitus, -a, -um Lectus, -a, -um Captus, -a, -um Auditus, -a, -um
sim/sis /sit sim/sis/sit sim/sis/sit sim/sis/sit sim/sis/sit
PRETERITO

Amati, -ae, -a Habiti, -ae, -a Lecti, -ae, -a Capti, -ae, -a Auditi, -ae, -a
PERFECTO

simus/sitis/sint simus/sitis/sint simus/sitis/sint simus/sitis/ sint simus/sitis/ sint


(haya sido amado) (haya sido tenido) (haya sido leído) (haya sido capturado (haya sido oído)

Amatus, -a,- um Habitus, -a, -um Lectus, -a, -um Captus, -a, -um Auditus, -a, -um
essem, esses, esset essem, esses, esset essem, esses, esset essem, esses, esset essem, esses, esset
Amati, -ae, -a Habiti, -ae, -a Lecti, -ae, -a Capti, -ae, -a Auditi, -ae, -a
PLUSCUAMPTO

essemus, essetis, essemus, essetis, essemus, essetis, essemus, essetis, essemus, essetis,
PRETÉRITO

essent essent essent essent essent


(hubiera sido (hubiera sido tenido) (hubiera sido leído) (hubiera sido (hubiera sido oído)
amado) capturado)
14

FORMAS NO PERSONALES
PARTICIPIO: El participio es un adjetivo verbal.

PARTICIPIO V. Activa V. Pasiva


Pres. legens-ntis que lee/leyendo ---
Perf. --- lectus-a-um leído-a
Fut. lecturus-a-um que va a leer legendus-a-um que va a ser leído

 El part. de pres. y el part. de futuro pasivo se forman a partir del tema de presente:
amans-ntis habens-ntis legens-ntis audiens-ntis capiens-ntis
amandus-a-um habendus-a-um legendus-a-um audiendus-a-um capiendus-a-um
 El part. de perfecto. y el part. de futuro activo se forman a partir del tema de supino:
amatus-a-um habitus-a-um lectus-a-um auditus-a-um captus-a-um
amaturus-a-um habiturus-a-um lecturus-a-um auditurus-a-um capturus-a-um
Ej: Morituri te salutant. Los que van a morir te saludan. Corpore insepulto. Con el cuerpo sin
sepultar.

INFINITIVO: El infinitivo es un sustantivo verbal.

INFINITIVO V. Activa V. Pasiva


Pres. legere leer legi ser leído
Perf. legisse haber leído lectum-am-um esse leído-a
Fut. lecturum-am-um esse ir a leer Legendum-am-um esse ir a ser leído

 El infinitivo de presente activo es la forma que aparece en el enunciado:


amāre habēre legĕre audīre capĕre
 El infinitivo de presente pasivo cambia la forma en -re por ri, salvo 3ª y mixta: ere/i
amāri habēri legi audīri capi
 El infinitivo de perfecto activo presenta el tema de perfecto seguido de-isse:
amav isse habuisse legisse audivisse cepisse
 Los restantes infinitivos se forman con la forma en acusativo de los participios
correspondientes, seguida de esse/fuisse, si bien en los textos nunca aparece ni esse ni
fuisse.
Discipuli librum tuum legere volunt. Los discípulos quieren leer tu libro.
Nuntiat ducem venisse. Anuncia que el general ha venido.
Nuntiat ducem venturum (esse). Anuncia que el general va a venir.
Dicit se a te amatam esse.Dice que ella ha sido amada por ti.

GERUNDIO: Equivale a la declinación del infinitvo, para el que están reservados los casos nominativo (suj.,
atr.) y acusativo (CD).
Declinación del gerundio
AC ad amandum para amar G amandi de amar D amando para amar AB amando amando
AC ad habendum para tener G habendi de tener D habendo para tener AB habendo teniendo
AC ad legendum para leer G legendi de leer D legendo para leer AB legendo leyendo
AC ad audiendum para oír G audiendi de oír D audiendo para oír AB audiendo oyendo
AC ad capiendum para tomar G capiendi de tomar D capiendo para tomar AB capiendo tomando
N. B. El parecido entre las formas de gerundio y del participio de futuro pasivo ha hecho
que este último también sea llamado "gerundivo": educandus-a-um, confirmandus-a-um, etc.
15

VERBOS IRREGULARES
SUM Sum, es, esse, fui, -- (ser, estar, existir, INFINITIVO PRESENTE Esse (ser)
haber) INFINITIVO PERFECTO Fuisse (haber sido)
PARTICIPIO FUTURO Futurus, -a, -um (que va a ser)

MODO INDICATIVO MODO SUBJUNTIVO


FORMAS NO PERSONALES
PRESENTE PRET. IMP.
PRESENTE PRET. IMP. FUTURO IMP. sim essem
sum eram ero sis esses
es eras eris sit esset
est erat erit simus essemus
sumus eramus erimus sitis essetis
estis eratis eritis sint essent
sunt erant erunt (sea) (fuera, fuese, sería)
(soy) (era) (seré) PRET. PERF. PRETÉRITO PQP
PRET. PERF. PRET. PQP FUTURO PER. fuerim fuissem
fui fueram fuero fueris fuisses
fuisti fueras fueris fuerit fuisset
fuit fuerat fuerit fuerimus fuissemus
fuimus fueramus fuerimus fueritis fuissetis
fuistis fueratis fueritis fuerint fuissent
fuerunt / fuere fuerant fuerint (haya sido) (hubiera sido, hubiese
(fui / he sido) (había sido) (habré sido) sido, habría sido)

POSSUM Possum, potes, posse, potui, -- (poder)


MODO INDICATIVO MODO SUBJUNTIVO

PRESENTE PRET. IMPER.


PRESENTE PRET. IMP. FUTURO IMP. possim possem
possum poteram potero possis posses
potes poteras poteris possit posset
potest poterat poterit possimus possemus
possumus poteramus poterimus possitis possetis
potestis poteratis poteritis possint possent
possunt poterant poterunt (pueda) (pudiese, pudiera,
(puedo) (podía) (podré) podría)
PRET. PERF. PRETÉRITO PQP
PRET. PERF. PRET. PQP FUTURO PER.
potuerim potuissem
potui potueram potuero potueris potuisses
potuisti potueras potueris potuerit potuisset
potuit potuerat potuerit potuerimus potuissemus
potuimus potueramus potuerimus potueritis potuissetis
potuistis potueratis potueritis potuerint potuissent
potuerunt potuerant potuerint (haya sido) (hubiera podido, hubiese
(pude / (había podido) (habré podido) podido, habría podido)
he podido)
16

VOLO-NOLO-MALO
Volo, vis, velle, volui, -- (querer)
Nolo, non vis, nolle, nolui, -- (no querer)
Malo, mavis, malle, malui, -- (preferir)

TEMA DE PRESENTE
MODO INDICATIVO MODO SUBJUNTIVO

VOLO NOLO MALO


VOLO NOLO MALO
velim nolim malim
volo nolo malo velis nolis malis
vis non vis mavis velit nolit malit
vult non vult mavult velimus nolimus malimus
PRESENTE volumus nolumus malumus velitis nolitis malitis
vultis non vultis mavultis velint nolint malint
volunt nolunt malunt (quiera) (no quiera) (prefiera)
(quiero) (no quiero) (prefiero)
volebam nolebam malevam vellem nolem mallem
volebas nolebas malebas velles noles malles
volebat nolebat malevat vellet nolet mallet
PRETÉRITO
volebamus nolebamus alebamus vellemus nolemus mallemus
IMPERFECTO
volebatis nolebatis malevatis velletis noletis malletis
volebant nolebant malebant vellent nolent mallent
(quería) (no quería) (prefería) (quisiera, (no quisiera (prefiriera
volam nolam malam quisiese, no quiesiese prefiriese
voles noles males querría) no querría) prefiriría)
volet nolet malet
FUTURO
volemus nolemus malemus
IMPERFECTO
voletis noletis maletis
volent nolent malent
(querré) (no querré) (preferiré)
noli
nolite
IMPERATIVO ø ø
(no quieras
no queráis)

FORMAS NO PERSONALES
INFINITIVO PRESENTE PARTICIPIO PRESENTE
Velle (querer) Volens, -ntis
Nolle (no querer) Nolens, -ntis
Malle (preferir) Ø
17

TEMA DE PERFECTO
MODO INDICATIVO MODO SUBJUNTIVO

VOLO NOLO MALO volo nolo malo


volui nolui malui voluerim noluerim maluerim
voluisti noluisti maisti volueris nolueris malueris
voluit noluit maluit voluerit noluerit maluerit
voluimus noluimus maluimus voluerimus noluerimus maluerimus
PRET. voluistis noluistis maluistis volueritis nolueritis malueritis
PERFECTO volu-erunt nolu-erunt malu-erunt voluerint noluerint maluerint
-ere -ere -ere (haya querido) (no haya (haya
(quise (no quise (preferí querido) preferido)
he querido) no he querido) he preferido
voluissem noluissem maluissem
volueram nolueram malueram
voluisses noluisses maluisses
volueras nolueras malueras
voluisset noluisset maluisset
voluerat noluerat maluerat
voluissemus noluissemus maluissemus
PRET. volueramus nolueramus malueramus
voluissetis noluissetis maluissetis
PQP volueratis nolueratis malueratis
voluissent noluissent maluissent
voluerant noluerant maluerant
(hubiera (no hubiera (hubiera
(había (no había (había
querido querido preferido
querido) querido) preferido)
hubiese no hubiese hubiese
voluero noluero maluero
querido querido preferido
volueris nolueris malueris
habría no habría habría
voluerit noluerit maluerit
querido) querido) preferido)
FUTURO voluerimus noluerimus maluerimus
PERFECTO volueritis nolueritis malueritis
voluerint noluerint maluerint FORMAS NO PERSONALES
(habré (no habré (habré
INFINITIVO de PERFECTO
querido) querido) preferido)
Voluisse (haber querido)
Noluisse (no haber querido)
Maluisse (haber preferido)

FERO Fero, fers, ferre, tuli, latum (llevar, soportar)


TEMA DE PRESENTE VOZ ACTIVA
PRESENTE PRET. IMP. FUTURO IMP.
fer-o fer-e-ba-m fer-a-m
fer-s fer-e-ba- s fer-e-s
fer-t fer-e-ba- t fer-e-t
MODO
fer-i-mus fer-e-ba-mus fer-e-mus
INDICATIVO
fer-tis fer-e-ba- tis fer-e-tis
fer-u-nt fer-e-ba-nt fer-e-nt
(llevo) (llevaba) (llevaré)
fer-a-m fer-re-m
fer-a-s fer-re-s
fer-a-t fer-re- t
MODO
fer-a-mus fer-re- mus
SUBJUNTIVO
fer-a-tis fer-re-tis
fer-a-nt fer-re-nt
(lleve) (llevara/llevase/llevaría)
18

FORMAS NO PERSONALES
MODO Fer (2ª sg)
IMPERATIVO (lleva) INFINITIVO PARTICIPIO
fer-te (2º pl) PRESENTE PRESENTE
(llevad)
Activa: Ferre Ferens,
(llevar) ferentis
VOZ PASIVA
Pasiva: ferri
(ser llevado)

FUTURO
PRESENTE PRETÉRITO IMPERFECTO
IMPERFECTO
fer-or fer-e-ba-r fer-a-r
fer-ris/re fer-e-ba-ris/re fer-e-ris/re
fer-tur fer-e-ba-tur fer-e-tur
MODO INDICATIVO fer-i-mur fer-e-ba-mur fer-e-mur
fer-i-mini fer-e-ba-mini fer-e-mini
fer-u-ntur fer-e-ba-ntur fer-e-ntur
(soy llevado) (era llevado) (seré llevado)
fer-a-r fer-re-r
fer-a-ris/re fer-re-ris/re
fer-a-tur fer-re-tur
MODO SUBJUNTIVO fer-a-mur fer-re-mur
fer-a-mini fer-re-mini
fer-a-ntur fer-re-ntur
(sea llevado) (fuera/fuese/sería llevado)

TEMA DE PERFECTO

LOS TIEMPOS FORMADOS SOBRE EL TEMA DE PERFECTO SON REGULARES

VOZ ACTIVA

PRETÉRITO PERF. PRETÉRITO PQP FUTURO PERF.

tul-i tul-era-m tul-er-o


tul-isti tul-era-s tul-eri-s
tul-it tul-era-t tul-eri-t
MODO INDICATIVO tul-imus tul-era-mus tul-eri-mus
tul-istis tul-era-tis tul-eri-tis
tul-erunt/ere tul-era-nt tul-eri-nt
(llevé/ he llevado) (había llevado) (habré llevado)
tul-eri-m tul-isse-m
tul-eri-s tul-isse-s
tul-eri-t tul-isse-t
tul-eri-mus tul-isse-mus
MODO SUBJUNTIVO
tul-eri-tis tul-isse-tis
tul-eri-nt tul-isse-nt
(haya llevado) (hubiera/hubiese/ha-
bría llevado)
19

VOZ PASIVA

PRETÉRITO PERF. PRETÉRITO PQP FUTURO PERF.


latus, -a,-um sum latus, -a,-um eram latus, -a,-um ero
latus, -a, -um es latus, -a, -um eras latus, -a, -um eris
latus, -a, -um es latus, -a, -um erat latus, -a, -um erit
MODO INDICATIVO lati, -ae, -a sumus lati, -ae, -a eramus lati, -ae, -a erimus
lati, -ae, -a estis lati, -ae, -a eratis lati, -ae, -a eritis
lati, -ae, -a sunt lati, -ae, -a erant lati, -ae, -a erunt
(fui /he sido llevado (había sido llevado) (habré sido llevado)
latus, -a,-um sim latus, -a,-um essem
latus, -a, -um sis latus, -a, -um esses
latus, -a, -um sit latus, -a, -um esset
lati, -ae, -a simus lati, -ae, -a essemus
MODO SUBJUNTIVO
lati, -ae, -a sitis lati, -ae, -a essetis
lati, -ae, -a sint lati, -ae, -a essent
(haya sido llevado) (hubiera/hubiese/
habría sido llevado)

EO Eo, is, ire, ivi/ii, itum (ir)

TEMA DE PRESENTE

PRESENTE PRET. IMP. FUTURO IMP.


eo ibam ibo
is ibas ibis
it ibat ibit
MODO
imus ibamus ibimus
INDICATIVO
itis ibatis ibitis
eunt ibant ibunt
(voy) (iba) (iré)
eam irem
eas ires
eat iret
MODO
eamus iremus
SUBJUNTIVO
eatis iretis
eant irent
(vaya) (fuera/fuese/iría)
ito (2ºsg)
I (2ª sg) ito (3ªsg)
MODO
(ve tú) itote(2ª pl)
IMPERATIVO
ite (2ª pl) eunto (3ª pl)
(id vosotros)

El verbo EO en la pasiva solo se conjuga en tercera


persona: itur (se va), pasiva impersonal.

Su infinitivo presente pasivo iri se emplea para formar el


infinitivo futuro pasivo de todos los verbos: ej. Amatum iri.
20

TEMA DE PERFECTO IV-I > I-I

PRETÉRITO PERF. PRETÉRITO PQP FUTURO PERF.

iv-i (i-i) iv-eram (i-eram) iv-ero (i-ero)


iv-isti (i-isti) iveras iveris
iv-it (i-it) iverat iverit
MODO SUBJUNTIVO iv-imus (i-imus) iveramus iverimus
iv-istis (i-istis) iveratis iveritis
iv-erunt (i-erunt) iverant iverint
(fue/ ha ido) (había ido) (habrá ido)
Iverim Ivissem
iveris Ivisses
iverit Ivisset
MODO IMPERATIVO iverimus Ivissemus
iveritis Ivissetis
iverint Ivissent
(haya ido) Hubiera/hubiese/habría ido)

FIO Fio, fis, fieri, factus sum (llegar a ser, suceder, ser hecho)

FUTURO
PRESENTE PRETÉRITO IMPERFECTO
IMPERFECTO
fi-o fi-e-ba-m fi-a-m
fi-s fi-e-ba-s fi-e-s
fi-t fi-e-ba-t fi-e-t
MODO
fi-mus fi-e-ba-mus fi-e-mus
INDICATIVO
fi-tis fi-e-ba-tis fi-e-tis
fi-u-nt fi-e-ba-nt fi-e-nt
(soy hecho) (era hecho) (seré hecho)
fi-a-m fi-e-re-m
fi-a-s fi-e-re-s
fi-a-t fi-e-re-t
MODO
fi-a-mus fi-e-re-mus
SUBJUNTIVO
fi-a-tis fi-e-re- tis
fi-a-nt fi-e-re-nt
(sea hecho) (fuera/fuese/sería hecho
fi (2ª sg)
(sé
MODO hecho/conviértete) FORMAS NO PERSONALES
IMPERATIVO fi-te (pl) (sed INFINITIVO de PRESENTE
hechos/convertíos) Fieri (ser hecho)
EL VERBO FIO SOLO TIENE LOS TIEMPOS DE PRESENTE Y ÉSTOS EN VOZ ACTIVA, EXCEPTO EL INFINITIVO
FIERI QUE ES PASIVO. FIO SIRVE DE PASIVA AL VERBO FACIO EN LOS TIEMPOS DE PRESENTE.
PARA EL TEMA DE PERFECTO SE RECURRIRÁ A LAS FORMAS DE PASIVA DE FACIO:
INDICATIVO SUBJUNTIVO
Pretérito Perfecto: factus, -a, -um sum Pretérito Perfecto: factus, -a, -um sim
(he sido/fui hecho (haya sido hecho)
Pretérito Pluscuamperfecto: factus, -a, -um eram Pretérito Pluscuamperfecto: factus, -a, -um essem
(había sido hecho) (hubiera/hubiese/habría sido hecho)
Futuro Perfecto: Factus, -a- um ero
(habrá sido hecho)
21

SUBORDINADAS LATINAS

I. SUSTANTIVAS O COMPLETIVAS: desempeñan la función de un sustantivo (complemento directo,


sujeto,...) y son necesarias en la frase: sin ellas la oración principal carece de sentido. Podemos encontrar
varios tipos de sustantivas:

1. Con conjunción ut y verbo en subjuntivo.


Caesar legato dixit ut noctu iter faceret. César dijo al legado que viajase de noche.

2. De infinitivo concertado:
Edere debes ut vivas, non vivere ut edas. Debes comer para vivir, no vivir para comer.

3. De infinitivo no concertado: con sujeto en acusativo y verbo en infinitivo.


Nuntii dicunt Caesarem Romam uenire. Los mensajeros dicen que César viene a Roma.

4. De participio con verbos de percepción: con sujeto en acusativo y verbo en participio.


Omnes uident Caesarem Romam intrantem. Todos ven que César entra en Roma.

5. De conjunción ne “que” con verbos de temor (con subjuntivo).


Nostri timent ne hostes impetum faciant. Los nuestros temen que los enemigos ataquen.

6. Con conjunción quod y verbo en indicativo.

Gaudeo quod uales. Me alegro de que estés bien.

7. Interrogativas indirectas (con subjuntivo).

Nescio num ire debeam neque quem uidere uelim. No sé si debo ir ni a quién quiero ver.

II. ADJETIVAS O RELATIVAS: funcionan como un adjetivo (adyacente, atributo o aposición). Dependen de un
nombre de la frase anterior o “antecedente”. El pronombre relativo más usual es qui quae quod.

Haec urbs quam nunc uidetis est Roma, caput mundi! ¡Esta ciudad que ahora veis es Roma, la capital del
mundo!

* Si no hay antecedente será una oración sustantivada: Quae uidetis mea sunt. Lo que veis es mío.

* Si el verbo de la relativa va en subjuntivo, la oración puede tener un matiz adverbial (final, etc.

Caesar legatum mittit qui eis uictoriam nuntiaret. César envió a un legado que / para que les anunciara la
victoria.
22

III. ADVERBIALES O CIRCUNSTANCIALES: desempeñan la función de un adverbio o de un complemento


circunstancial. Pueden ser:

1. Temporales: conjunciones cum, ut “cuando”; dum “mientras”; postquam “después de que”


Romani, postquam Carthaginenses uicerunt, Hispaniam ceperunt. Los romanos, después de que vencieron a
los cartaginenses, se apoderaron de Hispania.

2. Causales: conjunciones quod, quia, quoniam “porque”


Romani bellum gesserunt quod Hannibal Saguntum deleuerat. Los romanos hicieron la guerra porque
Aníbal había destruido Sagunto.

3. Modales-comparativas: conjunción cum “como”, ut “como” (indicativo)


Alexander Darii matrem curat ut suam matrem ipsam curabat. Alejandro atiende a la madre de Darío como
atendía a su propia madre.

4. Finales: conjunción ut “para que” (subjuntivo) (negación ne "para que no"


Hannibal exercitum in Italiam duxit ut Romam uincat. Aníbal condujo a Italia un ejército para vencer a
Roma.

5. Consecutivas: conjunción (ita/tam)... ut (subjuntivo: “tanto... que”)


Tam auidi nonnulli praetores erant ut multi Hispani contra Romanos pugnauerint. Tan codiciosos eran
algunos gobernadores que muchos hispanos lucharon contra los romanos.

6. Condicionales: conjunción si “si”


Si homines natura boni essent, quot mala vitarent! Si los hombres fuesen buenos por naturaleza, ¡cuántos
males evitarían!
Si Hannibal audax non fuisset, Alpes nunquam traduxisset. Si Aníbal nunca hubiese sido tan audaz, nunca
hubiera atravesado los Alpes.

7. Concesivas: conjunción quamquam, quamuis “aunque”.


Quamquam Roma bello Hispaniam cepit, hodie Hispania Romanā pace gaudet. Aunque Roma se apoderó
de Hispania con la guerra, hoy Hispania goza de la paz romana.

8. Relativas adverbiales: adverbios ubi “cuando, donde”, quo “adonde”


Deus ibi est ubi caritas et amor sunt. Dios está allí donde hay caridad y amor.
23

EL PARTICIPIO LATINO

El participio es un adjetivo (tiene gº, nº y caso, y concuerda con un sustantivo) y verbo (tiene voz y
tiempo, puede llevar CCN, CD, C Ag, etc.) . Su traducción puede ser por un adjetivo, una oración
de relativo o un gerundio: Vir regnans: hombre reinante/que reina/reinando.

FORMAS

En latín hay cuatro participios, como se ve en el cuadro. Así, del verbo mitto-is-ere misi missum:

Activa Pasiva
Pres. mittens-ntis que envía/enviando ---
Perf. --- missus-a-um enviado-a
Fut. missurus-a-um que va a enviar mittendus-a-um que va a ser enviado-a
 Los participios de pres. y de futuro pasivo se toman del tema de presente (en este caso mitt-)
 Los participios de perfecto y de futuro activo se toman del tema de supino (en este ejemplo
mis-).
 El participio de futuro pasivo es también llamado gerundivo, por su parecido con el
gerundio.
 En castellano solo se mantiene el participio de perfecto, si bien hay muchos restos del part.
de presente (reinante, entrante) y algunos del part. de fut. pasivo (educando, confirmando).

USOS
Distinguimos el participio concertado (dícese así porque concierta con un sustantivo de la frase) del
absoluto (que va algo desligado del resto de la frase).
* PARTICIPIO CONCERTADO: Distinguimos:
A) ATRIBUTIVO: el participio funciona como adyacente o atributo. Se suele traducir por un
adjetivo u oración relativa.
El poeta contador de historias entró en la escuela.
Fabulas narrans poeta ludum intravit: El poeta que contaba historias entró en la escuela.
(CD/Ac V. Part. ) S/n CCL/Ac V
Prop. Sub. Participio Concertado= Adyacente
B) APOSITIVO: el participio funciona como aposición. Se suele traducir por un gerundio u oración
adverbial. este participio está entre la oración relativa y la adverbial.
Poeta fabulas narrans ludum intravit: El poeta, contando historias, entró en la escuela.
S/n (CD/Ac V. Part.) CCL/Ac V
Prop. Sub. Participio Concertado= Aposición
C) PREDICATIVO: el participio funciona como complemento predicativo. Se suele traducir por un
gerundio.
Poeta ludum fabulas narrans intravit: El poeta entró en la escuela contando historias.
Vidi poetam ludum intrantem: Vi al poeta entrando en la escuela
V CD/Ac ( CCL/Ac V. Part.) Prop. Sub. Participio Concertado= C PVO
Una variante sería el participio predicativo con verbos de precepción, que puede ser interpretado
también como oración sustantiva:
Vidi poetam ludum intrantem: Vi que el poeta entraba en la escuela
V ( S/Ac CCL/Ac V. Part.) Prop. Sub. Sust. = CD
24

* PARTICIPIO ABSOLUTO: Se trata de una construcción algo desligado de la frase (a veces va


entre comas), formada por un participio en ablativo junto a un núcleo o sujeto en ablativo, que
funciona como una proposición circunstancial, y que se traduce por varios giros o frases
circunstanciales.
Reinando Tarquinio,
Regnante Tarquinio, Pythagoras in Italiam venit. Cuando reinaba T. P. vino a Italia
(V. Part. S/ Ab ) S/n CCL/P +Ac V En reinando T., etc.
Prop. Sub. Part. Absoluto
NB:
Una variante de esta construcción es el llamado "ablativo absoluto": se trata de la misma
construcción en la que se omite, por inexistente, el participio del verbo sum:
Me puero, ... Siendo yo niño, ... Cicerone consule, ... Siendo cónsul Cicerón, ...
(S/ Ab Atr./ab ) (S/ Ab Atr./ab )
Prop. Sub. Abl. Absoluto Prop. Sub. Abl. Absoluto

*PARTICIPIO SUSTANTIVADO: Cualquier adjetivo o participio se sustantiva al no ir


concertando con ningún nombre:
Fabulas narrans ludum intravit: El narrador de historias entró en la escuela.
(CD/Ac V. Part.) CCL/Ac V Prop. Sub. Participio Concertado Sustantivado= Sujeto

EJERCICIOS: rellenar los cuadros de participios de los verbos: dico-is-ere dixi dictum
Activa Pasiva
Pres. ---
Perf. ---
Fut.
video-es-ere vidi visum
Activa Pasiva
Pres. ---
Perf. ---
Fut.
gero-is-ere gessi gestum
Activa Pasiva
Pres. ---
Perf. ---
Fut.
fero fers ferre tuli latum
Activa Pasiva
Pres. ---
Perf. ---
Fut.
25

GERUNDIO Y GERUNDIVO
Gerundio
En latín el gerundio sustituye al infinitivo cuando este debiera hacer funciones de otros casos distintos al
nominativo sujeto o al acusativo complemento directo. Así decimos 'audiunt pugnare' : "escuchan luchar",
pero 'paratus ad pugnandum': "preparado para luchar" o 'modus vivendi': "modo de vivir". Presenta sólo
formas de singular y con género neutro.
Caso Forma Traducción Función

NM amare "amar" SJ, AT

AC amare "amar" CD

AC (ad) amandum "(para) amar" CC

GN amandi "de amaar" CN

DT amando "para amar" CC

AB (in) amando "amando" CC

Participio e futuro pasivo o Gerundivo


Como el gerundio podía conservar a menudo los complementos verbales en expresiones del tipo 'cupidus
videndi urbem': "deseoso de ver la ciudad", y tenía una apariencia de adjetivo del tipo 'bonus, -a, -um' parece
ser que en algunos casos se entendió la construcción como la de un adjetivo que acompañase al sustantivo
construyéndose como 'cupidus videndae urbis'. Estas formas se traducen igual pero tienen los casos y géneros
propios del primer tipo de adjetivos.
El gerundivo, al ser pasivo, puede llevar complemento agente ¡en caso dativo!: Nox est nobis dormienda: Una
noche ha de ser dormida por nosotros. Aparece en la perifrástica pasiva.
-CONSTRUCCIÓN PERIFRÁSTICA ACTIVA
Se forma con participio fututo activo + forma correspondiente del verbo sum.
Morituri sumus: "Hemos de morir/Vamos a morir"
-CONSTRUCCIÓN PERIFÁSTRICA PASIVA
Se forma con participio fututo pasivo (gerundivo) ctivo + forma correspondiente del verbo sum.
Audienda sum: "He de ser escuchada/Voy a ser escuchada"
26

SUFIJOS NOMINALES DEL LATÍN


SUSTANTIVOS

-ia-ae: abstracto: amicitia, iustitia (conf. cast. –ia)

-ium-ii: abstracto: imperium, studium (conf. cast. –io)

-tas-atis: cualidad: dignitas, caritas, habilitas (conf. cast. –tad/dad)

-itudo-inis: cualidad: magnitudo, longitudo (conf. cast. –tud)

-tor-oris: indica agente: actor, victor (conf. cast. –dor/tor)

-trix-icis: indica agente femenino: actrix, victrix (conf. cast. –triz)

-men-minis: indica resultado: agmen, certamen (conf. cast. –mbre, -men)

-or-oris: amor, dolor (conf. cast. –or)

-tio-onis/sio-ionis: indica acción: actio, missio. (conf. cast. –zón/ción)

-tus-us/sus-us: nombre deverbal: occasus, eventus (conf. cast. –so/to)

-trum-i: instrumento de una acción: aratrum (conf. cast. –atro)

-es-itis: indica cargo o agente: miles, pedes, satelles (conf. cast. –ite)

-erna-ae: derivativo de origen etrusco: caverna, taberna (conf. cast. –erna)

-na-ae: sufijo de antropónimo masculino etrusco: Catilina, Murena (conf. cast. –na)

ADJETIVOS

-osus-a-um: que posee: formosus, otiosus (conf. cast. –oso)

-idus-a-um: que adolece o tiene: timidus, calidus (conf. cast. –io/ido)

-ax/ix/ox: que tiene un rasgo: audax, felix, ferox (conf. cast. az/iz/oz)

-anus-a-um: relativo a un lugar, partidario: Romanus, Sertorianus (conf. cast. –ano)

-alis-e/ilis-e: relativo a (de un genitivo etrusco): aequalis, habilis (conf. cast. –al/il)

-icus-a-um: relativo a, de origen griego: philosophicus (conf. cast. –ico)

-atis-e: originario de (de origen etrusco, -ath): Ardeatis, Ravennatis (conf. cast. –ate)

DIMINUTIVOS

-ulus-a-um: pequeño: parvulus, celula (conf. cast. –ulo)

-ellus-a-um: pequeño: libellus, puella (conf. cast. –illo)

-culus-a-um: pequeño: apicula, molecula (conf. cast. –ejo/culo)

-unculus-a-um: pequeño, algo despectivo: homunculus (conf. cast. –únculo)

-olus-a-um: pequeño: avolus , alveolus (conf. cast. –uelo/olo)


27

EJERCICIOS DE REPASO
EJERCICIO I
Ejercicio
1. Analizar y traducir: Ulises trama un plan para poder tomar Troya.
Diu Graeci Troiam obsident sed urbem capere non possunt. Tandem Vlixes « consilium nouum habeo”

inquit, “equum ligneum facere debemus.” Multi uiri in equo se celant. Interea naues nauigant ad

insulam uicinam. Nox adest. Dormiunt Troiani. Graeci celeriter ex insula ad litus redeunt. Ulixes portas

aperit. Tandem Graeci totam urbem capiunt et delent.

NOTAS: obsideo-es-ere: asediar; consilium-ii: plan; ligneus-a-um: de madera; se: se; celo-as-are: esconderse; interea:
mientras tanto; uicinus-a-um: vecino-a; litus-oris: costa, Ulixes-is: Ulises; deleo-es-ere destruir.
2. Análisis morfológico:

Palabra Categoría Caso Número Género Decl. Enunciado Significado


uiri
naues
Categoría Persona Número Tiempo Modo Voz Conjugación Enunciado Significado
debemus
capiunt
3. Traducir a latín: El maestro entra en clase con los alumnos porque quieren escribir las letras.

4. Declina:

N insula equus nox

Ac

G insulae equi noctis

Ab
28

5. Conjuga: Presente indicativo de los verbos:

dormio-is-īre celo-as-āre ago-is-ĕre capio-is-ĕre debeo-es-ēre possum


Ego
Tu
Is/ea
Nos
Vos
Ei/eae

6. Traducción y derivados de:

Latín Traducción Derivado patrim. Derivado culto


Insula-ae
Nox noctis
Fugio-is-ĕre
Totus-a-um
Bibo-is-ĕre
Equus-i
Pater patris
Tabula-ae
Magister-tri

7. Evolución fonética, siguiendo el modelo: totŭm evoluciona a todo, porque la –t- intervocálica sonoriza en –d-, la ŭ breve
se abre en o y la –m final desaparece.

fŭngŭm

traditorem

tectŭm

pŏntem

audimŭs

salutat
29

EJERCICIO II

1. Analizar y traducir: Aníbal cruza los Alpes para invadir Italia y vencer a Roma

Hannibal, qui fortis et audax erat, multos milites per Alpes in Italiam duxit, nam Romam uincere

uolebat. In Italia Romānos in proelio uincebat, sed urbem capere non potuit. Tandem Romāni eum

superauerunt. Romāni, postquam Hannibalem uicērunt, Hispaniam ceperunt.

NOTAS: Hannibal-alis: “Aníbal”; uinco -is -ere uici uictum: “vencer”; proelium-ii: “combate”; uolo uis
uelle uolui "querer"; capio-is-ere cepi captum: “capturar, tomar” possum potes posse potui "poder".

2. Análisis morfológico:

Palabra Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

fortis

multos

eum

Cat. Pers. Núm. Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado

erat

duxit

ceperunt

3. Declina:

N manus ........... N miles ........... N ego nos

V ………. ........... V ………. ........... V --- ---


Ac ………. ........... Ac ………. ...........
Ac ………. ...........

G manusi ........... G militis ...........


G ………. ...........

D ………. ……… D ………. ……… D ………. ………

Ab ………. …….. Ab ………. ………


Ab ………. ………
30

Singular Plural
N iste ista istud N isti istae ista
Ac Ac
G G
D D
Ab Ab

4 Conjuga: del verbo capio-is-ere cepi captum


Presente Ind. Futuro Imp. Ind. Pret. Imp. Ind. Pret. Perf. Ind
Ego

Tu

Is

Nos

Vos

Ei

5 Poner en latín : Los campesinos trabajan mucho, pues aman y cultivan sus campos.

6. Evolución fonética

ueritatem

pŏpŭlŭm

rident

fěrrŭm

filiŭm

ocŭlŭm

Palabra latina Derivado patrimonial Derivado culto


taurŭm
femĭnam
lacrīmam
31

EJERCICIO III
Flaco y Quinto marchan de Venusia a Roma.

Scintilla, quae filium ualde amabat, marito suo dixit : « Quintus debet Romam ire ad optimum ludum ».

Tandem domo discesserunt. Iter longum erat sed nouem dies Flaccus filiusque iter Romam fecerunt.

Decimo die Romam aduenerant. Dum Quintus paterque in urbe erant, mater sororque domi mansuerunt

NOTAS: ualde: mucho; discedo-is-ere discessi discessum: marchar, partir; aduenio-is-ire adueni aduentum llegar; maneo-es-
ere mansi mansum: permanecer.

2. Análisis morfológico:
Palabra Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado
quae
ludum
die
Cat. Pers. Núm. Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado
amabat
dixit
aduenerant
3. Declina:

N dies ........... N pater ........... N ego nos

V ………. ........... V ………. ........... V --- ---


Ac ………. ........... Ac ………. ...........
Ac ………. ...........

G diei ........... G patris ........... G ………. ...........

D ………. ……… D ………. ……… D ………. ………

Ab ………. …….. Ab ………. ………


Ab ………. ………
32

N qui quae quod N ille illa illud


Ac ………. ........... ............ Ac ………. ........... ............
G ............ ........... ............ G ............ ........... ............
D ………. ……… ............ D ………. ……… ............
Ab ………. ……... ............ Ab ………. ……... ............

N qui quae quae N illi illae illa

Ac ………. ........... ............ Ac ………. ........... ............


G ............ ........... ............ G ............ ........... ............
D ………. ……… ............ D ………. ……… ...........
Ab ………. ……... ............ Ab ………. ……... ............

4 Conjuga: del verbo debeo-es-ēre debui debitum

Presente Ind. Futuro Imp. Ind. Pret. Imp. Ind. Pret. Perf. Ind Pret. PqP Ind.
Ego
Tu
Is
Nos
Vos
Ei

5 Poner en latín: En la escuela los niños y las niñas escuchan al maestro y este les da libros.

6. Evolución fonética

 annŭm

 taurŭm

 pŏrtŭm

 facĭmŭs

 filiŭm

 Derivados cultos de: annŭm taurum filium


33

EJERCICIO IV
1. Analiza y traduce: Un mensajero llega de Roma hasta César.

Legatus a Roma uenerat qui epistulam ferebat. Omnes milites ad uiam festinant quod nuntium

uidere uolebant. Cum epistula ab eo duci traditur, Caesar eam lēgit et dixit: « Festinate omnes,

nam debemus Romam iter facere! ».

NOTAS: legatus-i: legado; trado-is-ere tradidi traditum: entregar; dux ducis: general; iter itineris (n): camino, marcha.

2. Análisis morfológico:

Palabra Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

epistulam

milites

legatum

Categoría Persona Número Tiempo Modo Voz Conjugación Enunciado Significado

uenerat

dixit

traditur

3.Traducir a latín: Las niñas iban a la escuela cuando vieron al maestro que salía con los alumnos.

4.Declina:

N nuntius ............... N dux ........... N uia ........... N tu

V ………. ............... V ………. ........... V ………. . .......... V -

Ac ………. ............... Ac ………. ........... Ac ………. ........... Ac .........

G nuntii ............... G ducis ........... G uiae ........... G .........

D ………. ....……… D ………. ........... D ………. . .......... D .........

Ab ………. .……….. Ab……… . ........... Ab ………. ........... Ab .........


34

5.Conjuga: del verbo lego-is-ĕre lēgi lectum

Presente ind. pas. Fut. imperf. ind. act. Pres. subj. activo Pret. perf. ind. act. Pret. plus. ind. act.
ego
tu
is
nos
uos
ei

6. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Dum .........................................................Neque....................................................................................

Quod 1) ................................................................... 2) .............................................................................


3) ......................................................................

Ut + indicativo : .................................................. / .......................................................................

+ subjuntivo : 1)............................................................../2) .........................................................


3)............................................................................... 4) ...........................................................................

Cum preposición: …….……..….; nexo: indic: ........................................................................................


subj: 1).......................................................................................................................................

2)..........................................................................3).........................................................................

7. Evolución fonética, explicando los cambios

sŏmnŭm

lŭpŭm

marmŏrem

damnum

noctem

ocŭlum

Derivados cultos y patrimoniales Derivados cultos y patrimoniales


aurĭcŭlam pluviam

aurŭm octo
35

EJERCICIO V
1. Analiza y traduce: Luchas por el poder en Roma y en Macedonia tras la muerte de César.

Multi senatores Romani qui Caesari inimici erant eum occiderunt. Cum Caesar mortuus esset, omnes

Romani multa bella gesserunt. Brutus contra Antonium pugnauit. Magnus exercitus in Macedoniam

mittitur sed Brutus ab Antonio uictus est.

NOTAS: Brutus-i: Bruto; Caesar-is: César; inimicus-aum: enemigo; occido-is-ere-occidi occisum: matar; gero-is-ere gessi
gestum: realizar, llevar a cabo; Macedonia-ae Macedonia; Antonius-ii Marco Antonio; pugno-as-are-aui-atum: luchar;
uinco-is-ere uici uictum: vencer.

2. Análisis morfológico:
Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

omnes

bella

magnus

Categoría Pers. Número Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado

gesserunt

pugnauit

mittitur

3. Declina:

N Roma ................. N exercitus .................. N senator .............. ego

V ............... ................. V ………. .................. V …….…... .............. -

Ac ……...…. ................ Ac ………. .................. Ac ……...…. .............. ......

G Romae ................. G exercitus .................. G senatoris ............. ......

D ……...…. …...…..… D ………. . ................. D ……....…. .............. …..

Ab ……...…. ….......….. Ab ……… . .................. Ab ……..…. .............. …..

4. Poner en latín: Cuando el maestro llama a los niños y a las niñas, estos entran en la escuela.(uocant: llaman)
36

5.Conjuga: del verbo uinco -is- ěre uici uictum

Presente ind. activo Pret. imp. ind. pas. Pres. subj. activo Pret. perf. ind. act. Pret. plus. ind. act.
ego

tu

is

nos

uos

ei

6. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Aut .......................................................... Si ............................................................................

Vbi .................................................................... Sed ...................................................................

Ut + indicativo : .................................................. / .......................................................................

+ subjuntivo : 1).............................................................../2) .........................................................

3)............................................................................... 4) ...........................................................................

7. Evolución fonética:

ovĭcŭlam

facĭmŭs

pauperem

flammam

mětŭm

aurĭcŭlam

Derivados cultos y patrimoniales de:

pǐlŭm pluviam

taurŭm fumŭm
37

EJERCICIO VI

1. Analizar y traducir: La conquista de las Galias

C. Iulius Caesar, post consulatum, in Gallia provincia proconsul fuit. Multa autem gessit novem annis

quibus in imperio fuit: Galliam totam occupavit; Germanos primus Romanorum oppugnavit et magnis

affecit cladibus; Britannos quoque vicit.

NOTAS: autem: (conjunción) por otra parte; afficio: afectar, castigar, debilitar; clades-is: derrota, desastre; quoque:
también.

2. Análisis morfológico:
Palabra Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

multa

annis

quibus

Categoría Persona Número Tiempo Modo Voz Conjugación Enunciado Significado

gessit

uicit

3. Declina:
N consulatus ................. N consul ................ N imperium ..............

V ............... ................. V ………. ................ V …….…... ..............

Ac ……...…. ................ Ac ………. ................ Ac ……...…. ..............

G consulatus ................. G consulis ................ G imperii ..............

D ……...…. …...…..… D ………. ................ D ……....…. ..............

Ab ……...…. ….......….. Ab ………. ................ Ab ……..…. ..............

4. Traducir a latín: Los campesinos trabajaban en el campo y las mujeres en casa.


38

5. Conjuga: del verbo gero-is gerěre gessi gestum


Presente ind. act. Presente subj. act. Pret. Perf. Activo Pret. imper. ind. Pas. Pret. Plusc. ind. act.

Ego ………… ..………… ………… …………..… …..…………

Tu ………… ..………… ………… …………..… …..…………

Is ………… ..………… ………... …………..… …..…………

Nos ………… ..………… ………… …………..… …..…………

Vos ………… ..………… ………… …………..… .….…………

Ei ………… ..………… ………… …………..… .….…………


Participios Infinitivos

Act. Pas. Act. Pas.

Presente --------------------

Perfecto ------------------

Futuro

6. Significado y tipo de oraciones que introducen:


Nam................................................................. Aut ....................................................

Neque ............................................................... Atque....................................................................

7. Evolución fonética, explicando los cambios

1) aurŭm

2) dixerŭnt

3) ficŭm

4) fŏntem

5) mětŭm

6) ouicŭlam

7) ploramus

8) sĭccare
Derivados patrimoniales Cultismos
octo
aurum
fumum
39

EJERCICIO VII
1. Analiza y traduce: Mientras Aníbal lucha en Italia, Escipión es enviado a Hispania.

Hannibal, qui suas copias in Italiam duxerat, cum Romanis pugnavit et hostium exercitus vicit. Interea ad

Hispaniam Publius Cornelius Scipio, filius Publii Scipionis, qui ibidem bellum gesserat, mittitur. Is

Carthaginem capit, in qua omne aurum et argentum et belli apparatum Carthaginenses habebant.

NOTAS: copiae-arum: tropas; interea: mientras tanto; Publius Cornelius Scipio Publio Cornelio Escipión; Publii
Scipionis de Publio Escipíon; ibídem allí mismo; Carthago-inis: Cartagena; apparatum-i: equipo, material.

2. Análisis morfológico:
Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado
exercitus

qua

omne

Categoría Persona Número Tiempo Modo Voz Conjugación Enunciado Significado


gesserat

mittitur

habebant

2. Traducir a latín: Los buenos ciudadanos(cives) aman la paz y odian(oderunt) las guerras.

3. Declina:

N copia ................. N filius ................ N hostis .............. ego

V............... ................. V ………. ................ V …….…... .............. -

Ac……...…. ................ Ac ………. ................ Ac ……...…. .............. ..............

G copiae ................. G filii ................ G hostis .............. ..............

D……...…. …...…..… D ………. ................ D ……....…. .............. ………..

Ab……...…. ….......….. Ab ………. ................ Ab ……..…. .............. ………..


40

4. Conjuga: del verbo gero-is-ěre gessi gestum

Pres. ind. act. Pres. subj. pas. Fut. imper. act. Pret. perf. ind. activo Pret. plusc. ind. act.

Ego ………… ..………… ….….…….… .….………..… …..…..………

Tu ………… ..………… ….………..… …..………..… …..…..………

Is ………… ..………… ….………..... …..………..… …..…..………

Nos ………… ..………… …….……..… …..………..… …..…..………

Vos ………… ..………… …….….....… …..………..… .….…..………

Ei ………… ..………… …….….....… …..………..… .….…..………

Participios Infinitivos

Act. Pas. Act. Pas.

Presente --------------------

Perfecto ------------------

Futuro

5. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Quod 1) ........................................................... 2) ........................................................................... 3)


......................................................................

6. Evolución fonética, explicando los cambios:

sŏmnŭm

iuncŭm

positionem

clamant

capŭt

Derivados patrimoniales Cultismos


somnum
clamare
facere
noctem
ferrum
mensam
41

EJERCICIO VIII
1. Analiza y traduce: César manda al legado Tito Labieno y distribuye su ejército para hacer frente a los
galos

Cognita hac re, Caesar Titum Labienum legatum 1 in Treveros2, qui proximi flumini Rheno3

sunt, cum equitatu4 mittit. Huic mandat ut Belgas adeat atque in officio 5 contineat6,

Germanosque, si navibus flumen transire conentur7, prohibeat8. (Caes. B.G. III, 11, 1-2)

NOTAS: 1 el legado Tito Labieno; 2 tréveros (pueblo celta); 3 río Rhin; 4 caballería; 5 obligación, deber; 6 mantenga,
contenga; 7 intentasen; 8 cerrase el paso, impidiese.

2. Análisis morfológico:

Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

flumini

huic

Categ. Persona Número Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado

mandat

prohibeat

1. Declina:

N Belga ................. N legatus ................ N navis .............. tu

V............... ................. V ………. ................ V …….…... .............. -

Ac……...…. ................ Ac ………. ................ Ac ……...…. .............. ..............

G Belgae ................. G legati ................ G navis .............. ..............

D……...…. …...…..… D ………. ................ D ……....…. .............. ………..

Ab……...…. ….......….. Ab ………. ................ Ab ……..…. .............. ……..

2. Traducir a latín: La caballería de César cruza el río Rhin por un largo puente.
42

3. Conjuga: del verbo mitto-is-ěre misi missum

Pres. ind. act. Pres. subj. act. Pret. Imp. ind. pas Pret. perf. ind. act. Pret. plusc. ind. act.

Ego ………… ..………… …….…..… .….………..… …..…..………

Tu ………… ..………… ………...… …..………..… …..…..………

Is ………… ..………… ………...... …..………..… …..…..………

Nos ………… ..………… ………...… …..………..… …..…..………

Vos ………… ..………… ………...… …..………..… .….…..………

Ei ………… ..………… ………...… …..………..… .….…..………

Participios Infinitivos

Act. Pas. Act. Pas.

Presente --------------------

Perfecto ------------------

Futuro

5. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Ubi .......................................................... Sed.......................................................................

Dum ............................................................ Si .........................................................................

6. Evolución fonética, explicando los cambios

a. filiŭm

b. flammas

c. fŏcŭm

d. uěntŭm

e. sagĭttam

Derivados patrimoniales Cultismos


pluviam
sagittam
fumum
focum
43

EJERCICIO IX
1. Analizar y traducir: Los helvecios intentaban invadir la Galia por territorios romanos. Tras estas noticias,
César reclutó dos legiones.

C. Iulius Caesar, post consulatum, in Gallia provinciā proconsul fuit. Interea Helvetii per provinciam

nostram iter facere volebant, ut Galliam occuparent. His nuntiis commotus, Caesar duas legiones

novas conscripsit, bellum gessit et hostes oppugnavit; mox tota Gallia a Caesare capta est.

Notas: interea mientras tanto; Helvetii-orum los helvecios; occupo 1 ocupar; nuntium-ii noticia; commotus conmovido
(part. perf. de commoveo); conscribo-is-ere-scripsi-criptum reclutar; gero-is-ere gessi gestum: llevar a cabo; oppugno 1
atacar.

2. Análisis morfológico:

Categoría caso Número Género Decl. Enunciado Significado

provinciā

nuntiis

legiones

Categoría Pers. Núm. Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado

volebant

occuparent

capta est

3. Declina:

N nostra ................. N bellum ................ N iter (neutro).............. ego

V ............... ................. V ………. ................ V …….…... .............. -

Ac ……...…. ................ Ac ………................. Ac ……...…. .............. .............

G nostrae ............. ... G belli ................ G itineris .............. .............

D ……...…. …...…..… D ………. ................ D ……....…. .............. ……….

Ab ……...…. ….......….. Ab ………. ................ Ab ……..…. .............. ……….

4.Traducir a latín : Cuando Paris raptó a Helena, muchos hombres navegaron desde Grecia a Troya.
44

5. Conjuga: del verbo facio-is-ěre feci factum

Pres. ind. act. Fut. imperf. ind Pret. imper. ind. pas Pret. perf. ind. activo Pret. plusc. subj. act.

Ego ………… ..………… ….….…….… .….………..… …..…..……


Tu ………… ..………… ….………..… …..………..… …..…..……
Is ………… ..………… ….………..... …..………..… …..…..……
Nos ………… ..………… …….……..… …..………..… …..…..……
Vos ………… ..………… …….….....… …..………..… .….…..……
Ei ………… ..………… …….….....… …..………..… .….…..……
Participios Infinitivos

Act. Pas. Act. Pas.

Presente --------------
Perfecto ------------
Futuro

6. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Quod 1) .................................................................................... 2)
..................................................................................... 3) ......................................................................

Ut + indicativo : .................................................. / .......................................................................

+ subjuntivo : .................................................. / ........................................................................


..................................................................................... / ...............................................................................

Cum preposición: …….……..….; nexo: indic: ..........................................................................................


subj:...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

7. Evolución fonética, explicando los cambios

1. lŭcrare

2. apiculam

3. cěrtŭm

4. clamat

5. cannŭm
45

EJERCICIO X
1. Analiza y traduce: Tras la muerte de César, Bruto marcha de Roma a Atenas.

Caesar a coniuratis interficitur. Post Caesaris mortem Brutus Romā discessit et Athenas

nauigauit ut ciuibus orationem haberet. Postquam Brutus e theatro exiit, omnes iuuenes, qui

uerbis eius conmouebantur, eum circumstabant. Brutus multos dies Athenis mansit.

NOTAS: interficio-is-ere: matar; Brutus-i: Bruto; discedo-is-ere discessi discessum: marcharse; orationem habere:
pronunciar un discurso; uerbum-i: palabra;conmoueo-es-ēre: conmover; circumsto-as-are: rodear, maneo-es-ere mansi
mansum: permanecer.

2. Análisis morfológico:

Categoría Caso Número Género Decl. Enunciado Significado

theatro

omnes

eius

Categoría Persona Número Tiempo Modo Voz Conj. Enunciado Significado

nauigauit

conmouebantur

circumstabant

3. Declina:

N ciuis uerbum mors tu


V ---
Ac
G ciuis verbi mortis
D
Ab

4. Poner en latín: Los niños y las niñas ven a los soldados que caminan hacia Roma
46

5.Conjuga: del verbo maneo-es-ēre mansi mansum: permanecer.

Presente ind. pas. Fut. ind. activo. act Pres. subj. act. Pret. perf. ind. act. Pret. plus. subj. act.
ego

tu

is

nos

uos

ei
Participios Infinitivos

Act. Pas. Act. Pas.

Presente --------------------

Perfecto ------------------

Futuro

6. Significado y tipo de oraciones que introducen:

Aut ................................................................. Neque .....................................................................

Quod 1) ......................................................... 2) .......................................................................... 3)


......................................................................

Ut + indicativo : ............................................... / ....................................................................

+ subjuntivo : 1)......................................................../2) ..............................................


3)........................................................................ 4) ........................................................

Cum preposición: …….……..….; nexo: indic: ............................................................................. subj:


1)............................................................................................................................................

2)......................................................................3)...........................................................................

7. Evolución fonética, explicando los cambios:

I.filiam
II.flammas
III.mŏrtem
IV.multos
V.pectŭ
47

VERBOS DEPONENTES. EJERCICIOS


o Los verbos deponentes activos, que en latín se conjugan en voz pasiva, pero que en español
se traducen en voz activa.
Se conjugan igual que un verbo normal y se reconocen fácilmente porque, al dar su enunciado, la
primera forma termina en -r: en el enunciado se dan formas pasivas, pero el significado español es
activo. Algunos ejemplos de verbos deponentes activos:
CONJUGACIÓN 1º Per. Pres. I. 2ª Per. Pres. I. Inf. Pres. 1ª Per. Pret. Perf. Sdo.
1.ª miror miraris mirari, miratus sum «admirar»
2.ª vereor vereris vereri veritus sum «temer»
3ª loquor loqueris loqui locutus sum «hablar»
porficiscor proficisceris proficisci profectus sum «partir»
sequor sequeris sequi secutus sum «seguir»
mixta: patior pateris pati passus sum «sufrir», «soportar»,
4.ª potior potiris potiri potitus sum «apoderarse de» (+ abl.)

o Los verbos semideponentes son los que solo tienen deponente la mitad de su conjugación:
esta mitad es la correspondiente a los tiempos de perfecto, que en latín se conjugan en voz
pasiva y en español se traducen en activa. Los más comunes son:

 fido, fidis, fidere, fisus sum «confiar»


 confido, confidis, confidere, confisus sum «confiar»
 fio, fis fieri factus sum «llegar a ser»

EJEMPLOS: Legatus exercitum sequitur: El legado sigue al ejército.


S/N CD/AC V

Equitatus cum auxiliis ex oppido proficiscebatur: La caballería marchaba del campamento con las
tropas de refuerzo.
Dux militibus praemia pollicitus est: El general prometió recompensas a los soldados .
Orta luce, profecti sumus: Al salir la luz (el sol) partimos.
Dux, hortatus suos, e castris profectus est: El general, habiendo exhortado a los suyos, salió del
campamento.

EJERCICIOS: Di si el verbo es deponente, semideponente o normal

Arbitror - arbitraris - arbitrari - arbitratus sum - arbitratum - Creer


Audeo - es - ere - ausus sum - ausum: atreverse
Conor - conaris - conari - conatus sum - conatum - Intentar
Credo -is -ere credidi credtium creer.
Fido - is - ere - fisus sum - fisum: confiar
Gradior - gradieris - gradi - gressu sum - gessum - Dirigirse, irse, marchar
Hortor - hortaris - hortari - hortatus sum - hortatum - Animar
Loquor - loqueris - loqui - locutus sum - locutum = Hablar
Morior - morieris - mori - mortuus sum - mortuum - Morir
Narro-as-are-avi-atum -Narrar
Nascor - nasceris - nasci - natus sum - natum - Nacer
Sequor - sequeris - sequi - secutus sum - secutum - Seguir
Soleo - es - ere - solitus sum - solitum: soler, acostumbrar
Utor - uteris - uti - usus sum - usum - Utilizar, servirse de.
Venio-is-ire-veni-ventum-Venir.
48

EJERCICIOS SOBRE EL PARTICIPIO O ABLATIVO ABSOLUTO


El participio absoluto: se trata de una construcción adverbial formada por un participio en caso
ablativo y un núcleo o sujeto en caso ablativo. Suele ir algo desligada de la frase (entre comas), y
tiene un valor temporal, causal, etc.: Regnante Tarquinio, Pythagoras in Italiam venit.
Las traducciones pueden ser:
Reinando Tarquínio, Pitágoras llegó a Italia.
Cuando reinaba Tarquinio, Pitágoras llegó a Italia.
En reinando Tarquinio, Pitágoras llegó a Italia.
Cuando se esperaría un participio del verbo ser, este no se expresa, al no existir, por lo que la
construcción queda formada por un sujeto y un atributo, ambos en ablativo. En este caso no procede
hablar de PARTICIPIO ABSOLUTO, sino de ABLATIVO ABSOLUTO.
Me puero, Caesar consul fuit.
Siendo yo niño, César fue cónsul.
Este giro se usa a la hora de citar a los dos cónsules, cuyos nombres aparecen sin nexo expreso:
Caesare Bibulo consulibus,
Siendo cónsules César y Bíbulo.

Teniendo en cuenta los participios del verbo duco-is-ere duxi ductum


Act. Pas.

Presente ducens-ntis que conduce --------------------

Perfecto ------------------ ductus-a-um conducido

Futuro ducturus-a-um que va a conducir ducendus-a-um que va a ser conducido

 Traduce las siguientes expresiones:


Hostibus ad proelium ductis, dux laetus erat.
Ducente Pompeio, Romani piratas vicerunt.
Ducentibus regibus, Roma Latinos vicit.
Ducto ad carcerem hoste, dux anxius non erat.
(Notas: hostis-is. enemigo; proelium-ii combate; carcer-eris cárcel; dux ducis general; anxius-a-um:
preocupado; miles militis soldado; ipse él en persona)

 Forma el participio absoluto de las siguientes expresiones:


Conduciendo el general a los soldados, vencieron a los enemigos.

Conducidos los soldados por el general, los enemigos fueron vencidos.

Yendo él en persona a conducir a los soldados, todos estaban contentos.


49

TEXTOS CON PARTICIPIOS ABSOLUTOS

1. Ipse, conuentibus Galliae citerioris peractis, in Illyricum (Iliria) proficiscitur.

2. Perceptā oratione eorum, Caesar obsides imperat.

3. Iis adductis, arbitros inter ciuitates dat.

4. His confectis rebus conuentibusque peractis, in citeriorem Galliam reuertitur.

5. Circumitis omnibus hibernis, naues longas XXVIII instructas inuenit.

6. His rebus constitutis, Caesar ad portum Itium cum legionibus peruenit.

7. His adductis consolatus est Indutiomarum (Induciomaro).

8. Quā re cognitā, Caesar coercere Dumnorigem(Dumnórix) statuit.

9. Quā re nuntiatā, Pirustae (los pirustas) legatos ad eum mittunt.

10. Quā re nuntiatā, Caesar magnam partem equitatus mittit.

11. L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedit ab hibernis Caesar in Italiam.

12. Omnium impeditis animis, Dumnorix domum discedere coepit.


50

13. Intermissā profectione atque omnibus rebus postpositis, Caesar equitatum mittit.

14. Omni spe ademptā, principes Galliae sollicitare coepit.

15.His rebus gestis, ipse ad solis occasum naves solvit.

16. Vento intermisso, cursum non tenuit.

17. Ortā luce, sub sinistrā Britanniam conspexit.

18. Caesar, exposito exercitu, de tertia vigilia ad hostes contendit.

19. Crebris arboribus succisis, omnes introitus erant praeclusi.

20. Milites legionis septimae, testudine factā, locum ceperunt.

21. Milites eos ex silvis expulerunt, paucis vulneribus acceptis.

22. His rebus cognitis, ipse ad naves revertitur.

23. Maximā coortā tempestate, prope omnes naves in litus eiectae sunt.

24. His aliquantum itineris progressis, equites a Q. Atrio ad Caesarem venerunt.


51

TEXTOS SOBRE JULIO CÉSAR (ADAPTADOS DE DE VIRIS ILLVSTRIBVS VRBIS ROMAE)

71. César víctima de Sila: 1.C. Iulius Caesar, nobilissimā familiā natus, iam adulescens summā

fuit virtute. 2. Corneliam uxorem duxerat, cuius pater erat Sullae inimicus. 3.Cum Sulla

iussisset eum uxorem dimittere, Caesar tamen parere noluit. 4.Cum Sullae milites eum ad

mortem quaererent, Caesar, mutatā veste, ex Urbe exiit, et, quanquam aeger erat, diu latebris se

tegere coactus est. 5.Sulla tandem, Caesaris amicorum precibus victus, adulescenti ignovit

invitus: dixit enim multos in eo inesse Marios.

NOTAS: Sulla-ae: Sila (Líder del partido aristocrático, enemigo de la familia de César); Cornelia-ae: Cornelia (esposa
de César); Marius-ii: Mario (tío de César y enemigo acérrimo de Sila).

72. César y los piratas: 1.Caesar, mortuo Sullā, Rhodum ire constituit, ubi arti dicendi studere

cupiebat. 2. Sed in itinere a piratis captus est, mansitque apud eos quadraginta dies. 3. Cum

autem eius familiares postulatam pecuniam piratis attulissent, ab istis in litore relictus est.
52

4. Caesar liberatus in urbem proximam Miletum statim properavit; inde, paratis navibus,

adversus piratas celerrime navigavit. 5. Quorum classis partem delevit, partem cepit, ac de

piratis captivis supplicium sumpsit.

NOTAS: Rhodum-i: Rodas (isla griega); Miletus-i: Mileto (ciudad griega); Quorum "falso relativo": un relativo tra un
punto y aparte o seguido se traduce por un nexo y un pronombre demostrativo: "Y de ellos/pero de ellos" .

73. La ambición de César: 1.Iulius Caesar, cum quaestor fuit, in Hispaniam missus est;

cumque pauperem quemdam Alpium vicum transiret, quem eius comites superbe contemnebant,

Caesar dixit: “Utinam hic primus sim, potius quam Romae secundus!” 2. Cum vero in Hispania

Alexandri Magni videret imaginem, lacrimas fudit. 3. Causam quaerentibus amicis: “Nonne,

inquit, mihi idonea dolendi causa est, cum nihil memoriā dignum gesserim, quanquam eā sum

aetate, quā Alexander iam orbem terrarum ceperat?”

NOTAS: Alpes-ium: Alpes; Alexander Magnus: Alejandro Magno; dolendi causa: causa de dolor (gerundio); nihil
memoriā dignum: nada digno de memoria; eā aetate, quā: esta edad en la que...; orbem terrarum: el orbe de las tierras, o
sea, el mundo entero.

74. El consulado de César (59 a. C.):1.Cum consul fuit, collega ei datus est M. Bibulus, cui lex

agraria a Caesare lata non placebat. 2. Itaque Bibulus in forum venit ad legi obsistendum.

3. Tum magna fuit seditio: in caput Bibuli cophinus stercoris plenus coniectus est.
53

4. Tandem Bibulus, a Caesaris clientibus e foro expulsus, domi manere per reliquum anni

tempus coactus est. 5. Ita quidam homines faceti iure dicere potuerunt: “Ea quae eo anno

gesta sunt, non consulibus Caesare et Bibulo, sed Iulio et Caesare acta sunt.”

NOTAS: Bibulis: Bíbulo (colega de César en el consulado); facetus-i: chistoso, gracioso.

75. La conquista de las Galias (58-51 a. C.):1.Iulius Caesar, post consulatum, in Galliā

provinciā proconsul fuit. 2. Multa autem gessit novem annis quibus in imperio fuit: Galliam

totam occupavit; Germanos primus Romanorum oppugnavit et magnis affecit cladibus;

Britannos quoque vicit. 3. Quo in bello multa a Caesare egregia facta narrantur. 4. Cum

exercitus salutem fugā peteret, Caesar e manu militis fugientis scutum eripuit et in primam

aciem volans pugnam restituit. 5. In alio proelio, aquiliferum tergum vertentem ad pugnam

reduxit, hostesque dextra manu ostendens: “Quo tu abis? Hic sunt milites quibuscum

pugnamus.”

Notas: primus Romanorum. (C. Pvo) Fue el primero de los romanos...


54

76. La guerra civil (50-45 a. C.): 1. Caesar, qui in Gallia bellum conficiebat, constituit

alterum consulatum petere, quanquam Romā aberat. 2. Quod ei a senatu, Pompeio auctore, est

negatum. 3. Eā re commotus, in Italiam cum exercitu rediit, Romāque occupata, Brundisium

contendit, quo Pompeius consulesque fugerant. 4. Deinde, Caesar Thessaliam petiit, ubi

Pompeianos apud Pharsalum vicit. 5. Pompeium ipsum, in Aegyptum fugientem, rex

Ptolemaeus occidi iussit. 6.Deinde, Caesar in Pontum transiit, Pharnacemque, Mithridatis

filium, quattuor horis uno proelio superavit. 7. Quam victoriam celerrimam tribus verbis

memoravit: “Veni, vidi, vici.” 8. Denique in Africa Scipionem et Iubam, in Hispania Pompeii

ipsos liberos superavit. 9. Humana tamen fuit eius victoria, nam omnibus Pompeianis pepercit.

10. Cum in Urbem rediit, quinque triumphos egit.

NOTAS: Pompeius-ii: Pompeyo; Brundisium-ii: Brindisi (puerto de Italia); Tesalia-ae: Tesalia (región de Grecia); apud
Pharsalum: junto a Farsalia (lugar de Grecia); Aegyptus-i: Egipto; Ptolemaeus-i: Ptolomeo (rey de Egipto); Pontus-i:
reino del Ponto, junto al Ponto Euxino (mar Negro); Pharnax-acis: Farnaces, rey del Ponto; Mithridates-is: Mitrídates,
rey del Ponto; Scipio-onis: Escipìón, general romano; Iuba-ae: caudillo númida.
55

77. De la dictadura a la muerte (Idus de marzo del 44):1.Bellis civilibus confectis, Caesar,

dictator in perpetuum factus, superbe agere coepit. 2. Senatum ad se venientem sedens excepit;

cum M. Antonius, Caesaris in omnibus bellis comes, et tunc in consulatu collega, coronam,

insigne regum, in eius caput imponeret, non recusavit. 3. Itaque coniuratio a sexaginta viris,

Cassio et Bruto ducibus, contra eum facta est. NOTAS: Cassius: Casio; Brutus: Bruto.

Muerte de César. 4. Cum igitur Caesar Idibus Martiis in senatum venisset, coniurati eum

sedentem circumvenerunt. 5. Unus ex iis ad eum accessit eique manum attulit. 6. Deinde

Caesarem clamantem: “Vim quidem adhibes”, Cassius graviter vulnerat. 7. Paulo post, Caesar

aliud vulnus accepit. 8. Cum M. Brutum, quem filium habebat, inter coniuratos vidisset, dixit:

“Tu quoque, fili mi!” 9. Deinde, ubi animadvertit se circumventum esse undique, togā caput

obvolvit, atque tribus et viginti vulneribus acceptis, ante Pompeii statuam cecidit.

NOTAS: Idibus Martiis: en los idus de marzo (15 de marzo); Cassius: Casio; vis: fuerza, violencia; Brutus: Bruto.
56

MAPA DE LA GALIA EN EL S. I. A. CTO,


ANTES DE LA LLEGADA DE JULIO CÉSAR

En este mapa se ven los principales pueblos y ciudades de la Galia.


57

DE BELLO GALLICO I G A Y O J U L I O C É S A R

LA GUERRA DE LAS GALIAS - LIBRO I Guerra de helvecios y Ariovisto.


EL LIBRO PRIMERO recoge las campañas del año 58 contra helvecios y germanos. El propósito de César era la
justificar ambos conflictos, como una defensa de la Provincia Narbonense y de otros aliados. Aparentemente,
César no tenía previsto luchar contra los helvecios, pero supo aprovechar la oportunidad. Afirmaba que no se
podía tolerar que éstos se establecieran en un territorio tan próximo a la Narbonense, el de los santones, ¡ a
más de doscientos kilómetros de la provincia! Para la mentalidad romana era motivo más que suficiente. Dos
rápidas acciones le bastaron para destrozar su ejército y obligarles a rendirse. César los devolvió a su territorio
original para que siguieran actuando como dique de contención frente a la presión germana.
Una llamada de auxilio del heduo Diviciaco, amigo fiel de Roma, permitió enlazar una campaña con otra. Las
luchas por la supremacía en la Galia habían aupado al mayor escalafón al germano Ariovisto, que
rápidamente había sometido a aliados (arvernos y sécuanos) y a enemigos (heduos), y ahora amenazaba con
desestabilizar toda la Galia. Seguramente existió entonces un exceso de dramatismo, pero cierto es que César
reconoció como grave el problema de Ariovisto, a quien un año antes no había tenido problema de nombrar
con el título de amigo y aliado del Pueblo Romano. Sea como fuere, César respondió presto a la llamada de
Diviciaco y, en una batalla memorable, obligó a los germanos a cruzar de nuevo el Rin.
Antes de la batalla final, César hubo de hacer frente a una grave crisis: su ejército se encontraba atenazado
por el miedo que provocaban aquellos bárbaros. Sus habilidades oratorias le sirvieron para salir airoso del
paso. No obstante, en el relato, cargó contundentemente contra los jóvenes aristócratas que formaban su
séquito y, en contraposición, alabó a oficiales y soldados, perfilando la imagen de ejército que quería.

1 Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam

qui ipsorum linguā Celtae, nostrā Galli appellantur. Hi omnes linguā, institutis, legibus inter se

differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit.

Notas: institutis: costumbres; dividit: separa;

Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae

longissime absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos

animos pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum

continenter bellum gerunt.

Notas: a cultu…; son los más alejados del refinamiento y civilización de la provincia; ad effeminandos
animos para ablandar los espíritus; pertinent: sirven
58

Quā de causā Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum

Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.

La parte que hemos dicho que ocupan los galos comienza del río Ródano, confina con el Garona, el Océano y
el país de los belgas; por el de los secuanos y helvecios toca en el Rin, inclinándose al Norte. Los belgas
toman su principio de los últimos límites de la Galia, dilatándose hasta el Bajo Rin, mirando al Septentrión y
al Oriente. La Aquitania entre Poniente y Norte por el río Garona se extiende hasta los montes Pirineos, y
aquella parte del Océano que baña a España.

2 Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is M. Messala, [et P.] M.

Pisone consulibus regni cupiditate inductus coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit ut

de finibus suis cum omnibus copiis exirent: perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius

Galliae imperio potiri.

Notas: en el consulado de M. Mesala y M. Pisón; civitati: nación; perfacile ese: (dicen) que es muy fácil; potior:
apoderarse de (regie ablativo)

Id hoc facilius iis persuasit, quod undique loci naturā Helvetii continentur: una ex parte flumine

Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis dividit; altera ex parte monte

Iurā altissimo, qui est inter Sequanos et Helvetios; tertiā lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui

provinciam nostram ab Helvetiis dividit.

Notas:altissimo: muy profundo/alto. Iura: monte Jura; lacu L.: Lago Leman
59

Por esta causa tenían menos libertad de hacer correrías, y menos comodidad para guerrear contra sus
vecinos; cosa de gran pena para gente tan belicosa. Además que para tanto número de habitantes, para la
reputación de sus hazañas militares y valor, les parecía estrecho su territorio, de doscientas cuarenta millas de
largo, con ciento ochenta de ancho .

3 His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt1 ea quae ad proficiscendum

pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam maximum numerum coemere, sementes

quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et

amicitiam confirmare. Ad eas res conficiendas2 biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium

annum profectionem lege confirmant. Ad eas res conficiendas2 Orgetorix deligitur. Is sibi

legationem ad civitates suscipit.

Notas: 1 constituerunt...comparare... coemere....facere...confirmare, 2 Ad eas res conficiendas para realizar estos planes

De camino persuade a Cástico, secuano, y al heduo Dumnórix, hermano de Diviciaco, con la idea de conseguir la
hegemonía de toda la Galia.

IV. Luego que los helvecios tuvieron por algunos indicios noticia de la trama, condenan a muerte a Orgetórix.

V. Sin embargo deciden seguir adelante con su plan y ponen fuego a todas sus ciudades, que eran doce, y a cuatrocientas
aldeas con los demás caseríos; queman todo el grano, salvo el que podían llevar consigo, e inducen a sus vecinos los
rauracos, tulingos, latobrigos y a los boyos.

6 Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum per Sequanos, angustum

et difficile, inter montem Iuram et flumen Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur, mons

autem altissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent; alterum per provinciam

nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Helvetiorum et Allobrogum,
60

qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit isque non nullis locis vado transitur. Extremum oppidum

Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Geneva. Ex eo oppido pons ad Helvetios

pertinet.

Notas: Sequani-orum secuanos; Iura-ae: Jura (monte); Rhodanus-i Ródano (Río); Allogroges-um: alóbroges (pueblo
galo); Genava: Ginebra

Daban por hecho que, o ganarían a los alóbroges, o los obligarían por fuerza a franquearles el paso. Aparejado todo
para la marcha, señalan el día fijo en que todos se debían congregar a las riberas del Ródano. Era éste el 28 de marzo en
el consulado de Lucio Pisón y Aulo Gabinio.

VII Informado César de que pretendían hacer su marcha por nuestra provincia, parte aceleradamente de Roma; y
encaminándose a marchas forzadas a la Galia Ulterior, se planta en Ginebra. Da luego orden a toda la provincia de
aprestarle el mayor número posible de milicias, pues no había en la Galia Ulterior sino una legión sola. Manda cortar el
puente de junto a Ginebra. Cuando los helvecios supieron su venida, le envían embajadores para pedirle permiso para
pasar por la provincia. César no lo juzgaba conveniente, pero por dar lugar a que se juntasen las milicias provinciales,
respondió a los enviados: «que tomaría tiempo para pensarlo".

8 Interea eā legione quam secum habebat militibusque, qui ex provinciā convenerant, a lacu

Lemanno1, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis

dividit, milia passuum XVIIII murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. Eo opere

perfecto praesidia disponit, castella communit, quo2 facilius, si se invito transire conentur,

prohibere possit. Notas: 1 Lemannus-i Lemán (lago); 2 ; quo (con subj.) valor final: "para que"

Llegado el plazo señalado a los embajadores, les responde que no puede permitirles el paso por la provincia. Los
helvecios, viendo frustrada su pretensión, intentan vadear el Ródano, siendo rechazados. IX. Quedaba sólo el camino por
los secuanos; llaman al heduo Dumnórige para atraersea los secuanos, con quienes podía él mucho; y era también afecto
a los helvecios, por estar casado con mujer de su país. Éste logra que los secuanos dejen pasar a los helvecios por sus
tierras, dando y recibiendo rehenes para que los secuanos no estorben la marcha, y que los helvecios la ejecuten sin
causar daño ni mal alguno.
61

10 Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrum Sequanorum et Haeduorum iter in

Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium finibus absunt, quae civitas est in provinciā. Id

si fieret, intellegebat magno cum periculo provinciae futurum ut homines bellicosos, populi

Romani inimicos, locis patentibus maximeque frumentariis finitimos haberet.

Notas: Haedui: heduos; Santones: santones; Tolosates: tolosates.

Por estos motivos, dejando el gobierno de las fortificaciones hechas a su legado Tito Labieno, él mismo en persona a
grandes jornadas vuelve a Italia, donde alista más legiones; desde allí conduce su ejército a los alóbroges; de los
alóbroges a los segusianos, que son los primeros del Ródano para allá fuera de la provincia.

11 Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines

pervenerant eorumque agros populabantur. Haedui, cum se suaque ab iis defendere non possent,

legatos ad Caesarem mittunt rogatum1 auxilium: Notas: 1 rogatum (supino con valor final) "para pedir".

Alóbroges y heduos se quejan ante César de la agresión de los helvecios, habiendo sido siempre tan leales a los romanos.
César no quiso aguardar a que los helvecios, después de una desolación general de los países aliados, llegasen sin
contraste a los santones.

12 Flumen est Arar1, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, incredibili

lenitate, ita ut oculis in utram2 partem fluat iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus

iunctis transibant. Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum

Helvetios id flumen traduxisse, Notas: 1 Arar: Arar (río); 2 a cuál de las dos (partes).
62

quedando de éste la cuarta sola, sobre la medianoche moviendo con tres legiones, alcanzó aquel trozo, que aún estaba
por pasar el río, y acometiéndolos en el mayor calor de esta maniobra, deshizo una gran parte de ellos; los demás
echaron a huir, escondiéndose dentro de los bosques cercanos. Éste era el cantón Tigurino, uno de los cuatro (17) en que
está dividida toda la Helvecia, y aquel mismo que, habiendo salido solo de su tierra en tiempo de nuestros padres, mató al
cónsul Lucio Casio y sujetó su ejército a la ignominia del yugo. Así, o por acaso o por acuerdo de los dioses inmortales,
la parte del cuerpo helvético que tanto mal hizo al Pueblo Romano, ésa fue la primera que pagó la pena; con la cual
vengó César las injurias no sólo de la República, sino también las suyas propias; pues los tigurinos habían muerto al
legado Lucio Pisón, abuelo de su suegro, del propio nombre, en la misma batalla en que mataron a Casio.

13 Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem in Arari faciendum

curat atque ita exercitum traducit. Helvetii repentino eius adventu commoti cum id quod ipsi

diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos

ad eum mittunt; cuius legationis Divico1 princeps fuit, qui bello Cassiano2 dux Helvetiorum fuerat.

Is ita cum Caesare egit: Notas: 1 Divico-onis Divicón; 2 bello Cassiano en la guerra de Casio.

«que si el Pueblo Romano hacía paz con los helvecios, estaban ellos prontos a ir y morar donde César lo mandase y
tuviese por conveniente; mas si persistía en hacerles guerra, se acordase de la rota del ejército romano y del valor de los
helvecios. Que la sorpresa de un cantón sólo en sazón que los otros de la orilla opuesta no podían socorrerle, ni era
motivo para presumir de su propia valentía, ni para menospreciarlos a ellos; que tenían por máxima recibida de padre a
hijos confiar en los combates más de la fortaleza propia que no de ardides y estratagemas. Por tanto, no diese lugar a que
el sitio donde se hallaba se hiciese famoso por una calamidad del Pueblo Romano, y testificase a la posteridad la derrota
de su ejército».

14-29 (RESUMEN DEL FINAL DE LA CAMPAÑA CONTRA LOS HELVECIOS)


Tras la batalla, los romanos construyeron un puente sobre el Arar para perseguir a los demás helvecios y estos enviaron
una embajada liderada por Divicón, pero las negociaciones fracasaron. Los romanos mantuvieron su persecución
durante quince días hasta que tuvieron problemas de suministros. Aparentemente, Dúmnorix estaba haciendo todo lo
posible por retrasar la llegada de estos suministros, por lo que los romanos abandonaron la persecución y se dirigieron
hacia la fortaleza hedua de Bibracte. La suerte había cambiado y los helvecios comenzaron a perseguir a los romanos,
hostigando a su retaguardia. César escogió una colina cercana para plantar batalla y las legiones romanas se detuvieron
para enfrentarse a sus enemigos. En la Batalla de Bibracte las legiones aplastaron a sus oponentes y los helvecios,
derrotados, ofrecieron su rendición, a lo que César accedió. Sin embargo, 6.000 hombres del clan helvecio de los
verbigenos huyeron para evitar ser capturados. Bajo órdenes de César, otras tribus galas capturaron y trajeron a los
fugitivos, que fueron ejecutados. Los que se habían rendido recibieron la orden de regresar a sus tierras para
reconstruirlas y organizar la provisión de suministros para alimentar a las legiones, puesto que eran un recurso muy útil
como tapón entre los romanos y otras tribus del norte para permitir que migrasen a otra parte. En el campamento
helvecio capturado se encontró un censo escrito en griego: de un total de 368.000 helvecios, de los cuales 92.000 eran
hombres sin discapacidades, solamente 110.000 sobrevivieron para regresar a sus hogares.
63

30-FINAL DEL LIBRO I LLEGADA DE LOS SUEVOS


Tras la victoriosa campaña, varios aristócratas galos acudieron a felicitar a César por su victoria. En esta reunión los
delegados se quejaron de que, debido a las luchas entre los heduos y los arvernos, estos últimos habían contratado a un
gran número de mercenarios germánicos. Los mercenarios, liderados por Ariovisto, rey de los suevos, habían traicionado
a los arvernos y tomado como rehenes a varios de los hijos de los aristócratas galos. Además, habían recibido refuerzos,
con lo que la situación estaba descontrolándose. Entonces, César mandó emisarios a Ariovisto, proponiéndole una
reunión, para discutir el asunto, pero Ariovisto se negó. César se enteró de que Ariovisto amenazaba con tomar Vesontio,
la principal ciudad de los secuanos, una plaza fortificada fácil de defender, por lo que este marchó con sus legiones e
impidió que fuera tomada. En Vesontio, los soldados de César comenzaron a temer a los germanos, a excepción de la
legión décima, en la que César confiaba, pero este temor se disfumó cuándo Ariovisto le pidió a César una entrevista,
bajo la condición de que ambos bandos llevaran únicamente jinetes, de manera de ser difícil preparar una emboscada.Al
llegar el día señalado, César y Ariovisto se entrevistaron, pero la reunión fue inútil, ya que la caballería de Ariovisto
atacó a la romana en el medio de la entrevista, por lo que César se retiró. Tras el fracaso de las negociaciones, César
ubicó sus legiones en dos campamentos, uno de los cuales fue atacado sin éxito por la caballería de Ariovisto, tanto al
construirse como al instalarse las tropas. César preguntó a los prisioneros por qué Ariovisto no atacaba, y estos
respondieron que era porque su religión no les permitía entablar combate antes de la luna llena.Aprovechando la
desventaja psicológica de los germanos, César marchó con sus legiones hacia el campamento enemigo y se alzó con el
triunfo. Conocida ésta victoria al otro lado del Rin, los suevos desistieron de cruzar el río y seguir conquistando la Galia.

EL LIBRO SEGUNDO está consagrado a la campaña contra los belgas (57 a. C.). En cierto
modo, forma una unidad con el tercero, toda vez que ambos relatan la generalización de la guerra
hasta la pacificación aparente. No obstante, hay diferencias sustanciales: este libro se encuentra
centrado por completo en la figura de César, en tanto que el tercero el general comparte el
protagonismo con sus lugartenientes, debido a la multiplicación de los frentes.
Al disponer que sus tropas invernasen en mitad de la Galia, el procónsul estaba dando a entender que
había llegado para quedarse. La formación de una coalición belga contra él se hizo inevitable, y una
vez más César precipitó los acontecimientos: penetró en territorio belga e hizo cundir el pánico. Sólo
hubo de vencer la resistencia tenaz de los nervios, a los que diezmó, y de los atuátucos, que pagaron
muy caro su intento de engañarle. Entretanto, el hijo menor de Craso se encargaba de la costa oeste.
Concluida la campaña contra los belovacos, César despachó a Roma un despacho triunfalista y
exagerado: la Galia estaba pacificada. Esto le valió una supplicatio de quince días, un honor nunca
concedido hasta entonces. Sabía que la información podría ser precipitada, pero se aseguraba su
continuación en el campo de batalla galo pues cada nuevo estallido de violencia sería considerado
como un acto de rebelión a Roma que debería ser castigado.
La situación en Roma no era menos importante. En el curso de este año se había producido un
acercamiento de Pompeyo y sus adversaros políticos, que habían recrudecido sus ataques contra la
legislación cesariana. César maniobró con presteza, entrevistándose primero con Craso en Rávena e,
inmediatamente después, concertando una reunión con ambos y Pompeyo en Luca. De resultas de
ésta, se reforzó la coalición: Pompeyo y Craso serían cónsules en el 55, tras lo cual el primero
recibiría las dos provincias hispanas por cinco años y el segundo obtendría Siria, en tanto que a César
se le renovaba su mandato en la Galia por otros cinco años (con la cláusula adicional de que no se
podría plantear la asignación de sus provincias hasta el 1 de marzo del año 50).
64

DE BELLO GALLICO, III ET IV


Textos seleccionados del trabajo realizado por el grupo Suo More de Albacete. Componentes: Alfredo Alcahut
Utiel, Cecilia García Pascual, Eloy Garrido Cambronero, Carmen Roldán Ibáñez.

EL LIBRO TERCERO desplaza el teatro de operaciones al oeste, donde se desarrollaban las luchas
contra los vénetos y otros pueblos del noroeste, al tiempo que se consolidaba la Aquitania. Fue un año
denso en acontecimientos, pero parece que César, obsesionado con brillar en solitario, escatimó
méritos a sus legados debido a la excepcional brevedad del texto. Incluso se llega a producir en el
lector la impresión de que era él, desde la lejanía, quien ganaba las batallas. Una vez pacificada la
Galia, las miras estaban puestas en Britania. Con este fin, César dispuso que sus tropas invernasen en
el oeste.

Texto 1 César envía a Galba a vigilar el camino de los Alpes

Cum in Italiam proficisceretur Caesar, Servium Galbam cum legione XII et parte equitatus in

Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui a finibus Allobrogum et lacu Lemanno et flumine

Rhodano ad summas Alpes pertinent. Causa mittendi fuit quod iter per Alpes (…) patefieri

volebat. (Caes. B.G. III, 1, 1-2)

Notas: Proficiscor: partir; Servium Galbam: Servio Galba; Nantuates, Veragros Sedunosque: nantuates, veragros y
sedunos (pueblos galos); Allobrogum: de los alóbroges (pueblo galo); Lemanno: lago Lemán; causa mittendi: causa del
envío.

Texto 2 Situación de Galba tras la noticia de una sublevación de pueblos sometidos

His nuntiis acceptis, Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque plene essent perfectae

neque de frumento reliquoque commeatu satis esset provisum, quod, deditione factā obsidibusque

acceptis, nihil de bello timendum -esse- existimaverat (…), sententias exquirere coepit. (B.G. III, 3, 1)

Notas: hibernorum campamentos de invierno; essent perfectae estuviesen terminados; commeatu víveres; satis esset
provisum hubiese bastante provisión; timendum –esse- había que temer; exquirere coepit comenzó a pedir.
65

Texto 3 El ejército de Galba lucha contra los galos sublevados, más numerosos que ellos

Nostri, primo, integris viribus, fortiter repugnare neque ullum frustra telum ex loco superiore

mittere, ut quaeque pars castrorum nudata defensionibus premi videbatur, eo occurrere et auxilium

ferre: sed hoc superari, quod, diuturnitate pugnae hostes defessi, proelium excedebant, alii integris

viribus succedebant. (Caes. B.G. III, 4, 2-3)

Notas: ullum… telum premi videbatur ningún dardo (disparo); parecía ser apremiada; mittere occurrere ferre superari
infinitivos históricos (traducir por pret., imperfecto); eo allí.

Texto 4 Tras unos combates en los que parece haberse estabilizado la situación, surge un nuevo
enfrentamiento

His rebus gestis, cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliam existimaret, superatis Belgis,

expulsis Germanis, victis in Alpibus Sedunis, atque ita, inita hieme, in Illyricum profectus esset

quod eas quoque nationes adire et regiones cognoscere volebat, subitum bellum in Gallia coortum

est. (Caes. III, 7, 1-2) Notas Sedunis los sedunos; omnibus de causis=de omnibus causis; in Illyricum hacia Iliria;
profectus esset hubiese partido, había partido; coortum est se originó.

Texto 5 César distribuye su ejército para hacer frente a los galos (Caes. B.G. III, 11, 1-2)

Itaque Titum Labienum legatum in Treveros, qui proximi flumini Rheno sunt, cum equitatu mittit.

Huic mandat –ut- Remos reliquosque Belgas adeat atque in officio contineat, Germanosque, qui

auxilio a Gallis arcessiti dicebantur, si per vim navibus flumen transire conentur, prohibeat

Notas: Titum Labienum legatum el legado Tito Labieno; in Treveros contra los tréveros; Remos los remos; adeat (del
verbo adeo-is-ire); Germanosque…prohibeat; arcessiti dicebantur se decía que habían sido llamados.
66

Texto 6 Descripción de las naves de los enemigos (Caes B.G. III,13 1-3)

Namque ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant: carinae aliquando planiores

quam nostrarum navium, quo facilius vada ac decessum aestus excipere possent; prorae admodum

erectae atque item puppes, ad magnitudinem fluctuum tempestatumque accommodatae.

Notas: carinae quillas; aliquando algo; quo para que; más fácilmente facilius; vada (vadum-i) vados, bajíos; prorae proas;
puppes popas.

Texto 7 Los bárbaros huyen al ver la situación perdida (Caes. B.G. III, 15, 2-3)

Quod postquam barbari fieri animadverterunt, expugnatis compluribus navibus, cum ei rei nullum

reperiretur auxilium, fugā salutem petere contenderunt. Ac, iam conversis in eam partem navibus

quo ventus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas exstitit, ut se ex loco movere non possent.

Notas: quod (falso relativo, sujeto de fieri); nullum… auxilium (suj. de reperiretur), fugā salutem petere buscar la
salvación en la huida; in eam partem quo hacia aquella parte hacia donde.

Texto 8 Los galos, al mando de Viridóvix, se unen frente a los romanos (Caes. B.G. III, 17, 1-2)

Dum haec in Venetis geruntur, Quintus Titurius Sabinus cum iis copiis quas a Caesare acceperat

in fines Unellorum pervenit. His praeerat Viridovix ac summam imperii tenebat earum omnium

civitatum quae defecerant, ex quibus exercitum magnasque copias coegerat.

Notas: Venetis vénetos; Quintus Titurius Sabinus Quinto Titurio Sabino; Unellorum de los unelos; Viridovix Viridóvix.
67

Texto 9 Sabino envía a un espía galo para que suministre falsa información a los enemigos

Hac confirmatā opinione timoris, idoneum quendam hominem et callidum deligit, Gallum ex iis

quos auxilii causā secum habebat. Huic magnis praemiis pollicitationibusque persuadet uti ad

hostes transeat, et quid fieri velit edocet. Qui, ubi pro perfugā ad eos venit, timorem Romanorum

proponit (Caes. B.G. III, 18, 1-2)

Notas: quendam cierto, un tal; uti=ut; quid fieri velit qué quiere que se haga (inter. ind.); qui (falso relativo)

*Análisis morfológico de:

hominem

iis

deligit

praemiis

persuadet

velit

perfugā

** Ev. fonética de:

hominem

causa

hostes

venit

timorem
68

Texto 10 Sabino ataca a los galos. Descripción de la situación (Caes. B.G. III,19, 2-3)

Impeditis hostibus propter ea quae ferebant onera, subito duabus portis eruptionem fieri iubet.

Factum est opportunitate loci, hostium inscientiā ac defatigatione, virtute militum et superiorum

pugnarum exercitatione, ut ne unum quidem nostrorum impetum ferrent ac statim terga verterent.

Notas: propter ea onera quae ferebant; fieri iubet ordena que se haga; factum est se hizo; superiorum pugnarum
exercitatione por el ejercicio (experiencia) en anteriores combates; ut de modo que; ne…quidem ni siquiera; terga
verterent volvieron la espalda (se dieron media vuelta).

Texto 11 Victoria de los romanos. Crítica a los galos. (Caes. B.G. III, 19, 5-6)

Sic uno tempore et de navali pugnā Sabinus et de Sabini victoriā Caesar est certior factus,

civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam, ut ad bella suscipienda Gallorum alacer et

promptus est animus, sic mollis ac minime resistens ad calamitates perferendas mens eorum est.

Notas: est certior factus fue enterado; Titurio a (Sabino) Titurio; ad bella suscipienda para emprender guerras;ad
calamitates perferendas para soportar las desgracias.

Texto 12 Los galos buscan ayuda entre sus vecinos hispanos, expertos en tácticas romanas.

Mittuntur etiam ad eas civitates legati quae sunt citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae 1; inde

auxilia ducesque arcessuntur. Quorum2 adventu, magnā auctoritate et magnā hominum multitudine

bellum gerere conantur.(…). Hi, consuetudine populi Romani, loca capere 3, castra munire3,

commeatibus nostros intercludere3 instituunt. (Caes. B.G. III, 23, 3-6)

Notas: 1 de Aquitania (dativo) depende de finitimae; 2 falso relativo; 3 infinitivos que dependen de instituunt .
69

Texto 13 Ante la indecisión de los galos, Craso decide el ataque (Caes. B.G. III, 24, 5)

Hac re perspectā, Crassus, cum1 suā cunctatione atque opinione timoris2 hostes3 nostros milites4

alacriores ad pugnandum effecissent (…), cohortatus5 suos, omnibus cupientibus, ad hostium

castra contendit. Notas: 1 nexo; 2 “del temor”; 3 sujeto; 4 CD, depende de timoris;
5 deponente “habiendo animado”.

TEXTO 14 PROPUESTA A 2017


Traducción del siguiente texto: Usipetes y tencteros llegan al río Rin después de errar durante t
res años, forzados por los suevos.

In eādem causā fuerunt Usipetes et Tencteri , quos supra diximus, qui complures annos

Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen, agris expulsi et multis locis Germaniae

triennium vagati, ad Rhenum pervenerunt. (De Bello Gallico IV, IV)

1-causa : “situación”. 2-Usipetes, -um/ Tencteri, -orum : usipetes y tencteros, pueblos germánicos. 3-
complures annos: “durante muchos años”. 4- Suebi,-orum: suevos, pueblo germánico. 5- vis, vis :” violencia” .6-
ad extremum: locución adverbial, “al fin”.7- Germania, -ae : Germania. 8-triennium, -i: trienio, tres años. 9- Rhenus, -
i : el río Rin.
2. Análisis morfosintáctico del siguiente texto: (2 puntos)

a- Analiza sintácticamente el siguiente texto: (1)

In eādem causā fuerunt Usipetes et Tencteri, quos supra diximus, qui complures annos

Sueborum vim sustinuerunt.

b-
Enuncia las palabras en negrilla indicando, además del enunciado, género, nº, caso , si no es
verbo; si es verbo, además del enunciado de los tres temas, persona, nº y tiempo.(1)

3. Escribe una palabra patrimonial y un cultismo de cada una de las siguientes palabras latinas: (2 p)

fĭbram fabŭlam
70

EL LIBRO CUARTO se ocupa de la guerra contra los usípetes y los téncteros, y de dos breves
incursiones: una al otro lado del Rin y la segunda al sur de Britania (55 a. C.). El conflicto con los dos pueblos
transrenanos se debió a un efecto en cadena: cuando César expulsa de la Galia a los suevos de Ariovisto, éstos
desplazaron a su vez a usípetes y téncteros, que hicieron el camino inverso, aprovechando la debilidad de los
pueblos galos.La alarma de César estaba justificada: los invasores disponían de un nutrido ejército, con una
formidable caballería de asalto y además podrían provocar la insurrección de toda la Galia. César sofocó primero
los conatos de sublevación y después marchó contra los dos pueblos, a los que infligió una severísima derrota. Sin
dilación, César decidió cruzar el Rin, pero la expedición resultó poco gloriosa: dieciocho días saqueando y
destruyendo, pero sin entrar en combate con el grueso de las tropas germanas. Concluido esto, César dispuso una
nueva expedición a Britania.

Texto 1 Los germanos se mueven de sus fronteras (Ca. B.G. IV 1, 1-2)

Usipetes Germani1 et item Tenctheri2 magnā cum multitudine hominum flumen Rhenum

transierunt, non longe a mari quo Rhenus influit. Causa transeundi fuit quod, ab Suebis3 complures

annos exagitati, bello premebantur et agriculturā prohibebantur.

Notas: 1 los germanos usipetes ; 2 téncteros; 3 suevos.

Texto 2 Los ubios: situación y valoración (Caes. B.G. IV, 3, 3)

Ad alteram partem succedunt Ubii1, quorum fuit civitas ampla atque florens, ut est captus2

Germanorum3, et paulo sunt eiusdem generis ceteris4 humaniores, propterea quod Rhenum

attingunt multumque Gallicis sunt moribus adsuefacti 5.

Notas: 1 los ubios; 2 est captus se considera; 3 entre los germanos; 4 ceteris es el 2º término de la comparación; 5 ordenar
Gallicis moribus sunt adsuefacti.
71

Texto 3 Los galos han enviado embajadores a César (Caes. B.G. IV, 9, 1-2)

Legati haec se ad suos relaturos –esse- dixerunt et, re deliberatā, post diem tertium ad Caesarem

reversuros –esse-; interea ne propius se castra moveret petierunt. Ne1 id quidem Caesar ab se

impetrari2 posse dixit.

Notas: 1 ne quidem ni siquiera; 2 ab se impetrari pedírselo a él (ser pedido de él)

Texto 4 Descripción geográfica (Caes. B.G: IV, 10, 1-3)

Mosa1 profluit ex monte Vosego2, qui est in finibus Lingonum3, neque longius ab Oceano milibus

passuum LXXX in Rhenum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis4, qui Alpes incolunt, et

longo spatio per fines Nantuatum, Helvetiorum, Sequanorum, Mediomatricorum, Tribocorum,

Treverorum5 citatus fertur.

Notas: 1 (río) Mosa; 2 Montes Vosgos; 3 de los lingones; 4 lepontinos; 5 nantuates, helvecios, secuanos, medimátrices,
tribocos, tréveros.

Texto 5 Los enemigos, al ver el avance de César, intentan convencerle de que se detenga

Caesar1 cum ab hoste non amplius passuum XII milibus abesset, ut erat constitutum 2, ad eum

legati revertuntur; qui, in itinere congressi, magno opere ne longius progrederetur orabant. Cum id

non impetrassent, petebant uti3 ad eos equites qui agmen antecessissent praemitteret.

Notas: 1 ordenar cum Caesar…; 2 había sido acordado; 3 ut. (Caes. B.G.IV, 11 1-2)
72

Texto 6 Tras vencer a los enemigos sin sufrir bajas, César libera a los germanos fieles

Nostri ad unum omnes incolumes, perpaucis vulneratis, ex tanti belli timore, cum hostium

numerus capitum CCCCXXX milium fuisset, se in castra receperunt. Caesar iis quos in castris

retinuerat discedendi potestatem1 fecit. Illi, supplicia cruciatusque Gallorum veriti 2, quorum agros

vexaverant, remanere se apud eum velle dixerunt. His Caesar libertatem concessit.

Notas: 1 posibilidad de marcharse; 2 temiendo (participio de perfecto de vereor). (Caes. B.G. IV, 15, 3-5)

Texto 20 César decide atravesar el Rin construyendo para ello un puente

Itaque, etsi summa dificultas faciendi pontis1 proponebatur propter latitudinem, rapiditatem

altitudinemque fluminis, tamen id sibi contendendum 2 –esse- aut aliter non traducendum –esse-

exercitum existimabat. Rationem pontis hanc instituit.

Notas: 1 de construir un puente; 2 había de ser realizado por él (sibi dativo agente). (Caes. B. G. IV,17,2-3)
73

Texto 7 César decide marchar a Bretaña y solicita información de la isla (Caes. B.G. IV, 20, 4)

Itaque, vocatis ad se undique mercatoribus, neque 1 quanta esset insulae magnitudo, neque quae aut

quantae nationes incolerent, neque quem ussum belli haberent aut quibus institutis uterentur 2,

neque qui essent ad maiorum navium multitudinem idonei portus reperire poterat.

Notas: 1 neque… portus interrogativas indirectas que depeden de reperire poterat; 2 usar (rige ablativo).

Texto 8 Antes de ir con su ejército a Bretaña César envía a Voluseno a inspeccionar el terreno

Ad haec cognoscenda priusquam periculum faceret, idoneum esse arbitratus 1 C. Volusenum, cum navi

longā praemittit. Huic mandat ut, exploratis omnibus rebus, ad se quam primum 2 revertatur. Ipse cum

omnibus copiis in Morinos3 proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam traiectus.

Notas: 1 habiendo pensado (participio de verbo deponente);2 lo antes posible; 3 morinos (pueblo celta). (C. B.G. IV, 21, 1-3)
74

Texto 9 César decide zarpar hacia Bretaña. Primer avistamiento de los enemigos

His constitutis rebus, nactus1 idoneam ad navigandum tempestatem, tertiā fere vigiliā solvit equitesque in

ulteriorem portum progredi2 et naves conscendere2 et se sequi2 iussit. (…) Ipse horā diei circiter quartā

cum primis navibus Britanniam attigit atque ibi in omnibus collibus expositas hostium copias armatas

conspexit. Notas: 1 participio de verbo deponente; 2 infinitivos dependientes de iussit; (Caes. B.G. IV, 23, 1-2)

Texto 10 Se traba combate contra los británicos, que atacan los romanos conforme desembarcan

Pugnatum est1 ab utrisque2 acriter. Nostri tamen, quod neque ordines servare neque firmiter insistere

neque signa subsequi poterent atque alius aliā ex navi3 quibuscumque signis occurrerat se adgregabat,

magnopere perturbabantur. Notas: 1 impersonal "se luchó"; 2 por ambas partes; 3 ex aliā navi. (Caes. B.G. IV, 26, 1)

Texto 11 Se traba combate contra los británicos, que aventajan a los romanos por el conocimiento del
territorio (Caes. B.G. IV, 26, 2-3)

Hostes vero, notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos singulares1 ex navi egredientes conspexerant,

incitatis equis, impeditos2 adoriebantur; plures paucos circumsistebant, alii ab latere aperto in universos

tela coniciebant. Notas: 1 "uno a uno" conciertan: aliquos singulares egredientes alii;
2 " a los que estaban sin poderse mover".
75

Texto 12 Los romanos se disponen a zarpar tras haber vencido a los británicos

His rebus pace confirmatā,(…) naves XVIII, de quibus supra1 demonstratum est, quae equites

sustulerant, ex superiore portu leni vento solverunt. Quae2 cum adpropinquarent Britanniae et

ex castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, ut nulla earum cursum tenere 3 posset.

Notas: 1 "arriba", o sea, "antes"; 2 "Pero estas (naves)"; 3 cursum tenere "mantener el rumbo".(Caes. B.G. IV, 28, 1-2)

Texto 13. El texto recoge las reacciones de los germanos al sufrir una grave derrota frente a los romanos .

Germani1, post tergum clamore audito, cum suos interfici viderent, armis abiectis, signisque militaribus

relictis, se ex castris eiecerunt; et, cum ad confluentem Mosae 2 et Rheni3 pervenissent, reliquā fugā

desperatā, magno numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt. GG, L IV

Notas: 1.- Germani, -orum: los germanos. 2.- Mosa, -ae: el río Mosa. 3.- Rhenus, -i: el río Rhin.

2. Análisis morfológico de:

suos

interfici

viderent

castris

eiecerunt

pervenissent
76

3. Ejercicios de léxico latino y su evolución:

a) Escribe una palabra patrimonial y un cultismo de cada una de las siguientes palabras latinas:

īre:

āmāre:

b) Evoluciona:

- audīre:

- clāmāre:

- signa

- viderent

c)Escribe el significado de los siguientes latinismos y expresiones latinas y pon un ejemplo de cada

uno de ellos: Vox populi, per cápita, accésit, cum laude

EL LIBRO QUINTO presenta dos partes contrapuestas: la primera dedicada a la segunda expedición a
Britania; la segunda se ocupa de las revueltas en el nordeste de la Galia. En Britania, el plan de César consistía
en conquistar la parte más cercana a la Galia (Kent y, posiblemente, Cornualles). Sin embargo, la expedición se
saldó con un nuevo fracaso. En los primeros días de septiembre, apenas tres semanas de su llegada, las tropas
volvieron a embarcar. Por si no fuera suficiente este fracaso, durante el invierno estalló una revuelta en torno a
los campamentos que César había ubicado en el centro y nordeste de la Galia. César no permite apreciar en su
relato con claridad la secuencia cronológica, ya que se ha centrado en la suerte.

Texto 1. César mueve sus tropas y encuentra nuevos problemas.


77

Texto 2. Asesinado el caudillo de los tréveros, los romanos obtiene la victoria.


78

Texto 3. Derrota total de las cohortes de los legados Cota y Sabino a manos de Ambórix, rey de los
eburones. El texto recoge las actuaciones de los romanos que sobreviven.

2- Cuestiones de literatura. (2 puntos)


a- Rasgos fundamentales de la Historia. (1)

b- Reorganiza los ítems de las cuatro columnas no numeradas de modo que se asigne a cada autor
obra, siglo, tema de la obra y género que le correspondan, al reescribirlo en el cuadernillo. (1)

( V gr : 1. Cicerón. Catilinarias. s .I a. C. Conjura política. Oratoria.)

1-Tito Livio Aulularia s.III-II a. C. conspiración contra Cicerón Lírica

2-Salustio Elegías s. I a.C. dolor de amor Historia

3-Plauto Conjuración de Catilina s. I a.C. olla enterrada de un viejo avaro Comedia

4-Propercio Décadas s. I a. C-I d. C. Hª de Roma desde su fundación Historia


79

1. Traducción del siguiente texto: (4 puntos:1 hasta”contentionis ”,1,5 hasta “servabat”,1,5 hasta el final)
Casivelauno, caudillo británico, licenciado el grueso de sus tropas, vigila las rutas de los
romanos.

Cassivellaunus1, ut supra demonstravimus, omni depositā spe contentionis, dimissis amplioribus

copiis, milibus circiter quattuor essedariorum 2 relictis, itinera nostra servabat paulumque ex viā

excedebat locisque impeditis3 ac silvestribus sese occultabat.( De Bello Gallico V, XIX)


1‐Cassivellaunus, ‐i: Casivelauno 2‐genitivo partitivo : cuatro mil (de)combatientes en carro
3‐impeditus.‐a‐um : adjetivo

2. Análisis morfosintáctico del siguiente texto: (2 puntos)

a- Analiza sintácticamente el siguiente texto: (1)

Cassivellaunus ,omni depositā spe contentionis, dimissis amplioribus copiis, milibus circiter
quattuor essedariorum relictis, itinera nostra servabat.

b- Enuncia las palabras en negrilla indicando, además del enunciado, género, nº, caso1, si no es verbo; si
es verbo, además del enunciado de los tres temas, persona, nº y tiempo.(1)
1‐caso en el que la palabra está en este texto.

3. Ejercicios de léxico latino y su evolución. (2 puntos ): Indica y describe dos cambios fonéticos de
cada una de estas palabras, además de la pérdida de la consonante –m en posición final, escribiendo la
palabra en castellano:

□ sĕrvum □ pŏsĭtum □ alĭum □ fŏcum

4. Cuestiones de literatura (2 puntos):

a)Rasgos fundamentales de la oratoria. (1)

b) Reorganiza los ítems de las cuatro columnas no numeradas de modo que se asigne a cada autor obra,
siglo, tema de la obra y género que le correspondan al reescribirlo en el cuadernillo. (1)

( V gr : 1. Cicerón. Catilinarias. s .I a. C. Conjura política. Oratoria. )

1-Propercio Guerra de las Galias s. III-II a. C. dolor de amor Lírica

2-Plauto Elegías s. I d. C. conquista de las actuales Francia y Bélgica Épica

3- Lucano Farsalia s. I a. C. Júpiter suplanta al marido y Hércules nacerá Historia

4-César Anfitrión s .I a. C. guerra civil entre César y Pompeyo Comedia


80

EL LIBRO SEXTO recoge las intensas actividades del año 53: operaciones de sometimiento a diversas tribus
galas, segunda expedición al otro lado del Rin, persecución de Ambíorix y exterminio de los eburones. Sin embargo, es
uno de los más breves. Ello se debe a que César no estaba dispuesto a ofrecer como único logro de este año una larga
y monótona lista de pueblos pacificados que nunca terminaban de someterse. En consecuencia, optó por una larga
digresión que ocupa el cuarenta por ciento del libro: este tipo de descripciones etnográficas llamaban poderosamente
la atención de los lectores de la época.

El segundo paso del Rin no tenía, en palabras de César, otro propósito que el de hacer una demostración de fuerza a
los suevos y a los ubios, aunque algunos autores modernos sospechan de que aquél había concebido grandes planes de
conquista para Germania. Sea como fuere, al retirarse los suevos dio por concluida, acertadamente, la aventura
germana. De vuelta a la Galia, concentró sus esfuerzos en la figura de Ambíorix, e intentando poner a su propio pueblo
en contra desató una campaña de exterminio que prácticamente hizo desaparecer a los eburones de la Historia.

César «inventó» el Rin como frontera natural entre galos y germanos o, lo que era lo mismo a sus ojos, entre pueblos
en vías de civilización y simples bárbaros. En realidad, a ambos lados del río se estaba desarrollando una cultura
única, la de los celtas de La Tène. Se trataba de justificar la conquista de la Galia como algo necesario: allí había una
cultura en formación que debía ser incorporada al mundo romano, salvándola de la agresión germana. Para una parte
de la sociedad, los bárbaros no podían ser asimilados y, por tanto, se desaconsejaba su conquista.

Durante el invierno, en el norte de Italia, César se vio obligado a reconducir la situación en Roma: las muertes de
Julia y Craso y el asesinato de Clodio habían resquebrajado su alianza con Pompeyo, ahora más cercano a sus
oponentes políticos. Mientras en la Galia la rebelión parecía más que evidente, la ruptura con Pompeyo fue total.

Texto 1. César distribuye sus nueve legiones en tres partes.


81

Texto 2. César derrota a los galos con ayuda de la caballería germana.

a) Indica y describe 2 cambios fonéticos de cada una de estas palabras además de la pérdida

de la vocal en posición final, escribe la palabra que da en castellano:

-Fàbulār(ì):

-Aperìr(e):

b) Escribe el significado de los siguientes latinismos y expresiones latinas y pon un ejemplo

de cada uno de ellos: Currículum vitae, grosso modo, persona non grata, déficit.
82

EL LIBRO SÉPTIMO narra el enfrentamiento casi épico entre César y Vercingétorix (52 a. C.). La
nueva y definitiva revuelta se inició en Cénabo, con la matanza de los comerciantes romanos afincados en la
plaza. Al frente de la rebelión, posiblemente organizada por los druidas, se encontraba Vercingétorix, un
líder con grandes dotes diplomáticas y militares. César tuvo que asegurar primero la defensa de la
Narbonense, amenazada a lo largo de toda la frontera pero, al mismo tiempo, debía impedir que sus legiones
fueran aniquiladas. Existía una buena estrategia por parte gala, pero fracasó y César se apresuró hacia
Agedinco, dando un rodeo por el este que no esperaban sus enemigos. De esta manera, reunió en la plaza a
dos legiones y esperó a las restantes. Todo ocurrió tan deprisa que Vercingétorix tuvo que recurrir a la
estrategia de tierra quemada, pero aun así no evitó la toma de César de la ciudad de Avárico, que le procuró
una ingente cantidad de provisiones. El asedio de la plaza exasperó a sus soldados: tal es, al menos, la
justificación esgrimida por César por la matanza de sus habitantes.
Ya a la ofensiva, el siguiente paso lo dio César en Gergovia y constituyó el primer gran fracaso en suelo
galo, aunque su relato apenas lo deje traslucir: todas las culas recaen en la indisciplina y presunción de sus
soldados. Las consecuencias de la derrota fueron importantes: César emprendió el camino de vuelta a la
Narbonense perseguido por la gran coalición gala y sus antiguos socios, los heduos. Vercingétorix cayó
sobre el ejército pero sufrió una destacable derrota, propiciada principalmente por la caballería y la
infantería ligera que César había hecho traer desde el otro lado del Rin. Ahora eran los galos los que se
veían obligados a huir. Vercingétorix se dirigió a Alesia, donde tendría lugar la batalla final.
Se ha pensado que Alesia era en realidad una trampa tendida a César que tenía como objetivo atraparle
entre el ejército de Vercingétorix en la plaza y el proveniente del exterior. Si falló fue por la tardanza de este
último. Por el contrario, algunos creen que César simuló su retirada a la Narbonense para después obligar a
los galos a retroceder hasta Alesia, donde les atraparía en una ratonera. Y así fue: César rodeó la plaza con
un doble sistema de fortificaciones que le permitió mantener el asedio y rechazar cualquier agresión del
exterior. Hasta tres ataques lanzaron los galos a ambos lados de la empalizada, pero los romanos, con
muchos apuros, salieron ilesos. Las tropas de refuerzo galas se dispersaron y abandonaron a Vercingétorix.
Éste evitó una nueva masacre entregándose en persona a finales del 52.
El relato de César acaba bruscamente en este punto, sin conclusión final y tampoco insertando el
contrapunto adecuado a la introducción del libro I. Ha, un libro octavo que se ocupa de las campañas del 51
contra los carnutes y los belóvacos. Su autor, Hircio, disponía como «jefe de la secretaría» de César de
suficiente documentación para llevar a cabo la tarea, además de informes remitidos por César y de otros
más. Se afirma en su comienzo que toda la Galia estaba sometida y en su final que César lo había conseguido
combinando rigor y benevolencia, premios y castigos. Persistían, no obstante, algunos focos de resistencia.
El más importante de ellos, Uxeloduno, sufrió un castigo terrible por retardar la pacificación total hasta el
año 50, momento en que César podía verse desposeído de sus poderes.
83

Texto 1. Análisis sintáctico y traducción del siguiente texto: Sin dar tiempo al enemigo, César intenta
tomar Novioduno.

Postridie eius diei Caesar, priusquam se hostes ex terrore ac fugā reciperent, in fines

Suessionum1 , qui proximi Remis2 erant, exercitum duxit; et, magno itinere confecto, ad

oppidum Noviodunum3 pervenit. (de César, La guerra de las Galias II, 12)

Notas: 1. Suessiones,-um: los suesiones (un pueblo belga) 2. Remi,-orum: los remos (un pueblo belga) 3. Noviodunum,-i:
Novioduno (una plaza fuerte)

2. Análisis morfológico:

eius

diei

reciperent

duxit

3. Ejercicios de léxico y su evolución:


a. Escribe un palabra patrimonial y un cultismo de cada una las siguientes palabras latinas:
Těrram.

Sǔpěrare.

b. Indica y describe 2 cambios fonéticos de cada una de estas palabras además de la pérdida de la “m” final,
escribe la palabra que da en castellano:
Flammam.

Iǔvenem.

c. De entre los siguientes latinismos elige los que encajan y sustituye la palabras en cursiva por dichas
expresiones: In extremis, ex aequo, motu proprio, manu militari, bis, lapsus, ínterim, ipso facto.
 El jurado concedió el primer premio con iguales méritos a los dos poetas
 Pedro, te estoy llamando. Ven inmediatamente.
 Respondiendo a sus aplausos, el tenor concedió una repetición.
 El muchacho ha sido educado con férrea disciplina.
d. Escribe el significado de los siguientes latinismos y expresiones latinas o pon un ejemplo de cada una de
ellos: Lapsus, persona non grata, carpe diem, de incógnito.
84

Texto 2. Los romanos derrotan a los galos en la batalla de Alesia.

. Ejercicios de etimología:
85

Texto 3. Materia: Latín II. 2015. PROPUESTA A 1. Traducción del siguiente texto (5 puntos: 2 hasta fecerunt, 3
el resto). Los romanos repelen un ataque por sorpresa de los enemigos.

Dispersis in opere nostris1, subito ex omnibus partibus silvae evolaverunt et in nostros impetum fecerunt 2. Nostri

celeriter arma ceperunt eosque in silvas repulerunt et, compluribus interfectis, longius impeditioribus 3 locis secuti4,

paucos ex suis deperdiderunt.

César, Guerra de las Galias, III, 28, 3

Notas: 1. nostris militibus. 2. evolaverunt et... fecerunt: el sujeto son los enemigos. 3. “poco practicables”. 4. referido a
Nostri.

2. Análisis sintáctico del siguiente texto (1,5 puntos):

Nostri celeriter arma ceperunt eosque in silvas repulerunt et, compluribus interfectis, longius impeditioribus
locis secuti, paucos ex suis deperdiderunt.
3. Ejercicios de léxico latino y su evolución (2 puntos):
a. Indica y describe 2 cambios fonéticos de cada una de estas palabras, además de la pérdida de la
consonante “m” en posición final, escribiendo la palabra en castellano:
opěram
dǒmǐnum
b. Escribe el significado de los siguientes latinismos y expresiones latinas o pon un ejemplo de cada uno de
ellos:
bis
lapsus linguae
in albis
ex abrupto.
4. Cuestiones de literatura (1,5 puntos):
1) Rasgos fundamentales de la poesía lírica latina.
2) Personajes tipo de las comedias de Plauto.
3. Ejercicios de léxico latino y su evolución (2 puntos):
a. Escribe una palabra patrimonial y un cultismo de:
plenum
noctem
b. De entre los siguientes latinismos elige los que encajan y sustituye las palabras en cursiva por dichas
expresiones: persona non grata, referendum, motu proprio, sine die, accesit, idem, peccata minuta,ultimatum
A raíz de los conflictos surgidos, el embajador fue declarado individuo poco deseable.
Menos mal que aquel error fue considerado por el tribunal leve.
A pesar de que la conferencia no era muy atractiva, los alumnos asistieron a ella por iniciativa propia. Aunque no
consiguió el galardón soñado, al menos su esfuerzo se vio recompensado con un premio de consolación.
86

PROPUESTA A

1. Traducción del siguiente texto: (4 puntos)


César fortifica el puente y en una orilla del río deja a T. Sabino. Ordena construir un campamento.

In eo flumine pons erat.(1) Ibi praesidium ponit et in alterā parte fluminis Q. T. Sabinum1
2
legatum cum sex cohortibus relinquit.(1.5) Castra in altitudinem pedum duodecim
vallo fossāque duodeviginti pedum muniri iubet. (1,5) César, De bello Gallico, II,5.
1-Quintus Titurius Sabinus,-i: el legado Quinto Titurio Sabino. 2- in altitudinem: “de alto”/”de altitud”. Se refiere a la empalizada.

2. Análisis morfosintáctico del siguiente texto: (2 puntos)

a-Analiza sintácticamente el siguiente texto: (1)

In eo flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in alterā parte fluminis Q. T. Sabinum legatum cum
sex cohortibus relinquit.

b-Enuncia las palabras en negrilla indicando, además del enunciado, género, nº, caso1, si no es verbo; si
es verbo, además del enunciado de los tres temas, persona, nº y tiempo.(1)
1‐caso en el que la palabra está en este texto.

3. Ejercicios de léxico latino y su evolución. (2 puntos): Indica y describe dos cambios fonéticos de cada una de
estas palabras, además de la pérdida de la consonante –m en posición final, escribiendo la palabra en castellano:

□ laudāre □ dŏmĭnum □ plĭcāre □ foetōrem

4. Cuestiones de literatura (2 puntos):

a- Rasgos fundamentales de la épica. (1)

b- Reorganiza los ítems de las cuatro columnas no numeradas de modo que se asigne a cada autor obra, siglo,
tema de la obra y género que le correspondan al reescribirlo en el cuadernillo. (1)

( V gr : 1. Cicerón. Catilinarias. s. I a. C. Conjura política. Oratoria. )

1-Suetonio Guerra civil s. III-II a. C. invectivas y elogios a la serenidad Lírica

2-César Épodos s. I-II d. C. enfrentamiento Pompeyo-César Historia

3-Plauto Vida de los Césares s. I a. C. Júpiter suplanta al marido Historia

4-Horacio Anfitrión s. I a. C. biografías de emperadores Comedia


PROPUESTA A

1. Traducción del siguiente texto: (4 puntos)


César se dirige a Italia y envía a Galba al territorio de tres tribus.
Cum in ItaIiam proficisceretur Caesar1,(1) Servium GaIbam2 cum Iegione XII et parte
equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque 3 misit,(1,5) qui a finibus AIIobrogum4 et Iacu
Lemanno5 et fIumine Rhodano6 ad summas AIpes7 pertinent.(1,5) César, De beIIo GaIIico,III, 1.

1-Caesar,-is:César.2-Servius,-i;GaIba,-ae: Servio GaIba.3-Nantuates,-um/Veragri,-orum/Seduni,-orum: Nantuates,Veragros,Sedunos. Tribus


ceItas.4-AIIobroges,-um:AIóbroges.Tribu ceIta. 5-Lemannus,-i: Iago Lemán.6-Rhodanus,-i:río Ródano. 7-AIpes,-ium: AIpes.

2. Análisis morfosintáctico del siguiente texto: (2 puntos)

a- Analiza sintácticamente el siguiente texto: (1)

Cum in ItaIiam proficisceretur Caesar, Servium GaIbam cum legione XII et parte

equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit.

b- Enuncia las palabras en negrilla indicando, además del enunciado, género, nº, caso1, si no es verbo; si
es verbo, además del enunciado de los tres temas, persona, nº y tiempo.(1)
1−caso en el que la palabra está
en este texto.

3. Ejercicios de léxico latino y su evolución. (2 puntos)

Escribe una palabra patrimonial y un cultismo de cada una de las siguientes palabras latinas:
□ fãbulam □ fibram □ taurum □ rotam

4. Cuestiones de literatura: (2 puntos)

a- Rasgos fundamentales de la oratoria. (1)

b- Reorganiza los ítems de las cuatro columnas no numeradas de modo que se asigne a cada autor
obra, siglo, tema de la obra y género que le correspondan al reescribirlo en el cuadernillo. (1)

( V. gr. : 1. Cicerón. Catilinarias. s. I a. C. conjura política. Oratoria. )

1-Virgilio Torturador de sí mismo s. II a. C. dolor de amor Lírica

2-César Elegías s. I a. C. conquista de las actuales Francia y Bélgica Épica

3-Terencio Eneida s. I a. C. ruptura padre-hijo con enredo amoroso Historia

4-Propercio Guerra de las Galias s .I a. C. fundación legendaria de Roma Comedia


88
89
90

TEXTOS DE POESÍA LATINA PARA MEDIR


LIBRO I LIBRO II

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Conticuere omnes intentique ora tenebant

Italiam, fato profugus, Laviniaque venit inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:

litora, multum ille et terris iactatus et alto Infandum, regina, iubes renouare dolorem,

vi superum saevae memorem Iunonis ob iram; Troianas ut opes et lamentabile regnum

multa quoque et bello passus, dum conderet urbem eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi 5

inferretque deos Latio, genus unde Latinum, et quorum pars magna fui. quis talia fando

Albanique patres, atque altae moenia Romae. Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi

Musa, mihi causas memora, quo numine laeso, temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo

quidve dolens, regina deum tot volvere casus praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.

insignem pietate virum, tot adire labores 10 sed si tantus amor casus cognoscere nostros 10

impulerit. Tantaene animis caelestibus irae? et breuiter Troiae supremum audire laborem,

Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni, quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,

Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe incipiam. fracti bello fatisque repulsi

ostia, dives opum studiisque asperrima belli; ductores Danaum tot iam labentibus annis

quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15 instar montis equum diuina Palladis arte 15

posthabita coluisse Samo; hic illius arma, aedificant, sectaque intexunt abiete costas;

hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse, uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur.

si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque. huc delecta uirum sortiti corpora furtim

Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci includunt caeco lateri penitusque cauernas

audierat, Tyrias olim quae verteret arces; 20 ingentis uterumque armato milite complent. 20

hinc populum late regem belloque superbum est in conspectu Tenedos, notissima fama

venturum excidio Libyae: sic volvere Parcas. insula, diues opum Priami dum regna manebant,

Id metuens, veterisque memor Saturnia belli, nunc tantum sinus et statio male fida carinis:

prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis— huc se prouecti deserto in litore condunt;
91

TEXTOS DE POESÍA LATINA

POEMAS DE CATULO
A LESBIA

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus, Vivamos, Lesbia mía, ¡amémonos!

Rumoresque senum severiorum Y a los rumores de los ancianos severos

Omnes unius aestimemus assis. démosles el valor de un as.

Soles occidere et redire possunt; Los soles seguirán muriendo y volviendo a nacer;

Nobis cum semel occidit brevis lux, Pero, una vez que nuestra breve luz se apague,

Nox est perpetua una dormienda. Sólo nos quedará una noche eterna para dormir.

Da mi basia mille, deinde centum, Dame mil besos, y después cien,

Dein mille altera, dein secunda centum, Y después otros mil y otros segundos cien,

Deinde usque altera mille, deinde centum. Y, sin parar, hasta llegar a mil más, y después cien.

Dein, cum milia multa fecerimus, Luego, nos hayamos dado tantos miles,

Conturbabimus illa, ne sciamus Los dejaremos en el olvido, para no recordarlos,

Aut ne quis malus invidere possit, Y para que nadie sienta envidia

Cum tantum sciat esse bassiorum. Al saber que entre nosotros hubo tantos besos.
XLVIII A JUVENCIO
Mellitos oculos tuos, Iuventi, 1 Iuventius-ii: Juvencio

siquis me sinat usque basiare, 2 siquis: si alguien

usque ad milia basiem trecenta, 3 milia...trecenta trescientos mil (hiperbólico)

nec umquam videar satur futurus, 4 videar: pareceré

non si densior aridis aristis 5 non si: aunque.

sit nostrae seges osculationis. 6 nostrae...osculationis de nuestro(s) beso(s)

Iuventius-ii: Juvencio, adolescente por el que sintió una pasajera pasión Catulo: usque ad: hasta.

LVIII LESBIA HA DEJADO A CATULO

Caeli, Lesbia nostra, Lesbia illa,

illa Lesbia, quam Catullus unam

plus quam se atque suos amavit omnes, 3 suos...omnes

nunc in quadriviis et angiportis

glubit magnanimi Remi nepotes

NOTAS: Caelius-ii: Celio, amigo y rival en amores de Catulo. Lesbia: sobrenombre de Clodia, mujer casada
y amante de Catulo. Glubo (3): despellejar, descortezar, pelar; aquí en sentido priapesco. Remi nepotes:
nietos de Remo, es decir, romanos en general
93

LXX CATULO DESCONFÍA DE LAS PROMESAS DE LESBIA

Nulli se dicit mulier mea nubere malle

quam mihi, non si se Iuppiter ipse petat.

Dicit, sed mulier cupido quod dicit amanti 3 cupido... amanti: deseado amante.

in vento et rapida scribere oportet aqua. 4 rapida...aqua

LXXXV ODIO Y AMO

Odi et amo, quare id faciam fortasse requiris.

Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

LXXXVII A LESBIA

Nulla potest mulier tantum se dicere amatam

vere, quantum a me Lesbia amata mea es:

nulla fides ullo fuit umquam foedere tanta 3 ullo...foedere: en pacto alguno

quanta in amore tuo e parte reperta meast. 4 meast: mea est


94

POEMAS DE MARCIAL
(I, 64) AD FABULLAM AMBITIOSAM (A LA AMBICIOSA FABULA)

Bella es, novimus, et puella, verum est,

et dives, quis enim potest negare?

Sed cum te nimium, Fabulla, laudas,

Nec dives neque bella nec puella es.

(VI, 60) IN INVIDUM (CONTRA UN ENVIDIOSO)

Laudat, amat, cantat, nostros mea Roma libellos,

meque sinus omnes, me manus omnis habet.

Ecce rubet quidam, pallet, stupet, oscitat, odit.

Hoc volo: nunc nobis carmina nostra placent

(IX, 64) IN FAUSTUM (CONTRA FAUSTO)

Nescio tam multis quid scribas, Fauste, puellis:

Hoc scio, quod scribit nulla puella tibi.


95

VIRGILIO.
TEXTO 1. EL POETA EXPLICA EL TEMA DE LA ENEIDA.(L.I)

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris 1 arma virumque “las armas y el hombre”

ab oris Troiae“desde las costas de troya”

Italiam fato profugus Laviniaque venit 2 Italiam venit “vino a Italia”


Laviniaque litora “y a las costas de Lavinia”

litora, multum ille et terris iactatus et alto 3 terris et alto“por tierras y alta mar”

vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram, 4 superum“de los dioses”

ob iram mem. sae. Iun. “por la ira memorable de la cruel Juno”

multa quoque et bello passus, dum conderet urbem 5 passus“habiendo sufrido”

inferretque deos Latio, genus unde Latinum 6 genus Latinum“el linaje latino”

Albanique patres atque altae moenia Romae. 7 altae Romae

Musa, mihi causas memora, ... 8

NOTAS: Lavinia: Lavinia, hija del rey Latino. Albani patres: padres albanos (de Alba Longa,
metrópoli de Roma).
96

TEXTO II. Dido pide a Eneas que cuente sus aventuras(L. II)

Conticuere omnes intentique ora tenebant. 1

Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto. 2 ab alto toro “desde su alto lecho”

“Infandum, regina, iubes renovare dolorem, 3 infan. Dolorem“dolor indecible”

Troianas ut opes et lamentabile regnum 4 Troianas opes“fuerzas troyanas”

eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi 5 (ego) ipsequaeque miserrima

et quorum pars magna fui. Quis talia fando 6 fando (vbo. for)“ diciendo”

Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixis 7 duri Ulixis“del duro Ulises”

temperet a lacrimis? Et iam nox umida caelo 8

praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. 9

Sed si tantus amor casus cognoscere nostros 10 casus nostros

et breviter Troiae supremum audire laborem, 11 supre. laborem

“último sufrimiento”

quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, 12

incipiam... 13
NOTAS: Aeneas: Eneas; Danai: dánaos (griegos); Myrmidones: mirmi-dones (pueblo de Tesalia); Dolopes: dólopes;
Ulixes: Ulises.
97

TEXTO III. Los griegos construyen un caballo como ofrenda a Minerva

Instar* montis equum divinā Palladis* arte

aedificant, sectāque intexunt abiete costas:

votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.

Huc delecta virum corpora furtim* includunt...

NOTAS: instar montis equum: Genitivo poético, a imitación del griego "un caballo {enorme} como una
montaña"; Pallas Palladis: sobre nombre de Minerva; furtim: a escondidas

2. Medir este verso:

votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.

3.. Ejercicios de etimología:


3.1. Asociar la palabra latina con la regla que se aplica en su paso al español:
a. věntŭm 1. diptongación de vocal breve tónica
b. nomĭnem 2. pl- cl- y fl- pasan a ll-
c. fumŭm 3. desaparición de vocal átona interior y –m´n- > mbr
d. flammam 4. f- >h-
3.2. Completar la palabra latina a la vista del resultado castellano:
ocho < o _to cadena < ca_enam
puentes < p_ntes llamamos < _lamamus
3.3. Evolución fonética explicando los pasos:
aprīre

autŭmnŭm

fěrrŭm
98

TEXTO IV. Los aqueos se han llevado su flota en secreto a la isla de Ténedos.

Est in conspectu Tenedos1, notissima fama

insula, dives opum, Priami2 dum regna manebant,

nunc tantum sinus et statio male fida carinis:

huc se provecti deserto in litore condunt.

Notas: Tenedos-i Ténedos; Priamus-i Príamo.

2. Ejercicios de etimología: Aparte de la pérdida de –m, enumerar las reglas que justifican la
evolución en las siguientes palabras (se indica entre paréntesis el número de reglas de cada caso)
ferrum (3)
tegulam (2)
taurum (2)
limpidum (2)
hominem > hombre (2)
signa > seña (2)

3. Completar la palabra latina a la vista del resultado castellano:


fiero < f_rum
puerta < p_rtam
justicia < _ustitiam
lobo < lu_um
4. Identificar la palabra latina de la que deriva la castellana que se presenta:
- esp. poyo: a) poculum b) podium c) poenum d) pulsum
- esp. herir: a) gerere b) coire c) ferire d) here.ditare
- esp. concejo: a) concilium b) concessionem c) concisum d) consilium
- esp. leal: a) legalem b) letalem c) oleam d) lilium
- esp. ceja : a) cilia b) cannulam c) captat d) scientiam
- esp. ruego : a) regō b) rogō c) raucum d) rubigō
- esp. lujo : a) fluxum b) lucium c) luxum d) lucrum
- esp. huevo : a) aevum b) favum c) ovum d) ebulum
99

TEXTO V. Laocoonte advierte a los troyanos del peligro que supone el caballo dejado por los
griegos.(L. II)

Primus ibi ante omnis magna comitante caterva 40 omnis: ac. pl.

Laocoon* ardens summa decurrit ab arce, 41 ab summa arce

et procul “o miseri, quae tanta insania, cives? 42 procul (dixit)

Creditis avectos hostis? Aut ulla putatis 43 hostis: ac. pl.

dona carere dolis Danaum**? Sic notus Ulixes? 44 Danaum: gen. pl.

Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi**, 45 inclusi Achivi

aut haec in nostros fabricata est machina muros, 46 haec... machina

inspectura domos venturaque desuper urbi, 47

aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri***. 48

Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.” 49 et. “incluso”


ferentis: ac. pl.

NOTAS:* Laocoon-ontis: Laocoonte.

**Danai, Achivi: “dánaos, aqueos”. Son, junto con “argivos”, los nombres que da Homero a los
griegos.

***Teucri: “teucros”. Es otra forma de llamar a los troyanos. Se les nombra también
“dárdanos”.
100

TEXTO VI. Eneas cuenta cómo Laoconte y sus hijos son devorados por dos enormes serpientes.
101

TEXTO VII El caballo de madera es introducido en Troya lentamente.

TEXTO VIII. los troyanos abren los muros para entrar el caballo (L: II).

Dividimus muros et moenia pandimus urbis. 234

Accingunt omnes operi pedibusque rotarum 235

subiciunt lapsus*, et stuppea vincula collo 236 collo: dat. de dir.


stuppea vincula: “sogas”

intendunt; scandit fatalis machina muros 237

feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae 238

sacra canunt funemque manu contingere gaudent. 239

NOTAS:*lapsus: “aplican rodillos deslizantes de ruedas a los pies”.


102

TEXTO IX. Eneas relata cómo guerreros escondidos en el vientre del caballo ocupan la
ciudadela (L: II).

“Invadunt urbem somno vinoque sepultam; 265

caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis 266 omnis...socios

accipiunt socios atque agmina conscia iungunt*. 267

Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris 268 aegris: “míseros”

incipit et dono divom** gratissima serpit.” 269 serpit: “serpea”quies gratissima

NOTAS: *atque...iungunt (sibi): “y unen a ellos los grupos cómplices”.


**dono divom: “por un presente de los dioses”; divom, por divum, gen. pl. de divus-i.

TEXTO X. Eneas narra a Dido el miedo que había sentido por sus familiares durante el asalto
griego al palacio de Príamo al encontrar moribundo al rey, degollado por Pirro (L. II).

At me tum primum saevus circumstetit horror. 559 saevus...horror

Obstipui; subiit cari genitoris imago, 560 obstipui: “me quedé inmóvil”

ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi 561 regem... exhalantem

vitam exhalantem; subiit deserta Creusa* 562

et direpta domus et parvi casus Iuli**. 563

Respicio et quae sit me circum copia lustro. 564 quae copia sociorum“cuántos compañeros”

NOTAS:*Iuli: de Julo (Ascanio, hijo de Eneas) ** Creusa: Creúsa, mujer de Eneas.


103

TEXTO XI. Los amantes Dido y Eneas, cumpliéndose los planes de Juno y Venus, encuentran una
cueva donde refugiarse.

TEXTO XII. Júpiter ordena a Mercurio que le haga llegar a Eneas sus mandatos. (L. IV)

Tum sic Mercurium alloquitur ac talia mandat: 222

“Vade, age, nate, voca Zephiros et labere pennis, 223 labere pennis: “vete volando”

Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc 224 Dard. ducem.

“el caudillo dardanio(Eneas)”

exspectat fatisque datas non respicit urbes, 225

alloquere et celeris defer mea dicta per auras.” 226 per cel. Auras
104

Ejercicios de léxico latino y su evolución : Escribe una palabra patrimonial y un cultismo de cada
una de las siguientes palabras:

somnum: proximum:
radium: mittere:
facere: ferrum:
aurum: caput-itis:
umerus-i: feminam:
hominem: flammam:
multum: pectu:
105

EVAU 2019
106
107
108
109

SALUDOS Y PREGUNTAS EN LATÍN


Ave hola, buenos días avete hola, buenos días (plural)

Salve hola, buenos días salvete hola, buenos días (plural)

Vale adiós valete adiós (plural)

Quod nomen tibi est? ¿Cómo te llamas?

Mihi nomen est ... Me llamo... / Mi nombre es ...

Ut vales? ¿Cómo estás?

Ut valetis? ¿Cómo estáis?

Bene / optime bien / muy bien

Male /pessime mal / muy mal

Maxime sí

Ita (est) sí

Sic (est) sí

Non/ Minime no

Quo vadis? ¿Adónde vas?

Ubi est? Ubi sunt? ¿Dónde está? ¿Dónde están?

ANTONIVS ET IULIA

ANTONIVS: Salve, amica

IULIA: Ave, amice.

ANTONIVS: Quod nomen tibi est?

IULIA: Mihi nomen est Iulia. Et tu... quod nomen tibi est?

ANTONIVS: Mihi nomen est Antonius

IULIA: Ut vales?

ANTONIVS: Bene valeo. Et tu... ubi habitas?

IULIA: Ego in Hispania habito. Tune habitas in Hispania?

ANTONIVS: Ita est, ego quoque in Hispania habito.

IULIA: Vale, Antoni!

ANTONIVS: Vale, Iulia!


110

SALUDOS, PREGUNTAS Y RESPUESTAS


SALUDOS Y PRESENTACIONES

* ¡Buenos días, buenas tardes! Salve! (sing.) Salvete! (pl.) Ave! (sing.) Avete! (pl.)

* ¡Buenas noches! Placidam tibi noctem apprecor! Molliter cubes!

* ¡Hola! O! (+ vocativo)/ Heus! (+ vocativo)

* ¡Adiós! Vale (sing.) Valete (pl.)

* Gracias Gratias tibi ago.

* Venga, vamos Age (sing.) Agite (pl.)

* Por favor Quaeso (sing.) Quaesimus (pl.)

* ¿Cómo te llamas? Quod nomen tibi est?

* Me llamo.../ Mi nombre es... Mihi nomen est...

* Calla/ callad Tace (sing.) Tacete (pl.)

* ¡Que se vaya a paseo! Valeat!

* ¡Cara dura! Os durum!

* ¡Por Hércules! Mercle!

PREGUNTAS RESPUESTAS
¿Dónde? Ubi? Aquí Hic. Allí Iilic. En el templo In templo En Roma Romae

¿A dónde? Quo? Hacia aquí Huc. Hacia allí Illuc. Al templo Ad templum./ in templum

¿De dónde? Unde? Desde aquí Hinc. Desde allí Illinc. Desde la casa E domo/ a domo

¿Por dónde? Qua? Por aquí Hac Por allí Illac. Por la casa Per viam/ via

¿Por qué? Cur? Porque... Quia/ quod/ quoniam...

¿Cuándo? Quando? Entonces Tum. Siempre Semper. Nunca Numquam. Ahora Nunc.

¿Cómo? Quo modo? Ut? Así Sic.

¿Sabes? Scis? Scisne? Sí ita/ etiam/ sic/ maxime. No non/ minime

¿Quieres? Vis? Visne?

¿Vienes? Venis? Venisne?


111

¿Cómo estás? Ut vales? Estoy bien Valeo/ bene valeo. Estoy mal Minus valeo.

¿Qué dices? Quid dicis? Nada nihil.

¿Qué pasa? Quid est?

¿Qué ha pasado? Quid factumst?

 EJEMPLO DE CONVERSACIÓN: SOBRE LA VIDA DE TERENCIO


Nos loquimur cum claro auctore cuius nomen est Publius Terentius Afer.

INTERROGATIO: Ave Publi! Ubi natus fuisti?

RESPONSVM: Ave amice! Ego in Africa natus fui, in Carthagine.

INTERROGATIO: Tune es liber aut servus?

RESPONSVM: Ego servus fui, sed nunc sum liber, nam libertus sum.

INTERROGATIO: Tune nunc laboras? Quid facis?

RESPONSVM: Ita est, ego laboro, quod fabulas do...

Nosotros estamos hablando con un famoso autor cuyo nombre es Publio Terencio Afer.

PREGUNTA: ¡Buenos días, Publio! ¿Dónde naciste?

RESPUESTA: ¡Buenos días amigo! Yo nací en África, en Cartago.

PREGUNTA: ¿Tú eres libre o esclavo?

RESPUESTA: Yo fui esclavo, pero ahora soy libre, pues soy un liberto.

PREGUNTA: ¿Tú trabajas ahora? ¿Qué haces?

RESPUESTA: Así es, yo trabajo, porque hago obras de teatro...


112

 PROPUESTA DE TRABAJO: HACER UN DIÁLOGO SOBRE PLAUTO O VIRGILIO.


Actor, personaje: actor-oris; persona-ae. Milán: Mediolanum-i.

Apaludir: plaudo-is-ere. Morir: morior –iris mori mortuus sum

Autor: auctor.oris; poeta-ae. Nacer: Nascor –eris nasci natus sum

Bailar, danzar: salto-as-are. Nápoles: Neapolis-is; Parthenope-es (-ae)

Bucólicas: Bucolicae. Navegar: navigo –as-are.

Campesino: agricola-ae. Obra teatral: fabula-ae; drama-atis.

Cantar: cano-is-ere. Orador: orator-oris.

Cartago: Carthago-inis. Panadero: pistrinarius-i.

Comedia: comedia-ae. Pobre: pauper –eris.

Cremona: Cremona-ae. Poema: carmen-inis.

De edad de viente años: viginti annos natus. Representan una obra: fabulam agunt.

Discurso: oratio-onis. Rico: dives–itis.

Eneida: Aeneis-idos. Sársina: Sarsina-ae.

Escriben una obra: fabulam scribunt. Trabajar: laboro-as-are.

Ganar: acquiro-is-ere. Tragedia: tragoedia-ae.

Geórgicas: Georgicae. Vivir, habitar: habito-as-are.

Mantua: Mantua-ae. Vivir: vivo –is –ere vixi victum.


113
114
115

CANCIONES LATINAS
ADESTE FIDELES

Adeste, fideles, laeti, triumphantes,


Venite, venite in Bethlehem:
Natum videte Regem Angelorum:

Venite adoremus, venite adoremus


Venite adoremus Dominum.

En grege relicto, humiles ad cunas,


vocatis pastores approperant.
Et nos ovanti gradu festinemus.

Venite adoremus, venite adoremus


Venite adoremus Dominum.

Aeterni Parentis splendorem aeternum,


Velatum sub carne videbimus
Delum Infantem, pannis involutum.

Venite adoremus, venite adoremus


Venite adoremus Dominum.

Pro nobis egenum et foeno cubamtem,


Piis foveamus amplexibus:
Sic nos amantem quis nos redamaret?

Venite adoremus, venite adoremus


Venite adoremus Dominum

LAS NOTAS MUSICALES


Para recordar con más facilidad las notas musicales, Guido d´ Arezzo tomó del Himno de
San Juan Bautista todas las notas de la escala:

Ut queant laxis Resonare fibris


Mira gestorum Famuli tuorum
Solve polluti Labii reatum,
Sancte Ioannes.

Cada una de las sílabas ut, re, mi, fa, sol, la cae sobre la correspondiente nota de la escala.
Posteriormente se añadió el nombre de si de la última nota, y se cambió el nombre ut por do por
razones de eufonía.
116

ETIMOLOGÍA
Hay que recordar que en la Romania occidental (Hispania, África, Galia, Retia, Nórica,
Cerdeña y norte de Italia) el nombre se toma del acusativo: ROSA(M), LUPU(M), LUPOS,
FONTE(M), FONTES, mientras que la oriental (resto de Italia, Iliria y Dacia) lo toma del
nominativo: ROSA, ROSAE, LUPU(S) LUPI...
EVOLUCIÓN DE LAS VOCALES:
a AMICAM, FACIT amiga, hace
ĕ tónica diptonga VENIS vienes
ĕ,ē CENAM, VENIMUS cena, venimos
ĭ se abre PILUM pelo
ī AUDIRE oír

ŏ tónica diptonga PONTEM puente

ŏ, ō SOLAM, RECORDARI sola, recordar

ŭ FUMUM humo
ū TU tú
DIPTONGOS monoptongan
AE e AESTIVUM estío
AE e, ie CAESAREM, CAELUM César, cielo
A+I e AREAM ˃ ARIA ˃ AIRA era
AU o CAUSAM cosa
A+U o ALTERUM ˃ AUTRU otro
OE e FOEDUM feo
E JE R C I C I O S
Evoluciona de latín a castellano:
LATUM MANUM COLLUM
NOVAM MATREM NEBULAM
PISCARE CIBUM VITEM
SEPTEM NOVEM POENAM
GRANUM MENSAM TAURUM
DABAS PAUSARE VENTUM
117

CONSONANTES
Distinguiremos entre tratamientos iniciales: C-, intervocálicos –C- y finales –C.
-PP- p CUPPAM copa
-TT- t SAGITTA saeta
-CC- c VACCAM vaca
-P- b (A)POTHECAM bodega
-T- d CATA cada
-C- c /g VACAT vaga
-B- b/ Ø CABALLUM, SUBUMBRAM caballo, sombra
-D- Ø VIDI vi
-G- Ø SARTAGINEM sartén
-CT- -ch- OCTO ocho (palatalización)
-LT- -ch- MULTUM mucho (palatalización)
-NN- -MN- -GN- -ñ- ANNUM, DAMNUM, SIGNAM año, daño, seña (palatalización)
-LL- -ll- CABALLUM caballo (palatalización)
-NI- -Ñ- ISPANIAM España (palatalización)
-LI- -j- FILIAM hija
-NS- -s- ANSAM asa
-RS- -s- URSAM osa
-TI- -ci-/-z- PATIENTIAM paciencia
-CI- -ci-/-z- GRAECIAM Grecia
-X- -j- EXERCITUM ejército
F- h FARINAM harina
F- f- (ante ue) FONTEM fuente

G- h-/ GERMANAM hermana


G- y- (ante e/i acentuadas) GENERUM yerno

I- (cons.) y/j/ IUGUM, IOCUM, IANUARIU yugo, juego, enero


S- s SAPERE saber
S- x j SAPONEM xabón jabón (tratamiento mozárabe)
118

PL- ll- PLUVIAM lluvia (palatalización)


FL- ll- FLAMMAM llama (palatalización)
CL- ll- CLAMARE llamar (palatalización)
ST-, SC- est- esc- STARE, SCRIBERE estar, escribir

-M  ROSAM rosa

-T  VIVIT, SUNT vive, son


METÁTESIS: cambio de posición de un fonema en la palabra: así, primariam evol. a primaira;
inter evol. a entre; acĕrem evol. a arce; semper evol. a ..................; tenĕrŭm evol. a ..................;
animalia evol. a ..................; capitŭlŭm evol. a ..................; graphiŭm evol. a ..................;
parabǒlam evol. a ..................; uiduam evol. a ..................; spatulam evol. a ..................; catenatŭm
evol. a ..................; crocodilŭm evol. a ..................; miracŭlŭm evol. a ..................; crŭstam evol. a
..................; sŭper evol. a ..................; pro evol. a ..................;
EPÉNTESIS: desarrollo de un fonema entre dos distintos: rememorare > rememrar > remembrar;
nomine > nomne > nomre > nombre. Así, faminem evol. a .......................; ferruminem evol. a
.........................; leguminem evol. a ........................; feminam evol. a ............................; hominem
evol. a ............................; seminare evol. a ............................; staminem evol. a ............................;
ASIMILACIÓN: acercamiento en la pronunciación de dos fonemas: aptare evol. a atar; captare
evol. a ......................; mactare evol. a ..................; comĭtem evol. a ..................; comitatum evol. a
..................; rŭpturam evol. a ..................; exsistere evol. a ..................; sculptorem evol. a
..................; saeptum evol. a ..................; temptare evol. a ..................; adscriptum evol. a
..................; limĭtem evol. a ..................; sĕptem evol. a ..................; semĭtam evol. a ..................;
DISIMILACIÓN: alejamiento en la pronunciación de dos fonemas, que epuede ser parcial:
marmorem evol. a mármol; arborem evol. a ........................; carcerem evol. a .........................;
nomine evol. a ......................; lilium evol. a ............................; animam evol. a ............................;
hominem evol. a ......................; o total: proram evol. a .........................; aratrum evol. a
.........................; prorsam evol. a ......................; proprium evol. a .........................;
GRUPOS ROMANCES DE CONSONANTES
Estos grupos se forman principalmente por la caída de la vocal postónica, en época tardía:
NEBULAM NEBLA, TEGULAM ˃ TEG´LA teja.
-CL- -GL- -j- OCULUM ˃ OCLU ojo
-TL- -j- VETULUM ˃ VETLU viejo
-BL- -ll- TRIBULUM ˃ TRIBLU trillo
-MN- -mbr- HOMINEM ˃ HOMNE hombre
-MR- -mbr- HUMERU ˃ HUMRU hombro
-NM- -rm-/-lm- MINIMARE, ANIMA mermar, alma
119

EJERCICIOS DE EVOLUCIÓN FONÉTICA

1. Evoluciona de latín a castellano:

CUMULUM RETEM REMEMORARE

PASSUM BUCCAM PLAGAM

PLENUM PANEM PLANAM

DRACONEM TRUCTAM MULTAM

PANNUM DIRECTUM FACTUM

PRIMARIAM CLAVEM PANNOLUM

MAURUM NAVIGIUM VIRIDEM

SOMNUM PECTINEM DIGITUM

COGNATUM LACUNAM LACRIMAM

CAPRAM SUCUM LAUDARE

REGEM LACTEM BASIUM

LAICUM LUCRARE VITREUM

2. EVOLUCIÓN FONÉTICA

abscondere baptismum cerevisiam


aculeam broccam certum
acutum buccam cervum
adcalceare bursam ciccum
adhuc caespitem cimicem
agilem calcare cinctam
amplum calceas cinctum
anexum calentem cingere
annum calvum cirrum
anxiam cannam cistam
apic(u)lam carricam civ(i)tatem
asinum caseum cocturam
auscultare caritatem comp(u)tatum
120

cornic(u)lam lucaniceam rotare


cornu lucrare rotundam
demutare lucrum sanct(um)
desertum mob(i)lem sanctum
despoliare molam sapere
digitum mult(um) saponem
excolligere multum saporem
fatum muscam scalariam
fidelem nescium scintillam
falcem nigram scopam
fundum novellum speculum
hac hora novem spicam
iam magis obscurum spinam
ibatis operam spissum
infrigidare operarium stab(u)lum
inimicum ovic(u)lam stare
inrarescere ovum sub supra
intrant pect(o)rina taurum
iunctam putritam tangere
iunctare quasi tred(e)cim
iuncum recinctum truncum
lanternam rete vaccam
lausam ricare vineam
legimus rot(u)ndam zelum
litt(e)ram rotam
3. EVOLUCIÓN FONÉTICA DE:

abhorrescere aculeatam adolescere

acciariŭm adbonare advocatŭm

accolligere adbrachiare aequalem


121

aeram(i)nem cor(i)um dĕntem

aestimare cordum despectŭm

aestivŭm corpu(s) dictatŭm

aetatem cortic(u)lŭm excal(i)dare

ap(e)rire corvŭm excoquere

apic(u)lam coturnicem exercebant

aptare credebant exitum

aquilam cremare facienda

cal(i)dŭm crescere fascinare

calceare cribŭm fastidium

calcem crispŭm felem

caulem cristam flaccidum

cautŭm crucem foraneum

coag(u)lare cŭcŭm(e)rŭm fricare

coag(u)lŭm cŭcŭti(ŭ)m fugebant

cofanŭm cŭlc(i)tam fugitam

col(u)menam cŭm(u)lare fustigare

colatam cŭm(u)lŭm fusum

coll(o)care cŭmbat(u)entem gaudiŭm

collŭm cŭmetitŭm granatŭm

com(i)tatŭm cŭmin(i)tiare gŭrgŭliŭm

comun(i)care cŭmlum(i)nare hĕd(e)ram

cons(u)turam cŭp(i)ditiam hom(i)nem

cop(e)rire cŭrtabant ĭndel(e)gare

copertam cŭrtŭm ĭnlaqueare

coquere cŭrvam ĭnsinatam

cor(i)am(i)nem chŏrdam ĭnsŏmnŭm


122

ĭntegram spumam integram

ĭntegrare squamam lignam

loco
iocare statŭm
sinum
iŏcŭm stratŭm
ferrum
iŏvis stŭppa
legalem
*lacartŭm tŏrtum
plumbum
lacunam ŭrsam aurum
lambere vetic(u)lam taurum

laqueŭm PALATALIZACIONES videre

legalem *plovet fugire

autŭmnŭm aptare
lĕp(o)rem
cannam humerum
loco
clamas hominem
*lacŭstam
damnum nominem
lum(i)nem
dominam facere
lŭtŭm cadere
factum
ŏrfanŭm flammas sapere

ŏssum lactem oculum

ŏvŭm lĭgnam digitum

ovum
pacem multum
pedem
quadraginta noctem
pilum
pectum
rafanŭm
capra
pannum
scrutiniare ovicula
plorare
scutellam apicula
seniorem
schismam mensa
stamnum
sĭnŭm caput
vineam
factum
spartŭm Escribe una palabra patrimonial
y un cultismo de cada palabra: capillum
sponsam
124

LATINISMOS
Definición
Palabras latinas que se han incorporado a una lengua manteniendo su forma original. No obstante
existen formas que por su elevado uso han adoptado modificaciones propias de la lengua de
llegada, como su escritura o acentuación. A continuación se incluye una lista con latinismos que
actualmente se emplean en español, aclaraciones sobre su escritura, acentuación y la traducción
correspondiente. No es una página sobre latín, por lo que no siempre se trata de decir lo que un
romano hubiera dicho, sino cómo se han incorporado al español estas locuciones. Muchas se
emplean solo en el lenguaje jurídico.

En español Traducción
A latere Al lado, ayudante o seguidor. Erróneamente se dice adlátere.
A priori Antes de los hechos. Literalmente, 'de lo anterior'.
A posteriori Después de los hechos.
En certámenes científicos, literarios o artísticos, recompensa
Accésit
inferior inmediata al premio.
Ad kalendas graecas Plazo que no debe cumplirse.
Ad hoc A propósito, para esto.
Addenda Lo que ha de ser añadido
Agenda Las cosas que se han de hacer.
Alias Apodo, sobrenombre.
Alma mater Los latinos llamaban así a la patria; hoy se dice de la universidad.
Alter ego Otro yo.
A. M. (ante merídiem) Antes del mediodía.
Alea iacta est La suerte está echada.
Auditorium Auditorio
Bis Dos veces.
Carpe diem Goza en este día; aprovecha el día de hoy.
Casus belli Caso o motivo de guerra.
Campus Lugar para actividades culturales o deportivas.
Voz que se utiliza en los escritos para indicar que se debe
Cónfer (Cf.)
consultar algo, generalmente abreviada en cf. o cfr.
Contra naturam Contra lo natural.
Corpore insepulto Cuerpo no sepultado.
Cum laude Con el más alto elogio; con alabanza.
Currículum vitae Literalmente: carrera de vida. Relación de cargos, títulos,
trabajos, datos biográficos, etc., que califican a una persona.
125

De facto De hecho.
De iure De derecho, por virtud o por ministerio del derecho o de la ley.
Deficit Falta o escasez de algo que se juzga necesario.
Delirium tremens Delirio acompañado de temblores.
Dura lex, sed lex La ley es dura, pero es la ley.
De incognito Sin ser notado o conocido.
Etcetera Y lo demás; se usa para cerrar enumeraciones incompletas.
Ex abrupto Inesperadamente, bruscamente, de improviso.
Ex aequo Con igual mérito; por igual; del mismo rango.
Ex professo Adrede.
Exvoto Donativo dado a los dioses para cumplir algún deseo o ruego.
Desde la cátedra, autoridad. Por extensión, expresarse en tono
Ex cathedra
magistral o decisivo.
Fac simile Copia o imitación.
Carga u obligación que pesa sobre alguien; carga impuesta sobre
Gravamen
un inmueble o un caudal (dinero)
Grosso modo De un modo aproximado. No es correcto decir a grosso modo.
Derecho de un ciudadano detenido o preso a comparecer
Habeas corpus
inmediata y públicamente ante un juez o tribunal.
Homo erectus El hombre que empieza a andar erguido.
Homo sapiens El hombre que empieza a pensar.
Honoris causa Por razón o por causa de honor.
Horror vacui Horror al espacio vacío.
Ídem Él mismo.
In extremis En el último momento.
In dubio pro reo En caso de duda, a favor del reo.
In flagranti delicto En el justo momento de cometer el delito.
In medias res En mitad de la acción.
In memoriam En recuerdo.
In situ En el lugar, en el sitio.
En el vidrio; se dice de toda reacción fisiológica que se hace
In vitro
fuera del organismo.
Interim En el mismo acto, inmediatamente.
Inter nos Entre nosotros, en confianza.
Ipso facto Ahora mismo, en el mismo instante.
126

Iunior (Jr) Más joven. Opuesto a senior (Sr).


In péctore Dentro del pecho. Dentro de su pensamiento o intención.
Lapsus Error.
Lapsus linguae Error al hablar o equivocación.
Lapsus calami Error de escritura.
Manu militari Por mano militar, por la fuerza.
Mare magnum Mar grande: de forma confusa y desordenada.
Mea culpa Por mi culpa. Se usa al admitir la responsabilidad.
Aquello que debe ser recordado; librito o cuaderno en donde se
Memorándum
apuntan las cosas de las que uno tiene que acordarse.
Modus operandi Modo de hacer una cosa; forma de actuar.
Modus vivendi Modo de vivir.
Motu proprio Por impulso propio.
Mutatis mutandis Cambiadas las cosas cambiables.
Nota bene (N.B.) Fíjate bien, pon atención.
Numerus clausus Número cerrado, cantidad limitada.
Panem et circenses Pan y circo (subsidios y espectáculos para contentar al pueblo).
Pater familias Padre de familia.
Patres patriae Padres de la patria (senadores o diputados).
Peccata minuta Pecados pequeños.
Per capita Por cabeza.
Persona non grata Persona indeseable, que no es bien recibida.
Plus Más, aumento.
Pódium Pedestal o estrado elevado.
Post data (P. D.) Después de lo dado o dicho.
Post meridiem (p.m) Después del mediodía (p.m.)
Quid Algo, qué, la cuestión.
Quisque Cada uno, cualquiera.
De los cuales: abreviación del giro “Con la presencia de los
Quorum
cuales es suficiente”: Número de personas presentes necesario
para que un acto tenga validez
Referendum Norma que se presenta para su ratificación por un colectivo.
Requiescat in pace(RIP) Descanse en paz.
Rigor mortis Rigidez cadavérica.
Sine die Sin día, sin plazo.
127

Sine qua non (Condición) sin la cual no. Lit. 'Sin la cual no'. Indispensable.
Estado o situación, posición social que una persona ocupa
Status
dentro de un grupo o en la sociedad.
Statu quo En el estado en que...
Stricto sensu En sentido estricto.
Sub iudice Bajo el juez; pendiente de juicio.
Sui generis A su modo, a su manera; especial, de su género
Superavit Residuo, lo que sobra, excedente.
Tempus fugit El tiempo huye
Ultimátum Resolución terminante y definitiva, comunicada por escrito.
Urbi et orbi A la ciudad y al mundo, es decir, a todas partes.
Vademecum “Va conmigo” , un libro o manual importante abreviado.
Vade retro Ve atrás.
Verbi gratia (V. gr.) Por ejemplo.
Veni, vidi, vici Llegué, vi y vencí.
Versus Contra
Viceversa Al revés, recíprocamente, invirtiendo los términos.
Vis comica Fuerza cómica, comicidad.
Vox populi La voz del pueblo, rumor popular.

EJERCICIOS SOBRE LATINISMOS:

Completa la frase con la expresión correcta:


No me gusta tu conducta: te voy a dar un …………………..
Ese muchacho entonó el ……………………. cuando lo pillaron.
Cuando el ministro habló cometió un ………………….
El comienzo del curso se aplaza ……………………..
Cambia el giro en cursiva por un latinismo:
Quería mantener su situación social a toda costa. ………………………………
Su manera de funcionar no me convence …………………….
Eleuterio Sánchez, también llamado el Lute, estuvo preso aquí. …………………………
Fui a ver lo que pasaba en el mismo lugar. …………………………..
Suspendí el examen por un error de escritura. . …………………………..
Se expulsó a los judíos por la fuerza. . …………………………..
La Odisea empieza con la acción iniciada. . …………………………..
Pillaron a una pareja en el acto. . …………………………..
Antes de nada juzgaron a esa joven sin conocerla. . …………………………..
Justo en el último momento se acordó de apagar el puchero. . …………………………..
Le conté los hechos más o menos como pasaron. . …………………………..
Lo que te he contado, que quede para nosotras. . …………………………..
128

Antonio tuvo un error de lenguaje en la exposición. . …………………………..


Cuando llegó allí, el hombre aún se encontraba en el mismo sitio. . …………………………..
Jugaré en la categoría de los menores este primer año. . …………………………..
Realicé correctamente la presentación, excepto un error al final. . …………………………..
Julio Iglesias el joven interpretó a su padre en un programa. . …………………………..
Los rebeldes tomaron el palacio por la fuerza. . …………………………..
El profesor la pilló mientras copiaba. . …………………………..
Tras los malos tratos recibidos el condenado reclamó su derecho. . …………………………..
La fecundación de modo artificial ha sido un gran avance médico. . …………………………..
El profesor le dijo que se sentara inmediatamente. . …………………………..
Fue a escondidas a la fiesta para no ser reconocido. . …………………………..
Se fue por propia inciativa, sin que se lo mandara nadie. . …………………………..
A las víctimas de ETA, en recuerdo. . …………………………..
Me he comprado una copia de un libro antiguo. . …………………………..
Sustituir lo subrayado por los latinismos adecuados:
Entró a escondidas al teatro. ……………………….…..
A mí tampoco me gusta, pero hay que asumirlo y obedecer. ……………………….…..
Vino Cristina, llamada también Cristy. ……………………….…..
No podemos hacer nada más, pues la suerte está echada. ……………………….…..
El médico le dijo que tenía falta de hierro. ……………………….…..
Tuvo que repetir la canción una segunda vez. ……………………….…..
Me voy a apuntar los ejercicios en una libreta para que no se me olvide. ………………
Antes de que sucediera, no estaba seguro de lo que iba a ocurrir. ……………………….
Lo hizo a propósito, para que se diera cuenta del error. ……………………….…..
No estudió y después vinieron los lloros. ……………………….…..
Le dieron matrícula con alabanza por su tesis. ……………………….…..
Iremos pronto a estudiar a la universidad. ……………………….…..
Corrí por la calle, por el campo, y lo demás. ……………………….…..
Fue disfrazado a la fiesta para verla. ……………………….…..
Llegó tarde adrede para causar impresión. ……………………….…..
El coche te lo voy a comprar cuando los cerdos vuelen. ……………………….…..
Este mes no hay exámenes, así que aprovecha el día. ……………………….…..
Los estudiantes van de fiesta al espacio público de la universidad. ………………….…..
He ido al instituto a las ocho de la mañana. ……………………….…..
Eché los papeles para encontrar trabajo. ……………………….…..
Francia ha ofendido a España, y se ha hablado de motivo de guerra. …….……………
Ha habido un importante exceso de producción de vino. ……………………….…..

Explica el latinismo usado en la frase:


Me compré un facsímile del Libro de las Horas. ………………….…………
Le han impuesto a las importaciones un gravamen alto. ………………….…………
En cada clase habrá grosso modo veinte alumnos. ………………….…………
El detenido reclamará su habeas corpus. ………………….…………
Se han encontrado nuevos restos de Homo erectus. ………………….…………
129

El Homo sapiens es el último eslabón de la evolución humana. ………………….…………


Se le nombró doctor honoris causa por la Universidad de Coimbra. ………………….…………
Las salas están profusamente decoradas: es el horror vacui. ………………….…………
Rafa se va a echar una siesta; yo, ídem. ………………….…………
Ayer no hizo nada y hoy ha estudiado in extremis. ………………….…………
No hay pruebas contra el acusado: in dubio pro reo. ………………….…………
Pilló al ladrón in flagranti delicto. ………………….…………
La Odisea comienza in medias res. ………………….…………
A las víctimas del 11 M, in memoriam. ………………….…………
Lo encontró allí tirado, in situ. ………………….…………
Mi vecina se hizo la fecundación in vitro. ………………….…………
Estábamos hablando y él se murió en el ínterin. ………………….…………
No padezcas que todo esto se va a quedar inter nos. ………………….…………
Haré lo que me ordenas ipso facto. ………………….…………
Mi primo juega en la categoría junior. ………………….…………
In pectore pensaba pedir perdón. ………………….…………
Tuve un lapsus en último examen. ………………….…………
Tomaron Gibraltar manu militari. ………………….…………
Al principio de la Guerra Civil se produjo un mare magnum terrible. ………………….…………
Tuve un lapsus linguae en la clase y me puse como un tomate. ………………….………

Completa la frase con un latinismo:


Sal ahora que eres joven, aprovecha y ………………….…………
Muchas personas tienen una especie de doble, un ………………….…………
Ya hemos acabado los exámenes: ………………….…………
Que Francia invada Alemania es un ………………….…………
Hemos quedado para ir a un concierto en el ………………….…………
Me llamo Luis y mi …………… es “Ruso”.
Explicar el latinismo que aparece en cursiva:
Le han dado en la tesis sobresaliente cum laude.
He echado un curriculum vitae para encontrar trabajo.
El presidente del congreso es quien manda de facto en el partido.
El Sáhara es independiente de iure, pero de facto está ocupado por Marruecos.
Tenía déficit de calcio en los huesos.
Recogieron a una persona en pleno delirium tremens.
Lo siento, pero 4´5 no es aprobado: dura lex, sed lex.
Muchos famosos suelen ir de incógnito a distintos eventos.
Estuvimos en la fiesta familiares, amigos, etc.
En medio de la ceremonia soltó un ex abrupto.
Han obtenido los dos el segundo premio ex aequo.
Rompió el cristal ex professo.
Hicieron los indios una ofrenda como exvoto.
Ha hecho unas declaraciones ex cathedra.
Sustituye la palabra o palabras en cursiva por un latinismo o expresión latina:
130

Debes presentar tu historial para optar a esa plaza.


Las pérdidas económicas no serán compensadas por las ganancias procedentes del turismo.
Se aplazó indefinidamente la visita del ministro de economía.
El secuestrador dio un último aviso a la policía.
Escribe el significado de los siguientes latinismos y expresiones latinas y pon un ejemplo
A priori, sine die, quórum, modus operandi.

Completar con latinismos las siguientes frases:


Lo niega, pero creo que lo ha hecho …………………
Para conseguir un puesto hay que presentar un …………………………..
Para que no lo conozcan el príncipe irá …………………………..
Han detenido a Ismael Roda, …………… el Loco.
Somalia presenta un preocupante ………………… de alimentos.
Ha habido tanto trigo este año que por una vez habrá ………………………
1. Sustituye las palabras subrayadas por la expresión latina correspondiente:
sine die | modus operandi | accessit | podium | sui generis | grosso modo | mutatis mutandis | modus
vivendi | versus |peccata minuta | motu proprio | agenda | urbi et orbi | persona non grata | ultimatum
| referendum | ad hoc | verbi gratia | idem | pro indiviso
1. La excursión quedó aplazada indefinidamente a causa del mal tiempo.
2. La comunidad de vecinos decidió dar un último aviso al vecino que no pagaba.
3. En Navidad el Papa dará desde Roma la bendición universal como siempre.
4. Los ganadores subieron al podio para recoger los trofeos.
5. Siempre es bueno utilizar la libreta para recordar lo que tenemos que hacer.
6. Las guerras son terribles, siempre luchando hombres contra hombres.
7. La historia resultó ser más o menos como nos la habían contado.
8. Es necesario preguntar a los ciudadanos mediante una consulta para cambiar la constitución.
9. Los grandes magos no desvelan su manera de actuar para que no los copien.
10. A veces resulta difícil entender las bromas de mi cuñado, tiene un humor muy a su manera
11. Necesitarás una plaza de garaje adecuada para un coche tan grande.
12. El modo de vivir de algunos famosos roza los límites de la dignidad.
13. Estos hermanos siempre se imitan: si uno suspende, el otro también.
14. Algunas ciudades romanas son Patrimonio de la Humanidad, por ejemplo Tarragona.
15. Como no tenemos tiempo os voy a relatar la aventura de aquella noche a grandes rasgos.
16 Aunque la conferencia no era atractiva, los alumnos asistieron a ella por iniciativa propia.
17. No consiguió el galardón soñado, pero se vio recompensado con un premio de consolación.
18. Cuando el padre murió dejó a los hijos la finca sin repartir.
19. Menos mal que aquel error fue considerado por el tribunal leve.
20. A raíz de los conflictos surgidos, el embajador fue declarado individuo poco deseable.

2. Sustituye las palabras subrayadas por la expresión latina adecuada:


1. El presidente norteamericano tuvo una equivocación y confundió la capital de Francia.
2. Después de sus declaraciones, aquel escritor fue declarado persona indeseable en la ciudad.
3. La existencia de número limitado ha imposibilitado que mi hermano entrara en Medicina.
4. Muchas veces los médicos consultan su libro guía antes de extender las recetas.
5. La sociedad no ha cambiado desde los tiempos de Roma, solo pide alimento y diversión
6. Los directivos decidieron dar un recompensa a los trabajadores más productivos.
131

7. Aunque vayan muchos famosos sin darse a conocer, no pueden pasar desapercibidos.
8. Ser mayor de edad es condición indispensable para poder votar.
9. Valió la pena el esfuerzo dedicado a la tesis, pues el tribunal le concedió un sobresaliente con
máximo reconocimiento.
10. Tengo que ir a propósito, pero te llevaré el libro de la biblioteca.
11. Este político habla con autoridad, parece que siempre tiene la razón.
12. Parece mentira que no conozcas los últimos rumores, ¡si lo sabe todo el mundo!
13. Algunas costumbres antes se consideraban antinaturales , por suerte la sociedad
evoluciona.
14. Durante las vacaciones podíamos estudiar primero y después ir a la playa o al revés
15. Nuestro veterano general dio un último aviso al ejército.
16 Consiguió el puesto apetecido gracias a su mejor historial.

3. Completa las frases poniendo la expresión latina correspondiente a las siguientes


expresiones castellanas:
(y otras cosas, historial, en la probeta, más joven, en blanco, situación o posición social, con posterioridad
o a toro pasado, número cerrado o número limitado, con anterioridad, por persona, meollo, saldo positivo, al
instante, cosas sin importancia, condición indispensable, por igual, aproximación al primer premio, mano de hierro
o disciplina castrense, por propia iniciativa, más viejo.
1. En inglés muchas veces llaman ___________ al que se llama igual que su padre.
2. A clase debemos llevar los libros, los cuadernos, lápices, bolígrafos, __________________.
3. Ayudé el otro día a mi amigo a preparar su ___________________ para el nuevo trabajo.
4. Después de cierta edad solo se puede competir en la categoría ________________ .
5. La profesora pidió los trabajos _______________, no los admitió después.
6. Aquel alumno se preparó bien el examen pero con los nervios se quedó _________________.
7. Mis amigos recurrieron a la fecundación _________________ pues no podían tener hijos.
8. El director del colegio lo llevaba _______________________, la disciplina era muy severa.
9. La novela era muy buena, pero solo obtuvo un _______________________.
10. Es normal que haya cambiado su _______________ desde que ascendió en el trabajo.
11 En el último premio de literatura quedaron ganadores dos autores _____________________
12. Muchas veces debemos preguntarnos cuál es el ______________________ de la cuestión.
13. Los problemas de los demás parecen ______________ en comparación con los de cada uno.
14. Las universidades con mucha demanda se ven obligadas a tener ______________________.
15. Muchos países del llamado tercer Mundo tienen una renta __________________ muy baja.
16. Es muy fácil comentar las cosas ________________ cuando ya todos saben qué ha pasado.
17. La empresa iba viento en popa, en el balance de pagos siempre presentaba _____________.
18. Todos debemos colaborar ___________________, sin que nadie nos lo diga.
19. No se puede juzgar a las personas _________________, hay que conocerlas antes.
20. Saber traducir correctamente es _______________ para aprobar la asignatura.

4. Completa las frases con la expresión latina más adecuada al contexto:


1. Es habitual que los estudiantes queden en el ____________ de la Universidad.
2. Como no había ____________ la votación en el pleno del Ayuntamiento no se pudo celebrar.
3. Los policías de las series de televisión siempre investigan los crímenes ______________.
4. Muchas universidades nombran doctor _______________a algún novelista después de
recibir el premio Nobel.
5. Los gobiernos suelen considerar _______________ la invasión de su territorio.
132

6. Los terroristas suelen tener un ____________ además de su propio nombre.


7. En aquel espectáculo se reunieron __________________ diez mil espectadores, no fue
posible contarlos.
8. Este año la liga se ganará ________________ , todavía no hay ningún equipo destacado.
9. Celebraron el funeral ____________________ en una iglesia de la ciudad.
10. Hay que disfrutar cada minuto, como decían los latinos: ______________________.
11. Puedes contarle todo a mi amigo, porque le considero mi _____________________.
12. Parece que tiene muy mal genio pero aquí, _____________, es una bellísima persona.
13 Algunos turistas se sorprendieron al ver los _______________que habían dedicado a la
virgen de aquella ermita.
14. La fecundación ________ resultó desastrosa: aquello era un bicho.
15. No pienso comentar nada. El caso está aún _______
16. El apartamento lo compré libre de ________. No había ningún problema.
17. El aparcamiento se había convertido en un ____________. ¡Cualquiera encontraba el coche!
18. Ellos no ignoraban que aquel ataque a nuestro territorio podría constituir un ___________.
19. Su ________________ nos resultaba chocante: vivía del cuento.
20. Quevedo es un escritor que posee un humor ________________.

5. Completa las oraciones con las expresiones adecuadas.


de iure | rigor mortis |habitat | in dubio pro reo | ante meridiem (a.m.) |in memoriam | dura lex, sed
lex | post meridiem (p.m.) | de facto | ex cathedra | vis comica | alma mater | honoris causa | habeas
corpus | mea culpa | ex abrupto | sub iudice | vade retro | in flagranti | interim | postdata
1. Aunque no se puede conducir sin carné, muchos __________________ lo hacen a diario.
2. Los forenses dictaminan la hora de la muerte por el __________________, entre otras cosas.
3. Desde su creación, se ha considerado a la Universidad el/la ______________________.
4. Muy conocido es el _____________________ como derecho de todos los detenidos.
5. Ahora viene entonando un _____________________, pero el mal ya está hecho.
6. No se pueden conocer detalles de la causa porque está _____________________.
7. No es normal que los alumnos contesten con un _________________
8. Por estrictas que sean las leyes, hay que cumplirlas, ya se sabe ________________________.
9. ¡ _________________! No traigas pasteles que estoy a dieta.
10. Cogieron al ladrón _______________________________, no pudo negar su participación.
11. No es lo mismo volver de fiesta a las 2 _____________ que a las 2 ____________________.
12. Francia es __________________ un miembro de la Unión Europea.
13. Muchas comedias se basan en la ____________________ de los actores y actrices.
14. No se pudo demostrar la culpabilidad del acusado e ________________________, se le
declaró inocente.
15. Hice muchas gestiones aquel día, pero en el _______________ me tomé un buen almuerzo.
16. Si ya has acabado de escribir la carta, añade en una ___________ que conteste pronto.
17. Rafael Alberti fue nombrado doctor ______________ por la Universidad de Cádiz.
18. Es un petulante y no hay quien lo soporte. Parece que siempre está hablando _________.
19. El _________ en el que se desarrolla la vida de aquellos pájaros es muy exótico.
20. Cuando me publiquéis el libro quiero que la dedicatoria sea para mi añorado padre, _____
133

NOTAS
134

Potrebbero piacerti anche