Sei sulla pagina 1di 304

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the


information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de
dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.

Normas de uso

Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:

+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a
cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos
propósitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de
los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no
podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de
autor puede ser muy grave.

Acerca de la Búsqueda de libros de Google

El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de
Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com
G498 G88G 1896 LAC

THE LIBRARY
OF
THE UNIVERSITY
OF TEXAS

G438
1
LA LENGUA QUICHUA.

(Dialecto de la Eepública del Ecuador.)

Por

Juan M. Grimm,
sacerdote de la Misión.

«Evangelizare pauperíbus misit me.w


i.uc. iv, 18.

Con licencia de los Superiores.

Friburgo de Brisgovia.
B. Herder, Librero-editor pontificio.
1896.
Sucursales en Viena, Estrasburgo, Munich y San Luis, Ame'rica Septentr.
THE LIBRARY
THE UNIVERSITY
Of TEXAS

Gobierno Eclesiástico de la Arquidiócesis.


Quito, Agosto 29 de 1894.
Pase á la revisión del Pbro. S°l. D. Raimundo Torres cura de
S. Felipe y Vicario Foráneo del Cantón de Latacunga, y con su in
forme imprímase.
L. S. f El Arzobispo.
LÓPEZ, Subsecr.

Revisado el libro titulado "La lengua Quichua, Dialecto de la


República del Ecuador", no se ha encontrado nada contra la fe y bue
nas costumbres; por tanto, puede imprimirse.
San Felipe, Setiembre 15 de 1894.
Raimundo Torres,
Vicario foráneo.

en
en
i—l
oa
554913
INTRODUCCIÓN.

El idioma quichua se divide principalmente en tres dialectos :


el llamado lengua del Cuzco, el dialecto del Chinchaisuyu
y el dialecto de Quito '. Aunque el dialecto del Chinchaisuyu se
habla en el Norte del Cuzco, el de Quito tiene más semejanza
con la lengua del Cuzco, sobre todo en las formas gramaticales.
La diferencia entre la lengua del Cuzco y el dialecto de Quito
consiste en que éste tiene casi solamente las vocales primarias :
a, i, u; rara vez O, y nunca e; mientras que la lengua del
Cuzco tiene todas las cinco vocales, aunque la e no muy fre
cuente. Según los principios de la Lingüística, la falta de las
vocales secundarias o y e en un idioma es señal que éste es
primitivo ; de consiguiente en el dialecto de Quito tenemos la

1 Hemos empleado como título de esta gramática la expresión :


"Dialecto de la República del Ecuador" en lugar de dialecto de Quito,
para que no se crea equivocadamente que fuera del dialecto de Quito
hay otros más, como el de Riobamba y de Cuenca. Hay entre las
varias provincias de la República pequeñas variaciones, que consisten
sólo en la pronunciación, en el uso de mayor ó menor número de
palabras y en provincialismos de poca cuenta ; pero estas variaciones *
no constituyen dialectos diferentes. Los indios del Ecuador se entienden
entre sí, pero no entienden á los del Perú.
Gramática Quichua.
VI Introducción.
forma primitiva del Quichua, habiéndose éste quedado en su
estado original después de su separación del peruano, mientras
que la lengua del Cuzco se ha desarrollado durante los siglos
de separación. A la misma conclusión llegaremos, si comparamos
la gramática de la lengua del Cuzco con la del dialecto de
Quito : las formas gramaticales de este último son menos varia
das que las de la primera; lo cual es otra prueba más que el
dialecto de Quito es la forma primitiva del Quichua.
El dialecto de Quito hablan todavía casi medio millón de
indios entre las dos cordilleras de los Andes desde el 4? grado
de latitud meridional hasta 1/s grado de latitud setentrional y
en las llanuras superiores del río Ñapo ; pero con la diferencia
de que los indios del Ñapo hablan el dialecto de Quito en su
forma antigua , aunque ya empiezan también á sustituir la p
con la b y la t con la d ; mientras los de entre las cordilleras
lo hablan adulterado. Esta decadencia consiste primero en que
el idioma degenera de suyo mismo : si comparamos, por ejemplo,
el idioma como lo enseña la "Breve instrucción para entender la
lengua común de los indios, según se habla en la provincia de
Quito" con el actual, observamos ya perdido en siglo y medio
el uso del plural inclusivo y exclusivo y disminuido mucho el
uso de la conjugación de complemento personal y de las formas
verbales que sirven para expresar los pronombres posesivos.
Además los indios han perdido el conocimiento de muchas
palabras del dialecto antiguo de Quito. Fuera de esto emplean
apócopes, principalmente en el gerundio. Sobre todo han intro
ducido muchos términos españoles, á veces puros, á veces cam
biando algo el sentido propio, ya dando á una palabra quichua
terminación española, ya á un vocablo español, desinencia

1 Impreso "En Lima. Año de 1753".


Introducción. VII
quichua 1. A no tomarse pronto medidas eficaces para contener
tal decadencia, el Quichua quizá después de unos dos siglos no
será conocido sino por tradición ; pero tan pronto, como algunos
piensan, no se extinguirá; pues se ha mantenido junto con el
castellano ya tres siglos y medio, aunque no se ha hecho nada
por su conservación. Pasará á lo menos otro siglo , y habrá
todavía en el Ecuador indios que hablen quichua.
Como el Quichua no tiene escritura, hay que recurrir al
alfabeto español para escribir las palabras quichuas ; pero dicho
alfabeto no es del todo suficiente para expresar todos los sonidos.
Dejamos en su valor las letras españolas, con excepción de la
h que es siempre aspirada ; delante de una vocal se la hace
sonar con aspiración fuerte de la garganta y cosa que á veoes
no se pueda distinguir de la j ; p. e.: hapina y japina ; delante
de los diptongos ua y ni, con aspiración suave del paladar y
de la garganta juntamente, de suerte que delante de ua semeje
algo á la g ; por esto algunos escriben guagua en lugar de hua
hua, y delante de ui sustituyen la h con la doble v, escribiendo
vviñai en lugar de huiñai. La 11 suena como en castellano, pero
delante de consonante como una I prolongada , casi como le ;
p. e. : allcu, alécu. Antes de vocal la articulan algunos mal, lsh,
contagiando asimismo aún á la pronunciación castellana; p. e.:
alli, alshi en lugar de allt. Muchos cambian la 11 delante de conso
nante en la afine sh ; p. e. : allpa en ashpa. La s es más suave
1 En nuestra gramática y vocabulario no hemos puesto las voces
españolas que usan los indios, para no aumentar el volumen y por
ser cosa indefinida; pues que en un pueblo mezclan más que en otro
el español con el quichua, y en el mismo pueblo las mujeres y niños
usan menos voces castellanas que los hombres. Además quien sabe
español , conoce fácilmente el sentido de los términos españoles em
pleados por los indios. Solamente, pues, hemos adoptado aquellas pala
bras que se han hecho propiamente quichuas; p. e. casarana, casar.
VIII Introducción.
que en castellano. Sh se pronuncia agregando á la S una aspi
ración suave , manteniendo cerrados los dientes , de modo que
sea dental; sin embargo algunos indios la pronuncian separando
los dientes y haciéndola paladial 1. — A veces se cambian mutua
mente letras afines ; p. e. : las guturales c, h, j : catana en
jatana , hahua en jalma; la dental ch en tz; p. e. : chirapana
en tzirapana; muy frecuente es el cambio de la dental S en
sh y vice versa. Las letras de pronunciación fuerte: c, p, t,
se cambian en las de sonido suave : g, b, d K Raras veces se
sustituyen las vocales unas á otras.
El Quichua no es idioma de flexión, sino de aglutinación;
pues que se compone sólo de nombres y partículas, las cuales
á su vez son probablemente nombres apocopados 3. Posponiendo
al nombre ciertas partículas, se forman los casos de la declina
ción, las personas, tiempos y modos de la conjugación. Así es
que el verbo mismo es nombre, de lo que podrá cualquiera con
vencerse registrando el vocabulario.
Todos los nombres como también los infinitivos de los
verbos , se hacen adjetivos , poniéndolos como complemento
delante de otro nombre ; solos, son sustantivos.
Como las partículas son siempre las mismas , resulta una
grande regularidad en el idioma , y de consiguiente , mucha
facilidad de aprenderlo.

1 Con todo la letra queda siempre muerta; aunque estas in


dicaciones darán alguna idea siquiera general de la pronunciación
del Quichua.
2 La "Breve instrucción para entender la lengua de Quito" arriba
mencionada, no admite todavía la b ni la d en el alfabeto y la g
conoce, según parece, solamente unida á la nasal n ; de modo que la
eufonía de p y t es obra de un siglo y medio.
3 Hemos tomado sin embargo la terminología de la gramática
latina , porque de otro modo habría mucha dificultad en el estudio.
Introducción. IX
El verbo tiene solamente los tiempos principales : Presente,
Perfecto y Futuro. Lo que indican los tiempos secundarios:
Imperfecto, Pluscuamperfecto y Futuro segundo, en otros idio
mas, se expresa en Quichua con infinitivos, participios y las
partículas respectivas y sobre todo por medio del gerundio.
Aunque sentimos cierto gusto en el estudio de la sencillez
y lógica de nuestro idioma primitivo, el único fin de la publica
ción de esta gramática y vocabulario es facilitar la predicación
de la palabra de Dios á los Pebres, es decir, á los infelices indios, j
ministerio tan grande, elevado y divino que el profeta Isaías lo /
pone entre los carácteres por los que se conocerá al Mesías 1 ;
y Nuestro Señor Jesucristo lo enumera, con los milagros que
hacía, como señal con que prueba que El es el Mesías 2. Quo-
modo ergo invocabunt, in quem non crediderunt? Aut quomodo
credent ei, quem non audierunt? Quomodo autem audient sine
praedicante ? Ergo fides ex auditu , auditus autem per verbum
Christi s. Y ¿ cómo escucharán y cómo entenderán, si no se lesl
predica en su lengua? Por esto el cuarto Concilio Quítense en
el año de 1885 ha dispuesto : "Para que tengan el debido efecto
los estatutos del Concilio Quitense II, y á fin de que los párrocos
puedan cómodamente explicar á los indios el catecismo tradu
cido en Quichua, ordenamos que en los seminarios diocesanos,
y con mayor razón en el central se establezca una clase de
lengua quichua, para que los jóvenes levitas la aprendan de
modo que la entiendan y hablen sin dificultad." A vista de esta
disposición hemos escrito nuestra gramática principalmente para
los jóvenes levitas, y como los libros de texto deben ser con
cisos y la enseñanza progresiva, hemos procurado ser sucintos

1 Isaías 61, 1; Lucas 4, 18. 2 Matth. 11, 5.


3 Ad Romanos 10, 14 y 17.
x Introducción.

1 en la gramática, para que se pueda aprender lo necesario en


I muy poco tiempo, y hemos explanado más las reglas en el
vocabulario, extendiéndolas á veces más, otras explicándolas con
ejemplos; de modo que forma el vocabulario la segunda parte
de la gramática, y no tiene el simple objeto de contener palabras.
No pretendemos haber encontrado todos los términos quichuas
que usan todavía los indios, al contrario tenemos sospecha fun
dada de que se nos han escapado muchos ; pero abrigamos la
esperanza de que el vocabulario comprenderá lo necesario para
predicar y explicar el catecismo á los indios. Si con esto con
tribuyéramos á la salvación de una sola alma, nos considera
ríamos bien recompensados por nuestro trabajo. "Pero me dirás
¿qué sacas hablando? Algo saco, si alguno hay que me oiga;
yo hago lo que es de mi oficio : el sembrador siembra. Salió el
que siembra á sembrar ; y parte de la semilla cayó en el camino.
parte sobre piedra, otra entre las espinas y la última e¡n terreno
bueno ; tres partes se perdieron y una sola quedó ; y ni por
esto desistió el agricultor, sino que por la una sola que había
quedado, no cesó de trabajar el terreno. Ahora bien, entre
tanta cantidad de semilla que he sembrado , no puede ser que
no me dé algún fruto : aunque no todos me oigan , me oirá la
mitad; y si, no la mitad, la tercera parte; y si, ni la tercera,
la décima; si ni aún la décima y si uno tan sólo de toda esa
multitud ha de oir, qué me oiga ; pues no es poco salvar á una
sola oveja, porque el Pastor, que había dejado á noventainueve
ovejas, corrió por la una que se había descarriado. No desprecio
al hombre ; aunque sea uno solo , hombre es , animal carísimo
de Dios. Por más abyecto que fuere, no me parece despreciable ;
porque no busco dignidad, sino virtud, no dominación ó servi
dumbre , sino el alma ; aunque uno solamente sea, es hombre,
Introducción. XI
por quien fueron tendidos los cielos, el sol luce, gira la luna,
el aire fué difundido, brotan las fuentes, fué derramado el mar,
los profetas fueron enviados y la ley fué dada ; y ¿para qué
enumerar todo? se hizo hombre el Hijo unigénito de Dios. Mi
Dios se inmoló, dió su sangre por el hombre ; y ¿ yo lo he de
despreciar? ¿de qué perdón sería yo digno?"1 Agregar algo
á estas palabras de oro del gran Padre de la Iglesia, San Juan
Crisóstomo, sería disminuir su precio y vigor.

EL AUTOR.

1 S. Ioannis Chrysostomi homilía in terrae motum, et in divitem


et Lazarum, atque unde servitus orta est. — Opera omnia, edit.
Paris. 1718, tora. I, 774.
GRAMÁTICA QUICHUA.

GRAMÁTICA QUICHUA.

(Dialecto de la República del Ecuador.)

«Evangelizare pauperibus misit me."


Luc. IV. 18.

Friburgo de Brisgovia.
El. Herder, Librero-editor pontificio.
1892.
Sucursales en Viena, Estrasburgo, Munich y San Luis, América Septentr.
Nihil obstat: imprimatur.

Quiti, die 14. Januarii 1892.

Archiepiscopus Qnitensis.

Tipografía de B. Herder en Friburgo de Brisgovia (Alemania).


ÍNDICE.

PARTE PRIMERA.

ANALOGÍA.
pag.
Del alfabeto 1
Del nombre sustantivo 1
Del adjetivo 4
Del pronombre •>
Del numeral «
Del verbo 8
Partículas 15
Adverbios 18
Conjunciones 19
Interjecciones 20
Partículas finales 20

PARTE SEGUNDA.
SINTAXIS.
De la concordancia de sujeto y predicado 22
Del pronombre relativo 22
Del verbo 23
Del régimen de los verbos 24
De la construcción 25
Idiotismos 25
THE IIBRARY
THE UNIVERSITY
OP TEXAS

PARTE PRIMERA.

ANALOGÍA.

DEL ALFABETO.
1. Las letras que se usan en quichua son : a, b, c, ch, d,
g, h, i, j, 1, 11, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, u, y, z, cuya pro
nunciación debe aprenderse de viva voz.
Se observa en el uso de las consonantes que va generali
zándose el cambio de las que tienen pronunciación fuerte, con
las de sonido suave ; p. e. :
La b en vez de p en la partícula de genitivo : huauquibac,
yayabac, en vez de huauquipac, yayapac.
La d en vez de t en la terminación de acusativo ; p. e. :
yayada, mamada shitashpa rinimi , voy abandonando á mis
padres, en vez de yayata, mamata shitashpa rinimi.
La c es ahora reemplazada muchas veces con la g; p. e. :
shuyaguni, mañaguni, en vez de shuyacmii, mañaouni.
2. Las palabras quichuas se acentúan ordinariamente en la
penúltima sílaba.
DEL NOMBRE SUSTANTIVO.
3. No hay en quichua artículo definido; algunas veces
se emplea en su lugar el pronombre demostrativo caí,
chai. Como artículo indefinido se usa el numeral shuc,
uno; p. e. : shuc runa uillahuarcami , un hombre me avisó.
4. El género de los sustantivos que significan varón
y animal macho, se expresa poniendo delante de ellos cari
2 Parte primera. Analogía.
(varón) para el masculino, y para el femenino, huarmi
(hembra); p. o.:
Cari huahua, niño; huarmi huahua, niña.
Cari atuc, lobo; huarmi atuc, loba.
Su uso sinembargo es muy raro.
5. No hay declinación propiamente dicha , sólo se da
la impropia, cuyos casos se forman con las partículas (sufijos)
siguientes pospuestas al nombre :
Genit. : pac, de, para; p. e. : umapac, de la cabeza.
Dativo: man, á ; umaman, á la cabeza.
Acusat.: ta; umata, la cabeza.
Ablat. : pi, en; umapi, en la cabeza.
huan, con; umahuan, con la cabeza.
manta, de, desde, por ; umamanta, desde la cabeza.
raicu, á causa de; umaraicu, á causa de la
cabeza.
El plural se forma añadiendo al nombre la partícula cuna,
á la que se van agregando, según los casos-, los sufijos ya
dichos del singular; p. e. :
Umacuna, las cabezas.
ümacunapac, de las cabezas.
Umacunaman, á las cabezas.
Umacunata, las cabezas.
Umacunapi, en las cabezas.
Fuera de la partícula cuna hay otras que indican pluralidad :
1? Pura expresa unión y reciprocidad, y en este caso no
se emplea cuna; p. e. : huahuapura, los niños entre sí, y no
se dirá huahuacunapura.
21 Ndin añadido á un sustantivo, expresa pluralidad;
«¿¿«pospuesto á los numerales, significa juntamente, á un
tiempo; p. e. : quimsandin rishun , iremos los tres (junta
mente) ; ishcandin aisashun, tiraremos los dos (a un tiempo).
6. Se forman sustantivos compuestos:
1? Uniendo dos simples, de los que el primero sea modificativo ;
p. e. : Cocha -pata, ribera. Mama -cocha, mar.
Del nombre sustantivo. 3
2.J Colocando primero el nombre que indica la materia de
que se ha hecho el objeto ; p. e. : cullqui maqui, mano de plata.
Los nombres colectivos se expresan repitiendo el sustantivo ;
p. e. : tiu, arena; tiutiu, desierto.
Estos sustantivos se emplean como adjetivos; p. e. :
Tiutiu pamba, llano lleno de arena.
Rumirumi Han, camino lleno de piedras.
Muchos de estos nombres se forman también con el ad
verbio sapa (abundante) para expresar que cierta calidad
sobresale; p. e. : tiusapa , lugar de mucha arena, desierto;
rumisapa , lleno de piedras; juchasapa, lleno de pecados.
Estas palabras se emplean también como adjetivos; p. e. :
shimisapa runa, un hombre indiscreto.
Si se une el adverbio sapa con el nombre de alguna
parte del cuerpo humano, expresa que esta parte es de gran
dimensión ; p. e. : umasapa, cabezudo ; millmasapa ñahui runa,
hombre muy barbado.
7. Los diminutivos se forman por medio del adjetivo
huchuc ó huchuclla , pequeño; ó solamente con las partículas
lla, cu, hua; p. e. : huahualla, huahuacu, niíiito; mamalla, mama-
cu, madrecita; panilla, panihua, hermanita. — Lla. significa
también solo; p. e. : ñucallami causani, yo solo vivo; pailla
shamurca, vino solo.
Los sustantivos siguientes forman nombres com
puestos:
1? Masi, compañero, forma con otro sustantivo nombres
que significan participación mutua; p. e. : shuhuamasi , com
pañero en el robo ; aillumasi, el que pertenece á la misma
familia; llactamasi, el que es del mismo pueblo.
2.' Shungu, el corazón, no en el sentido físico sino en el
moral, forma con el participio presente, sustantivos com
puestos que expresan inclinación ó deseo de ejecutar la acción
significada por el verbo; p. e. : cunana, aconsejar; cunac-
shungu, el que desea aconsejar. Manchana, tener miedo;
manchacshangu, tímido. Cuna, dar; cucshungu, liberal.
T.\U i »*
4 Parto primera. Analogía.

3? Cama expresa un oficio , empleo ; p. e. : huasicama,


sirviente.
8. Los abstractos se forman por medio del verbo sus
tantivo cana, ser, puesto en presente de infinitivo en
unión con el nombre ó el participio activo; p. e. :
allicai, bondad ; sumaccai, belleza ; hatuncai, grandeza ; yachac-
cai, ciencia.
9. Con la negación mana se forman sustantivos ó ad
jetivos que expresan lo contrario del nombre componente ;
p. e. : alli , bueno; mana alli, malo. Yachac , sabio; mana
yachac, ignorante. Mana maquihuan, sin mano.
10. Finalmente se forman sustantivos con la desinencia
del genitivo, como yayapac, lo que pertenece al padre. Estos
sustantivos pueden recibir los demás sufijos del singular y la
partícula cuna del plural, siendo por lo mismo declinables.

DEL ADJETIYO.
11. El adjetivo es invariable en cuanto á la declina
ción y al número; p. e. :
Hatun, grande.
Hatun hiiasi, casa grande.
Hatun huasiman, á la casa grande.
Hatun huasicuna, casas grandes.
Hatun huasicunapac, de las casas grandes.
Sustantivados los adjetivos, reciben las partículas de
la declinación y del plural; p. e. : aUicunaca cushi causai-
tami charin, los buenos tienen vida feliz.
El adjetivo precede siempre al sustantivo; p. e. :
Irgui runa, hombre débil.
Mishqui sara, maíz dulce.
Mishqui runa, hombre afable.
Pina runa, hombre iracundo.
12. El comparativo se forma por medio de la palabra
ashun, astahuan, añadiendo manta al término de la comparación ;
Del adjetivo. Del pronombre. 5
p. e. : huambra huahuamanta astahuan sinchimi , el muchacho
es más fuerte que el niño.
El superlativo absoluto se expresa con la palabra
ancha, mai, delante de los adjetivos; p. e.: mai cnyashca, muy
querido ; mai ancha cuyashca huauqui, queridísimo hermano.
Si hay término de comparación, recibe éste manta ; p. e. :
Pai tucui runacunamanta ancha (ó astahuan) yachacmi , es el
más sabio de los hombres.
Frecuentemente se forma también el comparativo y
superlativo con el verbo yallina, superar; ó con yalli, más,
equivalente á astahuan; p. e. : cari huarmita ruranapi yallinmi
ó cari huarmimanta (ó huarmita) yalli ruranmi, el hombre tra
baja más que la mujer.
La igualdad se expresa por shina, imashina chasna;
p. e. : imashina causanqui, cliasna huañunqui , como vives así
morirás.
DEL PRONOMBRE.
13. Los pronombres personales son:
Sing. Nuca, yo. - Plur. : Ñucanchic, nosotros.
Can, tú. Cuncuna, vosotros.
Pai, él, ella. Paicuna, ellos, ellas.
En cuanto á la declinación, siguen la regla de los nombres ;
p. e. : Nncapac, ñucaman, ta, futan.
Cambac, canman, ta, huan.
Paipac, man, ta, huan.
El pronombre reflejo de cualquiera persona y número :
me, te, se, nos, os, se, se traduce por la partícula ri inter
calada entre la raíz y la terminación del verbo ; p. e. : armani,
baño; armarini, me baño.
14. Los pronombres demostrativos son:
Cai, este, esta, esto; p. e. : cai yura, este árbol; cai
panga, esta hoja.
Chai, aquel, aquella, aquello ; p. e. : chai puncha, aquel
día; chai tutu, aquella noche.
6 Parte primera. Analogía.

Son declinables y toman la forma del plural, si están solos ;


p. e. : cai yuracunamanta chaicunata apai , caicunata saqui, de
los árboles, lleva ésos y deja éstos.
Con pi y man expresan adverbios de lugar y tiempo; p. e.:
chaiman apai, lleva allá; caiman yaicui, entra acá; ñuca tapucpi,
chaipi huiUanqui, cuando yo pregunte, entonces avisas.
La dicción quiquin se usa de dos maneras:
1? Pospuesta al pronombre personal ó demostra
tivo, equivale al adjetivo mismo (ipse); p. e.: ñuca qui
quin, yo mismo ; esta palabra se une tánto con el pronombre,
que aun precede á la desinencia del plural ; p. e. : canquiquin-
cuna, vosotros mismos; paiquiquincuna, ellos mismos. Hay
una excepción: ñucanchicquiquin, nosotros mismos. Para la
tercera persona se usa frecuentemente en lugar de quiquin, la
palabra pacha; p. e. : paipacha, él mismo.
2? Antepuesta al sustantivo, significa propio, legí
timo, verdadero, y va delante del sustantivo; p. e. : qui
quin runa, verdadero hombre.
15. Los pronombres interrogativos son:
Pi ¿quién? para personas.
Ima ¿qué? para animales y cosas.
Para unos y otros y como adjetivo : maijan ¿ cuál ?
16. De los mismos y añadiéndoles la partícula pish se forman
los indefinidos; así: pipish, imapish, maijampish, cualquiera.
Para la declinación de estos últimos se intercalan los
sufijos; p. e. : pitapish , imatapish, picunapish , imacunapish,
maijantapish, maijancunatapish.
17. Pi, ima pierden su sentido interrogativo con la nega
ción mana; así: manapi, nadie; manaima, nada; p. e. : manapi
shamushcachu , nadie ha venido; manaimata saquishcachu,
nada ha dejado.
18. Hay otros interrogativos que se unen con el sufijo
pi, etc.; así: maipi ¿dónde? ó ¿en dónde? p. e. : maipi
churashcanqui ? ¿en dónde pusiste? maiman ¿á dónde?
maimanta ¿de dónde?
Del pronombre. Del numeral. 7
Masna l cuánto? p. e. : masnapi randishcanqui? len
cuánto compraste?
Jaica l cuándo ? p. e. : Jaicapi uyashcanqui ? ¿ cuándo
oíste ?
19. Los pronombres posesivos se traducen por
medio del genitivo de los personales, de modo que:
Mío = ñucapac.
Tuyo = campac.
Suyo = paipac.
Nuestro = ñucanchicpac etc.
En los posesivos de la primera persona se omite ordina
riamente el pac; p. e. : ñucanchic allpa, nuestro terreno.
En las tres personas de singular y plural se emplean tam
bién, aunque rara vez , sufijos especiales al fin del sustantivo,
con el cual forman una sola palabra, del modo siguiente :
Mío = i; mi padre = yaya-i.
Tuyo = iqui; tu padre = yaya-iqui.
Suyo = n; su padre = yaya-n.
Nuestro = nchic; nuestro padre = yaya-nchic.
Vuestro = iquichic; vuestro padre = yaya-iquichic.
Estos sufijos son esencialmente los mismos que se emplean
en las personas del verbo.
NB. De los pronombres relativos se tratará en la sintaxis.

DEL NUMERAL.
20. Los numerales cardinales son:
Schuc — uno. Canchis = siete.
Ishcai = dos. Pusac = ocho.
Quimsa = tres. Iscun = nueve.
Chuscu = cuatro. Chunga = diez.
Pishca = cinco. Pazzac = ciento.
Sucta = seis. Huaranga — mil.
Huaranga huaranga = un millón.
Con los doce cardinales primeros y sus combinaciones se
forman todos los demás.
8 Parte primera. Analogía.

Las combinaciones se hacen según estas dos reglas:


1? Antepuesta una unidad á una decena, centena etc., las
multiplica; así: 20, ishcai chunga; 30, quimsa chunga; 500,
pishca pazzac etc.
2? Pospuesta, se suma con ellas; así: 12, chunga ishcai;
35, quimsa chunga pishca. 786 253, canchis pazzac pusac chunga
sucta huaranga ishcai pazzac pishca chunga quimsa.
21. Los numerales ordinales se forman añadiendo
al cardinal la terminación niqui; p. e. : ishcainiqui, 2?; chun-
ganiqui y 10.'. En lugar de shucniqui se dice también ñaupa.
Desde 10 en adelante los Indios se sirven por lo regular de
los cardinales en vez de los ordinales.
22. Los numerales partitivos se forman por medio
de la palabra chaupi, que significa no solamente la mitad, sino
también cualquiera porción ; de manera que '/s se dice : quimsa
chaupimanta sime; 3/8, pusac chuupimanta quimsa.
23. Los adverbiales se forman con la palabra cuti ;
p. e. : shuecuti ; ishcaicuti, una, dos veces.
24. Los distributivos: de uno en uno, de dos en
dos, se traducen duplicando el cardinal y añadiendo al segundo
la partícula manta ; p. e. : chuscu chuscumanta shuc caspita apar-
cami, de cuatro en cuatro llevaban un palo.

DEL VERBO.
25. No hay sino una sola conjugación en quichua,
según la cual se conjugan todos los verbos. La raíz permanece
invariable en todos los modos, tiempos y personas :

VOZ ACTIVA.
INDICATIVO.
PRESENTE.
Cuya -ni amo.
Cuya - nqui amas.
Cuya -n ama.
Del verbo. 9
Cuya-nchic .... amamos.
Cuya - nquichic . . . amáis.
Cuya -muna .... aman.
PASADO.
Tiene dos formas, que sirven indistintamente, tanto para el
imperfecto, como para el perfecto y pluscuamperfecto.

1?
Cuya-rcani, amé, amaba, he, había amado.
Cuya - rcanqui.
Cuya - rea.
Cuya - rcanchic.
Cuya - rcanquichic.
Cuya - reacuna.

Cuya -shcani, amé, amaba, he, había amado.
Cuya - shcanqui.
Cuya - shca.
' Cuya - shcanchic.
Cuya - shcanquichic.
Cuya-shcacuna.
FUTURO.
Cuya -sha ó shac, amaré, habré amado.
Cuya-nqui.
Cuya - nga.
Cuya - shan.
Cuya - nquichic.
Cuya - ngacuna.

IMPERATIVO.
Cuya -i, ama tú; cuya-chun, ame él.
Cuya - ichic, amad ; cuya - chuncuna, amen ellos.
La forma cuyachun sirve de subjuntivo.
ÍO Parte primera. Analogía.

PRESENTE DE
OPTATIVO Y CONDICIONAL.
Cuya -iman, ojalá yo amara; yo amaría.
Cuya - nquiman.
Cuya - ñman.
Cuya - nchicman.
Cuya - nquichicmau.
Cuya - nmancuna.

PRETÉRITO CONDICIONAL.
Cuya -iman carca, yo habría amado..
Cuya -nquiman carca.
Cuya-nman carca.
Cuya - nchicman carca.
Cuya - nquichicman carca.
Cuya - nmancuna carca.

INFINITIVO.
Cuya -i, amar (amor).
Cuya-shca, haber amado.
Cuya -na ó cuya-nga; haber de amar.

PARTICIPIOS.
Activo de presente: cuya - c, el que ama.
Activo y pasivo de pretérito: cuya-shca, el que
ha amado; y el que es amado.
Activo y pasivo de futuro: cuya -na ó cuya - nga,
el que ha de amar, el que será amado, el que es digno
de ser amado.
TxU GERUNDIO.

Cuya-shpa, amando.

SUPINO.
Cuya-c, á amar.
Del verbo. 11
26. La voz pasiva se forma con el participio shca y el
verbo cani , soy; p. e. : cuyashca cani, soy amado; cuyashca
carcani, fui amado; cuyashca casha, seré amado.
27. Conjugación del verbo seguido de complemento personal.
Si la acción de la persona agente se dirige á otra, se ex
presa ésta por medio de una partícula especial, que se pospone -
inmediatamente á la raíz del verbo, con excepción del perfecto
y futuro, que, á ser la acción de la primera persona á la se
gunda, reciben dicha forma después de la desinencia.
Esta conjugación especial se usa cuando la acción es:
de la 1* persona á la 2? (te amo) ;
„ „ 2? „ „ „ 1» (me amas) ;
n „ 3» „ „ „ 1» (me ama).
Si la acción es de la 1* á la 2* persona, se emplea la par
tícula iqui, pero sólo para el singular de la persona agente y
del complemento personal.

PRESENTE.
Cuya -iqui, yo te amo.
Cancunata cuyani, yo os amo.
Canta cuyanchic, nosotros te amamos.
Cancunata cuyanchic, nosotros os amamos.

PERFECTO.
Cuya - rea - iqui, te amé.

FUTURO.
Cuya -shca - iqui, te amaré.
12 Parte primera. Analogía.

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya - iqui - man, te amaría.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya -iqui- mancaixa, te habría amado.

La acción de la segunda persona á la primera y de la tercera


á la primera, se expresa poniendo entre la raíz y la terminación
del verbo, la partícula hua, usada sólo para el singular del com
plemento personal y singular como plural de la persona agente.
Acción de la 2? á la 1?
PRESENTE.
Cuya - hua - nqui, tú me amas.
Cuya - hua - nquichic, vosotros me amáis.
Nucanchicta cuyanquí, tú nos amas.
Nucanchicta cuyanquichic, vosotros nos amáis.
PERFECTO.
Cuya-hua-rcanqui, me amaste.
Cuya - hua - rcanquichic, me amasteis.

FUTURO.
Igual al presente.
IMPERATIVO.
Cuya -hua -i, ámame tú.
Cuya - hua - ¡chic, amadme.
Del verbo. 13

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya -hua -nquiman, me amarías.
Cuya-hua-nquichicman, me amaríais.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya- hua -nquimancarca, me habrías amado.
Cuya-hua - nquichicmancarca, me habríais amado.

GERUNDIO.
Can cuya - hua - shpa, amándome tú.

Acción de la 3? á la 1?

PRESENTE.
Cuya-hua -n, él me ama.
Cuya -hua -ñcuna, ellos me aman.
Nucanchicta cuyan, él nos ama.
Nucanchicta cuyancuna, ellos nos aman.

PERFECTO.
Cuya -hua -rca, me amó.
Cuya - hua -rcamuna, me amaron.

FUTURO.
Cuya -hua -nga, me amará.
Cuya- hua -ngacuna, me amarán.

554913
14 Parte primera. Analogía.

IMPERATIVO.
Cuya - hua - chun, ámeme.
Cuya - hua - chuncuna, ámenme.

CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya- hua -nman, me amaría.
Cuya- hua -nmancuna, me amarían.

CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya- hua -nmancarca, me habría amado.
Cuya- hua -nmancunacarca, me habrían amado.

GERUNDIO.
Pai cuya- hua -shpa, amándome él.

28. El presente de infinitivo sirve como sustantivo abs


tracto; p. e. : causai (vivir), vida.
29. El futuro. de infinitivo, como sustantivo, sirve para
expresar el instrumento con que se ejecuta la acción del Verbo,
ó también el lugar donde se la hace ; p. e. :
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentado y el asiento.
30. Se forman verbos de los sustantivos , agregando á
éstos la terminación verbal. Semejantes verbos significan hacer,
recoger el objeto indicado por el sustantivo ; p. e. yanta, leña ;
yantana, cortar leña. Del mismo modo se forman verbos de
los adjetivos y adverbios ; p. e. : mizza , mezquino ; mizzana,
impedir.
Partículas. 15

PARTÍCULAS.
Son de varias clases : 1? enclíticos ; 2? adverbios ; 3? con
junciones; 4? interjecciones y 5? partículas finales.
31. A la primera clase pertenecen los sufijos de los
casos de que hemos tratado ya en el Nombre; nos queda
solamente una observación sobre el uso de la partícula manta,
la que se emplea para significar:
a) El lugar de donde; p. e. : Uactamanta , del pueblo;
carumanta shamuni, vengo de lejos.
b) Las preposiciones desde y de ; p. e. : cayamanta, desde
mañana; pacarimanta tutacama, desde la mañana hasta la
noche; ftiimanta ruraicama, del decir al hacer.
c) La materia de que se ha hecho una cosa ; p. e. : cullqui-
manta, de plata.
d) Muchas veces la causa, en lugar de raicu; p. e. : millai
causashcamanta, á causa de la mala vida; también la inten
ción; p. e. : Diosmanta rurai, hazlo por Dios.
Los principales enclíticos que no son desinencias de
la declinación, son los siguientes :
Yuc indica el dueño de una cosa ; p. e. : chacra, el campo ;
chacrayuc, el dueño del campo ; huarmi, mujer ; huarmiyuc,
el marido.
Cama significa a) hasta ; p. e. : chacracama , hasta el
campo; b) conforme; p. e.: ñishcaiquicama, conforme á tu
palabra; yaricaiquicama micui, come según el hambre que
tienes ; pactaicama, conforme á mi fuerza.
Con shungu significa de buena gana; p. e. : shungucama
rurarca, lo hizo de buena gana ; pero si se une el pronombre
posesivo de 3í persona con shungu, significa según la propia
voluntad; p. e. : paipac shungucama, lo hizo como quiso.
Raicu expresa la intención , la causa ; p. e. : ricuiraicu,
para ver; rasuraicu, á causa de la nieve; Diosraicu, por
amor de Dios.
Á los enclíticos que son adverbios, pueden agregarse otros :
16 Parte primera. Analogía.
Caru, lejos, se une: a) con pi; p. e. : llactacarupi , lejos
del pueblo ; b) con manta ; llaetacaritmanta shamuni , vengo
de lejos del pueblo.
Cailla, muy cerca, se une con pi, man, manta y cama;
p. e.: llactacaülapi, al lado del pueblo; llactacaillaman, cerca
del pueblo; llactacaillamanta , de la cercanía del pueblo;
llactacaülacama, hasta la cercanía del pueblo.
Hahua (jahua) significa encima; p. e. : chacrahahua , en
el campo.
Hanac (janac) (propiamente sustantivo) , arriba , en lo
alto, y requiere que se ponga en genitivo el sustantivo con
que se une ; p. e. : urcupac-hanacpi, encima del cerro ; urcupac-
hanacmanta , de lo alto del cerro ; huairapac-hanacman , al
aire ; itanacpacliapac-hanaccama, hasta el cielo. En este último
ejemplo se nota, que hanac como sustantivo puede preceder á otro.
Chaupi (de chau, sustantivo, la mitad, y pi) se usa como
sustantivo adjetivado y se lo antepone al sustantivo ; p. e. :
chaupi tuta, media noche; pero cuando se une con sufijos,
se lo pospone ; p. e. : Uactachaapipi , en medio del pueblo ;
cashachaupiman urmarca , cayó en medio de las espinas ;
llactachaupimanta, de en medio del pueblo ; llactachaupicama,
hasta en medio del pueblo.
Chimba, en frente de calles, ríos etc. ; p. e. : huaicuchim-
bapi, al otro lado de la quebrada; huaicuchimbaman ;
huaicuchimbamanta, hitaicuchimbacama.
Quipa, el último , se usa como enclítico en el sentido de
después y de tras; p. e. : rumiquipapi, tras de la piedra;
rumiquipaman ; rumiquipamanta.
Ñaupa, ñaupac, el primero, que es propiamente sustantivo,
procedente probablemente de ñani , forma antepuesto á otro,
sustantivos compuestos; p. e. : ñaupapacha, en tiempos anti
guos. Como enclítico se une con pi, man, manta; p. e. : pun-
gupacñaupacpi , delante de la puerta; pungupacñaupacman ;
pungupacñaupacmanta etc.
Ucu ó hucu, lo interior, como adjetivo va antepuesto;
p. e. : ucupacha , el infierno ; como enclítico se une con pi,
Partículas. 17
man, manta; p. e.: rumihucupi, bajo la piedra; llamacunahucupi,
entre las llamas; cuchahucuman , bajo la laguna; mayu-
hucumanta, de dentro del río.
32. Entro la raíz y la terminación de los verbos se inter
calan partículas que modifican la significación.
De hua y ri se ha tratado ya.
Cu significa el estado ; p. e. : acllana, escoger ; acllacuna,
estar escogiendo.
Chi significa hacer, permitir ; acllachina , hacer, permitir
escoger. De sustantivos y adjetivos se forman verbos por
medio de esta partícula : huasi, casa ; huasichina, edificar una
casa; sinchi, fuerte; sinchichina, fortificar.
Gri significa ir á; acUagrina, ir á escoger; es una co
rrupción de acllac (supino) y rina, ir.
Lla significa hacer exclusivamente una cosa ; p. e. : aclla-
llana , solamente escoger. Con el imperativo , expresa una
súplica cordial; acUaMai, hazme el favor de escoger.
hli't pospuesto á un sustantivo que significa algún vestido
etc. , indica la acción de ponerse tal vestido ; p. e. : chumbi,
faja; chumbiMna, ceñir.
Mu indica movimiento; p. e. : acllamuna , venir de
escoger.
Nacu indica reciprocidad; acllanacuna , elegirse mu
tuamente el uno al otro.
Naya , tener afición; acllanayana , tener gana de
escoger.
Pa (ha) expresa respeto á la persona con quien se habla ;
p. e. : camiparca, insultó (le pido permiso para decirlo).
Raya, no dejar nunca de, como lla; acUarayana, no
dejar nunca de elegir.
Ya forma con los adjetivos verbos incoativos; p. e. :
rucu, viejo; rucuyana, envejecer.
De estas partículas se puede unir varias con el mismo
verbo ; p. e. : acllarinacunayacuna , estar con gana de ele
girse mutuamente.
18 Parte primera. Analogía.

ADTERBIOS.
33. Los adverbios se forman de adjetivos :
1? Poniéndolos sin variación delante de verbo; p. e. :
sinchi rimai, habla alto.
2? Por medio de la partícula lla; p. e.: aUiUa cani, estoy
bien; mana imilla, increible.
3? Posponiendo el sufijo manta á sustantivos ó adjetivos ;
p. e. : shungumanta , voluntariamente; sumacmanta, boni
tamente.
4? Por medio del sufijo ta ; p. e. : állita ñingui, dices bien.
5? Shina, como, con sustantivos y adjetivos tiene signi
ficado adverbial ; p. e. carishina , varonilmente ; ninashina,
coléricamente ; sinchishina, fuertemente.
El adverbio de negación es mana, el de prohibición ama,
de prohibición severa -pacta, pacta ari, ¡ cuidado que !
Los adverbios de modo se forman con shina; p. e. : ima-
shina, ¿de qué modo?
Enumeremos algunos adverbios no contenidos en las reglas
anteriores.
34. Adverbios de tie mpo:
Ashallahuan, en un instante. caina huata, el año pasado;
Cunan, ahora; caina quilla, el mes pasado;
cunanlla, recién, hace poco; caina puncha, el día de ayer.
cunan huata, en este año ; Chaupi puncha, á medio día ;
cunan quilla, en este mes; chaupi tuta, á media noche.
cunan puncha, hoy día; Chishi, de tarde.
cunanmanta , desde ahora, Huatampi, cada año.
desde hoy. Huaquimpi, algunas veces.
Caya, mañana; Huiñai, siempre ;
caya mincha, en estos días. huiñaipac, para siempre;
Cayllamanta, desde aquí. huiñaiña, desde mucho tiempo
Caina, ayer; huiñaimanta, siempre.
cainanic, anteayer; Manarac (amarac), antes, no
cainanic sarun, el otro día; todavía ;
Adverbios. Conjunciones. 19
manarac puñushpa , antes de Punchapi, cada día.
dormir. punchapish tutapish (punchapash
Mincha, pasado mañana. tutapash , punchabash tuta-
Ñaca, un poco antes; batsh), día y noche.
ñacalla, hace poco no mas. Tuta, de noche;
Ñaupa, antiguamente; tutaeuna, cada noche;
ñaupacha, en lo antiguo. tutamanta, muy de mañana.
Pacari, de mañana. Veta (utea), pronto;
uctaUa, inmediatamente.

35. Adverbios de modo:


Allí, bien; Icha, talvez.
allimi, está bien ; Mapa llapandin , totalmente.
aUimanta, poco á poco. Llipin, todos juntos.
Ancha, muy. Ñaupaclla, primeramente.
Ashun, más. Pacha, ciertamente ;
Asha, poco; shinapacha, asimismo.
asimila, muy poco. Palta palta, uno sobre otro.
Casilla, en vano. Shinatac, asimismo.
Chaicama, totalmente. Shuclla, sólo, únicamente;
Huaqitin, algo. shuc humilla (shuc tantalla,
Huftu, humilla, juntamente. tantatalla), juntos.

CONJUNCIONES.
36. Pish (pash, bash), hitan, pishuan, huanpish, significan y.
Ca, ri, equivalen á y, pero.
Pish—pish, vale lo mismo que y (latín : et— et).
Cairi, se traduce por ó.
Chu—chu, pasa por ó—ó;
chu, por ó 1 .
manachu,, por no // interrogativo
° s.
Yallin, yaüinrac, pero, por el contrario.
Haica, haicapish ó pish solo, aunque.
Ari, porque;
shinapaca, shinapacari, por esto.
Gramática Quichua. 2
20 Parte primera. Analogía.

Cairaicu , chairaicu , caimanta , chaimanla , caimantapish,


por esto.
Shinaca, shinashi, shinashpamari, skinacacana, shinaricana,
de consiguiente.
Chaimanta, después.
Shinamantatac, después también.
Caihahuamanta, chaimantaracmi, fuera de esto.
Ñatac, ya que, pues.

INTERJECCIONES.
37. Aá, ynd, significan ¡ah! ¡ay!
Shsh, ¡silencio!
Anai, ¡ay!
Ahaha, ihihi, son interjecciones de risa.
Alau, alalau, alalai, achachai, expresiones de frío.
Ata, otaya, de compasión.

PARTÍCULAS FINALES.
38. Unidas éstas con el nombre, modifican su sentido, ora
dándole énfasis ó disminuyendo su fuerza , ora indicando el
tiempo. Algunas sirven también de conjunciones , tal es la
afirmación ari, sí ; como conjunción causal significa porque, de
consiguiente ; como partícula final da énfasis, principalmente
al imperativo : rimaiari, ¡ habla pues !
Ca es conjunción adversativa y equivale á pero ; como
partícula final se usa: a) en proposiciones condicionales y sig
nifica si; p. e.: juchaUicucca mana huanashpaca, huiñai ninapi
muzzuchishca canga, si el pecador no hace penitencia, será
castigado con el fuego eterno ; b) en interrogaciones ; p. e. :
mama huahuaca tiyarca? ¿cuántos niños había? c) en res
puestas. En los dos últimos casos ca significa pues.
Chari equivale á talvez ; se agrega á la palabra sobre
que recae la duda : miticurcachari, talvez se huyó.
Chu es : a) enclítico negativo , pero separado de mana ó
ama; solamente en oraciones interrogativas se une con mana;
Partículas finales. 21
p. e. : ungushca mana musparcachu , el enfermo no deliró ;
manachu caparishcanqui ? ¿ no has gritado ?
b) es enclítico interrogativo (sin negación) : ñachu sha-
murca ? ¿ vino ya ? — Es de notar que siempre se une á la
palabra enfática ;
c) duplicada, es conjunción disyuntiva : cancha, paichu atall-
pata shuhuashcanquichic, ó tú ó él habéis robado la gallina;
d) significa si en proposiciones condicionales : shamunqui-
manchu, caita cuiquiman, si vinieras, te lo daría.
Huan es conjunción copulativa : can ñucahuan , tú y yo.
Lla (solamente) se une con nombres y verbos en la raíz
ó en la desinencia , y restringe la significación : caillata ricur-
cani, solamente esto he visto.
Mi es : a) forma de indicativo y se usa casi siempre en
oraciones afirmativas : Dios canmi, hay un Dios ;
b) como tal reemplaza á la tercera persona (en singular
y plural) del presente de indicativo del verbo sustantivo : huasi
hatunmi, la casa es grande.
Mari expresa mayor énfasis que mi: paimari huañueMrca,
sí, él mismo mató.
Rac significa: a) antes, y va precedido de mana: manarac
rishpa micuirac, come antes de irte;
b) todavía: micucunrac, está comiendo todavía;
c) en primer lugar: yacutarac apamunqui, traerás pri
meramente agua.
Slii significa dizque, puede ser: rimahuashcashi, dizque
me habló.
Tac significa pues.
Todas estas partículas pueden usarse juntas y aumentan
así el significado respectivo.
La sílaba ni (ñi y fíin) agregada á la raíz de una palabra.
le da énfasis.
PARTE SEGUNDA.

SINTAXIS.

DE LA CONCORDANCIA DE SUJETO ¥
PREDICADO.
39. Si el sustantivo se junta con un numeral , no exige
el sufijo de plural, cuna; p. e. : quimsa uma, tres cabezas.
Muchas veces se omite tal sufijo, si la pluralidad está ya
expresada por el verbo ; p. e. : llama apancuna ó Mamacuna
apancuna ó Uamacuna apan.

40. EL PRONOMBRE RELATIVO,


que no hay en quichua, debe expresarse de uno de los modos
siguientes :
1? Por el participio; p. e. : el hombre que peca será
castigado, juchallic runa muzzuchishca canga.
2? La proposición relativa se pone como independiente y
delante de la principal; p. e. : el hombre que no quiere
aprender la doctrina, es como un animal, Diospac shhnita
mana yachacuita munanchu , chai runa llama shinami. (El no
quiere aprender la palabra de Dios , este hombre es como un
animal.)
3? Se traduce la proposición relativa como independiente,
poniéndola tras de la principal; p. e. : de ellos escogió doce,
á quienes llamó apóstoles, paicunamanta chunga ishcaita
acllarca, caicunata apostoles shutiyachirca.
Del verbo. 23

DEL YERBO.
41. El optativo se usa en oraciones condicionales, em
pleando en la segunda parte chaica, p. e.: huasipi saquirinquiman,
árnica ñuca Uucshiiman, si te quedaras en casa, yo saldría.
Pacta (cuidado que) rige siempre optativo; p. e. :
cuidado que entres, pacta yaicunquiman.
Los participios en c , shca ó na con sufijos , se emplean
para traducir la proposición regida, cuando la regente significa
acción simultánea, posterior ó anterior á aquélla ; p. e. : paita
huañucta ricurcani , he visto que moría; paita huañushcata
ricurcani, he visto que había muerto; paita. huañuna cash-
cata ricurcani, he visto que moriría.
Se emplea también en las oraciones condicionales el par
ticipio modificado con el sufijo pi y la partícula ca, si el sujeto
es diferente; p. e. : si no llueve mañana, me iré á Quito,
caija mana tamiacpica, Quitoman rishami; pero si es idéntico,
se emplea el gerundio con ca; p. e. : si quieres comer,
trabaja, micuna munashpaca, rurai.
Si se quiere indicar que una acción empieza después de
haberse acabado otra, se pone ésta en gerundio; p. e.: puñushpa,
rurani, después de haber dormido, trabajo.
Para expresar el modo completo, perfecto con que se hace
algo, se emplea el gerundio; p. e. : ancha yuyashpa yuyarcani,
lo he meditado perfectamente; ancha shutuchishpa shutu-
chinga, ha de mojarlo completamente.
El supino se usa principalmente con los verbos de mo
vimiento; p. e. : paita huañuchic shamurca , vino á matarle.
Con el infinitivo pueden unirse todos los sufijos ; p. e. :
quillcaita yachanqui, sabes escribir ; puñushcamanta, después
de dormir; puñushcamanta (ó puñuimanta) shamuni , acabo
de dormir.
Las proposiciones regidas de que, se traducen por medio
del presente de infinitivo; p. e. : runapac huañui allimi,
es bueno que muera el hombre (literalmente: el morir [la
muerte] del hombre es bueno).
24 Parte segunda. Sintaxis.
Duplicando el verbo que está en infinitivo, con la par
tícula lla, se expresa la continuación de una acción exclusiva ;
p. e. : puñuilla puñun, no hace otra cosa sino dormir.

DEL RÉGIMEN DE LOS VERBOS.


42. Generalmente hablando , los verbos quichuas siguen
el régimen de los castellanos ; de modo que los transitivos
rigen acusativo : p. e. : cuüquita munani, quiero dinero ; pero
también los intransitivos pueden tener acusativo , y en
tal caso la desinencia ta indica localidad; p. e. : rumita samani,
descanso sobre una piedra; huasita puñuni, duermo en
casa ; pambata puricuni, paso por el llano.
Todo verbo intransitivo puede regir en acusativo á su
propio infinitivo, como al de otro verbo ; p. e. : purinata purini,
ando el camino; mishqui puñuita puñurcani, he dormido
un sueño dulce; huañuita puñunayani, estoy muy soñoliento
(literalmente: tengo gana de dormir para morir); y también
al simple nombre ; p. e. : huiñaita causaña, vivir eternamente
(literalmente: vivir vida eterna).
Para indicar la duración de tiempo y el paso por un lugar
se puede emplear el acusativo ; p. e. : quimsa punchala Quitobi
tiyarcani , he estado tres días en Quito; maita rircanqui ?
¿por dónde pasaste? mayuta, por el río.
Doble acusativo tienen:
1? Los verbos causales con chi; p. e. : huasicamata as-huata
apamuchisha, he de hacer traer chicha con el criado.
2° Los verbos: prohibir, pedir, aconsejar; quitar, robar;
p. e. : paita chungaita amañircani, le prohibí jugar; kuauquita
quimsa Uamata shuhuarca, robó á su hermano tres borregos.
Pac se usa muchas veces para expresar el fin y la dura
ción de una acción; p. e. : allicaipac puñunapi canqui, estás
en cama para recobrar la salud ; quimsa quillapac shamusha,
he de venir para estar tres meses.
Pi expresa el precio en que se compra ó vende algo ;
p. e. : ishcai huarcupi randircani , lo compré en dos pesos.
De la construcción. Idiotismos. 25

DE LA CONSTRUCCIÓN.
43. En cuanto á la construcción obsérvense las reglas
siguientes :
1? Todo complemento ó palabra dependiente va delante
de la principal; p. e. : hatun puma chaqui, el pie del león
grande; puma hatun chaqui, el pie grande del león.
2? En toda oración, el primer lugar ocupa el sujeto,
precedido de sus calificativos ; después el complemento,
precedido también de adjetivos ó de las palabras que de él
van regidas ; luego viene el adverbio y últimamente e 1
verbo; la aposición sigue á la palabra explicada por ella.
P. e. : Pi juchaca mana allichu ñishpa canta yachachirca ?
Diosmi cambac shungu ucupi tiyan, cluiimi caita yuyachin.
¿Quién te enseñó que el pecado es malo? Dios, quien
está en tu corazón, él te hace saber esto.
Se puede omitir el verbo ser entre el sujeto y el predi
cado; p. e. : chai yuyai, aquél es mi padre; pero regular
mente se lo expresa por la partícula mi y no por cana, que
significa existir; p. e. : allcu piñami, el perro es bravo
(cf. n. 38).
IDIOTISMOS.
44. Característica del quichua es la falta de oraciones
compuestas ; toda oración, pues, exige la forma simple.
Muy frecuente es el uso de ñina (decir) con la forma
simple, para expresar oraciones compuestas castellanas ; p. e. :
mi madre dice que ha de encender el fogón, mamai ninata
pucushac ñinmi (literalmente : mi madre "encenderé el fogón"
dice); mamai ninata pucushcani ñircami , mi madre dijo que
ha encendido el fogón ; ninata pucuiman ñircanimi, dije que
quisiera encender el fogón; ninata pucushac ñircanqui, dijiste
que has de encender el fogón.
Para dar énfasis á la frase se pone el gerundio de
ñina delante del indicativo; p. e. : mamai ninata pucushac
ñishpa ñin.
26 Paite segunda. Sintaxis. Idiotismos.
La forma absoluta ó simple se emplea también en las
proposiciones regidas de : mandar , aconsejar ; oir etc. ; p. e. :
caita apamui ñishpa camachirca , mandó que trajeras esto ;
cambac huauqui huañurca, uya\shcani, he oído que tu hermano
ha muerto (literalmente : he oído á uno decir "tu hermano
ha muerto").
45. El verbo fiina significa á veces, querer, y en este
caso se pone el verbo determinado en primera persona
de futuro; p. e. : apashac ñircanqui , has querido llevar;
apashac ñircanquichic, habéis querido llevar. Se puede tam
bién emplear la conjugación de complemento personal ; p. e. :
apashac ñiiqui, quiero llevarte; apashac ñihuanquichic , que
réis llevarme.
Cuando el verbo regente expresa deseo, se pone el regido
en optativo; p. e. : apaiman ñini, yo quisiera llevar; apaiman
carca Ñircanqui, hubieras deseado haber llevado.
Querer puede traducirse también por munana; p. e. : apaña
munaiqui, quiero llevarte.
46. Parece que se traduce por shina, partícula que se
agrega al nombre ó al verbo cuyo significado se dice que
parece; p. e. : shamunshina, parece que viene; ñuca yaya-
shina shamurca, parece que mi padre ha venido.
47. Apenas .... cuando (ó sin cuando) se vierte por
la repetición del verbo, afirmando y negando; p. e. : Apenas
mueras, serás juzgado, huañurcanqui mana huañurcanqui,
taripashca canqui.

J. M. J. V.
VOCABULARIO

ESPAÑOL-QUICHUA.
PRÓLOGO.

Hemos procurado en la "Gramática Quichua" y en el "Vocabu


lario Quichua-Español" presentar á los jóvenes levitas lo
más esencial de la analogía y sintaxis quichuas, y los términos
lexicológicos en su sentido principal; mas en el "Vocabulario
Español-Quichua" nos hemos propuesto ayudar á los Señores Sa
cerdotes en su alto ministerio ; y para esto nos hemos empeñado
sobre todo en poner los términos que expresan ideas religiosas
y morales; dando definiciones ó descripciones de las palabras
puramente cristianas, porque ya no es posible sustituirlas con
términos quichuas que, actualmente, los indios entenderían menos,
y que tal vez causarían equivocación. Y como es de mucha
utilidad una crestomatía quichua, y no nos es posible ponerla en el
presente Vocabulario, para que no sea demasiado voluminoso—
hemos agregado solamente algunas pláticas tomadas del "Tercero
Catecismo" publicado en la lengua del Cuzco, por orden del
Concilio Límense de 1583; las que hemos traducido al actual
dialecto de Quito. De manera que el "Vocabulario Español-
Quichua" no es una simple inversión del Quichua-Español que
contenga los términos de éste en orden alfabético con sus signi
ficados quichuas respectivos ; pues hemos omitido palabras de
significado muy especial que no sirven para la predicación;
p. e. : los vocablos que expresan las varias especies de maíz;
así como también los términos de fácil formación, según las re
glas de la Gramática ; y muchas veces sustantivos abstractos, con
tanta mayor razón que los indios hablan poco en abstracto, y
i*
TI Prólogo.
sí, por lo regular, en concreto; decimos, p. e. : durante mi ju
ventud fui inocente; mas el indio no dirá "durante mi juven
tud", sino "cuando he sido joven, he sido inocente", longo
(huambra) cashpaca, mana juchayuc carcanimi. Algunas
palabras abstractas como color, calidad, faltan del todo en Quichua;
y en tales circunstancias hay que hablar siempre en concreto.
Cada idioma tiene sus particularidades que á los extraños
parecen, á veces, imperfecciones y aún ridiculeces sobre todo
al principio del estudio; pero que con el ejercicio se hacen
muy naturales y no causan más extrañez ninguna. Para ganar
almas en nuestro ministerio pastoral, debemos apropiarnos estas
particularidades del Quichua; y los indios nos entenderán tanto
mejor, cuanto más bien hablemos su idioma, no solamente en
general, sino empleando los giros propios de la lengua. Omni
bus omnia factus sum, ut omnes facerem salvos2. Como el gran
San Pablo "ha vivido como judío para ganar á los judíos; con los
sujetos á la ley, como si estuviese sujeto á la ley (con no
estar sujeto á la ley), sólo por ganar á los que á la ley vivían
sujetos; con los que no estaban sujetos á la ley (de Moisés),
como tampoco lo estuviese (aunque tenía una ley con respecto
á Dios, teniendo la de Jesucristo) á trueque de ganar á los que
vivían sin ley"3. Así hagámonos como indios para ganar á los
indios. Facti sumus parvuli in medio vestrum, tamquam si nu-
trix foveat filios suos 4. Tengamos con San Pablo cariño maternal
á la pobre gente india; y como una tierna madre habla con su
hijito imitando su modo de expresarse: así no queramos levan
tar á los indios á la altura de nuestras ideas y expresiones,
para ellos ininteligibles; sino hablémosles en su idioma caracte
rístico, como una madre que está criando, llena de ternura para
con sus hijos.
En todo, y por lo mismo, en el trato con los indios, N. S.
Jesucristo debe ser nuestro modelo: "¡Con qué benignidad se

1 Habet enim omnis lingua quaedam propria locutionum genera,


quae cum in aliam transferentur, videntur absurda. Sti. Augustini, De
vera Relig., cap. L, dist. 38. 2 I Cor. IX, 22. . M Cor. IX,
20 y 21. * I Thess. II, 7.
Prólogo. III
conformó al alcance de sus discípulos y oyentes! ¡cuán bien aco
modó su sublime doctrina á la rusticidad de ellos, sirviéndose
de ejemplos, parábolas, semejanzas tomadas de los usos ordina
rios de la vida; valiéndose de estilo familiar, sin falso brillo de
palabras, ni vanos adornos de frase! ¡con qué paciencia les
sufrió la inconsideración, lo obtuso y tardo de su ingenio: expli
cándoles á menudo las mismas cosas, respondiendo con benigni
dad á sus rudas é inconsideradas preguntas, enderezando sus
torcidas aprehensiones é instruyendo sus inteligencias acostum
bradas á las cosas de la tierra, y casi nada al conocimiento de
las del Cielo! Espectáculo admirable es ver continuamente á
aquella Sabiduría vivir, andar, sentarse, comer, hablar con hom
bres rudos y de ínfima condición, con pescadores y artesanos;
continuamente ocuparse en instruirles y enseñarles, y en todo
con gran dulzura acomodarse á su alcance. ¿Quién por más
sabio que se considere, no se ocupará con todo gusto en ins
truir á los rudos, al ver con cuánto cuidado lo ha hecho la
misma Sabiduría encarnada?"1
No solamente hay que predicarles en su idioma, sino que
se les ha de explicar el significado de las palabras, de las ora
ciones y de la doctrina que tienen que aprender de memoria;
sean estas palabras quichuas ó castellanas. Todo lo que se
aprende de memoria (y siquiera las oraciones ordinarias, como
el Padre nuestro, Dios te salve María, etc., la doctrina cristiana,
el catecismo, hay que aprender de memoria) hay que entender
lo; no decimos en su sentido completo, sino que se debe cono
cer el significado de las palabras, para que no se retengan los
textos mecánicamente, sino desde el principio con conocimiento.
Así á un niño blanco hay que explicarle las palabras castella
nas del catecismo, que ó completamente las ignora ó sólo las
conoce á medias, cuando se le da la lección; procediendo á ex
planarle la materia misma, según consista en verdades dogmá
ticas ó morales, cuando se le toma la lección. Del mismo modo
hay que explicar á los indios el significado de las palabras qui
chuas, para que no aprendan maquinalmente.

1 Lessii, De perfect. div. 1. 12. c. 8. n. 60.


IV Prólogo.

Puede también aplicarse á la predicación, y sobre todo al


catequismo, en cierta manera, lo que dice San Basilio en cuanto
al estudio de la Teología: "Haud perfunctorie voces theologicas
audire, sed conari, quid in quaque dictione, quid in quaque
syilaba reconditi sensus lateat, perscrutari, non eorum est, qui
segnes sunt ad pietatem, sed qui vocationis nostrae scopum in-
telligunt .... Syllabas excutere, non est aberrare a scopo ....
Si quis prima elementa ut minuta contemnat, numquam perfec-
torum sapientiam assequetur." Todo idioma tiene cierta filoso-
fía, no solamente en sus adagios, sino también en sus vocablos.
El Quichua no es abundante en adagios, pero es muy rico por
la naturaleza de sus expresiones y sus numerosas partículas;
dos circunstancias que dan al idioma cierta sabiduría nativa.
P. e. : Dios es en Quichua Pachacama (más bien Pachacamac,
compuesto de pacha, mundo, y camac, participio activo de
presente de camana, criar, sustentar), el que ha criado y con
serva el mundo: en la palabra misma tenemos la definición más
apropiada para gente que tan difícilmente puede elevarse á ideas
abstractas. Mostrando, pues, á los indios estos significados con
tenidos en las palabras de su propio idioma, tendrán gusto de
su lengua, y de la religión, y comprenderán y retendrán mejor
la doctrina.
Damos, en fin, gracias á todos los que nos han animado y
ayudado con sus consejos, principalmente á los sacerdotes Sres.
Raimundo Torres y Víctor Carrillo.
No podemos concluir sin recordar que todos los Obispos
de Quito, desde la fundación del Obispado hasta nuestros días,
han tomado vivo interés en la evangelización de los indios. El
documento más extenso es probablemente la Pastoral del limo.
Sr. D. Luis Francisco Romero, dada en Quito en 30 de Agosto
de 1725. Como esta Pastoral dictada por el celo de salvar á
los indios, es todavía útil para nosotros, la copiamos aquí ; omi
tiendo, sin embargo, pasajes que no tocan tan de cerca nuestro
asunto, el ministerio pastoral para con los indios, para no aumentar
demasiado el volumen de este libro. Los pasajes omitidos están
señalados con puntos suspensivos. Hemos retenido la ortografía
antigua para no cambiar el carácter de esta Pastoral tan edificante:
Prólogo. v
"Seis años ha, Venerables Parrocos, que sirvo este Obis
pado, en cuyo tiempo le tengo casi todo visitado por mi per
sona, y jamas ha llegado á mi noticia el pernicioso descuido,
que con la gracia de Dio.', deseo enmendar en esta Carta; por
que reconociendo las Matriculas, que los Curas forman cada año
de sus feligreses, he hallado se certifica en ellas aver cumplido
con el precepto, sin que se especifique entre el de confessar y
el de comulgar, y en que yo jamas dudé (digo mi culpa) por
no averseme ofrecido tal ignorancia y descuido en materia tan
grave y tan declamada por todos derechos divinos, y humanos,
y executoriada con la practica comun de la universal Iglesia."

"Negais, Parrocos, la sagrada Comunion á los mas de vues


tros feligreses, no solo annualmente para que cumplan este pre
cepto: sino tambien en el articulo de la muerte por via de
Viatico; procurando solapar vuestro culpable descuido y omision,
que trae á estos pobres el mas pernicioso daño, con circuns
tancias de hurto, con su incapacidad y perversa inclinacion á
los vicios de embriaguez, hurto, mentira, idolatria, y sensualidad,
en que son poco menos que brutos; y que Dios manda por
San Matheo: Nolite sanctum dare canibus1: Que no se eche
á los perros el pan de los Hijos: Que como á estos mastines
haveis de convidar á la mesa de los Angeles? Non est bonum
sumere panem filiorum, et miltere canibus2: Pues sobre
no aprovecharles por su casi natural indisposicion, pondreis á
grandissima irreverencia este Santissimo Sacramento, por su tor
peza, desaseo natural, que se pasa á horror en sus ranchos,
para poder llevar á ellos el Santissimo Viatico, quando os lla
man á sacramentarlos en peligro de muerte."
"No falta quien piense no hay precepto que obligue á los
Yndios á la Comunion a/inual, porque esta solo se debe dar á i
los dispuestos y capazes, y esta gente se considera naturalmente
indispuesta, como embebida en aquellos vicios; y fundados en
este error, no solo no cuydan de que comulguen, pero los apar
tan de esta soberana Mesa. Otros responden al cargo, que los

1 Matth. VII, 6. 2 Marc, VII, á7,


VI Prologo.

Yndios no quieren comulgar por horror que tienen concebido,


por estar persuadidos á que si comulgan deben abstenerse de
sus embriagueses y de mas vicios, y por no hacer esta mu
danza, huyen de comulgar. En cuyos errados fundamentos se
fundan los mas Curas de el Obispado para negarles la comunion
annualmente, y el Viatico, contentandose con confesarlos, en que
hay no poco que hacer, y que suplir, y que en esta practica
se asegura la conciencia."
"Vamos, claros Parrocos, que se trata de el negocio de
mas peso y gravedad, que tiene vuestro oficio, qual es la salud
eterna de tantas almas redimidas con la Sangre de Jesu-Christo,
y entre ellas la vuestra, que como Pastores y Mayorales de
este rebaño, sois los que haveis de dar cuenta de aquellas, y
su dueño, de vosotros ha de satisfacerse de su perdida: San-
guinem autem ejus de manu tua requiram: dijo por Eze-
chiel1. Dios no crió las almas de estos miserables como las de
los brutos, por exercicio solo de su omnipotencia, y para el
servicio y regalo de los hombres; criolas para salvarlas y que
le alabasen eternamente: que por esto las redimió con su pre
ciosa passion y muerte; para conseguir tan alto fin os las entregó
quando os hizo su Cura: es verdad que os las entregó torpes,
ignorantes, y viciosas, y con quantos defectos les quisiereis im
putar, que no tienen otros hombres, ó por los distintos climas
en que nacen, ó por la mala crianza que les dan sus padres,
ó por la suma pobreza, ó porque desde que se sueltan á andar,
se cautivan al travajo: pero esto probará que con mas desvelo,
travajo y aplicacion deveis cumplir con la obligacion de ser
Cura de Yndios, que si lo fuesseis de Españoles."

"Ynsinuemonos al punto propuesto; y para ello se ha de


suponer, que hay precepto grave que <obliga á todos los fieles
baptizados á comulgar devajo de pecado mortal; y que este pre
cepto sea divino, es comun entre los Doctores de mayor classe;
porque hay precepto divino de poner todos los medios necessa-
rios para perseverar en gracia, que es la vida espiritual de el

i Ezech. III, 18.


Prólogo. vn
alma; y siendo la Comunion uno de los medios mas necessarios
para esta perseverancia; como el alimento corporal es necessa-
rio para mantener la vida de el cuerpo: es divino el precepto
que obliga á comulgar1.
Ademas que, como dice Santo Thomas, 2 hay precepto divino
de unirnos con Christo, y hacernos miembros de el cuerpo mis-
tico de la Iglesia, de quien es cabeza, segun aquello de San
Juan: Nisi manduca veritis carnem Filii hominis, et bi-
beritis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis3.
Es assi que por la sagrada Comunion nos unimos y hazemos
unos con Christo, segun aquello: In me manet, et ego in eo.
Luego hay precepto divino de comulgar.
Este precepto es juntamente ecclesiaslico, por cuanto la
Iglesia tiene determinado el tiempo en que se ha de cumplir4;
que aunque antiguamente eran las tres Pascuas, y en la primi
tiva, todos los dias; hoy contemporizando la Iglesia con la tibieza
y resfrio de los tiempos, solo ha querido obligar una vez al año;
y eso determina sea por Pascua de Resurreccion.
Este precepto divino y ecclesiastico obliga igualmente á Es
pañoles y Yndios, porque es universal á todos los fieles bapti
zados: es expreso en el I Concilio Límense por estas palabras:
Quos (habla de los Yndios), autem Parochus, et satis in-
structos, et correctione vitae idoneos judicaverit, iis
saltem in Paschate Eucharistiam administrare non
praetermitat5. Sobre que se advierte, que el referido tiempo
de Pascua, en que obliga este precepto, admite sus ensanches;
y para los Yndios se toma desde la Septuagéssima, hasta toda
la octava de Corpus, por concesion de Urbano VIH. Pero esto
no es para que os descuideis en instruirlos y disponerlos á la
Confession y Comunion, dexandolo para lo ultimo del plazo, en
que atropelladamente se execute; y quiza por este indulto fal
teis de vuestros Curatos la Cuaresma, confiados en que os queda
tiempo. Este indulto se concedió en beneficio de los Yndios:

1 Suar. t. 3. in 3. p. disq. 69. sect. 1. 2 Summ. Theol.


3 p. q. 73. art. III. 3 Joan. VI, 54. 4 Cap. Omnis utriusque
sexus. Trid. sess. 13. Can. 9. 5 Act. 2. C. 20.
VIII Prólogo.
porque, como se presume, y vosotros tanto clamais, son torpes,
no está en ellos muy arraigada la fe, tienen poco cultivo en las
virtudes, no tienen frequencia de Sacramentos, no están bas
tantemente instruidos en Doctrina Christiana*. necessitan de mas
tiempo para que los dispongais, predicandoles con mas frequen
cia en este tiempo concedido, en comun algunas veces, diciendoles
como se han de disponer para recibir estos Sacramentos, resti
tuir lo mal llevado, dexar las ocasiones torpes, sus embriaguezes,
y bailes, como se han de examinar, que es dolor, y proposito,
y como lo han de executar, etc. y citados por sus parcialidades,
anejos y haciendas, para lo que haveis de hacer matricula, seña
lando cierto numero para cada semana, proporcionandoos á la
distancia donde viven, al tiempo de sus faenas, y cosechas, de
suerte que no se les quite á los hazendados de un golpe toda
la gente, ni á esta se les embarace el tiempo preciso para sus
labores, á que atiende el yugo suave de la Ley de Christo; y
por esto les concede á estos pobres el indulto dicho.
Con que deben salir de la ignorancia los que torpemente
yerran en decir ó que no hay precepto de comulgar para los
Yndios, ó que á estos les escusa de su observancia su indispo
sicion, por su torpeza, y demas inconvenientes que abultais, en
que se injuria notablemente á este altissimo Sacramento, pues
contiene en sí milagrosos efectos; porque si los Yndios, en lo
general, no tienen aquella capacidad que vosotros, Parrocos, de
seais para que comulguen, este Sacramento se la dará; pues es
pan que da vida y entendimiento: Pane vitae et intellectus1:
si son simples, humildes, pobres, desamparados, cortos y pusi
lanimes, á estos se da este sacramento: Manducat Dominum
pauper, servus, et humilis. Porque no busca Dios para su
morada el fausto de los trajes: In servís et ancillis Domini
non est quaerendus cultus corporis, sed simplicitas
mentís, dijo San Geronimo. Y siendo la puerta del Cielo tan
angosta: Arcta est janua Regni Coelorum, con dificultad
entra lo pomposo de los trajes, mas holgados entran los hu-

i Eccl. XV, 3.
Prólogo. IX
mildes y desabrigados. Nec recipit nisi parvos, dice San
Bernardo l.
Sentado, pues, que los Yndios tienen precepto de comul
gar, y que no les escusa de su observancia . nada de .los. emba
razos que les oponeis; toda la dificultad está en que lleguen
dispuestos á esta divina Mesa; y aqui entra el que no se ha de
dar este pan de los Angeles á los perros, que se ha de excluir
de este convite soberano á quien no entrare con vestido nupcial,
y todas aquellas razones que convencen la indisposicion para
recibirle dignamente, de que se vale la floxedad y pereza de los
Curas omisos y negligentes, para excluir temerariamente á los
miserables Yndios de la Comunion aonual; pero es menester ad
vertir sobre quien cae la obligacion de disponerlos. Oid, Parro
cos, otra vez al Concilio Límense: Quos autem Parochus, et
satis instructos, et correctione vitae idoneos judica-
verit: Dice que no nieguen los Curas á los Yndios que juzgaren
estar bien instruidos, y contenidos en los excesos de su vida.
Ahora- decidme, Parrocos, cómo entendeis este precepto? Que
los Yndios con su industria se hayan de moderar en sus cos
tumbres, é instruir en los misterios de fe, y en la de este al-
tissimo Sacramento, y si assí no llegasen dispuestos, deberan ser
repelidos? O que toda la obligacion, instruccion, enseñanza y
doctrina haya de estar de vuestra parte por vuestro oficio pas
toral? Lo primero fuera error gravissimo, porque ninguno nace
sabiendo; y estos miserables nacen mas torpes por las razones
arriba dichas.
Bueno fuera que quando San Pablo intentó baptizar á los de
Epheso, y por medio de este Santo Sacramento comunicarles el
Espíritu Sancto, y les preguntó si tenian fe de este misterio: Si
Spirítum Sanctum accepistis credentes: y los halló tan
ignorantes, que ni aun avian oydo tal nombre: Neque si Spi-
ritus Sanctus est audivimus2: los huviera repelido por in
dispuestos? Lo que hizo por su oficio de Cura y Pastor uni
versal de almas, fue instruirlos, enseñarlos y doctrinarlos, hasta
que consiguió disponerlos; y entonces los baptizó, y les comu-

1 De flore humilit. Cap. 17. 2 Act. XIX, 2.


X Prólogo.
nicó la gracia de este sacramento, con tal fruto, que luego em
pezaron á hacer milagros: Loquebantur linguis et prophe-
tabant."

"Los Yndios de su naturaleza no son incapaces, ni brutos,


como decis; hay muchos muy capaces, y claros de entendimiento,
y por mas torpes que los finjais, se experimenta su habilidad á
cuanto se les aplica con cuatro dias que se les instruya ; solo
parecen brutos en el trabajo, y parece habló de estos misera
bles el Cardenal Hugo, quando comentando aquel lugar de el
Psalmo 35: Homines et jumenta salvabis: comentó jumen-
tum, quasi juvamentum: ayuda, auxilio, porque nos le dan
en cuanto necessitamos, incansables en el trabajo mas que bru
tos : pero son animales que viven en el gremio de la Iglesia :
Animalia tua habitabunt in ea. Y si os parecen irraciona
les, instruidlos, enseñadlos, doctrinadlos, hasta hazerlos racionales,
que quando pretendisteis con tanta ancia ser Cura de Yndios, no
os persuadisteis a que ibais 4 ser Curas de Catedraticos y Maes
tros, sino es de estos que teneis por brutos, animales irracio
nales. San Chrisostomo: Esto eminens doctrina, et sancti-
tate inter fideles tuos, ut inter oves irrationales,
videaris esse Pastor rationalis1: si son torpes como bru
tos, tú, Cura, como su Pastor racional, debes hacerlos raciona
les con la doctrina, y sancta vida por la predicacion y exemplo.
Si á la medida de su necesidad los remediais, si entre año
los hablareis (que no quiero espantaros con el termino de pre
dicarles, de que despues diré algo) en tiempo de doctrina, di-
ciendoles las obligaciones de Christiano, explicandoles llana y
sensillamente los misterios de nuestra santa fe, lo que se manda
y prohibe en los mandamientos, los efectos de los Sacramentos,
y disposicion para recibirlos: quando llegare el tiempo de cum
plir este precepto, hallareis mas dispuesta la tierra, para con la
ultima mano que pusiereis en su enseñanza, cojer abundantes
fructos de devocion, que comunica este Pan de los Angeles, por
que son maravillosos los efectos de la palabra divina en estos

1 Citat. a Cornel. sup. Joan. Cap. 40.


Prólogo. XI
pobresitos, cortos, rudos, llamados incapaces: Declaratio ser-
monum tuorum illuminat, et intellectum dat parvulis1.
De torpes los haze habiles, de rudos ladinos, de obscuros y con
fusos claros, y aunque no tengan entendimiento se les dará.
Ynstruidlos de esta suerte entre año; y quando llegue el
tiempo que les asignareis para cumplir este precepto, señalad
para cada tarde ó mañana veinte ó treinta, conforme los Minis
tros que tubiereis que os ayuden; y juntos en la Iglesia, vol-
vedles á refrescar la doctrina acerca de los Sacramentos de la
Penitencia y Eucharistia que entonces vienen á recibir, y vayan
se confessando immediatamente; en cuyo acto reconocerá el Mi
nistro su aprovechamiento, supliendo lo que le faltare al peni
tente; y si le hallare indispuesto por su rudeza, no le debe
excluir totalmente, devele si dilatar, citandole para instruirle en
su casa, ó encomendandolo á persona capaz, que lo haga, en
que ha de insistir hasta conseguirlo; y fie en Dios que serán
muy pocos los que quedaren excluidos por incapaces. Excluís,
Parrocos, de el Sacramento de la Penitencia, y dais por libre
de la obligacion de confessarse al yndio, que llega ignorante de
doctrina, que llega en ocasion proxima, que no ha restituido, y
con otras indisposiciones? No lo creo: lo que creo hareis como
de vuestra obligacion, será instruirle lo que pudiereis en el con
fesionario, y si no basta, le dilatareis hasta instruirle los dias
que parecieren necessarios, te dareis termino competente para
que dexe la ocasion, para que restituya, etc. Pues por qué
aveis de excluir de comulgar, y dar por libre de esta obligacion
al pobre que hallareis indispuesto por su ignorancia, y mas
quando vosotros sois la causa de ella, por vuestra omision y
descuido? No le instruireis hasta habilitarle? No le dareis
tiempo en que trabajeis con él? Assi desespera el medico al
enfermo á la primera visita?"

"Este es el fin por que la Iglesia concede á estos pobres


el dilatado tiempo de la Septuagessima hasta Corpus, para el
cumplimiento de este precepto, para que con la division, y es-

» Psal. CXVIH, no.


zn Prólogo.

pacio dicho, sobre la doctrina de todo el año, los vais de nuevo


instruyendo; que estandolo por lo que mira al Sacramento de
la Penitencia, poco mas se requiere para estar capaces de co
mulgar; porque para recibir la Eucharistia, solo se requiere
estar en gracia por medio de confession verdadera ; y la fe y de
vocion de este altissimo Sacramento. Lo primero se supone,
una vez que los absolveis; porque no estando capaces, no lo
podeis hazer. Para lo segundo tiene menos dificultad esta gente
sensilla, porque no necessitan de saber resolver las dificultades
que hazen obscuro este misterio: de transsubstanciacion, ubica
cion deffinitiva, replicacion de lugares, permanencia de acciden
tes sin sujeto, y otras: con saber que debajo de aquellos acci
dentes está Jesucristo tan verdadera y realmente como está en
el Cielo, saben lo bastante: y esto solo con decírselo, lo creen
sin materia de duda, aun mas firmemente que otro genero de
gentes mas avisadas, ayudandoles á esta fe su mesma cortedad
de entendimiento, y la veneracion y respeto que tienen á su
Cura, que se lo dice, sin que se les ofrezca dificultad en nada
de esto. Y esto basta en esta gente; que en esta vida todos
nos mantenemos con pan mas ó menos basto de fe, como dice
Hugo Cardenal sobre aquello: Justus ex fide vivil: in hac
vita vivimus pane grosso fidei, quia pauperes de pane
grosso solent vivere. Y manteniendose estos pobres con pan
vazo y de cebada, no será mucho que con fe menos solida, y
delicada se dispongan á la vida de la gracia.
Conciben mas que mediana devocion á este Sacramento, y
esto sobra para darseles, como dice Santo Thomas, hablando de
los que tienen debil uso de razon, que conciben aliquam de-
votionem1; pues los experimentamos con especial modestia el
dia que comulgan, se estan mas tiempo en la Iglesia, se abs
tienen de beber y bailar, por lo menos aquel dia; que es el
motivo, que dicen algunos, los aparta de esta divina Mesa, por
que tienen por precisso abstenerse de la embriaguez, que no
puede aver argumento mas claro de la estimacion, reverencia,
devocion y aprecio que hazen de este Sacramento. Y lo que

1 3 p. q. 80. art. 4.
Prólogo. XIII
les faltare de fe, lo suplirá este afecto y devocion. . El mesmo
Hugo: Simplices qui non habenl ocutum intellectus il-
luminatum scientia, videant oculo affeclus et amoris1.
llame asegurado un Cura digno de fe, que dando la comunion
á sus yndios, uno de ellos al tiempo de recibir la sancta forma,
tosió y la derribó al suelo; y aviendolo visto una yndia que
estaba á su lado para comulgar, se levantó y apartó de la reja.
Acabada la Missa se llegó al Cura, y pidió la confessase, porque
aviendo visto el succeso dicho, creia que aquel yndio no se
avria confessado bien, pues parecia que Christo Sacramentado
no avia querido dexarse comulgar de el. Mirad, Parrocos, si los
indios tienen conocimiento, fe y reverencia de este Sacramento?
Y estoy informado de la reforma de vicios en los Pueblos,
donde se les ha hecho comulgar. La reincidencia en la embria
guez, no prueba aver carecido de proposito; prueba, sí, su fla
queza ; el mesmo proposito se requiere para el Sacramento de
la Penitencia; y no obstante de experimentar su reincidencia, se
llegan á confessar, y vosotros los absolveis."

"Y si los confessais y absolveis con estos vicios, por qué


no hareis lo mismo con la Eucharistia ; fiando de este podero
sísimo remedio les irá gastando y destruyendo aquellas raizes
y malos habitos de sus embriaguezes y vicios, pues llegó á decir
San Ambrosio: Qui semper pecco, debeo semper habere
medicinan)2. Por el mesmo caso que son frequentes mis caídas,
por eso mesmo, debo curarme con mas frequencia. Y pues se
experimenta que con una Comunion annual se reforman y mejo
ran por algun tiempo, debierais inducirlos, instruiendolos, á mas
frecuentes comuniones entre año, alentandolos con la experiencia
á lograr los frutos admirables de este divino sustento."

"Pero qué asunto tan nuevo será para vosotros, quereros


persuadir á inducir y aficionar á vuestros Yndios á la frequencia
de la Eucharistia, quando hallais tales dificultades en darsela
una vez al año? Pues tened por cierto, Parrocos, que estais

• Sup. Psal. 80. 2 üb. 4. De Sacramentis. Cap. 6. t. 4.


XIV Prólogo.
obligados por vuestro oficio á afficionarlos, y aun á compeler
los: Compelle eos; y con mas aprieto á admitirlos á esta di
vina Mesa todas las vezes que lo pidieren por su devocion, y
los hallareis dispuestos para ello. Que pastor solo da pasto á
su ganado, quando se muere sino come? Antes gusta coma á
todas horas: este pan es cotidiano: el convite que Dios nos haze
á este divino manjar es frequente: siempre hay necessidad de
este vigorosissimo sustento: pues cómo os escusareis de admi
nistrarle ? Y si no os podeis escusar, qué cargo se os hará,
si los repeleis desabridos y enojados?
Y antes que nos despidamos de este punto oygamos los
gritos, que nos dan los pequeñuelos: Parvuli petierunt panem.
Si en los adultos hay tanto descuydo, qué padeceran, aunque
sin sentido, estos inocentes? Mozos de veinte años, y mozas
casadas con criaturas á los pechos, he encontrado en las Con
firmaciones, que preguntados si han comulgado aquel año, y
respondídome que aun no lo avian hecho alguna vez: recon
venido el Cura, que .tenia á mi lado, me respondió, estaban aun
reputados por parvulos. Este precepto como el de confessar
obliga á todos los fieles baptizados en llegando al uso de razon,
y porque esta no llega á madurar á un mismo tiempo en todos,
se deja al conocimiento y experiencia de el Cura, el determinar
les el tiempo de esta obligacion. Esta experiencia se adquiere
con la frequente doctrina, con el trato continuo, con observarles
aun sus travesuras y juegos, especialmente en pasando de los
ocho años, que de todo se forma argumento de su capacidad,
y mas seguro si se viere que se ocultan y recatan de decir y
obrar lo que no fuere muy decente. En este estado haced juicio
tienen bastante razon, para que les obligue el precepto de con
fessar y comulgar, y estando instruidos en lo necessario á uno
y á otro Sacramento, admitidlos, que no es necessario en aquella
edad, tengan tanta razon y asiento como los adultos; que teniendo
aquel conocimiento que basta para concebir alguna devocion á
este Sacramento, es bastante para dársele, como dice Santo Tho-
mas; y su inocencia suplirá lo que les faltare de fe y devocion.
Yo me persuado que una de las causas de la repugnancia que
experimentais en los adultos para que frequenten los Sacramen
Prólogo. XV
tos, es que empezaron tarde á recibirlos. Con el amor, con los
donecillos, con el agazajo, con la emulacion, y si no basta, con
el moderado castigo, y sobre todo con vuestra continua aplica
cion á la doctrina, se haran milagros en estos inocentes."

"Este precepto de comulgar no es menos cierto, claro y


expreso para los indios sanos, que para los enfermos que se
hallan en peligro de muerte. Oyd al Concilio I Límense:
Sancta Synodus severe praecipit omnibus Parochis, ut
extreme laborantibus Indis, atque Aethiopibus Viati-
cum ministrare non praetermitta nt. 1 Porque siendo este
Sacramento tan vigoroso que puede dar la primera gracia, segun
opinan graves Doctores, mirad qué daño hareis al pobre en
fermo á quien se le negaseis? Y aunque esto no fuesse assi,
á lo menos es de fe que la aumenta en gran manera; que por
este Sacramento recibe el enfermo especialissimos auxilios para
salvarse que tanto necessita en aquel ultimo conflicto, donde
tiene contra sí todo el infierno que le da el ultimo avance; va
liendose para ello de los dolores de la enfermedad, de la memo
ria de toda su vida relaxada y distraída, de lo alcanzado que
ha de salir en la quenta que tiene por delante, y de otras in
finitas sugestiones con que le oprime y sufoca en aquella ultima
hora; pues con qué corazon privais al pobre moribundo de tan
poderosa defenza en tanta guerra? Por su indisposicion? Vuelve
el argumento de la confession: le hallais dispuesto ó le dispo
neis entonces para ella, enseñandole ó moviendole á actos de
fe, renovandole la memoria de los misterios, que ha de creer,
alentandole la esperanza de salvarse, y moviendole la voluntad
al dolor de sus pecados, y assi le confesais y absolveis; pues
poco mas tendreis que hazer con ese pobre para disponerle á
comulgar, porque, ó lo ha hecho otra vez ó no ? Si otra vez
ha comulgado, tuvo fe de este Sacramento, estimacion y devo
cion, que renovareis con poca diligencia; si nunca ha comul
gado, disponedle lo mejor que pudiereis, diciendole con claridad
y brevedad lo mas necessario para que forme algun concepto

i Act. 2. Cap. 19.


XVI Prólogo.

de la real presencia de Christo, y los grandes efectos que le


causará en su alma, valiendoos de el parecer piadoso y seguro
de hombres doctos que dicen (y bien) no es necessaria tanta
disposicion para el Viatico, como para las demás comuniones,
por lo que mira á la devocion, viveza de fe y otras calidades."

"No extrañará este divino Señor lo incomodo é indecente


de un establo que fue el primer albergue que tuvo en el Mundo;
y llevando vosotros dos velas para encenderlas en el
rancho no se necessita de mas adorno; bien es que
siempre procureis la mayor limpieza y azeo, que no se opone
con la pobreza."

"Y si toda la vida espiritual de vuestros feligreses la ha


puesto Dios á vuestro cuydado, quanto mas este ultimo periodo
de que depende su salvacion? Se estremeze el corazon mas
de piedra, de ver el sumo desamparo, con que mueren estos
pobres, no tanto en la falta de auxilios para el cuerpo, como
para el alma, sin oir una palabra que les exite á dolor de sus
pecados y á la esperanza de salvarse, en que estan tan poco
acostumbrados en toda su vida. Pues tened, Parrocos, presenle
el: De manu tua requiram, que Dios os ha de pedir quenta
de ellos, y pueda ser no os pase en descargo ni la distancia,
ni la incomodidad de pernoctar fuera de vuestra casa y cama,
en lo desacomodado de el pobre rancho de el moribundo; pues
á todo esto os sujetasteis, quando pretendisteis y admitisteis ser
Gura de Yndios, para cumplir con el: Animam suam ponit
pro ovibus suis.
Para socorrer á estos pobres en el ultimo lanze, quando
vosotros no pudiereis hazerlo por vuestras personas, porque en
fermen en los anejos ó en estancias; aveis de procurar tener
instruidos uno ó dos indios capaces (y lo mismo se deve hazer
en todos los pueblos) que asistan á los moribundos, dexandoles
para ello una breve y clara instruccion que tenga el acto de
contricion, y algunas jaculatorias de amor de Dios, esperanza
de salvarse, y fe de los Divinos Misterios, prevenidos de algun
Crucifixo ó Imagen devota, y agua bendita.
Prólogo. XVII
Y antes que nos apartemos de estos pobres moribundos, es
preciso, Parrocos, que entendais, no cumplís con vuestra obligacion
en confessarlos, y darles el Viatico, solo quando os llaman, y olvi
daros despues, sin acordaros mas de ellos, estén dentro ó fuera del
pueblo: de suerte que si el pobre indio dura despues de sacra
mentado cuatro ó seis meses en su enfermedad, quedais muy satis
fechos de que cumplisteis con vuestra obligacion, y muy quietos
en la consciencia, porque murió el pobre con Sacramentos. Y si en
este tiempo el miserable cae en nuevos pecados, como con tanto
fundamento se deve temer de las apretadas sugestiones de el
demonio en aquel lanze, de su fragilidad, y costumbre en beber
se los pecados como agua? Si no habiendose confessado entera
mente, se acuerda de lo olvidado? Si fuesse nula la confession
por una de tantas causas que pueden ocurrir á ello? Si no
vuelve á confessarse, que será de aquella alma ? El indio en
fermo pocas ó ningunas vezes volverá á pedir Sacramentos; y
si alguna vez. ha yuelto á pedjr, han juzgado los domesticos
que delira y se ha olvidado de averíos recibido; porque la ex
periencia de no ver repetir estos Sacramentos en articulo de
muerte, les tiene persuadido que son irreiterables, y que una
vez que los reciban, tienen lo bastante, aunque dure la enfer
medad un año: y esto lo confirman con ver el ningun cuydado
que tienen los Curas en esto. A vosotros jamas se os ofrece
el volver á visitar al enfermo fuera de vuestro pueblo, pues con
tanta repugnancia lo hazeis la primera vez, y aun puede ser
que ni estando dentro de el pueblo, y preguntarle, si tiene de
que volverse á confessar. Pues ahora hazed esta reflexion: Los
enfermos una vez que se sacramentan, no vuelven á pedirlo,
aunque tengan necessidad, y dure mucho el achaque, como lo
manifiesta la experiencia, ó por su ignorancia, ó por el miedo
en que los Curas los han puesto, por la resistencia ó desgana
que conocen en ellos aun la primera vez que lo pidieron: Vos
otros no os ofreceis á ello, pues aun instados la primera vez
lo dificultais. No cuidais de si el enfermo murió ó vive: es
contingentissima su necessidad, como lo es su recayda (y quiera
Dios no pase á ser cierta) por las ocasiones que se le suelen
ofrecer en lo estrecho de un rancho, quizá con la ocasion á la
XVIII Prólogo.

vista, con total desamparo de socorros espirituales. Luego es


mas que probable que infinitas almas se pierden, de los que
mueren en estas circunstancias, y esto unicamente por vuestra
omision y descuido.
Para su remedio deveis sacarles del error en que estubie-
ren, de que el Santissimo Viatico no se puede reiterar (y con
mayor precission la confession) aun despues de averio recibido,
siempre que lo necessitaren, por alguna de las causas dichas:
advirtiendoles os llamen, y avisen, comminando á quien no os
avisare, quando el enfermo lo pidiere, y si no obstante, no os
llaman, y sabeis dura el achaque, de que debeis tener especial
cuidado, debeis por vuestro oficio volver á visitar al enfermo,
si está en el pueblo los mas dias; y si está fuera, con la con
tinuacion que permitiere la distancia, ofreciendoos á volverle á
confessar, si lo necessita, diciendole los motivos, que pueden
aver concurrido para ello."

"Hemos visto que hay precepto grave para que los indios
comulguen, y á quienes, y quando obliga. Ahora quisiera hizie-
seis reflexion de las palabras de el precepto. Para los sanos:
Quos autem Parochus satis instructos etc. his saltem
in Paschate Eucharistiam administrare non praetermit-
tat. Para los enfermos: Praecipit omnibus Parochis, ut
extreme laborantibus Viaticum ministrare non praeter-
mittant. El precepto habla con vosotros, no con vuestros Yn-
dios, y con razon, porque el que los Yndios no comulguen está
de vuestra parte y se manifiesta, porque los Yndios feligreses
no pueden ni deben llegarse á comulgar sino dispuestos: la
disposicion de estos está de vuestra parte : luego el que no
comulguen está de vuestra parte. La mayor se funda en
el: Nolite sanctum dare canibus, que vosotros, Parrocos,
acomodais mal á la incapacidad de los Yndios: no se ha de dar
este Sacramento á los que no estuvieren en gracia, y que no
tuvieren fe y devocion de el, que estos son los perros y bestias
á quien no es licito darlo: pero los de corta capacidad, como
estos pobres, se pueden y deben habilitar, y hazerse capaces
con la doctrina, y enseñanza; que si es mayor su torpeza que
Prólogo. XIX
la de otras gentes, esto solo prueba que necessitan de mayor
cultivo. La menor, que la disposicion de los Yndios esté de
parte de los Curas, es todo el asunto de esta carta, y lo que
vosotros, Parrocos, procurais sacudir de vuestra obligacion con
los efugios frivolos que dejo apuntados.
Pero es tan manifiesta que no podeis negarla. El Concilio
Límense en el lugar citado: Praecipit Sancta Synodus Paro-
chis, ut saepe ac serio de fide hujus mysterii eos in-
struant. El Santo Concilio de Trento, infinitas Leyes y Cédu
las Reales lo claman1. Este fue el principal ministerio que á
Chrislo, nuestro bien, Principe de los Curas y Pastores, le traxo
de el Cielo á la tierra: Quia ideo missus sum evangelizare
pauperibus. Y hay tanto escrito sobre esto, que, como queda
dicho, no abrireis libro que no os convenza esta obligacion, y
es la razon, porque nadie nace sabiendo, y los Yndios mucho
menos que otro genero de gente, por lo que queda dicho de
su natural corto, encogido, uraño, pobreza y trabajo en que se
crian, retiro de los poblados y de la comunicacion y trato de
quien pudiera enseñarlos. La demas gente puede ayudarse de
la educacion de sus padres, de sus maestros en las escuelas,
de los libros, de los sermones, de el trato con gente racional;
pero los Yndios carecen de todo, y no tienen mas padres, maes
tros, amigos, escuelas, libros ni sermones que sus Curas. Esto
encomendó repetidas veces Christo á San Pedro en aquel: Pasee
oves meas. Y en aquel Cura y Pastor á todos vosotros, re
pitiendoos tres vezes este cuydado, en que, como dice San Agus
tín, manifestó Christo la obligacion de los Parrocos en doctrinar
y disponer á sus feligreses para la Eucharistia, y en darles
exemplo con su vida, que comprehende este gran ministerio.
Ter ait Dominus Petro, dice la luz de la Iglesia, ut pascat
oves: ut tu, Pastor, intelligas oves pascere Eucharistia,
doctrina, vita sancta.
La vida reglada de el Cura es como el pan usual que si
falta en la mesa, los demas manjares no entran en provecho.
Cómo quereis que vuestros Yndios vivan como christianos, si no
1 Sess. 5 de refor. Cap. 2. Sess. 23 de refor. Cap. 1. Sess. 4 de
refor. Cap. 4 et 8.
XX Prólogo.
os vieren vivir como debeis? Qué fuerza quereis les haga que
les prediqueis, los riñais, y los castigueis, sobre que sean sobrios,
continentes, que no hurten, que no se embriaguen, si os vieren
relaxados? Y finalmente, si no cumpliereis con las obligaciones
de vuestro estado y cargo, cómo cumplireis con aquel: Pasee
vita sancta?
Si de dos mil feligreses apenas comulgan ciento, porque á
los demas repeleis por incapaces é indispuestos, no aviendoos
oydo en todo el año una palabra de doctrina, que es la que
debe disponer; queriendo que esto se haga por milagro, pues
solo assi pudieran llegar dispuestos unos pobres que habitan
todo el año entre breñas, pastoreando ganados, ó en las hacien
das arando y cavando de Sol á Sol, ó en los obrajes escardando ó
hilando, alzando solo de obra el dia que los llamais para confessar-
los; cómo es posible que los querais hallar capaces para la Comu
nion? Mirad, pues, como cumplís con el: Pasee Eucharistia.
Vamos con el Pasee doctrina, que es el principal asunto,
como de que pende la disposicion necessaria para recibir la
Sagrada Comunion. No me persuado haya Cura que crea no
estar obligado á dar á sus feligreses este pasto de doctrina,
como tan expressamente declarado por todos derechos, y tan
necessario para mantener la vida espiritual de sus ovejas. Bueno
tubiera su ganado el pastor, ó si le tubiera encerrado en el
redil, ó le dejase vaguear solo sobre arenales y peñas, sin lle
varle y conducirle al pasto mas verde, crecido y saludable que
hallase. En lo que sí creo tropiezan ó dudan los Curas menos
scientíficos y suficientes, ó aunque lo sean, mas dados al ocio,
al interez y á sus conveniencias que al desempeño de su obli
gacion, es: ¿qué se entienda por doctrina que deba darse á los
suyos? Unos la conciben con el respeto y horror de sermon,
compuesto de subtilezas, de discursos, de realces, de voces se
lectas, de acciones retóricas, para que es necessario preceda
mucho estudio y manejo de libros, hallarse instruidos en Theo-
logia escolastica y positiva y otras ciencias, tener genio y habi
lidad de Orador, y otras prendas, que, careciendo los mas de
todo lo dicho, no pueden predicar á sus feligreses, y por esto
se tienen por legítimamente escusados. Otros por el contrario
Prólogo. XXI
bajan tanto de punto esta doctrina que la reducen á que sus
feligreses rezen las cuatro oraciones y el Catecismo. Los pri
meros se escusan por lo elevado y arduo de el assumpto ; los
segundos, por lo trivial y facil, á que, dicen, sobra la asistencia
de el Coadjutor, ó el indio ciego que reze con la gente. Y am
bos yerran torpemente. Los primeros,- porque si los Yndios,
como dicen, son incapaces y brutos, quien ha visto poner á
estos en el pesebre faysanes, conservas y garapiñas para man
tenerse? El pasto ha de ser proporcionado al viviente, que assi
lo digiere, y le entra en provecho: unos entendimientos bastos,
incultos y campestres, que aun entienden mal y se explican peor
en aquellas cosas que traen entre manos, qué han de percibir
de discursos subtiles é ingeniosos? Praedica oportune, dijo
el Apostol, y la oportunidad mas necessaria es la proporcion
de lo que se dice con el auditorio. Y assi quando se habla
de la obligacion que teneis, Parrocos, de predicar á vuestros
indios, no os espante, como cosa ajena de vuestra esphera, que
no es nada de lo dicho lo que se os pide.
Los que bajan de punto este preciso ministerio á rezar las
cuatro oraciones, y quando mas el Catecismo, con que juzgan
aver cumplido, yerran no menos torpemente, porque la doctrina
que tienen obligacion de dar á sus feligreses, es aquella que
les sirva de provecho, los actue, dispierte y habilite para las
funciones de Christianos. Es assi que con rezar las cuatro ora
ciones y el Catecismo no se consigue este fin, como se experi
menta cada dia, pues habrá muchos indios que sepan de memo
ria aquellas oraciones, sin que entiendan quien es Dios, quien
es Jesu-Christo, si hay juicio final, si hay infierno y gloria, etc.
Luego no se salva la doctrina que deveis dar á vuestros feli
greses, con enseñarles á rezar las cuatro oraciones y Catecismo.
Es verdad que en las cuatro oraciones y Catecismo se encierra
lo necessario para saber orar y pedir á Dios, creer los miste
rios revelados, obrar segun sus leyes. y preceptos, recibir sus
beneficios y gracias que comunica por sus Santos Sacramentos;
pero todo esto se encierra en estas oraciones, como en una caja;
y el thesoro escondido no sirve ni aprovecha; es menester
manifestarlo, y hazerlo patente. Estos pobrecitos lloran en los
XXII Prólogo.

threnos de Jeremías, no tanto porque no tienen pan de doctrina,


como porque no tienen quien se le parta y se le desmenuze:
Non est qui frangeret eis: es necessario, que eso mismo
que rezan se lo parleis y expliqueis por otros terminos, por
otras frazes, con mas extension y claridad: se lo hagais percep
tible con símiles y exemplos triviales. Christo Señor nuestro,
siendo la misma sabiduría infinita de el Padre, explicando su
santa ley y doctrina se valió siempre de estos símiles ó para-
bolas. Leed los Santos Evangelios, vereis los exemplos de el
sembrador, de el pastor, de el pescador, de el padre de fami
lias, de los gañanes, de las flores, de los arboles, de las plan
tas, de las aves, de los peces, de las ovejas y aun de la gallina:
observad esta casera y humilde ave, que para criar y adestrar
sus polluelos, deja caer las alas, suaviza y crespa las plumas,
quiebra y enronquece la voz: todo á fin de fomentar, abrigar
y enseñar á sus hijos, como dice San Agustín, de quien es toda
esta doctrina
Puede fastidiaros el reduciros á hablar en terminos crasos,
comunes, vulgares, pastoriles y aun barbaros; pero el amor que
debeis tener á vuestros feligreses y á vuestra alma, en el desem
peño de tan precisa obligacion, os lo hará suave. Con qué gusto
y risa le da la madre al chicuelo masticado y desleído el man
jar con su boca, quitandole el hastio que pudiera traerle este
trasiego, el amor y ternura con que le ama! Esto executa con
tal repeticion, que hasta que el chicuelo pueda por sí mascar y
deshacer el alimento, lo continua. Assi vosotros debeis repetir
una mesma cosa á vuestros feligreses sin fastidio, que estan
tiernos en la fe, y vida cristiana, y el amor con que debeis
mirarlos, no solo os lo hará facil, sino gustoso. El mesmo San
Agustin: Si usitata et parvulis congruentia repetere
fastidimus, congruamus eis per fraternum, paternum,
maternumque amorem et copulatis cordi eorum etiam
nobis nova videbuntur.
Las alhajas que teneis en vuestro escritorio, las flores es
peciales que cultivais en vuestro jardín, no os causan novedad

1 Lib. 4. De cateen, rudib.


Prólogo. XXIII
ni nuevo gusto, quando las veis á solas todos los dias; pero si
de nuevo las mostrais á un amigo, renovais el deleite, por el
que tiene quien de nuevo las admira: cada dia les cojerá de
nuevo á estos pobrecitos vuestra explicacion por su rudeza, y
assi necessitais de repetirla: que la encina y cualquier arbol
duro y denso, no cae al primer golpe de el hacha; necessita
muchos y repetidos para vencerse; esso quiere decir el Prae-
dica importune de San Pablo. Lo que os pareciere que por
su repeticion cansa, como importuno, es muy oportuno, preciso
y necessario á la poca retentiva de los Yndios.
Para esto no son necessarias subtilezas y discursos subli
mes, poca Theologia se necessita, y la precissa os la dará cual
quier libro de tantos que tratan de Doctrina Christiana: poca
prevencion y estudio que os embarace el tiempo; y quando
fuere precisso mas estudio y aplicacion, porque vuestros feli
greses sean mas ladinos, menos campestres y se mezcle en el
auditorio gente blanca, teneis obligacion de aplicaros, pues soli
citasteis y admitisteis Curato de estas circunstancias."

"Aquel gran Chanciller de Parlz, Juan Gerson, el primer


hombre en letras y auctoridad de su siglo, que ilustró tanto el
Concilio Constanciense, á que asistió como Legado, en el tratado
que escribió De pueris ad Christum trahendis, se queja
altamente de el poco aprecio, ó desprecio con que se mira el
ministerio de doctrinar á los rudos, que se juzga por indecente
á los hombres de letras y auctoridad: Adeo jam indignum
videtur apud multos, si quis ex Theologis, aut famosus
in litteris, vel ecclesiastica dignitate praeditus, ad hoc
se opus incl ina verit. Convenciendo de este error con el
exemplo de Christo que no se dedignó de tratar y doctrinar á
los parvulos: Convincit autem illos exemplum Christi,
qui, sinite, inquit, parvulos venire ad me. Y assi el
gran Chanciller, sin obligacion de justicia, en medio de sus gran
des empleos y ocupaciones, en su Palacio, fuera de él, en las
plazas y calles andaba juntando á los niños y gente ruda, y
les explicaba los primeros rudimentos de la fe, sin embarazarse
en formarles con su mesma mano la Cruz y enseñarlos á
La Lengua Quichua. j
XXIV Prólogo.

persignar, aunque padeció en ello graves censuras de impru


dente y desperdiciador de tiempo, que pudiera emplear en ma
yores importancias. Sed dicunt occupationem meam (tam-
quam Cancellarii), in majoribus esse debere; á que
respondía en defensa de este alto ministerio, que en su dicta
men, no discurria otro major: Nescio prorsus, si quidquam
majus esse potes t. Decíanle podia emplear sus grandes talen
tos en predicar á grandes concursos en la Corte: Sed asse-
runt, me in praedicationibus publicis ista magnificen-
tius operaturum; á que respondía su gran zelo, que pudiera
ser que en las Cortes predicase con mas aplauso, pero que nunca
creería que con mas fructo que el que cogia de la gente sen-
zilla: Id quidem forte pomposius, sed, meojudicio, non
efficacius ueque fructuosius.
Qué excusa puede dar vuestra omision á vista de exemplo
tan valiente, de no exercer por vuestras personas un ministerio
tan propio de vuestro oficio, dejandosele al Compañero, como
que le desdeñais por humilde, bajo y rustico ; guardandoos solo
para los políticos, urbanos y de autoridad? Esto es trocar los
oficios, que el Compañero sea el Pastor, y vosotros los merce
narios y jornaleros. Cornelio: Ne sit ergo mercenarius, ut
urbanos nobilesque pastoratus ambiat; rusticanos et
ignobiles aspernetur1. Pues tened entendido, que esto es lo
que Dios pide de vosotros, y que si os dedignais de tratar con
familiaridad, amor, cariño y continuacion á estos pobres; en
ellos tiene Dios sus delicias y sus glorias. San Bernardo: Ea
quae apud homines despecta sunt, et in contemptu ha-
bentur, in magna gloria sunt apud Deum2.
No cumplís con tocar la campana á Doctrina, y explicarla
á quien acude; los aveis de solicitar en sus casas, oficinas,
obrajes, chacaras y retiros. Qué bien pareciera un Cura sen
tado en un obraje, entre los tornos y perchas, ó en el pasto
entre las ovejas, explicando la doctrina christiana á un pobre
yndio! Christo Señor nuestro, Principe y exemplar de los Curas,
no solo en el templo explicaba su santa Ley, sino tambien en

' In Joan. Cap. 10. 2 Serm. 55 De pruden.


Prólogo. XXV
los montes, en los caminos, en los desiertos, en los poblados,
en las calles, plazas y casas publicas. Y aunque vuestros feli
greses deben venir los dias de doctrina á la Iglesia, sobre que
se tienen dadas providencias, para que los hazendados los en
víen; pero si no se consigue, no por esto os excusais de irlos
á buscar á sus haziendas. Tened presente aquel desasosiego
con que el pastor de el Evangelio fue á buscar la oveja perdida
entre breñas y despeñaderos, sin que le aquietase que tenia
recogidas, pastando noventa y nueve; porque en cada una de
el rebaño debe estar entero el cuydado, como lo está la obli
gacion, sin que os excuse de esta ni la distancia, ni el retiro,
ni la incomodidad, ni la resistencia de los hazendados, ni que
los mismos indios rehusen y no quieran acudir; y lo que mas
atemoriza, aunque vosotros no lo echeis menos ó ignoreis su
falta, oid con temor y temblor al Santo Concilio de Trento :
Cum certissimum sit non admitti Pastoris excusationem,
si lupus oves comedat, et Pastor nescit1. No os admitirá
Dios excusa en la perdida de cualquiera de vuestros feligreses,
aunque no llegue á vuestra noticia. Pues mirad como os ad
mitirá, quántos se pierden por vuestro descuydo?
Si los Yndios huyen de Doctrina, y por esto se hallan in
dispuestos para confessar y comulgar, y reconoceis ser por su
malicia, no por esto los aveis de abandonar; es menester tole
rarlos, castigandolos con mansedumbre: San Gregorio: Ex-
hibeatur cum mansuetudine disciplina2; corrigiendolos
con discrecion: cum discretione correctio; mezclando la
benignidad con el enojo: iram benignitas mitiget; el celo
de su salvacion se desentienda de la lastima: benignitatem
celus exacuat; y de tal suerte se temple lo uno con lo otro
que ni se les castigue con exceso, ni se les tolere y disimule
con olvido de el castigo: Et ita alterum condiatur ex al
tero, ut nec immoderata ultio plus quam oportet afligat,
nec iterum frangat rectitudinem disciplinae remissio.
Haveis de usar de todos los medios que experimentareis con
gruentes para atraerlos ya con el castigo prudente y que las

1 Sess. 6. De refor. Cap. i. 2 Epist. 55.


2*
Prólogo.
mas vezes se quede en amenaza; ya con el agazajo y distinto
trato que experimentaren los que acuden puntuales y aprovechan;
mirando á todos, como hacia San Agustín1, con caridad, que es
madre para todos, y como tal no trata á todos sus hijos de una
suerte: á unos concibe y pare, á otros cura, enfermando con
ellos; á unos edifica, á otros teme escandalizar; para unos se
humilla, para otros se erige ; para unos es blanda, para otros
severa ; á ninguno enemiga, y á todos madre. Tratados así estos
pobrecitos, fiad en Dios que los mejorará de aquel desgano y
hastio con que acuden á Doctrina.
Pero cómo quereis que vengan voluntarios, si no experi
mentan mas que rigores, y aspereza de obras y palabras? Y
qué fuera si los gravaseis en que os pagasen esta tal cual ex
plicacion de Doctrina, con que traiga cada uno leña, paja, una
soguilla, un huevo, yerba y otras cosas; que aunque os parez
can leves, se les haze muy pesado á su miseria y cortedad que
haze mas pesada la continuacion con que se les pide, y el rigor
con que se les executa á ello ? Si antes ó despues de Doctrina,
de Missa ó de confessarse los atareais á que despepiten algodon,
que os limpien la casa, ó hagan otra faena; cómo quereis que
no se huyan y que sus amos los envien puntuales? Esto es
mirar por el aprovechamiento espiritual de estos pobres ó por
vuestras conveniencias é interezes, con mas que visos de simonía?
Por qué os pagan el Sínodo, obvenciones y demas emolumentos?
Decís, Parrocos, que si apretais sobre sacar los Yndios
de las haciendas para Doctrina, y aun para confessarlos la
Quaresma, se originan pleitos con los hazendados. Cumplid con
vuestra obligacion en la instancia, obrad sin pasion, no queriendo
vengar vuestros particulares sentimientos con la assistencia de
los Yndios, quitandoselos al hacendado de quien estais sentidos,
aunque dejen las parvas á medio trillar, y el ganado en el
campo sin pastor; á vista de la permissíon que usais con vues
tros amigos. Obrad con desinterez, limpieza y zelo de Cura,
que siendo igual con todos, y trayendo á los Yndios solo á este
fin, y no á vuestros intereses, pocos hazendados lo resistirán;

1 De cateen, rudib. Cap. 33.


Prólogo. . xxvii
pero dejarlos en su ignorancia por excusar pleitos, y vivir en
paz, que es cruda guerra para la conciencia, gozando con ocio
sidad el Curato, y sus intereses, que se os menoscabarán con
estos aprietos, es quererlo perder todo. San Gregorio: Dum
enim honorem amplectitur, dum temporalibus commo-
dis laetatur, opponere se contra periculum trepidat,
ne hoc quod diligit amittat1.
Esto os costará mas dificultad y trabajo en los Yndios, que
assisten en las haciendas, y especialmente con los pastores, con
quienes teneis que trabajar, no solo en que sus amos permitan
se aparten de el trabajo, pero con la rudeza de estos pobres,
que no viendo ni tratando en todo el año mas que ovejas y
vacas, imitan las costumbres de el ganado que pastorean. Con
estos es menester ma£ cuydado y aplicacion, pues siendo igual
la obligacion que teneis sobre ellos, se haze mas dificultoso su
cumplimiento. Disponed con sus amos .... que al tiempo que
fuereis á visitar las haciendas (que ha de ser algunas vezes al
año), y si estando cerca de las parrochias, os los truxeren á
ellas á cumplir con el precepto; convenios en el tiempo que no
sea de cosecha, ó de labor precissa al campo. Tomad este
tiempo, con aquel espacio que necessitará su rudeza para ins
truirlos y disponerlos á la confession y comunion: que tratan
dose de el gran negocio de la salvacion de estos pobres, no
hay interes humano que prepondere. Y si por esto lo resis
tieren los amos, compeledlos con todo rigor á ello, conforme á
la providencia que se tiene dada sobre esta materia, hasta ex
comulgarlos y fijarlos; pues faltarán á la mas precisa y grave
obligacion de la salvacion de las almas de sus criados. Que si
faltassen á mantenerlos de sustento corporal y pagarles su tra
bajo, fueran apremiados de la justicia seglar. Pues por qué no
los apremiará la ecclesiastica , en caso mas grave de faltar á
darles tiempo, para que miren por la salud de sus almas?
Parece, Parrocos, que os oygo decir, leyendo este
papel, que es tan facil dar preceptos, como dificil el practi
carlos. Que esta materia la han apretado todos los Prelados,

1 Homil. 14.
XXVIII Prólogo.
quanto han juzgado possible, y los Curas han puesto todos
los medios que les han parecido para executarlo; de que no
se ha cojido mas fruto que ruidos y disensiones; y assi se
tiene esta materia por impracticable, por cuya razon la han
abandonado todos ó los mas Curas de el Obispado. Y assi se
cuida poco ó nada de los indios de campo, especialmente de
estos pastores, que siempre se reputan por indispuestos para
confessar una vez al año ; y que esta practica que ha pasado
á costumbre, os asegura vuestras conciencias, assi en no mataros
sobre esto, como en no admitir á la sagrada Comunion á los
mas de vuestros Yndios, como indispuestos por incapaces, en
que hay la misma practica en el Obispado.
Parrocos, esto se dice á bulto, y se desvanece, si se toma
cada cosa por sí: los ruidos y dissensiones con los hazendados,
los vencerá la razon, que teneis de vuestra parte por el derecho
de el indio, para que se le dé tiempo de tratar de el importante
negocio de su alma, en que se envuelve la de el hazendado,
que debe anteponer á todos los intereses de el mundo; y no
se sabe como se confiessan dichos hazendados, ni como hay con-
fessor que los absuelva. Esta representacion con valor christiano,
continuacion, desinteres é igualdad con todos, será poderosissima,
quando no para un total remedio de el olvido que se tiene con
esta gente de campo, á lo menos se enmendará mucho. Y
quando la codicia é interes los ciegue tanto, que no perciban
luz tan clara, remedios tiene el derecho, y los hemos dado en
repetidos autos, y el zelo catholico de nuestros Reyes, los tiene
repelidos en sus reales Cedulas, obedecidas, y mandadas cumplir
por las Reales Audiencias, para que se les apremie: Que el
corazon duro de Faraon, resistente á las persuasiones de Moyses,
se rindió por ultimo al azote de las plagas: y si por esto pa
deciereis, dichosos vosotros, y nunca llegareis á tocar el termino
de perderos, á que estais obligados, por Curas, por la salud
espiritual de vuestros feligreses. Y por ultimo esperad en Dios,
que de las dissensiones de este año, ganareis para el que viene
algun palmo de tierra, desde donde hareis mas fuerte batería,
con alguna ganancia para el siguiente. Que para estos casos
dijo Christo, Pastor de nuestras almas, que no avia venido al
Prólogo. XXIX
mundo á mantener paz con los vicios, sino á hazerles sangrienta
guerra: Non veni pacem mittere; sed gladium. Y permitir
la perdida de tantas almas, por no tener desabrimiento con los
vecinos, que injustamente os detienen los gañanes, es querer
por la conveniencia de cuatro dias padecer eternamente.
El que por esta dificultad los mas Curas ayan abandonado
el cuydado de esta gente, y como indispuestos los repelan de
los Sacramentos, como lo hazen casi con los mas Yndios, y por
esto no les den la Sagrada Comunion , que llamais practica de
el Obispado, executada por los mas Curas, y en esta aquietais
vuestra conciencia: es lo que dice San Agustín: Hoc non est
defensionem parare animae, sed comites ad gehennam
inquirere1.
Todo eso que aglomerais no es buscar seguridad de vuestras
conciencias, sino multiplicar compañeros para el Ynfierno.
Quántos serán los Curas que se rinden á aquellas dificultades,
y quieren reducir á practica y costumbre lo que es tan in
mediatamente contra su primera obligacion y contra el derecho
divino! Ademas que os ciega vuestro amor propio, vuestra floxe-
dad é interes en decir que todos ó los mas Curas de el Obis
pado se han rendido á esta dificultad, y por esto excluyen á
sus feligreses de la participacion de Sacramentos; porque nos
consta hay Curas que la han vencido en gran parte, á nuestra
instancia, reduciendo á los hazendados por medios suaves, y no
aviendo bastado, con apremios, pasando en persona á las hacien
das, hatos y potreros, á traer los gañanes á Doctrina, de que
han logrado saludables frutos. Y por lo que mira á negar la
Comunion annual, que hallaron en sus Curatos assi practicado,
me consta que quando entraron á serlo, no hallaron entre dos
mil feligreses, mas que ciento ó poco mas, capaces de comulgar,
y en poco mas de dos años comulgan todos sin repugnancia.
De que se infiere que toda la causa de que estos pobres per
manezcan en su rudeza, y por esto indispuestos, es vuestra
omission y descuido; y que lo mesmo es repeler á un pobre
feligres vuestro, que echaros encima la sentencia de condenacion,

1 Serm. 66.
XXX Prólogo.
porque dirá el recto Juez: Ex ore tuo le judico serve ne-
quam: por tu boca te condenas, mal Cura. A este indio por
indispuesto le niegas la Comunion, y no cumple con el precepto.
Tú eres la causa de su indisposicion. Luego tú tienes la culpa
y sobre ti caerá la pena. Direis que si esto es cierto, pocos
Curas habrá que se salven. A que os debo decir que si son
pocos los que cumplen con sus obligaciones (como se llora),
causará admiracion se salve alguno. San Chrisostomo: Miror
an fieri possit, ut quis ex Rectoribus salvus fiat1. El
cumplimiento de el ministerio no es imposible: que Dios nos lo
manda; difícil es, pero apostolico y de gran merito, y trae sus
utilidades en lo temporal. Dad una ojeada y vereis á muchos
contemporaneos, mas aventajados, gente noble y principal pere
ciendo sin conveniencia Estos com
pensativos deben hacer llevadero el oficio, y si no pudiereis
cumplir, deveis renunciarlo; pues vuestros intereses temporales
no deben preponderar al precio de vuestra alma, y de la de
vuestros feligreses que se pierden por vuestra insuficiencia, des
aplicacion y descuydo. El Padre de las luces os alumbre el
entendimiento, para conocer verdades tan importantes, é inflame
la voluntad para practicarlas con el zelo y aplicacion que pide
negocio de tanto pesso."
Después de esta exposición publica el limo. Señor Obispo
en su Pastoral un Catecismo sobre la Santísima Eucaristía, en
español y quichua. Copiamos este Catecismo por el sumo in
terés que causa ver ideas tan elevadas, como las de este mis
terio, expresadas en quichua tan exactamente como en cualquier
otro idioma, y tal vez, á veces, mejor; p. e. la expresión tanda-
rigchagcuna vino rigchagcunapas nos parece más precisa
que el término latino species pauis et vini.
Al mismo tiempo nos da este Catecismo una idea de la
forma que el Quichua tuvo en la primera mitad del siglo pasado.
No hemos cambiado el modo de escribir las palabras quichuas,
aunque muchas veces es diferente de la escritura que hemos
adoptado en la Gramática. Por lo que hace á la manera de

i Homil. 34. In Epist. ad Hebraeos.


Prólogo. XXXI
escribir el quichua y á la sustitución de letras entre sí, se ha
dicho lo necesario en la Introducción á la Lengua Qui
chua. Tan sólo observaremos para mejor inteligencia del Cate
cismo que los antiguos escribían los sonidos s y sh con el único
signo s; así está escrito en nuestro Catecismo sina, etc., en lugar
de shina, etc.

CATECHISMO
PARA INSTRUIR A LOS RUDOS, PARA LOS INDIOS EN LENGUA.
EN EL MISTERIO DE LA SANTISSDIA
EUCHARISTIA.
Preg. Quién está en la Hostia, Preg. Pimi tian consagrasca
y Caliz Consagrados? hostia, y consagrasca calizpi?
Resp. El Cuerpo, y sangre de Resp. Apunchig Jesu-Christo :
Nuestro Señor Jesu-Christo, tan paipag chican ucu, chican ya-
real, vivo, y verdadero, como guarpas causaglla tianmi.
está en el Cielo.
P. Pues cómo no lo vemos, P. Cay Sacramentopi tandalla
y solo vemos pan y vino, per rigchanmi, tandalla misquinmi,
cibiendo color, olor, y sabor? tandallami asnan; Jesu-Christo
apunchig, Ucu yaguarguanpas,
causaglla tiagpica, imasinatag
manaca ricunchig?
R. Porque está allí oculto y R. Paypag causag aicha, mana
escondido, como debajo de una aicha yupaypi, caypica cau-
cortina, cuyas vezes hazen los sanchu ; yallinragmi aicha, espiri-
accidentes color, olor, y sabor, tusina, pacalla tian, tanda vino
y los demas, que se perciben. rigchag accidentes sutiyoc, cay-
cuna guasallapi Apunchig Jesus
quirpanacuguan quirpasca tiagpi.
P. Tanda vino rigchac, caypi
tiagpica, tanda vino caynin sus
tancia sutiyoc, caypica tianchu?
R. Mana tianchu , sustancia
illanmi.
XXXII Prólogo.

P. Ay allí pan y vino? P. Imanicpi ¡lian?


R. No, porque luego, que el R. Chican Sacerdote, Jesu-
legitimo Sacerdote dice las pala Christo uisca, chai simicunata
bras de la consagracion, Dios ni puchucagllapi, chay tanda
milagrosamente quita las subs cayninca, chay vino caynimpas,
tancias de pan y vino; dejando chingariscamanta.
solo aquellos accidentes, que
vemos: al modo, que suele el
rayo deshazer una espada, sin
tocar la vayna.
P. Imasinatag cayca chingarin ?
R. Llapatipag Dios ruraypag-
llacagpi tanda rigchagcuna vino
rigchagcunapas alli saquirigpitag,
chay tanda caynin chay vino
caynimpas tucui guagllirinmi :
imasina rayo espadapi urmaspa,
caytaca paquin ; iinapi satisca,
caytaca saquispa mana guaglli-
chin.
P. Cómo quieres que crea P. Sacerdote Padre consagras-
que está en la Hostia el Cuerpo ca ostia chaupipi paquicpipas,
de Christo vivo, si vemos que Jesu-Christo yayaca mana pa-
el Sacerdote la parte, y no ve quirinchu; mayuray urmagpipas,
mos que se parta el Cuerpo, ni mana nanarinchu; nanaguan mi-
se quiebre, ni derrame sangre, nispa, manami uillanchu. Sina-
ni se queje? quiquinllalac consagrasca vino
paypi hicharigpipas, Christopag
yaguarca mana hicharinchu; ima
sinatag causagca tianga?
Imasinami caytaca inisag?
R. Porque el Cuerpo de Christo R. Na nircanimi, Christopag
está alli al modo de espíritu, y aychaca, mana aycha yupaipi,
como está nuestra alma en nues anima sinami chaypica tian: cay
tro cuerpo, que esta ni padece, sinacagpimi, mana nanarin; ima
ni se lastima, aunque se quiebre sina anima runa ucupi caspatag,
y lastime el cuerpo. aycha chugririgpipas, pai mana
Prólogo. XXXIII
chugririn, mana guagllirin. Sinami
casca cay Sacramentopi.
P. Cómo el Cuerpo de Christo, P. Apu Jesu-Christopag sumag
siendo de estatura perfecta de santo ucutucusca pagtaypi hatun-
hombre, puede estar todo, y en mari carca, imasinatag uchuillalla
cerrarse en hostia tan pequeña? ostiapi pagtaipaglla casca?
R. Por lo que os he dicho, R. Chrislopag Ucu, Anima yu-
que está allí Christo al modo paipi, Animapag tupupi tiascalla-
que está el alma en el cuerpo, manta ; chayraycumi churi, mana
y esta se proporciona á su ta pisiyan, mana quichiquin, ma-
maño, y sin crecer ni aumen nami uiñanchu: imasina Anima
tarse; crece el cuerpo desde runa ucupi caspa llullu huambra
niño á ser hombre, sin que pachapi rucu guatapipas mana
cresca el alma, ni se haga mayor. uchugllarinchu, mana hatun tu-
cunchu.
P. Y quando la hostia se parte, P. Uillaguai cunanca ostia pa-
ó se derrama el Caliz consagrado, quirigpi, caliz hicharigpi, Jesu-
queda una parte de el cuerpo Christo yaya uchuilla paquipi,
de Christo en cada parte de la uchuilla sulupi, sinandintianchu?
Hostia, y una porcion de sangre Ucu paquirinchu ? Yaguar hicha-
en cada gota derramada ? rinchu?
R. No: que todo el cuerpo R. Mana sinarinchu. Mai uchui
de Christo queda entero, en cada lla paquipi sinanalla ucu, may
parte de la Hostia, y toda la uchuilla sutupi santo yaguarpas
sangre en cada gota de el vino sinandin tianmi. Imasina rirpupi
derramado : al modo que quando sinandin paquisca, paquicuna-
un espejo se quiebra, aunque pipas runa ricucugpica, payqui-
sea en partes muy menudas, si quinman rigchag tucuilla sinandin
te miras en cada una, te verás tucuy ricurin : Manasugpi sungu,
todo entero, sin que, en una te chaysugpica urna, sugpica rigra;
veas la cabeza, en otra el pecho, mana guagllirisca, mana paqui-
y en otra los brazos: Assi suc- risca. Sinallatag ari santo sacra
cede en el Santissimo Sacra mentopi sinandin ostiapi paqui-
mento, en que todo Jesu-Christo cunapipas sinandintag ucu, sinan
está en toda la Hostia, y en el din calizpi y sutucunapipas
vino consagrado, y en cada sinandin yaguar.
parte, aun en la mas menuda.
XXXIY Prólogo.

P. Luego estará el mesmo P. Cunan, Sacerdote con-


cuerpo, y sangre de Christo en sagrasca ostiapi, consagrasca
la Hostia, y Caliz, que consagra vinopi, Apu Jesu-Christopag
un Sacerdote, y juntamente en sinandilla ucu, sinandin yaguar
quantas Hostias, y Calices se tiagllami casca; cay sinacagpica,
consagran al mesmo tiempo en tucuy tigsimuyu ostiacunapi, y
todo el mundo? consagrasca vinopi, sug quiquin
punchalla, sug quiquin mitapi,
sug sapalla Missapi, taucacuna-
pipas: ñucanchig llagtapi chay
sugcunapipas sinandin tianchu?
Chayquiquinchu casca ?
R. Assi es, que el mesmo R. Ari, sinatagmi. Y sina-
Cuerpo, y sangre de Christo quiquintagsagrariocunapi guaca y-
está en quantas Hostias, y Calices chirayan uischicarayasca auca
se consagran y se conservan en suamanta quispitucungapag: un-
los Sagrarios para consuelo , y güy allinimpag; llaquiscacunata
remedio de los fieles. cayguan cusichingapag.
P. Porqué los legos comulgan P. Imanigpimi , mana Missa
solo con Hostia, y no con vino, rurac guaquinnincunapas, comul-
como los Sacerdotes, que cele gasca mitapi, ostiata micun; con
bran ? sagrasca vinota manatag upian?
R. Porque assi lo ha dispuesto R. Mamanchig Iglesia, pay
Nuestra Madre la Iglesia, con Dios yachachisca, sina ruraynig-
santo acuerdo, para evitar varios pi; pantariscacunata anchuchisag
inconvenientes. nispa.
P. Y reciben por esto los legos P. Ostia Ha ta chasquig pissi
menos Sacramento , ó menos sacramentota, ostia vinotaguan
gracia? comulgagcunaca yalli sacramen
tota , assuan callpa 1 graciata,
caypica chasquinchu ?
R. No: porque el lego, que R. Manami sinanchu. Missa
solo comulga con hostia, recibe ruragcuna mana ruragcunapas
lodo el Cuerpo , y sangre de chaiquiquinlla ucu, chayquiquin

1 Callpa, en el sentido de fuer te, no conocen más los indios de


ahora.
Prólogo.
Christo, y tanta gracia, estando yaguarlatag, tandalla chasquinmi.
dispuesto igualmente, como el Hucha illag tiaspaca sinaquiquin
Sacerdote, que celebrando con graciata caypas y chaysugpas
sume la Hostia, y el Caliz. chasquispa llucsinmi altar santo-
manta.
P. Qué disposicion se requiere P. Comulganga caspaca, ima
para recebir este Sacramento? ima ruranga ?
R. Por lo que mira al Cuerpo, R. Ucu (cuerpo) quipapi, ani-
se requiere estar en ayunas, sin mata ñauparag allichingayugmi,
aver tomado cosa alguna por la comulganga runaca sassiscami
boca de alimento ó medicina canga, chaupi tutamanta comul-
desde la media noche antes de gangacama:yaricachigpipas,ham-
comulgar. Y por reverencia no biringa caspapas, upiayta mi-
tomar nada, en una hora despues cuytamanamillpungachu. Comul-
de haver comulgado1, ni escupir gasca quipapi, Diosta muchay-
immediatamente. Se han de llegar cuspa, sug hora unaycama mana
con limpieza, y azeo, cada uno micungachu , mana tucanchu '.
como lo permitiere su estado, Diospag munaymanta guagcha
y pobreza. Han de procurar cullquiyugpas, pi imapas casca,
abstenerse desde el dia antes ama mapasapa caymanca chaya-
por lo menos, de juegos, bayles, chun. Chungaycuna manta, tus-
embriaguez, y trato conjugal, y suicunamanta, upiaycunamanta
quanto fuere dissonante á la re puncha ñaupag puncha cayacama
verencia de este Sacramento, ussarin 2, chaycama samaspa.
que es todo pureza. Cazarascacunaca chay tuta pu-
ñuypi ama tagllarichun3. Sug
alli yuyaipi, ima mana alli ricuri-
pag casca cayta millaspa, llum-
pag sacramentoman mapa illag
chayachun.
1 Lo que dice aquí el Catecismo (en español, y sobre todo en qui
chua), no es prescripción, á lo menos no actualmente.
2 De ussana ó ushiyana (usiana).
3 Vocabulum tagllarina, quo hic in Catechismo usus matrimonii
legitimus appellatur, proprie concubitum mulieris cum muliere et pro-
babiliter etiam masturbationem femineam significat. Istud vocabulum
in vocabulario omisimus, quia id apud Indos adhuc in usu esse, non
constat. Fortasse in tacarina transformatum est.
xxxvi Prólogo.
P. Qué disposicion se requiere P. Imarigchag anima sumaglla
en el alma para recebir digna tucunga, cay sacramentoman alli
mente este Sacramento? chayangapag?
R. Ha de preceder confession R. Confessionmi ñauparag,
de todos los pecados mortales, caytaca missanga, guañuy hucha-
con verdadero dolor de ellos, cunata sug sungu nanayguan y
y proposito firme, de no volver guauanga yuyaiguan confessa-
á cometerlos. cuspa.
P. Qué sucediera, si alguno P. Guañuy hatun huchapi co-
comulgara en pecado mortal? mulgag cbayaspaca, ima tucun-
man?
R. Le sirviera la comunion de R. Guañui hambitami cayca
veneno al alma por el horrendo micunman, hatun sacrilegio man-
sacrilegio, que cometiera ; y si chaypag huchata huchalliscaray-
muriesse impenitente, se iria al cu, paypag guagcha anima ucu-
Ynfierno. pacha ninapi uray rupagringapag.
P. Qué efectos causa este P. Ima ima ruran cay sacra-
Sacramento, en quien dignamente mentoca alli comulgagpica ?
le recibe?
R. Le aumenta notablemente R. Ña chasquisca graciala may
la gracia, y amistad de Dios, y callpataguan yupay mirachinmi,
las demas virtudes : especial cullanan1 cuyayta; imaguan pay
mente la Charidad, por la qual Diosta rupaglla cuyaspa anima-
se une intimamente el alma con cuna pay Diosman chayan, cuy-
Dios. aypi hapirisca, cuyaypi tinguisca.
P. Ay obligacion de comulgar? P. Comulgay, nig simiman,
guata riscachu canchig?
R. Si: Porque ay precepto de R. Ari, guata rinchigmi; Ma-
nuestra Madre la Iglesia, que manchig Iglesia camachisca simi
manda debajo de pecado mortal, hucha manchachiguan sinatag
que todos los Fieles Christianos, uillagpi. Llapandin christiano,
en teniendo uso de razon, co ña yuyayyug caspa, comulgachun
mulguen á lo menos una vez guatapi sugcuti; may puncha,
cada año; y juntamente tiene Apunchig Jesus causirisca Pas

1 Cullanan ó collana, excelente. Esta palabra conocen actual


mente solamente los indios de la Provincia del Oriente.
Prólogo. XXXVII
determinado, que esto sea por quapi, imana, caypi cagpica,
Pasqua de Resurreccion, dias manarag Pasquapi, y cayquipa-
antes, ó despues, quando los pipas, imasina Cura, Sacerdote-
Curas lo determinaren de orden cuna, Obispocunapag, Apucuna-
de su Prelado. pag, agllag munaymanta sina
ruray nigpi.
P. Y este precepto de comul P. Y cay puncha haguapi,
gar obliga en otro tiempo fuera Mamanchig Iglesia, assuanta ma-
del dicho? ñanchu?
R. Si: siempre que ay peligro R. Ari, assuanta mañanmi un-
de muerte, ó por enfermedad, güi anchayascaguan ; guañuipag
ó por otra causa, como en las cagpi: guarmicunacari guachay
mugeres en los partos primeros, callaripi sinchi guachaypipas,
ó quando se experimenta los maycan nanaypas guañuchinga
padecen recios, y en otros riesgos cayllapi, comulgangui ninmi.
de la vida.
P. Y fuera de los casos dichos P. Y cay niscahaguapi, comul
obliga este precepto de comulgar? gangui ninchu?
R. No: pero es muy con R. Mana sina ninchu; sinag-
veniente se frequente entre año, pipas Jubileocunapi, Jesuchristo
como en Jubileos, fiestas de yayapag fiestacunapi; Mamanchig
Christo Señor nuestro, su San- Virgenpag; Yayachisca santopag;
tissima Madre, Patron del Lugar, pi santopag sutiguan runa suti-
Santo de el nombre proprio, á chisca caypi causan, chay pun-
juicio de el Cura, ó Confessor: chapipas comulgasca, allimi, Cura,
para que, con la continuacion confessorta ñauparag uillaspa ;
de este Divino alimento, se au cay santo micuyta, catita mis-
mente en nuestras almas la vida quiscaguan, chay causachig gracia
de la gracia, cresca en virtudes, animacunapi assuan miraringa-
y resista á sus enemigos, Mundo, pag; allinincunata assuan uiña-
Demonio, y Carne. chingapag; Supay, Mundo, Ai-
chaman sinchilla tucuspa, pay-
cunapag sinchita sambayachinga-
pac; y cayquipapica, hanag
pachacunaman cussilla sicanga-
pag. Amen Jesus.
XXXVIII Prólogo.

Después del Catecismo da el mismo limo. Prelado las


disposiciones que á continuación se ponen:
"Nos el Doctor D. Luis Francisco Romero, por la gracia
de Dios y de la santa sede Apostolica Obispo de este Obispado
de Quito, de el Consejo de su Magestad, etc. A los Venerables
Parrocos Curas de este Obispado, sus Feligreses y demas per
sonas, a quienes toca y pertenece lo aqui contenido, salud y
gracia en Nuestro Señor Jesu-Christo, etc. Siendo la doctrina
Christiana el necessario pasto espiritual, con que se mantienen
las almas de los Fieles, en la vida de la gracia : y por esto
teniendo los Curas, como Pastores, la mas apretada obligacion
de darsele, y los feligreses á recebirle, y solicitarle: a sido
siempre el primer cuydado de nuestros Predecessores dar las
mas apretadas providencias al cumplimiento de esta obligacion,
que a frustrado en todo, ó en la mayor parte el enemigo comun
de nuestras almas, valiendose de la omission, y descuydo de los
Curas, de el desgano y tedio de los feligreses, y de la resis
tencia de los hazendados, y dueños de granjas, chacaras, es
tancias, y obrajes, en enviar á sus gañanes, pastores y oficiales
á oir doctrina Christiana, en sus Parrochias, por no perder el
corto interez, que en este tiempo pudiera darles el trabajo de
sus Yndios, con lamentable perdida de sus almas, y de las de
sus criados. Y aunque hemos procurado seguir estos zelosos
passos en la visita general de el Obispado, y en el demas tiempo
que hemos servido esta Diocessis, aplicando los medios mas
oportunos para ello; no obstante se experimenta la continuacion
de esta falta, y por ella la ignorancia, é indisposicion de los
Yndios: de que se sigue el pernicioso daño de negarles á estos
pobres la sagrada Eucharistia annualmente, y el Santissimo Viatico
en el articulo de muerte : sobre que tenemos despachada nuestra
carta Pastoral, manifestando con la mayor claridad, y peso de
razones la precisa obligacion, assi de los Curas, en disponer á
sus feligreses, con la continuada explicacion de Doctrina, como
la de estos en solicitarla, y aprenderla para actuarse, y dispo
nerse á recebir los Sacramentos: Que pedimos, rogamos, y en
cargamos por el amor que deben tener á la salud de sus almas,
lean, consideren, y se dejen persuadir de sus verdades, pues
Prólogo. XXXIX
les va en ello, no menos que la ganancia, ó perdida de la
vida eterna."
"Pero, conteniendo dicha Pastoral algunos puntos, que
necesitan para su observancia de mas apretado remedio, que la
sencilla expresion que se a hecho de ellos: Por las presentes
Mandamos en virtud de santa obediencia, que todos los Curas
por sus personas, y estando legítimamente impedidos, por la de
sus Tenientes y Coadjutores, todos los Domingos, y demas fiestas
de precepto para los Yndios, antes ó despues de la Missa, les
expliquen la Doctrina Christiana contenida en las oraciones:
Padre nuestro, Credo, Mandamientos de la Ley de Dios, y de
la Iglesia, y Sacramentos, y el Catechismo, que corre practicado
en este Obispado, sin variar de materia, hasta que lo comun de
los feligreses esté bastantemente instruido, y entonces podran
divertirse á otras materias, promoviendo á las virtudes, y des
terrando los vicios, que fueren mas frequentes, sin olvidar dicha
explicacion de Doctrina, porque á lo menos una vez cada mes,
se ha de explicar solo y de proposito, ó en todas las pláticas
se ha de tocar algo de dicha Doctrina, para que no se olvide.
Pero mientras lo comun de la feligresía estuviese ignorante de
ella, no se ha de variar de materia; para que la continuacion
venza la rudeza é ignorancia de los Yndios. En los demas dias
de entre semana, que no fueren de fiesta, y por esto no acudan
todos á dicha explicacion, podran rezarse dichas oraciones, para
que se sepan de memoria, y se explicaran brevemente á los
parvulos y mugeres, conforme queda prevenido en nuestra Carta:
assi por lo que mira al methodo facil y senzillo, como sin
pedirles traigan cosa alguna dichos dias, de que se les hará
cargo en las visitas, y siempre que hubiere noticia de semejante
exceso, y especialmente en la omision de dicha explicacion, se
aplicaran los remedios para desarraigar semejantes abusos, y
perniciosa falla, hasta privarlos de los beneficios en su reinci
dencia.
Ytem. Mandamos tengan especial cuydado en que los
Yndios de campo, especialmente los pastores acudan á Missa y
doctrina .... y en el tiempo que les asignaren para cumplir
con el precepto de Confessar y Comulgar, dispondrán se los
Prólogo.
remitan al Pueblo; ó si el Cura hubiere de pasar á las haziendas,
ó sus cercanías por la distancia, se los han de dejar libres, y
desembarazados por los dias que el Cura los necesitare para
instruirlos, segun su indisposicion y rudeza: Sobre que han de
usar de todos los medios que les parecieren eficaces; y no
bastando los de representacion amistosa, se valdran de la Real
Justicia, para que los obligue á ello: y si no obstante, ó esta
no se aplicare á dar el auxilio que se le pidiere, ó este no fuere
suficiente para conseguir el fin pretendido, usará el Cura de las
armas de la Iglesia, excomulgando á los Hazendados contumaces,
precediendo tres moniciones verbales, á que no aviendo obe
decido, los declarará, y fijará en las puertas de sus Iglesias,
expresando la causa: de donde no los quitará, ni absolverá hasta
que con efecto entreguen los Yndios para instruirlos el tiempo
que tubieren por necessario; Que para todo lo dicho se les da
por esta toda la facultad, y comision necessaria en derecho,
dandonos quenta de lo obrado en esta razon.
Ytem. Mandamos pongan especial cuydado en tener personas
habiles, y bien instruidas, que doctrinen y enseñen á rezar, assi
en los Pueblos, y Anejos, como en las Haziendas, para que lo
hagan entre semana, si pudiere ser todos los dias antes que
salgan , al trabajo: Y en las Haziendas, en que le constare al
Cura hay este cuydado, que conocerá por el aprovecha
miento, que hallare en la gente los dias de Doctrina publica,
se podrá sobreseer, en que entre semana vengan a Doctrina
á la Parroquia, contentandose con que vengan los dias de
fiesta á Missa, y explicacion de Doctrina, y ser examinados
en ella.
Ytem. En los muchachos á diez años, assi varones, como
hembras, se les enseñará, de mas de las oraciones dichas, y el
Catechismo comun, el particular que se pone al fin de nuestra
Pastoral, para instruirlos y disponerlos á recebir la sagrada
Comunion: con advertencia, que se proporcionen en sus pre
guntas á la capacidad de cada uno, porque no todos la tienen
para instruirse en todo lo que contiene: Y en sabiendo, que en
la hostia consagrada está el cuerpo de Jesu-Christo real y ver
dadero como está en el Cielo, y que para recebirle se han de
Prólogo. XLI
aver confessado verdaderamente, y han de llegar en ayunas,
saben lo bastante, y lo demas servirá á los mas habiles y capazes,
que es bien que lo sepan.
Tambien queda notado en nuestra Pastoral, que para dar
el Viatico á los enfermos, no es necessario esten tan instruidos,
como los sanos para la comunion, y bastará" se les diga la pro-
fession de la fee, y las preguntas sobre este Santissimo Sacra
mento, que trae el Manual, con espacio y reflexion, como lo
necesitare el enfermo, y permitiere el achaque: y si fuere el
Yndio muy torpe y campestre, que no entendiere la lengua
Castellana, se le ha de hazer esta instruccion en su lengua na
tural, esté sano ó enfermo, que á este fin se pone el referido
Catechismo en las dos lenguas.
Ytem. Ordenamos que cado año luego que pase la Septua
gesima haga el Cura nueva Matricula de sus Feligreses, con toda
distincion, y claridad, expresando los hombres, mugeres y niños
de diez años para arriba : Y por esta se han de ir confessando,
apuntando sus nombres los Confessores por escrito, ó de otra
forma, que llevaran al Cura para que los señale al margen de
la Matricula: Haziendo lo mismo con los que comulgaren; de
cuya diligencia constará los que hubieren omitido lo uno ó lo
otro: Portandose con los que por indispuestos lo hubieren de
jado de hazer, como se previene en nuestra Pastoral, ó dandoles
mas tiempo, en que se trabaje con ellos, ó por si ó por otra
persona, hasta que se consiga el disponerlos. Con los que
huyeren de el cumplimiento de estos preceptos, se portará con
suavidad mesclada con rigor. Con los ausentes tendrá cuydado
quando vuelvan, de certificarse, si cumplieron con los preceptos
en otra parte, de que han de traer Certificacion ó por escrito,
ó en otra forma, y si no quedare asegurado, los ha de obligar
á que confiessen y comulguen, aunque se haya pasado el tiempo
asignado ....
Ajustadas assi las Matriculas, nos las remitirán, ó á nuestro
Provisor la semana siguiente á la octava de Corpus, con certi
ficacion jurada al pie, de los que han Confessado y comulgado,
y de los que lo han dejado de hacer, con distincion de uno y
otro precepto; y en la Carta, que acompañare la Matricula, nos
XLII Prólogo.
informarán de las diligencias que han hecho sobre esto, para
que con su vista se dé el orden conveniente.
En las partidas de entierros de el Libro Parrochial, ano
tarán, si el difunto murió con Sacramentos y quales, ó si murió
sin ellos.
Ytem. Mandamos que el quaderno impresso en que estan
estas nuestras ordenes, la citada Carta Pastoral, y el Catechismo
en una y otra lengua, se cosa en uno de los Libros Parrochiales,
y no se saque de alli para efecto alguno, ni quando un Cura
haga transito á otro Curato se le lleve, porque tendremos cuy-
dado de poner en cada Curato dicho Quaderno. Y para que
llegue á noticia de todos: Mandamos que esta Carta de orde
nanzas, se lea á lo menos quatro veces cada año en los tiempos
y concursos que le pareciere al Cura; remitiendonos certificacion
de averio executado assi.
Todo lo qual cumplan, y executen inviolablemente pena de
veinte pesos aplicados á la Fabrica de sus Iglesias por la pri
mera vez, y de cinquenta pesos por la segunda, aplicados en
la mesma forma. Y por la tercera suspension de su Beneficio
y sus fructos, por quatro meses; y en las demas á nuestro
arbitrio. Y mandamos que la averiguacion y pesquiza sobre la
observancia de los puntos dichos, sea uno de los principales en
las visitas, en que solo satisfarán con la certificacion de haver
remitido la Matricula en la forma dicha ; y assi se pondrá en
el Ynterrogatorio de visitas. — Dada en Quito en treinta de
Agosto de mil setecientos y veinte y cinco años. — Luis Fran
cisco Obispo de Quito. — Por mandato del Obispo mi Señor. —
Juan Baptista Salezan. — Notario Publico."
Estos mandatos han caido en desuso; pero el celo sacerdotal
los observará de propia voluntad, conforme á las circunstancias
que se han cambiado. "Quot animae, tot coronae." "Qui ad
justitiam erudiunt mullos, fulgebunt quasi stellae in perpetuas
aeternitates."1
Quito, en la fiesta de San José, 1895.

i Daniel, XII, 3.
A.
Á, man (sufijo). Abogado, huillapuc, mitzac,
Abajo, ucu, uraman, uraiman ; rimapuc; abogar, huillapuna.
cuesta abajo, uraiman. Abolir, quichuna, anchuchina.
Abalanzar, huarcurina; huar- Abolladura, tumbui; abollar,
cuna. tumbuna.
Abalorio, mullu. Abominable, millanayai, ati-
Abandonado , huaccha , shi- millai ; abominación, amipac ;
tashca. abominar, millana.
Abandonar, jichuna, shitana; Abonanzar, ushiyana (usianaj.
abandonarse, shüarina; aban Abonar, rayana (del español);
dono, huacchay, huacchacay, shi- huanuchina ; abono, huanu, isma.
tashea. Aborrecer, canillana, millana,
Abaratar, chanita pishichina. piñana, tzicnina ; aborrecible,
Abarcar, marcana, ucllana. Izicnipai; aborrecimiento, tzic-
Abatido, cumuyashca ; abati nii, tzicnicui.
mieuto, cumuyay, llaquii, nanai, Abortar, sulluna (shulluna);
putii; abatir, cumuyachina ; aba aborto, sullu (shullu).
tirse, cumuyana. Abra, chicta.
Abdicar, saquina, cutipana. Abrasar, raurana, rupana.
Abertura, chicta, lliqui. Abrazar, ucllana focllanaj.
Abiertamente, jahua shungu- Abreviar, uctana.
Abismo, caca. [lla. Abrigaño, cunu; abrigar, cu-
Ablandar, llambuchina, api- nuchina; catana; abrigo, cu-
y achina; ablandarse, anguyana. nunyai.
Abnegarse, sasina; abnega Abrir, pascana; abrirse, chic-
ción, sasii. tarina; abrirse el grano, pa
Abobar, upachina, muspachina. tana; abrirse la flor, tueyana
Abofetear, tzacmana. (tocyana).
2 Abrogar — Acedar.
Abrogar, quichuna, anchu- Acá, caiman, caita.
china. Acabar, puchucana, tucuchi-
Abrojo, casha. na; acabarse, puchucarina, tu-
f 1 Absolución, sacerdote Jesu- curina.
cristopac shutipi juchayucta ju- Acaecer, shamuna, tucuna ;
chamanta quishpichin , "ñuca acaecimiento, tucushca.
canta cambac juchacunamanta Acalorado, jumbic, ninashina;
quishpichinimin, nishpa; chaimi estar acalorado, jumbina; aca
absolución. lorar, rupachina, jumbichina ;
Absoluto, ticsi muyu. acaloramiento, jumbi.
Absolver, pambachina, quish- Acallar, upallachina.
pichina. Acardenalar, chugrina.
Absorber , millpuna (mish- Acariciar, munachana, Guya
puna). na; ser acariciado, munaichai
Abstenerse, manarurana. tucuna.
Abstinencia, aicha mana mi- Acarrear, astana.
cuna. Acaso, chari (chai; jpor
Absurdo, mana ruraita rura- acaso! chu? (enclítico).
rina. Acatamiento, yupaichai; aca
Abuela, jatun mama, paya, tar, yupaichana.
***apamama ; abuelo, jatun taita, Acatarrarse, ujuyana.
""apai/aya. Acaudalar, cushquita tandana,
Abultado, jatunyashca. cushquita taucana, chayucyana.
Abundancia, ancha ashca; a- Acaudillar, umayana.
bundante, caitucui, sapa (enclí Acceder, arinina.
tico); arena abundante, tiusapa Accidentarse, ayanayarina,
(desierto); abundante en pala yuyaipitina; accidente, yuyai-
bras, shimisapa (hablador) ; a> pitii, huañucshinacai.
bundar, camana. Acción, rurai.
Aburrimiento, amii; aburrir, Acecinar, charquina.
amina; aburrirse, amirina. Acechar, chapana.
Abusar, manaalli camachina; Acedar, jayacchina, pushcu-
abuso, yangaimana, yallin. yachina; acedarse, puscuna,
Abyecto, amipac, amicushca. pushcuyana; acedera, chulcu.

1 Las palabras que no conviene traducir, sino más bien explicar,


hemos señalado con una cruz. Véase el prólogo.
Acelerar — Achacoso. 3
Acelerar, uctana, uctayachina. Acongojar, llaquichina, acon
Acepillar, llacllana, llambuna. gojarse, puticuna.
Aceptar, arinina; japina, Aconsejar, cunana, camachina.
chasquina; acepto, munailla. Acontecer, tucuna.
Acequia, larca (rarca). Acopiar, tandana.
Acerbidad , jayac ; acerbo, Acordar , yuyachina ; acor
puscu, jayac. darse, yuyana, yuyarina.
Acerca de . . . jahua. Acorralar, canchapi tandari-
Acercar, cuchuyachina, chaya- china, intuna, muyuchina.
china; acercarse, cuchuyana, Acortar,yuruna (curuna), uchui-
chayana, manyayana. china, uchuillachina; acortarse,
Acérrimo, ancha sinchi, atic, cutuyana.
rumiuma. Acostado , estar acostado,
Acertar, pactana; acertar ti sirirayana; acostar, sirichina;
rando, chayachina. acostarse, sirina, siricuna.
Aciago, chiqui. Acostumbrar, yachachina;
Acíbar,jayac; acibarar,jayac- acostumbrarse, yacharina, ya-
china. chachicuna.
Acicalar, llambuna. Acre, puscu, amipac, jayac.
Ácido, puscu; estar ácido, Acrecentar, camamachina,
puscuna. huiñachina, mirachina.
Acierto, con acierto, allita. Acredor, mañachic.
Aclamar, uyachina. Actividad, cutzii; activar,
cutzicuchina, uctachina; activo,
Aclarar, shutichina; achicya-
cutzi, ninanina runa, ninashina
na; aclarar ropa, chuyayachina;
runa; ser activo, cutziicachana
aclararse la verdad, shutichi-
(cutziijachana).
rina.
Actual, cunancac; actualmen
Acobardarse , achucutarina, te, cunan, cunanlla.
llacllacuna. Acuchillar, tucsina.
Acocear, jaitana. Acumular, shuntuna, tanda-
Acoger, chasquina, huasiman china.
chasquina, tandana, amachana. Acusar, tzagnana fchacnanaj,
Acometer, atipacuna, apana. juchachina.
Acomodar, allichina. Achacar, tumb ana, juchachina.
Acompañamiento, catii; a- Achacoso, ungüisiqui ; acha
compañar, catina, masitucuna. que, ungüi.
4 Achatar — Afortunado.

Achatar, juruchina. Adornar, allichina, allichai-


Achicar, curuyachina, uchui- china, sumachina.
china, utiucyachina; achicarse, Adquirir, farina, ushichina.
curuyana, uchuillayana. Adrede, yangalla.
Achicoria, tañi. Adulador, mishqui shimi;
Adchala, yapa, yapaita. adular, jahuina.
Adelantar, ñaupana; en ade Adulterar, cruzta paquina.
lante, cutinpac. Advenedizo, shamuc runa,
Adelgazar, ñañuyachina, ñu- huaira apamushca.
tuna. Advenimiento, shamui.
Además, astahuan, cutin, chai- Adversario, auca.; adversidad,
manta. ñacaricui, llaqui; adverso, chiqui.
Adentro, ucuman, ucupi. Advertir, unanchana, yuya-
Aderezar, allichina. china; advertencia, cunai.
Adherir, llutarina. Afable, allishungu, llampu-
Adición, shucllai; adicionar, shungu, ñucñucshimi, mishqui-
shucllana. shimi.
Adiestrar, yachachina. Afamar, uyachina.
Adivinar, huatuna; adivino, Afanar, cutziicachana ; afán,
umu, yachac, samayuc. cutziicachai.
Administrar, camachina. Afear, millaichina.
Admirable, sumac; admira Afecto, cuyai.
ción, utii; cansar admiración, Afeminado, huarmishina, huar-
utichina; admirar, utina. miyashca, huarmilla.
Admitir, arinina; chasquina. Afición, cuyai, munai; aficio
Adobe, tica, tullpa ftushpa). narse, nhungucana, shunguyana.
Adolescente, longo, huam- Afilar, cashcana , shiquina,
bra. punta llucshichina.
I Adonde? maiman? ; adonde Afirmar, arinina.
quiera, maimampish. Afligido , llaqui , llaquicuc ;
Adoptar, huii/achina, huahua- afligir, llaquichina, nanachina,
china. huacachina, putichina; aflicción,
Adoración, muchai; adorador, putii, llaqui, nanai.
muchac; adorar, muchana, yu- Aflojar, pascana, cacharina ;
paichana (yupaichina). aflojarse, tulucyana.
Adormecer, puñuchina, upaya- Afluir, jundarina.
china. Afortunado, cushiyuc.
Afrecho — Alabar. 5
Afrecho, jamtzi. Aguacate, palta.
Afrenta, pingai; afrentar, Aguacero, tamia ; aguado,
pingachina ; ser afrentado, pin yacuyashca ; aguador, yacu astac.
gai tucuna. Aguantar, apana.
Afrontar, ñahuinchina. Aguardar , shuyana ; aguar
Afnera, cancha, canchaman, dar ocasión, chapana.
jahuaman. Agüero (mal), chiqui.
Agacharse, cumurina. Aguijada, tucsina , casha;
Agarrar, japina. aguijón, tucsina.
Agarrotar, chutana, sinchi- Aguja, sirana, tupu;
china, caspiyachina. Agujerear, uctuna (jutcuna);
Ágil, cutzi; agilidad, cutzii. agujero, uctu focto, jutcuj.
Agitar, cuyuchina; agitarse, ¡Ah! alaul
shigshicuna. Ahí, chaipi; he ahi, chaiga.
Aglomerar, taucana. Ahijada, marcaushushi ; ahi
Agobiarse, cumuyana. jado, marcachuri ; ahijar, hua-
Agolparse, ñitirina, tacana- huachina.
cuna. Ahogar, sipina, chucana.
Agonía, huañunayai, ayayai; Ahora, cunan; ahora mismo,
agonizar, huañucuna, huañu- cunan pacha; ahora poco, cu-
nayana, ayayana. nanlla, cunanllatacmi.
Agostar, chaquirina. Ahorcar, huarcuna, sipina;
Agotarse, tucurina. ahorcarse, sipicuna, sipirina.
Agraciar, sumacyachina. Ahuecar, uctuyachina.
Agradable, munanalla; agra Ahumar, cusnichina.
dar, cushichina. Ahuyentar, miticuchina.
Agradecer, yupaichana, mu- Airarse, piñarina.
chaicuna.
Aire, huaira.
Agrandar, jatunyachina.
Agravar, llashacchina, llapina. Ajeno, chican, shucpac; cosa
Agraviar, camina. ajena, shucpac ima.
Agregar, yapana. Ají, uchu ; ají pequeño, mish-
Agrícola, chagra, chagrayuc; quiuchu; ají grueso, rocoto
agricultura, yapui. Ajustar, pactachina, camana,
Agrio, puscu. ñitina, chutana.
Agrupar, tandana. Ala, rigra.
Agna, yacu. Alabar, cushiyachina, allinina.
La Lengua Quichua. 3
6 Alacena — Alma.

allirimana, yupaichana, munailla Alfiler, tipa, tupu.


nina; alabarse, sumaichirina. Algazara, caparii.
Alacena, cliurana, tucu. Algo, ima, imallapish; al
Alancear, tucsina. estar con un nombre, se ex
Alargar, suniyachina, jatun- presa por medio de la partí
yachina, huiñachina; alargarse, cula naya; p. e. : algo escaso,
suniyana. pishinayac.
Alarido, capariicachai, capa- Algodón, utcu. [pongo.
rinacui, huacai. Alguacil , huataicamayuc,
Alarmar, tacurina, mancha- Alguien, shuc, pi, maijan;
china. alguno, hua'juin, maijan.
Alba, sainina, pacarina, tuta- Aliado, tandarishca.
manta. Aligar, huatana.
Albañil, pircac. Aligerar, pangayachina, qui-
Albedrío, quiquinpac munai. pita pishinchina; uctana.
Albergue, puñuna. Aliento, samai.
Alborear, sainina, puncha pa Alimentar, carana, micuchina,
carina. causachina ; alimento, micui, mi-
Alborotar, chacchuana, tacu cuna, carana, causai.
rina; alboroto, chacchua. Alisar, llampuyachina, llush-
Alborozo, cushi, cushicui. cachina.
Alcahuete, cachapuric. Aliviar, quipita pishinchina.
Alcanzar, pactana; alcanzar f Alma, samai, Diospac samai
lo deseado, ushichina. (véase Génesis, II, 7), ucuruna.
Aldea, utiuc llacia; aldeano, Tucui runacuna, caí ucupi al-
utiuc llactayuc. mata mana aichayucta, mana
Alegrar, cushichina; alegrar tulluyucta, charinchic. Cai al-
se, cushiyana, cushicuna; alegre, mata mana ricushpapish, almayuc
cushi, cushicushca ; alegremente, cashpa rimanchic, purinchic, yu-
cushimana; alegría, cushicui; yanchic, munanchic, imaimanchic-
lleno de alegrías, cushimanalla. pish. Cai alma aichamanta ra-
Alejar, anchuchina, caruna, quiricucpi huañunchic ; paitac ai-
carunchina , caruyachina; ale chamanta llucshishcaquipa, ayaca
jarse, caruyana, anchurina. mana rimanchu, mana yuyanchu,
Alentar, arinina. mana imananchu ; mana almayuc
Alfalfa, jihua (quihua). aicha , rumishina , curpashina
Alfarero, manga iurac. canmi. Chaimi alma.
Almíbar — Amigo. 7
Almíbar, mishqui. Ama de leche, ñuñuchic, ñuñu.
Almacén, churana huasi. Amable, cuyana, cuyaipac,
Almohada, sauna. munaimunailla, munanayai*.
Almorrana. ucoti ungiii. Amaestrar, yachachina.
Almorzar, micuna, almuerzo, Amamantar, ñuñuchina, ñuñu-
micui. cuna, chuchuchina.
Alpargata, ushuta, chahuar Amancebado, huaina.
ushuta. Amancillarse, huacllirina.
Alquilar, randi apana. Amanecer, achicyana, paca-
Alrededor, muyundin, muyun- rina, punchayana; al amanecer,
dimpi. yurac ricurimucpi.
Altanero, shungu sapa. Amansar, llambuyachina; a-
f Altar, *usnu. mansarse, llambuyana.
Altercar, caminacuna, rimana- Amante, cuyac; amar, cuya
cuna. na, munana.
Alternar, randi randi rurana; Amañarse, yacharina.
alternativamente, randi randi. A.margar,jayacyachina ; amar
Altivo, apushungu. go, jayac; amargura, jayac,
Alto, jalma, janac, jatan, suni; amii.
hombre alto, suni runa, jahua Amarillo, quillu.
runa; altura, jahua. Amarrar, huatana, Izagnana
Alumbrar, achicyachina, llin- (chacnana).
llina (llinquina). Amasar, chapuna.
Aluvión, lluella lluella. Ambar, mishqui asnai.
Alzamiento, jatari; alzar, ja- Ambicionar, munapayana, su-
huayachina; alzarse, jatarina. macchirinayana ; ambición, yu-
Allá, chaiman, chaita. pay munapayai.
Allanar, pambachina, pamba- Ambos, ishcandin.
yachina. Amedrentar, manchachina.
Allegar, cuchuyachina. Amenazar, manchachina.
Allí, chaipi. Amigo, huauqui, masi, cu

1 Los adjetivos castellanos terminados en ble se expresan por


medio del participio pasivo de futuro del verbo quichua;
p. e.: amable, cuyana; ó con el infinitivo activo de presente ó
futuro, y con ó sin el sufijo pac: cuyaipac ó cuyanapac; ó bien,
repitiendo el infinitivo activo de presente, y agregando la par
tícula restr ingente lia: cuyaicuyailla.
3*
8 Amo — Angel.

yashca; amistad, masii, huau- huan 1 huaranga huaranga mana


quimasicai, munai. yupana espíritu nishcacunata ca
Amo, apu. marca, mana aichayucta, mana
Amolar, shiquina. tulluyucta, huairashina puricta,
Amonestación, cunai; amo ancha sinchi, ancha sumacta:
nestar, cuñana. chai espiritucunata Angel ninchic.
Amontonar, suntuna (shuntu- Chai Angelcunamanta huaquin-
na), taucana, cotona. cuna callari pachapi Diosman
Amor, cuyaif muchai, munai; tacurichirca, apushcachac shungu
amor deshonesto, muchallicui; cashpaca, paiman auca tucurca.
por amor de, raicu, manta Huaquincunaca, Diosman shungu
(partícs.); sólo por amor de ti, cashpa, pai sapallata yupaicharca,
canraiculla; amoroso, cuyac. Dioshuantac shayarca. Shina ari
Amotinar, huaicana. paicuna S. Miguel Arcangel ñau-
Amparar, amachana, yana- pacyuc, chaicuna mana alli Angel-
pana; amparo, yanapai. cunata atircacuna; chairaicu ñu
Ampolla (tumorcillo), tucyana canchic Diosca pai alli cashpa
(tocyana). paiman shungu Angelcunata pai-
Amputar, juruna (curuna). huan janacpachapi huiñaipac, cu-
Anca, siqui, huasha. shicuipac, samacuipac cushichirca.
Anciano, taita, yuyac, rucu. Chaica auca Angelcunata janac-
Ancho, quinrai. pachamanta ucupachaman chai-
Andador, purisapa; andar, llatac2 carcurca, chaipi huiñai
purina; andar, seguido de pac mutzungapac, ñacaricungapac.
gerundio, se expresa por la Chairaicu ari, paicuna mana alli
partícula icacha agregada á la shungu cashpa, apushcachac shun
raíz del verbo; p. e. andar gu cashpa, Diosta paiman shun-
tonteando, muspaicachana. gucunatahuanpish 3 cunancama-
Andas, chacana, huantu. pish piñapayacun, tzicnipayacun.
Andrajo, llachapa; tzuntzu; Chaica aucacunata Diablo ninchic,
andrajos, mauca manca; andra supai ninchic. Paicuna ari Dios-
joso, tzuntzu. pac millai auca cashpa, runa-
f Angel : Ñucanchic capac cunata Diospac ricchaininman
Diosmi shinandin atipac cainin- unanchaman camashca cacta an-

1 De cat (ser), nin, enfático (cf. gramática, n. 38 al fin), y huan.


2 Luego. 3 Contra Dios y los que son de su bando.
Angel. 9
cha tzicnin; runacunata, janac- tarishpa, jaicapi puñugrishpa;
pachaman rishcamanta chaipi huasimanta llucshishpa, Iglesia-
imaimana saquishcapi tiyana- man yaicushpa, ungushpa, ima
manta, ancha chiquicun1. Chai- manta mutzushpa, supai atisha
raicu runata llullapayan, ama nicpi, santa cruzhuan unancharin-
Diosta muchanguichu, ama Jesu- guichictac.
cristoman ininguichu nishpa ; hila Ricuichic ari, chaica auca su
cata (tolata) muchai nin, chaipi paicuna cancunata catipayacpica,
ñucata muchahuanga nishpa; tzignipayacpica, alli Angel janac-
chaica supaicuna ari umucuna- pachapi ancha cushiyuclla tiyac-
huan rimanacuc, runatapish mun cuna, cancunata ancha munan-
do juchaman urmachic (cruzta cuna; paicunaca, cancunapac cu-
paquichicj, paitapish huañuchi- shimasi cama, cancunata yana-
chicmi, shuhuaichiclla, tucui ima pancuna, Diosta cancunata santo
jaica juchatapish shinallandin ju huacaicunahuan muchachincuna,
challichicmi ; chai juchacunarai- ima alli yuyacuita yuyachin, ima
cumanta runacuna ucupachaman jaica ñacaricuimantapish, chiqui-
ringa yuyashpa, ama Diosta mu- mantapish paicunatacmi quish-
chachun, ama Diosta catichun pichin. Cancunapac ima alli-
nishpami : runata ari tucui shungu- cunamantaca ancha cushicuncu-
huan tzicnin, runapac allininta nami, cancuna alli cristiano can-
ricushpa ancha putin, ancha lla- guichicman nishpa ancha yuyan-
quin. Chasnapish cancuna Jesu- cunami. Imana paicuna janac-
cristoman inicpica, paita cayac- pachapi Diosta ricushpa ancha
pica, chai supaicuna, cancunapac cushicun, chai shinallatac can-
aucacuna, mana cancunata huac- cuna Diosta ricushpa cushicun-
llingachu; chaicunaca santa cruz- guichicman nicuncunami. Mai-
pac unanchata ricushpalla miti- pachami mamanchic ñucanchicta
cunmi; cancuna Jesus nishpalla, huachacpica, chaillatacmi Diosnin-
paicuna chucchucucmi ; chai- chic shuc alli Angelta ñucanchic-
raicu cristianocuna santa cruzpac huan tinquin huacaichingapac,
unanchahuan unancharic canchic. yanapangapac. Chai Angel hua-
Cancunapish huiñaillatac unan- caichic huiñailla ñucanchicta alli-
charinguichic puñushcamanta ja- chin2, mana allimanta quish

1 Tienen gran envidia á los hombres, porque van al cielo, y gozan


los bienes que ellos perdieron. 2 Hace bien.
]O Angostar — Apariencia.
pichin. Chairaicu Angeliquita Antecedente, ñaupac ; ante
huiñai pacarinapi cayai, nishpa: ceder, ñauparina; antecesor,
Angel santo huacaichingapac Dios- ñaupac randinacucmasi.
pac cushca, cunan puncha ricu- Anteponer, ashaun munana.
llahuai, huacaichihuai, yanapa- Antes, manarac, ñaca, ñaupa,
huai, amatac juchamanca urma- ñauparac; antes bien, ashun,
shacchu, ñacaricuimanca chaya- yallinrac, yallinracmi ; cuanto
shacchu nishpa ningui. antes, ña maicuti.
Angostar, quishquichina ; an Anticipar, ñaupana.
gosto, quishqui. Antiguamente, ñaupa; anti
Angulo, cuchu. güedad, ñaupa; antiguo, yuyac;
Angustia, llaquii, putii. los antigaos, ñaupacuna; tiem
Anhelar, aanina, munana. po antiguo, illapacha; tiempos
Anidar, quishachina. antiguos, ñaupa pacha.
Anillo, shihui. Antipatía, mana munana,
Animal (doméstico), huihua, tzicnii ; antipático, tzicnishca.
llama. Antojarse, munanayana, mu-
Animar, arinina; causachina; narina; antojo, munai.
camana; animarse, sinchicuna; Anublarse, puyuna, puyuyana.
ánimo, sinchicai ; i ánimo! jacul; Anudar, quipuna, tzutuna.
animoso, cari shungu, atipacuc, Anunciar, huillana.
shungusapa. Añadir, yapana.
Aniñarse, llulluyarina. Añejo, paya.
Aniquilar, puchuchina; ani Año, huata; el año pasado,
quilarse, puchucana, puchuca- yallic huata.
rina. Apacentar, michina.
Ano, siqui, ucoti (ocoti). Apaciguar, amachana.
Anochecer, amsayana , tuta- Apadrinar á una criatura,
yana. marcana.
Ansia, aanii, jatun munai. Apagar el fuego, ninata hua-
Antaño, huaima, caina huata, ñuchina.
sarun huata. Aparear, patarichina, tin-
Ante, ñaupa. guina.
Antenoche, caina tuta. Aparecer, ricurina.
Anteayer, cainanic, canimpa, Aparentar, nictucuna.
cainahuasha. Aparición, ricui, ricuri.
Antebrazo, mishqui tullu. Apariencia, ricchai; ó bien,
Apartar — Aquél. 11
se expresa con ahina; p. e. : Apoltronarse, llashacyachina.
tiene la apariencia de enfermo, Aporcar, jallmana. (jashma-
ungushcashinami. naj.
Apartar, acllana, anchuna, Aporrear, huactana, macana.
anchuchina, raquina, surguna Aposento, ucu.
fsorguna) ; apartarse, caruyana. Apostar, mishana, mishana-
Apático, chamuyashca, chi- cuna.
rishungu. Apostema, chupu, caracha ;
Apearse, uraicuna. apostemarse, chupuyana.
Apedrear, rumihuan shitana. Apoyar, quimina, taunana
Apegarse, llutarina, chayarina. (taonana) ; apoyo, quimi, quimi
Apelar, shuctac juezman rina. na, tauna.
Apellido, aillu shuti. Apreciar, yupana, acllana,
Apenas, cunanlla, ñacai; cwjana.
apenas .... cuando, véase Gra Aprehender, huatana, japina.
mática n. 47. Apremiar, uctachina.
Apesadumbrar, llaquichina. Aprender, yachacuna.
Apestar, ungüi chacchuna. Apresurar, uctana.
Apetecer, munana; apetecer Apretar, nitina (ñitinaj, quish-
algo con Hincha ansia, muna- quiyachina ; apretar la carga,
payana; apetito, yaricai; ó chutana.
bien, se expresa con la partíc. Aprisco, acaracai, cancha.
naya, agregada á la raíz del Aprobar, arinina.
verbo; p. e. : tener apetito de Aprisionar, huatana.
comer, micunayana. Apropiar, apuyana.
Apiadarse, llaquipayana, alli- Aprovechar, allita surcuna ;
ricuna. (ser apto) yachacupuna.
Apiñar, ñitina. Aproximar, chayana; aproxi
Aplacar, juchacungachina. marse, manyayana.
Aplanar, pambachina, pam- Apto, cama ; p. e. : apto para
bayachina. gobernador, apupac cama.
Aplastar, llapina, ñitina, api- Apuntalar, quimina.
yachina. Apuñar, japina, amullina.
Aplandir, allinina. Apuñetear, tzacmana.
Apodos, llamar con apodos, Apurar, uctachina.
huacshana; poner apodos, ima- Aquél, aquélla, aquello, chai,
shutina. chacai. Véase Gramática n. i 4.
12 Aquí — Asechar.
Aqui, caipi; de aquí adelan Arriba, jahuabi (enclítico),
te, cunanllamanta, cunanmanta. janac (enclít.).
Aquietar, casichina ; aquie Arriero, catic, tzacnac fchac-
tarse, casicacuna, casillacana, nacj.
casillayana. Arriesgar, chiquiman yaicu-
Arado, arma, yapui, yapuna. china.
Arañar, aspina. Arrimar, quimina.
Arar, yapuna. Arrinconar, cuchuyachina.
Arbitrio, quiquimpac munai; Arrodillarse, cungurina.
arbitrariedad, shungu; por su Arrogante, shungu sapa, apu-
arbitrariedad, paipac shungu tucushca, yangamana.
cama. Véase Gramática n. 3 1 ,d. Arrojar, shitana, jichuna;
Árbol, yura; arbusto, yura. arrojarse, shitarina.
Arca, churana. Arroyo, larca (rarcaj, paccha,
Arco iris, cuichi. machangára.
Arder, raurana, ruparina; co Arruga, sipu, chulpi; arru
razón ardiente, raurac shungu; gado, chunu (chuñu), japu, sipu;
ardor, raurai, rupai. arrugar, sipuna ; arrugarse,
Arena, accu, tiu, icsi; arenal, chulpiyana.
Arruinar un edificio, una
allpa tiu, tiutiu, tiusapa.
pared, tunichina.
Árido, chaquishca.
Artejo, mucu.
Arisco, quita.
Artemisa, marcu.
Aroma, mishqui asnac.
Asa, aisana, japina, ringri.
Arraigar, sapiyana.
Asar, cusana, caspana.
Arrancar, jaihuana, pitina, Asaltar, huaicana.
shiquina. Asamblea, tandanacui.
Arrastrar, aisana, chusana, Ascender, huichana, jahua-
chutana. yana.
Arrebatar, huaicana, quichuna. Asco, millai, shungu millai ;
Arregazar, micllana. causar asco, actuchina ; J qué
Arreglar, allichina, camana. asco! atad atail atatai!
Arrepentimiento, llaqui; arre Ascua, llinqui, nina huitzu,
pentirse, llaquirina, putina, na- ninayashca.
nacuna. Asear, pichana ; allichina ;
Arrestar, japina, janana ; achicyachina, chuyayachina.
arresto, japii. Asechar, atipacuna.
Asegundar — Atollar. 13

Asegundar, ishcaichina, ish- Asombrar, llantuna; man-


candinchina ; yanapana. chachina; asombrarse, man-
Asegurar, arinina. chana.
Asemejar, ricchachina; ase Áspero, pasa, sagra, ragru.
mejarse, ricchana. Aspirar, samai millpuna,
Asentir, arinina. aanina.
Asesinar, huañuchina. Asquear, millana ; asqueroso,
millanayac, mapamillac.
Asererar, arinina.
Astro, cuillar.
Así, casna, chasna, shina;
Astucia, atuccai; astuto, ya-
así como .... así, imashina chac, atueshina.
chasna: asi como juzgas & tu Asunción, huichayai.
prójimo, asi serás juzgado, Asustar, manchachina.
imashinaca runa masita taripan-
Atacar, atipacuna.
gui, chasnallatac taripashca can-
Atado, huangu, maitu, hua-
gui; asimismo, chasnallatac ; tashca; atado de ropa, quipi.
hacer así, casnana, chasnana,
Atajar, jarcana.
shinana; así que, shinaca, ó se
Atalayar, chapana.
traduce por la repetición del
Atar, huatana; atar pies y
verbo, afirmando y negando;
manos, tzacnana (chacnana).
p. e. : asi que te despiertes, Atemorizar, manchachina.
invoca á Dios, ricchangui mana
Atender, uyana; shuyana;
ricchangui, Diosman maquita
atención, uyai; cutzii; con aten
churai; ¡así es! ña, nal; & no
ción, shunguhuan; atentamente,
ser asi, mana cashpaca. uya uyailla, uyaihuan; atento,
Asiduo, huiñailla. uyaricuc, cutzi.
Asiento, siqui, tiyana. Aterrar, manchachina.
Asilo, quishpina. Atesorar, cullquita taucana.
Asir, charinayana, japina. Atestar, satina.
Asistir, yanapana, ñahuipi Atestiguar, huillana, arinina.
cana. Atetar, chuchuchina.
Asma, jarcai ungüi; asmá Atisbar, chapana.
tico, jarea runa, jarcaisapa. Atisar el pleito, churacuna.
Asociar, tandachina. Atolondrar, muspachina, u-
Asolar (pueblos, heredades), pachina ; atolondrado, huaira
purunyachina. uma, muspayashca.
Asomarse, ricurina. Atollar, turuna.
14 Atormentar — Ayuda.
Atormentar, ñacachina, na- huacpipish, pactachishac ; mana
nachina. pi ñucata ricuchunpish, pacta
Atraer, shamuchina; atrac chishac; aunque no, manapish.
tivo, mishqui. Aurora, pacari.
Atrancar, jarcana. Ausencia, carunchai, carun-
Atrás, huasha (enclít.), quipa chacui; ausentarse, caruncha-
(e n c 1.) ; atrasar, quipachina ; rina ; ausente, carushca, caru-
atrasarse, huashayana, jichu- yashca; estar ausente, Mana,
rina, quiparina, quipayana, una- chushana.
muna. Autor, callaric ; autoridad,
Atravesar, quinraicuna ; atra atii, yupai; autorizar, se ex
vesar un palo con otro, cha presa por la partícula chi.
cana. Auxiliar, yanapana; auxilio,
Atrevido, atipacuc. yanapai.
fAtrición, almapac nanai, ju- Avanzar, ñaupana, ñauparina,
charaicu janacpachata chinga- chayayana.
chishcamanta, ucupachaman ur- Avaricia, mitzacai ; avaro,
manamantapish. mitza.
Atropellar, saruna. Avasallar, atipana.
Atroz, millai ; pecado atroz, Ave, pishcu.
millai jucha. Avenida, lluella; bajar ave
Aturdir, manchachina. nidas, llucllana.
Augusto, yupai. Aventajar, yallina.
Aullar, caparina, huacana. Aventar, huairachina.
Aumentar, ashcana, yapana; Avergonzar, pingachina ; aver
aumentarse, mirana, jatunyana; gonzarse, pingana.
aumento, miracui, quinraichai. Averiguar, tapuna, tapuija-
Aun, pash (pish, bash) (en el.), chana, tapui tapui mascana.
rac (encl.); jaun no? manarac- Averrugarse, japurina, mitza-
chu?; aunque, pash (pish, bash) rina.
(encl.) con el gerundio ó el Aversión, mana munai.
participio de presente y Ávido, munac.
pi; ó con el subjuntivo; p. e. : Avisar, huillana.
aunque esté enfermo, lo cum Avispa, piña chuspi.
pliré, ungushca cashpapish, pac- ¡Ay! alau!
tachishac; aunque nadie me Ayer, caina.
vea, lo cumpliré, manapi ricu- Ayuda, yanapai; ayudante,
Ayunar — Beldad. 15
yanapac; ayudar, yanapana, shungu, yahuar shunguhuan; a-
maquita cuna, ó se expresa por yuno, sasii.
medio de la partícula pu; Azada, lampa.
p. e. : ayudar á trabajar, rura- Azolar, llacllana; azuela,
puna. llacllana.
Ayunar, sasina ; día de ayuno, Azotar, nanachina, asutina
sasipuncha; en ayunas, maillac ¡término español), anguchina.

B.
Baba, llausa; babear, llau- Bárbaro (salvaje), sacharuna.
sana; baboso, llausa, llausayuc. Barranco, allpa caca.
Báculo, caspi, tama ftaona). Barrena, uctuna (utcuna).
Bailar, tushuna, yumbuna; Barrer, pichana.
baile, tushi. Barrera, quincha.
Bajada, urai urai; bajar, Barriga, huicsa.
urayana, uraicuna; bajar el Barro, turu, Iluta.
agua (disminuirse), aisarina; Bascosidad, mapa.
bajeza, pingana; bajo, pamballa, Base, siqui.
ura. Bastante, ashca; bastar, pac-
Baladi, yanga. tana, chasnallacana.
Balancear , huarcuna , cuyu- Bastón, tauna.
cuna; balanza, huarcuna. Basura, cupa fjupaj.
Balde, de balde, yanga, yan- Batalla, macanacui, aucai;
galla, casilla, casimanta. batallar, macanacuna.
Baldón, camii. Batir, macana; batirse, ma
Bandera, unancha. canacuna.
Bandolero, huaicac, quilla Baúl, chnrana, huaquichina.
runa. f Bautismo, armai ; bautizar,
Bañar, armana, shucuna (so- armana.
cuna); baño, armana, armai, ar- Beber, upiana; beber de bal
macui. de, muguna; bebida, upiana,
Barato, pishi chaniyuc. upiai.
Barba, ñahui millma. Becerro, bishi (bissi).
Barbacoa, cahuito. Bejuco, angu.
Barbado, millma ñahui. Beldad, alliricchai, sumaccai.
16 Bellaco — Botar.

Bellaco, acui. Bobear, tabiana; bobo, upa,


Belleza, alliricchai, sumaccai. utic, mana amauta.
f Bendecir, allinina, cuyana, Boca, shimi; bocado, malli,
sumachina; bendición, dar la shimi; bocón, shimisapa.
bendición, aa casi quishpilla Bocina, quipa.
cachun nina (desear el bien). Bochinche, tacurii.
Beneficio, cuyacui; hacer Boda, jatun micuna.
beneficios, cuyacuna. Bofe, shungu.
Benévolo, alli runa, allichic, Bofetón, tzacmai (sacmai).
alli shungu; benevolencia, mu- Bola, singu.
nai. Bolsa, huayaca, shigra, tulu;
Beniguo, llampu, llaquipayac; bolsita, quinchu.
beniguidad, llampucai, llaqui- Bonanza, usiai fushiai).
payai. Bonazo, ñucñu shungu; bon
Bermejo, puca; hacerse ber dad, allicai; bondadoso, alli
mejo, pucayana. shungu; bonito, alliricchai, su-
Besar, muchana; beso, mu- mac; bonito como una flor,
chai. sisaimana, sisaimanalla.
Bestia, llama. Boquear, jarcana, tucurina-
Beta, angu, cara huasca. yana.
Bien, alli, alli allilla; bien Borde, pata.
ajeno, shucpac charishca; bien- Bordón, tauna.
aventuranza, cushisam ana; bien Borrachera1, machai, macha-
aventurado, cushiyuc; bienes, cui, upiai; gran borrachera,
imacuna; bienhechor, allichic, upiai upiai; borracho, machash-
allichipuc, cuyacuc. ca, machacruna, shinga, upiashca,
Blanco, yurac ; hombre blanco, upiacruna.
huiracucha. Borrar, pichana.
Blando, llampu, llullu , ñu- Borrasca, jatun huaira.
tulla, quiqui; blandura, llam Borrego, llama.
pucai. Bosque, sacha.
Blanquear, yuracyachina. Botar, jichuna, pahuana, shi-
Blasfemar, tushuna, ñacana. tana.

1 Observamos para los sacerdotes nuevos en el ministerio, que los


indios, por lo regular, tienen por pecado la borrachera solamente
cuando llega á tal exceso que, ó vomitan, ó caen por tierra.
Bramar — Caída. 17
Bramar, huacana. Bruñir, llambuna.
Brasa, nina huitzu. Brusco, llashac.
Bravo, piña. Brutal, hombre brutal, lla-
Braza, rigra tupuna ; brazado, mashina runa.
marcai; brazo, rigra. Buenaventura, cushi; bueno,
Brecha, tuni. alli, alliniyuc.
Breve, ucta (utcaj; i breve! Buey, huagra.
jairil ucta! (utcalj. Bufar de cólera, canirina.
Bribón, challi. Buho, cushcungo.
Brillante, llipiacuc, pacsha ; Buitre, cundur.
brillar, llipina, llipiyana. Bulto, quipi.
Brincar, pahuana, jaitana. Bulla, chacchua ; hacer bulla,
Brioso, shungusapa. chacchuana.
Brotar, humana. Bullir, timbuna.
Brujear, tapiana; brujería, Buque, huambu.
tapiai; brujo, samayuc, yachac, Burlarse, asipayana, pucllana.
sagra, tapia. Buscar, mascana; taripana.

c.
Cabal, pacta. Cada, sapa ; cada uno, sapa
Cabalgar, sicana. maijan, sapa runa; en cada
Caballero, huiracocha. año, huatacunapi ; cada noche,
Cabana, chuclla. tutacuna.
Cabecear, umata muyuchina; Cadáver, aya.
cabecera, sauna. Cadena, (ierro huasca, fierro
Cabello, accha, chuccha; ca huatana.
belludo, acchasapa. Cadera, siqui tullu, chaca
Caber, pactana, yaicuna. tullu.
Cabestro, angu, atamba, cara Caducar, rucupayana ; cadu
huasca. co, rucu; estar caduco, aya
Cabeza, uma; cabizbajo, an chana.
dar cabizbajo, cumuijachana. Caer, urmana; caerse la pa
Cabo, siqui; japina. red, tunina.
Cabra, chita. Cagar, ismana.
Cabuya, chahuar. Caída, urmai.
18 Caja — Caña.

Caja, churana. Camellón, huachu.


Cal, iscu. . Caminador, purisapa; cami
Calabaza, huingu, mati, puru, nante, ñanta puric, puric runa;
sambu, sapallu. caminar, tactina (tatquina), pu-
Calamidad, mutzui, jatun ya- rina; camino, ñan; camino de
ricai. un dia, shuc puncha purina.
Calavera, uma tullu. Camisa, ucu cushma.
Caleníar, yupana; cálculo Campesino, chagra.
por nudos, quipu. Campo, pampa (pamba).
Caldera, huichi. Cana, pusu, shoco; cano, pusu
Calentar, cununa; calentura, uma. .
rupai, rupai ungüi; caliente, Canal, larca.
cunuc. Canasto, ashanga, Izala.
Calma, chulunlla, casicacui; Canción, yarahui (yarabi);
calmarse, chulunyana, casica- hacer canciones, yarahuina.
cuna. Candela, nina.
Calofrio, chucchu. Cándido, yurac, achiclla; ja-
Calor, rupai. hua shungu, mana juchayuc;
Calumnia, tumbai, casimanta candor, jahua shungu; cando
tumbai ; calumniador, tumbaisi- roso, jahua shungu.
qui, casimanta tumbac ; calum Cangear, cunacuna.
niar, juchachipayana, tumpana, Canilla, chaqui pingullu, sampi.
casimanta tumpana. Canoa, huambu.
Calvo, llatan uma, lluchu, Cansar, shaicuna (saicuna);
cara, llusti uma, paclla. shaicuchina; cansarse, shaicu-
Calzado, ushuta. cuna, sambayana; cansancio,
Callado, upallac; hombre shaicui.
callado, pishi rimac; callar, Cantar, yarahuina, taquina ;
upana, upallana, pacana, mana cantar las aves, huacana, huar-
rimana. pina.
Calle, ñan. Cántaro, aisana, chamila, hua-
Callo, chupullu. llu, macma, malta; cantarillo,
Cama, cahuito, puñuna. puñu.
Camarada, huauqui, masi. Cantidad, yupai.
Cambiar, randina, randina- Cantor, yarahuic.
cuna; en cambio, cutin tigra Caña, sucu (soco, shucu) ; caña
(cutin tigrash). de azúcar, caña de maíz, huiru.
Ganada — Castigar. 19

Cañada, huaicu. gar á espaldas, quipina; cargo,


Cáñamo, chahuar. cama, apucai ; suceder en el
Cañizo, quincha; cañizo para cargo, apucaita chasquina.
dormir, cahuito. Caricia, munaichai.
Cañuto, tutu. Caridad, cuyai ; cariño, mu-
Caos, chagrushca, chapushca. nai ; caritativo, cuyainiyuc runa,
Capacho, ashanga. munai muñana shungulla.
Capataz, quipu. Carmenar algodón, utcuna.
Capaz, cama. Carnal, aichayuc; carne, ai-
Capital, capac llacta. cha; carnoso, aichasapa; día
Capitán, camachicuc. de comer carne, aicha micui.
Caprichoso, mana uyac. Caro, chaniyuc ; demasiado
Cara, ñahui, uya. caro, yallin chaniyuc.
Caracol, churu.
Carozo, curunda.
Carácter: de buen carácter
Carpintero, cullu llacllac.
se expresa poniendo simplemente
Carrera, callpai.
el adj eti vo; p. e. : de carácter
Carretera, jatun ñan.
suave, ñucñu; mal carácter se
Carrizo, sucu (soco, shucuj.
expresa agregando al nombre
Carta, quillca (quishca).
que especifica el carácter la
Casa, huasi.
palabra siqui (ano); p. e.: de
Casado, huarmiyuc; casados,
carácter perverso, millaisiqui.
cari huarmi; casamiento, casa-
Carbón, quillmisha, llingui
rai; casar, casarana; casarse,
(shinguij.
yanandinchina.
Cárcel, huatai huasi, jarcana
huasi; carcelero, pongo, huatai Cascada, paccha.
huasicama. Cáscara, cara, yura cara.
Carcomido, micurishca. Casco, sillu fshillu).
Carda, Usa; cardar, cash- Casi, ashallamanta, ñaca;
cana, tisana. cayéndome casi me muero, ur-
Carear, ñahuinchina. mashpa ñaca huañuni.
Carecer, Mana, mutzuna; ca Castaño, chumpi.
restía, yaricai. Castidad , llumpac aichayuc-
Carga, apana, apachina, chac- cai; casto, llumpac aichayuc;
nana, quipi; cargador, aparic ; mana mapa.
cargar, apachina; cargar bes Castigar, macana, mutzuchi-
tias, tzacnana (chacnana) ; car na, ñacarichina, nanachina, tic
20 Castrar — Cerebro.
shina; ser castigado, mutzui go); celar, cutzilla ricuna, ca-
tucuna; castigo, macai. machina.
Castrar, juruna (curuna). Celebrar, cushiyachina ; hom
Catarata, jatun larca. bre célebre, uyai runa.
Catarro, ujui. Celestial, janacpachapac.
Catre, cahuitu. Célibe, mana casarashca.
Caudal, ashca cushqui; cau Celo, cutzii ; tumpacui; tener
daloso, junda. celos, tumpacuna; celoso, tum-
Caudillo, uma; constituirse pacuc.
caudillo, umayana. Cementerio, ayapambana.
Causa, a causa de, manta Ceniza, ushpa; convertirse
(encl.), raicu (encl.); causar, en ceniza, ushpaman tigrarina,
raicuna, cachina (hacer que sea) ; ushpayana.
ó se expresa con la par tic. chi Censurar, camina.
agregada á la raíz del verbo; Centaura, canchalahua.
p. e. : causar apostema, chupu- Centella, cachacha, Mapa;
yachina. centellear, llinllina, llinquina,
Cautela, yuyana, yuyai. cachachana.
Cautiverio, huatai. Centinela, chapac; estar de
Cava, allai; cavar, allana, centinela, chapatiyana.
lolana. Centro, chaupi; en el centro,
Caverna, pucru, machai. chaupipi.
Cavilar, yuyapayana. Céntuplo, patzac cuti.
Caza, chacui; cazar, cha- Ceñidor, chumbi, huatana;
cuna, japina; cazar con lazo, ceñir, huatana; cenirse, chum-
tocllana; cazar con cerbatana, billina, chumbirina.
shitana. Ceñudo, piña ñahui.
Cazuela, huichi, callana. Cerbatana, pucuna.
Cebar, huirayachina; cebo, Cerca (vallado) , quincha,
huira. pirca; cerca (próximamente),
Cecina, charqui. cuchu, manya, cailla; cercano,
Cedazo, shushuna. cuchu; cercar, intuna, pircana,
Ceder, cuna; saquina. pircachina, quinchana.
Cegar,ñausay achina; cegarse, Cercenar , cuchuna , cuchu-
ñausayana ; ceguedad, ñausacai. Cerdo, cuchi. [payana.
Ceja, ñahui pata. Cerebro, ñuctu (ñutcu), uma
Celador, chapac, pango (pon ñutcu.
Cerner — Cobertera. 21

Cerner, shushuna fshulluna, Cima, jahua pata, janac pata ;


suisunaj, tahuana. cima de cerro, urcu. pata; cima
Cerradura, huishcana ; cerrar, de peña, caca pata.
huishcana (huichicana); cerrar Cimarrón, quita.
los ojos, itzibuna; cerrojo, huish Cimiento, siqui, ticsi; poner
cana. cimientos, ticsina.
Cerro, urcu. Cinco, pishca.
Certeza, shutii. Cincha, chumbi.
Certificar, huülana. Cinta, chumbi; en cinta, chichu.
Cerviz, cunga. Circuito, muyui.
Cesación, tucuri; cesar, chu- Circulo, muyu, muyundin.
shana, tucurina; sin cesar se Circundar, muyundinchina.
expresa con la partícula raya Circunferencia, muyundin.
fria, ra), agregada á la raíz del Citar, cayana.
verbo; p. e.: llorar sin cesar, Ciudad, jatun llacta; ciuda
huacarayana. Véase Gramática dano, llactayuc.
n. 32. O se expresa repitiendo Clamor, capari.
el verbo; p. e. : días, meses Claramente, shutilla ; clari
y años se siguen sin cesar, dad, achicyai, shutii; clarificar,
punchacuna, quillacuna, huata- chuyayachina ; claro, achic,
cuna catinacuilla catinacun. chuya, shuti; tiempo claro,
Césped, champa (chambaj. pacshapacha ; luna clara, pacsha ;
Cicatriz , huishcashca chugri. claro como el sol, intishina
Ciego, ñausa. shutilla.
Cielo, jahua pacha, janac Clase, huachu; de esta clase,
pacha. shina.
Ciénaga, turuturu. Clavar, satina.
Ciencia, yachaccai. Clemencia, llaquipayai; cle
Cieno, gusu, turu. mente, llaquipayac shungu, puti-
Ciento, patzac. payac.
Ciertamente , pacha , shutin- Cobarde, llaclla, llaclla shun
tac; cierto (verdadero), shuti; gu, pishi shungu, uchui shungu,
(algún) shuc; si cierto equivale piti shungu.
á algo, se expresa por la partí Cobertera, catana ; cober
cula naya; p. e. : estuve á cierta tura, quillpana; cobija, catana;
distancia, carunayashcanimi. cobijar, catana, catachina (ja-
Ciervo, taruga. tachina).
22 Cocear — Compasión.

Cocear, jaitana. Combate, macanacui; com


Cocer, yanuna; cocina, tull batir, macanacuna.
pa ftushpaj, yanuna huasi, ya Comedido, maquita mañachic.
nuna ucu; cocinero, yanuc. Comenzar, callarina.
Cochino, cuchi. Comer, micuna. [te, catuc.
Codicia, mitzacai; codiciar, Comercio, catui; comercian-
munapayana ; no codiciaras los Cometa, chupa cuillar.
bienes de otro, ama shucpac Cometer, rurana.
imajaicata munapayanguichu. Comezón, shicshi; tener come
Codo, rigra mucu. zón, shieshina.
Coger, japina, pallana; coger Comida, micuna, micui; co
fruta, tipina (tispina). milón, micuisapa, jatun micuc,
Coguación, yahuar masii ; sacsapucuc.
coguación espiritual, shungu Comitiva, catii.
masii. Como, shina (en el.), cuenta
Cohabitar, yumana. (vocablo español), como grano
Cohechar, maqui cunuchina; de maíz abandonado en el ca
cohecho, camari. mino, tal rívo yo, shuc sara
Cojear, jancana; cojo, janea. muru jatun ñampi shitashca
Cola, chupa. cuenta (shina), chasna causa-
Coladero, shushuna ; colar, nimi; imashina; así como, ima
shushuna (shulluna, suisuna). na, imanam, shina; como quiera,
Cólera, piñai; estar colérico, imashinapish ; ¿cómo? imana?
timbuna ; colérico, piñaisiqui, Compadecer, alaunina, lla-
nina nina runa, ninashina runa, quipayana, cuyapayana; compa
raurac shungu. ciente, cuyapayac.
Colgado, estar colgado, hua- Compañero, masi.
yuna; colgar, huarcuna; huar- Comparación, pactachina shi-
curina. mi, tinquina shimi; comparar,
Colibrí, quindi. chimbapura churana; me com
Colmar, paltachina. para con un borrego, llama-
Colocar, tiyachina, churana. huan churahuanmi.
Colono, mitimac. Comparecer, ricurichina.
Colorado, puca ; colorear, Compasión, cuyapayai, llaqui-
pucayana. payai; diguo de compasión,
Collar, huallca (huashca). cuyapayana, cuyaicuyailla ; tener
Comarca, llacia. compasión, atanina, cuyana,
Compatriota — Conducta. 23

cuyapayana ; compasivo, llullu Con, huan (sufijo); con todo


shungu, cuyac shungu, huacchai eso, shinashpapish.
cuyac, cuyapayac. Concavidad, pucru.
Compatriota, llacta masi. Concebir, tarina, huahuata
Compensación, paltana, com tarina, huahuata japina, chi-
pensar, cutichina; yupaichana, chuyana; en pecado has sido
ainipuna. concebido, juchapi runayashca
Competidor, atishcandin ; cangui.
competir, atishcana. Conceder, arinina.
Complacer, cushichina ; com Conciencia, shungu, paca-
placencia, cushi shungu. rishca yuyai.
Completar, pactachina, tucu- Conciliar, allichina.
china; completamente, chaicama. Conciudadano, aillu masi,
Cómplice, juchallicuc masi. llactayuc.
Componer, allichina. Concluir, puchucana, tucu-
Comportar, apana; compor china, tucurichina.
tarse, causacuna. Concorde, shuc shungulla.
Compra, randii; comprar, Concubina, huaina, sipas (shi-
randina; comprar al contado, pasj ; concubinario, huainayuc.
maquipura randina. Concupisceucia, munapayai.
Comprender, yachacuna. Concurrir, huaicana.
Compresión, ñitii. Condenar, nina con el infi
Comprometer, arinichina. nitivo del verbo regido y
Compunción, ñutuchishca ; el sufijo pac, ó con el sub
compungir, fucsina ; compun juntivo; p. e. : condenado a
girse, ñutuchirina. muerte, huañuipac nishca, ó
Cómputo por nudos, quipu. huañuchun nishca.
Común, tucuipac ; (letrina) Condensar, sanguyachina.
isma; comunicar, chasquichina ; Condescender, uyana.
huillana. Condolerse, nanarina.
fComunión, shucllachacui, de Condonar, quishpichina.
shuc, uno, lla, solo, cha\ Conducir, pushana, aisana,
hacer, y cu, estar = unirse apana; conducir bestias (ha
de suerte que se forme una ciéndolas adelantar), catina.
sola cosa. Conducta, causai; causashca.

1 Los indios usan á veces cha en lugar de chi.


24 Conejo — Consumar.
Conejo, cunu. aichaaillu; los consanguíneos,
Confederar, tandana. yahuarmasindin ; consanguini
Conferir, cuna. dad, yahuarmasicai.
Confesar, huillana. Consecutivo, cati cati.
Confianza, shuyai, inii; con Conseguir, pactana, tarina.
fiar, mingana; confiarse, chu- Consejo, cunai, cunacui, cu-
rarina. nashca.
Confín, cuchu. Consentir, arinina, munana;
Confirmar, sinchiyachina. consentir (permitir) rigiendo
Confitura, jillu. un verbo, se expresa por la
Conflicto, ñacai. partícula chi, agregada á la
Conformarse, chasnana; con raíz del verbo; p. e. : consentir
forme, cama, shina; conformi que jueguen, pucllachina. Véase
dad, shucllachicui, shucllachii. Gramática n. 38.
Confortar, sinchiyachina. Conservador, camac; conser
Confundir, chingachina. var, camana, camachina, hua-
Congeniar, cuyanacuna. caichina.
Congoja, putii. Consideradamente, huatush-
Congregación, tandanacui, palla; considerar, ricuna; yu-
shucllachacui (véase Comunión). yacuna.
Conjeturar, huatuna. Consiguientemente, chasnaca,
Conmover, cuyuna; shungu- shinaca.
yachina; conmoverse, cuyurina, Consolar, cushichina.
cuyucuna. Consorte, cari, cusa (varón);
Conmutar, randina. ó huarmi (mujer); consortes,
Conocer, ricsina, yachana ; cari huarmi.
conocimiento, ricsii; con cono Conspirar, arininacuna.
cimiento, yuyaihuan; los cono Constante, shuc shungulla ;
cidos y parientes, huauquima- ó se expresa con la partíc.
sipura. raya. Véase el vocablo conti
Conquistar, runachina, ati- nuamente.
pana. Consternar, manchai mancha-
fConsagrar, consagrana nisha china.
nin : tandata, vino nishcata Apun- Construir, rurana.
chic Jesucristo-pac aichaman, ya- Consultar, tapuna.
huarman yallichina. Consumar, tucuchina, tucu-
Consanguíneo, yahuar masi, richina.
Consumir — Coraje. 25
Consumir, puchucana, tucu- Contrariedad, chiqui ; con
china; consumirse, tucurina. trario, aticlla; de lo contrario,
Contagiar, ungüita catichina; mana cashpaca.
contagio, catina. Contrata, ninacushca; con
Contaminar, mapayachina. tratar, ninacuna.
Contar, rimana; yupana; con Contribuir, huaicaná.
tar por nudos, quipuna. fContrición, almapac pai an
Contemplar, ricucuna. cha sumaimana Diosta juchahuan
Contender, caminacuna, ri- piñachishcamanta llaqui nanai ;
manacuna. contrito, llaquic shungu, ñutu-
Contener, jarcana ; conte chishca.
nerse, charirina. Convalecer, alliyana.
Contentar, cushichina ; con Convencer, atipana ; con
tentarse, cushiyana; contento, vencido, shimihuan paquishca.
alli, cushi. Convenio, ninacushca; con
Contestar, cutichina, jainina. venir, arininacuna ; no conviene,
Contienda, ninacui. mana allichu.
Continencia, jarcarii. Conversación, shimiyai, rima-
Continuadamente, catina- nacui; conversar, rimanacuna.
cuilla; coutinuamente, huiñai- Conversión (á Dios), cutii;
II a, ó más bien con la partí c. convertir, yallichina; conver
raya (ria, ra), agregada á la raíz tirse (á Dios), cutirimuna; con
del verbo; p. e. : pecar conti vertirse en, tucuna; conver
nuamente, juchallirayana (jucha- tirse en tierra, allpatucuna, all-
lliriana, juchallirana). Véase payana.
Gramática n. 3g. Continuar, Convidados, shamuinishca-
catina, caticuna; ó por medio cuna ; convidar, shamuinina ;
de raya; p. e. : continuar con convidar á comer, micui nina,
la risa, asirayana. micuchicuna.
Contra, chimba (enclít.). Con Convocar, tandachina.
tra el demonio se debe invocar Cooperar, ishcandinchina ;
á Jesús, supaita atingapac Jesusta huaicana.
cayangami (aa Jesús ningamij. Copa, shilla.
Contradecir, ainicuna, cuti- Copiar, catina, quillcana
pana, cutipayana; contradic (quishcana).
ción, ainii. Copo, huangu.
Contrahacer, yachapayana. Coraje, shungu.
26 Coral — Creación.

Coral, pucu mullu. Cortado, cullu, chillpi, utu


Corazón, shungu; hombre sin (cutu); cortar, cuchuna, cullu-
corazón, chushac shungu. ha, curuna (juruna), chillpina,
Corcova, cumu; corcovado, iquina, pitina, rutuna; cortar
cumu runa; muy corcovado, miembros, huanguna.
cumusapa. Corteza, cara, yura cara.
Cordel, cauchu, huasca, hua- Corto, cutu, curu.
tu; hacer cordeles, cauchuna, Corvo, huistu, quingu, quinti.
caupuna. Cosecha, pallai; cosechar,
Cordero, uña. pallana.
Cordialmente, shunguhuan. Coser, sirana.
Cordura, alli yuyai. Costa, yacu pata.
Corona, llautu, pillui; coro Costilla, huasha tullu.
na de flores, inquill pillui; co Costra, caracha.
ronar, inchana, llautuna, pillu- Costumbre, yachashca ; por
llina. costumbre se expresa con la
Corporal, aicha uccupac ; cor- partíc. raya, agregada á la raíz
poralmente, aichayuc. del verbo; p. e.: pecar por
Corral, cancha. costumbre, juchallirayana: ma
Correa, atamba, huatu, cara la costumbre de, se traduce
huasca; desatar la correa de por el vocablo siqui (ano), que
los zapatos, huatuta pascana. se agrega al nombre que espe
Corregir, huanachina; corre cifica la costumbre ; p. e. : el
gir con mal humor, anyana; que tiene por costumbre in
corregirse, huanana. sultar, camicsiqui.
Correo, chasqui, cachapuric; Costura, sirai.
recibir correo, chasquina. Cotejar, chimbapurachurana.
Correr, callpana (cashpana), Cotidiano, punchacuna, pun-
pahuana, huairacachana ; correr champi.
el agua, pacchana. Coyuntura, mucu.
Corresponder, yupaichana, Coz, jaitai.
cutichina. [chiyachina. Cráneo, uma tullu.
Corroborar, sinchichina, sin- Crápula, machai, machacui.
Corromper, huacllina, huac- Craso, racu.
llichina ; corromperse, huac- Creación, churai, camashca,
llirina, ismuna; corrupción, camai; creador, rurac, camac ;
ismui. crear, camana, cachina (dar el
Crecer — Cubierta. 27
ser), huiñachina; crear de la fCruz, chacata, chacana; cru
nada, chushacmanta camana. zar, chacana; cruzar dos palos,
Crecer, huiñana, jatunyana, chacatana.
mirana, chutarina, suniyarina; Cuadrilla, runaruna, runa-
crecimiento, huiñai. cunapac tandai.
Crédulo, inic; creencia, inii; Cuadrúpedo, chuscuchaquhjuc.
creer, inina, crina; creíble, Cual, ima; el cual (rela
iniicama, iniipac. tivo), pi. En cuanto á la tra
Crepúsculo, pacchuyana; cre ducción del pronombre rela
púsculo matutino, sainina. tivo, véase el vocablo que;
Crespo, chirapa (tzirapa), ¿cuál? maijan? ima?; cual
tipu. quiera, pipish, maijampish, ima-
Cría de animal, huahua; cría pish.
de llama, uña; criada, china, Cuando, chaipacha; ¿cuando?
pama; criado, yana; criador, jaica? jaicabi? maipacha? De
camac, huiñachic ; Criador de los cuando en cuando, unaipi unaipi.
cielos, Janacpacharurac ; Criador ¿Cuánto? masna? jaica?
del mundo, Pacha-Camac; criar, ¿cuánto ha? maipacha?; cuanto
camana, cachina, huiñachina ; antes, ña maicuti; en cuanto,
huihuana; criatura, huahua; shina, cainimpi; Nuestro Señor
huiñachishca. Jesucristo murió solamente en
Crimen, jatun jucha; cri cuanto hombre, en cuanto Dios
minal, huacllishungu, juchayuc. es inmortal, Apunchic Jesucristo
Crin, accha. runa caininllapimi huañurca, Dios
Cristalino, chuya. cainimpi mana huañuipacchu.
-{-Cristo i, Cristianocunapac Rey (Literalmente: N. S. J. C. murió
(Cristianocunapac Inca). solamente en su ser hombre, en
Criticar, rimacuna, camina. su ser Dios es inmortal); cuan,
Cronista, quipucama. mai.
Crucificar, chacatana; cruci -(-Cuaresma, sasipacha.
ficado, chacatashca. Cuarto, ucu.
Crudo, chahua. [cuyainiyuc. Cuatro, chuscu.
Cruel, millai, piña, mana Cubierta, catacuna; cubrir,
Cruento, yahuarpac. catachina (jatachina), pambana,
Crujir, trasnina. quillpana (quishpana).

1 Xf/ia-04 (de yjÁm) = el ungidilo, el rey venidero.


28 Cuchara — Chocho.

Cuchara, huishi. Culebra, huasca palu, ma-


Cuchillo, cuchuna, tucsina. chacui.
Cuello, cunga. Culo, siqui.
Cuenta, yupai; tomar cuenta, Culpa, jucha; tener la culpa,
taripana. juchallicuna ; culpable, juchayuc;
Cuerda, huasca, huatana, cau- culpar, juchachina.
chu. Cultivar la tierra, chagrana,
Cuerdo, shungusapa. yapuna.
Cuerno, cachu, huagra. Culto, muchai; dar culto,
Cuero, cara. muchana.
Cuerpo, uccu, aicha, aicha- Cumbre, uma.
uccu, uccu-aicha; muchas veces Cumplir, paciachina, rurana ;
usan en las provincias inter cumplirse (acabarse), pactamuna.
andinas el término castellano Cundir, camana.
cuerpo. Cuñada, cachumi, cachuna ;
Cuesta, huichai. cuñado, masha.
CuestiOn, tapui. Curar, jambina; curandero,
Cueva, machai, pugru. jambic.
Cuidado, cama; p. e. : el que Curioso, ser curioso, yacha-
tiene cuidado de los puercos, nayapayana.
cuchicama (cuchicamac) ; cuida Curtir cueros, cacuna.
dor, camac; cuidadoso, cutzi; Custodiar, huaquichina.
cuidar, camama; ¡cuidado que..! Cutis, cara.
pacta! ñatacl ¿Cuyo? pipac?

Ch.
Chal, macana. Chico, uchuc (uchui), uchilla,
Chamuscar, caspana. utiuc.
Chanza, pucllai; chancear, Chicha, as-hua.
pucllana, chuluna. Chillar, huacana.
Chapodar, rauchana (rauma- Chiquillo, uchuilla, huambra.
na), saglana. Chismoso, ishcai siqui, ishcai
Charca, cocha. shimi, shimi apac, shimi astac.
Charlatán, tacuri shimi, ri- Chispa, cachacha.
maisiqui, chacchu; charlar, huar- Chocar, tacarinacuna.
pina, rimarina, rimacuna. Chocho, tauri.
Chorrear — Defecto. 29
Chorrear, pacchana ; cho Choza, chuclla.
rrera, larca (rarca); chorro, Chupar, tzungana.
paccha.

D.
Dádiva, camari, cui. por el inf. de pres. y el su
Dado (juego de dados), huairu. fijo pac; con el mismo verbo
Danza, tushui; danzar, yum- cana : minchacama shuc punchota
buna, tushuna ; danzante, yum- ahuaipac cangui. Deber (sustan
bu, tushuc. tivo) , pactachina (p a r t. p a s.
Dañar, huacllina; daño en de fut.).
lo ajeno, juchallicushca. Débil, irqui ; debilitarse,
Dar, cuna; dar de comer, llamsayana, irquiyana.
carana. Decaer, huacllirina.
Dardo, huachi. Decidir, munana.
De, pac (bac) (sufijo); manta Decir, nina.
(enclít.). Decisión, munai; con de
Debajo, urapi (uraipij, ucupi; cisión, maillashca shimihuan.
por debajo, urata. Declarar, huillana, shutichina.
Deber (verbo), charina con el Decrecer, pishina.
infinitivo del verbo que ex Decrépito, rucu; estar decré
presa aquello que se debe, y pito, ayachana.
el sufijo ta; p. e. : jqué debo Decretar, cachana, cama-
hacer? imata ruranata charini?; china.
ó se traduce con el participio Dedicar, cuna, chicanchina.
pasivo de futuro; p. e.: Se Dedo de la mano, maqui pall-
debe invocar á la S"í? Virgen ca (maqui parca).
para qne interceda con su Hijo Deducir, llucshichina , anchu-
por nosotros, pai Virgen Mariata china.
mañanami, ñucanchicmanta pai- Defecto, jucha; defecto físico
pac Churiman rimapuchun; ó bien, 6 moral se expresa agregando
con el participio act. de fut. el vocablo siqui (ano) al nombre
y el verbo cana; p. e. : hasta que especifica el defecto; p. e. :
pasado mañana debes tejer na enfermizo, ungüisiqui; el que
poncho, minchacama shuc pun- acostumbra robar, shuhuasiqui
chota ahuana cangui; y también fshuasiqui).
La Lengua Quichua.
30 Defender — Derretir.

Defender, mitzana, amanina, Demás, ancha; los demás,


amachaña; defensa, amachai; shuccuna; demasiadamente, ya-
defensor, amachac. llimana, yallin; demasía, yallic;
Deforme, millai. ó se expresa por medio de la
Defraudar, shuhuana (shuanaj. partíc. paya, agregada á la raíz
Degenerar, huacllirina. del verbo; p. e. : beber con
Deglutir, millpun a fmishpunaj. demasía, upiapayana.
Degollar , cungata cuchuna, Demente, muspac.
huañuchina. Demonio, supai.
Deicida, Diosta huañuchic. Demorar, unana.
Dejadez, quillacui; dejar, sa- Demostrar, ricuchina.
quina, cacharina, chasquichina ; Denegar, mitzana, mananina,
(omitir) puchuchina; dejar (per mana uyana.
mitir) rigiendo un verbo, se Denigrar, tumpana; huasha-
significa por la particula chi, rimana.
agregada á la raíz del verbo; Denodado, shunguyuc, sinchi.
p. e. : dejar que se alegren, Denostar, camina.
cushicuchina. Véase la Gramática Denso, sangu, sapac (la s es
n. 32. de pronunciación suave).
Delante, ñaupa, ñaupacpi; Dentro, ucu; por dentro,
delantero, ñaupac. ucuta. [llana.
Delatar, huillana, juchachina. Denunciar, yachachina, hui-
Delectación, cushicui ; cushi- Depender, apuyuccana, shuc-
payacui ; deleitar , cushichina ; tayuccana.
deleitarse, mishquillicuna ; de Deplorar, huacashpa huacana.
leite, mishquillicui, cushi. Deportar, apana.
Delegado, randi, cachashca. Depositar, huacaichachina.
Deleznable, lluspinayac. Depravación, huacllii; depra
Delgado, chussu (chutzu), ir- var, huacllina.
qui, ñañu, caspi. Deprecar, mañana.
Deliberar, yuyana. Derecho, alli, shayac, cushca
Delicado, quiqui, llullu. (cusca); mano derecha, alli ma-
Delicia, cushicui. qui, yachac maqui.
Delirar, muspana. Derramar, jichana, tallina.
Delito, jucha. Derredor, muyundin.
Demanda, tapui, mañai; de Derretir, nuyuna, yacuchina;
mandar, tapuna, mañana. derretirse, yacuyana.
Derribar — Descaecer. 31

Derribar, urmachina ; derribar Desahuciar, huañunga nina,


por tierra, allpaman huactana. ña tucurin nina, saquina.
Derrocar, tunichina ; derro Desairar, millana.
carse, tunirina. Desalentar, llacllachina.
Derrochar, shitana. Desalmado, acui; mana man-
Derrumbar, tunichina, ***hua- chacuclla.
rangana; derrumbarse, tunirina, Desalojar, shitana.
* * * huarangarina ; derrumbo, Desamparar, saquina; ser
tuni. desamparado, saquiitucuna.
Desabrido, chamuc (chama, Desangrar, yahuarina.
gamuj. Desanudar, pascana.
Desabrigo, llatana; chiri. Desaparecer, chincana, chin-
Desabrir, gamuyachina; ga- garina, chusharina.
muyana. Desapasionar, shunguta jar-
Desacato, mana yupaichai. cachina.
Desacertar, muspana , pan- Desapego, amapishnii.
dana. Desaprobar, manaallinina.
Desaconsejar, amanina. Desaprovechar, huacllina.
Desacostumbrar, yachaita sa- Desarraigar, sapita surcuna,
quichina. atichina.
Desacreditar, yuyaita qui- Desarreglar, chapuna.
chuna. Desaseado, mapa, tilca.
Desadvertidamente, mana yu- Desasir, cacharina.
yashpa; desadvertir, mana yu Desasosegar, tacurina.
yana. Desastrado, chiqui.
Desafiar, maquita cacuricu- Desatar, pascana.
puna (los indios antes de princi Desatender, mana uyana; cun-
piar la lucha, escupen en sus gana; millana.
manos, y las restregan con pres Desatinar, muspana.
teza) . [china. Desayunar, shungunchina,
Desaficionar, munaita saqui- chintzina ; desayuno, chintzi.
Desagradar, mana munana. Desbaratar, huacllina, huac-
Desagradecer, mana yupai- llichina.
chana.. Desbarrar, muspana.
Desagraviar, allichina. Desbastar, llacllana.
Desahogar, cushichina; cushi- Descaecer, huacllirina; shai-
chirina, llaquita huillana. cucuna.
4*
32 Descalzo — Desgarrar.
Descalzo, llapangu, llatan Descuidado, quillacuc, casi
chaqui. runa; descuidadamente, mana
Descansar, samana; descan huatushpalla ; descuidar, cun-
so, samai; día de descanso, gana; descuido, quillacui.
samana puncha, samacui puncha. Desde, manta (encl.), pacha
Descargar, quipita anchu- (encl.).
china , uraicuchina ; descargar Desdén, millai.
la conciencia restituyendo lo Desdicha, chiqui.
robado, cutichina. Desear, aanina, munana, mu-
Descarriar, muspana. napayana; desear el bien á
Descascarar, llacllana. otro, munaichana; no desearás
Descasar, casarashcacunata la mujer de tu prójimo,' ama
anchuchina. runamasiiquipac huarmita muna-
Descendencia, huiñai; des payanquichu.
cender, urayana, uraicuna; des Desechar, anchuchina.
cendimiento, urai. [cuna. Desembarazar (parir), hua-
Desclavar, llucshichina, sur- chana.
Descolgar, uraicuchina. Desembarcar, huambumanta
Descomponer, huacllina, huac- llucshichina ; huambumanta lluc-
llichina. shina.
Desconfianza, manchai; des Desenfrenar, cacharina; des
confiar, manchana. enfrenar la lengua, calluta ca
Desconocer, mana ricsisha charina.
nina. Desengañarse , pandaita sa-
Desconsolar, llaquicuchina; quina.
desconsuelo, llaquicui. Desenterrar, pambashcata
Descontar, anchuchina. surguna.
Descontento, amii, amishca. Deseo, munai; sentir deseo
Descortezar, llustina, llac de se expresa con la partí c.
llana. [china. naya; v. g. : tener deseo de
Descoyuntar, tulluta llucshi- emparentarse , aillunayana ó
Descrédito, mana alli yuyai, alluyanayana.
millai yuyai. Desesperación, mana shuyana.
Describir, shimita rurana. Desfallecer, ayanayana.
Descubrir, tarina; descubrir Desfigurar, millaichina.
secretos, shimita togyachina (pas- Desgarrar, lliquina, canipa-
canaj. yana.
Desgracia — Desorden. 33
Desgracia, mutzui; desgra Desmayar, shungu huañuna,
ciado, huaccha, chiquiyuc. huañucshina cana , ayanayana,
Desgramar, tzacmana, llac- yupai pitina, shungu pitina ; des
llana. mayo, shungu pitii, yuyai pitii,
Desgranar, ishcuna; desgra huañucshinacai.
nar maíz, sarata cacuna. Desmemoriado, manayuyacuc.
Desgreñado, tzitzi uma, tam Desmentir, llulla ricuchina,
ba uma. pandai ricuchina.
Deshacer, huacllina, huaclli- Desmenuzar, ñutuchina, api
china. yachina.
Desherbar , jallmana (jash- Desmerecer, mana camai tu-
mana). cuna.
Desheredar, huacchalla sa- Desmedrado, chussu fchutzu),
quina. irqui.
Deshojar, rauchana(raumana), Desmochar, juruna, raumana.
saglana, sahuana, tipina (tispina). Desmontar, chacuna; des
Deshonesto, millac, mapa ai- monte, chacu.
chayuc; mujer deshonesta, huai- Desmoronar, huacllina; ish
namanshungucac , huainaricuc ; cuna; desmoronarse, tunirina,
palabra deshonesta, mapa shimi, allarina. [tana.
pingai shimi; deshonestidad, Desnaturalizar, carcuna, shi-
huainai, mapa jucha. Desnudar, llatanana, llustina;
Deshourar, camina; deshon desnudo, llatan, llustishca.
rarse, mapayana. Desobedecer, mana cassuna
Desidioso, quillacuc. (del castellano, no hacer caso),
Desierto, purun, puruma, tiu- mana uyana, mana yupaichana.
tiu, tiusapa, chunlla (chulunlla) Desocupar, chushacyachina.
atlpa. Desolación, purunyachii.
Desiguio, yuyacushca. Desollar, lluchuna, llustina,
Desigual, huacllu. llatanana.
Desistir, saquina. Desorden, tacuricui; desorden
Desleír, apiyachina, yacuya- que causa disgusto, se traduce
china. también por medio de la par
Deslizar, llushcana; desli tícula paya agregada al verbo;
zarse, chumaña, suchuna. p. e.: mandar sin orden, cama-
Deslumhrar, ñausashina ru- chipayana; remedar, yachapa-
rana; uticyachina. yana.
34 Despacio — Dialogar.
Despacio, allimanta , allilla. Destilar, shutuchina.
Despedazar, chillpina, lliqui- Destino, camai.
na, canipayana. Destreza, yachana.
Despedir ásperamente, car- Destrnir, huacllina, atiehina,
cuna. tucuchina, tucurichina.
Despegarse, saquirina, llu- Desunir, chicanchina.
tashca lluspina. Desvergonzado , mana pin-
Despejarse, achicyarina. gacuc.
Desperdiciar, atichipayana. Desvestir, llatanana.
Despensa, churana huasi. Desviar, quinguna.
Despeñadero, caca. Detener, amatac nina, qui-
Despertamiento, ricchai; des pachina; charina, jarcana; de
pertar, ricchana; despertar á tenerse, unayana, shayana, cas-
otro, ricchachina; despertarse, cana.
riccharina, ricchacuna. Determinación, shungu; de
Despiojar, milchina. terminar, camana, camachina.
Despoblado, purun, puruma; Detestar, tzicnina, millana,
lugar despoblado, chulun; des ñacana; detestable, amipac,
poblar, purunchina. tzicnipac.
Despojar, quichuna, aticana. Detraer, hu'asharimana, tum-
Desportillar, pimina. bana.
Desposar, yanandinchina. Detrás, huashapi, quipapi.
Despreciar, millaría, mana Deuda, dibi (término español),
yupana, huashayachina. jucha.
Desprender, llacllana ; des Devanar, cururuna.
prendimiento, amapishnii. Devoción, yupaichai.
Después, ashaun, ashllahuan, Devolver, cutichina.
cati, quipa (encl.), huasha Devorar, millpuna.
(encl.); después de, con ver Devoto, yupaichac.
bo, si; traduce con el gerun Día, puncha; día y noche,
dio; p. e. : después de comer puncha tutandin, punchahuan tu-
he trabajado, micushpa rurar- tahuan, punchapish tutapish.
cani. Diablo, supai. Véase la pa
Destemplanza, sacsapucui. labra Angel. Diabólico, supai-
Desteñirse, tigrarina. pac, supaiyashca.
Desterrar, carcuna ; destie Diadema, llautu.
rro, carcui; carcui pacha. Dialogar, rímanacuna.
Diario — Dios. 35
Diario, diariamente, pun- dio del participio pasivo de
champi. fut., con ó sin cama; p. e. :
Diarrea, quichai; tener dia diguo de ser amado, munana,
rrea, quichana. ó munanacama; ó bien con el
Dicha, cushi, cushicui; di infinitivo activo de pre
choso, cushimana, cushiyuc, alli- sente ó futuro y el sufijo
niyuc: día dichoso, alliniyuc -pac: munaipac, ó munanapac;
puncha. igualmente con la repetición del
Diente, quiru, pungu quiru. infinitivo act. de pres., y la
Diestra, alli maqui, paña ma- partíc. restringente lia: mu-
qui; á la diestra de Dios Pa naimunailla. Ser diguo, camana.
dre, Dios Yayapac alli maquipi Dije, añañai.
(paña maquipi); diestro, yachac. Dilatar, unana, quinraichina.
Diez, chunga. Diligencia, cutzii; diligente,
Difamar, yuyaita quichuna, cutzi.
huashachina. Dilnvio, yacuyacu.
Diferencia, yalli; diferente, Dimensión, chica.
chican; diferir, unana, shuyana; Dimidiar, chaupiyachina.
chican cana. Dinero, cullqui fcushqui).
Difícil, sasa. fDios1, Pacha- Camac, Capac
Difundir, jichana. Apu.
Difunto, huañushca, aya. Pimi Diosta ricsichishac nini,
Diguo, cama; hallándose con cuyashca churicuna. Chairaicu
un verbo, se expresa por me tucui shunguhuan uyahuaichic.
1 Del latín Deus, afine del griego 8eó; (que viene según San Basilio
de tíB7¡[ju ó 9eáo[Aat, pono, constituo: Ttotpo fáp xó xeSeixévai r¡ íhas&ai
xa Trávxa, ^exai. Ep. 141), ponens constituensque, Señor y Criador de
todo = Pacha-Camac (Criador y Conservador del mundo). Á veces
los vocablos contienen un sentido profundo y conviene explicarlos al
pueblo; además la gente comprende con menos dificultad una definición
de Dios que trata de la Creación del mundo, que definiciones que se
fundan en la Aseidad, aunque éstas sean más correctas; con todo el cate
quista debe procurar que se comprendan las dichas definiciones. Parece
que la Iglesia insinúa esto mismo en sus símbolos, donde indica sólo
indirectamente la Aseidad: Credo in Deum Patrem omnipotentem,
Creatorem coeli et terrae (Símbolo Apost.); y: Credo in unum
Deum Patrem omnipotentem, factorem coeli et terrae, visibi-
lium omnium et invisibilium (Símb. Niceno). Véase también el Cate
cismo Romano, Parte I, cap. II n. 11 —21.
36 Dios.

Pai quiquin Diosta mañaichic, chagracunatapish camamachin 2,


ñuca paipac shimita cancunaman huiñachin ; saratapish , trigota-
allita yachachichun, cancuna- pish, papatapish, tucui ima jaica
manca achiclla yuyaita cuchun, cai pachapi cactapish Dios cun-
paipac shimita chasquingapac ; mi micungapac, pachallicungapac
mana mari pipish Diospac shi (fachallicungapac), tucuicuna cu-
mita yachacunmanchu, Diosllatac shilla causachunnishpa. Diostacmi
mana yachachicpica. Cunan caita ungüimanta, nanaimanta quish-
nisha nicuni, pai quiquin Diospac pilla huacaichin; paillatacmi,
yachachishcatami; paipac shimi churicunata, alli causaita, alli
cashpaca, mana pandachu, mana shungutapish cunmi. Diosmi pu-
llullachu. Ricuichic, churicuna, yupi llipiyachin, illapachin, ru-
chai janacpachacunata mai jatun, nata mancharichishac nishpa,
mai sumac, chai intita mai lli- Paita yuyarichun. Paimi hua-
picuc, chai quillata mai pacsha, quimpi mutzuita, ungüita, nanaita,
cuillarcunatapish mai cushicush- huañuita cachan, allpa cuyuita-
calla ; ricuichic chai mama co- pish cachan, runata mutzuchinga-
chata mai jatun, mayucunataca pac, juchamanta huanachingapac.
saltaicachashpa paiman chayacta Diosmi janacpachata, caipachata,
(paiman huairacachactai) ; ri tucuipachacunata camachin. Ma-
cuichic llactacunata shinandin natacmi pipish paitaca amanin-
muyucta, urcucunatapish mai ja manchu; tucui ima jaicacuna-
tun; ricuichictac sachacunata, pish ñucanchic pai Diosniyuc, pai
pugyucunata, huairapi pahuac apuyuclla canchic. Mana mari
pishcucunatapish ; ricuichic huai- Diosca ishcaichu, quimsachu. Ma-
lla pambacunapi huihuacunata, natacmi shucchu janacpachapi
yacupi challhuacunatapish. Chai- camachin, shuctacchu caipachapi
cunapac apuca famuca), cama- camachin. Mana shuc Dioschu
chicucca Diosmi. Paimi tucui sarata cun, shuctacchu llamata
imajaica cacta rurarca, camarca; cun, trigota cun. Mana shuc Dios
paimi tucui imaimanacunata chu sallayachic 3, tamiachic, shuc
shuclla shimihuan huiñachin (hui- tacchu runata alliyachic. Mana
huan), micuchin, sinchiyachin. huiracochacunapac Diosnin shuc
Paimi pambacunapi tamiata ca chu, runacunapac Diosnipish shuc
chan, llamacunatapish mirachin, chu. Caitaca ama shungupi yu-

1 Huairacachac, que corren. 2 Acrecienta. 3 Que hace olas


Dios. 37
paitapish yuyaichicchu : huiraco- manta. Manatacmi cuerpoyuc-
chapish, runapish shuc Diosni- chu (uccuyucchu), Spiritullami.
yuclla canchic. Imana cambac alma cuerpoiquipi
Cancunapac ñaupaccuna, longo- fuccuiquipij tiyac, espíritu cashpa
shina utiuc shungu cashpaca, cambac cuerpota (uccuiquitaj sin-
mana Diosta ricsishpa, ashca chiyachin, cuyuchin, tucui cambac
Dios tiyan nic carca. Caita ri- cuerpopitac (uccuiquipitacj tiyan;
mashcaca asiipaccama pandarca. cambac uma, cambac maqui,
Manamari ashcachu Dios, mana- cambac chaqui, imaiquipish tuc-
mari ashca Capacchu (AmuchuJ sishca cacpica, almaiqui llaquin-
tiyan; shuc sapalla Dios tucui mi, chaipi cashcamanta : chai
ima jaicata camachin. Manachu shina unanchangui, runa, cambac
ricuc canguichic, ashca apucuna Diosca janacpachapi, caipachapi,
( amucuna) cashpaca, quiquinpura cochapi, tucui shinandin pacha-
macanacucmi, paicuna cachasha pipish tiyanmi; Diosca mana in-
nishpa? ima jaica chasna mana tichu, mana cuillarchu, mana
allichicmi; ashuanmi huacllichic- ninachu, mana allpachu, mana
mi, sapalla atipana munashpaca. pachachu. Chai tucui ima jaica
Chaigari ashca Dios canman, shuc camac, \:amachicmi Diosca. Cai
janacpachapi, shuc caipachapi, Diosri ancha capacmi, ancha su-
manachu janacpachata, caipa- maimanami (collanami). Paitaca
chata tacurichinman tucurichin- mana huaquin ricushcashina unan-
manpish? Jshcandin macanacucpi, changuichu. Paica chai tucui
uctalla pacha tigrarinman, pu- ricushcacunata yallintacmi. (Dios-
chucarinmanpish. Shuc sapalla- pac caininca tucui ima jaica ri-
tacmi Diosca. Shina nirca qui- cushca caininta yallintacmi1.)
quin Dios Isracl runacunaman: Diosca tucui ima jaica cainin-
Uyarihuaichic , runacuna , can manta shuc sumaimana (collana)
cunapac Apu Diosca shuc Dios- cainiyucmi 2. Diosca mana calla-
llami. riniyucmi, mana puchucainiyucmi,
Cai Diostaca, churicuna, can huiñai cacmi, huiñaipactacmi can
cunapac mana maijan quiquin ga, mana imamantapish mutzuc-
ñahuihuan ricushcachu, mana mi, quiquimpi (Paipi) alliinim-
aichayuc, mana tulluyuc cashca- pish, cushicuinimpish ; mana tu

1 El ser divino es superior á todo ser visible. 2 Dios es el


ser sobre todo ser.
38 Dios.
punamii, mana unanchanami"1, pamantapish yallishpa runacuna-
mana rimanami3, mana ricsi- taracmi ashuan munan: runata
nami* ; tucui ima jaica cacta- mari paipac ricchaiman unancha-
pish, manarac cactapish yachacmi, man camarca. Ancha cushiyucmi
shungu ucupi cactapish ricucmi, Diosta ricsic runaca, paita sir-
cocha tiutapish caillamantah yu- vicca, paita mucchacca. Shina-
pacmi. Tucui ima jaicata, mu- pish atad ñausa rumita, mayuta,
nashpalla, shimillahuan ruran ima yangacunata quiquin Dios-
inan; shinallatac tucui ima jai- tashina muchac runa tiyanmi!
cata, huacllichisha nishpa, huac- imana mana pingaricungui? can-
llichinman. Janacpachacuna, cai rac chai yangacunamanta ashuan
shinandin pachapish pai capac yupai cashpa, paicunata Diosta-
Diospac nahuipica shuc shutui yacu shina muchangui9? imana mana
shinallami, shuc muru shinallami. huacangui Diosta pingachishca-
A a, churicuna, mai capac, mai manta? Diosta muchana randica,
sumac Diosca! Shunguta jahua- huacata ftolataj, Diospac ima
yachishpa yuyarichic. Mana ima- jaica rurashcacunatapish muchan-
pish cai, manatacmi yuyanalla gui !
capac Diosshinaca canchu^. Diosca Aa, capac yaya ! ñausa jucha-
mana tigraicachac shunguchu, llicushcata pambachihuai ; cunan
mana putic, mana llaquic, cai canta ña ricsic cashpaca, mana
tucui shinandin pachata cama- ña chai juchacunata juchallicu-
chishpapish mana shaicucuc, an shacchu, huanashacmi, caita Dios-
cha sumac, ancha munaimunailla : man nishpa niichic. Shinamari,
janacpachapi paita ricucca ricuita churicuna, ñucanchic Diosca imai-
mana sacsanchu. mana alliimi, imaimana caimi 10:
Ancha alli, ancha cuyapaya- Shinami shuc Dioslla janacpa
cuc, ancha runacunaman shungu. chapi, caipachapi, Castillapi, cai
Tucui shinandin rurashcacunata 7 Ecuador nishca (shutiyuc), can-
ancha allichic*, tucuita causachic cunapac llactapi, shinandin pacha-
huiñachicpish (huihuacpish); lla- pipishil, cunanpish, ñaupacpish,

1 Inmenso. 2 Incomprensible. 3 Inefable. 4 Inescrutable.


5 Perfectamente. 8 No hay ser alguno, ni se puede imaginar algo
que se asemeje á la grandeza de Dios. 7 Criaturas. 8 Hace bien.
9 Aunque tú eres más digno que estas cosas vanas, las adoras como
á Dios. 10 Es todo el bien y todo el ser que puede haber. 11 En
todas partes.
Dios. 39
huiñaipacpish cai Dios sapalla- Ricui ari caita quimsa persona
tacmi canga. Ashca Diosta mu- ninchic. Cai quimsa persona-
chac runaca, huaca muchacca, manta mana maijampish shuc-
ñacashca runami, ucupachamanmi tacchu*; chasnapish cai quim-
ringa. Manachu caita chasnami sandin persona, Yaya, Churi,
ninguichic? Ari, ari, chasnami Espíritu Santo, shuc cainiyuc-
tucuipish ninguichicmi. Amarac llami, shuc atipainiyucllami, shuc
shuc ancha yupai shimita can- munainiyucllami, shuc causaini-
cunaman huillashac, Diospac su- yucllami, shinaca shuc Dios-
maimana (collana) cushicuininta, lla. Nihuanguichicman chari :
capac caininta yachangapac\ Padre, huillapahuai, imashinatac
Llapa cristianocuna mari tucui chaica canga ? Ninimi : caitaca
shunguhuan, shuc sapalla Diosmi janacpachapi ricungacama mana
can, nishpa ninchic, shuclla cash- alli unanchashun, imana cashca-
papish quimsa personatacmi ; ari tapish. Diospac ima jaicacuna
shuclla Diosmi, shuclla apu, shuc runacunaman unanchana canman,
atipayuc 2, shuc cainiyuc 3, mana chaica mana Dioschu canmanh.
quimsa Dioschu, mana quimsa Castilla Reipac ima caccunata-
capacchu: cai Diosmi Yaya, pish cai Ecuador llacta\¡uc runa-
Churi, Espíritu Santo, quimsa cuna mana chaicatachu unan-
persona. Imanatac quimsa? ri- changuichicman; huiracochaca
cuichic: cai quimsa personamanta chaimanta shamuc huillashca-
Dios Yayaca mana Churichu, manta, ricushcanimi nishcamanta,
mana Espíritu Santochu; Churi- ari chasnami ninguichicmi6. Chai-
pish, mana Yayachu, mana Es shinami tucui runapish canchic.
píritu Santochu; Espíritu Santo Mana Diosta ricushcanchicchu,
mana Yayachu, mana Churichu. manatacmi capac caininta chai

1 Aguardad, otro muy augusto misterio os enseñaré para que


conozcáis la felicidad sublime y el ser excelso de Dios. 2 Un solo
poderoso. 3 Con una sola esencia. 4 De estas tres personas
la una no es la otra. 5 Si las cosas de Dios fuesen tales que las
pudiesen comprender los hombres, no sería Dios. 6 Muchas cosas
que tiene el Rey de España no entenderíais vosotros que vivís en el
Ecuador; pero como los blancos que vienen de allí las han contado
por haberlas visto, Ies creéis. Si esta comparación parece ya lejana,
se puede tomar otra ; p. e. : Jahua llada runacuna Quito jatun llactapi
tiyashcacunata manapacha unanchanmanchu ; shinapish ñuca paicunata
huillacpica, ari chasnami ninmanmi.
40 Directo — Discernir.

cama unanchanchicchu, shinapish Martircuna huañurca ; cai fetacmi


cristianocunaca cai Santísima santa Iglesiapac Doctorcuna ya-
Trinidadman shimita maillashpa 1 chachirca. Cai fenipi tucuicuna
ininchic (crinchic). Caitaca Jesu bautisacushca canchic, cristiano
cristo Diospac churi, cashcacama tucushcanchic : cai fe nishcata
ricucmi, yachachishca, inichish- huiñaipish santiguacushpa inin
cami (crichishcami). Ari, cai chic, Yayapac, Churipac, Espíritu
Santísima Trinidadpi quimsa per Santopac shutipi nishpa. Cai fe
sona, Yaya, Churi, Espíritu Santo. nishcapi causanchic; paimanta
Cai quimsa personamantaca mai- huañusha nishpapish, huañu-
jampish shuctacchu; sapa mai- shun 3.
jampish2 Diosmi; mana maijan Aa, capac Dios Santísima Trini
yallinvhu, pactapurallami ; mana dad, Yaya, Churi, Espíritu Santo,
maijan shuctacmanta ashun jatun, muchashca cai! tucui shinandin
mana maijan shuctacmanta ashun cambac rurashcacuna canta mu-
uchuc canchu ; mana maijan chachun ; tucui shinandin runa-
shuctacmanta ashun ñaupa, mana cunapish (cambac huahuacuna-
maijan shuctacmanta ashun guipa pish) can capac Diosta mucha-
canchu, quimsandinca huiñai can- chun. Aa, capac Dios, cai ñu-
llami: quimsa persona cashpa- canchic ñausa yuyaita achicya-
pish mana maijampac persona chitacl allpallaman yuyac shun-
shucpac personachu ; chasnapish guta jahuayachitac; can Dios
mana quimsa Dioschu, mana yayata yuyangapac, yupachanga-
quimsa capacchu, mana quimsa pac, tucui shunguhuan canta mu-
atipainiyucchu , shuc Diosllami, changapac. Chaimantaca cai can-
shuc sapa capacllami. sai puchucashcaquipa, ñucanchic
Paitami janacpachapi Angel- canta janacpachapi huiñaipac ri
cuna muchancuna, cai pachapi cue ancha cushicushpalla, sama-
tucui ima jaica rurashcacuna cushpalla canhuan cachun. Amén.
paita yupaichancuna. Supaicuna- Directo, alli; shayac; direc
pish ucupachapi paita manchashpa tor, camachic ; dirigir, pushana,
chucchucunmi. Cai fe nishcata camachina.
Apostolcuna runacunaman yacha- Discernir, chicanchina, alli
chirca; cai feraicutacmi santo yuyana.

* Shimita maillashpa, expresión particular, que significa firmemente.


2 Cada una. 3 Por ella moriremos de buena gana.
Disciplinarse — Dolencia. 41

Disciplinarse, huactarina. Distinción, chicanchishca,


Discípulo, yachacuc , yacha- yalli; yupai; distinguir, chi-
chishca. canchina; distinto, chican.
Discorde, chican shungu, ishcai Distraer, anchuchina.
shungu; discordia, puscui shungu. Distribución, raqui; distri
Discreción, alli yuyai. buir, raquina.
Discnlpa, amachai; disculpar, Distrito, suyu.
amachana. Disuadir, yuyaimanta qui-
Discurso, yuyai. chuna.
Discutir, rimanacuna. Divagar, pantana.
Diseminar, jichana. Diversión, pucllai; divertir,
Disentería, yahuar quicha. anchuchina ; pugllachina, cushi-
Disforme, millai. china.
Disgustar, amina, millachina, Dividir, chaupina, chictana,
mana munana, yahuarta cunuc- raquina.
yachina; disgusto, llaqui, amii; Divieso, chupu.
tener disgusto, millana, ami- Divinidad, Dioscai; divino,
cuna, amirina. Diospac; sumaimana; divina
Disimular, pacana. mente, sumaimana.
Dislocar, quihuina. Divisa, unancha; divisar,
Disminuir, pishina, uraya- ricuna.
china ; disminuirse, urayana, División, parca (pallcaj.
cutuyana, pishiyana. Divorciar, casarashcacunata
Disolución, huacllishca; disol anchuchina.
ver, yacuyachina ; disolverse, Divulgar, chacchuna, shihua
yacuyana. na, shutinchina.
Disparar, tucyachina. Doblar, patana; doblado, pa-
Disparatar, tabiana ; dis tarishca; doble, ishcai, ishcan-
parate, tabiai. din; doblez, patarii; ishcai
Dispensar, quishpichina. shungu.
Dispersar, shihuana, jichana. Docena, chunga ishcandin.
Displicencia, amii. Dócil, ñucñu shungu.
Disponer, camarina. Docto, yachac.
Disputar, anyana, atipushac fDoctrina, yachachishca, shimi.
nina, rimanacuna, macanacuna. Dolencia, nanai; doler, ita
Distancia, caru ; distante, ñana; dolor, llaqui, nanai, ña-
caru; distar, caruna. cai, putii; dolor de muelas,
42 Dolo — Edad.

quiru nanai; cansar dolores, agregándolo á la palabra sobre


nanachina; ¡qué dolor! atad la cual cae la duda ; p. e. : dudo
alau!; doloroso, nanaisapa. de si se confesará volunta
Dolo, umai, llullai. riamente, shungumantashi con-
Dolorido, nanashca. fesanga; lo haré sin duda,
Domar, atina. rurashactacmi ; dudar, ishcaita
Domesticar, huihuana. yuyana, cuyurina, cuyucuna.
Dominar, huatana, runachina, Duelo, llaqui.
camachina; dominio, atii, runa- Duende, aya, llapicuc supai.
chai, chagra. Dueño, se expresa por la
Don, cui, cushca; camari. partíc. yuc; p. e. : el dueño de
Doncel, mana huarmita ricsic ; la casa, huasiyuc. Véase la
doncella, ñusta, mana caripac Gramática n. 3 i.
ricsishca. Dulce, mishqui, ñucñu, llam-
¿Dónde? maipi? ; ¡á dónde? pu; dulzura, mishquii, llampu-
maiman? ; ¿de dónde? mai- cai, ñucñucai.
manta? ; ¿hasta dónde? mai- Duplicar, patana ; duplici
cama? ; ¿por dónde? maita? dad, patarai ; duplo, ishcai cuti.
Dorado, curichishca; dorar, Duradero, huiñai ; durante,
curichina. pacha, pachalla (enclíticos);
Dormilón, puñusiqui; dormir, durar, tiyana, tiyacuna.
puñuna; dormitar, quimllana. Duro, sinchi (jinchij, caspi,
Dorso, huasha. rumishina, cullushina; mana-
Dos, ishcai. cuyainiyuc; hombre duro, chu-
Dote, cushca; dote de la shac shungu, culluruna, cullu-
mujer, huarmihuan cushca. shunguyuc; duro (hablando de
Duda, se expresa por shi, comestibles), muruchu.

E.
¡Ea! acya! jacul; ¡ea pues! quilla; eclipse de sol, huañuc
arí/ chaiari! [shinga. inti, intipac huañui.
Ebrio, upiashca, machashca, Eco, yachapayac caca.
Ebullición, timbui. Echacuervos, cachapuric.
Eclipsarse, amsayana, hua- Echar, shitana.
ñuna; eclipse de luna, huañuc Edad, causai, huiñai.
Edén — Empellón. 43

Edén, cushicui pacha; janac Embarrar, llutana, mapaya-


pacha. china.
Edicto, camachicuc quillca. Embellecer, sumacyachina.
Edificar, huasichina ; edificio, Embestir, apana.
jatun huasi. Emblanquecerse, yuracyana.
Educar, huiñachina. Embobar, umana, muspaya-
Efectivo, shutintac; en efecto, china, upayachina ; embobarse,
mari; sí, en efecto, shinapi. utina, upayana.
Efervescencia, timbui. Emborrachar, machachina;
Eficaz, camac. emborracharse, machana, shin-
Efigie, ricchai. gayana.
Egoísta, quiquintalla cuyac. Emboscada, chapai.
Ejecutar, rurana; uctana; Embravecerse, piñarina.
huañuchina. Embriagar, machachina, shin-
Ejemplar, catinalla; catishca; gayachina.
ejemplo, catinalla, maqui, tin- Embrollar, chapuna.
quina shimi; por ejemplo, ricu- Embudar, jillpuna; embudo,
chingapac; seguir el ejemplo jillpuna.
del bueno, allí causacta causai Embuste, llullai; embustero,
catina. ishcai shimi.
Ejército, aucacuna. Embutir, satina.
El, ella, ello, pai. Emigrar, miticuna, llucshina.
Elegante, sumac. [acllai. Eminencia, jahua; eminente,
Elegir, acllana ; elección, jahua, llapa yallic.
Elevación, jahua ; elevado, Empadronar, padrompi chu-
janashca; elevar, janana. rana, shutita quillapi yaicuchina.
Elocuente, rimaisapa. Empalagar, amina.
Emancipar, quishpichina. Empalizada, jarcai, jarcana,
Emanar, llucshina, shutuna. quincha.
Embajador, cachaicamayuc. Empañar, maituna ; mapaya-
Embarazar, chichuchina; em china. .
barazada, huicsayuc; embarazo, Emparentar, ailluchina; aillu-
chichui. yana.
Embarcar, huambuman yai- Empedernirse, rumiyana; em
cuchina ; huambuchina ; embar pedernirse en el pecado, ju-
carse, huamburina, huambuman chapi aichayana.
yaicuna. Empellón, tangai.
44 Empeñar — Encogerse.

Empeñar, randita cuna; ucta- Enajenar, shucpac rurana;


china. enajenarse, utii tucuna.
Empeorar, anchayana. Enamorado, huarmiman shun-
Emperador, capac apu. gu; enamorada, huarmi cariman
Empero, ri (en el.), yallinrac, shungu; enamorar, munachina;
yallinracmi. enamorarse, munapayana.
Emperrarse, piñashpa piña Enano, umutu.
tucuna. Encadenar, huatana.
Empezar, callarina; empezar Encajar, satina.
una enfermedad, ungüi jatarina ; Encaminar, ñanta ricuchina.
si empezar rige otro verbo, Encanecer, pusuyana, shoco-
se expresa con la par tic. ya, yana.
agregada al verbo regido; Encarar, ñahuinchina.
p. e. : empezar á faltar, pishi- Encarcelar, huatana, huatai
yana. Véase la Gramática n. 32. huasipi churana.
Quien no empieza no acaba, Encargar, cunana, mingana;
mana callarishpaca, mana tu- encargo, cunai.
cuchin. Encarnación, runa tucushca
Empinado, camino empinado, (inf. de pret.), aichata apash-
llucana ñan. ca; encarnar, runa tucuna,
Empleado, camayuc; emplear, runayana.
eamachina; empleo, camai. Encenagarse, turu-turupi ur-
Empobrecer, huacchachina ; mana; encenagarse en pecados,
empobrecerse, huacchayana, juchacunapi urmaijachana.
huaccha tucuna. Encender, ninana, ninachina,
Empolvar, ñutu ashpahuan raurachina, ninata catichina, ni-
mapachina. nata japichina ; encenderse,
Empollar, ucllana (ocllanaj; ninayana, raurana.
hacer empollar, ocllachina. Encerrar, huishcana (huichi-
Emprender, callarina. cana), huatana; encerrarse,
Empreñar, chichuchina. huishcacuna, huishcarina.
Empresa, rurai. Encías, quiru aicha.
Empujar, tangana, ñitina ; Encima, jalma (encl.).
empuje, tangai. Enclavar en cruz, chaca-
Emular, catipayana, chiqui- tana.
cuna; émulo, atishcandin. Encogerse, quintina; encogi
En, pi (bij (sufijo). do, quinti.
Encolerizar — Ennegrecer. 45
Encolerizar, piñachina; en gushca; estar muy enfermo,
colerizarse, piñarina. anchayana.
Encomendar, cuñana, cama- Enflaquecer, tzalayana, irqui-
china, mingana; encomendero, yana, tulluyana, caspiyana.
chapac. Enfrente, chimba.
Encontrar, tarina, tinguna. Enfriar, casana, chirichina,
Encorvar, cumuna, cumu- chiriyachina ; enfriarse, chiri-
china, quinguchina; encorvarse, yana.
cumuyana, curcuyana, quin- Enfurecer, millaiyachina.
guyana. Engañador, llullapayac; en
Encubrir, pacana. gañar, llullana, umapi huactana,
Encuentro, tinqui (tingo). muspayachina, pandayachina,
Endemoniado, supai runa. umana; engañarse, pantana;
Enderezar, allichina, shaya- engaño, llullai.
china. Engendrar, yumana.
Endulzar, mishquichina. Engordar, huirayachina, racu-
Endurar, sinchiyachina ; en yachina; engordarse, huirayana.
durarse, sinchiyana ; endure Engrosar, racuyana.
cerse como piedra, rumiyana. Engrandecer, jatunyachina ;
Enemigo, auca, piña. Cai engrandecerse, jatunyana.
enemigos del alma quimsami, Enjuagar, chuyanchina, mai-
nishanin : cai llulla pacha mundo llana.
shutiyuc, supai diablo shutiyuc, Enjugar, pichana, chaquichina.
aichanchic carne shutiyuc. Ene Enlazar, huascana, huasca-
mistar, piñanacuchina, tzicnina- china, tocllana.
cuchina ; enemistad, tzicnina, Enlodar, turuyachina.
piñana; tener enemistad, tzic- Enloquecer á otro, uticya-
ninacuna. china; volverse loco, uticyana.
Enérgico, sinchi; con energía, Enlucir, llunchina.
shimita maillashpa. Enmendar, camachina, huana-
Enfadar, amichina, yahuarta china ; enmendarse, huanana ;
cunucyachina, millachina ; en enmienda, huanai.
fadarse, tiucana (tocana, tu Enmollecerse, pulayana, hua-
cana). carina.
Enfermar, unguna ; enfer Enmudecer, upayana.
medad, ungiii; enfermizo, un- Ennegrecer, y anayachina; ya-
giiisiqui; enfermo, unguc, un- nayana.
46 Ennoblecer — Entrometer.

Ennoblecer, apuyachina. dimiento, unanchai, uyarina, yu-


Enojadizo, timbuc shungu ; yai; entendimiento claro, achic-
estar enojado, timbuna; enojar, lla yuyai.
piñachina, piñacuchina ; enojarse, Enternecer, llulluyachina ;
piñarina, shungu jatarina; eno enternecerse, huahuayana.
jo, piñai. Entero, shinandin, tucui.
Enorme, manchaimanchai ; Enterrar, pambana.
enormemente grande, manchai Entibiar, cunucyachina ; chiri-
manchai jatun. yachina.
Euredado, tzacnashca ; en Entierro, pambai.
redar, ahullina, llicana, tzac- Entonces, chasnaca, pacha,
nana (chacnanaj, cururuna. chaipacha, chaipi.
Euriquecer, capac tucuchina, Entontecer, upayachina; upa
capacyachina; euriquecerse, yana.
charicyana, chayucyana, capac Entorpecer, muspachina.
tucuna, capacyana. Entortar, huistuyachina.
Eurojecer, pucayachina; pu- Entrada, pungu ; (hablando
cayana. [paichana. de dinero) chasquii.
Ensalzar, jatunyachina; yu- Entrañas, shungu.
Ensanchar, quinraichana; en Entrar, yaicuna.
sancharse, quinrayana. Entre, chaupi; entre las dos
Ensangrentar, yahuaryachina; paredes, ishcai pircachaupipica ;
ensangrentarse, yahuaiyana. pura, véase la Gram. n. 5, Io;
Ensayar, yachachina; ensa entre hermanas viven, ñaña-
yarse, yachachicuna. purami causan; entre nosotros,
Ensebar, huirahuan llutana. ñucanchicpura.
Enseñar, yachachina, ricsi- Entrega, chasquichii; entre
china; enseñanza, yachachii. gar, cuna, chasquichina.
Ensoberbecerse, apushca- Entretanto, chaicama.
chana. Entretener, pucllachina ; en
Ensordecer, upayana. tretenerse, cainana.
Ensuciar, mapachina, mapa- Entreverar, chapuna.
yachina, jupanchina. Entrevista, ricuipura.
Entenado, huarmipac huahua, Entristecer, putichina; en
lachuri; entenada, laushushi. tristecerse, llaquicuna, puticuna.
Entender, unanchana, uya- Entrometer, satina; entro
rina, yachana, yuyana; enten meterse, satirina.
Enturbiarse — Escribano. 47
Enturbiarse, conchoyana. Erupción, tucyai.
Entusiasmo, sinchicai. Escabroso, sagra.
Enumerar, yupana. Escalar, llucana; escalera,
Envanecerse, apushcachana. chacana.
Envasar, jillpuna, tallina. Escama, caracha.
Envejecer, (el varón) rucu- Escampar, ushiyana (usianaj.
yana; (la mujer) payayana; Escandalizar, shucpac ñahuipi
(cosas) maucachina; maucayana. juchallina ; escándalo, shucta
Envenenar, jambina. juchallichii.
Enviado, cacha; enviar, apa Escapar, quishpina, miticuna;
china, cachana. escapar deslizándose, lluspina;
Envielar, huacllichina. escaparate, tucu.
Envidia, chiquicui, chiquicui Escarbar, tulana.
jucha; envidiar, chiquicuna; en- Escardar, raucana.
vidioso, chiquicuc. Escarmenar, tisana.
Envilecer, millaichina; en Escarmentar, mutzuchina ;
vilecerse, millai tucuna, ma- huanana, shunguyana ; escar
payana. miento, huanana.
Envío, cachai. Escarnecer, asipayana.
Enviudar, huacchayana. Escasear, pishina; escasez,
Envoltorio, envoltura, mai- pishii; mutzui ; escaso, pishi.
tu; envolver, maituna, pilluna. Esclavitud, yanai ; esclavi
Epidemia, jatun ungüi. zar, yanachina; esclavo, yana;
Epistola, quillca. esclavo comprado, randishca
Epoca, pacha. Escoba, pichana. [runa.
Equidad, pactai; equitativo, Escoger, acllana, huanllana,
pactachic. ishcuna, pallana.
Equipaje, apai, apana. Escombros, puchucuna.
Equivaler, pactana. Esconder, chincana, pacana;
Equivocación, pandai; por esconderse, pacacuna; á escon
equivocación, pandaimanta; didas, pacalla ; escondrijo,
equivocadamente, pandalla ; chingana, pacacuna, quingu.
equivocarse, llullacuna, pantana. Escopeta, illapa.
Errar, muspana, pantana ; Escorbuto, huichu.
errante, pantac; erróneo, pan- Escribano, quillcac; escribir,
dashca; error, pandai. quillcana; escrito, quillca; es
Eructar, acnina. critura, quillcashca.
48 Escrúpulo Estanco.

Escrúpulo, manchai. Espiga, quiqui; espigar, qui-


Escucha, uyaricuc; escuchar, quina.
uyaricuna. Espina, casha; espina de
Escudriñar, taripana. pescado, challhuapac tullu; es
Escudo, yanapai, amachai. pinazo, huasha tullu, huasha
Escupir, tiucana (tacana, tu mucu mucu.
cana); escupir con asco, actuna. Espirar, huañuna, pitina, tu-
Escurrir, chumana, chahuana. curina.
Ese, esa, eso, chai. Véase fEspíritu, samai, aicha illac,
la Gram. n. 1 4. mana aichayuc; pobres de es
Esencia, cai; esencial, caipac. píritu, shungu ucupi huaccha-
Esforzado, atipacuc, sinchi; cuna; espiritual, mana aichayuc,
esforzadamente, carimanta; es mana tulluyuc; ente espiritual,
forzar, sinchiyachina; esfor yuyaicac.
zarse, sinchiyana, sinchicuna, Espléndido, sumac ; espíen
cariyana. dor, llipii.
Esmero, cutzii. Espontáneamente, shungu-
Eso, chacai. manta.
Esófago, mülpuna. Esposo, cusa.
Espacio, pacha. Espuerta, ashanga.
Espadaña, totora (íuturaj, Espulgar, milchina.
sicsi. Espuma, puscu ; espumar,
Espalda, huasha. tictina.
Espantar, carcuna, mancha- Espurio, yumashca chwi.
china; espantoso, manchai man Esputo, tiuca (tocaj.
chai. Esqueleto, mallqui.
Esparcir, jichana, shihuana. Esquilar, rutuna.
Especial, acllashca; especie, Esquina, cuchu.
aillu; aves de una especie, Esquivar, anchuchina; esqui
shuc aillu pishcu; especificar, varse, miticuna.
chicanchina. Estable, tiyac; establecer,
Espejo, ñahui ricuna. camachina.
Esperar, shuyana; esperanza, Establo, quincha, huagra ucu.
shuyai, shuyana, shuyacui. Estación, pacha.
Espeso, sangu. Estado (oficio), camai.
Espia, chapac, uyaricuc; es Estanco, chingana, upiana
piar, chapana. ucu.
Estandarte — Evasión. 49

Estandarte, unancha. Estregar, cacuna.


Estanque, cocha. Estrella, cuillar; estrellado,
Estar, cana, tiyana; estar, cuillarsapa.
seguido de gerundio, se ex Estremecer, chucchuchina ; es
presa por la partícula cu, agre tremecerse, chucchuyana.
gada á la raíz del verbo; p. e. : Estrenar, arhina.
estar cavando, allacuna. Véase Estrépito, huacai; la piedra
la Gram. n. 32. rodó con estrépito, rumi hua-
Estatua (pagana), huaca ; cashpa singurca; viene crecido
(cristiana) unancha, ricchai. el río, mayu huacashpa sha-
Este, esta, esto, cai. Véase mugun.
la Gram. n. i 4. Este año, cu Estribar, taunana ftaona-
nan huata; este mes, cunan na); estribo (de pared), quimi,
quilla. tauna.
Estercolar tierra, huanu- Estropear, tacana, macana.
china. Estrujar, capina, llapina,
Estéril, chaquishca; año esté chahuana.
ril, mutzui huata. Estudiar, yachacuna.
Estiércol, huanu, isma. Estulto, muspa.
Estimado, sumac, yupayuc; Estupendo, sumaimana; utii-
estimar, yupana. pac, manchaipac.
Estimular, arinina, ó se ex Estupidez, upa; estúpido,
presa por la par tic. chi, agre upa, mana amauta.
gada á la raíz del verbo; p. e. : Estuprar, huarmita paquina;
estimular á que se esfuercen, estupro, huarmita paquina.
cariyachina. Eternidad, huiñai; eterna
Estirar, aisana, chutana. mente, huiñaipac; eterno, hui-
Estólido, upa. ñaicac, mana tucuricuc.
Estómago, shungu. Evacuar, chushacyachina, qui-
Estorbar, jarcana; tacurina; chana.
estorbo, jarcai. Evadir, miticuna, lluspina.
Estornudar, achonina, ac- fEvangelio, Diospac quillca;
chiyana. Diospac shimi, Diospac camashca;
Estrangular, sipina. evangelizar, Diospac shimita
Estrechar, quishquina, quish- huillana, cunana.
quiyachina, ñitina ; estrecho, Evaporar, huapsina.
quishqui. Evasión, miticui.
50 Evidencia — Expurgar.
Evidencia, shutii ; evidente, Excremento, huanu, isma.
shutilla. Excusa, amachai; excusar,
Evitar, miticuna, anchuchina. amach ana.
Evocación, cayai. Execrar, ñacacuna,' millana.
Exactitud, pactalla; exacto, Exhalar, samana.
pacta. Exhibir, ricuchina.
Exagerar, llullashpa yalli- Exhortar, camachina.
china, yangalla jatunyachina. Exhumar, ayata llucshichina.
Exaltar, jahuachina. Exigir, camachina.
Examinar, taripana ; exa Exilio, carunchi, carcui.
minar con atención, huatuna. Existencia, cana, causana,
Exangüe, mana yahuaryuc. tiyana; existir, cana, causana,
Exánime, aya shina. tiyana.
Exasperar, piñachina, man Éxito, llucshii.
chachina. [jpichina. Exonerar, quishpichina.
Excarcelar, cacharina, quish- Exorable, uyac.
Exceder, yallina. Exorcizar, supaita carcuna.
Excelente, alli, collana; ex Expatriar, carcuna.
celso, maijanac, sumaimana. Expedito, cutzi.
Excepción, anchuchi; excepto, Experiencia, yachacai, pu-
jahuamanta; exceptuar, puchu- cushca shungucai; experimentar,
china. mallina, ***camana; experto,
Exceso, con exceso, yallish- pucushca shungu.
pa; ó se significa mediante la Expiar, juchamanta huacana.
par tic. paya junta á la raíz del Explicar, yachachina, ricu
verbo; p. e. : beber con ex china.
ceso, upiapayana. Explorar, mascana, taripana.
Excitar, se traduce por la Expoliar, huaicana.
partí c. chi unida á la raiz del Exponer, ricuchina.
verbo; p. e. : excitar á los Expresar, ricuchina.
perros á que se muerdan mu Exprimir, capina, tahuana,
tuamente, allcucunata canirina- chahuana.
cuchina. Expropiar, quiquinpacta qui-
Exclamar, aanina. chuna.
Excluir, anchuchina. Expulsar, carcuna.
Excomulgar, Iglesiamanta Expurgar, chuyachina, chu-
carcuna. yacyachina, pichana, acllana.
Extender — Extremaunción. 51
Extender, aisana, chutaña, caipi chasquinchic. Sacerdote-
mantana; extendido, suni. cuna huañunayac runacunata
Exterior, lo exterior, jua santo oleohuan jahuin, cai shimi-
(ahuaj; cosas exteriores, jahua ta rimashpa: cai santa unción-
jahuallacac; exterioridad, ja- raicu huacchai cuyac shungurai-
hualla. cupish ñucanchic Dios ñahuihuan,
Exterminar, carcuna, tucu- rinrihuan, shimihuan, imahuan
china. cambac llapa juchallicushcata
Externo, jahua. canman pambachichun, nishpa,
Extinguir, huañuchina; ex sacerdote Diospac randi, ñahuita,
tinguirse, puchucana, puchu- rinrita, singata, shimita, maqui
carina. ta, chaquita ñucanchicta jahuin;
Extranjero, caru runa, sha- chai chaicunahuanmi ari jucha-
muc runa. llicuc canchic, Diospac shimitapish
Extrañar, carunchina; utina; paquic canchic K Cai sacramen
extraño, chican, shamuc runa; tota, Apunchic Jesucristomanta
huaca; utichic. churashca, santa Iglesiapac ca-
Extraordinario, huaca ; extra chashcamanta huañunayac cris-
ordinariamente, delante de ad tianocuna chasquingami.
jetivo, se expresa por imana Cai sacramentoca chasquin-
ó imanalla (¡cuán!), que se chicmi cai quimsamanta. Shucni-
agrega al adjetivo; p. e. : extra qui: yachanguichicmi; sacerdote-
ordinariamente flaco, tzalai- man confesarishca juchacuna
mana, tzalaimanalla ; á veces se pambarinmi ; shinapish ñucan
omite la i ; p. e. : yangamana, chic alma irquillashina tiyashpa,
muy inútil. manarac alli pichashca can;
Extravagante, muspac. chairaicu cai sacramentota ñu-
Extraviar, pantachina. canchicman chasquichincuna, al-
Extremadamente, mancha manchicta astahuan pichangapac.
manchailla. Ishcainiqui : ungushca cuerpota
fExtremaunción, puchucai (uccuta) alliyachin Dios extre-
jahuina. mauncionhuan, paita sirvingapac.
Santa Iglesia mamanchicpac Tauca runa huañunayashpa, cai
Sacramentocunamanta extre sacramentota chasquishpalla alli-
maunción sacramentota puchu- yarcacuna. Cai sacramento pu

1 Porque por estas partes pecamos y quebrantamos la ley de Dios.


52 Extremaunción.

chucai jahuina shutiyanmi, mana supaipac maquimanta lluspirinmi,


huañunamanta chasquishcaquipa, huiñaipac jahuapachaman yai-
yallinrac, shina shutiyanmi, cu- cungami.
tishuc bautismo, confirmación, Supaipac nishcami cai: cam-
ordenpac jahuinacuna ñaupa- bac Jesucristopac fe llullami, ama
rishcamanta. — Chasnapish mana Jesucristota cayaichu, sacerdote-
huiñai huañunayac ungushcacuna man ama confesacuichu, confesa-
cai sacramentota chasquishpa cushpapish cambac juchacunata
alliyarca; huañushpapish Diosta pacai ; tucui cristianocunapac
ricungapac cai sacramentota chas- rurashca llullami2, runa huihua-
quirca, icha alliyashpa mana shina tucurinmi, mana ima sa-
alli causanman carca l. Quim- quirinchu; shina supai huañui
saniqui cai sacramento huañu pachapi cancunaman llullapa-
nayac cristianopac almata sinchi- yanmi, Jesucristoman ama iniichic
yachinmi, supaita atishac nieta fcriichicj nishpa. Huaquimpi
atingapac chai huañui pachapi. supai cancunaman ninmi: ancha
Caita yachaichic, churicuna : juchasapa cangui, Diosca mana
supai huiñailla ñucanchicta cati- chai jatun juchata pambachin-
rayanmi, imana juchaman tzag- gachu; yangalla cambac jucha-
nashpa ucupachaman pushashac cunamanta llaquiricushpa Dios-
nishpa. Chasnapish ñucanchic man cutirisha nicungui. Aa,
huañui pachapi ancha ancha sin- churicuna, Apunchic Jesucristoca
chicushpa ñucanchicta atinata manañucanchicpac aucachu,runa-
munanmi ; ñucanchic huañui pa cunaman shungu cashpa, huac-
chapi, ari janacpachamanchu, ucu- chapac cuyac cashpa, maipacha
pachamanchu huiñaipac rishun. huañunayanchic, pitinayanchic,
Caita yachashpami supaicuna ati- chaipacha, ancha juchayucpish
pasha nin: paicuna atipashpaca, cac, paiman tucui shunguhuan
huaccha almata huiñaipac ucu cutirimucca, ñucanchicman pam-
pachaman pushacungami; yallin bachingatacmi. Aa, churicuna,
rac alma fenishcahuan sinchi- fenishcata tucui shunguhuan sin-
cushca, Jesucristoman shungu chiyachiichic ; supaita carcuichic,
cashpa, supaita atipanman, chaica santa cruzpac unanchahuan can

1 Pues muriendo reciben este sacramento para su salvación, mien


tras que sanándose tal vez no hubiesen vivido bien. 2 Todo lo
que hacen los cristianos, es un engaño.
Extremidad — Fastidiar. 53
cunata unanchashpa; chaillatacmi Extremidad, cuchu, siqui, tu-
mancharishpa miticun ; supaica curi; de una extremidad del
ullahuangashina llaclla shungu- mundo á la otra, shinandin
llami. Jesuspac shutinta shimii- pachapac ticsi muyu cuchumanta
quihuampish shunguiquihuampish ticsi muyu cuchucama; extremo,
shutiichic cayashpa: Jesús, Jesús, puchucai; ó, si es adverbial, se
yanapahuai. Chasnalla Jesuspac expresa repitiendo el nombre;
sumaimana shutimpi supaita ati- p. e. : estoy extremamente triste,
panguichic. llaquilla llaquillami tiyani.

F.
Fabricar, rurana. Falta, pishii; jucha; sin falta,
Fácil, ruranalla; fácil de, se expresa por tac; p. e. : ven
se expresa con la partíc. res- sin falta, shamuitac; te con
tringente lla y el participio fesarás sin falta, confesarin-
pas. de fut. ; p. e. : fácil de guitac; faltar, chushana, chu-
llevar, apanalla; facilitar, ru sharina, Mana, illac chayana,
ranalla rurana. [gu. pishina; faltar á la misa, misa-
Facineroso, huacllishca shun- man pishina; faltando nna se
Factible, ruranalla. mana para Corpus, Corpuspac
Facultad, atii; tener facul shuc semana siricpi; falto, illac.
tad, atina. Fallar, taripana.
Faena, rurana. Fallecer, huañuna.
Faja, chumbi; fajarse, chum- Fallo, shimi.
billina, chumbirina. Fama, yuyai; famoso, uyai
Falacia, llullai; falaz, ishcai runa.
shungu. Familia, aillu; familiaridad,
Falda, micllana ; faldada, huauquimasicai.
micllai. Fanfarrón, callusapa, chac-
Falible, pandanalla, pan- chu (chacchucj.
daipac. Fango, turu-turu.
Falsear, yachapayana, huac- Fantasma, aya; ver fantas
llina; falso, llulla, ishcai shun mas, supai supaita ricuna.
gu; noticias falsas, llulla shimi ; Fardo, quipi.
falsamente, llullacushpalla. Fastidiar, amina.
La Lengua Quichua. 5
54 Fatiga — Fingido.

Fatiga, shaicui ; fatigar, shai- Fétido, mana alli asnac, mana


cuna (saicuna) ; fatigarse, shai- alli asnai.
curina, sambayana. Fiador, mingashca; (trencilla)
Fatuo, upa. huatu.
Favor, yanapai, cuyacui; en Fiambre de viaje, cucayu
favor de, se expresa por medio fcucahuij.
de la partíc. pu, agregada á la Fianza, randi, jarcashca ; flar,
raíz del verbo; p. e.: hablar mañachina.
en favor de alguien, inter Ficción, nictucui.
ceder, rimapuna; favorecer, Fidelidad, shimita huacai-
yanapana; favorable, allipac, china; guardar fidelidad al ma
cuyacuc. rido, cusapac cruzta alli hua-
fFe, inii, inina. caichina ; fiel, iniyuc.
Fealdad, millai. Fiebre, chaquichic ungüi.
Fecundar, pucuchina; fecun Fieras, puma puma.
do, pucuc, camac. Fiero, millai, piña.
Fecha, pacha, puncha. Fiesta, día de fiesta, casi
Felicidad, cushi; felicitar, puncha, casicacui puncha; sa-
acya nina, cushi shimita rimana; mana puncha, samacui puncha.
feliz, cushicuc, alliniyuc. Figura, ricchai.
Fenómeno, huaca. Fija, mucu.
Feo, millai, sagra. Fila, rahua, catinacui.
Feraz, camac. Filialmente, huahuashina.
Feria, catui. Filtración, shushui; filtrar,
Fermentar, puscuna. shushuna, chuyayachina.
Ferocidad, millacui, piñacui; Fin, puchu, puchucai, tucuri;
feroz, mana llampu, millai; fin del mundo, shinandin muyu-
bestias feroces, puma puma. pachapac cuchu; pachapac puchu
Fértil, camac; tierra fértil, cai, pacha tigra; tener fin, pu-
camac allpa; año fértil, camac chuna, puchucarina; $con qué
huata. fin?, ima shunguhuan? ; en fin,
Fervor, raurai ; fervorosa quipapi, quipaman; finalmente,
mente, raurai raurailla, ninanta. quipapi, quipaman.
Festejar, cushicuna; festejo, Fingido, llulla; pariente fin
cushicui; jatun micui; festivi gido, llulla aillu; fingir, nic-
dad, cushicui; festivo, cushi- tucuna, tucuna ; fingirse bueno,
cuc. allitucuna.
Finito — Fraternidad. 55
Finito, tupuyuc. presa con la partíc. ya, agre
Firme, sinchi, tiyac. gada á la raíz del nombre;
Flaco, irqui, ragra, tullu, v. g. : formarse fuentes, pugyu-
ízala, chali. yana. Véase la Gram. n. 32.
Flagelación, anguchina, ma Formidable, manchana cashca,
cana ; flagelar, anguchina, ma manchana, manchai runa.
cana. Fornicación, mundu jucha
Flagrante, coger á uno en fjucha mundu); fornicar, yu-
flagrante, aahanina. mana, mundu juchata (jucha
Flaquear, irquiyana, caspi- mundu) rurana, mundu jucha-
yana; flaqueza, irquiyashca. man fjucha mundumanj urmana,
Flauta, pingullu; tocar la ***huachuna.
flauta, pingulluna. Fortalecer, sinchichina, sin-
Flecha, huachi; tirar flechas, chiyachina ; fortaleza, sinchicui;
huachina. pucará.
Flexible, angu, llullu; ha Fortificar, sinchiyachina.
cerse flexible, anguyana. Fortuna, cushi; tauca cushqui.
Flojear, irquiyana, caspiyana; Forzar, atipacuna; arini-
flojedad, sambacai, quillacui; china; forzoso, v. necesario;
flojo, samba, tuluc. forzudo, sinchi.
Flor, huaita, inquil, sisa; Fósforo, ninachina, ninaja-
florecer, huaitana, huaitayana, pichina.
sisana; florido, sisasapa, sisayuc. Foso, uctu. [urmai.
Flotar, huambuna. Fracasar, lliquirina; fracaso,
Fogón, nina huitzu, tullpa Fracción, lliqui, paqui; frac
ftushpa). tura, paquii ; fracturar, paquina.
Fogoso, nina, ninashina. Fragancia, mishqui asnai ;
Foja, panga. alli uyai.
Fondo, al fondo, ucuman : Frágil, paquinalla, samba;
saber algo á fondo, ticsimanta fragmento, paqui.
yachana. Fragoso, sagra.
Forastero, caru runa, sha- Franco, jahua shungu, cuc
muc runa. shungu.
Forma, ricchai; dar forma Fraternidad, huauquishina ;
á una cosa, chantana; formal, fraternal, huauquipac ; fraterno,
casi; formalidad, casicui; for huauquipac ; fratricida, huau-
mar, rurana; formarse, se ex quita huañuchic.
5*
56 Fraude — Gallina.

Fraude, llalla; fraudulento, Fruición, cushicui.


llullasiqui. Fruncir, sipuna.
Frazada, pillui, mantana, Fruto, fruta, ruru, muyu.
jatana. Fuego, nina.
Frecuentar, cutishpa cutina; Fuelle, huairachina, pucuna.
tiyacunalla ; frecuente, ashca Fuente, pugyu, paccha.
cutí; con frecuencia, se significa Fuera, jahua (en el.).
con la partíc. icacha adjunta Fuerte, sinchi fjinchi) ; atipac;
á la raíz del verbo; p. e.: fuertemente, carilla ; fuerza,
llorar con frecuencia, huacai- sinchicai.
cachana. Fuga, miticui; fugar, miti-
Fregar, cacuna, (con los pies) cuna; fugaz, miticuc; fugitivo,
llaspina. miticushca.
Freir, huirahuan camchana. Función, jatun micui, tanda-
Frenesí, utii; muspai. nacui.
Frente, mati; enfrente, chim Fundación, ticsi; fundador,
ba (en el.). pacarichic, ticsic, callarichic,
Fresco, chirinayac, huailla ; puntarurac ; piedra fundamen
frescura, huaillai, chirinayai. tal, ticsi rumi; fundamento,
Frialdad, casai, chiri; frío, ticsi; fundar, ticsina, pacari-
casa, chiri; ¡qué frío! acha- china.
chai i ; tener frío, chirina ; frío Fúnebre, llaqui.
de calenturas, chucchu; tener Funesto, chiqui, putii.
frío en las calenturas, chuc- Furibundo, pina, ninashina ;
chuna. furioso, piña, piñacushca ; furor,
Frísol, purutu. piñai.
Frivolo, yanga. Fusilar, illapana.
Frotación, cacui ; frotar, Fútil, yanga.
cacuna. Futuro, cana, shamuc, shamuc
Fructificar, pucuna. pacha; en lo futuro, caya mincha.

a
Galardón, camari, cushichii. huarmi atallpa; gallinaza, ulla-
Galopar, callpana (cashpanaj. huanga, ushcu; gallo, atallpa,
Gallina, atallpa, huallpa; huallpa; cari atallpa.
Gamo — Gota. 57
Gamo, taruga. Genio, de mal genio, millai-
Gana, munai; de gana, casi- siqui.
manta; de buena gana, munai- Gente, runaruna, runacuna.
huan, munaimunailla, shungu- Gentil (pagano) auca; (galán)
cama; de mala gana, jaitarish- alliricchac ; gentilhombre, alli
pa; sentir gana de, se expresa yahuar runa.
por la partíc. naya agregada Genuflexión, cungurii.
á la raíz del verbo; p. e. : Genuino, quiquin.
sentir gana de robar, shuhua- Germen, callma ; germinar,
nayana. Véase Grana. n. 32. callmana.
Ganado, huagra huagra. Giba, curcu, cullcu.
Ganancia, taricushca, ushi- Gigante, mai jatun.
chicushca; ganar, mishana, ta- Girar, muyurina.
rina. Girón, lliquina.
Ganguear, singata rimana. Globo, singu.
Ganoso, munaisapa. fGloria, cushi, cushisamana,
Gañán, yana. cushi causai, sumai; gloriarse,
Garbo, alliricchai. sumaichirina ; glorificar, cushi-
Garganta, cunga, tunguri. china, cushiyachina, sumaichina,
Gargantilla, huallca (huashcaj. apuchana; glorioso, cushicuyuc.
Garra, maqui, sillu fshilliij. Glotón, /¿Mu.
Garrocha, tucsina. Gobernador, camachic, apu ;
Garrón, chaquiangu. gobernar, camachina, runata
Garrote, cullcu. michina ; gobierno, capaccai,
Gastar, atichina, tucuchina ; camachii.
gastar el tiempo, cainana; Golosina, jillu ; golosinear,
gastarse, maucayana. jilluna; goloso, jillu.
Gatear, llucana, suchuna. Golpe, macai; golpear, ta
Gato, misi. cana, huactana, macana.
Gavilán, anga.. Goma, yura huiqui.
Gemido, huacai; gemir, hua- Gordo, racn, huira; gordura,
cana, anchina. huira.
Genealogía, aillu. Gorjear, huarpina.
Generación, huiñai. Gorro, tiungulli.
Generalizar, jicharichina. Gota, shutui; gotear, pac-
Generosamente, maqui ja- chana, shutuna; gotera, shu-
hualla; generoso, anchacuc. tuna.
58 Gozar — Gustar.
Gozar, cushicuna; gozo, cushi, Grueso, racu, tzanca; grueso
cushicui. y gordo, racu racu.
Gozue, mucu. Gruñir, huacana.
fGracia, yanapai; gracia Grupo, putza.
actual, shamuclla yanapai; habi Gruta, machai.
tual, tiyac yanapai; dar gra Guante de cuero, cara maqui.
cias, muchaicuna, yupaichana ; Guapo, shunguyuc.
gracioso, alliricchac. Guarda, camac (cama), véase
Grada, pala. la Gram. n. 7, 3o; día de guar
Grama, purun. da, huacaichina puncha, cama-
Granar el maíz, choclloyana. chishca puncha; guardar, chu-
Grande, jatun, capac, sumac ; rana; huacaichina (huaquichinaj.
sapa (encl.), véase la Gram. Guarecer, huacaichina (hua
n. 6, 2o; grandioso, sumaimana. quichinaj; guarecerse, quishpi-
Granizar, runduna; granizo, chirina; guarida, quishpina.
rundu. Guerra, aucai, macanacui ;
Grano, muru, muyu; granos guerrear, aucanacuna.
(enfermedad cutánea), caracha. Guía, pushac; guiar, pu-
Grasa, mapa, huira. shana; guión, unancha.
Gratificar, cushichina; gra Guiñar, quimllana.
tis, yanga; gratitud, yupaichai. Guirnalda, pillui, incha.
Grave, chutai chutailla, lla- Guisar, yanuna.
shac; anda con gravedad, lla- Gula, sacsapucui, sacsapucui
shaclla puricun; pecado grave, jucha.
jatun jucha. Gusano, curu; ser comido
Grey, cancha. de gusanos, criar gusanos,
Gris, pusu. curutucuna, curuyana.
Gritar, caparina, huacshana; Gustar, mallina; mishquichi-
gritar (de los animales), hua- cuna; (agradar) cushichina; gusto
cana; grito, caparii, caparicui; (el sentido), mallina; gusto
dar gritos, capariicachana. (placer), cushicui; con gusto,
Grosero, llashac, mica chaqui. cushicuihuan, cushi shunguhuan
Haber — Heder. 59

H.
Haber, charina; cana, tiyana; también se traduce por la par
hay que, se expresa por medio tíc. ya, unida á la raíz del
del participio pasivo de verbo; p. e. : hacerse viejo,
futuro; p. e. : hay que amar envejecer, rucuyana.
á los pobres, huacchacunata Hacia, nic (en el.).
cuyanami. Hacha, chictana.
Hábil, yachac, amauta, cutzi; Halagar, munachana; hala
habilitar, y achacyachina. güeño (falsamente), llullapayac.
Habitación, tiyana; habitar, Halcón, huaman.
causana, tiyana. Hálito, samai.
Habitual, yachashca ; habi- Hallar, tarina; hallazgo, tari,
tualmente, se expresa por la tarishca.
partíc. raya, agregada á la raíz Hambre, yarica (yarcaj; ham
del verbo; p. e. : encolerizarse bre general, jatun mutzui;
habitualmente, piñarirayana; tener hambre, yaricana; ham
mal hábito, sea físico ó moral, briento, yaricac, yaric.
se traduce añadiendo el vocablo Harapo, tzuntzu, llachapa.
siqui (ano), al nombre que Harina, acu, cuta.
especifica el hábito; p. e. : laga Harnero, shushuna.
ñoso, chucnisiqui; borracho ha Hartar, sacsana; harto, ash-
bitualmente, machaisiqui ; ha ca; hartura, sacsai.
bituar, yachana ; habituarse, Hasta, cama (en el.); hasta
yachacucuna, yacharina. ahora, cunancama.
Habla, rimai; hablador, ati- Hastiar, amina; tener hastío,
rishca, shimisapa, tacuri shimi, amicuna. [chacu.
rimac, rimaisiqui, chacchu; ha Hatajo, chacu; hato, quipi;
bladora, antzantza; hablar, ri- Haz, capti; ricchai.
mana. Hazaña, atii.
Hacedor, ruruc; hacer, ru- Hebra de hilo, caitu.
rana ; hacer, rigiendo á un Hechicero, samayuc, umu ;
verbo, se expresa por la partí hechizar, jambina; hechizo,
cula chi, agregada á la raíz jambi.
de dicho verbo; p. e. : hacer Heder, asnana, asnacuna; he
arrastrar, aisachina. Véase la diondo, asnac, asnacuc ; hedor,
Grarn. n. 32. Hacerse, tucuna, asnai.
60 Helada — Hombre.
Helada, casa; helar, casana; Hez, concho.
estoy helado de espanto, shun- Hidropesía, punquillicui ungüi.
güimi casan. Hiel, jayac.
Hembra, huarmi. Hielo, casa (catzaj.
Hemorragia, yahuar ungiii, Hierba, jihua; hierba mora,
yahuar jichai. pieshi, pilis yuyu.
Henchir, jundachina. Hígado, yana shungu.
Hendedura, lliqui; hender, Hijo, churi, huahua ; hijo legí
chictana. timo, quiquin churi, quiquin hua
Heredad, chagra ; heredar, hua; hijo natural, yumashca
randipurana; huañucpac randi churi, huachashca huahua; hi
tucuna, chasquina ; heredero, jastro, lachuri; hija, ushushi
huañucpacpurandin, huañucpac (ushij, huahua, huarmi huahua;
randi ; nombrado heredero, hijastra, laushushi.
huañucpac randi nishca; el que Hila, á la hila, huachu hua-
muere sin herederos, mana chulla; hilar, millmana, push-
randiyue huañuc; hereditario, cana; hilas, cailu.
yayamanta churiman yallic; he Hilaridad, cushi ricchai, cushi
rencia, randiipura. ñahui.
Hereje, auca. Hilera, catinacui, huachu.
Herida, chugri, macai, tucsii; Hilo, cauchu, huatu, pushca;
herido, chugri; herir, chugrina, hilo delgado de cabuya, pita.
tucsina. Hinchar, punguichina; hin
Hermanar, huauquichinacuna ; charse, punquina, punquiyana ;
hermano de él, huauqui; her hinchazón, punguii.
mano de ella, turi; hermana Hipar, cahuana.
de él, pani; hermana de ella, Hipocondría, jatun puticui.
ñaña. Hipócrita, pataric shungu,
Hermosear, sumacchina; her ishcai shungu.
moso, sumac, alliricchac; ser Hogar, tullpa; huasi.
hermoso, sumana; hermosura, Hoja, panga.
alliricchai, sumaccai. ¡Hola! yau!
Héroe, pumashina runa; he Holgar, cushicuna; holgazán,
roico, pumashina. yanga puric.
Herrería, nina huasi. Hollar, saruna.
Herrumbre, pulayai. Hollín, cusni.
Hervir, timbuna. Hombre, runa.
Hombro — Humilde. 61
Hombro, rigra, mucu rigra. Hostigar, amina; hostil, auca,
Homenaje, sumachai. aticlla.
Homicida, huañuchic. Hoy, cunan, cunan puncha.
Honda, huaraca; tirar con Hoya, uctu foctoj fjutcuj.
honda, huaracana. Hoyo, pugru.
Hondo, ucu. Hoz, cuchuna.
Honestidad, pingai, pingacui; Hueco, chushac, uctu fjutcuj.
honesto, alli. Huelga, día de huelga, casi
Hongo, callamba. puncha, casicacui puncha ; huel
Honor, muchacushca, yupai, go, samai.
sumai; houra, yupai, sumai; Huella, chaqui, chaqui sarui.
hourado, sumac; yupayuc; hon Huérfano, saquishca huahua,
radísimo, yupaisapa; hourar, huaccha; huérfano de padre,
apuchana, yupayachina fyupai- manayayayuc, yayaillac ; huér
chana), muchana, sumaichina, fano de madre, manamamayuc,
sumaiy achina; houra á tu padre mamaillac.
y á tu madre, yayaiquita ma- Huero, chuluc.
maiquitapish yupaichai; hon Huerto, chagra.
rosamente, yupai yupailla. Hueso, tullu.
Hora, pacha; en la hora de Huésped, huasi mañachic.
la muerte, huañui pachapi, hua- Huevo, lulun frurun, ruruj.
ñunayaipi; ¿á qué hora? ima Huida, miticui; huido, caru-
pacha ? yashca; huir, miticuna.
Horadar, uctuna. Humanar, ñucñuyachina; hu
Horca, huarcuna. manarse, runa tucuna, runa-
Hormiga, añangu ; hormi yana; humanidad, runacai; hu
guear, shicshina; timbuna. mano, runapac; alli shungu,
Horno, jatun tushpa. ñucñu shimi, cuyacuc; humana
Horrendo, ami ; horrible, mente, runashinalla, runaru-
ami, millai; horripilar, amina; nalla.
horror, millai, jatun manchai; Humear, cusnina.
horrorizar, millachina, mancha- Humedecer, jucuchina; hu
china; horroroso, manchai man- medecerse, jucuna; húmedo,
Hortaliza, yuyu. [chai. jucu.
Hospedar, huasi mañachina, Humilde, huaccha ; cumuric
huasipi chasquina; hospicio, un- shungu, cumucuc shungu; cora
güi huasi; hospital, ungüi huasi. zón humilde, cumuyac shungu;
5**
62 Humo — Impenetrable.

humillar, cumucuchina, cumu- Huracán, acapana.


yachina; humillarse, cumurina, Hurtadillas, tomar algo á
allpayana ; humildad, cumucuc hurtadillas, huashanchina.
shungu. Hurtar, shuhuana (shuana) ;
Humo, cusni fcushni, cosnij. hurto, huaicai.
Hundir, chingachina, llapina; Husmear, mutquina (muctinaj.
uctuyana. Huso, tulur.

I
Idea, yuyai. Ilícito, ama nishca.
Idem, chaillatac. Iluminar, achicyachina.
Idéntico, shutilla; identificar, Ilusión, pintzi, ricchai.
shutiyachina. Ilustre, capac.
Idioma, callu, shimi, rimai. Imagen, ricchai, unancha.
Idiota, manayuyacuc, upa. Imaginación, yuyana; ima
Idólatra, huaca muchac; ido ginar, yuyana; imaginario, yu-
latrar, huaca muchana; ido yanalla.
latría, huaca muchai; ídolo, Imbécil, muspa, upa, utic.
huaca. Imbuir, yaicuchina, inichina.
Idóneo, cama. Imitador, catic; imitar, ca
flglesla (espiritual), Cristiano- ima, catichina, ricchachina.
cunapac aillu; (material), Dios- Impaciencia, mana upallash-
pac huasi. pallata mutzucui; impacientar,
Ignavia, quillacui; llaclla- piñachina.
shungu, pishishungu. Imparcial, manapiman shun-
Ignominia, pingai. gucac.
Ignorante, mana yachac, upa; Impasible, mana mutzuyuc.
ignorar, mana yachana. Impecabilidad, juchallinata
Igual, mita, pacta; estar mana yachana.
igual, pactana; sin igual, mana Impedimento, jarcai, jarcana ;
pactai ; igualar, pactachina; impedir, ¡arcana ; amanina,
igualdad, pactapuralla. amachana.
Ilegalidad, mana pactai, mana Impeler, tangana.
pactashca. Impenetrable, mana chim-
Ilegítimo, yumashca churi. baipac.
Impenitente — Incitar. 63
Impenitente, huananata mana Improvisamente, mana yu-
munac. yashpa, cungailla.
Imperecedero, mana huañuc. Imprudente, mana yuyayuc.
Imperfecto, millai. Impúdico, mundo juchayuc
Imperio, capaccai. (-ucha munduyucj; mana pin-
Impertinente, chacchupayac. gayuc.
Impetrar, mañana. Impugnar, cutipana.
Impetuoso, nina shina, nina Impulsar, tangana; impulsos
shungu. de, se expresa con la partíc.
Impío, acui, sagra, auca, naya, agregada á la raíz del
jibaro (térm. esp.). verbo; p. e. : tener impulsos
Implacable, mana uyac, mana de insultar, caminayana. Véase
cungac, mana quishpichic. la Gram. n. 32.
Implorar, aanina. Impune, mana mutzu tucushca.
Imponer, churana, cachana, Impuro, mundo juchayuc (jucha
camachina. munduyucj, millai, mapa, ***hua-
Importar, allipac cana, cha- chuc.
niyuc fchayucj cana; no Impor Imputar un delito, juchachina.
ta, yangan. Inadvertencia, mana yuyai.
Importunamente, se expresa Inalterable, mana cuyuri-
por medio de la partíc. paya, nalla.
agregada á la raíz del verbo; Inapreciable, mana yupa-
p. e. : preguntar importuna nalla.
mente, tapupayana; importunar, Incalculable, mana yupana.
atina; importunar mucho, cha- Incandescente, ninayashca.
quipi sarushpa purina. . Incapaz, mana yachac.
Imposibilitar, jarcana, sasa- Incendiar, rupachina.
chipayana ; imposible, mana Incauto, mana yuyashpa rurac,
ruraipac, mana ruranapac, mana muspalla rurac.
cacpaccamachu, mana caipacca- Incensar, cusnichina; incen
machu. sario, cusnichina.
Impostura, llullai. Incentivo, cuyuchic.
Imprecar, chiquita mañana. Incertidumbre, cuyurii.
Impresionar, yuyachina. Incesante, mana tucurinalla.
Improbar, mana alli nina, Incierto, cuyuric, mana ya-
anyana. chashca.
Improperar, camina. Incitar, shimi tacurina.
64 Inclemencia — Indispensable.

Inclemencia, rumi shungu, Incrédulo, mana iniyuc; in


rumishina. credulidad, mana inina, mana
Inclinación, cumuri, munana; crina; increíble, mana inipac,
tener inclinación, shungucana, mana iniilla.
shunguyana; tener inclinación Incruento, mana yahuaryuc.
muy fuerte, shungucapayana ; Inculcar, cutin cutin nina,
inclinar, cumuchina ; inclinarse, nishpa nina.
cumurina, cumuyana, siricuna. Inculpable, mana juchayuc;
Incluir, yaicuchina. inculpar, juchachina (-uchan-
Incomodar, llaquichina. chinaj, juchachicuna, tumbana.
Incomparable, mana pacta ; Incurrir, juchallina.
sumaimana. Indagar, tapui tapui mas-
Incompatible, mana tanda- cana, taripana.
nalla. Indecente, pingana.
Incompletamente, mana chai- Indecible, mana rimarina.
cama. Indeciso, ishcai yuyac, cuyu-
Incomprensible, mana unan- ric, cuyucuc. [millai.
chailla, mana unanchana, mana Indecoroso, mana sumac,
yuyaipac. Indefenso, mana yanapayuc.
Incomunicar, anchuchina; ri- Indeleble, mana pichaipac,
maita quichuna. mana anchuchinapac.
Inconcebible, mana unan- Indeliberado, mana yuyashpa.
chailla. Indemuizar, cutichina.
Inconsideradamente, ucu ja- Independencia, quishpii.
hualla. Indicar, ricuchina; indicio,
Inconsolable, mana cushi- unancha.
chipac. Indiferencia, amapishniifama-
Inconstante, cuyurinalla. pasniij; estar indiferente, ama-
Incontinencia, mana jarcai, pishnina (amapasninaj.
mundo jucha (jucha munduj. Indigente, llusti.
Inconveniente, jarcai. Indígena, runa.
Incorpóreo, mana aichayuc. Indigno, millai, acui.
Incorregible, jatun shungu, Indio, india, runa.
manahuanana; hombre incorre Indiscreto, shimisapa.
gible, cullu runa, cullushunguyuc. Indisoluble, mana pascanalla.
Incorruptible, mana ismuna. Indispensable, ministina (vo
Increado, mana camashca. cablo esp.).
Indisponer — Inmenso. 65
Indisponer, huacllina; piña- fiernos, urapacha; infernal, ucu-
china. pachapac.
Indistintamente, chapush- Infimo, puchu, chupa.
calla. Infinito, mana puchucac, mana
Individuo, shuclla. tucurina, mana tupuyuc.
Indivisible, mana chictana, Inflamar, raurachina, ninata
mana raquina. pucuna.
Indócil, culluimana. Inflar, punguichina; inflarse,
Indolente, yanga runa. punguiyana.
Indómito, purunshungu. Inflexible, mana quihuiric.
Indncir, arinichina, atipana. Influir, yaicuchina; cunana.
-{-Indulgencia, tucurina lla- Información, taripai.
quipac quishpichi. Informal, paqui shimi.
Industria, cutzii, atuccai. Informar, uyarichina; infor
Inefable, mana rimailla. marse, tapucuna.
Ineficaz, mana camac, yanga. Infortunio, chiqui.
Inepto, mana cama, mana Infringir, paquina.
yachac. Infructuoso, yanga, mana
Inercia, quillai. pucuc, mana- camac.
Inescrutable, mana ricsinalla, Infundir, yaicuchina; infun
mana tapunalla. dir la fe con el bautismo, feta
Inesperado, manashuyailla- bautismohuan shungupi tarpuna.
manta. Ingenuo, jahua shungu.
Inevitable, mana anchuchi- Ingerirse, chapurina.
nalla. Ingrato, challi.
Inexorable, mana uyac. Inhumano, manacuyacuc runa,
Infalible, mana pandaipac. mana cuyainiyuc.
Infamar, rimacuna, tumbana; Inicuo, acui, sagra.
infamia, pingai. Injuria, camii; injuriar, ca
Infante, huahua. mina, imashutina.
Infausto, chiquiyuc. Injustamente, casimanta.
Infectar, amachina, ungüita Inmaculado, achiclla, mana
jichana. juchayuc, llumpac-imanalla.
Infeliz, huaccha. Inmaterial, mana aichayuc.
Inferior, ucupi tiyac. Inmediatamente, chai maqui;
Infiel, auca. inmediato, cuchu. [tupuna.
Infierno, ucupacha; los in Inmenso, mana tupuyuc, mana
66 Inmergir — Interrumpir.

Inmergir, nuyuna, jucuna. Intacto, mana llancashca,


Inmoble, mana cuyuric. mana chayashca.
Inmodesto, mana casicacuc. íntegro, shinandin.
Inmolar, huañuchina. Inteligente, yuyac, yachac.
Inmortal, mana huañuc ; in Intemperie, mana alli pacha.
mortalidad, mana huañuna. Intención, shungu, yuyai, mu-
Inmundo, mapa. nai; ó se expresa con nina y
Innovar, mushucyachina. el subjuntivo del verbo
Innumerable, mana yupaipac, regido; p. e. : Nuestro Señor
allpa tiu. Jesucristo murió para que
Inocente, mana juchayuc. todos se salvaran, Apunchic Jesu
Inquietar, tacurina, cutzipa- cristo huañurca, tucuicuna quish-
yana; inquieto, tacuriisapa; in pichun nishpa. ¿Con qué in
quietud, tacurii. tención? ima shunguhuan? ; in
Inquirir, tapupayana. tentar, shunguyana ; intento,
Insaciable, mana sacsaipac. yuyacushpa.
Insensato, upa. Interceder, huillapuna, rima-
Insensible, shungu Mac. puna.
Insidia, atipacui. Interceptar, jarcachina.
Insípido, chama fchamuc, Interés, allipac ; intereses,
gamuj. charishca.
Insolente, atipacuc. Interior, ucu; lo interior,
Inspirar, samai churana; yu- ucupicac.
yachina.
Interino, mañachishca.
Instancia, uctai (utcai); ins
Intermedio, chaupipi.
tar, mainina.
Instinto, pacaric yuyana. Internarse, yaicuna.
Instituir, churana, camachina, Interpretar, rimachipuna ;
pacarichina. interpretar mal, huistuyachina ;
Instruir, yachachina ; ins intérprete, rimachipuc.
truirse, yachacuna ; hombre Interrogar, tapuna.
bien instruido, cunashca runa. Interrumpir, paquina, pitina;
Insuflar, pucuna. sin interrupción, se significa por
Insulso, chama (chamuc, ga medio de la partí c. raya (ria,
muj. raj adjunta á la raíz del verbo;
Insultar, camina ; insulto, p. e. : toser sin interrupción,
camii. ujurayana; interrupción, pitii.
Intervalo — Jarro. 67
Intervalo, carunchai. Invierno, tamia. f
Intervención, rimanacupui ; Inviolable, mana paquinalla.
intervenir, rimanacupuna, cha- Invisible, mana ricuipac,
purina. mana ricuilla.
Intestinos, chunchulli. Invitar, mingana, cayana ;
Intimidar, manchachina. invitar á beber, upiachicuna;
Intonso, mana rutushca ; invitar á casa, huasiman sha-
mana yachac. mui nina.
Intrépido, cari shungu, mana Invocar, cayana; invocar á
manchacuclla. Dios, aa Dios nina.
Intrigar, catuna. Involuntario, mana munashpa.
Introducir, yaicuchina, sa Ir, rina; para traducir ir á,
tina; introducirse, satirina. seguido de un verbo, se pone
Intuición, almapac ricui. el verbo en supino; p. e. :
Inundar, llucllana. ir á bañar, armagrina. Véase
Inútil, yangamana; hombre la Gram. n. 32.
inútil, yanga runa. Ira, piñai; iracundo, piña.
Invadir, atina. Ironía, asishpa rimai.
Invariable, shuc shungulla. Irracional, manayuyacuc.
Invención, pacarichii; in Irremediable, mana allichina.
ventar, pacarichina ; cachina Irreparable, mana allichi-
(hacer que sea), umamanta sur- nalla.
guna; inventor, callaric, paca- Irresistible, mana jarcana.
richic, cachic. Irrisión, usina.
Investigar, taripana. Irritar, canichina.
Inveterado, unayachishca. Izquierdo, lluqui.

J.

Jactancioso, sumaichiric; jac- Jamás, manapacha, panta-


tarse, sumaichirina. mana, manajaicapi.
Jaculatoria, huachimañai. Jardín, sisa pamba.
Jadear, jipana. Jarro, huichi.
68 Jefe — Juzgar.
Jefe, casiqui, curaca. pai, pamba taripai; hombre sin
Jeme, maqui tupuna. juicio, chushac yuyai; no tienes
fJesús Quishpichic. juicio, ñuctu illacmi cangui;
Jirón, lliquina. poner (hacer tener) juicio, nhun-
Jocoso, asic. guchina; hacerse juicioso, shun-
Jornada, shuc puncha purina. guyana; el que tiene juicio,
Jornal, cutichishca ; jorna shunguyuc; sin juicio, mana
lero, mingashca. shungulla; juicioso, yuyac.
Joroba, cumu, cullcu (cush- Junta, tandanacui ; junta
cu). mente, tandalla; ó se traduce
Joven, longo, huambra. sirviéndose del enclítico ndin;
Joya, añañai. p. e. : todo junto, tucuindin ;
Júbilo, cushicui. todos los hombres juntos, tucui
runandin. Véase la Gram. n. 5, 2o.
Judia, purutu.
Juntar, tandana; juntarse mu
Juego, pucllai; juego de azar, cho, cascana; juntarse illicite,
chungana ; juego de dados, tacarina; juntos, tandalla.
huairu. fJurar, jurana nisha nin :
Juez, apu. Diospac shuti japina, Diosta hui-
Jugar, chungana, pucllana ; llachun cayana.
juguetón, pucllaisiqui. Justicia, cushcacai; ser a-
Jugo, yacu, puscu. justiciado, apupac huañuchishca
Juicio (sana razón), achiclla cana, apupac huañuchiinin tu-
ñuctu, alli yuyai; (sentencia) cuna; justiciero, pactai cuyac,
taripai; fel día del Juicio, cushcalla taripac ; justificar,
taripai puncha; juicio particu quishpichina ; amachana; atli-
lar, sapa maijampac taripai; china; justo, cushca, pacta.
juicio universal, tucuipac tari Juzgar, taripana.

i hjwniSi = Jehova est salus = Dios quishpichicmi. Ratio hujus


nominis: Mátth. I, 21. Si Dios mismo da este santísimo nombre que
expresa la esencia, quiere también que se interprete su significado á
los fieles.
Labios — Lentamente. 69

Labios, shimi. Lástima, llaquipayai, cuya-


Laborioso, cutzi; sasa. payai; lastimado, chugri; las
Labrador, chagracamayuc ; timar, chugrina.
labrar la tierra, chagrana. Latido, dar latidos el cora
Lacerar, lliquina. zón, shungu tic tic nina; capa-
Ladera, quinrai, urai. ricui.
Lado, cuchu, manya. Látigo, huasca.
Ladrar, huacana, huau huau Laudable, alliningalla.
nishpa huacana; caparina; la Lavar, jahuana, millana; la
drido, huacai. var ropa, tacshana; lavatorio,
Lagaña, tzucni (tzocni); la maillana.
gañoso, tzucni; ser lagañoso, Lazo, toglla ftuclla); poner
tzucnina. lazos, pitana.
Ladrón, shuhua fshuaj. Leal, shimita huacaichic, mana
Lagartija, palu. llullayuc.
Lago, cocha. Lección, cunashca.
Lagrima, huiqui; derramar Leche, ñuñu.
lágrimas, huiqui shutuchina, hui Lecho, puñuna.
qui urmachina. Lechuza, chushic.
Laguna, cocha. Leer, quillca nishcata rimana,
Lamentar, huacana, llaquina. resana (vocablo esp.); leer por
Lamer, llahuana. nudos, quipuna.
Lámpara, achicyachina. Legal, pacta ; legalidad,
Lana, millma. pactai.
Lánguido, irqui. Legar, randipui achina.
Lanza, tucsina, *chuqui; lan Legión, runaruna.
zar, shitana, cacharina. Legítimo, quiquin.
Lapidar, rumihuan shitana, Legua, tupu.
rumita shitana. Leguleyo, quillcacama.
Largar, cacharina ; largo, Legumbre, yuyu.
suni; tiempo largo, unaita; Lejano, caru; lejos, caru.
largueza, sunii; cuc shungu. Lengua, callu; lenguaje,
Laringe, tuncuri mucu. callu, rimaicallu, rimai, shimi.
Lascivia, millai ; lascivO, Lentamente, allilla, alliman-
millai. ta; lento, unac.
70 Leña — Lodazal.
Leña, yanta; leñar, yantana; Limosna, cucui; dar limosna,
leño, cullcu, chicta. cucuna; limosnero (que da la
León, puma. limosna), cuc shungu, huaccha
Lepra, caracha, igsi, sisu. cuyac, llaquipayac shungu; li
Lerdo, llashac, quilla. mosnero (acepción vulgar, el que
Lesión, chugri, paquishca. recibe limosnas), mañacuc.
Letrado, quillca yachac. Limpiar, maillana, pichana,
Levadura, puscu. chuyacyachina; limpio, chuya,
Levantar, shayarichina, ja pichashca; limpio de corazón,
huayachina ; levantarse, jata llumpac shungu.
rina; levantarse el enemigo, Linaje, aillu.
auca jatarina; levantarse el Linderos, poner linderos,
viento, huaira jatarina. tachana.
Leve, manallashac, pangalla. Lindo, sumac, munai munailla,
Ley, camachishca shimi, cama- munai mishquilla; lindo como
chicushca shimi. una flor, sisaimana, sisaima-
Liar, huatana. nalla.
Liberal, cuc shungu; liber Linea, huachu, siqui.
tad, quishpii, cacharina; liber Liquidar, yacuyachina; liqui
tador, quishpichic; libertar, darse, yacuyana.
quishpichina ; libertarse, quish- Lisiado, acui.
pina; libre, quishpicuc, quishpi Liso, llampu, llushca.
quishpilla; libremente, munailla. Lisonjear, llulla mishquilla
Libra, huarcu. nina; lisonjero, llullapayac,
Libro, quillcashca (quish- mishqui shimi.
cashca). Litigar, huillacuna, ninacuna,
Licencia, quishpichii, cacharii. macanacuna, churacuna.
Lidiar, tacurina, rimanacuna. Liviano, manallashac, pan-
Liendre, tzia. galla.
Liga, huatana; ligar, hua Loar, allinina.
tana; ligadura, huatana; liga Lobo, atuc, igsi, huaicu allcu,
zón, huatai. tullu chaqui.
Ligero, cutzi; ligeramente, Lóbrego, amsa, llaquilla.
ucu jahualla, huairalla, huai- Loco, utic; volverse loco,
rashina, huairashinalla. utina ; locura, utii.
Limbo, Abrahan huasi. Locuaz, rimaisapa.
Limitar, jarcana. Lodazal, turu-turu ; lodo, turu.
Lograr — Llevar. 71
Lograr, mallina. traduce por la repetición del
Lombriz, cuica. verbo afirmando y negando;
Lomo, huasha. p. e. : luego que mueras, te
Longanimidad, jatun shungu. encontrarás delante de Dios,
Longitud, sunii. huañungui mana huañungui, Dios-
Lucero, chasca cuillur. pac ñaupacpi tariringui.
Lucido, achic. Lugar, pacha, pamba, llacta;
Luciérnaga, nina curu. en lugar de, randi (en el.).
Lucifer, jatun supai. Lúgubre, llaquipac.
Luciente, pacsha; lucir, lli- Lujuria1, mundo jucha (jucha
piyana. munduj; lujuriar, yumana, huai-
Lucro, taricushca, ushichi- nayana; lujurioso, huaina.
cushca. Lumbre, nina.
Luchar, macanacuna. Luna, quilla.
Ludir, cupana, cacuna. Lustrar, llipiyachina; lustre,
Luego, ashuan, asllahuan ; llipi.
chaica, huashapi, chai cati, ucta Luto, llaqui.
(utca), jairilla ; luego que, se Luz, achicyai, nina, puncha.

Ll.
Llaga, chugri, tucsii. Llanto, huacai, huiquii.
Llama (fuego), raurai, nina Llanura, pampa (pamba).
raurac; (cuadrúpedo) llama. Llegada, chayai ; llegar,
Llamada, caparii ; llamado, chayana, chayamucuna, pacta-
shutiyuc; llamar, caparina, ca muna.
yana, shamuchicuna ; llamarse, Llenar, jundana, jundachina;
shutiyana. lleno, junda, jundashca; estar
Llano, pampa (pamba); pam- lleno, jundana.
balla. Llevar, apana, chayachina,

1 Observamos para los sacerdotes nuevos en el ministerio, que


los indios, por lo regular, llaman pecado solamente á la lujuria. Cuando
se les pregunta si han cometido pecados, dicen á veces, bona fide,
que no; porque no han faltado contra el sexto mandamiento. De
suerte que hay que preguntarles por especificación en cuanto á los
demás mandamientos.
72 Llorar — Mamar.
pushana; Itevar de la mano, lloro, huacai, huiquii; llorón,
aisana; llevar en brazos, mar- huacac, huacaisiqui.
cana; llevar en faldas, mic- Llover, tamiana ; lloviznar,
llana; llevar entre varios á chirapana (tzirapanaj, garuaña,
hombros, huantuna fhuandunaj. sarpana; llnvia, tamia; lluvia
Llorar, huacana, huiquina ; con sol, tzirapa.

Machacar, ñutuchina, tacana. Majestad, apucai; majestuoso,


Machete, jatun cuchuna. sumac, sumaimana, apucac.
Macho, cari. Mal, mana alli.
Madeja, cahua. Mal agüero, chiqui.
Madera, caspi, cullu, quiru. Malaventura, chiqui.
Malbaratar, shitana.
Madrastra, lamama; madre,
Malcriado, mana alli huiña-
mama; madre natural, huachac
chishca, mana alli yachachishca.
mama; madriguera, culla; ma
Maldecir, ñacana; maldición,
drina en bautismo ó confirma
ñacai; maldito, ñacashca.
ción, marcacmama.
Malear, huacllichina.
Madrugar, pacarina, pacari- Maleficio, jambi, millai jambi.
cuna. Maleta, quipu, huangu.
Madurar, pacuna ; madurez Malévolo, mana alli shungu.
(de espíritu), pucushca shungu- Maleza, purun quihua.
cai; maduro, pucuc, pucushca. Malhablado, shimisapa.
Maestro, yachachic, yacha- Malicia, atuccai; malicioso,
chicuc. chiquic chiquic runa.
Magia, tapiai; mágico, sa- Maligno, mana alli shungu;
mayuc, yachac, tapia. malo, millai, sagra.
Magnánimo, jatun shungu, Malparir, sulluna (shulluna);
jatun shunguyuc. malparto, sullui.
Magnifico, sumac; ser mag Malquistar, piñachicuna.
nifico, sumana. Maltratar, aisa aisata cha-
Magullar, llapina. rina, macana.
Maíz, sara. Malvado, acui.
Majada, huanu, isma. Mamar, chucuna, chuchuna,
Manada — Mando. 73
ñuñuna, tzungana; dar de ma qui: shucpac charishcata mana
mar, chuchuchina, ñuñuchina, munapayana.
ñuñucuna. Diospac caí chunga cachashca
Manada, cancha, llamacuna. ishcai tucunmi: Diosman sir-
Manantial, pugyu. vinga, paitapish tucuita yalli
Manar, llucshina. munana ; cambac runamasitari
Mancebo, huaina; manceba, canquiquintashina munana.
sipas (shipas). Santa Iglesia mamanchicpac
Manco, chulla maqui, mucu. cachashca pishcami.
Mancha, mapa ; manchar, Shucniqui: misata domingo,
mapachina, mapayachina. fiesta punchapi, illacta uyana.
Mandamiento, cachashca, ca- Ishcainiqui: huatampi shuc cu-
machii. tillapish confesarina, cuaresmapi,
Diospac camachicushca shimi- manaracpish huañuipac ungushpa,
pac cachashca chungami; ñaupac astahuan comulganata charishpa.
quimsa Diosta yupaichangapacmi; Quimsaniqui: Jesucristo causari-
shuctac canchis runamasi alli- mushcapac sisashca Pascuapi co-
pacmi. mulgana. Chuscuniqui: Santa
Shucniqui: Diosta tucuita yalli Iglesia mamanchicpac ayunai
cuyana. (Diosman shungucana, nishca punchapi ayunana1. Pish
tucui ima jaicata yallishpa). caniqui: diezmota primiciatapish
Ishcainiqui : Diospac capac shu- Diospac Iglesiaman cuna.
tita mana casimanta jurana. Mandar, cachana, camachina,
Quimsaniqui : fiesta punchata hua- nina con el imperativo del
caichina. Chuscuniqui : yayata verbo regido; p. e: mandar
mamatapish cuyana (yupaichana). comer, micui nina; ó se expresa
Pishcaniqui : mana huañuchina. por la partícula chi agregada
Suctaniqui : mana huainayana. á la raíz del verbo*, p. e. :
Canchisniqui : mana shuhuana. mandar poner un puente, cha-
Pushacniqui: mana casimanta cachina ; mandato, cachashca,
tumbana, mana llullana. Iscun- camachii, camachishca.
niqui: runamasipac huarmita Mandíbula, cumbamba.
mana munapayana. Chungani- Mando, camachii.

1 La palabra propia por ayunar, en Quichua, es sasina ; los indios


paganos observaban y observan con mucha severidad los ayunos
prescritos por su religión.
74 Manejar — María.
Manejar, camachina. Mar, cocha, mamacocha, jatun
Manera, de tal manera, shina. cocha; alta mor, chaupi cocha.
Manes, aya. Maravilla, utii, utina; mara
Mango, charina, japina. villarse, utina; maravilloso,
Maní, inchic. utiipac, utina.
Manía, uticcai. Marcha, purii; marchar, pu-
Maniatar, tzagnana fchacnana). rina.
Manifestar, shutichina; mani Marchitarse, chaquirina; mar
fiesto, shuti. chito, chaquishca.
Manilla, maqui huatana. fMaría Diospac mamami, vir
Mano, maqui; alargar, dar gen mama, janacpachapac sapai
la mano, maquita jaihuana. coya (Reina) ñucanchicta mar-
Manojo, capti, luntza, maitu, cacmi, Diosman huillapucmi; cai
maqui; hacer manojos, maituna. nuestra Señora ñucanchicta ma-
Manosear, llaucana; manosear mapac shunguhuan ancha mu-
indecentemente, llancapayana. nanmi, paimi ñucanchicmanta
Mansión, samana, causaña, huiñailla Diosta muchanmi, Dios
tambu. man huillapunmi; pairaicutacmi
Manso, llampu, llambu shun- Diospish ñucanchicman ancha
gu ; mansedumbre, llampucai, allichinmi l, ima mana allimanta-
llambu shungucai. pish ñucanchicta quishpichinmi.
Manta, jatallina, pachallina. Cai ñucanchic mama llapa Apos-
Manteca, huira. tolcunamantapish, tucui Santo-
Mantel, mantana. cunamantapish, shinandin Angel-
Mantener, carana; manteni cunamantapish pairac ancha
miento, carai. Santami, ancha sumaimanami
Mantilla, Mella; mantita, (collanami). Apunchic Jesucristo
huallcarina. ñaupacyuc, pairacmi tucuita, San
Maña, atuccai. ta cashpa, ñucanchicta cuyac
Mañana, pacari (mane); caya cashpa llapata yallicunmi2. Chai-
(eras); pasado mañana, mincha; manta ari ima ñucanchic mutzui-
por la mañana, tutamanta; ha pipish, ñacaricuipipish paita ca-
cia la mañana, tutamantanicman. yashun, paita mamanchieshina

1 Nos hace mucho bien.


2 Después de N. S. Jesucristo no hay quien sea tan santo ni tanto
nos quiera como ella.
Marido — Más. 75
chasquishun, yupaichashun, tucui paita mucharca, nuestra Señora
shunguhuan munashun : paipac María Santa Isabelta ricugricpica 3.
ari cuyashca huahuacuna can- Apunchic Jesucristo ari pai Virgen
chic. Mariata mamata acllarca, chas-
Tucuicuna cai mamanchicpac quirca. Pairaicutacmi Jesusnin-
ricchaita (imagenta) mascashpa chicta huicsamanta pacarimucta
huacaichiichic, chaita ricushpa ushichircanchic, janacpachapac
resacuichic, shungucama cai capac huiñai causaitahuampish ; chai
mama janacpachapi cacta caijai- causaita Eva mamanchicpac ju-
chic, yanapahuai niichic; janac charaicumanta chingachircanchic.
pachapi cashpapish, ñucanchicta Chaimanta : Santa Maria Dios-
alli uyarinmi. pac mama, mañapai ñucanchic
Cai Señorahuan rimanchic, juchayucmanta, cunampish hua-
munac shunguhuan, paita man- ñui punchapipish. Ñucanchic
chaCj yupaichac shunguhuan 1 nish- huañuipac pachatacmi shutintac
pa Dios te Salvepi: Diospi cushi- chiqui pachaca, chaipi* pai-
yai María, graciahuan junda, manta ancha yanapashca cashun;
Diosmi canhuanca; tucui huarmi- chairaicu ari, maipachab hua-
cunapac jahuapi bendiciashca, ñunayanguichic, chaipacha cai
nishpa. Cai shimihuanmi mu- Señora mamanchicta cayaichic;
charca1 Arcangel San Gabriel paita manchashpa, supai aucan-
Diospac cacha, can Diospac mama chic, ucupacha amaru, chaipacha
cangapac, Diosninchic canta ac- ñucanchicta millpushac nic, miti-
llarca nishpa; cai nishcata cunga.
uyashpa María shutintac ancha Marido, cusa, huarmiyuc.
shungupi cushiyarca : ñucanchic Mariposa, pilpinta.
paita chai quiquin shimihuantac Marrano, cuchi.
muchacucpica, paipish ancha Martajar, chancana.
cushiyan. Martillar, tacana; martillo,
Chaimanta : Bendiciashcalla- tacana, huactana.
tacmi can huachashca Jesuspish, Martirizar, mutzuchina.
nishpa ninchic. Cai shimihuanmi Mas, ca (encl.), ri (encl.).
Santa Isabel, nuestra Señora San Más, astahuan, astaun, as-
ta Mariapac yahuarmasi ñaña, huan, ashun, yalli.

1 Con respeto y reverencia. 2 Saludó. 3 Cuando fué á


visitarle. * Entonces. 8 Cuando.
76 Masa — Menear.
Masa, chapu; en masa, illacta. chacras, tupu ; medida falsa,
Mascar, castuna. llulla tupu.
Máscara, llulla ñahui. Medio, chaupi; en medio,
Mata, yura. chaupi; medio, como adver
Matadero, huañuchina huasi; bio, se expresa coa la partíc.
matado, huañushca; chugri; ma naya; p. e. : medio crndo, cha-
tanza, huañuchii; matar, hua huanayac ; medio para conse
ñuchina; chugrina; no matarás, guir algo, yanapai; medio para
ama pita huañuchinguichu. recordarse de los pecados,
Materia, quia; material, ai- juchallishcacunata yuyaringapac
chayuc. yanapai.
Maternal, mamapac ; mater Medir, tupuna.
nidad, mamacai. Meditar, yuyacuna ; medita
Matorral, purun pamba. ción, yuyai.
Matrimonio, casarai. Medrar, mirana ; medroso,
Maula, yanga, millaipac. manchaisiqui.
Máxima, shimi. Medula, ñuctu (ñutcu).
Mayor, yuyac; el mayor, Mejilla, ñahui chichu, uya,
ñaupac huiñac. ñahui uya.
Mayoral, quipu. Mejor, astahuan alli; lo me
Maza, macana. jor, allicunapac alli, huan-
Mazamorra, api. llashca; vestirse de lo mejor,
Mazo, tacana. huanllashca pachata pachalli-
Mazorca, caspa. cuna.
Mear, ishpana. Mejorar, ushichina; alliyana.
Mecer, cuyuna, cuyuchina; Melancolía, putirayai; melan
mecer líquidos, cahuína. cólico, llaquilla.
Mediación, rimanacupui; me Meloso, llama; mishqui.
diador, rimanacupuc ; media Mella, chugri.
nero, chaupichishca, rimanacu Mellizos, ishcai huachashca.
puc; mediano (de estatura), tac- Memorable, yuyaipac; memo
sha; de mediano tamaño, de ria, yuyai, shungu; traer á la
mediana edad, malta, jatun- memoria, yuyarina.
nayac; mediar, rimanacupuna. Mencionar, huillana.
Medicamento, jambi, jambina; Mendicante, mañacuc ; men
médico, alliyachic, jambic. digar, mañacuna.
Medida, tupuna; medida de Menear, cuyuna, cuyuchina.
Menguar — Misa. 77
Menguar, pishina; pishiyana. Metal, titi.
Menor, huambra; menos, asta- Meter, satina, yaicuchina.
huan asha, astahuan ashalla, Mezclar, chagruna, chapuna;
pishi; menos (menor precio), mezclarse, chagrunacuna.
uralla; A lo menos una vez, Mezquino, mitza.
shuc cutinllapish; menospreciar, Miedo, manchai.
millaría. Miel, mishqui.
Mensajero, cacha, cachapuric, Mies, muru; pallai pacha.
chasqui. Mientras, pacha (en el.), pa-
Menstruo, mapacui. challa (encl.); también se tra
Mensnalmente, quillampi, qui- duce por medio del gerundio,
llacuna. si el sujeto es el mismo en las
Mensurable, tupuyuc. oraciones coordinadas; p.
Mentar, huillana. e. : mientras caminaba, he con
Mentecato, upa. versado, purishpaca rimanacur-
Mentir, llullana; mentira, cani; y por medio del parti
llulla; mentiroso, ishcai shimi, cipio agregando pi, si es dis
llulla, llullac. tinto; p. e. : mientras tú cami
Menudo, ñutu, chussu (chutzu); nabas, yo descansaba, can puric-
á menudo, se expresa repitiendo pica, samarcani.
el verbo; p. e. : mudarse á Migaja, puchu.
menudo, asta astacuna. Mil, huaranga.
Meollo, ñuctu fñutcu); meollo fMilagro, manaricushca, ma-
de los árboles, shungu. napipish rurana yachashca, utina.
Mercado, catui; mercader, Millón, huaranga huaranga.
catuc; mercancía, randina; mer Mina, chagra; minar, allana.
cenario, mingashca ; merced, Mínimo, utiuc utiuclla.
camari, cushichicui, cuyacui. Ministro, camachic, camayuc.
Merecer, camaitucuna ; merecí Minorar, pishiyachina.
el infierno, ucupachata camai- Mío, ñuca fñucapac).
tucurcani; mérito, cama; meri Miope, chubicu.
torio, cama. Mirada, ricucui ; mirador,
Mermar, pishina. chapana, ricucuna; mirar, ricu-
Mes, quilla. cuna, chapana.
fMesías, cachashca. Mirlo, tzuctzuc.
Mesón, tambu. fMisa. Apunchic Jesucristo,
Mestizo, mishu. huaccha cuyac shungu, chaishuc
La Lengua Quichua. 6
78 Misa.
Sacramento ñucanchicman cush- hostia consagrashcata, caliz con-
cacunapi tucui paipac atiita ri- sagrashcata jahuayachicpi, ucupi
cuchirca : altarpac Santísimo Diosninchic pacashcalla tiyacta
Sacramento nishcapi paiquiquin- ininguichic. Ama caitaca ishcai
llatac ñucanchicman curinmi. Cai shunguhuan ininguichu '. Dios
Sacramentomari chaishuc sacra- mana pandacmi, mana llullami
mentocunajahua ancha sumai- caitaca nin. Nihuanguiman-
manami ; cai Sacramentota cristia- chari"*: Padre, ñucaca mana Jesu-
nocunaman cushpa, runaman cristota chai Sacramentopi ricu-
shungu cashcata ricsinalla ricsi- nichu, aichatapish, yahuartapish
chirca. Diosca ari, churicuna, mana ricunichu ; yallinrac yurac
ancha capacmi, paipac tucui ima tandallata ricuni, caliz ucupi
jaica rurashca capacmi; chasna- cactaca, ima manarac consa
pish Santísimo Sacramentomanta grashcata, chaillatac ricunimi.
astahuan yallicta, sumacta cu- Imanatac ñucaca, chaipi Jesu-
nata mana yacharcachu, mana cristota muchacushac, chaipi ti
atiparca. Altarpac Santísimo yanmi nishacpish? Ricui, churi,
Sacramentopi tiyac Jesucristo, Diosmi caitaca nin; chairaicu
Diospac quiquin churi, quiquin campish, ari chasnami, chaipimi
runa tiyanmi; pai quiquin Dios Dios tiyan niitac. Caitaca tucui
janacpachapi tiyac, pai qui- cristianocuna ticsi muyupi cac-
quintacmi cai Santísimo Sacra- pish inin (crinj, mana cainalla-
mentopipish tiyan. Mana paipac chu, mana cunanllachu, ña hua-
ricchainillachu unanchanillachu ranga yallic huatapishmi 3. Dios-
chaipica tiyan; yallinrac pai ninchicca, runacuna caita ininga,
quiquin Jesucristo Diosrunapish nishpa, Santocunaman aichata
chaipi shutilla tiyanmi. Chai- yahuartapish shutilla ricuchicuc
raicu ari llapa cristianocuna carca. Imashina Dios Yaya shi-
cungurishpa tiyashpa shunguta millahuan chai almaiquita cam-
tacacushpa, cai Santísimo Sacra bac cuerpopi (uccuiquipi) camar-
mentota muchacunchic : caitaca ca4, mana can ricucpipish chai
cancunapish tucui shungüiquichic- ucupi tiyan: chai shinatacmi
huan ininguichic (cringuichic). Diosninchicpish chai tanda shina
Sacerdoteca misata rurashpa ricuric ucupib pacashcalla tiyan;
1 No dudes de esto. 2 Talvez me dirás. 3 No desde ayer
ú hoy, sino desde hace más de mil años. 4 Crió. 8 Bajo figura
de pan.
Misa. 79
ñahuiquihuan mana ricushpapish Chaimanta calizta vinoyucta ja
tucui shungüiquihuan, ari chai- pishpa nirca: japiichic upiaichic
pimi Jesucristo Dios tiyan nin- caita: caimi ari ñuca yahuar;
gui: caita inishpa quishpingui; cai yahuarta cancunaraicu, ashca
chairaicu cai Sacramento misterio runacunaraicupish jichashac, tu-
de fe nishcami. Nihuanguiman- cuipac juchacuna pambarichun.
tacchari 1 : ñucaca, Padre, alli Ricuichic imashina caita ñuca
cristiano cashpa caita ininimi rurani, chaishinallatac cancuna-
(crinimi) ; chasnapish yachacunga- pish yuyarihuashpa huiñailla ru-
pac huillahuai. Imapac Apun ranguichic, nishpa Apunchic Jesu
chic Jesucristo chai Santísimo cristo cuyac shunguhuan caita
Sacramentopi caita ruranata mu- camachirca. Shina ari llapa
narca ? Apostolnincunata chai tanda con-
Ari, can tucui shunguhuan sagrashcata micuchirca, chai vino
uyahuacpica, huillashcaiqui. Ri- consagrashcatahuampish upia-
cui ari: maipacha Apunchic Jesu chirca: chai Santísimo Sacra
cristo ñucanchicraicu mutzushac, mentopi ari Apunchic Jesucristo-
huañushac nirca, cayandin shina pac cuerpopish (uccupishj yahuar-
huañugricushpa"1, cuyashca disci- pish tiyarca. Diospac shimica
pulocunahuan micurca; paicuna- mana yangachu, rimashcacama
pac chaquita cumucuc shungu tucui ima jaicata camacucmi3.
huan maillapurca; paicunata Chaimantapacha ari saceidote-
ancha cuyarca : shina cuyashpaca, cuna, Diospac randi cashpa, mi-
caipachamanta janacpachaman sata huiñai rurashpa, Diospac
huichairishpapish, paicunahuantac atii (pudi) cushcahuan, chai shi-
saquirinata munarca : chairai- nallatac rurancuna. Paicuna
cumi cai Santísimo Sacramentota Diospac rimashca shimita rimac-
mushucta churarca. Tandata llapica, tanda cac Jesucristopac
maquihuan japishpa, bendicionta cuerpoman (uccuman) ña tucun,
shitashpa nirca : japiichic, mi- vino cac Jesucristopac yahuarman
cuichic caita; caimi ari ñuca ña tucun ; paicuna Apunchic
cuerpo (uccui), cai ñuca cuerpo Jesucristopac chai cuerpota (uc-
(uccui) cancunapac juchacuna- cuta) yahuartapish Dios Yaya-
raicu huañunga, nishpa nirca. man cucun4, quiquin sacerdote
1 Talvez me dirás. 2 Para morir el siguiente día = el día
antes de morir. 3 Porque las palabras de Dios no son vanas, sino
que obran lo que significan. 4 Ofrecen.
6*
80 Misa.
misata ruracpac jucharaicu, tu pachamantapish misaca ashuan
cui shinandin causac, huañushca yupainiyucmi ; chasnapish santa
cristianocunapac jucharaicupishi. Iglesiapac cushca licenciahuan,
Apunchic Jesucristo sacerdoteman sacerdotecuna misapac limosnata
cai sacrificiota cunata1 cama- chasquincuna, misata rurachicpac
chirca, atiita fpuditaj paiman ashuan alliininpac 5.
cushpa. Cristianocuna cai San Caishina Apunchic Jesucristo
tísimo Sacramentota Diosman cai Santísimo Sacramentota cris-
cucunchic3. Mana llamatachu tianocunaman, Diosman caita
(ovejacunatachu), mana añatachu cucuichic, nishpa camachirca 6.
(corderocunatachu), quiquin Jesu Almanchicpac micungapac cai
cristo, Diospac churita, ñucan- Santísimo Sacramentota cama-
chicta causachingapac quishpi- chircatacmi. Ricui ari, imashina
chingapac Diosman cucunchic. cai ñucanchic cuerpo fuccunchicj
Chairaicu ari, churicuna, tucui micuihuan causan, chai shina-
shunguhuan cunanmanta misata tacmi cristianocunapac almapish
huiñai uyaichic. Ama chaupilla- Santísimo Sacramentohuan cau
taca ; callarishcamanta puchu- san. Chairaicutacmi Apunchic
caicama uxjanguichic. Uyaichic Jesucristo consagrashca tandapi
ari, angelcuna cumurishpa, man- saquirinata munarca cristiano
charishpa cai Santísimo Sacra- cunapac micui tucushpa, paita
mentopac ñahuipi shayarincuna. micushpa almanchic causangapac,
Misata uyashpaca, cungurishpa sinchiyangapac. Chairaicu Apun
tiacushpa, tucui shunguhuan resa- chic Jesucristopish cristianocuna-
cushpa, Jesucristota muchacushpa, man paiquiquin curin nishpa :
uyanguichic. japiichic, micuichic, caimi ñuca-
Sacerdoteman cushca cullqui- pac cuerpo (uccuj. Shucpitacmi1
huan misata randinimi, nishpa nin: pi ñuca cuerpota (uccuitaj
ninguichic. Amatac caita ningui- mana micucca, chaica huañunga,
chicchu. Misaca mana randina- ninmi ; cai tanda janacpacha-
chu*; janacpachamantapish, cai- manta shamucta micucca huiñai

1 Por los pecados del sacerdote mismo que dice la misa, y por
los de todos los vivos y muertos. 2 Ofrecer este sacrificio.
3 La misa es el sacrificio de los cristianos. 4 No se puede, pues,
comprar una misa. 5 Para mayor bien de quien manda decir una
misa. 6 Así ordenó Nuestro Señor Jesucristo este misterio para
que fuera sacrificio de los fieles. 7 Y otra vez.
Misa. 81
pacmi causanga, ninmi. Chai- tisashca cristiano manachu can-
raicu Santísimo Sacramentota chic? Imaraicutac cai Santísimo
mana sacerdotecunallachu chas- Sacramentota ñucanchicta mana
quincuna, masna cutí cristiano- chasquichincuna? Manachu Apun-
cuna, caripish cachun, huarmi- chic Jesucristoca tucui cristiano-
pish cachun, aitarman chaya- cunaman ñuca cuerpota fuccuita)
cushpa, sacerdotepac maquimanta cuichic, nirca 3. Manachu ñuca
chasquincuna ! Diospish, santa cuerpota fuccuita) mana micuc-
Iglesiapish huatacuna Pascua de ca, mana causangachu, huiñai-
Resurrecciónpi cristianocuna co- pacmi huañunga, nirca? Ari,
mulganga, ninmi; ungushca hua- chasnami, churicuna ; shinapish
ñuipac cashpa, cai Santísimo caitarac uyarichishac 4 : Santísimo
Sacramentota chasquinga, ninmi; Sacramentota chasquinata mu-
chairaicu pamba quinraita, ñan nacca, ñauparacmi almata alli-
quinraita unguccunaman San chicunga; almata mana allichi-
tísimo Sacramentota apac sacer- cushpaca, Santísimo Sacramen
doteta ricunguichic. Pushangapac tota chasquic, mana alliipac,
tandanacun ashca runacunaca, huiñaipac huañungapacmi chas-
candelatapish rupachin, campa- quinman ; Santísimo Sacramen
natapish huacachin; tucui shi- tota chasquinata munacca, ñau
nandin runacunaca purishcac paracmi fe, iningata, shungupi
Santísimo Sacramentota ricush- sinchiyachinga, cai fehuan ninga :
pa, cunguripi capac Diosta mu- ari chai consagrashca tandaca,
chancuna; quiquin Diosmi ari mana chican micuicuna shina-
chaipi huishcashcalla rin; paimi chu, mana uma sara tandachu,
shinandin atipac caininhuan, mai chairaicu Santísimo Sacramen-
capac Dios cashpatac, chai mai toca, Apunchic Jesucristopac ai-
uchuilla hostiapi tiyaita munan. cha, cumuicushpa chasquinami*.
Caita ari fe, ñucanchic inina, Chaimanta, 11apa juchata sa-
ñucanchicta yachachinmi. cerdoteman confesacungami, tucui
Nihuanguichicmantacchari 1 : shunguhuan llaquiricushpa hua-
Padre, ñucanchic runacuna2, bau- nashacmi nishpa; huaina cac,

1 Acaso me diréis. 2 Indios. 3 ¿No mandó Nuestro Señor


Jesucristo que á todos los cristianos se diese su cuerpo? 4 Os haré
saber. 5 No hay que recibir este pan santo como cualquier comida
6 como un bollo de maíz ; sino que hay que hacerlo con mucha re
verencia por ser la carne de Nuestro Señor Jesucristo.
82 Miserable — Misión.

machaisiqui, huaca (tola) mu- cunapipish ashca cuti (quillampi)


chac, umucunahuan yachanacuc Santísimo Sacramentota chas-
Santísimo Sacramentota chas- quincuna. Pi maijan runapish
quinman, chaica ancha Judas doctrina cristianata alli yachacca,
shina, ancha nanacta Diosta huacata ( tolata) mana muchacca,
piñacuchinman. Chaimantaca, umucunahuan mana rimanacucca,
Santísimo Sacramentota cumuric mana machacca, mana huaina
cuyac shunguhuan chasquingui- cacea, confesacushpa sacerdote-
chic, mana imata micushpa chau- man tucuita shutilla huillacucca,
pi tutamantapacha, mana imata Santísimo Sacramentota chas-
upiashpa, maillac shunguhuan. quingatacmi. Apunchic Jesucristo
Alli ari caita uyaringuichicchu? ari, cuyac shungu cashpa, huac-
Cancuna huacata (tolata) mu- chata, llatan runallatapish mana
changuichicmanca, umucunahuan anchuchinchu, mana caruyachin-
yachanacunguichicmanca, hui- chu, yallinrac paita churita shina
ñailla machanguichicmanca, si- ancha cuyacunmi, munacunmi.
pasta yuyanguichicmanca, con- Diosca ninmi: huacchacuna, lla-
fesacushpapish llullahuan, chau- tancuna ñucaman shamuchun,
pitalla confesanguichicmanca, pi micuchun, sacsachun, chasna nish
uticracmi cai mai alli, mai su- pa cai mai alli, mai ñucñu mi-
maimana (collana) Sacramentota cuita caranmi.
cunman ? Chaica juchacunapi decir misa, misata rurana.
causaccunaman Santísimo Sacra Miserable, huaccha; mitza;
mentota cushpaca, carita, sumac títít miserablemente, ñacai-
añañaita huanuman, jupaman manta (ñacaimanalla, ñacai-
shitac yupaipacmi canman. Can- manashpa) causana; vivir muy
cunaca huanacpica, alli cristiano miserablemente, mutzui mutzui-
cacpica, cancunaman chai San lla causana; miseria, mutzui;
tísimo Sacramentota cungacunami. misericordia, huachaicuyai, lla-
A lli cristiano runamanca Santísimo quipayai, cuyapayai; misericor
Sacramentota chasquichinguichic, dioso, huacchacuyac, cuyapayac,
nishpa Obispocunapish, Santo cuyapayacuc, llaquipayac; mísero,
Padrecuna camachirca. Chasna- mutzui runa; vida mísera, ña-
mi alli cristiano runacuna 1 Rio- caimana (ñacaimantaj causai.
bamba llactapi shuctac llacta- Misión, cachai.

1 Indios.
Mismo — Mortal. 83
Mismo, quiquin, pacha, que tushca ; ser mojado, jucuna ;
se posponen al pronombre mojar, jucuna, jucuchina, shu-
personal, pero á los nom cuna fsocunaj, yacuna; mojarse,
bres se puede anteponer qui- shuturina.
quin, conservando el mismo Mojigato, pataric shungu.
significado ; p. e. : el mismo Dios Mojón, tachana.
lo ha dicho, quiquin Dios nir- Moler, acuna, cutana.
catacmi; desde ahora mismo, Molestar, ñacarichina; mo
cunanmantapacha ; si mismo va lestia, ñacaricui.
con un adverbio, se expresa por Molino, cutana rumi.
tac; p. e. : asimismo, chasnalla- Molledo, machín.
tac, shinatac. Momento, en este momento,
fMisterio, mana ticuna; mis cunancunanlla.
terioso, mana ricuipac. Monarca, inca.
Mitad, chaupi, chicta. Moneda, yurac cullqui.
Mitigar, pishichina. Mono, machín, cushillo.
Moco, cuña fjuña). Monstruo, huaca; monstruo
Modelo, catinalla. so, huaca, manchaipac.
Moderación, casillacai, casi- Montaña, caja, sacha; mon
cacui, pactachicui ; moderado, tañés, sacharuna.
casicacuc runa; moderar, jar- Montar, sicana.
cana; moderarse, casicacuna, Monte, urcu, sacha.
casillacana, casillana, casillayana. Montón, coto, suntu (shuntu),
Modesto, casicac runa, casi tauca.
causacuc, casi shungulla; mo Montura, shilingu, shilili.
destia, casilla causai. Morado, maihua, sani.
Modificar, allichina. Morar, tiyana; morada, cau-
Modo, de este modo, shina; sana, huasi.
modo de oir misa, imashina Mordaz, jayac shimi; morde
misata uyanga. dura, canii ; morder, canina,
Modorra, puñunayai. castuna.
Mofa, asishpa rimai, asipayai; Moreno, yana.
mofar, asipayana, asipayapuna, Moribundo, huañuc ; morir,
pucllana, pingana. huañuna, pitina, ayayana.
Mohíno, llaquicur, piñacuc. Mortaja, huañushca catana.
Moho, pulayai. Mortal, huañuc, huañuna ;
Mojado, jucu, shucushca, shu- mortandad, jatun huañui.
84 Mortificar — Nación.
Mortificar, llaquichina; mor Muela, racu quiru, mama
tificarse, sasina. quiru.
Mosca, chuspi. Muerte, huañui, pitii ; muerto,
Mostrar, ricuchina, ricsichina, aya; ser muerto por alguien,
yachachina. huañuchii tucuna.
Motivo, por motivo de, rai- Mugir, caparina.
cu (en el.); sin motivo, yanga- Mujer, huarmi.
lla, yangapacha. Muladar, huanu pata.
Mover, cuyuna, cuyuchina ; Multiplicación, miracui; mul
moverse, cuyurina, cuyucuna, tiplicar, mirachina; multipli
cushpana (cuchupana) ; móvil, carse, mirana, miracuna.
cutio, cuyuchic ; movimiento, Multitud, ashca ashca.
cuyui. Mundo, pacha, caipacha; todo
Mozo, huaina, longo; moza, el mundo, ticsi muyu, ticsi muyu
sipas (shipasj. pacha, shinandin muyu pacha.
Muchacho, huambra; mucha Muñeca, maqui mucu; mu
cha, huambra, pasña, tasqui. ñeco, chihuahua.
Muchedumbre, tauca; mucho Murciélago, mashu, paya ucu
(en sentido adverbial), ancha, cha.
mai, yupai; mucho, muchos Murmurador, callusapa ; mur
(número indefinido), ashca, murar, huasharimana, rimacuna,
caitucui, tauca, mundu (térm. rimanacuna, catatisacuna, cha-
esp.) ; muchas veces, ashca cuti, quicaticuna.
ó se expresa por la par tic. Muro, pirca.
icacha, agregada á la raíz del Muslo, jahua changa.
verbo; p. e. : encomendar mu Mutilado, utu fcutuj; muti
chas veces, cunaicachana. lar, culluna, huanguna.
Mudar, astana. Mutuamente, pura (sufijo);
Mudo, upa, upa shimi, upa nacu (enclít.).
shimiyuc. Muy, ancha, mai, yupai.

N.
Nacer, huiñana, llucshina, huachashca; nacimiento, paca-
pacarina, pacarimuna; nacido, rii, pacarimui. [cuna.
llucshic, pacaric, pacarishca, Nación, aillu, llapandin runa
Nada — Noble. 85
Nada, chushac, mana ima; interandinas usan como verbo
temer lo que es nada, chu- la palabra española menester,
shacta manchaña; ¿ Qué hay? en la forma ministina. Necesitar,
— No es nada. Imachai? — ministina (vocablo esp.); cuando
Chushacmi. tengo, me necesitas, cuando
Nadar, huaitana, huambucuna. no, me desprecias; ñuca charic-
Nadie, manapi. pica, ministingui, mana charic-
Nalga, siqui. pica, tzicningui.
Nariz, singa. Nefando, manarimaipac ; pe
Narrar, shimiyaita rurana. cado nefando, manarimaipac
Natural, pacaricushca ; runa; jucha.
naturalmente, pacarishcamanta ; Negar, mananina, mana inina;
naturaleza, cai; Dios Padre, negar lo dicho, shimita cutiri-
Dios Hijo, Dios Espíritu Santo, china.
tres personas distintas, son Negligencia, quillacui, cun-
un solo Dios; porque tienen gai; negligente, casi runa.
una sola naturaleza. Dios Yaya, Negociar, ninacuna.
Dios Churi, Dios Espíritu Santo, Negro, yana; el negro, yana
quimsa chican persona cashpa, runa; la negra, yana huarmi.
shuc sapalla Dios canmi, shuc Nervio, angu.
sapalla caininmanta. Nevar, rasuna.
Náusea, millanayai ; dar náu Ni, manatac; mana pish;
sea, mülanayana. p. e. : no ha comido, ni ha dor
Navegar, huambuna; navio, mido, mana micurcachu, mana
huambu. puñurcachupish.
Neblina, puyu ; nebuloso, Nido, culla, quisha, tasín.
puyu. Niebla, llantu, puyu.
Necedad, muspai, muspashca; Nieto, churipac churi, hua-
decir ó hacer necedades, mus- huapac huahua.
pana, muspayana; necio, mus- Nieve, rasu.
pac, mana yachac; hombre necio, Nigua, mu.
chushac yuyai. Ninguno, manapi.
Necesario; es necesario, se Niñez, uchuillacai ; niño, hua
expresa por el particip. pas. hua.
de fut. ; p. e. : para vivir es No, mana, ama (prohibitivo);
necesario comer, causangapac absolutamente no, pantamana.
micunami. En las provincias Noble, alli yahuar, casiqui,
6**
8(3 Nocivo — Obedecer.

inca; india noble, palla ; noble Nube, puyu; nublado, amsa,


za, alli yahuarcai. puyu; estar nublado, puyu-
Nocivo, huacllichic. purina.
Noche, tuta; de noche, tuta Nuca, huasha cunga, ma-
tutalla; muy de noche, tuta tanga.
tutalla. Nudo, quipu, tzutu.
Nodriza, ñuñuchic. Nuera, cachun.
Nómada, mana huasiyuc. Nuestro, ñucanchic (ñucan-
Nombrar, shutina, shutichina; chicpac).
nombrar jefe, curacapac nina; Nueva, shimi; buenas nue
nombre, shuti. vas, cushi shimi.
Nosotros, ñucanchic. Nueve, iscun.
Nota, quillcashca. Nuevo, mushuc; de nuevo,
Notar, quillcana (quishcana) ; cutin.
ricuna. [cuna. Nulo, mana rurashca shina,
Noticia, shimi; noticias, uyai- yanga.
Notorio, shutilla. Numerar, yupana; número,
Novedad, arhishca, mushuccai. yupai; numeroso, ashca ashca,
Novio, cusacana; novia, huar- ashcasapa, mundu (pal. esp.).
micana. Nunca, mana jaicapi, mana-
Novicio, mushuc runa. pacha, manapuni.
Novísimos, tucurina. Cai no Nupcias, casarai.
vísimos chuscumi, nishcanin: hua- Nutrir, causachina ; nutri
ñuit Diospac taripai, ucupacha, mento, micui, carana; nutri
janacpacha. tivo, huirayachic.

O.
6, conjunción disyun se puede usar de la partíc.
tiva, se expresa poniendo los chu en ambos términos; cairi.
términos sin enlace; p. e.: lo Obcecar, ñausachina.
harás quieras ó no quieras, Obduración, rumi shina shun-
munashpa mana munashpa (mu- gu.
nai mana munai) rurangui; sea Obedecer, pactachina, uyana,
ó no sea así, chasna cashpa, yupaichana, cassuna (del esp.
mana chasna cashpa. También hacer caso); obediencia, yu
Obeso - Oh. 87

paichacui ; obediente, yupai- ocasionar una enfermedad, un-


chacuc. güichina.
Obeso, racu. Occidente, inti huañuna, inti-
Objeto, ima; shungu. pac yaicuna, inti chingarina.
Oblicuo, quinguchishca. Ocio, yanga purii; ociosidad,
Obligación, camai, pactachina quillacui; ocioso, casi, casicuc,
(part. pas. de fut.); obligar, quillacuc; andar ocioso, yanga
arinichina, camachina, ó se ex purina; estar ocioso, casicuna.
presa con la partí c. chi, agre Ocultar, pacana, quillpana
gada á la raíz del verbo; p. e.: (quishpana) ; oculto, paca.
obligar á que se incline, cumu- Ocupación, rurai, camai ;
richina ; obligarse, rurashac tener la ocupación de, se tra
nina; obligatorio, camachishca, duce por la partíc. icacha,
cachashca. agregada á la raíz del verbo;
Obra, rurai, rurana; obrar, p. e. : tener la ocupación de
rurana; obrero, mingashca. acarrear, astaicachana ; ocupar,
Obsceno, millai, millaimana; japina; ocuparse, ruracuna.
hacerse, ser obsceno, millayana. Ocurrir, apacachana.
Obscurecer, amsayana; obs Ocho, pusac.
curo, amsa. Odiar, tzicnina fchicninaj ;
Obsequiar, cuyana; obsequio, odio, tzicnii, tzicnicui; odio
camari; sumachai. mortal, canillai; odioso, tzic-
Observancia, yupaichai; pac- nipac.
tai; observar (mirar), chapana. Ofender, llaquichina, nana-
Obstáculo, jarcana; obstar, china, piñachina, piñacuchina,
jarcana; no obstante, nishpa- juchallina. Mis ofensores, ñu-
pish; no obstante eso, shinash- cata juchalliccuna, ñucata lla-
papish. quichiccuna.
Obstinarse, rumiyana. Oferta, cucui.
Obstruir, jarcana, huishcana, Oficio, cama (camai) ; el que
amanina. no tiene oficio, yanga.
Obtener, chasquina. Ofrecer, cuna, chasquichina,
Obviar, yuyana. chasquipana; ofrecimiento, cu
Ocasión, mita, raicui; en cui, chasquichina; ofrenda, ca
ocasión, mitapi; ocasionar, rai- mari.
cuna, ó se expresa por la par Ofuscar, muspachina.
tic. chi, añadida al verbo; p. e.: ¡Oh!, aa!
S8 Oído — Oscurecerse.
Oído, rinri, uyarina; oir, ñana, muchana, Diosta muchana,
uyana; oir con atención, uya- Diosman maquita churana.
ricuna. Orden, allicai, camachii; en
Ojeada, ricui; ojerudo, uctu orden, huachu huachulla; poner
ñahui; ojo, ñahui, ñahui lulun, en orden, chantana; ordenanza,
ñahui muru, ñahui ruru; ojo camachii, camachishca, cama-
hundido, uctu ñahui. chishca shimi; ordenar, cama-
Olear, jahuina. china, cachana.
Oler, muctina (mutquina) ; Ordeñar, capina, chahuana.
olfato, muctina; olor, asnai. Ordinariamente, pamba pam-
Olvidadizo, cungaisiqui ; olvi balla.
dar, cungana; olvido, cungai. Orear, anguyana, chaquichina.
Olla, chamila, manga; olla Oreja, rinri.
grande, chauchi, chapa. Orfandad, chulunlla, huac-
Ombligo, pupu. challa, sapalla.
Omisión, cungai; omitir, cun Orgulloso, shungusapa.
gana, upallana, puchuchina. Oriente, inti huiñai, inti lluc- *
Omnipotente, llapa atipac, shina, inti jatarimuna.
tucui atipac, tucuita pudic ; omni Origen, callarii, mama, pa-
presente, maipipi (maipipish) caric, sapi; original, sapiyac.
tiyac; omnisciente, tucuita ya- Orilla del mar, cucha pata;
chac. orilla del rio, mayu pata.
Opaco, yanashina. Orin, formarse orín, hua-
Opinar, yuyana; opinión, yu- carina.
yai, yuyana; decir la opinión, Orina, ishpai; detención de
yuyaita nina. orina, piti ishpai; orinar, ish-
Oponer, cutipana; oposición, pana.
cutipai. Ornamento, allichai.
Oportunidad, mita. Oro, curi; oropel, llulla curi.
Opresor, llapic; oprimir, Ortiga, chini (tzini); ortigar,
llapina, ñitina, quishquina. chinichina.
Oprobio, pingai. Osado, atipacuc.
Óptimo, mai alli, huañui alli. Oscilar, cuyurina, cuyucuna.
Opulento, charicsapa, cush- Ósculo, mucha.
quiyucsapa. Oscurecerse, tutayana, am-
Oración, muchai, mañai ; sayana; oscuridad, tutayai, tu-
orar, aa Dios nina, Diosta ma tapura.
Oso — Papel. 89
Oso, ucumari. quincuna ; la otra vida, chaishuc
Ostensible, shuti; ostensible causai.
mente, shuti shutilla ; ostentar, Ova, llullucha.
ricuchina. Óvalo, singu.
Otorgar, cuna. Oveja, llama.
Otro, chican, shuc, shuctac; Ovillar, cururuna ; ovillo,
el otro, chaishuc; otros, hua- cururu.

Pacer, michina. paisano, aillumasi, ailluruna,


Paciencia, upalla mutzuna, llactamasi.
Dios raicu imapish llaquipi mu- Paja, ucsha.
tzucui. Pájaro, pishcu.
Pacíficamente, alli allilla ; Paje, pongo.
pacificar, chulunyachina, casi- Palabra, shimi.
caita camana; pacifico, chulun; Palacio, capac huasi.
hombre pacifico, runa samac, Palanca, huanga, tauna (ta-
casi causacuc, casi shungulla, ona).
mana pitapish piñachic. Palenque, jarcai, jarcana.
Pacto, ninacushca. Pálido, tzala, quillu.
Padecer, mutzuna, nacarina; Paliza, huactai.
padecimiento, mutzui. Palma, chunta; palma de la
Padre, taita, yaya; padre mano, maqui pampa.
natural, yumacyaya ; padres, Palo, caspi; dar de palos,
yaya mama; padres (antepasa huactana, ticshina.
dos), ñaupaccuna ; padrastro, Paloma, urpi.
layaya; fpadrino en bautismo Palpar, llancana.
ó confirmación, marcacyaya, mar- Palpitar, cushpana (cuchu-
cactaita. pana).
Pagano, auca, huaca muchac, Pan, tanda.
mana cristiano. Pantano, gusu.
Pagar, cuna, cutichina ; pagar Pantorrilla, chaqui chichu.
el daño, juchallicushcata randi- Panza, huicsa.
cuna. Pañal, maituna.
País, ilacia, pacha; suyu; Papel, quillca (quishca).
90 Papera — Párvulo.
Papera, coto, coto cunga. yahuar masii ; parentesco espi
Papirotazo, dar papirotazos, ritual, shungu masii; parida,
tingaña. huachashca ; pariente, aillu,
Paquete, apai, apana, quipi. runa masi; parientes, aillun-
Par, masindin, ishcandin; par din; pariente carnal, yahuar
de cosas iguales, tinqui. aillu; parir, huachana, paca-
Para, pac (bac) (sufijo), man richina.
(sufij o). Parlamentario, rimanacupuc ;
Parabién, dar el parabién, parlar, rimana, rimacuna; par
cushi shimita rimana. lero, rimac.
Parábola, tinquina shimi. Parricida, yayata huañuchic.
fParáclito, cushichic. Parte (porción), raquii, ra-
Paradero, shayana. quishca; dos, tres, cuatro etc.
Paraíso, cushicui pacha, sa- partes, ishcai, quimsa, chuscu
macui pacha; sumaimana chagra. chicta; parte de una chagra,
Paralelo, chimbapura chu- suyu; (sitio) pacha.
rashca. Partera, huachachic.
Paralítico, suchu. Participar, chasquichina ;
Paralizar, ¡arcana, shayana. chasquina.
Páramo, purun pamba, urcu. Partícnla, pitilla, paqui; par
Parangonar, chimbapura chu- ticular, acllashca.
rana. Partida, llucshii.
Parar, shayana; pararse en Partidario (parcionero), chau-
el camino, shayarina. piyuc; (el que sigue un partido)
Parco, mitza. catic; partir, llucshina, carun-
Pardo, chumpi. charina; chictana, chaupina, ra-
Parear, tinquina. quina.
Parecer, ricurina ; parecerse, Parto, huachai. María San
ricchana; parece que, shina; tísima permaneció Virgen antes
véase la Gram. n. 46. Según del parto, en el parto, y des
tu parecer, canmantaca. pués del porto, pai María Vir
Pared, pirca; hacer paredes, gen Mama, manarac huachashpa,
pircana, pircachina. huachanabi, huachashcaquipapish
Parejo, pacta. doncellalla saquirirca.
Parentela, aillu; parentesco, Parvedad, pitilla, ashalla,
masii; parentesco de afinidad, pishilla.
runa masii; de consanguinidad, Párvulo, utiuclla, huahua.
Pasado — Pecoso. 91
Pasado, yallic; tiempo pa Patrocinio, yanapai; patrón,
sado, sarun; pasajero, puric yayachishca.
runa; pasar (trasladar), chim- Pausar, ruraita saquina.
bachina ; (irse á otra parte) pu- Pava, sacha atallpa, tzisi.
rishcana; pasar el dia, cainana; PaToroso, manchanapac.
pasar un río, mayuta chimbaña; Paz, mana piñanacui, casicai,
pasarse, yallina; pasatiempo, casillacai, casicacui, samai; el
quilla, pucllana; pasear, puri- que no quiere la paz, mana
cuna. amachachicuc.
Pasible, mutzuipac ; pasión, Peca, mirca.
llaqui, mutzui, ñacaricui, ñaca- Pecado, jucha; pecado ori
rishca ; juchanayai, cuyapayai ; ginal, pacarina jucha, sapiyac
contener pasiones, shunguta jucha; pecado personal, runa-
jarcana ; reprimir pasiones, pac quiquin jucha; pecado mor
shunguta ñiticuna. tal, huañui jucha, jatun jucha;
Pasmado, chiripac chayacush- pecado venial, uchui jucha, ja-
ca; pasmo, huatarishca ungüi; hua jucha; pecado capital, ma
utii, manchai. ma jucha (Llapa juchacunapac
Paso, purii, tacti (tatqui); callarii). Mama juchacunaca
dar pasos, tactina. canchismi, nishanin: shucniqui:
Pastar, michina, micuchina; apushcachai jucha, soberbia shu-
pasto, quihua; pastor, michic; tiyuc; ishcainiqui: mitzacai ju
pastorear, michina. cha, avaricia shutiyuc; quim-
Pata, changa, chaqui; patada, saniqui, huainayaijucha (huachuc-
jaitai; patalear, jaitacuna. cai jucha), lujuria shutiyuc ; chus-
Patán, mica chaqui. cuniqui, piñacai jucha, ira shuti
Patear, tingana, jaitana. yuc; pishcaniqui: sacsapucuijucha
Patentizar, ricuchina. (sacsai jucha), gula shutiyuc;
Paternal, yayapac, yayashina; suctaniqui: chiquicui jucha, en
paterno, yayapac. vidia shutiyuc; canchisniqui :
Patituerto, huistu chaqui. quillacai jucha, pereza shutiyuc.
Pato, culta. Cai canchis jucha tucui jucha
Patojo, huistu chaqui. cunapac callariimantaca, pai-
Patraña, llulla. cunata mama juchacunata ninchic.
Patria, llacta. Pecador, juchayuc, juchasapa;
Patrimonio, yayapac randi- pecar, juchallina.
purapac. Pecoso, ticti ñahui.
92 Pecho — Perdón.

Pecho, shungu; pecho de Penacho, llautu.


mujer, chuchu, ñuñu. Pendencia, ninacui.
Pedazo, paqui, paquishca, piti, Penetrar, yaicuna; alli yu-
lliqui. yarina; penetración, ricsii.
Pedernal, nina rumi. Penitencia, shimi nishanin :
Pedigüeño, mañaisiqui ; pe juchallishcamanta shungupi na-
dir, mañana; pedir préstamo, narina; pai jatun Dios, nucan-
Pedo, supi. [mañacuna. chic yayata, juchahuanca piña-
Pedrada, rumi shitana ; pedre chishcamanta llaquita charina;
gal, rumi rumi; pedregoso, ru- penitente, llaquiric.
misapa. Pensamiento, yuyai, yuyana;
Pegado, mugu, llutashca; pe pensar, yuyana; sin pensar,
gar, llutana; (maltratar con gol chushacllamanta ; pensativo, yu-
pes) huactana, macana ; pegarse, yacuc.
cascana. Penuria, pishii. [caca.
Peinar, ñacchana; peinarse, Peña, caca; peñasco, jatun
ñacchacuna; peine, ñaccha. Peón, chaqui runa.
Peje, challhua. Peor, astahuan (astaun) mana
Pelado, llatan, lluchu; pelar, Pepita, ruru. [alli.
llatanana, llustina, lluchuna. Pequeño, calac, chussu fchu-
Pelea, macanacui, aucai; pe tzuj, uchuc fuchui), utiuc, pun-
lear, macanacuna, churacuna, dui; muy pequeño, uchuilla;
aucana. volverse pequeño, uchuillayana.
Peligro, chiqui; estar en Percibir, chasquina.
peligro, chiquipi cana, chiqui Perder, chingana, jichuna,
tucuna; caca patallapi tiyana; huacllina; perderse, huashicuna,
peligro de muerte, huañunayai ; huacticuna; echar a perder,
peligroso, chiqui. yangachina; pérdida, chinga-
Pelo, accha, millma; cortar chicui; perdido, chingachishca ;
el pelo, rutuna. huacllirishca.
Pelota, cururu. Perdigar, caspana.
Pellejo, cara. Perdiz, yutu.
Pellizcar, canina, tipina (tishr Perdón, cungai, quishpichii,
pina); pellizcar las orejas, pambachii fpambachai), pascai;
chillpina. perdonar, cungana, pambachina
Pena, llaqui, ñacaricui, nanai; fpambachana), pascana, quishpi-
penar, llaquina. china.
Perdurable — Persona. 93

Perdurable, huiñai. que insulten, camichina. Véase


Perecer, huañuna. la Gram. n. 32.
Peregrinar, puricuna; pere Pernicioso, huacllichic, chi-
grino, puric runa. qui.
Perenne, huiñai, tiyac. Pero, chasnapish, shinapish,
Pereza, quillai, quillacui, ca- yallinrac, ca (encl.) ; por lo
sicui; tener pereza, quillacuna ; regular usan los indios este ca,
perezoso, quilla, quillasiqui, del modo siguiente: castilla ya-
samba. chaitaca yachani, rimaitaca mana
Perfeccionar, ushichina, alli- rimanichu, entiendo el caste
china; perfecto, mai alli, su- llano, pero no lo hablo.
mac, munai munaüla, munai Perpetuamente, huiñailla ;
mishquilla; hacer algo perfec perpetuo, tiyac, huiñai.
tamente bien, munai munaillata Perplejo, ishcai yuyac.
rurana. Perro, allcu.
Pérfido, ishcai shungu, catuc. Persecución, catiicachai; per
Perforar, uctuna. seguidor, catiicachac ; perseguir,
Perfumar, cushnichina, mish- catirayana, catiicachana, cati-
qui asnai jichana ; perfume, alli payana.
asnac, mishqui asnac. Perseverancia, alli causaita
Pergamino, cara quillca. causai; perseverar, tiyacuna,
Pericia, yachai. unana, ó se expresa con la par
Perinola, cushpi. tía raya, agregada á la raíz
Periodo, pacha. del verbo; p. e.: perseverar
Perjudicar, huacllina; hom en la soberbia, apushcachara-
bre perjudicial, chiquic chiquic yana; perseverar en el bien,
runa. alli causaita causana; perse
fPerjurar, perjurana nisha- verar en el mal, mana alli
nin: Diosta llullachun cayana, causaipi tiyacuna.
Diospac shutihuan llullana. Persiguar, cruzta rurana.
Perla, mullu. Persistir, atina.
Perlesía, chucchui ungüi. Persona (una persona), runa.
Permanecer, tiyana, saqui- Dios Yaya, Dios Churi, Dios Es
rina. píritu Santo, cai quimsa persona
Permitir, cacharina; si rige cashpa, shuc sapalla Diosmi:
un verbo, se expresa por la Dios Padre, Dios Hijo y Dios
partí c, chi; p. e. : permitir Espíritu Santo, siendo tres per
94 Personalmente — Placer.
sonas, no son más que un solo Pesquisar, chacuna.
Dios. Pestaña, ñahui millma; pes
Personalmente, quiquin; véase tañear, cautzina, quimllana,
la Gram. n. 1 4. tzimuquina, tzipijana.
Perspicaz, ricsishpa ricsic. Peste, jatun ungüi.
Persuadir, inichina. Petición, mañai.
Pertenecer, esta casa me Petrificar, rumiyachina.
pertenece, cai huasi ñucapacmi ; Piadoso, cuyapayac.
charina. Picadura, canii, canishca ;
Pertinaz, atipacuc, cullui- picadura de mosquito, chuspi
mana. canishca.
Perturbar, tacurina, jarcana. Picante, iayac; picar, canina,
Perverso, huaclli, millai, tucsina.
challi, acui fjacui); pervertir, Picardía, «mai; picaro, challi,
shunguta huacllichina. umac.
Pesa, huarcu rumi; pesa Pico (de las aves), shimi;
dillas (tener), llapina; pesar, (instrumento) jatun uctuna.
huarcuna; pesar mucho, lla- Pie, chaqui; pie de árbol,
shana; pésanme mis pecados, de cerro, siqui.
ñuca juchacuna llashahuanmi ; Piedad, muchai, muchacushca;
pesado, llashac; andar pesada llaquipayai, cuyapayai.
mente, llashacta purina; pesa Piedra, rumi.
dumbre, llaquicui; á pesar de, Piel, cara.
jahua (encl.), pish (encl.); á Piélago, chaupi cocha.
pesar de ser muy anciano, es Pierna, changa, chaqui.
inocente, ancha rucu cashpa- Pilar, tauna.
jahua, manajuchayucmi ; á pesar Pillar, huaicana.
de que no, manapish; pesar Pimpollo, llullu.
(dolor), nanai; tener pesar del Pinta, muru; pintado, muru
bien ajeno, shucpac allicainin- muru; pintar, jahuina.
manta llaquina. Piña, anana.
Pesca, challhuai; pescar, Pío, yupaichac.
challhuana; pescado, chailhua. Piojo, pilis, usa.
Pescuezo, cunga. Pisada, chaqui sarushca, sarui;
Pesebre, quincha. pisar, saruna.
Pésimo, ancha millai. Pito, pingullu.
Peso, llashai. Placer, allicai, cushicui.
Plaga — Ponderar. 95

Plaga, llaqui. no más, muy poco, pishilla, pi


Planicie, pamba ; plano, tilla; pocos días há, caina
pamba. cainalla.
Planta, mallqui, yuyu; planta Podar, cuchuna.
del pie, chaqui pamba ; plantar, Poder, ushana; cuando este
mallquina ; plantel, mallqui mall verbo rige otro, se expresa por
qui. el mismo ushana ó yachana
Plata, cullqui; platear, cull- (saber); puede trabajar, rura-
quichina; platero, cullqui tacac. nata yachan, y también por
Platero (ave), lichic. atipana ó atina (vencer) : ru-
Plática, cunacushca. ranata atipan fatinj. En las
Plato, chucu, pucu, tiucu. provincias interandinas usan de
Playa del mar, cucha pata, la palabra castellana poder en
cocha pamba; playa del río, la forma pudina : cuando ando
mayu pata. ayuno, canto; cuando bien
Plaza, catui pampa (pambaj. comido, ni agacharme puedo:
Plazo, churashca pacha. maillac shungu purishpa, yara-
Plegar, patana. huini; huicsa jundacpica mana
Plegaria, mañacui. cumurinatapish pudini ; el poder,
Pleitear, huillacuna, ninacuna; ushashca, atii, pudi; poderoso,
pleito, ninacui, añai. atipac, capac; Dios poderoso,
Plenario, junda. capac Dios.
Plenilunio, pacsha quilla. Podre, quia; podredumbre,
Plomo, til i. ismui; podrido, ismushca; po
Pluma, millma; plnma para drirse, quiayana, caracha api-
escribir, quillcana ; plumaje, yana.
incha. Poeta, amauta, yarahuic.
Población, llacta ; shucllac- Polilla, curu, ***susu.
tayucpura, runacuna ; poblar, Polución, huausai.
llactanchina. Polvareda, canean.
Pobre, huaccha, llatan, llusti, Polvo, allpa, ñutu allpa, allpa
mana causaiyuc ; ser pobre, cushni, allpa puyu.
huacchana; pobrete, lluchu; Pollo, chichi (chuchi).
pobreza, huacchai. Poncho, puncho; poncho (largo
Poco, asha, pishi, piti, asila ; y angosto), cushma.
pocos, asha; poco menos, pishi; Ponderar, huarcuna; yuya-
poco ha, ñaca, ñacalla; poco china; allinina; yallichina.
96 Poner — Prenda.

Poner, churana. Poyo, pata.


Por, manta (encl.), raicu Pozo, pugyu.
(encl.); (alteaves), ta (sufijo). Practicar, yacharayana.
Porción, raquii, raquishca. Pradera, prado, huailla
Pordiosero, mañacuc. pamba.
Porfía, atii, cutipai; 6. porfía, Precaución, yuyana, yuyai;
huaicalla, yallicushpa; porfiado, precarer, ñaupa ricuna, ñaupa
atic, atipacuc, manauyac; porfiar, yuyana, miticuna.
atina, aticuna. Preceder, ñauparina.
Poroso, uctusapa. Precepto, camachicushca shimi.
Porque, ca (encl.), ari, raicu Precio, chani, yupai; precio
(encl.), manta (encl.); le amo, bajo, uralla; precioso, capac;
porque es bueno, paita cuyani muy precioso, alli yupayuc, alli
alli cashcaraicu; ¿Por qué?, yupaichayuc.
imamanta? Precipicio, caca; precipitar,
Porquería, isma, mapa. huashicuchina, singuchina ; preci
Portero, pungucama. pitarse, huashicuna, huacticuna.
Porvenir, shamuc , shamuc Precisar (obligar), arinichina.
pacha. Precoz, chaucha, uctac.
Posada, tambu, puñuna huasi; Precursor, ñaupac.
posadero, tambu camayuc. Predecesor, ñaupac.
Posaderas, siqui. Predecir, ñaupa huillana.
Posar, samana; shayarina. Predestinación, acllai; pre
Poseer, charina ; posesión, destinado, acllashca.
allpa. Predicador, huillac ; predicar,
Posible, ruranalla, canalla, cunana, camachina.
cacpaccama, caipaccama. Predilecto, acllashca, sapalla
Posponer, quipachina. cuyashca.
Posta, chasqui. Preferir, ashuan munana,
Posteridad, shamuc aillu, catic acllana.
aillu; posterior, catic, quipa. Pregonar, uyachina, huillana.
Postrar, urmachina; irqui- Pregunta, tapui; preguntar,
yachina ; postrarse, cungurina ; tapuna.
postrarse en tierra, allpayana. Premeditar, ñaupa yuyana.
Postrero, quipa. Premiar, camarina.
Postrimerías, tucuricuna. Prenda, randi; dar prenda,
Potestad, atii. randita cuna.
Prendedero — Proclama. 97
Prendedero, tipa, tipu. Prever, musiana; previsto,
Prender, japina, huatana. musiashca.
Prensar, llapina. Primero, rac (partíc); habla
Preñada, chichu; preñez, chi- tu primero, canrac rimai; véase
chui, chichui pacha. la Gram. n. 38. El primero,
Preparar, allichina, cama ñaupac (ñaupa).
rina; prepararse, ruracuna; Primitivo, ticsi, pacaric.
p. e. : está preparándose para Primo, aillu huauqui.
llover, tamiangapac ruracun. Primogénito , ñaupa churi,
Presencia, en presencia, ña- punta churi.
huipi; Presentar, ricuchina; Princesa, ñusta, palla, *coya.
Presentación, Ricurichimui ; pre Principal, jatun, collana;
sentarse, chayarimuna, pacta- principalmente, ashunca.
muna; presente, cunancac; la Príncipe, capac.
vida presente, cunan cunan Principiar, callarina ; prin
causai ; tiempo presente, cunan cipio, callarii, pacaric ticsii, sapi ;
pacha. principio del mundo, pacaric
Presentimiento, yuyana. pacha ; desde el principio hasta
Preservar , amachana, hua- el fln , callarishcamantapacha
caichina. puchucaringacama.
Presidente (de la República), Pringar, huirahuan llutana,
Jatun Apu; presidir, apuyana. cunuc yacuhuan shitana.
Presión, ñitii; preso, hua- Prisa, uctai; dar prisa, uc-
tashca, huishcacuc. tachina.
Préstamo, mañachic. Prisión, huatai; prisionero,
Presto, ucta futca), jamila. huatashca.
Presumido, shungusapa. Privar, quichuna.
Pretender, shungupi yuyana, Privilegiado, acllashca; pri
munana. [cha. vilegio, quishpii.
Pretérito (tiempo), yallic pa- Probable (así será) , canga ;
Pretexto, yanga nishca. probar (manjares), llahuana,
Prevalecer, atina, atipacuna, mallina; ***camana; (mostrar)
yallicuna. ricuchina.
Prevaricar, paquina, shimita Proceder, llucshina; causana;
paquina. rurana.
Prevención, ñaupa yuyai ; pre Proclama, shutii ; proclamar,
venir, yuyana. shutina.
98 Procrear — Prueba.

Procrear, yumana, huahua- Propagación, miracui; pro


china. pagar, mirachina.
Procurar, mascana. Propicio, yanapallac.
Prodigio, manapipish rurana Propiedad, chagra, quiquin-
yachashca ; utii, utina. pac chari; propio, quiquin.
Pródigo, huaira maqui. Proponer, yuyacuna, ó nina
Producir, camana ; produc con la Ia pers. de fut. del
tivo, camac. verbo; p. e. : proponer en-
Profanar, mapayachina. mondarse, Imana sh ami nin a : pro
Profecía, ñaupa huillai, sha- pósito, munai; propósito de no
muccunata huillai. pecar más, mana cutin juchallina
Profesar, nitiyana. [llana. munai.
Profetizar, shamuccunata hui- Prorogar, shuyana, unana.
Prófugo, jahuayashca. Proscribir, carcuna.
Profundo, ucu; lugar pro Proseguir, caticuna.
fundo, ura. Prosperar, ushichina.
Progresar, ushichicuna. Prosternarse, siricuna.
Prohibir, amanina, jarcana. Prostituir, huausachina ; pros-
Prohijado, huiñachishca, churi- tituto, huausa.
yachishca; prohijar, huahua- Protección, yanapai; pro
china, churiyachina. tector, yanapac ; proteger, yana-
Prójimo, runamasi. pana, amanina, amachana.
Prole, catic yahuar aillu, Protervo, millai, acui.
shamuc yahuar aillu. Protestar, mana nina.
Prolongar, sunichina, unana. Provecho, allii, allipac; sin
Promesa, cusha nishca, cushca provecho, chushacpac.
shimi, nishca shimi; prometer, Proveer de lo necesario, cu-
cusha nina, shimita cuna, shimita cayuchina (cucahuinchina).
fshimihuan, shimipij nina; pro Proverbio, shimi.
meter la enmienda, huanashac Providencia, camachishca.
nina. Provocar, aticana, piñachina,
Pronóstico, huatui. piñacuchina.
Prontitud, uctaifutcaij; pron Próximo, cuchu, manya.
to, ucta (utcaj ; cutzi; ¡pronto!, Proyecto, yuyacushca.
uctal futcalj, jairillal; hacer Prudencia, ñuctu (ñutcu), a-
pronto, uctana. mautacai; prudente, amauta.
Pronunciar, rimana. Prueba, ricuchina, ricuchii.
Prurito — Que. 99
Prurito, shicshi. expresa por la partíc. naya,
Publicar, uyachina, huillana, agregada al verbo; p. e. : estar
shutinchina ; público, shuti. á punto de encolerizarse, piña-
Púdico, pingayuc; pudor, rinayana. Véase la Grana. n. 32;
pingai, pingacui. puntual, pactalla, cutzilla.
Pudrir, ismuna. Punzada, chugri; nanai, lla-
Pueblo (lugar poblado), llacta; quicui; punzar, tucsina; punzón,
pueblo (gente), llactayuccuna, tucsina.
runacuna. Puñada, tzacmai(sacmai); dar
Puente, chaca. de puñadas, macana; puñado,
Puerco, cuchi. luntza.
Puerta, pungu. Puñal, tucsina.
Pues, ari, ca (en el.), mari Puño, japina, maqui.
(encl.), ñatac, tac (encl.). Puramente, cashcalla (par
Puesto, pacha, pamba; chu- ticipio de pretérito), chai-
rashca. llatac.
Pugnar, macanacuna. Purgar, pichana; fpurga-
Pulga, piqui.^ torio, pichana pacha.
Pulgar, moma dedew Purificar, chuyana, chuyacya-
Pulir, llambuna. china; Purísima, llumpac-ima-
Pulmón, yurac shungu. nalla (llumpacmanalla, llumpai-
Pulsar, tictic ricuna; tictic manalla) ; puro, chuya; con un
nina. corazón puro, chuya shunguhuan,
Pulular, huiñarina; camana. llumpac shunguhuan. Purifica
Pulverización, ñutui ; pul ción, Picharimui. [quiayana.
verizar, ñutuchina. Pus, quia; formarse pus,
Pundonor, yupapayai. Pusilánime , uchui shungu,
Punta, casha, callarii. pishi shungu. [taita.
Puntal, quimi, quimina. Putativo (padre), huiñachic
Punto, estar á punto de, se Putrefacción, ismushca.

Que, pronombre relativo, nombre demostrativo se


se traduce por pi, empezando guido de la partíc. ca; p. e. :
la frase principal con el pro el hombre que no quiere
100 Que.

aprender la doctrina, es como huillahuarcangui, chaica rura-


nn animal, pi runa (pimaijan shac; "el pan que daré, es mi
runa, pipish runa, pi runapish) carne", "tandata cushac, chaica
Diospac shimita mana yacha- ñuca aichamC. Véase también
cuita munanchu, chaica llama- la Gram. n. 40. Que, con
shinami; ó con el participio junción copulativa, se ex
y la partíc. ca en la frase re presa poniendo la frase regida
lativa: pi runa Diospac shimita en infinitivo; p. e. : sabes
mana yachacuita munacca, lla- que tu alma es inmortal, cam-
mashinami. Las mas veces se ex bac alma mana huañuc caita
presa el pronombre relativo (mana huañunata) yachangui; ó
por el participio de pre en participio: he visto que
sente, pretérito ó futuro había de morir, paita huañuna
(activo ó pasivo) ó también cashcata ricurcanimi. En las
por el gerundio con la par oraciones compuestas se hace la
tíc. ca, en la frase relativa (ó forma simple : dijo que lo liaría,
en la principal, ó en ambas); rurashac nirca; he Oído que
p. e. : el hombre que vino ayer, estás enfermo, ungushca cangui
es mi padre, caina shamushcaca uyashcani; mandó que le ma
runa, ñuca yayami; "el pan taran, paita huañuchichic nirca.
que daré, es mi carne", "ñuca Que, conjunción causal;
cuna (part. pas. de fut.) tan- véase los vocablos porque y
daca, ñuca aichami"; los que no pues. Que, conjunción final,
observan la ley de Dios, serán (para que,) se traduce poniendo
condenados al infierno, paicuna el verbo regido en infini
Diospac shimita huacaichinata tivo de futuro con pac, si
mana munashpa (mana munash- el sujeto de la frase principal
paca), ucupachaman nishca can- y el de la regida es el mismo;
gacunaca. Ó se expresa ponien p. e. : gritó para libertarse,
do el verbo en infinitivo; quishpingapac caparirca. Si el
p. e. : la casa en que se bebe, verbo indica movimiento, se
upiana huasL O se forman dos pone en supino el verbo
frases poniendo primero la re regido; p. e. : vino á pedir
lativa y en seguida la principal plata, cushquita mañac shamurca.
con el pronombre demos Pero si el sujeto de ambas fra
trativo chai y la partíc. ca; ses es diferente, se pone el
p. e. : haré lo que me has dicho, verbo regido en subjun
Quebrada — Ralo. 101
tivo: el Sagrado Corazón de Queja, mañana; llaqui; que
Jesús ha amado tanto á los jarse, anainina; quejido, huacai.
hombres, para que ellos le ¡Quema! arrarau! ; quemar,
amen á su vez, pai Jesuspac rupana, rupachina; quemarse,
Sumac Shungu runacunata mai ruparina.
cuyashca, paicuna cutí cuya- Querer, munana; si rige
chuncuna; ó con nishpa y la otro verbo, se expresa por
oración simple: pai Jesus nina, poniendo el verbo regido
pac Sumac Shungu runacunata en la Ia persona de singu
mai cuyashca, cuti cuyahuanga- lar del futuro; p. e. : queréis
cuna chari nishpa. Que, par dar, cushac ninguichic. Véase
tícula comparativa, se tra la Gram. n. 45. O también por
duce por manta: Pedro es me naya, agregado á la raíz del
jor que tú, Pedro canmanta verbo; p. e. : querer morir,
ashun allimi. ¿Qué? ¿qué cosa? huañunayana. (Gram. n. 32.)
ima? imana?; ¿qué hacer? ima Como quieras, como tú qui
nana?; ¿ qué gente? maijan sieres, canmanta.
runacuna; ¡qué triste! mai Quien, pi; véase el vocablo
ilaquicuc ! que, como pron. relat.;
Quebrada, huaicu; quebra ¿quién? pi? ; quienquiera,pipish.
dura, paquirishca ; quebrantar, Quieto, casi; quietud, casi-
chancana, paquina; quebrar, cacui, casillacai.
paquina. Quijada, castana.
Quedar , saquina ; quedarse, Quisquilloso, piñarinalla.
saquirina; quedito, altilla, upalla; Quitar, anchuna, quichuna.
quedo, casilla. Quizá, icha.

B.
Rabadilla, siqui tullu, huasha Racional, yuyayuc.
tullu. Radiante, achicya.
Rabia, tushui ; rabiar, tushuna. Raer, quituna.
Rabo, chupa. Raíz, sapi; raigón, quiru
Rábula, quillcacama. sapi.
Racimo, huayunga, luntza. Raja, chicta; rajar, chictana.
Ración, raqui. Ralo, chuya.
La Lengua Quichua. 7
102 Rallar — Recompensar.
Rallar, llacllana. Rebanar, cuchuna, chillpina,
Rama, callma. iquina, ñañuyachina.
Ramera, huaricha. Rebaño, llamacuna, cancha.
Ramillete, huaita, sisa chan- Rebelarse, atipacuc tucuna,
tashca; ramito, callma. tacurichina; rebelde, tacui ca-
Rana, caira. mayuc; rebelión, tacurii.
Rancio, ismushca. Rebosar, jicharina, timbuna.
Rapar, tusana. Rebotar (la pelota), lluspina.
Rápido, ucta futca). Rebuscar, chalana.
Rapiña, huaicashca. Recado, chasqui, shimi.
Raquítico, shilingu, tzala. Recargar, paltachina.
Rareza, huaca; raro, huaca, Recapacitar, yuyarina.
huaquin. Recato, casicai.
Rascar, aspina. Recaudar, tarina.
Rasgar, lliquina, chillpina; Recelar, ishcaita yuyana,
rasgón, lliquina; rasguñar, manchana.
aspina. Recibir, chasquina.
Raso, cara. Reciente, mushuc; reciente
Raspar, aspina, cacuna, mente, cunanila.
cashcana. Recio, sinchi.
Rastro, chaqui; seguir el Recíprocamente, randimpac,
rastro, chaquita catina. cutin tigra, cutin tigrash; ó se
Ratero, shuhua ucucha ; ratón, significa por la partí c. nacu, ad
ucucha. junta á la raíz del verbo; p. e. :
Rayar, siquina; al rayar del aporrearse unos á otros, maca-
día, yurac ricurimucpi. nacuna. Véase la Gram. n. 32.
Rayo, illapa; rayo solar, in- Reclamar, mañana.
tipac huachi. Reclinarse, siricuna.
Razón, yuyai. Recobrar, cutin chasquina,
Real (verdadero), shuti, *chica; chasquicupuna.
(del rey) capac; sangre real, Recoger, pallana, tandachina,
capac yahuar ; camino real,/aíun huishina ; recoger sobras, challi-
ñan, capac ñan; realidad, shutii, na, chucchina; ecogimiento,
*chica (chican); realizar, ru- alli causai.
rachina ; ushichina. Recomendar, mingana.
Reanimar, causarichina. Recompensar, ainipuna, yu-
Rebajar, pishma. paichana.
Reconciliar — Reina. 103
Reconciliar, allichina ; recon Refaccionar, allichina.
ciliarse, altilla ninacupuna, pac- Referir, huillana, shimiyaita
tachicuna. rurana.
Reconocer, ricsichayana; re Reflejar, llipiyana.
conocerse, ricsinacuna. Reflexionar, yuyana.
Reconvenir, atipaña ; camina. Reformar, allichina.
Recordar, ricchana, yuyachina ; Refregar, cacuna.
recordarse, riccharina , riccha- Refrenar, jarcana; refrenar
cuna, yuyana. la lengua, calluta jarcana.
Recorrer, puricuna, muyuna. Refrescar, chirichina, chiri-
Recortado, cutu. yachina.
Rectamente, allita ; rectificar, Refrigerio, chiriyai.
cushcachina (cuscachinaj ; con Refugiar, amachana; refu
rectitud , cushcata (cuscataj ; giarse, quishpina; refugio, quish-
recto, cushca (cusca). pina.
Recuerdo, yuyai. Refunfuñar, ainina.
Recular, huashayana. Regalar, camarina; regalo,
Recuperar, chasquicupuna. camari.
Recurrir, yanapaita mañana ; Regañar, piñana.
cutina. Regar, jichana, parcuna, shu-
Rechazar, cutipana. cuna (socuna); regar cosas só
Rechoncho, umutu. lidas, chacchuna.
Red, ashanga, linchi, llica; Regazo, changa, micllai.
hacer redes, armar redes, llica- Región, llacta, pacha, suyu ;
na; redaño, llica huira. regir, camachina.
Redentor, quishpichic ; re Registrar, mascana.
dención, quishpichii; redimir, Regocijar, cushichina; rego
quishpichina. cijarse, cushicuna; regocijarse
Redil, quincha. del mal ajeno, cushipayana.
Redoblar, patana. Regresar, cutimuna , muyu-
Redondear, muyundinchina, si- muna, tigramuna; regreso, ti-
quina; redondez, muyu; redon gramui.
dez del mundo, ticsi muyu; re Regular (adj.), chasnalla;
dondo, muyu, singu. (verbo) allichina, huachulla
Reducir, pushamuna. churana.
Redundar, yallina, timbuna. Rehusar, mananina.
Reemplazar, randi churana. Reina, *sapai coya, *capac
7*
104 Reincidir — Representante.

coya; reinar, camachina; reino, Renacer, causarina.


capaccai. Renacuajo, chuchi, timbul,
Reincidir, cutin urinatía. huilli.
líe ir, asina; reírse de otros, Rencor, piñapayai, tzicni.
asipayana, asipayacuna. Rendido, cumullayac; estar
Relación, rimashca, shimiyai. rendido, cumullayana ; rendir,
Relámpago, Mapa; relampa atipana; rendirse, shaicucuna.
guear, illapana, llipiyana. Renegar, amanirayana; tu-
Relatar, huillacuna; relato, shuna; Diosta ñacana.
rimashca. Renitente, cutipac.
Relevar, randinacuna, yana- Renovar, mushucchina, mushu-
pana, quishpichina. yachina ; renuevo, callma, mall-
Relucir, llipina. qui ; echar renuevos, callmana.
Remar, cahuína, huambuta Renunciar, cutipana, shimita
purichina. cutichina; renuncia, cutipai.
Rematar, tucuchina, tucuri- Reñir, ainina, anyana, ma-
china. canacuna.
Remedar, yachapayana. Reo, juchayuc, huañuchic.
Remediar, allichina ; remedio, Reparar, allichipuna ; reparar
jambi, jambina, quishpichina. el daño, juchallicushcata randi-
Remendar, llachapana, pu- cuna.
tiuna. Repartición, raqui; repartir,
Remitir, cachana. ra quina.
Remo, cahuína, huambupac Repasar, cutipuna.
cahuina, huambuta purichina Repentinamente, cungailla,
caspi. cungaimanta, uctallamanta, chu-
Remojar, nuyuna, nuijuchina. shacllamanta.
Remoler, ñutuna; remolido, Repetir, cutishpa cutina,
ñutu; remolino, tiqui. huillacupuna, huaquinta rimana.
Remontar, miticuchina. man- Repicar, huactana.
chachina. Replicar, cutipana (cutipa-
Remordimiento, shungupac yana).
tacurii. Reposar, samana; reposo,
Remoto, caru. samai.
Remover, cuyuchina. Reprender, anyana.
Rempujar, jaitana. Representante, randi; repre
Remunerar, yupaichana. sentar, randina-
Reprimenda — Retirar. 105
Reprimenda, anyai; reprimir, Resollar, jarcana, samai ca-
ñiticuna. charina.
Reprobar, mana allinina. Respecto, con respecto á,
Reprochar, anyana; reproche, jahua; respetar, yupaichana, su-
anyai. maichana ; respeto, sumaichai;
Repudiar, amina. respetosamente, manchailla
Repugnancia, amii; repugnar, shunguhuan.
amicuna, mana munana. Respiración, samai; respi
Reputación, yuyai ; buena re rar, samana, samai cacharina;
putación, alli yuyai; mala re respirar con dificultad, jar-
putación, mana alli yuyai. cana.
Resabio, amipac. Resplandecer, llipiyacuna ;
Resarcir,juchallicushcata ran- resplandecer como la luna,
dicuna, juchallicushcata cuti- pacshana.
china. Responder, cutichina, tigra-
Resbaladero, llushcana, su- china; ainina, ainicuna; respon
chuna; resbaladizo, llushca; sable, cutichiipac.
resbalar, llushcana , lluspina, Restablecer, allichina; res
suchuna; resbaloso, llushca. tablecerse, alliyana.
Rescatar, pascana, quishpi- Restar, puchuna; resto, pu
china. chu, puchucai, puchushca.
Resentido, piñacushca; re- Restituir, cutichina.
sentimiento,piwacM¿ ; reseutirse, Restricción, yuyaita jarcai.
piñacuna, nanarina. Resucitar, causarichina ; cau-
Reservar, puchuchina. sarina, causarimuna; resucitó
Resfriar, casana; resfriarse, al tercer día de entre los
casacuna. muertos, quimsaniqui punchapi
Residir, tiyana ; residuo, huañushcacunamanta causarimur-
puchu. ca ; resurrección, causaricui,
Resignación, cutipai ; shuc- causarimui.
llachicui, shucllachii; resignar, Resueltamente, shimita mai-
cutipana. llashpa.
Resina, yura huiqui (yurapac Resuello, samai.
huiqui). Resultar, llucshina.
Resistir, cutipana, jarcana. Retener, jarcana.
Resolución, shungu ; resolver, Retirar, anchuna, surguna
taripacuna. (sorguna) ; retirarse, tangarina.
106 Retoñar — Rodilla.

Retoñar, huiñarina, macullana, Ridículo, millana, asipaya-


tucyana (tocyana). pac.
Retorcer, cauchuna. Riego, chacchui, parcui.
Retornar, ainina. Riesgo, chiqui.
Retozar, pucllana. Rigoroso, shungusapa, piñai-
Retrato, ricchac ñahui. siqui.
Retroceder, cutimuna. Rincón, cuchu.
Reunido, mugu; rennir, t an Ringlera, huachu.
dana, tandachina, munduna (del Riña (á puñadas), macana-
castellano mundo); rennir ga cui; (de palabras) cutipanacui.
nado, chacuna. Riñón, ruru, huasha ruru.
Revelación, huillai; revelar, Río, mayu, yacu; riachuelo,
huillana; revelar secretos, shi- uchui mayu.
mita tocyachina. Ripio, puchu.
Reventar, lliquina, tueyana Risa, asii, asicui, asipayai;
(tocyana); reventar el grano, soltar la risa, asiita tocyachi-
patana. cuna; reprimir la risa, asiita
Reverencia, sumachai, mu- jarcacuna, asiita ñiticuna; ri
chai; reverenciar, muchana, sible, asina; risueño, asidla,
yupaichana, sumaichana. asic ñahui.
Revés, al revés, lluquiman. Rival, atishcandin; rivalizar,
Revestir, pachallina, chura- atishcana.
china. [muna. Robar, huaicana, jaihuana,
Revivir, camarina, causari- llamcana, shuhuana; robo, huai-
Revocar, amatacpish nipuna. cai, shuhuai.
Revolcar, singuchina; revol Robustecer, sinchiyachina ;
carse, singuna. robustecerse, sinchiyana; ro
Revolución, jatun tacurú; busto, sinchi.
revolver, tigrana, cuyuchina. Roca, caca.
Rey, inga, capac apu, sapai Rociar, shucuna fsocunaj ;
capac. rocío, putzutzu, shulla; caer
Rezar, resana, mañana. rocío, shullana.
Rezongar, ainina. Rodar, singuna.
Ribera del mar, cucha pata; Rodear, intuna, muyuna, mu-
del río, maya pata. yucuna ; rodeo, quingu, muyui.
Rico, capac, charic, chayuc, Rodilla, cunguri; estar de
cullquiyuc, cullquisapa. rodillas, cungurishpa tiyana.
Rodrigar — Sacramento 107
Rodrigar, taunana ftaonana); Rozar, chacuna.
rodrigón, tauna ftaonaj. Rubicundo, sani.
Roer, cashcana. Rubor, pingai.
Rogar, aanina, mañana, mu- Rudo, mica chaqui.
chana; ó se expresa por la Rueca, tulur.
interjección aa; p. e.: te Ruego, mañai; á ruego de,
ruego, dímelo, aa rimahuai; ó se traduce por la partíc. pa,
también por la partía pa que añadida á la raíz del verbo;
se agrega á la raíz del verbo; p. e. : escribir á ruego de,
p. e. : te ruego que me lo digas, quillcapana.
rimapahuai; te ruego que trai Rugir, caparina, huacana.
gas mi cobija, ñuca catanata Rugoso, sipu.
apamupangui. Ruido, huacai.
Rojo, puca. Ruin, acui.
Romadizo, ujui. Ruina, chingachicui.
Romper, lliquina, paquina, Rumbo, ñan.
tzancana; romperse, paquicuna. Rumiar, acuna, castuna.
Roncar, jarnina. Rumor, rimacui.
Ropa, pacha, churacuna. Ruptura, lliqui.
Rosado, puca. Rústico, mica chaqui.
Rostro, ñahui, ricchai, uya. Rutilar, llipiyacuna.
Roto, paqui. Rutina, yachai.

s.
Sabana, huailla pamba. Sacar, llucshichina, llucchina,
Sabandija, huacza. surcuna (sorguna).
Saber, yachana; sabiduría, fSacerdote, huillac, cunac,
yachai, amautacai; á sabiendas, Diospac randi, misata rurac.
yuyashpatac ; sabio, amanta, ya- Saciar, sacsana.
chac, quillcayachac ; hombre fSacramento. Pai Jesucristo
sabio, cunashca runa. ricuna unanchacunata fseñal-
Sable, jatun cuchuna. cunata) churarca, ñucanchic al-
Saborear, mallina ; sabo mapi mana ricuna graciata (Dios-
rearse, mishquillina ; sabroso, pac tiyac yanapaitaj yaicu-
mishqui. chingapac, mirachingapac, chai
108 Sacrificar — Sed.

unanchacunata chasquipi; chaimi Santificar, sumaichina, alli-


sacramentoca. china; muchana; santificar las
Sacrificar, huañuchina. fiestas, domingocunapi fiesta-
Sacrilego, acui. cunapipish samacuna Diosta mu-
Sacrosanto, sumaimana. changapac.
Sacudir, chaspina, cuyuchina. Santiguar, cruzta rurana,
Saeta, huachi. cruzhuan unanchana.
Sagaz, yachac. Santísimo, sumaimana; santo,
Sagrado, sumac. jucha illac, alli ; hombre santo,
Sal, cachi; salar, cachiyana. alli runa, Diospac munana.
Salida, llucshii; salir, lluc- Saña, piñai.
shina, pacchamuna. Sapo, hualac, jambatu.
Saliva, tinca (toca); salivar, Saquear, huaicana.
tiucana (tocana, tucana). Sarampión, jatun muru ungüi,
Salpicar, lluspina. cuchi muru.
Saltar, pahuana, pacchamuna, Sarcasmo, asishpa rimai.
lluspina. Sarna, caracha, sisu; sarno
Saltear, huaicana. so, sisuyashca; sarnoso (habi-
Salto, pahuai. tualmente), sisusiqui.
Salud, allicai, allillacai; sa Sarta, huallca (huashca).
ludable, allicai; saludar, mu- Sartén, huichi.
chana. Satírico, jayac shimi.
Salvación, quishpii; quish- Satisfacer, pactachina.
pichii; salvador, quishpichic. Sazonar, mishquichina, cha-
Salvaje, sacharuna, purun- yachina.
runa, quita. Sebo, huira.
Salvar, quishpichina ; salvo, Secar, chaquina, chaquichina,
alli allilla. caullayachina; seco, chaqui, cha-
Sanar, alliyana; sanar á quirishca, caulla, caspi.
otro, alliyachina. Secretamente, pacalla, pacai
Sandalia, ushuta (oshuta). pacailla ; secreto, paca, paca
Sangrar, sircana, yahuarina; shimi, pacashca shimi.
sangre, yahuar ; sangriento, Secuestrar, jarcana.
yahuarsapa ; sanguinario, yahuar Sed, yacunayai, chaquii; tener
jichac, millai. sed, chaquina, yacunayana ; tengo
Sano, alli; sano y salvo, casi sed, chaquihuanmi ; sediento,
quishpilla, quishpi quishpilla, chaquic,
Seducir — Serenar. 109
Seducir, umana, llullana, Sensual, huaina.
munachina; seducir á la in Sentarse, tiyarina ; hacer
moralidad, quillachina. sentar, chachina, tiyachina.
Segar, cuchuna, rutuna; segar Sentencia, shimi, taripai; sen
la mies, calchana. tenciar, cachana; sentenciar á
Segregar, raquina. muerte, huañuchun nina; sen
Seguida, en seguida, catipi, tenciado á muerte, huañuchun
caticta, chai maqui; nueve días nishca.
seguidos, iscun puncha cati cati; Sentido, yuyai.
seguir (irse después), catina; Sentimiento, llaqui; sentir,
(inferirse), llucshina. musiana, asnana; sentir bien,
Según, cama (encl.), ima- alli asnana; sentir mal, asna-
shina, shina. payana; llaquina.
Segundar, ishcaichina, ish- Señal, unancha ; señalar,
candinchina; yanapana; segundo, unanchana; señalar el tiempo,
catic, ñaupacta catic. pachata unanchana.
Seguridad, quishpillai; se Señor, Apu; Señora, mama.
guro, quishpilla; shuti; tiyac; Separación, raquinacui, an-
dimelo con seguridad, rima- chui; separado, chican; separar,
huaitac. anchuna, chicanchina, raquina ;
Seis, sucta (socta). separarse, raquirina.
Selecto, acllashca. Sepulcro, ayahuasi, ayapam-
Selva, sacha. bana; huaca (sepulcro pagano),
Semblante, ricchai. tola (id. en forma de colina, en
Sembrado, huachu, tarpushca; las provincias de Imbabura y
sembrar, tarpuna. Pichincha) ; sepultar, pambana,
Semejante, cashna, chica chingachina ; sepultura, pambai.
(encl.); ser semejante, riccha- Sequedad, chaquishca, chaqui
cuna; semejanza, ricchai. Séquito, catii. [pacha.
Sementera, chagra. Ser, cana, cai; imurió Jesu
Semilla, muyu, tarpuna muyu. cristo en cuanto Dios?, Jesu
Sempiterno, huiñai, huiñailla. cristo, Dios caininpichu (en su
Sencillo, alli shungu. ser de Dios) huañurca?
Senda, chaqui ñan. Serenar, cushichina ; sere
Seno, quinchu, ñuñu. narse el tiempo, ushiyana
Sensible, japinalla, ricunalla; (usiana); sereno, shulla, puyu-
llullu, shunguyuc. cuc chiri; hace sereno, chiri
7**
110 Serie — Sin.

puyun; noche serena, pacsha Siempre, huiñai, huiñaiíla ;


tuta. ó se expresa por la par tic.
Serie, huachu. raya (ria, ra), agregada á la
Serio, hombre serio, yuyai raíz del verbo; p. e.: emborra
runa. charse siempre, macharayana ;
Sermón, cunai shimi. para siempre, huiñai huiñai;
Serpiente, amaru. por siempre, huiñaipac.
Servicial, cutzi; servir, sir- Sierra nevada, rasu.
vina (voc. esp.) ; servir á la Siervo, yana.
mesa, caramuna. Siete, canchis.
Sesos, ñuctu (ñuten); sesudo, Sigilo, paca.
yachac. Siglo, huiñai; los siglos de
Severo, shungusapa. los siglos, mana yupaipac hua-
Si (conjunción condicio tacuna.
nal), se traduce por chu, em Signarse, cruzta rurana; sig
pleando el condicional en nificar, nishanina ; ricuchina.
ambos verbos de la propo Siguiente, catic, quipa.
sición coordinada; p. e.: si Silbar, huishnina.
hubieras venido, lo habrías Silencio, upallai; en silen
sabido, shamunguiman carcachu, cio, upalla; ¡silencio!, chu!,
yachañguiman carca; también upalla!, upallai!; silencioso,
por medio del gerundio ó chulun, upallac.
participio con ca; p. e. : si
Silla, tiyarina.
no vienes, ¿cómo lo sabrás?,
mana shamushpaca, imashina Sima, caca.
yachangui?; si no vienes, ¿cómo Simpático, cuyanalla ; sim
lo sabré?, can mana shamuc- patizar, cuyanacuna.
pica, imashina yachashac? Véase Simple, mana aichayuc, mana
la Gram. n. 38 y 4). ¿Cómo tulluyuc; alli shungu; upa, cha-
podría el hombre amar á Dios, muc; simpleza, tabiai.
si no le conoce?; imashinaca Simulacro, ricchai; simulado,
(más expresivo : imashinatac, ishcai shungu; simular, nictu-
y aun más imashinatacmari) runa cuna, llullana.
Capac Diosta, mana ricsishpaca, Simultáneo, tandalla.
munanman? Sin, mana . . . huan, mana . . .
Sí, ari. yuc: Dios es sin principio ni
Siembra, tarpui. fin, Dios mana callariniyuc,
Sincero — Solicitar. 11 1

mana puchucainiyuc canmi ; sin Sobresaliente, llapa yallic ;


embargo, chasnapish, shinapish. sobresalir, atina.
Sincero, manallulla. Sobresalto, mancharishpa
Singular, huaca, shuclla. mancharii.
Siniestra, lluqui maqui; si Sobrevenir, chayana, shamuna.
niestro, chiqui. Sobrevivir, exprésase por
Sino, yallinrac; no hacer causaña, restringido por el en
otra cosa sino esa, rurarurana, clítico lla; v. g. : yo sobre
rurailla rurana. vivo, ñucalla causani.
Sinsabor, llaqui. Sobriamente, pactashcallata;
Sirviente, huasicama; sir sobrio, pactashca.
vienta, china; hacerse de sir Sobrino, aillu huauqui, huau-
vientes, mingana. quipac churi.
Sitiar, intuna (induna). Socarrón, quilla, acui.
Situar, churana. Sociable, tandarinalla; so
Sobar, cacuna, capina, lla- ciedad, tandai, tandanacui; so
pina. cio, masi.
Soberano, capac, apu, collana. Socorrer, yanapana; socorro,
Soberbia, apushcachai, pun- yanapai, maqui.
gui shungu; soberbio, apushca- Sodomía, huausai; sodomita,
chac, aputucushca, apu apulla, huausa.
apushungu, jatun shungu, shun- Soez, yanga runa.
gusapa; el más soberbio de to Sofocar, sipina.
dos, apushcachaccunapac apush- Soga, huasca.
cachac. Sol, inti, rupai.
Sobornal, paltana; sobornar, Solapado, pataric shungu.
umana, llullacuna. Soldado, aucaruna.
Sobra, puchu; sobras, puchu Soldar, tinquina.
puchu; sobrar, puchuna. Soledad, sapalla.
Sobre, jahua (en el.). Solemuizar, cushicuchina ; yu-
Sobrecarga, palta; sobre paichana.
cargar, paltana. Solicitar, mañana; solicitar
Sobrecogerse, mancharina. con halagos, llullapayana ; so
Sobrellevar, upalla aparina; licitar con frecnencia y mo
yanapana. lestia, chaqui sarushpa purina;
Sobreponer, jahuachina. solícito, yuyacuc ; solicitud,
Sobrepujar, atipana, yallina. mañacui, yuyai.
112 Sólido — Subvertir.

Sólido, sinchi. Sorprenderse, japitucuna.


Solitario, sapalla; uno solo, Sortear al dado, huairupi
sapa, sapalla. chungana.
Sólo, solamente, sapalla, ó Sortija, shihui.
se traduce por la partícula Sortilegio, millai jambi.
restringente lla; véase la Sosegado, mana llaqui; hom
Gram. n. 7. bre sosegado, casi shungulla;
Soltar, cacharina, pascana; sosegar, shayana, samachina.
soltar la palabra, shimita ca Sospecha, huatui; sospechar,
charina. yuyana, ishcaita yuyana, hua-
Soltero, mana casarashca, tuna; estar sospechoso, huatui
huarmi Mac; soltera, cusa Mac. tucuna.
Sollozar, huacana, anchina, Sostén, chariric ; sostener,
Maquina. aparina, charirina, quimina.
Sombra, llantu; hacer som Suave, amuc, llampu, ñucñu,
bra, llantuna; estar á la som ñutu, apilla; suavemente, alli
bra, llantucuna ; sombreado, allilla, ñucñu shungulla ; suavi
llantushca; sombrío, llantushca, dad, ñucñucai; suavizar, llam-
llaquilla. puyachina, apiyachina.
Someter, atipaña. Subdito, apuyuc runa.
Sonar, huacana, cutzulnina. Subida, huichai, jahuayana ;
Sourisa, asi. subir, huicharina, huichayana,
Sourojar, pingachina. jahuayana, llucana, sicana; su
Sonsacar, shuhuana; umana; bió á los cielos, janacpacha-
tapupayana. cunaman huichasicarca.
Soñar, muscuna; soñoliento, Subitáneamente, cungailla,
puñuisapa. chushacllamanta, mana shuyashca.
Sopa, api. Sublevar, jatarichina.
Sopapo, macana, huactana. Sublime, sumac.
Soplar, huairachina, pucuna, Subsidio, yanapai.
samaita churana; soplo, pucui. Subsistir, tiyana.
Sopor, puñui. Substancia, cai; micui, ca-
Soportar, mutzuna; aparina. rana.
Sorber, tzungana ; sorbo, Substraer, quichuna.
millpui. Subterráneo, aspishca.
Sordidez, mapa. Subvenir, yanapana.
Sordo, mana uyac, uparinri. Subvertir, urmachina.
Subyugar — Susto. 113

Subyugar, atipana. Suntuoso, sumac.


Suceder, randipurana; tu- Superar, yallina.
cuna; sucesivamente, cati cati; Superchería, umai.
en lo sucesivo, cutinpac; su Superficial, jahuabi; super
cesor, randinacucmasi, catic ran- ficialmente, jahua jahualla ;
dinacucmasi. superficie, jua (ahua).
Suciedad, shuyu, Higa; sucio, Superfino, yallic, puchu.
carca, mapa, shuyu, millai. Superior, ñaupac.
Sucumbir, urmana. Superstición, huacamuchai (en
Sudar, jumbina; sudario, el norte de Quito tolamuchai);
jumbi pichana; sudor, jumbi. supersticioso, huacamuchac.
Suegra, huarmipac mama, Súplica, mañai ; suplicar,
cusapac mama, ipa; suegro, muchana, mañana; cuando rige
huarmipac yaya, cusapac yaya. otro verbo, se expresa por la
Suelo, pamba, allpa; siéntate partíc. pa que se añade á la
en el suelo, pambapi tiyari. raíz de éste; v. g. : te suplico
Suelto, pascashca, cacharishca. que escojas uno pequeño, uchui-
Sueño, muscui, puñui; sueño llata acllapangui. Véase la Gram.
malo, chiqui muscui. n. 32.
Suerte (buena), cushi; (mala), Suplicio, mutzuchina, nana-
chiqui. china.
Suficiente, pacta. Suplir, randinacuna; maña-
Sufragio, yanapai. china.
Sufrimiento, llaqui, mutzui, Suponer, yuyana.
ñacaricui; sufrir, Maquina, Supremo, mai jatun.
mutzuna, nacarina. Suprimir, quichuna.
Sugerir, cunana, munachina. Supuración, chupuyai; supu
Suicida, huañuchiric. rar, quiayana.
Sujetar, atipana, runachina; Surco, huachu, rahua.
la mujer está sujeta al marido, Suscitar, cuyuna, jatarichina.
huarmi caripac urapi canmi. Suspender, huarcuna.
Suma, tandai; sumar, tan- Suspirar, alamina.
dana, shucllana. Sustentar, camana, huiña-
Sumergir, chingana, huambu- china; sustento, causai.
china. Sustituir, randi churana; sus
Sumisión, cumucui. tituto, mañachishca.
Sumo, janac, sumac. Susto, manchai.
114 Sustraer — Temblar.
Sustraer, quichuna. Sutil, ñutu.
Susurrón, huasha rimac. Suyo, paipac.

T.
Tabaco, shairi. Tañer, pingulluna, huactana.
Taberna, chingana. Tapa, quillpai ; tapar, llutana,
Tabique, quincha. quillpana (quishpanaj ; tapar con
Tabla, cullu. ropa, catana.
Taeaño, mitza, atucshina, Tapia, pirca; tapiador, pir-
chaIti, umac, acui. cac; tapiar, pircana, pircachina.
Tácito, upallac ; taciturno, Tarabita, huasca chaca.
upayac runa. Tardanza, unai; tardar,
Tacto, chayana, llancana. unana; tarde, quipaclla; tarde
Taja, chicta; tajar, chictana. (del día), chishi; caer la tarde,
Taladrar, uctuna (utcuna, jut- chishinayana ; hacerse tarde,
Tálamo, caimito. [cunaj. chishiyana; tardío, unayac.
Talega, chuspa, shigra, tutu; Tarea, rurana.
taleguilla, muchila. Tarima, cahuitu.
Talento, yachai, camai; ta Tarro, huallu, ubiana, mati.
lento gubernativo, camachiipac Tartajear, aclluna ; tartajoso,
camai. tarpa shimi; tartamudear, ac
Talvez, chari (cha), icha. lluna.
Tallar, cuchuna, llacllana; Tasajo, charqui; hacer ta
tallo, callma, quiru. sajos, charquina.
Tamaño, chica (en el.). Tasar, huarcuna.
Tambalear, tigrana. Tascar, castuna.
También, pash (pish, bash) Taza, mati, pilchi, shilla.
(encl.). Tea, achicyachina, nina, huitzu,
Tambor, taqui, tunduli; tam llinqui (shinqui).
borilear, tundulicuna. Techar, catana, catachina (-a-
Tamiz, shushuna. tachinaj ; techo, cata, catana.
Tampoco, manapish, manatac. Tedio, millai, amii.
Tan, chica (encl.). Tejer, ahuana, minina.
Tautear, tupuna. Tela, ahuashca; telar, ahuana.
Tanto, chica (encl.). Temblar, chucchuna; temblar
Temer — Tibieza. 115
de miedo, llacllarcuna; tem tado, ***huaticai tucuna; ven
bleque, chucchuc; temblor de cer la tentación, juchanayata
tierra, atlpa cuyui. [***huaticaita) atina (atipana);
Temer, manchaña; temerario, meter en tentación, ***huati-
yangamana, atipacuc; temeroso, caiman chayachina ; tentador,
manchac, llaclla; temible, man ***huatica, ***huaticac ; tentar,
chai runa, manchana runa, man- ***huaticana, muspachina; llan-
chanayai; temor, manchacui. cana, chayana.
Temperamento (bueno), alli Teñir, jillpuna.
puncha, (malo) mana alli puncha ; Terciar, jalgachina.
temperar, allichina; temperarse, Tergiversar, pacana.
alliyana, chulunyana ; temperan Terminar, puchucana, puchu-
cia, pactashcacai. carina, tucuchina; término, puchu.
Tempestad, acapana. Terremoto, allpa chucchui.
Templado, chirinayac; tierra Terreno, allpa.
templada, chaupi yunga; tem Terrible, manchai manchai,
planza, pactaccai, pactallacai, manchana, manchana cashca,
pactashcacai, tupushca micui, tu- manchanayac.
pushca upiai; templar, aisana, Terrón, curpa.
llampuyachina. Terror, manchai.
Templo (pagano), huaca; (lu Terso, llampu.
gar de ídolos) huaca muchana; Tertulia, rimanacui.
(cristiano), üiospac huasi. Tesoro, tauca cullqui.
Temporal, tucurina. Testamentaria, huañucpac
Temprano, ñaupaclla, pun- quishcata pactachina; testa
Tenaz, cutipacuc. [charac. mento, charishcata saquina hua
Tender, mantana. ñucpac quillca ; testar, huañuc
Tendón, angu. quillcana.
Tenebroso, amsa. Testarudo, tucushca, atipacuc.
Tener, charina; tener por, Testificar, huillana; testigo,
nina; tenido por malo, mana huillac; testimonio, huillashca;
alli nishca; tener que, véase el levantar falso testimonio, tum-
vocablo deber. Teta, chuchu, ñuñu. [bana.
Tentación, * * *huaticai, jucha- Tez, ñahui cara.
nayai; estar con tentaciones, Tía (hermana del padre), ipa.
supai tangaipi cana; sentir ten Tibieza, casai; tibio, cun-
tación, juchanayana; ser ten gailla causac, chiri shungu.
116 Tiempo — Toro.

Tiempo, pacha; jé qué tiem Toalla, maqui pichana, chaqui-


po?, imapacha?; en este tiempo, china, catana.
cunan cac pachapi. Tobillo, chaqui mucu.
Tienda, cata, catuna huasi. Tocamiento, llancai ; tocar,
Tienta, á tientas, llancana. chayana, llancana (llamcana) ;
Tierno, llullu, ñucñu, quiqui; tocar la campana, campanata
de corazón tierno, llullu shungu, huactana.
llampu shungu. Todavía, rac (en el.); todavía
Tierra, allpa, llacta; (el pla no, manarac; amarac.
neta) pacha; la tierra, caipacha. Todo, llapa, tucui; todos,
Tieso, caspi, chutai chutailla. tucui; todo junto, todo entero,
Tiesto, callana. shinandin; toda la vida, causa-
Tigre, uturungu. nacama ; todopoderoso, llapa
Tijera, rutuna. atipac (llapatipac), tucui atipac.
Tímido, llaclla, manchac Toldo, carpa, cata.
shungu. Tolerar, apana; si rige otro
Timón, arma. verbo, se traduce por chi, agre
Timorato, Diosta piñachinata gado á la raíz de éste; v. g. :
manchacuc. tolerar que hagan alboroto,
Tinaja, macma; tinajón, tacurichina. Véase la Gram.
pundu. n. 32.
Tiniebla, tutayai, tutapura. Tomar, japina, chasquina ;
Tino, alli yuyai. ¡toma! caica! chaica!
Tiuturar, jillpuna (jishpuna). Tonar, culunnina, illapana.
Tiña, caracha. Tonel, macma, pundu.
Tío, ***jachi. Tontear, muspana; tontería,
Tira, lliquina. tabiai; tonto, muspa, upa.
Tiranía, aucai ; tiranizar, Torbellino, acapana.
mutzuchina, atinacuna, llaqui- Torcer, cauchuna, quihuina,
china; tirano, auca, manchai- quinguchina; torcer hilo, cau-
runa. puna, cuyuna ; torcido, huistu,
Tirar, aisana, chutana. quingu.
Tiritar, chucchuna. Tordo, chihuaco.
Titubear, cuyurina, cuyucuna. Tormenta, acapana ; tor
Tiznar, cushniyachina, mapa- mento, ñacai.
yachina. Tornar, entina, tigrachina.
Tizón, nina huitzu. Toro, huagra.
Torpe — Trasquilado. 117
Torpe, pandac, millai ; tor Tranca, jarcai, ¡arcana.
peza, pingai jucha. Trance, mita; & todo trance,
Torre, pucará. shimita maillashpa.
Torrente, uctashca mayu. Tranquilidad, casicacui; tran
Tortera (del huso), piruru. quilizar, casicayachina ; tran
Tórtola, urpi. quilizarse, casicayana ; tran
Tortuoso, huistu muyui, quingu quilo, casi shungulla.
quingu; tortura, jatun mutzui. Transacción, ninacuna.
Torvo, millai, pina ñahui. Transcurrir, purishcana.
Tos, ujui; toser, ujuna. Transeúnte, puric runa.
Tosco, llashac maqui. Transferir, apana, apachina;
Tostado (maíz), caracha; tos unana.
tar, caspana; tostar maíz, cam- Transfigurar, yallichina.
chana. Transformar, yallichina.
Totalmente, illacta, shinandin Transgresar, paquina.
(jinandin) ; chaicama. Transigir, ninacuna.
Totuma, pucu. Tránsito, ñan, yalli; alli
Trabajar, rurana, ***llam- huañui.
cana; trabajar la tierra, cha- Transitorio, tucurinalla.
gracuna; trabajo, rurai; llaqui, Transmutar, yallichina; trans
ñacaricui ; con mucho trabajo, mutación, yallichii.
ñacai. Transparente, chuya.
Trabar, tinquina; trabazón, Transpirar, jumbina.
tinqui. Transportar, apana, astana;
Tradición, ñaupaccunamanta transportar en andas, huanduna.
chayashca. Transversal, quinrai.
Traer, apamuna, pushana; Trapo, llachapa.
traer en los brazos, marca-muna. Trasladar, astana, chimba-
Traficar, catuna. china; trasladarse, tangarina.
Tragadero, millpuna; tragar, Traslucir, ricuna, huatuna;
millpuna, sacsana; trago, malli. ricurina.
Traicionar, huashallata ca Trasmitir, cachana.
tuna; traidor, catuc, ishcaishungu. Trasnochar, tutapana.
Trajinar, purina. Traspasar, chimbachina, chim-
Trama, mini. bana.
Trampa, toglla ftuclla), llu- Trasquilado, rutu, rutushca;
llana. trasquilar, rutuna, tusana.
118 Trastornar — Tuerto.
Trastornar, tigrana. Diosmi. Chaimi la Santísima
Trasvasar, tallina. Trinidad.
Tratar, ninacuna. Tripa, chunchulli.
Través, al través, qu'mrai- Triste, llaqui, llaquicuc, puti,
man; (por), ta (sufijo); de tra cumullayac; estar triste, pu-
vés, quinraita; travesía, quinrai, tina, puticuna; tristeza, ñaca-
quinraicuna. ricui, putii, puticui, llaquicui.
Travesura, pucllai; travieso, Triturar, cutana.
pucllac. Triunfar, atipana.
Trazar, unanchana. Trocar, randina, randinacuna ;
Tremendo, ami, manchaña, trocar la palabra, shimita
manchai runa. quinguchina.
Trenza, chimba (jimba); tren Troje, churana, taqui.
zar, chimbana (jimbana, shim- Trompa, quipa; singa.
bana). Trompeta de caracol, quipa;
Trepar, llucana. tocar la trompeta, quipana.
Trepidar, chucchuna. Trompo, cushpi.
Tres, quimsa. Tronar, culunnina.
Tribu, aillu. Tronco seco, cullu.
Tribulación, llaqui. Trouchar, quihuina.
Tribunal, apupac; tributar, Tronera, tucu.
cuna, chasquichina. Trono, tiyana.
Trillar, sarucuna. Tropel, runa runa; huacai.
Trinar, huarpina. Tropezar, nictana (hitcanaj.
Trinidad: Dios Yaya, Dios Trotar, callpana.
Churi, Dios Espíritu Santo, cai Trozar, chancana.
quimsa persona cashpa, shuc sa Trozo, cullu.
palla Diosmi. Cai quimsandin Trueno, Mapa.
personamanta Dios Yayaca mana Trueque, randinactii.
Churichu, manatacmi Espíritu Truhán, challi.
Santochu ; Espíritu Santopish Truncar, juruna, cuchuna.
mana Yayachu, manatacmi Chu Tú, can.
richu ; quimsandin persona cashpa Tubo, pucuna.
shuccaiyucllami 1 , shuc sapalla Tuerto, quingu; chulla ña

1 La palabra shuccaiyucllami se compone de shuc uno, coi ser,


yuc con, lla solamente, mi es: son una sola esencia.
Tuétano — Urgencia. 119
hui, huacllu ñahui, ñahui illac; Túnica, cushma, suni pacha.
ñausa. Turbar, tacurina; turbarse,
Tuétano, ñuctu (ñutcu). muspana, pantana; turbarse de
Tullido, huatarishca, mucu, miedo, mancharina; turbación,
suchu. manchai.
Tumba, tola (tulaj. Turbio, mapa.
Tumbar, urmachina. Turnar, randinacuna.
Tumor, chupu, punguii, ca Tusa, curunda.
racha. Tutela, huacaichai.
Tumulto, huaicanacui, tacurii. Tutor, huiñachic, huacaichic.
Tunante, pantac, yanga puric, Tuyo, cambac.
machaisiqui.

U.
Ufano, shungusapa, apushca- Unigénito, sapai churi.
chac ; cushiyac. Unión, tandai, tandanacui,
Úlcera, caracha api; ulce shucllachicui , shucllachii ; unir,
rarse, caracha apiyana. tandana, tinquina; unir en uno,
Ultimamente, quipapi, quipa- shucllachina ; unirse, shuclla tu-
man; último, puchucai, quipa, cuna.
quiparic. Universal, tucundin, shinan-
Ultrajar, camina; ultrajar din ; universo, tucui pacha, ticsi-
públicamente, pingachayana; ul muyu, tucui ticsimuyu.
traje, camii. Uno, shuc; unos, shuccuna;
Ulular, huacashpa huacana. unos con otros, se expresa por
Umbral, pungu chaca. la partíc. nacu, agregada al
Unánime, tandalla, shuc shun- verbo; p. e. : jugar unos con
gulla. otros, pucllanacuna. Véase la
Unción, llutai ; jahuina ; un Gram. n. 32.
cir, tinquina, tinguna; ungir, Untar, llutana, jahuina; un
jahuina ; ungüento, jahuina tura, jahuii.
jambi. Uña, sillu (shilluj.
Unico, sapalla, shuclla; uni Urdiembre, ahua ; urdir, ahu-
dad, shucllai. llina. [uctana.
Uniforme, ricchac. Urgencia, uctai(utcai); urgir,
12!) Urna — Vecindad.
Urna, huaca; huacaichina. Usurpar, shuhuana.
Usanza, rurai, yachai ; nsar, Utero, huahua tiyana.
camachina; rurana. Util, allipac ; alli yupai ; uti
Usura, mitzai. lizar, allita surcuna.

V.
Taca, huarmi huagra. Valla, quincha.
Tacante, chushac ; vaciar, Valle, huaicu, pampa (pamba),
tallina, chushacyachina ; vacio, yunga ; valle de lágrimas, huiqui
chushac ; estar vacio, chushana. pacha.
Vacilar, cuyurina (cuyucuna). ¡Vamos!, jacu!
Vadear, chimbana ; vado, chim- Vanagloria, sumaicuyai; va
bana. naglorioso, apushcachac, shun-
Vagabundo, pantac ; vagar, gusapa; vano, casi; en vano,
pantana, yanga purina; vago, yanga, casilla, chushacpac ; va
yanga puric. namente, casimanta.
Vaguido, uma muyui. Vapor , huapsi ; vaporizar,
Vahear, huapsina. huapsina.
Vahido, uma mutju. Vapular, anguchina.
Vaho, huapsi; vaho de ani Vara, caspi, ñañu caspi; va
mal, samai. rear, tupuna.
Vaina, patac. Variable, cuyurinalla; va
Vaivén, cuyuri. riado, muru muru; variar, chi-
Valentía, atipacui. cani/ana ; variedad, muru muru;
Valer, chaniyucfchayüe^ cana ; vario, chican; varios, tauca.
yupai camana; en las pi. -«ias Varón, varonil, cari.
interandinas: valina; valeroso, Vasallo, chapashca runa, cha-
cari cari; mujer valerosa, cari pacushca runa, apuyuc runa.
shungu huarmi, carishina huarmi ; Vasija, angara, pilchi.
valiente, sinchi, shunguyuc, cari Vaso, pilchi, shilla, upiana.
shina, carishungu, atipacuc. Vastago, macullai.
Valija, quipi, quillca quipi. Vaticinar, huatuna.
Valimiento, yanapai. Vecindad, cuchu masi; vecin
Valor, shungu, sinchicai ; chani, dario, shucllactayucpura ; vecino,
yupai; valuar, huarcuna,yupana. llactamasi.
Vedar — Verisímil. 121
Vedar, amanina. Venida, shamui; venir, sha-
Veedor, chapacuc. muna, chayamuna; venir de,
Vega, huailla pamba. venir á, seguidos de un verbo,
Vehemencia, nina shina; ve se expresan por la partíc. mu,
hemeute, nina shungu. agregada á este verbo; p. e. :
Vejación, atipacui; vejamen, venir de (venir á) labrar la
anyai; vejar, anyana, camina. tierra, chagramuna. Véase la
Vejez, rucui, maucai. Gram. n. 32.
Vejiga, ishpapuru. Venta, catui, tambu.
Vela, huambuta purichic pacha. Ventana, tucu.
Velaciones, pambacuna (en Ventear, huairana; ventilar,
cubrir); velar, pacaricuna. huairachina.
Veleidad, munactucuna. Ventosear, supina; ventosi
Velocidad, uctai (utcai); ve dad, supi ; ventoso, huairasapa.
loz, ucta (utca), huaira chaqui. Ventura, cushi; venturoso,
Vellón, millma. cushiyuc.
Vena, angu, sirca. Ver, ricuna.
Venado, taruga. Verano, ushiai, chaqui pacha.
Vencedor, atic; vencer, atina, Veraz, cashcallata rimac ; ver
atipana. dad, * chica, shuti, cashca (par
Venda, quillpai. ticipio de pretérito de cana) ;
Vendaje (expresión familiar), decir verdad, cashcatami nina;
paltana, yapa, yapana. en verdad, shutintac; verdadero,
Vendar, quillpana (quishpana). * chica, quiquin, shuti; verda
Vender, catuna. deramente, quiquintac, shutintac.
Veneno, jambi, huañuchic Verde, huailla.
jambi. Ve '"igo, huañuchic, ñacachic.
Venerable, alliyana, mucha- lcieda, chaquiñan.
yashca runa; venerar, apuchana, Vergonzoso, pinganalla, pin-
muchana, muchacuna. gacuc, pingaisiqui; vergüenza,
Venganza, ainii; vengativo, pingai ; tener vergüenza, pin-
piñapayac ; vengar, ainina; ven gacuna; sin vergüenza, lluchu
garse, ainicupuna, ainicupuna- aahui.
cuna. Verídico, cashcallata rimacuc.
Venia, quishpichii, cungai; cu- Verificar, tapuicachana ; ru-
murii ; venial (pecado), jahua rana.
jucha; venialmente, jahualla. Verisímil, iniicama, iniipac.
122 Verruga — Virtud.

Verruga, japu, mitza. Vida, causai.


Vértebra, huasha tullu. Vieja, paya, ***apa; viejo,
Verter, jichana, shutuchina. rucu; riejo, (hablando de ropa,
Vertical, shayac. trastos) mauca.
Vertiente, pugyu. Viento, huaira.
Vértigo, iima muyui. Vientre, huicsa, pusun.
Vestido, churacuna, pacha. Viga, caspi.
Vestigio, chaqui. Vigilancia, cutzii; vigilante,
Vestir, churachina, pachalli- cutzi, cutzilla; chapac; vigilar,
china; vestirse, pachallina. ricucuna.
Veta, angu, sirca. Vigilia, manapish puncha.
Veterano, rucu, yachac. Vigor, sinchi.
Vez, cuti, mita; á la vez, Vil, mapa, sagra, millai;
cutin tigra, cutin tigrash; á ve hombre vil, yanga runa; vili-
ces, maijan cuti; esta rez, cu pendiar, millana, huashay achina;
nan cuti, cunan mita; de una vilipendio, millapayai.
rez, shuclla; lo que ha de hacer Villano, chagra, llashac maqui;
se, hazlo de una vez, ruranata acui.
shuclla rurai ; todos de nna rez, Vínculo, huatana.
llapandin shuclla. Vindicar, ainina; quiquimpac
Vía, ñan ; ría crucis, cruz mañana, mitzana; vindicta, ainii.
ñan. Violáceo, maihua.
Viajar, purishcana; viaje, Violar, paquina ; violar á nna
purii ; viajero, puric runa. virgen, huarmita paquina, huac-
Viático, cucayu (cucahui); fel llichina ; violencia, atinacui,
santo Viático, almapac Cucayu piñacui; violento, pina.
(Cucahui). Virar, tigrana.
Víbora, machacui. Virgen, ñusta, palla, pasña,
Vibrar, cuyuna; cuyurina. *coya, mana chancashca huarmi,
Vicario, shucpac randi. mana paquishca huarmi, mana
Viceversa, randimpac. caripac ricsishca.
Viciar, huacllina; vicio, mana Viril, cari shungu.
alli causai; vicioso, juchasapa Virolento, sipu, shuru.
runa. Virtud, allicausai. Cai vir
Vicisitud, cuyurinalla. tudes teologales quimsami, nisha-
Víctima, mutzui tucushca. nin : inina, fe shutiyuc ; shuyana,
Victoria, atii. esperanza shutiyuc; munana, ca
Virtuoso — Vulnerar. 123
ridad shutiyuc. Cai virtudes mo Vocear, rimanacuna, caparii-
rales chuscumi, nishanin: amau- cachana; vociferar, caparina;
tacai, prudencia shutiyuc; cush- vocinglero, chacchu.
cacai, justicia shutiyuc; sinchicai. Volar, pahuana.
fortaleza shutiyuc ; pactallacai, Volcar, tigranail
templanza shutiyuc. Voltear, tigrana.
Virtuoso, alli causacuc runa. Voluble, muyunalla.
Viruela, muru ungiii. Voluntad, munai, munana,
Viscoso, llutarinalla. shungu; con buena voluntad,
Visible, ricuna, ricuric, ricu- shungucama; véase la Gram.
ripac, shutilla; visión, pintzi; n. 31; voluntariamente, shun-
visión mala, chiqui muscui; ver gumanta, munaimanta.
vislones, chiqui muscuita ricuna ; Voluptuoso,huacllishca shungu.
visita, ricumui ; visitar, ricumu- Volver, tigrachina; volver a
na, ricugrina; visitación, tari- Dios, Diosman tigrarina; vol
pai; ricumui. ver al lugar, cutina ; volver la
Víspera, ñaupa puncha. cara atrás, cutirina; volver una
Vista, ricui; á la vista, ña- cosa, cutichina.
huipi; oscurecerse la vista, Vomitar, ***quicnana, lanza-
ñahui tutayana. na (voc. esp.), agitana (voc. esp.).
Vital, huiñaipac. Voraz, sacsapucuc, micuisiqui.
Vituperar, camina; vituperio, Voz, cungá, rimai, shimi; voz
camii. delgada, ñañu cunga; hombre
Viuda, huaccha ; viudo, *icma de voz fuerte, jatun cunga fcun-
cari; viuda, *icma huarmi. gasapaj runa; hombre de voz
Vivaz, cutzi. débil, pishi cunga runa.
Víveres, micuna. Vuelco, tigrai.
Viveza, cutzii, nina shina. Vuelo, pahuai; levantar el
Vivienda, causana, huasi. vuelo los pájaros, pishcucuna
Vivificar, causachina. jatarina.
Vivir, causana, causacuna; Vuelta, muyui, quingu; cutii;
vivo, causac; cutzi; los vivos y dar vueltas, muyumuna; dar
los muertos, causac runa hua- vueltas al rededor, muyuna.
ñuccunahuampish. Vulgar, chacchushca, shi-
Vocablo, shimi. huashca; yanga.
Vocación, Diospac cayashca. Vulnerar, chugrina.
124 Y — Zurrón.

Y, ca (en el.), pash fpish, Yerno, masha.


bash) (encl.), ri (encl.), huan Yerro, pantai.
(en el.), huampish (encl.). Yerto, caspiyashca, mancha-
Ya, ña; ya está, ñami; ya rishca, chiriyashca.
que, ñatac ; ya, ya, ña, ña; ya Yesca, ninachina, ninajapi-
vienes, ya te ras, ña shamungui, Yo, ñuca. [china.
ña ringui. Yugo, tinqui (tingo).
Yacer, sirina; yacija, puñuna. Ynnque, huactana.
Yedra, llucac quihua. Yunta, tinqui (tingoj.
Yema, lulun (rurun) quillu. Yuxtaponer, chimbapura chu-
Yermo, purun pamba.

Zabullir, chincana, huambuna. Zarzo, cahuito.


Zafar, cacharina. Zigzag, quingu quingu.
Zagal, michic. Zócalo, ticsi.
Zaherir, yuyachina. Zona, chumbi.
Zamarrear, chaspina. Zongo, upa.
Zanahoria, racacha. Zorra, añas.
Zángano, quillacuc. Zozobra, chingarina; zozo
Zanja, yata; zanjar, yata- brar, tigracuna.
china. Zumbar, chusnina, huangnina,
Zapato, ushuta (oshutaj. tzunnina; zumba el oído, rinri
Zaranda, shushuna ; zarandar, chusnin.
shushuna, chaspina. Zumo, yacu.
Zarcillo, rinri huarcuna. Zupia, concho.
Zarpa, sillu fshillu) ; zarpar, Zurcir, sirana; llullana.
llucshina. Zurdo, lluqui.
Zarrapastroso, tzuntzu, mapa Zurrapa, concho.
ñahui. Zurrar, cacuna; nanachina.
Zarza, casha. Zurriago, angu.
Zarzagán, garhua. Zurrón, cara huayaca.

3. M. J. V.
VOCABULARIO

QUICHUA-ESPAÑOL
1
A.
Aa, interjección de quien in acuna, moler, rumiar;
voca, exclama, ruega ó reprende ; acuchina, hacer moler.
aanina (literalmente: decir aa), Acui, malvado, ruin, bellaco,
exclamar, desear, rogar. lisiado.
Aaha, ajá, ajajá, interjección Acya, lea! exclamación.
de quien coge á otro en flagrante ; *Ach, asi será, quizá; ahina-
aahanina, coger á alguno en chari, verdad será, creolo.
flagrante. Achachai, interjección de frío.
#1Aca, inmundicia, porquería; Achic, claro, lúcido ;
acaracai, lugar destinado para achicyana, aclarar, amanecer;
poner estiércol, redil. achicyai, luz, claridad;
Acapana, torbellino, huracán, achicyachina, alumbrar;
tempestad. . achicyachina, tea;
Accu, W^na. achicyarina, despejarse, a-
Aecha, cabello; aecha shua, clararse.
un insecto. 'Achihua, quitasol.
Adiana, apartar, escoger, Achira, cierta raíz de comer.
elegir; Achoccha, enredadera, cuya
acllai, escogimiento, elección. fruta cocida se come.
Acllu, tartamudo; Achonina, estornudar.
acllnna, tartamudear ; Achu, interjección de quien
aclluchana, volverse tarta reprende ;
mudo. achucutarina, acobardarse.
*Aenana, hacer ceremonias. Achulla, la parte que se da
Aenina, eructar. de una res. v
Actuna, escupir con asco; Achupalla, especie de penca.
actuchina, causar asco. Ahua, urdiembre, tela que se
Acu, harina; está tejiendo;

1 Las palabras que llevan asterisco, no son usadas generalmente.


1*
2 ahuana — amachana.
ahuana, tejer; uyai, de buena fama ; alli yupai-
ahuac, tejedor; chayuc, muy precioso ;
ahuashca, tela; allichina, componer, endere
ahullina, urdir, enredar. zar;
Aicha, carne, cuerpo; aicha allichai, ornamento;
lllac, espíritu. allichirina, aderezarse, com
Aillu, linaje, tribu, familia, ponerse ;
pariente; alli ailln, buen linaje; al] illa, con suavidad, con cui
ailln masi, conciudadano, pai dado ;
sano. allimanta, poco á poco, despa
Ainina, rezongar, retornar, cio ;
reñir ; allimi, bien está;
ainicuna, contradecir ; allitac, bienhecho;
ainipuna, recompensar. alliyana, sanar, convalecer;
Aisana, cántaro. alliyachina, sanar á alguien;
Aisana, tirar, templar, arras alliyachic, médico; alli ma-
trar, llevar de la mano ; qui, mano derecha.
aisana, asa. Cusa aisa ais a Allpa, ashpa, tierra, polvo,
charihsanmi, mi marido me mal terreno, posesión; allpa caca,
trata mucho. Juezpacman aisa- barranco;
china, hacer comparecer ante el allpayana, postrarse en tierra,
iuez. humillarse; allpa tiu, arenal,
Alau, interjección de quien se innumerable ;
compadece de otro; allpatucuna, convertirse en
alannina, compadecerse del tierra.
desdichado. Ama, no, prohibitivo ;
Allana, cavar. amaitina, prohibir, vedar;
Allen, ashen, perro. amarac, aguarda, todavía no;
Allí, bueno, excelente, per amatac, ¡oh! ¡no sea asi, no
fecto, contento, sano, derecho; suceda tal !
allipac, provecho, provechoso ; amapisb, más que no, aun
allicai, bondad, salud; alli- que no;
cansai, virtud; alliricchai, her amachana, disculpar, apaci
mosura; allishnngu, bondadoso, guar, excusar, amparar; jnchata
afable; alliyahuar, noble; alliya- confesacuc runamanca pai qui-
chachishca, bien enseñado; alli- quin Diostac amachanmi, al que
huiñachishca, bien criado ; alli- se acusa, Dios le excusa.
Amaru — apuyana. 3
Amaru, serjnente grande. anchurina, quitarse, retirarse.
Amanta, sabio, poeta. Anga, gavilán.
Amina, causal- hastio, empa Angara, vasija ancha de cala
lagar, hostigar; baza.
amipac, detestable; Angu, nervio, tendón, beta,
amicuna, empalagarse, tener cabestro, veta, vena;
hastio ; anguyana, ablandarse, hacerse
amichina, enfadar; flexible.
amirina, fastidiarse. 'Anta, metal, cobre.
Amsa, oscuro, nublado; Antzantza, habladora.
amsayana, oscurecerse, ano Auyana, reprender, renir;
checer. auyanacuna, reñir entre dos.
Amuc, suave. Añangu, hormiga (pequeña y
Amnllina, tracr algo en la negra) .
boca. Añañai, dije, joya.
Anacu, vestido inferior que Añas, zarra.
usan las indias. Apana, llevar, trasportar, to
anacuna, ponerse el anacu. lerar, embestir.
Anai, interjección de dolor; apai, apana, paquete, equipaje;
anainina, quejarse de dolor. apachina, hacer llevar, enviar;
Anana, pina. apachina, carga;
*Ancash, azul. apamuna, tracr;
Ancha, mucho, muy, dcma aparina, cargar, llevar sobre
siado ; las espaldas, sostener;
anchayana, estar muy mal por aparic, cargador;
alguna enfermedad ; aparichina, hacer carga;
anchayac, muy enfermo ; an- apacachana, ocurrir.
chayan mana anchayan, jambi- Api, mazamorra de maíz,
chinami (participio pasivo sopa ;
de futuro), agravándose la en apina, apicuna, hacer maza
fermedad hay que hacerla curar morra ;
con cuidado. apiyachina, desleír, desme
Anchuna, apartar; nuzar;
anchui, separación ; Apu, Señor, grande;
anchuchina, apartar, descon apunchic, gran Señor;
tar; apuchana, honrar, venerar;
anchuchi, excepción; apuyana, presidir, apropiarse;
4 apushcachana — atipana.
apushcachana, ensoberbecerse ; Aspina, arañar, rasguñar,
apushcachac, aputucushca, raspar.
soberbio. Astahuan, ashuan, ashun,
Arhina, estrenar. fuera de esto, todavía más, más.
Ari, si afirmativo, porque, pues Astana, acarrear, trasladar,
(cf. gramática, n. 38); mudar; yacu astac, aguador.
arinina, afirmar, consentir, Asha, poco; astahuan asha,
conceder, animar; astahuan ashalla, menos;
arinichina, precisar; ashann, asllahuan, luego,
ari ari, expresión de ironía, después ;
si cómo no. ashalla, muy poco;
Arma, arado. ashallamanta, casi, falta poco;
Armana, bañar; ashallamanta huañurcani, por
armana, armai, armacui, poco hubiera muerto.
baño ; Ashanga, red,capacho, espuerta.
armarina, bañarse el cuerpo. Ashca, bastante, mucho;
Arrarai, expresión que indica ashcana, aumentar.
comezón. Ashun, más, aun más, antes
As-hua, chicha; bien.
as-huana, hacer chicha. Atac, interjección, ¡qué
Asina, reir; dolor !
asi, sonrisa; Atallpa, atashpa, gallo, ga
asicui, risa; llina.
asina, irrisión, risible; Atamba, cabestro, correa.
asidla, risueño ; asidla ñahui Atatai, expresión de asco ó
ricuchina, ser afable, comuni desprecio.
cativo . Atina, vencer, domar, preva
asípayana, asipavapuna, reírse lecer, sobresalir, porfiar, impor
de otros, mofarse; asishpa ri tunar;
mai, ironía. atic, vencedor, porfiado;
Asnana, echar olor de sí; atii, victoria;
asnacuna, heder; aticana, provocar;
asnac, asnacuc, hediondo; aticuna, porfiar;
asnachina, infectar; alli asnac, atichina, gastar;
mishqui asnac, buen olor, per atinacui, violencia;
fume, aroma; manalli asnac, atipana, vencer, sujetar, con
manalli asnai, mal olor, fétido. vencer ;
atipac — Caiman. 5
atipac, poderoso ; Au, interjección que expresa
atipacui, vejación; aprobación, aceptación.
Auca, enemigo, infiel, hereje.
atirishca, hablador. Aya, cadáver, muerto ; fan
Atuc, lobo; atuc sara, planta tasma ;
cuya mazorca se emplea como ayachana, estar decrépito, como
jabón. muerto; ay alma si, sepulcro.

c.
Ca, y, mas, pues (cf. gramá cachiyana, salar; volverse sal.
tica, n. 36 y 38); ca tiene tam Cachu, cuerno, animal de cuer
bién el significado de aquí; p. e. : nos torcidos.
caica (caiga), esto aquí, seme Cachun, nuera.
jante al latín ce en hicce (este Cachuna, eachumi, cuñada.
aquí; ¡ de este modo ca especifi Cahua, madeja;
ca y determina un objeto, y así Cahuana, hipar.
pospuesto al nombre reemplaza Cahuina, mecer liquidos.
al artículo definido que falta en Caimito, barbacoa, cañizo para
quichua. dormir, tálamo.
Ca, imperativo de un Cai, pronombre demostra
verbo defectivo: toma; ex tivo, este, esta, esto;
presión para llamar al puerco. caica, caiga, he aquí;
Caca, peña, abismo, sima. caicaiari, he aquí;
Cacona, fregar, frotar, estre caichu, caicha?, ¿será éste?
gar, raspar, curtir cueros, sobar; cailla, caillapi, cerca, aquí no
cacui, frotación. más;
Cacha, mensajero, enviado; caillachu? ¿ésto no más?
cachana, mandar, decretar, ¿aquí?;
enviar, trasmitir; caillamantucui, caillaicumu-
cachai, envio, misión; cui, vén acá;
cacharina, soltar, poner en caillaña, aquí cerca;
libertad; cacharlshcami purí cainic, hacia acá;
eun, anda abandonado, sin que cainicta, por aquí ;
nadie le haga caso. caininmantucui, vén acá;
Cachacha, chispa, centella. caitucui, mucho, abundante.
Cachi, sal ; Caimnn, lagarto, cocodrilo.
6 Caina — canillan;).
Caina, ayer; camana, criar, producir, sus
cainanic, canimpa, anteayer; tentar, abundar;
cainasarnn, canimpalla, el camac, cuidador, conservador;
otro día ; camac huata, año fértil;
cainana, pasar el dia ; camai, obligación;
cainachina, hacer descansar ; camachina, ordenar, mandar,
caina quilla, el mes pasado. gobernar, encomendar, conservar;
Caira, rana. camachishca , providencia ;
Caitu, hebra de hilo. camachishca shimi, camachi-
Caja, montaña. cushca shimi, ley;
Calac, pequeño. camarina, cuidarse, disponer,
'Calcha, hoja seca de maíz; regalar, premiar;
calchana, segar la mies. camari, regalo;
Calnn, no bien cocido. cama, todo, enteramente.
Callamba, hongo. *Camantira, golondrina.
Callana, cazuela, tiesto. Cameha, maíz tostado;
Callarina, comenzar, empezar, camellan a, tostar maiz.
principiar ; Camina, injuriar de palabra,
callarii, principio, origen ; ultrajar, vituperar;
callarle, autor, inventor. camii, insulto, vituperio;
caminacuna, altercar.
Cali luía, la espada de palo con
Can, pronombre per
que se teje. sonal, tú.
Callma, ramito, tallo, renuevo; Cana, ser, estar, existir; cau-
callniana, echar renuevos. sangapac huañungapac cashcata
Callpana, cashpana, correr, nina, hablar siempre la verdad.
trotar, galopar; 'Canana, pegar fuego, quemar
callpai, carrera. montes.
Callu, lengua, lenguaje; callu- Cancan, polvareda. [nada;
sapa, murmurador ; rimai callu, Cancha, corral, reunión, ma-
lenguaje. chanchaman, afuera.
Cama, según, conforme, hasta Canchalahna, centaura menor.
(cf. gramática, n. 34); Diospac Canchis, siete. [picar;
shimicama, según la voluntad de Canina, morder, pellizcar,
Dios. canii, mordedura; tulluta
Cama, mérito, empleo, oficio, canichina, poner mordaza;
capaz, digno; (.amilana, aborrecer de muerte;
canirina — catana. 7
canirina, bufar de cólera. Casarana, casar;
Canquil, especie de maíz. casarai, casamiento.
Capac, principe, soberano, Cascana, pegarse, juntarse
poderoso, grande, rico, precioso; mucho, detenerse.
capac mama, Señora distinguida. Casi, vano, ocioso, quieto, for
Caparina, llamar, gritar, vo mal; casi runa, descuidado,
ciferar. negligente; casicac runa, mo
Capina, sobar, estrujar, ex desto ;
primir, ordeñar. casicacuc, moderado;
Capti, haz, manojo. casimanta, vanamente, de
Cara, piel, cuero, cascara, gana; casimanta arinina, jurar
corteza ; en vano ;
caracha, sarna, Uña, lepra, Casiqui, jefe, noble.
enfermedad cutánea, costra. Casna, cashna, asi;
Cara, raso, calvo; cara nma, casnana, hacer asi;
calvo. casnallatac, asimismo.
Carana, dar de comer; huac- Caspa, mazorca;
cha carai, comida de pobres; caspayana, hacerse mazorca.
nmapi carashpami rirca, se fué Caspana, tostar, chamuscar,
engañándome. perdigar.
Carca, sucio; carca sapa, lleno Caspi, madera, palo, viga,
de porquería. báculo, vara, tieso;
Carcuna, espantar, despedir caspiyana, hacerse tieso, en
ásperamente, desterrar. flaquecerse.
Cari, varón, varonil; cari Castuna, morder, mascar, ru
cari, varonilmente. miar ;
Carin, á lo menos. castuna, quijada.
Carpa, toldo. Casha, espina.
*Carpana, regar. Cashcana, roer cosa dura
Caru, distancia, lejos, lejano, (huesos), comer cosa dura, raspar,
distante, remoto; caru runa, ex cardar.
tranjero ; Cashna, semejante á éste.
caruyana, alejarse, apartarse; Catana, cobijar, tapar con
caruyashca, ausentado, huido; ropa, abrigar, techar;
carnnchai, ausencia. cata, techo;
Casa, frio, helada; catana, cobija, cobertura,
ensana, helar. techo ;
8 catacuna — cuchuyana.

catacuna, cubrirse. causarina, causarhnuna, re


'Cata, ladera; cata cata ñan, vivir, resucitar;
camino por ladera. cansarimni, resurrección;
Catina, hacer adelantar bestias, causai, vida, edad, conducta,
seguir, continuar, copiar; alimento, sustento; alli cansaita
catic, imitador, el que sigue, cansana, perseverar en el bien;
segundo, posterior; alli causaita cansai, perseveran
catina, contagio; cia; manalli causaipitac tiya-
cati, después; cati cati, suce cnna, perseverar en el mal.
sivamente ; Cantzina, pestañear.
catichina, imitar, hacer seguir Cauyana, secarse la mazorca
en el canto, rezo etc. ; tierna de maiz.
catii, acompañamiento ; Caya, mañana; caya cama,
catinacui, hilera; hasta mañana;
catipi, en seguida; cayandin, el día que sigue al
catirayana, perseguir; catii de que se habla.
jachan a, perseguir; catii jachac, Cayana, llamar;
perseguidor; catii jachai, perse cayarina, llamarse.
cución; chai maqui alli rurash- Comil, lanzadera.
pa catina, seguir el buen ejemplo. Concho, heces, zurrapas.
Catnna, vender, intrigar; ca Coto, montón, papera; coto
tnna huasi, tienda; cnnga, papera;
catu, el lugar donde se vende, cotoyuc, el que tiene papera.
feria, mercado, plaza; Cu, partícula (cf. gramá
catuc, comerciante; tica, n. 32); á veces es reflejo y
catui, comercio, venta. como tal se usa en lugar de r i ;
Canchu, hilo, cordel; p. e. : llullacuna, equivocarse.
cauchnna, hacer cordeles; *Cubi, hígado. [viaje.
Cauchuc, caucho. Cucayu, cucahui, fiambre de
Caupuna, hacer cordeles, tor Cucha, cocha, estanque, la
cer hilo. guna, mar; cocha pata, ribera,
Causana, vivir, existir, ha playa.
bitar; Cuchi, puerco; sacha cuchi,
cansana, vivienda; puerco silvestre.
causachina, dar vida, alimen Cuchu, rincón, esquina, ángulo ,
tar, dejar vivir, animar; cerca, inmediato, próximo;
cansac, vivo; cuchuyana, acercarse;
cuchuyachina — Curu. 9
cuchuyachina, acercar, alle cunanlla, recientemente, ape
gar; cuchu masi, vecindad. nas.
Cuchuna, cortar, segar, reba Cunana, aconsejar, amonestar,
nar, podar; encomendar, encargar, sugerir,
cuchuna, cuchillo, hoz. predicar.
*Cuhunina, tronar. Cnndur, buitre.
Cui, conejillo doméstico. Cunga, pescuezo, cuello, gar
Cuica, lombriz. ganta, voz ; huasha cunga, nuca.
Cuichi, arco iris. Cungana, olvidar, perdonar,
Cuilan palu, lagartijilla. omitir, descuidar ;
Cuillar, estrella, astro; chupa cungai, olvido, perdón;
cuillar, cometa. cungailla, repentinamente.
Culta, pato. Cunguna, planta olorosa, tó
Culunnina, tronar. nica.
Culla, cusha, nido, madriguera. Cunguri, rodilla;
Cnllcu, garrote. cungurina, arrodillarse;
'Cullcu, especie de tórtola. cungurii, genuflexión; cungu-
Cullqui, cushqui, plata, rishpa tiyana, estar de rodillas.
dinero ; Cunu, lugar abrigado, abri
cullquichina, platear; yurac gaño ;
cullqui, moneda. cunuc, caliente;
Cullu, tronco seco, madera, cununa, calentar;
tabla; cortado; cunuchina, abrigar;
culluna, cortar, mutilar. cunuuyai, abrigo.
*Cullui, especie de hormigas Cunu, conejo.
muy grandes. Cuña i. q. juña.
Cumba, remate de una casa. Curaca, jefe de tribu.
Cumbamba, mandíbula. Curcu, cullcu, giba;
Cumu, corcova; cumu runa, curcuyana, encorvarse.
corcovado ; Curi, oro;
cumucui, sumisión; curichina, dorar; curita mar-
cumurina, agacharse, incli cachana, amontonar oro;
narse; curiquingui (veteado de oro),
cumuyana, agobiarse. ave de rapiña de color blanco y
Cuna, dar, entregar, ofrecer. pardo.
Cunan, actualmente, ahora ; Curpa, terrón.
hoy; cunan puucha, hoy; Curu, gusano, polilla;
10 curuna — cuyuchina.

cnruna, comer del gusano ; Cushma, poncho largo y an


curuhuanmi, me comen los gusa gosto; ncn cnshma, camisa.
nos; nina curu, luciérnaga. Cushpi, trompo, perinola.
Curnnda, tusa, carozo. Catana, moler ;
Cururn, ovillo, pelota de cosas cuta, harina.
enredadas ; Cuti, vez; quiuisa cuti, tres
cururuna, ovillar, devanar. veces ;
( usa, marido; cntina, volver al lugar, tornar;
cusacana, novio. cntic, móvil;
( 'iisana, asar en brasas (prin cutii, conversión (á Dios);
cipalmente mazorcas tiernas de c utiricuna, convertirse fá Dios);
maíz.) cutichina, volver una cosa,
Cuscu, maíz pintado de negro. devolver, restituir, responder,
Cusni, cnshni, cosni, humo, contestar;
hollin; cutimuna, retroceder, regresar;
cus nina, humear; cutirina, volver la cara atrás;
cusnichina, ahumar; cutin, de nuevo;
cusnichina, incensario; cusni- cutipai, renuncia.
chishca aicha, carne ahumada. 'Cutía, cholo.
Cusu, gusano de las papas. Cutu, corto, recortado;
Cushca, justo. cutuyana, acortarse, dis
Cushcnngo, buho. minuirse.
Cushi, dicha, gozo, ventura, Cutul, hoja que envuelve la
gloria, alegre. mazorca de maíz.
cushicni, alegría; cushicui 'Cutzana, arrancar.
pacha, paraíso; Cutzi, ágil, vivo, lijero, dili
cushichina, alegrar, contentar, gente.
consolar; Cutzuluina, sonar. [sión;
cushimana, alegremente, di Cayana, amar, tener compa-
choso; cushi samana, gloria; cuyanalla, simpático ;
cushiyana, alegrarse; cuyai, afecto, amor, caridad;
cusliiyac, ufano; cnyacui, beneficio ;
cushiyuc, dichoso, feliz; Diosta cuyanacuna, simpatizar ;
ricsic mitaca, paita slrvicca, cuyapayai, compasión; mana-
paita muchacca, ancha cushiyuc- cuyacnc runa, inhumano.
mi; bienaventurado el que conoce Cuyuna, mover, menear;
á Dios y le sirve y le adora. cnyuchina, remover;
cuyuchic — Challhua. 11
cuyuchic, móvil; cuyuri, vaivén; allpa cuyui,
cuyurina, cuyucuna, moverse, temblor de tierra.
oscilar, vacilar, conmoverse ;

Ch.
*Chaca, ronco. partes relajadas del cuerpo hu
Chaca, puente; huasca chaca, mano.
tarabita; chaca tullu, cadera; Chachina, hacer sentar.
chacana, atravesar un palo Chagra, heredad, sementera,
con otro; pungu chaca, umbral; mina, campesino; cullqui cha
chacana, andas, escalera; gra, mina de plata ;
chacatana, cruzar dos palos, chagrana, labrar, cultivar la
crucificar, enclavar en cruz; tierra; chagra camayuc, cui
cruzpi chacatashca carca, fué dador de sementeras.
enclavado en la cruz. Chagruna, mezclar;
Chacchua, bulla, alboroto; chagrunacuna, mezclarse.
chacchuana, hacer bulla, al Chahua, chauhua, crudo, fruta
borotar, hablar con mucho ruido. medio madura.
Chacchuna, regar cosas só Chahuar, cabuya, cáñamo ;
lidas ; chahuar mishqui, zumo dulce de
chacchui, riego. la cabuya.
Chaclla, palos delgados para Chai, pronombre demo
techar; strativo, aquel, aquella,
chacllana, techar. aquello ;
Chacnana, atar pies y manos ; chaica, por eso, luego ; chacai,
chacnana, carga. eso ;
Chacuna, cazar, pesquisar, chaicha!, esas cosas;
reunir ganado ; chaiga, i n t e rj e c c i ó n, ¡he ahí!
chacu, hato; challla, basta eso;
chacui, caza. chaimanta, después de esto, por
Chacuna, desmontar, rozar; esto ;
chacu, desmonte. chainic, hacia allá;
Chachacoma, árbol cuyas hojas chairac, todavia;
machacadas juntamente con la chairaicu, por eso, por tanto.
resina, sirven para confortar las Challhua, pescado.
12 Challi — chaupi.
( halli, picaro, ingrato, truhá?i. Charina, tener ; huañunata
Challina, recoger sobras. charinqui, tienes que morir ;
Chama, chamuc, gamu, desa charinayana, asirse;
brido, insipido; chamuyashca, charic, neo;
apático. charicyana, enriquecerse;
Chamila, cántaro, olla. charirina, sostener;
Champa, césped; chariric, sostén.
champana, tapar con céspedes Charqui, cecina, tasajo;
(acequias, paredes). charquina, hacer tasajos.
Chancana, quebrantar, trozar, *Chasca, lucero de la mañana.
martajar. Chasna, asi;
Changa, pierna, pata; jahua chasnaca, por consiguiente, en
changa, muslo. tonces ;
Changa, regazo. chasnalla, solamente asi;
'Chani, precio. chasna chasnalla, así así,
Chantana, poner en orden, dar regularmente ;
forma á una cosa. chasnallatac, asimismo ;
Chapana, espiar, acechar; chasnapish, sinembargo, pero ;
cha pac, espía, centinela. yaricashpa, chasnapish mana
Chapuna, mezclar, amasar, carahuanchu, aunque tenga ham
embrollar ; bre, no me da de comer (queja
chapu, mezcla de harina con del marido contra la mujer) ;
otra comida ; chasnana, hacer así, confor
chapurina, ingerirse. marse.
Chaqui, pie, pierna, huella, Chaspina, sacudir.
rastro; chaqui chichu, pantor- Chasqui, correo, mensajero,
rilla; chaqui pampa, planta del recado ;
pie ; chaqui rnna, peón, el de á pie. chasquina, recibir, recibir cor
Chaqui, chaquishca, seco, reo, obtener;
árido ; chasquii, entrada de dinero ;
chaquina, secar, tener sed; chasquichina, entregar.
chaquishca, sequedad; Chata, embarcación de dos
chaquirina, secarse, marchi palos.
tarse. *Chan, medio ; chan machashca,
Chari, cha, talvez, acaso; medio borracho;
maicha ñanshi? ¿Por dónde será chaupi, en medio, medio, mi
el camino? tad; chaupipnncha, medio día;
cbaupichishca — chingarina. 13
chaupi runa, hombre de media Chichacu, nigua aun no ma
edad; chaupituta, media noche; dura.
chaupichishca, medianero ; Chichi, chuchi, pollo.
chaupina, dividir. Chichu, preñada ; chichu pir
Chancha, precoz; especie de ca, pared tuerta;
patatas que maduran temprano. chichuchina, empreñar;
Chauchi, olla grande para co chichui, embarazo;
cinar chicha. chichushca, en cinta;
Chayana, llegar, acercarse, chichuyana, concebir.
sobrevenir, tocar; jambi allí Chihuaco, tordo.
chayahuanmi, la medicina me Chilchil, planta estomacal.
aprovecha; micul chayahuanmi, Chillca, planta cuyas hojas se
sábeme bien la comida; micui- emplean para curar llagas, dislo
cuna chayan, está la comida; caduras y hernias.
micuita chayachina, sazonar la Chillpi, hojas secas de la ma
comida ; apuman chayachina- zorca de maiz;
cuna, llevarse ante el juez ; cbillpina, deshojar la mazorca;
chayana, tacto. despedazar, cortar, pellizcar las
Chayuc, rico ; orejas;
chayucyana, enriquecerse. chillpi, cortado.
Chica (enclítico), semejante. Chimba, en frente;
'Chica, verdad, verdadero, chimbana, vadear;
derecho, justo; chicallata ari- chimbanalla, fácil de vadear,
nina, jurar la verdad; chicata vado ;
mananicuna, negar la verdad; chimbapura, frente á frente.
chicampi, en verdad; Chimba, cabello trenzado,
chican, diferente, vario, sepa trenza.
rado, otro, ajeno; Chimbu, costal de medida.
chicanchina, separar; China, criada.
chicauyana, variar. Chiucana, esconder, desapa
Chienina, i. q. tzienina. recer, zabullir;
Chicta, mitad, raja, abra; chingana, escondrijo, taberna;
chictana, hender, rajar, partir chingachina, perder algo, con
por mitad; nmata chictana, hen fundir;
der la cabeza; chingarina, desaparecer, su
chictana, hacha; mergirse;
chictarina, abrirse. chingarina, zozobra.
14 Chini — Chumaña.

Chini, tzini, ortiga. Chuccha, cabellos.


Chintzi, desayuno; Chucchi, renacuajo.
chintzina, desayunar. Chucchina, recoger sobras.
'Chipa, mordaza, tenaza. Chucchu, frío de calentura;
Chiqui, mal agüero, aciago, chucchuna, tener frío en la
siniestro, desdicha ; calentura, temblar, tiritar; allpa
chiquicuna, envidiar ; chucchui, terremoto ; chucchui
chiquicui, envidia ; chiquic ungüi, perlesía.
chiquic runa, hombre malicioso; Chuclla, choza.
chiqui muscui, sueño malo, visión Chucu, plato.
mala; chiqui tucuna, estar en Chucuna, mamar.
peligro , chiqui puncha, dia des Chncuri, especie de coma
dichado. dreja.
Chirapa, crespo; Chuchu, pecho, teta;
Chirapana, tzirapana, llo chuchuna, mamar;
viznar. chuchuchina, dar de mamar.
Chiri, frío ; Chuchuca, maiz cocido y seco.
chirina, tener frio; Chugri, herido, matado, lasti
chiriyana, enfriarse; mado, herida, llaga;
chiriyachina, refrescar; chiri chugrina, herir;
shungu, hombre que de nada se chugrisapa, lastimado todo el
aficiona, apático ; cuerpo .
chirimoya (pepita frígida), Chulpi, arruga;
fruta. chulpiyana, arrugarse ; chulpi
'Chiru, lado, costado. sara, especie de maíz (delgado y
Chishi, tarde (del dia) ; dulce) .
chishinayana, cacr la tarde; Chulnc, huero.
chishiyana, hacerse tarde. Chulnn, lugar silencioso, des
Chita, cabra. poblado ; silencioso, pacifico ;
Chocllo, mazorca tierna de chulnnlla, calma;
maíz; chulnnllayana, calmarse ;
choclloyana, granar el maíz. chulnnyachina, pacificar.
Choenina i. q. tzucnina. Chulla, sin compañero ; chulla
Chu, ¿por acaso? (cf. gramá huahua, hijo único; chulla ma-
tica, n. 38). qui, manco.
Chu, ¡silencio! Chullcu, especie de acedera.
ChubioH, miope. Chumana, escurrir, deslizarse.
Chumbi — Gusu. 15
Chumbi, faja, ceñidor, cincha, 'Churuta, tórtola.
zona ; Chuflana, arrastrar.
chumbillina, chumbirina, fa Chuscu, cuatro.
jarse, ceñirse. Chusnina, zumbar.
Chumin, asiento de vasijas. Chuspa, talega.
*Chumpi, pardusco, castaño. Chuspi, mosca.
Chunchulli, tripa, intestinos. Chussu, chutzu, desmedrado,
Chunga, diez; delgado, pequeño; chussu ñahui,
chungana, jugar juego de azar. ojo pequeño.
Chunta, palma; *chuntarucu, Chushana, chullan a, faltar,
cervicabra. estar vacio, estar ausente, cesar;
Chunu, chuñu, papas secas al chushac, nada, hueco, vacio;
sol; arrugado. chushac shungu, hombre duro,
Chupa, cola, rabo; sin corazón; Dios tucuita chu-
chupilla, caballo chupa, plan shacmanta, manarac cacmanta,
ta medicinal para hemorragias. cachun ñishpa rurarca; Dios
Chupu, divieso, apostema, crió de la nada todas las cosas
tumor; con un "hágase".
chupullu, callo; Chushic, lechuza.
chupuyana, apostemarse. Chutana, apretar la carga,
Chuquirahua, planta medicinal arrastrar, tirar.
para la bilis. Chuya, limpio, claro, ralo,
Churana, poner, guardar, licor limpio, sin heces;
churana, caja, baúl, cala, chuyana, purificar;
alacena, troje; churana huasi, chuyayachina , clarificar;
despensa, almacén; chuya pacha, vestido ralo ; chuya
churacuna, vestido; chuyata ahuana, tejer ralo;
churachina, vestir; chuya chuyata maillana, limpiar
churarina, confiarse. con esmero; chuya ucu shun-
Churi (en boca del padre), Ayo. guyuc, el de buena conciencia;
Churu, caracol. chuyanchina, enjuagar ropa.

G.
Oachu i. q. cachu. *Gusu, cieno, pantano.
Garuana, lloviznar.
Vocabulario Quicbua-Español. i
16 Hahua — Huahua.

H.
Hahua i. q. jahua. cillarse; shungnta huacllichina,
Hampatu i. q. jampatu. pervertir.
Hapina i. q. japina. Huacllu, desigual ; huacllu
Hatun i. q. jatun. ñahui, tuerto.
Hayac i. q. jayac. Huacshana, dar voces, gritar,
Huabo i. q. pacai. llamar á uno con apodos.
Huaca, ídolo, cosas sagradas, *Huacta, costilla.
sepulcro, extraño, raro, singular, Huactana, dar golpes, repicar,
nada común (sea hermoso ó feo) ; dar de palos, aporrear; allpaman
huaca muchac, idólatra. huactana, derribar por tierra;
Huacaichina, guardar. nmapi huagtana, engañar;
Huacana, llorar, sollozar, ge huactana, yunque.
mir; gritar (de los animales); Huactza, sabandija.
alien huacan, ladra el perro ; cu- Hnacn, planta con cuyo jugo
chi huacan, gruñe el puerco; se curan mordeduras de víbora.
puma huacan, muge el león; Huachana, parir ; atalba hua-
pishcn huacan, canta el ave; chan, pone huevos la gallina;
llamacnna huacan, balan las ove huachachic, partera;
jas; campana huacan, suena la huachai, parto.
campana; huan huan ñishpa hua Huachi, sacta, flecha;
cana, ladrar; huachina, tirar flechas.
huacai, lloro, llanto. Huachu, surco, ringlera, ca
Huaccha, pobre, abandonado, mellón, sembrado; huachu hua-
desgraciado, huérfano ; chulla, á la hila, en orden ; hua
huacchana, ser pobre, huér chu huachulla huillana, referir
fano ; por orden; huachu huachulla
huacchai, pobreza; huañui yupana, contar por orden.
huaccha, pobrísimo; huacchabac Huagra, cuerno, ganado, toro;
shungn, piadoso con los pobres; huarmi huagra, vaca.
huacchaicuyai, misericordia; Huahua, niño ; (en boca de la
huacchacuyac, misericordioso . madre) hijo ó hija; cria del ani
Huaclli, perverso ; mal; pospuesto este vocablo á
huacllina, dañar; una palabra, expresa cariño;
huacllirina, dañarse, aman p. e. : panl huahua, hermanita;
huahuachina — huañuc. 17
huahunchina, ahijar; prohijar; Huambra, muchacho, mucha
adoptar; cha.
huahuayana, enternecerse. Huambn, buque, navio, canoa ;
Huaicana, arrebatar, saquear, huambuna, navegar, zabullir;
robar; amotinar, concurrir, co huambucuna, nadar;
operar; huambuchina, sumergir.
huaicashca, rapiña; Huan, con.
huaicanacui, tumulto. Huanana, corregirse, enmen
Huaicu, quebrada, cañada, darse, escarmentar;
valle; huaica huaicu, terreno huanachina, corregir, enmen
quebrado. dar.
Huailla, verde, fresco ; huailla huanai, enmienda.
pamba, prado, sabana, vega. Huanga, palanca.
Huaima, año pasado, an Huangnina, zumbar.
taño. Huanguna, cortar (miembros),
Huailla, mozo, mancebo, aman mutilar;
cebado, concubina; huangu, atado, copo.
huainayuc, concubinario; mana Huanllana, tomar para si lo
huainayana, no fornicar. mejor;
Huaira, aire, viento; huanllashca, escogido; huan-
huairan, hace viento; llashca shimi, dicción elegante.
huairachina, aventar, soplar; Huantu, huandu, andas;
huairachina, aventador; huai huantuna, llevar entre varios
ra nma, atolondrado. algo a hombros.
Huairu, cierto juego de los Huantuc, floripondio (formi
indios. dable narcótico).
Huaita, flor, ramillete; Huann, excremento, estiércol;
huaitana, florecer. huann pata, muladar;
Hualac, sapo (grande, pintado huanuchina, estercolar tierra.
de negro, con una cruz en la "Huañu huañnlla, todos juntos.
frente). Huañuna, morir;
Huallca, huashca, gargantilla, huañucuna, huañunayana,
collar, sarta; agonizar ;
huallcarina, mantita. huañuchina, matar, inmolar;
Huallpa, gallo, gallina. huañuchiric, suicida ;
Hualln, cántaro. huañuc (participio activo
Huaman, halcón. de presente), huañuna (parti
2*
18 huañui — huatarishca.
cipio activo de futuro), pac huahua, entenado; huarmi-
mortal; manahuañuc, inmortal; pac mama, suegra; huarmipac
manahuañuna, inmortalidad ; yaya, suegro.
huañui, muerte; huañui jucha, 'Huarpina, charlar, parlar
pecado mortal. prolijamente, cantar (las aves).
Huapsi, vaho, vapor; Huasca, soga, cordel; cara
huapsina, vahear, evaporar. huasca, correa;
Huaquichina (huacaichina), huascana, enlazar.
guardar. Huasi, casa; huasita catana,
Huaquin, raro, alguno ; hua techar; huasiman shamui nina,
quin huaquin, de vez en cuando ; invitar á casa; nina huasi,
huaquilla, alguna vez; herrería; manahuasiyuc, nó
huaquincuna, algunos. mada.
Huaraca, honda; Huasha, espalda, dorso, atrás;
huaracana, tirar con honda. huasha tullu, costilla;
Huaranga, mil. huashanchina, tomar algo á
Huarangu, árbol de cuyo hurtadillas ;
fruto, puesto en infusión con huashapi, detrás; huashan-
vitriolo, se saca tinta. pura, unos después de otros;
Huarapu, jugo vinoso de la huasharimana, hablar detrás,
caña de azúcar. murmurar ;
Huarcu, pesa equivalente á huashayana, atrasarse.
una libra; ishcai huarcu, dos Huashicuna, huacticuna, pre
libras; Hulla huarcu, pe«o falso; cipitarse, perderse.
alli huarcu, peso fiel; Huata, año;
huarcuna, pesar, valuar, ta huatampi ó huata huata, todos
sar; los años; Se nota en huatampi
huareuchina, hacer pesar; que las palabras compuestas de
huarcu rumi, pesa. un enclítico, reciben á veces m
Huarcuna, colgar, suspender, delante de p ó 6, aunque la
ahorcar; rinri huarcuna, zar principal no tenga tal letra ;
cillo ; caina huata, antaño ; quilla
huarcuna, horca. huata, año lunar.
Huaricha, ramera. Huatana, atar, liar, amarrar;
Huarmi, mujer; huarmicana, huatana, liga, ceñidor; hua-
novia ; huarmishina, afeminado ; tai huasi, cárcel;
huarmiyuc, casado; huarmi- huatarishca, tullido ;
huatashca — Huistu. 19
huatashca, preso. huillapuc, abogado.
Huaticu, tentador, tentación; Huingu, calabaza vacia.
huaticnna, tentar. Hulñana, nacer, crecer, tomar
Huatu, cordel, soga delgada, incremento ;
hilo. huiñachina, hacer crecer,
Huatuna, conjeturar, adivinar; sustentar, educar;
huatui, pronóstico. huiñachic, criador, tutor;
Huauqui, hermano de él (así huiñachishca, criatura, pro
llama el hermano á su hermano); hijado ;
huauquishina, amigo intimo; huiñarina, retoñar;
lahuauqui, hermano por parte de huiñai, crecimiento, descen
padrastro ó madrastra. dencia, generación, edad; siem
Huausa, sodomita, prostituto; pre, eternidad;
huausai, polución. huiñailla, continuamente,
Huayaca, bolsa. siempre ;
Huayuna, estar colgado; huiñaipac, por siempre; hui-
huayunga, racimo. ñaicac, eterno; huiñai causai,
Huajusa, árbol cuyas hojas vida eterna; huiñacmasi, iguales
preparadas como el té son con en edad; chican chican huiñac,
fortativas. de edad diferente; ñaupac hui
Huicsa, barriga, vientre; ñac, el mayor; ishcai huiñac
huicsayuc, en cinta. ricuc, el que alcanza dos gene
Huichai, cuesta, subida; raciones; huiiaihuiñai, para
huichaiman, cuesta arriba; siempre.
huicharina, subir cuesta ar Huiqui, lágrima;
riba ; huiquina, derramar lágrimas;
huichayana, subir lentamente, huiquii, lloro, llanto; yura
ascender. huiqui, goma, resina.
Huichi, jarro, cazuela, cal Huira, gordura, manteca, sebo ;
dera, sartén. huirahuan llutana, ensebar;
Huichu, escorbuto. huirayana, engordarse.
Huihua, animal doméstico, huir acudía, hombre blanco.
caballo, asno. Huiru, caña de azúcar;
HuUlana, avisar, referir, testi huiruna, coger ó chupar cañas;
ficar, confesarse ; huiruchuru, pájaro amarillo
huillac, sacerdote, predicador; apreciado por su canto.
huilla puna, interceder; Huistu, corvo, torcido;
20 huistuyachina — Incha.
huistuyachina, entortar, inter 'Huishchichu, gorrión.
pretar mal; huistu chaqui, pa Huisil i, cuchara ;
tituerto, patojo; huistu muyui, huishina, tomar algo con cu
tortuoso . chara, coger agua.
Huishcana, cerrar; Huishnina, silbar.
huishcana, cerradura, cerrojo, Huitzu, arbusto de que se
puerta con cerradura; hacen escobas.
huishcacnna, huishcarina, Humbi i. q. jumbi.
encerrarse.

I.
Icha, quizá. maimana (cuán hermoso), her
Igüilan, arbusto de que se mosísimo ;
hacen escobas. imaimana, muchas veces;
Igsi (pronunciase muy suave), imanashacmi ? ¿qué haré?;
¿060, lepra. imanaron!? ¿qué hay? ¿qué
Ihuana, especie de lagarto pe ha sucedido?;
queño. imanmi? ¿qué hace?;
IIamama i. q. tomaina. imanacnnqui? ¿qué te has
Ilayaya i. q. layaya. hecho ? ;
Illana, faltar, carecer, estar imanahuanqui ? ¿ qué me
ausente ; harás? ;
illac, falto; iHac chayana, imana, imanam, asi como;
faltar; imaicuna, bienes; ima ñish-
illacta (hasta que no falte pa? ¿por qué razón?; Ima shun-
nada) , totalmente ; illapacha, gu? ¿con qué intento?; manai-
tiempo antiguo. ma, nada;
Illapa, rayo, centella, relám imapac? ¿para qué?;
pago, escopeta ; imapish, lo que quiera; Ima-
illapana, relampaguear, dis raien 3 ¿porqué?; imashina,
parar tiros de escopeta. como, según;
Ima? ¿qué?; imashutina, poner apodos,
imana ? ¿qué? ¿cómo?; pos injuriar.
puesto este vocablo á un adjetivo Inca, indio noble, Monarca.
forma el superlativo; p. e. : su- Incha, plumaje;
inchana — Jairi. 21
inchana, coronar, ceñir la Iscu, cal; iscu chaca, puente
cabeza con guirnaldas. de cal y piedra.
Inclde, maní. Iscun, nueve.
Inina (decir sí), creer. Isma, excremento, estiércol.
Inquil, flor; inquil pilln, Ismuna, pudrir; ismushca,
corona de flores. podrido, rancio.
Inti, sol; inti huiñai, Oriente;
Ishcai, dos; ishcai shungu,
inti huañuna, Occidente.
falaz, simulado; ishcai shimi,
Intuna, rodear, cercar.
embustero, mentiroso ;
Iñu, nigua.
Ipa, tía (hermana del padre), ishcaichina, ishcandiuchina,
suegra. segundar.
*Ipi, anzueío. Ishcuna, desgranar, escoger.
Iquina, cortar, rebanar. Ishpana, orinar.
Irqui, débil, flaco, niño llo Ishpingu, flor del canelo.
rón, desmedrado, delgado. *Itilla, pequeño.

J.
Jacu, ¡ ea vamos!; hacer caso de un consejo. Maqui
jacuchic, ¡vamos todos! jacu jahualla caranata yachana, ser
ari, / ea, pues, vamos ! ; compasivo, generoso, caritativo ;
jacunina, exhortar, animar á jahua pacha, cielo.
caminar. Jahuana, lavar.
Jacui, i. q. acui. Jahuina i. q. cahuina.
Jacuna, i. q. cacuna. Jai, respuesta de quien es
Jahua, sobre, encima, fuera, llamado ;
á pesar de; bantisashca cashca jainina, contestar siendo lla
jahua, a pesar de ser bautizado ; mado.
jahuabi, arriba; superficial; Jaica, jaicaMJ ¿cuándo?;
jahnaman, afuera; jaicacama? ¿hasta cuándo?;
jahuamanta, de arriba; jaica cnti? ¿cuántas veces?
jahuachina, sobreponer; Jaihuana, extender la mano
jahuayana, subir, subida ; para alcanzar algo, robar, ar
jahuayashca, prófugo ; jahua rancar.
shungu, ingenuo. Cunashcata *Jairi, breve, en corto tiempo;
jahua shungulla chasquina, no jairilla, pronto.
22 Jaitana — Jillpuna.

Jaitana, acocear; jarcachina, interceptar.


jaitai, coz; Jarnina, roncar.
jaitarina, dar coces; jaita- Jatachina, catachina, cubrir,
rishpa, de mala gana. cobijar, techar;
Jala, llamada. jatallina, manta.
Jalgachina, terciar, cruzar Jatarina, levantarse ;
de un lado á otro. jatari, alzamiento ;
Jallmana, jashmana, desher jatarichina, sublevar.
bar, aporcar. Jatun, grande, alto, principal;
Jambatu, sapo (pequeño y jatnnyana, crecer, engrande
negro) . cerse;
Jambi, medicina, veneno, he jatun caca, peñasco; jatun
chizo; millai jambi, sortilegio; jucha, pecado mortal; jatun
jambina, curar, envenenar, ñan, camino real; jatnnta ri-
hechizar; mana, hablar recio; jatnn shun-
jamble, médico. gu, soberbio, incorregible; jatnn
Jamtzl, afrecho. taita, abuelo ; jatun mama,
Janac, arriba, alto; janac abuela; jatun ungüi, epidemia.
pacha, cielo; janac pata, cima. Jatuna i. q. catuna.
Janea, cojo; Jaucana, dar el primer her
j ancana, cojear. vor ;
Japina, coger, asir, tomar al canea, medio cocido.
que huye, arrestar; cazar; Janri, maíz tostado para
japii, arresto; chicha.
japina, asa; japinalla, fácil Jayac, amargo, picante, hiel,
de coger; amargura; jayac shimi, palabra
japitucuna, sorprender. dura, amarga, descomedida; sa
Japu, arruga, verruga; tírico, mordaz ;
japurina, averrugarse. jayachina, acibarar.
Jarcana, atajar, arrestar, re Jichana, regar, verter, derra
tener lo ajeno, contener, estor mar, esparcir.
bar; respirar con dificultad, re Jichnna, botar, perder, aban
sollar, boquear; donar;
jarcai, jarcana, empalizada, jichurina, atrasarse.
palenque, impedimento; jarcana Jihua, hierba, alfalfa.
huasi, cárcel; manajarcana, Jilli, demasiado largo.
irresistible ; Jillpnna, envasar;
jillpuna — Lutu ^uyu. 23
jillpuna, embudo. Jumbi, acaloramiento, sudor;
Jillu, goloso, golosina, con jumbiua, estar acalorado, su
fitura ; dar, transpirar ;
jilluna, golosinear. jumbillajumpina, andar siem
Jimba, chimba, trenza; pre acalorado;
jimbana, trenzar. jumbisapa, muy acalorado,
Jinchi s. q. sinchi. sudado ;
Jipaos, jadear. jumbichina, apurar al que
Jocha, préstamo voluntario trabaja; hacer sudar (al en
hecho á favor del padrino de fermo).
una fiesta. Junda, lleno; úsase pospuesto
Jua, lo exterior, superficie. al sustantivo ; p. e. : quilla jun
Jucu, húmedo, mojado; da, luna llena; junda jundalla,
jucuna, mojar. completamente lleno ;
Jucha, pecado; jundana, estar lleno, llenar;
juchallina, pecar; juchallicuc jundashca, lleno;
masi, cómplice; jundachina, llenar.
juchachina, juchanchina, ju- Juña, cuña, moco.
chachicuna, inculpar; . Jupa, cupa, basura.
juchanayai, deseo de pecar, Juruna, desmochar, acortar;
tentación ; juru singa, curu singa, (nariz
juchayuc, juchasapa, peca cortada), desnarigado ; juru rin-
dor; rl, curu rinri, (oreja cortada),
juchayucsapa, gran pecador; desorejado; jurlilla purina, ser
manajuchayuc, inocente; jucha modesto, no hacer mal á nadie.
lilac, santo. Jutcu i. q. uctu.

L.
Lachuri, entenado. Lichic, platero (ave).
*Laichu, los blancos. Linchi, red.
Lamama, madrastra. Longo, mozo, moza, joven.
Lampa, azada. Luluu, rurun, huevo.
Larca, rarca, acequia, arroyo, Luntza, manojo, puñado, ra
chorrera; jatun larca, catarata. cimo.
Laushushi, entenada. Lutu yuyu, planta que se
Layaya, padrastro. emplea para curar el hígado.
24 Lia — llaquichina.

Ll.
Lia, partícula, cf. gramá Llampu, blando, suave, liso,
tica, n. 7 y 32; como diminu terso ;
tivo de ternura ó compa llambnna, pulir;
sión es forma del vocativo; llampulla, suavemente;
p. e. : runalla, oh hombre; con Ilampuyachina, suavizar.
el participio pasivo de fu Llamsayana, debilitarse.
turo, expresa facilidad de hacer Llancana, manosear, tocar,
algo; p. e. : chimbanalla, fácil palpar;
de vadear. llancana, tacto, á tientas.
Llaclla, tímido, cobarde; Llanchama, corteza que sirve
liacllacnna, acobardarse; de cama y vestido.
llacllachina, causar miedo ; Llantu, niebla, sombra;
llacllarcuna, temblar de liantuna, hacer sombra; llan-
miedo. tushca, sombreado, sombrío;
Llacllana, azolar, acepillar, llantucnna, estar á la sombra.
descascarar, rallar ; Llapa, todo; llapa atipac,
llacllana, azuela. todopoderoso ; llapa yallic, sobre
Llacta, pueblo, patria, tierra, saliente;
pais, región; llapapura, todos juntos.
llactanchina, poblar; llacta Llapangn, descalzo.
masi, paisano, compatriota; Llapina, estrujar, prensar,
llactayuc, habitante de un oprimir, aplastar, magullar;
pueblo, conciudadano; shucllac- tener pesadilla;
tayucpura, población, vecinda llapingachu, torta de papa.
rio; jatun llacta, ciudad; capac Llaqui, triste; pena, senti
llacta, capital; miento, dolor, disgusto, sinsa
llactapura, pueblos conve bor, sufrimiento ;
cinos; paisanos. llaquiimana, muy desgra
Llachapa, andrajo, trapo; ciado ;
llachapana, remendar. llaquina, sufrir, entristecerse;
Llahuana, lamer, probar llaquilla, sombrío, melancó
(manjares ó liquidos). lico ;
Llama, llama, borrego, oveja. llaquichina, apesadumbrar,
Llamcana, robar. afligir, ofender;
llaquipayana — Llumpani. 25
llaquipayana, compadecerse; llipiyana, brillar, relampa
llaquirina, arrepentirse; guear, reflejar.
llaqui nanai, contrición; Ha- Lliquina, romper, reventar,
quipi shitarina, cacr en desgra rasgar ;
cia, ser mal visto. lliquina, rasgón, jirón;
Llaspina, fregar con los pies. lliquii, hendedura, ruptura.
Llashana, pesar mucho ; Llucana, andar á gatas, ga
llashac, pesado, grosero ; tear, trepar, escalar, subir; llu-
llashac maqui, tosco; llashac cac quihua, yedra.
singa, narigudo; Lluella, avenida;
llashai, peso; llucllana, bajar avenidas.
llashacyachina, apoltronarse ; Llucshiua, salir, nacer, zar
manallashac, liviano ; jucha- par, resultar;
cnna llashacta purina, andar llucshic, nacido ;
cargado de pecados; llashac llucshii, partida, éxito;
cullquihuan cansana, ser muy llucshichina, sacar.
rico, vivir muy acomodado. Lluchuna, desollar; . .
Llatan, desnudo, pelado : lluchu, calvo, pelado; pobrete;
pobre ; lluchu ñahui, sinvergüenza.
llatanana, desnudar, pelar; Llulla, mentira, mentiroso ;
llatanacuna, desnudarse; lla manallulla, sincero;
tan mamamanta pacarimuuchic, llullana, mentir;
desnudos salimos del vientre de llullasapa, llullacamayuc,
la madre. muy mentiroso ;
Llausa, baba; baboso; llullacuna, equivocarse;
llansana, babear. llullapayac, engañador, lison
Llautu, venda que se ponen jero ; ' '.
los indios en la cabeza, corona, llullapayana, solicitar con
penacho ; halagos.
llautuna, coronar. Llullu, tierno, blando, pim~
Llica, red; pollo ;
llicana, hacer redes, armar llulluyachina , enternecer;
redes, enredar; llica huira, re llullu shungu, de corazón tierno,
daño. compasivo ;
Llinllina, llinquina, cen llullucha, ova.
tellear, alumbrar. *Llumpana, limpiar, despejar;
Llipi, lustre, terciopelo; llamyAUflimpio,despejado,blanco.
26 Llunchina — Maillana.
Llnnchina, enlucir. llusti, pobre, indigente.
Lluqui, izquierdo, zurdo. Llnshca, resbaladizo;
Llnspina, escapar (desusán llushcana, resbalar, deslizar;
dose), resbalar, rebotar (la pe llnshca flan, camino resbaloso.
lota); Llutana, tapar, embarrar,
llnspinayai, deleznable. pegar, untar;
Llnstina, descortezar, desollar, Ilutai, unción;
desnudar, pelar; llutarinalla, viscoso.

Macana, dar puñadas, apor mai sumac (cuan hermoso) her


rear, castigar ; mosísimo (cf. gramática, n. i 2).
macana, maza; Por medio de esta palabra y los
macai, golpe, herida, castigo; sufijos respectivos, se forman
macanacuna, pelear; los adverbios interrogativos de
macanacui, pelea, riña á pu lugar, como: maipi? ¿dónde?;
ñadas ; asnea Apucuna cashpaca maiman? ¿á dónde?; «aimanta?
quiquinpura macanacun, cuando ¿de dónde?; maita? ¿por dónde?;
hay muchos mandones, no andan maicama? ¿hasta dónde?; mai-
bien las cosas. pacha? ¿cuándo, cuánto ha? (cf.
Macana, chai. gramática, n. 18);
Maema, cántaro, tinaja. mainina, instar; mainishpaml
Macullana, retoñar; arinlrca, consintió á mucha ins
macullai, vastago. tancia ;
Machacni, víbora. maipipish, donde quiera;
Machai, cueva, gruta. maitapish, por donde quiera
Maehana, emborracharse ; (cf. gramática, n. 16);
machai, machacui, borra- maijan? ¿cuál? (cf. gramática,
thera; machashca, machac runa, n. 15).
borracho. Maihua, morado, violáceo;
Machi, mono. maihua, planta medicinal con
Machín, molledo. tra magulladuras.
Mai, interrogativo, ¿cuan, Maillana, lavar (la cara,
cuánto ? ; mai ñan chican 1 platos, ollas) ; maillae shnngu,
¿cuánto dista?; antepuesto á un en ayunas. Shimi maillashea-
adjetivo significa muy; p. e..: huan, con decisión.
Maitu — mañacui. 27

Maitu, manojo, envoltorio, en manachu i nachu 1, ¿por ven


voltura ; tura, no?
maitnna, hacer manojos, en manapish, tampoco, aunque
volver, empañar; no, á pesar de no;
maituna, pañal; huahuacnna manarac, todavía no, antes;
maitushca marcan ó huahua- manaracchu? ¿aún no?;
cnnata maitushca marcáncnna, manatac, tampoco ;
llevan en brazos á las criaturas manallatac, de ninguna ma
después de envolverlas. nera ;
Malta, de mediana edad, de manajaicapi, manapacha,
tamaño regular. manapuni, nunca.
Manchana, temer;
Malta, cántaro.
manchac, temeroso ; man
Mallina, probar {manjares ó
chana cashca, terrible;
liquidos); manchai, terror, miedo, des
mallina, gusto (el sentido) ; confianza ; manchal rnna, man
manalli mallina, gusto malo; chana rnna, temible;
malli, bocado. manchai manchai, horroroso ;
Mallqui, planta, renuevo; manchi manchi jatnn, excesiva
mallquina, plantar. mente grande.
Mallqui, huesos que adoraban manchachina, espantar, ate
los antiguos indios. morizar ;
Mama, madre, origen, Señora; manchanayai, temible ;
antepuesto este vocablo á otro, mancharina, sobrecogerse, tur
le da significado de grandeza; barse de miedo.
p. e. : mamacucha, mar; pos Manga, olla.
puesto, indica necesidad ; p. e. : Manta, de, desde, por, á
sara mama illacpica, lmahuan- causa de.
tac cansaringa? ¿de qué se po Mantana, tender (ropa).
drá vivir, si falta el maíz?; Mantur, árbol, cuyos racimos
manamamayuc, huérfano de contienen en sus bayas amargas
madre. color rojo.
Man, á. Manya, cerca.
Mana, no ; Mañana, pedir, rogar, soli
manapi, nadie; manalli, mal; citar; Diosta mañana, orar;
manahuañuc, inmortal ; mañacnna, pedir prestado;
manach, creo que no; mañacni, solicitud;
28 mañachina — Mincha.
mañachina, prestar; Mayu, rio ; mayu pata, ribera,
mañachic, préstamo. orilla del río.
Mapa, sucio, vil; mancha, *Mica chaqui, pie plano;
grasa, sordidez ; rústico, patán.
mapacul, menstruo; Micllana, llevar en faldas,
mapayana, deshonrarse, en arregazar ;
vilecerse , micllai, regazo.
mapayachina, ensuciar; mapa Micuna, comer;
shimi, palabra deshonesta. micuna, víveres; micuna (par
Maqui, mano ; maqui pampa, ticipio pasivo de futuro)
palma de la mano; maquita aicha, carne comestible; micni
jaihuana, alargar la mano, dar pacha, hora de comer;
la mano; maquita cui, ayú micuchicuna, convidar á co
dame. mer;
Marcana, abarcar, llevar en micurishca, carcomido.
brazos; apadrinar á una criatura. Michana i. q. mitzana.
Marcu, artemisa. Michina, pastorear, apacentar;
Mari, pues, en efecto. michic, pastor, zagal.
Mascana, mashcana, buscar. Milchina, espulgar.
Masi, compañero (cf. gramá Millana, asquear, aborrecer,
tica, n. 7); runa masi, pariente; despreciar ;
masii, parentesco. millanayana, estar á punto de
Masna, mashna, ¿cuánto? tener asco;
Masha, cuñado, yerno; millanayai, asqueroso, abo
mashalla, título de una can minable;
ción popular. millai, asco; malo, perverso;
Mashca, harina de cebada millac, deshonesto;
tostada. mili ai mana, obsceno;
Mashu, masn, murciélago. millayana, hacerse, ser obs
Mashua, especie de oca. ceno.
Malanga, nuca. Millma, lana, vellón, pelo,
Mati, calabaza seca y hueca, pluma; ñahui millma, pestaña;
taza de cascara de coco ó madera. millmana, hilar.
Mati, frente. Millpuna, tragar;
Mauca, viejo, usado (se dice millpuna, esófago, tragadero;
sólo de trastos ó ropa) ; millpui, sorbo.
mancachina, envejecer. Mincha, pasado mañana, un
Mingana — munactucuna. 29
día de éstos; caya mincha, en muctina, olfato.
lo futuro. Mncu, artejo, nudo (de las
Mingana, hacerse de sirvientes; plantas); botón, capullo (de las
encargar, invitar; flores), gozne, fija; chaqui mucu,
minga, concurrencia amistosa tobillo; maqui mucu, muñeca;
para algún trabajo; rigra mucu, codo; tunguri
mingashca, jornalero. mucu, laringe;
Mini, trama; mucuna, echar botones la
minina, tejer. planta.
Mirana, multiplicarse, aumen mucu mucu, nudoso.
tarse, crecer; Mucu, manco, tullido.
miracuna, multiplicarse ; Mucu, maíz mascado ;
miracui, aumento, multipli mucuna, mascar maíz para
cación. chicha. Shungupi mucurishpalla
Mirca, peca. purina, andar disgustado, re
Misi, gato. funfuñando.
Mishana, apostar, ganar (en Muchana, besar, venerar, ado
el juego); mlshahuanmi, pierdo. rar, rogar, orar; Diosta mu
Mishca, maíz precoz. chana, orar;
Mishqui, dulce; muchai, ósculo, amor; adora
mishquichina, endulzar, sa ción, oración, piedad; culto;
zonar; mishqui shimi, lisonjero, muchaicuna, dar gracias.
adulador; mishqui tullu, ante Muchila, taleguilla.
brazo. Mugu, pegado, reunido.
Mishu, mestizo. Muguna, beber (de baldej.
Mita, vez, igual; mitapi, en Mulla, concha marina colo
ocasión. rada, perla, abalorio; puca
Miticuna, huir, fugar, evitar; mullu, coral.
miticuchina, ahuyentar; Munana, querer, pretender,
miticui, huida, fuga. desear, amar, consentir;
Mitza, verruga ; mezquino, munai, voluntad, amor, deseo,
avaro ; antojo.
mitzana, denegar, defender; munanayai, amable;
mitzac, abogado ; munapayana, codiciar;
mitzai, usura; mitzacai, ava munaimunalla, amable;
ricia. munactucuna, veleidad ;
Muctina, mutquina, oler; ashuan munana, preferir; Diosca
30 Muru — Ndin.
ancha aranai munanalla (Par carecer, sufrir, pa
ticipio pasivo de futuro), decer;
Dios es sumamente amable. mutzui, padecimiento, sufri
Murn, grano, mancha (color miento; necesidad, miseria;
distinto); ñahui muru, ojo; mu mutzuchina, castigar.
ru muru, pintado, variado; mu Muyu, semilla;
ru ungüi, viruela; jatun muru muyuna, recoger semilla.
ungüi, cuchi muru, sarampión. Kuyu, circulo, redondo;
Murucho, duro (cosas de co
muyui, vuelta;
mer), especie de maíz.
Muscuna, soñar; muyuna, dar vueltas alrede
muscui, sueño. dor, rodear; urna muyu, vértigo,
Muspana, errar, desatinar, vahído ;
descarriar, turbarse, delirar; muyundin, muyundimpi, al
muspa, imbécil, tonto; rededor ;
muspayachina, engañar; mus- muyundinchina, circundar,
payashca, atolondrado. redondear ;
Mushuo, nuevo ; mushuc runa, muyumuna, dar vueltas, re
novicio. gresar; ticsimuyu, redondez del
Muti, maiz cocido. mundo.

Nanana, doler; verbo imper cula son impersonales; p. e.: mi-


sonal que pide acusativo de la cunayahuanmi (me da gana de
parte que duele; p. e. : huicsata comer), tengo deseo de comer.
nanahuanmi, me duele la bar Ndin, partícula que expresa
riga; unión de personas ó cosas que
nanai, dolor, dolencia; tienen relación entre sí ; p. e. :
nanachina, causar dolores, mama huahuandin, la madre y
ofender ; su hijo ; yuyu sapindin, la hierba
nanarina, dolerse, arrepen con su raíz (cf. gramática, n. 5, 2?)
tirse ; nanacta rimaua, hablar y esto, aunque no se exprese el
ásperamente. primer término de la relación;
Naya, partícula que indica p. e. : huormindin, el marido y
afición (cf. gramática, n. 32). Los la mujer; cusandin, la mujer y
verbos formados con esta partí su marido.
Nic — Nán. 31
Nic, hacia ; p. e. : cainicta, gramática, n. 44); con la pri
hacia acá. mera persona de futuro:
Nictana, nitcana, tropezar. querer; p. e. : cnshac nini, quiero
Mctucuna, fingir, aparentar. dar (cf. gramática, n. 45); ra-
Nina, fuego, lumbre; ninata rashac nina, obligarse ; cusha
j apichina, ninata catichina, nishca, promesa; mananina,
prender fuego ; ninata huañuchi- negar, denegar; ¡im anina, pro
na, apagar el fuego ; nina huitzu, hibir; manallinina, reprobar;
tisón, tea; nina pata, fogón. nishca, dicho; se añade regu
Nina, decir; con un nombre larmente á palabras extranjeras;
ó participio activo: tener p. e. : República nishca;
por; p. e. : manalli nishca, tenido nishanina, significar; nisha-
por malo; con infinitivo: nin, quiere decir;
condenar á ; p. e. : huañuipac ninacushca, pacto, contrata;
nishca, condenado á muerte; nitivana, profesar.
con imperativo: mandar; p. e.: Nltina, ñitina, apretar;
micni nina, mandar comer (cf. Nuyuna, nuyuchina, remojar.

Na, ya; ña-ña, interjec ñacchana, peinar;


ción, ¡pronto! asi es; ñacchacuna, peinarse.
ñaca, antes, poco ha; Ñachac, flor amarilla, medi
ñacalla, poco ha; ña maicuti, cinal contra la bilis.
cuanto antes; Nahui, cara, rostro ; ojo ;
ñatac, ya que, pues; ¡cuidado ñahui chichu, mejilla; ñahui
que lo hagas otra vez! lnlnn, ñahui muru, ñahui rurn,
Nacai, dolor, tormento; ojo; ñahuiricuna, espejo; ñahui
Baca, con mucho trabajo, lllac, chulla nahui, tuerto;
apenas ; ñahuinchina, carear;
ñacana, maldecir; ñaupa, delante, antes, anti
Sacarina, padecer necesidad, guamente ;
sufrir ; ñaupac, el primero, superior,
ñacaricui, tristeza, adversi delantero , predecesor ;
dad. ñaupana, adelantar, anticipar.
Naccha, peine; Nan, camino, calle; ñampi
Vocabulario Quicltua-Español. 8
32 Saña — Pacari.
pambapi saquirina, quedar sin Ñucñu, dulce, suave, tierno;
protección, sin apoyo. ñucñu shimi, afable.
Ñaña, hermana de ella (así Nuctu, ñutcu, tuétano, sesos,
llama la hermana á su hermana) ; cerebro.
lañaña, hermana por parte de Nuñu, pecho de mujer, teta ;
padrastro ó madrastra. ñuñuna, mamar;
Ñafiu, delgado; ñañu caspi, ñuñuchina, ñuñucuna, amaman
vara; ñañu cunga, voz delgada; tar, dar de mamar;
ñañuyachina, adelgazar, re ñuñuchic, nodriza.
banar. Ñusta, princesa, virgen, don
Ñausa, ciego, tuerto. cella.
Sitina, apretar, aplastar, X utu, remolido, menudo, suave,
apiñar, oprimir; sutil ;
ñiticuna, reprimir; ñutui, pulverización ;
ñitirina, agolparse. ñu tuna, remoler, adelgazar;
Ñuca, pronombre perso ñutuchina, desmenuzar, pul
nal, yo; verizar ;
ñucamantaca, a mi parecer; ñutulla, blando; ñutu ashpa,
ñucamantaca mana riiman, por polvo.
mi voluntad, no me fuera.

o.
Oca, raíz dulce, larga y de color lustroso.

P.
Pac, bac, sufijo del geni shimi, pacashca shimi, secreto;
tivo; para. shimita pacai, calla la boca.
Faca, secreto, oculto; Pacai, árbol cuyas vainas en
pacana, esconder, tergiversar ; cierran almendras negras cubier
pacalla, á escondidas; tas de meollo blanco azucarado.
pacallapi, secretamente ; Pacari, aurora, mañana; pa
pacacuna, esconderse; cari tuta, toda la noche; pacari
pacacuna, escondrijo ; paca tuta ricchana, desvelarse;
pacarina — pachallichina. 33
pacarina, amanecer, madru Pacta, ¡cuidado!
gar, nacer ; Pacta, igual, justo, parejo,
pacaric, origen; suficiente ;
pacaric, pacarishca, nacido; pactalla, pequeño, corto;
pacaric pacha, principio del pactana, estar igual, bastar,
mundo; pacaric yuyana, ins alcanzar, caber;
tinto ; pactachina, cumplir, obedecer,
pacarii, nacimiento; pacarina igualar, ajustar ;
jucha, pecado original ; pactapura, entre iguales;
pacarishcamanta, natural pactapuralla, igualdad ; pac-
mente; tashcallata micuna, comer so
pacaricuna, madrugar; briamente; manapactai, sin igual.
pacarichina, inventar, fundar; Pacha, tiempo; ñaupa pacha,
pacarlchic, inventor, funda tiempos antiguos;
dor; pacha, entonces, en aquel
pacarichii, invención; Dios tiempo, desde, ciertamente; ennan
cai pachataca huahuata ahina- pacha, ahora mismo ; chaipacha,
lla, chushacmanta, mana cae- entonces, cuando ; manapacha,
manta, pacarichishca, este mundo jamás.
nació como niño, cuando Dios le Pacha, tierra (planeta), mundo,
crió de la nada. lugar, región, país. Pacha-
"iPaccha, faccha, arroyo, Camac, Criador del mundo, Dios;
chorro de agua, fuente, cascada: caipacha (este mundo) la tierra;
pacchana, facchana, correr el jahua pacha, janac pacha, el
agua, gotear. cielo; ucupacha, el infierno;
"Pacchuyana, facchuyana, cre urapacha, (el mundo de abajo)
púsculo matutino ó vespertino. los infiernos ; huiqui pacha, valle
Paco i. q. puca. de lágrimas.
Pacsha, luna clara, resplande "Pacha, facha, ropa, vestido;
ciente; pachallina, fachallina, ves
paeshana, resplandecer como tirse;
la luna; pacsha tuta, noche pachallina, manta;
serena; pacsha pacha, tiempo pachallichina, fachallichina,
claro. vestir.

1 Las palabras que llevan dos asteriscos, se pronuncian en el


Norte de Quito con f en lugar de p.
3*
34 Pahuana — Pata.
"Pahuana, fahuana, volar, Pani, hermana de él (así llama
correr, saltar, brincar, botar. el hermano á su hermana) ; la»
Pai, pronombre personal, pani, hermana por parte de pa
el, ella, ello. Suélese, de vez drastro ó madrastra.
en cuando, anteponer este pro Pantana, errar, vagar;
nombre á un sustantivo y, ha pandac, torpe;
ciendo veces del i lie latino (en pantalla, equivocadamente;
buen sentido), señala la distin pantamana, absolutamente no,
ción ó preponderancia que de jamás.
suyo tiene tal sustantivo ; p. e. : *Paña, derecho, diestro.
Pai Apunchic Jesucristo. **Paquina, faquina, romper,
Paicu, planta eficaz para curar quebrar; cruz paquina, cruz
llagas. faquina, adulterar ; huarmita
Palta, aguacate. paquina, huarmita faquina,
Palta, sobornal; palta palta, estuprar;
uno sobre otro; paqui, faqui, roto; paqui
paltana, vendaje, compen shimi, faqui shimi, informal;
sación hecha en el cambio de paquinalla, faquinalla, frágil;
objetos no equivalentes; palti, paquishca, faquishca, pedazo;
gallinero. paquicuna, faquicuna, rom
Palu, lagartija; huasca palu, perse ;
culebra (no venenosa) . paquirishca, faquirishca, que
Palla, india noble. bradura.
Pallana, coger, escoger, re Parcuna, regar;
coger (lo caido); parcui, riego.
pallai, cosecha. Parhuai, flor del maíz;
Pampa, pamba, llanura, cam parhuana, florecer el maíz.
po, valle; plaza; Pasa (la s exige pronuncia
pamballa, bajo, llano; ción muy suave), áspero; pasa
pambana, cubrir, enterrar; maqui, mano callosa.
pamba!, entierro; Pascana, abrir, desatar, sol
pambachina, allanar, per tar, perdonar; ñahui pascana,
donar, absolver de pecado; llegar á los años de discreción.
pambayachina, allanar; cocha Pash, pish, bash, también,
pamba, playa, ribera. y, aun, aunque.
"Panga, fanga, hoja; Pata, poyo, grada, borde;
pangalla, fangalla, liviano. cocha pata, mayu pata, ribera,
Palana — Ptrca. 35

playa; yacu pata, costa; ñahui pingachina, avergonzar, son


pata, ceja. rojar;
Patana, doblar, plegar; pa- pingacue, vergonzoso; mana-
taric shungn, hipócrita, sola pingacnc, desvergonzado ;
pado. pingachayana, ultrajar públi
Patana, abrirse, reventar (el camente.
grano) ; Pingn, cumbrera de casa;
patac, vaina; patac singa, palo delgado y largo.
chato ; Fingnllu, flauta, pito;
patashca, (maíz) reventado. pingulluna, tocar la flauta;
Patzac, ciento. chaqui pingullu, canilla.
Paya, viejo. *Pinqui, gota, reuma.
Pi? ¿quién?; mauapi, nadie; Pintzi, planta empleada para
pipish, cualquiera. curar hinchazones y heridas.
Pi, M, sufijo, en. Pintzi, visión, ilusión.
Picshi, hicrbamora. **Piña, pihiña, fiña, iracundo,
"Pichana, flchana, barrer, en bravo; violento; pina tuesina,
jugar, limpiar, borrar; jnmpi puñal cortante;
pichana, sudario; piñana, flñana, aborrecer;
pichana, flchana, escoba; piñai, flñai, cólera;
picharina, flcharina, lim piñacnna, fiñacuna, resen
piarse. tirse;
'Pichu, canilla. piñacnshca, flñacnshca, re
Pilchi, taza, vasija, vaso sentido ;
hecho de una especie de cala piñacni, flñacni, resenti
bazas muy finas y lustrosas. miento; violencia;
Pilis, piojo. piñachina, flñachina, piña-
Pilpinta, mariposa. euchina, flñacuchina, enojar,
Pilli yuyu, hierbamora. ofender, provocar;
Pillui, corona, guirnalda ; piñarina, flñarina, encoleri
frazada ; zarse ; piñal ñahuihuan ricu-
pillnna, envolver. rina, manifestarse descontento;
Pingana, avergonzarse ; piña chuspi, avispa.
pinganalla, vergonzoso ; Fiqui, pulga.
pingacnna, tener vergüenza; Pirca, pared, tapia; pircana,
pingai, vergüenza, ignominia, pircachina, hacer paredes, ta
oprobio; pingai jucha, torpeza; piar; cercar;
36 pircac — puñuni.

pircac, tapiador, albañil. "Pacuna, tucuna, madurar,


Piruru, tortera (del huso). fructificar;
Fish, también, y, aun, aunque. pucuc, fucuc, fecundo; ma
Pishca, cinco. duro ;
l'ishcu, ave, pájaro. pucushca, fucushca, maduro ;
Pishi, escaso, poco, menos, yacu pucuc, medio maduro;
poco menos; pucuchina, fecundar.
pishilla, muy poco; poco no Pucyu, puhuyun, manantial,
más; pishi shungu, cobarde; pozo, vertiente.
pishina, disminuir, escasear, Pachuna, sobrar, tener fin;
decrecer, faltar; puchu, sobra, resto, fin;
pishii, escasez, penuria. puchucana, pnchucarina, a-
Pita, hilo delgado (de ca cabar, terminar; extinguirse,
buya]. aniquilarse;
pitaua, poner lazos. puchucai, fin, último; puchu-
Piti, pedazo, poco; cai churi, el hijo último;
pitilla, muy poco; puchuchina, reservar.
"pitina, fitina, cortar, arran Pulayana, enmohecerse.
car, espirar, morir; Puma, león ; pumamaqui,
pitii, muerte; piti ishpai, árbol cuyas hojas son semejantes
detención de orina. á manos de león.
Puca, colorado, rosado, ber Puncha, día;
mejo ; punchayana, amanecer;
pucayana, hacerse colorado. puncharac, temprano.
Pucará, fortaleza, torre. Puncho, especie de sayo sin
Pucllana, jugar, retozar, chan mangas.
cear, mofar, burlarse; Pundu, tinajón.
pucllai, juego. Pundui, pequeño.
Pucllin, el hijo último. Pungu, puerta;
Pucru, hoyo, cueva, caverna, punguearon, portero.
concavidad. Punquina, hincharse;
**Pucu, fncú, plato de barro ó punguiyana, hincharse;
de madera. punquii, hinchazón ; pnnqui
"Pucuna, fucnna, soplar; shungu, soberbia.
pucuna, cerbatana; nina pu- Puñu, cantarillo.
hucnna, nina fucuna, fuelle de Punnna, dormir;
herrería. puñuna, lecho, yacija;
puñui — Quichuna. 37
puñui, sueño, sopor; puñuo sierto, despoblado; purnn pamba,
tucuna, dormitar; puñuisapa, farnn pamba, yermo, matorral.
soñoliento. Purutu, frísol, judía.
Pupu, ombligo. Pusac, ocho.
Pura, sufijo (cf. gramática, Puscn, pushcu, posoco, ácido,
n. 5, 1?) mutuamente ; maqui- agrio, levadura, espuma;
pura randina,comprar al contado. puscuna, pushcnna, acedarse,
Purina, andar, trajinar; fermentar, estar ácido.
purii, marcha; Pusu (la s se pronuncia muy
puricuna, pasear, recorrer; suave), cana¡ gris; pusu uma,
puricruna, pasajero, pere cano '
grino ; pusuyana, encanecer.
purishcana, pasar, viajar. Pusun, vientre.
Huaslta huasita (huasinta hua Pushana, guiar, llevar;
sinta) purina, andar de casa en pushac, guía.
casa (cf. gramática, n. 42). En Pushca, hilo;
este ejemplo se nota que aca pushcana, hilar.
bando una palabra en vocal, se Puti, triste;
pone á las veces n antes de ta putina, estar triste;
ó tac; p. e.: cuyanantac, digno putii, aflicción;
de amarse. Nuca, ñuca ñan puticuna, acongojarse.
cashcatami purini, ando sin Putinna, remendar.
hacer mal á nadie. Putzntzu, rocío.
Puru, calabaza de cáscara *Puyu, cuesta, declive.
gruesa; ishpapuru, vejiga. **Puyu, fuyu, niebla, neblina,
*Puru, puhuru, pluma; nube ;
'purucuna, puhurucnna, plu puyuna, anublarse;
maje. puyupurina,fuyupurina, estar
**Purnn, furun, puruma, de nublado.

Q.
Quia, podre, materia, pus; quicha, disenteria.
quiayana, podrirse, formarse Qnichana i. q. jichana.
pus. Quichua, idioma de los indios.
Qnichana, irse uno de cá- Quichuna, quitar, suprimir,
maras, tener diarrea; despojar, arrebatar.
38 Q.1?.^418 = Quilloana.

Qu$ua? jjhua, hierba, al de maíz), Julio y Agosto. ¿Papa


falfa; tarpuna (milla (mes de siembra
quihuana; cortar hierba. de papas), Agosto. Rastrojo
Quihuina, dislocar, tronchar; quilla (mes de rastrojo, rastro
quUiuIshca huiru, caña de maíz jera), Setiembre. Sarapac punta
sin mazorca; manaqulhuiric, in yapui (primeras aradas para
flexible. maíz), Octubre. Tarpui juria1
Quilla, luna, mes; mushuc (tiempo propio para sembrar),
quilla, luna nueva; puca quilla, Noviembre. Huahua jashmai (pri
pacsha quilla, pura quilla, mera escarda de maíz), Di
quilla junda, luna llena ; quilla ciembre *.
huañnc, eclipse de luna. Quilla, perezoso;
Jashmana quilla (mes de des quilla!, pereza;
herbar), Enero. Sara apachina quillacuna, tener pereza;
quilla (mes de aporcar ej maíz), quillacuc, descuidado, ocioso;
Febrero. Parhuaua quilla (mes quillacui, descuido;
de florecer el maíz), cuoelloya- quillacuchina, hacer perder
na quilla (mes de formarse el tiempo.
choclo), chocllo pacha (tiempo 'Quillimbisha, carbón.
de choclos), Marzo. Cauyashca Quillca, quishea, papel, carta,
quilla (mes de secarse el maíz), escrito ;
Abril. Sara quilma paquina quillcana, escribir; .
quilla (mes de arrancar la hoja quillcashca, nota, libro;
de maíz), Mayo. Alvis tarpuna quillcacama, tinterillo, rábula,
quilla (mes de siembra de al leguleyo; quillca yachac, letrado.
verjas), Mayo y Junio. Sara Quillpana, quishpana, quir-
pallana quilla (mes de cosecha pa»a, tapar, cubrir, vendar;

1 Los indios cambian á veces las palabras castellanas de un modo


particular y varían algún tanto el sentido. Juria viene de furia y le
dan el significado de apuro. La palabra castellana punta usan en
el sentido de primero y el vocablo alverja cambien en alvis etc.
2 Estas denominaciones de los meses son usadas en las cercanías
de Quito y varían en otras partes según las estaciones y el laborío de
la tierra. Hemos querido indicar que los indios cuentan el tiempo,
por lo regular, según las ocupaciones de la agricultura. Nuca yaya
alvis t8rpunallapimi huañurca, mi padre murió en el tiempo
de siembra de alverjas.
quillpai — quishpichi. 39

quillpai, tapa, venda; Quipi, maleta, atado de ropa,


quillpana, cobertura. carga ;
Quilín, amarillo. quipina, cargar á espaldas;
Quimi, estribo; quillca quipi, balija.
quimina, apuntalar, apoyar; Quipu, nudo; cálculo, cómputo
quimirina, arrimar. por nudos; mayoral, capataz;
Quimllana, pestañear, dor quipuna, contar, leer por
mitar. nudos;
Quimsa, tres. quipuc, el que lee nudos;
Quincha, cañizo, empalizada, quipuchac, anudador;
valla, barrera, redil ; quipushca, anudado.
quinchana, cercar con cañas, Quiqui, tierno, blando, deli
palos, juncos; formar redil, cado .
poner barrera. quiquina, echar tallitos el
Quinchu, bolsita en la cin maíz, espigar; quiqui sara, maíz
tura, seno. tierno, en leche.
Quingu, torcido, corvo, vuelta, Quiquin, propio, verdadero ;
escondrijo, rodeo. pospuesto á un pronombre per
Quinrai, ancho, ladera, tra sonal significa mismo (cf. gra
vesía ; mática, n. <4);
quinraiman, al través. quiquintac, verdaderamente.
Quinti, colibrí. *Quiri, llaga, herida.
Quinti, encogido, corvo; Quiru, diente; pungu quiru,
quintina, encogerse. dientes; raeu quiru, mama
quirn, muela ; quiru aicha, en
Quinua, planta mediana cuyo
cías.
fruto algo amargo, desaguado y
Quiru, tallo, madera.
cocido, se come.
Quisha, nido;
Quipa, jipa, último, después,
quishachina, anidar.
atrás ; Quishpina, escaparse, librarse;
quipachina, posponer; quishpii, libertad;
quiparina, quipayana, atra quishpina, asilo;
sarse; quishpicuc, libre;
quiparic, último. quishpichina, libertar, eman
Quipa, trompeta de caracol, cipar, exonerar, perdonar, re
bocina ; dimir ;
quipana, tocar la trompeta. quishpichi, perdón;
40 quishpichic — ricchachina.

qulshpichic, libertador, re Quita, cimarrón, arisco.


dentor. •Quiti, qui, hacia, alrededor,
Quishqui, estrecho, angosto ; espacio, sitio, anchura.
quishquina, estrechar, oprimir; Qnituna, racr.
quishquiyachina, apretar.

R.
Rac, partícula, todavía, Raya, partícula que inter
aun (cf. gramática, n. 38). calada entre la raíz y la termina
Racacha, zanahoria. ción del verbo, indica constan
Bacu, gordo, grueso; cia, firmeza, perseverancia; es
racuyachina, engordar. muy frecuente la abreviación de
Ragra, flaco. raya en ra ó ria; p. e. : maña-
Rahua, surco, fila. rayana, mañarana, mañariana,
Raicn, partícula, por, á pedir sin intermisión.
causa de, por motivo de. Ri, partícula reflexiva
*Raimi, fiesta. (cf. gramática, n. 13) que á
Randi, en lugar de; veces indica también repetición;
randina, trocar, conmutar, p. e. : rimarina, charlar.
comprar; Ri, conjunción, y, empero,
randina, mercancía; mas.
randichurana, sustituir; Ricchana, parecerse, aseme
randimanta, cada uno á su jarse ,
vez; ricchai, imagen, figura, rostro,
randimpac, reciprocamente, semejanza ; ilusión ; camshina
viceversa. ricchan, te es parecido;
Raquina, repartir, apartar. ricchac, uniforme;
Rasu, nieve, sierra nevada; ricchachina, imitar; ricchac
rasmia, nevar. ñahui, retrato; alliricchac,
Rancana, escardar. bonito.
Rauchana, raumana, chapo Ricchana, recordar, despertar;
dar, deshojar. ricchai, despertamiento;
Raurana, arder, encenderse; riccharina, ricchacnna, re
raurai, ardor; raurac shungu, cordarse, despertarse ;
corazón ardiente. ricchachina, despertar á otro.
Ricsina — Rutuna. 41
Ricsina, conocer de vista; rimanacupui, intervención.
ricsi, conocimiento ; Rina, ir.
rio siiiiu- una, reconocerse; Ringri, rluri, oreja.
ricsichayana, reconocer. 'Rirpu, espejo;
Ricuna, ver, mirar; *rirpucuna, mirarse en el es
ricuna, visible; pejo.
ricui, mirada, vista, apari Rocoto, aji grueso.
ción ; *Rucana, dedo ; mama r uc ana,
ricucuna, vigilar; pulgar.
ricuchina, mostrar, demostrar; Rncu, viejo, decrépito; pos
ricurina, aparecer; puesto es despectivo;
rlcuri, aparición; rncui, vejez;
rlcuric, visible; rucuyana, envejecer.
ricumuna, visitar. Quitushpa Rnmi, piedra;
canta ricugTishac, cuando me rnmiyana, empedernecerse ;
vaya á Quito, haré á Ud. una rnmi rnmi, pedregal.
visita. (Nótese que dicen qui- Rnna, hombre, indio; runa-
tuna por: irse á Quito.) cuna, población; runam asi, pró
Rigra, hombro, brazo, ala; jimo, parentesco de afinidad.
rigra ucu, arca. Rnndu, granizo;
Ilumina, hablar, contar; ruudima, granizar.
rimacuna, murmurar, in Rupana, quemar (el solj;
famar; y ayunta rimagun, está rupai, sol, ardor, calor;
insultando á su padre; rupachina, incendiar;
riniai, habla; voz; lenguaje; ruparina, quemarse, arder.
rimashca, relato, relación; Hurana, hacer, formar, cum
rimanacuna, disputar, alter plir, trabajar;
car, vocear, murmurar ; ruranalla, fácil, posible;
rimanacui, tertulia; rurai, acción, ocupación,
rimarina, charlar; usanza ; janacpacha rurac, Cria
rimapuna, interceder; dor de los cielos; manarurana,
rimapuc, abogado; abstenerse ;
rimachipuna, interpretar ; ruracuna, ocuparse.
rimachipuc, intérprete; Rurn, fruto, pepita, huevo,
rimanacupuna, intervenir ; riñon.
rimanacupuc, mediador, par Rntuna, cortar, segar, tras
lamentario; quilar.
42 Sacsana — sinchicuna.

s.
Sacsana, saciar, hartar, tra Sapayu, calabaza.
gar. Diosta janacpachapi ri- Sapi, raíz, origen;
cucca ricuita mana sacsanchu, sapiyana, arraigar;
los que ven á Dios en el cielo, sapiyac, original ; sapiyac
nunca se hartarán de mirarle. jucha, pecado original.
Sacha, bosque, montaña, sel Saquina, dejar;
va; sacharuna, montañés, sal saquirina, quedarse.
vaje; sachaatallpa, pava. Sara, maíz; uma sara, pastel
Saglana i. q. ranchana. de maíz.
Sagra, áspero, malo, vil. Sarpana, lloviznar.
Sahuana, deshojar; sahuan Sarun, tiempo pasado, el otro
allpa, tierra arenisca. dia.
Sainina, alborear, crepúsculo Saruna, pisar, hollar, atro-
matutino. pellar; chaqui sarui, huella;
Samana, descansar, respirar; chaquipi sarushpa purina, an
samai, descanso, respiración, dar importunando, solicitar con
vaho de animal; runa samac, frecuencia y molestia.
pacífico ; Sasa, difícil.
samayuc (de samana, lugar Sasina, ayunar, mortificarse.
de descanso de los huacas en Satina, embutir, atestar, en
sus peregrinaciones y el enclí cajar;
tico yuc) brujo; samai cacha- satirina, entrometerse.
rina, resollar; samai millpuna, Sauna, almohada, cabecera;
respirar. saunana, hacer cabecera, poner
Samba, flojo, frágil. la cabeza sobre la almohada.
Sambu, calabaza. Sicana, montar, cabalgar.
Sampi, canilla. Sicsi, arbusto cuyas cañas
Sangu, espeso, masa de maíz sirven de huso á las indias.
espesa. Sillu, shillu, uña, casco.
Sansan, bamboleando. Sinchi, fuerte, duro, recio,
Sapa, uno solo (cf. gramática, valiente; vigor; sinchicai, fuer
n. 6); sapa runa, cada uno; za;
sapalla, uno solo, único, soli siuchicuna, animarse, esfor
tario, soledad. zarse;
sinebiyana — Supi. 43
sinchiyana, robustecerse, en siricuna, acostarse, proster
durarse ; narse, inclinarse ;
sinchiyachina, fortificar, for sirichina, hacer acostar;
talecer. Sinchi sinchimi rimana, sirirayana, estar acostado ;
hablar sin recelo. chaipi ñan sirigun, alli está
Singa, nariz, trompa; singata visible el camino ; huata siri-
rimana, ganguear; urai singa, manta (tiyarimanta) cullquita
boca abajo ; urai singana, poner cushcani, he dado la plata con
boca abajo. Imashinatac sin- un año de anticipación.
gata ishcandin ñahuilulunman- Sisa, flor; sisa pamba, campo
ta anchuchiringa 1 ¡Cómo van florido, jardín .
á quitar el único hijo á sus sisana, florecer.
padres ? (literalmente : / cómo Sisu, sania, lepra.
arrancar la nariz de entre los Sncta, seis.
dos ojos?}. Sucu, soco, shucu, caña del
Singu, óvalo, redondo, bola; gada, carrizo.
singuna, revolcarse, rodar. Suchu, tullido, manco ;
Sipas, shipas, moza, manceba. suchuna, resbalar, gatear.
Sipina, ahorcar, impedir la Snllu, shullu, aborto;
respiración, sofocar. snllnna, shnllnna, abortar.
sipicuna, ahorcarse; Sumana, ser hermoso, magní
sipichina, hacer ó dejar ahor fico;
car. sumac, hermoso, magnifico,
Sipu, arruga, rugoso, arru grande, honrado, estimado ;
gado, virolento ; sumaimana, hermosísimo ;
sipuna, arrugar, fruncir. sumai, gloria.
Siguí, ano, posaderas, nalgas; Snnfu, planta medicinal, tó
cabo; asiento, cimiento; ishcai nica.
siqui, chismoso; Snni, largo, extendido; subí
siquiyana, ponerse al fin. runa, hombre alto ;
Siquina, redondear, rayar. suniyana, alargarse;
Sirana, coser; snnii, largura.
sirai, costura. Suntu, shuntu, montón;
Sirca, vena, veta; suntuna, shuntuna, amon
sircana, sangrar. tonar.
Sirina, acostarse, echarse á Supai, diablo, demonio.
la cama, yacer; Supi, pedo, ventosidad;
44 supina — Shoco.
supina, ventosear. Suyu, distrito, región, parte
Surguna, sorguna, retirar, (de una chacra etc.j
sacar, apartar.

Sh.
Shaicnna, saicuna, cansar; Shihui, sortija.
shaicni, cansancio, fatiga; Shigra, bolsa, talega.
shaicucuna, cansarse. Shila, vaso de barro, copa,
Shairi, tabaco. taza.
Shamuna, venir; shamuc ru Shilingu, shilili, montura.
na, extranjero; shamuc pacha, Shillingu, raquítico.
shamuc, porvenir; shamuc hua- Shimi, boca, bocado, palabra,
ta, año próximo; vocablo, lenguaje;
shamuchicnna, invitar á venir; shimiyai, conversación ;
llamar; shimisapa, hablador, bocón;
shamuinishcacnna, convida shimi -apac, chismoso; shimi
dos; shamucshamushpa, cuando yachac, linguista; shimita cuna,
se presente la ocasión. dar palabra; nishca shimi, pa
Shayana, parar, ponerse de labra dada, promesa.
pie, sosegar; Shina, asi, de este modo, de
shaync, derecho, vertical; tal manera, así como;
shayachina, hacer parar; en shinaca, por consiguiente;
derezar; shinana, hacer asi;
shayachishca, enderezado; shinandin, jinandin, total
shayarichina, levantar. mente. Mana pipish ñuca shi
Shi, partícula que denota du naca, nadie hay que se me ase
da; p. e. : canshl, dicen que tú; meje.
chaishi, se dice que es asi (cf. Shinga, borracho;
gramática, n. 3 8) ; ashi (ari-shi), shingayana, emborracharse.
sí, dizque; maravillashi cau- Shiquina, arrancar, amolar.
sangni, nachu? dizque estás Shiri, Señor de todos.
pues muy bien, ¿no? Shitana, arrojar;
Shicshi, comezón; shitashca, abandonado;
shicshina, tener comezón. shitarina, abandonarse, arro
Shihuana, trabar paja para jarse.
cubierta, esparcir. Shoco, cana.
Shuc — Tacana. 45
Shuc, uno, otro; shutii, claridad, evidencia;
shuclla, singular, único; shutina, shutichina, poner
shuccuna, unos, los demás; nombre, nombrar;
shuctac, otro. shutilla, claramente, visible,
Shucuna, Bocona, mojar, ro notorio, evidente;
ciar, regar, bañar; cf. jucnna; shutintac, en verdad, cierta
shucushca, mojado. mente;
Shuhua, shua, ladrón; shutiyana, llamarse;
shuhuana, robar, usurpar. shutiyachina, hacer poner
Shulla, rocío, sereno. nombre, bautizar ;
Shulluna i. q. shushuna. shutiyuc, llamado, bautizado.
Shungu, corazón, entrañas, Shutuna, gotear;
valor; voluntad; yana shungu, shutuna, gotera;
hígado; yurac shungu, pulmón; shutui, gota. Janacpacha,
maqui shungu, palma de la caipacha Diospac ñahuipica,
mano; chaqui shungu, planta shuc shutui yacu shinalla, shuc
del pie; muru shinallami, el cielo y la
shungu cuma, de buena gana; tierra son como un grano ó una
shungusapa, soberbio ; gota de agua delante de Dios;
shunguync, valiente ; ima shutui shutui, gota á gota;
shunguhuan? ¿con qué intención? shutushca, mojado;
Shuru, virolento. shutuchinn, hacer gotear;
Shushuna, suisnna, cerner, destilar, verter, hacer mojar;
colar; shuturina, mojarse.
shushuna, coladero, cedazo; Shuyana, esperar, aguardar;
shushui, filtración. shuyai, shuyana, esperanza.
Shuti, nombre, verdad; lma Shuyu, sucio, suciedad.
shuti cangui? ¿cómo te llamas?;

T.
Tabiana, disparatar; haré sin duda; precedido de lia
tabiai, tontería. significa mismo; p. e.: chas-
Tac, pues; unido á verbo nallatac, asimismo.
significa resolución, determina Tacana, golpear, martillar,
ción; p. e. : rurashactacmi, lo estropear;
46 tacana — Meaiía.
tacana, martillo; cullqui ta- tandanacui, junta;
eac, platero. tandachina, reunir, recoger;
Tacshana, lavar ropa. tandarinalla, sociable ;
Taeti, tatqui, paso; tandalla, juntamente, juntos,
tactiua, tatquina, dar pasos, simultáneo, Unánime.
caminar; caru carn taetina, Tnngana, empujar; supai tan-
caminar á paso largo ; huañui- gaipi cana, estar con tenta
paglla taetina, andar á paso ciones.
muy lento. Tañi, achicoria.
Tacurina, turbar, alborotar, Tapuna, preguntar, averiguar;
inquietar, lidiar; tapucuna, informarse; tapui
tacurii, inquietud; shimi ta- tapul mascana, averiguar, in
curina, incitar; taeuri shimi, dagar.
hablador, charlatán. Taqui, troje, tambor.
Tachana, poner linderos; Tarina, descubrir, encontrar,
tachapura, entre colindantes, hallar, adquirir; recaudar, ganar;
entre vecinos. tari, tarishca, hallazgo;
Tahuana, exprimir, cerner taricushea, ganancia;
(chicha) en cedazo. taripana, salir al encuentro,
Taita, padre, anciano ; em examinar, juzgar; taripai pun
pleado como adjetivo expresa cha, día del juicio.
cariño, respeto y de ordinario, Tarpuna, sembrar;
confianza ó resignación hablando tarpui, siembra.
de Dios; p. e. : taita Diosmi Taruga, venado, ciervo.
ricunga, dejo todo á Dios (pues Tasin, aro en que asientan
es mi padrej. las ollas, nido.
Tallina, derramar, vaciar, Tasnu, habas tostadas y puestas
envasar. á remojo.
Tambu, venta, mesón; tambu Tanca, montón, mucho ;
camayuc, posadero. taucaua, amontonar, aglo
Tamia, lluvia; rnna tanda, merar.
llovizna; Tauna, bastón, bordón, pilar;
tamiana, llover; tamia shaya- taunana, apoyarse en el
rinmi, empiezan las lluvias. bastón.
Tanda, pan. Tauri, chocho.
Tandana, reunir, juntar; Tica, adobe;
tandai, unión, sociedad, suma: ticana, hacer adobes.
Ticsi — Tucuna. 47

Ticsi, fundamento, cimiento ; tisana, cardar, escarmenar.


fundación ; Titi, metal, plomo.
ticsic, fundador; ticsimuyu, Tiu, arena; tiu-tiu, arenal.
redondez del mundo, todo el Tinca, toca, saliva, esputo;
mundo ; absoluto ; ticsi rnmi, tincana, tocana, tucana, sa-
piedra fundamental. livar, escupir; enfadarse.
Ticshina, dar de palos. Tincu, chucu, plato de barro.
Tieti, chicha aun no fermen Tinngulli, gorro ;
tada y con afrecho, espuma de tiungullina, tungullina, cu
la chicha; ticti ñahui, pecoso; brirse la cabeza.
tictina, espumar. Tiyana, estar, sentarse, per
Tigrana, voltear, volver una manecer de asiento, morar,
cosa al revés de como estaba; existir; cai llactapi tiyarimanta
cutin tigra, cutin tigrash, á pacha , quichuata yachacush-
la vez, en cambio, recíproca cani, desde que estoy en este
mente ; pueblo, he aprendido el quichua;
tigramuna, regresar. tiyana, asiento, trono;
Tilca, suciedad. tiyac, perpetuo, estable;
'Timbi, verruga, arruga. tiyarina, silla.
Timbul, renacuajo. Tocto, flor del maíz.
Timbuna, hervir; estar eno Toglla, tuclla, lazo, trampa;
jado, colérico ; tocllana, enlazar, cazar (con
timbui, ebullición. lazo).
Tincana, dar papirotazos, Tola, tula, sepulcro de los
patear. Scyris, tumba ; lugar de supers
Tinqui, par de cosas iguales, tición.
encuentro, trabazón ; Totora, tutura, espadaña.
tinquina, parear, unir, sol Trasmina, crujir.
dar, trabar, uncir; tinqui ñau, Tncsina, punzar, herir, acu
encuentro de caminos. chillar ;
Tipa , prendedero , alfiler tucsina, punzón, puñal, cu
grande. chillo.
Tipina, tispina, tishpina, Tncu, alacena, escaparate
pellizcar, coger fruta, deshojar. (hecho en la pared); ventana,
Tipu, crespo. tronera.
Tiqui, remolino. Tncuna, hacerse, convertirse
Tisa, carda; en, suceder; fingir; p. e.: apu-
Vocabulario Qaichua-Español. t
48 tucui — tzacmana.
tucushca, soberbio; con el in tunina, derrumbarse, cacrse
finitivo de presente: poder; (la pared).
p. e. : urmai tucuna, poder cacr; Tupu, prendedero, enfaldador,
tucui, todo, todos; tucui- alfiler grueso con que sujetan
tucundin, todos juntos; las indias su pachallina ;
tucundin, universal ; tucui tupullina, pañuelo, manta
pacha, universo; sostenidos con el tupu.
tucushca, testarudo ; Tupu, medida de chacras ;
tucurina, acabarse, cesar; legua ;
tucuri, fin; tupuna, medir, varear; rigra
tucuricnna, postrimerías. tupuna, braza; Hulla tupu, me
Tucurpilla, especie de tórtola. dida falsa.
Tucyana, tocyana, reventar, Turi, hermano de ella (así
abrirse (la flor), retoñar; llama la hermana á su hermano) ;
tucyana, ampolla; laturi, hermano por parte de
tucyachina, disparar. padrastro ó madrastra.
Tuguna, especie de tórtola. Turu, lodo, barro;
Tulana, escarbar raíces. turuna, atollar; turu-turu,
Tulu, bolsa. lodazal, ciénaga.
Tuluc, flojo; Tnsana, rapar, trasquilar.
tulucyana, aflojarse. Tushuna, bailar; brincar de
Tulur, rueca, huso. rabia, rabiar, renegar; tushu-
Tulipa, tushpa, adobe, piedras rlshpa rurana, hacerlo de mala
que forman el fogón, cocina. voluntad;
Tullu, hueso, flaco; huasha tushui, rabia.
tullu, vértebra; uma tullu, Tuta, noche;
cráneo. tutayana, anochecer, oscure
Tumbuna, abollar; cerse; tuta-tuta, tutayai, tata-
tumbui, abolladura. pura, oscuridad, tinieblas;
*Tumi, machete, sable, cuchillo. tutacuna, cada noche; tuta-
Tumpana, tumbana, achacar, tutalla, de noche;
levantar falso testimonio, in tutamanta, por la mañana;
culpar ; amsa tuta, tenebroso.
tumpacuna, tener celos. Tutu, cañuto, talega.
Tunduli, tambor. Tzacmai, puño;
Tunguri, garganta. tzacmana, abofetear;
Tunl, derrumbo ; tzacmana, desgramar.
Tzagnana — ucunchi. 49
Tzaguana, chaenana, mania Tzimuquina, pestañear.
tar, amarrar, cargar bestias; Tzipijana, pestañear.
acusar, enredar; Tzirapa, crespo.
tzaenashca, enredado. Tzirapa, lluvia con sol.
Tzala, flaco, pálido, raquítico; Tzisi, pava del monte.
tzalayana, enflaquecerse. Tzitzi uma, cabello des
Tzala, canasto de juncos. greñado.
Tzanca, mal molido, grueso ; Tzueni, tzoeni, lagaña, la
tzanca - tzanca cutana, moler gañoso ;
grueso. tzucuina, ser lagañoso.
Tzia, liendre. Tzuctzuc, mirlo.
Tzicnina, aborrecer, odiar; Tzungana, chupar, sorber,
tzienii, odio; mamar.
tzienina, enemistad; Tzunnina, zumbar.
tzienipai, aborrecible. Ishcai Tzuntzu, andrajoso.
shungu rnnaca tzieninami (par Tz n tuna, anudar;
ticipio pasivo de futuro), tzuta, nudo.
digno es de desprecio el mentiroso.

u.
*Uccu, cuerpo ; uccuicuna, Uctu, octo, agujero, hoya;
todos mis miembros. uctnna, agujerear;
Ucllana, ocllana, abrazar, actnna, ntcuna, barrena;
empollar; jatnn uctnna, pico (instru
ocllachina, hacer empollar. mento) ;
Ucoti, ocoti, ano; ucoti un- uctusapa, poroso ; uctu (uteu)
jjrüi, almorranas. ñahui, ojerudo, ojo hundido.
Ucsha, paja. Ucu, dentro, abajo, hondo ;
I ota, ntca, pronto ; cuarto ;
uctai, utcai, instancia, ur ucuman, al fondo; ucupicac,
gencia; lo interior; u cuchura na, ena
uctana, aligerar, hacerpronto, guas ;
urgir; ucunchi, pollera interior; ucu-
uctac, precoz; pacha, infierno; mayu ucu, pro
uctachina, dar priesa. fundidad del rio. Ucu jahua
50 Ucucha — urayana.

rurana, hacer sin cuidado, sin ungUi, enfermedad ; ungüi-


interés, sin reflexión. siqui, enfermizo; ungüi huasi,
Ucucha, ratón; shuhua ucu hospital, enfermería.
cha, pobretón, ladronzuelo, ra Uña, cria de llama, cordero.
tero; payaucucha, murciélago. Upa, mudo, tonto, zonzo,
Uchuc, uchui, chico, pequeño; estupidez;
uchuilla, muy pequeño; upalla, en silencio;
nchuillachina, acortar; uchui upallana, callar; omitii;
shungu, de ánimo menguado, upallai, silencio ;
cobarde. upallac, callado, silencioso,
Uchn, ají; piqui uchn, ají tácito ;
fuerte. upayana, enmudecer; upayac
Uch-uch, queja de quien está runa, taciturno.
cansado. Upiana, beber;
Uicuña, vicuña (cuadrúpedo). upiana, bebida, vaso; cullqui
Ujuna, toser; upiana, vaso de plata; pactash-
ujui, tos, romadizo; callata upiana, beber sobria
ujuyana, acatarrarse. mente ;
Ullahuanga, gallinaza. upiachicuna, invitar á beber;
Uma, cabeza, cumbre; uma upiai, borrachera; upiai upiai,
muyui, vaguido; umata muyu- gran borrachera;
china, cabecear. upiashca, upiac runa, borra
Umana, engañar, embobar, cho. Upiaitaca upiani, shinga-
sonsacar, sobornar, seducir; yaitaca mana shingayani, bebo,
umac, picaro; pero no me emborracho. Con-
umai, picardía. ciencialla upiashcanimi, he be
Umu, hechicero, adivino. bido sin excederme.
Umutu, enano, rechoncho. *Uqui, negruzco, gris;
Unana, tardar; uquiyashca, arrugado.
unai, tardanza, mucho tiempo Ura, lugar profundo;
ha; urai, ladera;
unayac, tardío. uraiman, cuesta abajo; urai
Unancha, señal, bandera; huichai purina, andar para
unanchana, señalar, advertir, arriba y para abajo; urai-urai,
entender. bajada ;
Ungu, enfermo; uraicuna, apearse;
unguna, enfermar; urayana, descender.
Urcu — yachapayana. 51
Urcn, cerro; urcu pato, cima ntii, admiración;
del cerro. ntilpac, maravilloso.
Urmana, cacr, sucumbir; Utiuc, pequeño;
urmachina, subvertir, tumbar. ntincyachina, achicar.
Urpi, tórtola. Utu, cutu, cortado, mutilado.
Usa, piojo de la cabeza; Uturnngn, tigre.
mana, u8achina, despiojarse. Uya, rostro, cara, mejilla;
Ushcu, gallinaza. ñahul uya, mejilla;
Ushichina, adquirir, alcanzar uyana, oir, obedecer; mana
lo deseado. uyana, no condescender, denegar;
Ushiyana, nsiana, abonanzar, mana nyac, sordo; porfiado,
escampar, serenarse el tiempo; caprichoso ;
nshiai, verano. uyaicnna, noticias; nyai rnna,
Ushpa, ceniza; ushpaman hombre célebre;
tigrarina, convertirse en ceniza. uyachina, publicar;
Ushushi, nshi (ea boca del uyarina, entender;
padre), hija. uyaricnna, oir con atención,
Ushnta, oshuta, sandalia. escuchar ;
Utcu, nctu, algodón; uyaricnc, escucha, espía;
ntcnna, carmenar algodón. uyarichina, informar. Chailla
Utina, admirar, maravillarse, uyac shamnchun, dígnese oirme
embobarse, volverse loco; una palabra.
ntic, loco, bobo;

Y.
Yacn, agua, zumo ; yachacuna, aprender, estudiar,
yacnna, mojar; comprender ;
yacnnayana, tener sed; yachacnc, discípulo ;
yacnnayai, sed; yachacuchina, hacer aprender ;
yacuyana, derretirse. y ach achina , enseñar, a-
Yachana, saber, entender; maestrar;
yac hana, destreza; y achacli ishca, discípulo ;
ya chai, sabiduría, usanza; yachachicnna, ensayarse, a-
yachashca, costumbre; costumbrarse ;
yachac, sabio, hábil, astuto, yacharina, habituarse;
sagaz; adivino, brujo; yachapayana, remedar; mana
52 Yahuar — Yuc.
ya cha na, ignorar; manayachac, Yanga, en vano, de balde,
ignorante; ingenuo, sencillo. gratis, baladi;
Doctrina uyaitaca uyani, yacha- y a n ira china, echar á perder;
cuitaca mana yachacuni, asisto yanga pacha, sin motivo;
á la doctrina, pero no puedo yangapish, no importa; yanga
aprender. runa, hombre vil, inútil;
Yahuar, sangre; yangalla, adrede, de balde;
yahuarina, sangrar; yangamana, abuso, inútil,
y ahñary achina, ensangrentar; arrogante, temerario; yanga pu-
y a hnar masi, consanguíneo ; a 11 i rina, vagar, andar ocioso sin
yahuar, de sangre noble; alli oficio ni beneficio; yanga pnric,
yahuarcai, nobleza de sangre, vago, holgazán.
de raza; yahuarta cunucya- Yanta, leña;
china, causar disgusto, enfa yantana, leñar.
dar. Yannna, cocinar, guisar; va
Yaicuna, entrar, caber; inti- inilla huasi, yannna ucn, co
pac yai cuna, Occidente; cina.
yaicuchina, introducir. Yapana, agregar, añadir (á
Vallina, exceder, superar, la medida);
pasarse ; yapa, yapana, adehala, ven
y alli, más; diferencia; daje.
yallic, pasado, supérftuo ; Va puna, arar;
yalli cuna, prevalecer; yapui, arado.
yallimana, yallin, demasia Yarahui, yaraM, canción.
damente; yarahuina, cantar, hacer can
yalliurac, yalliuracmi, antes ciones ;
bien, empero. yarahuic, cantor, poeta.
Yana, criado. Yaricana, yarcana, tener
Yana, negro; hambre;
yanayana, ennegrecer. yarica, yarca, hambre.
* Vanandin, entrambos, entram Yuta, zanja.
bos á dos; Yau, interjección, ¡hola!
y anan din c h ina, casarse. Yaya, padre; manayayayuc,
Yanapana, ayudar, proteger, huérfano de padre.
amparar, socorrer, favorecer; Yayin, especie de enredadera.
yanapai, protección, socorro, Yuc, partícula que expresa
favor. posesión (cf. gramática, n. 31).
Yucsi — yuyuna. 53
Yucsi, arena fina. Yuyana, pensar, entender, a-
Yumana, engendrar, fornicar. cordarse, sospechar, imaginar;
Yunga, valle caliente, habi yuyana, pensamiento, ima
tante de tal valle. ginación;
Yupana, contar, enumerar, yuyachina, hacer recordar,
calcular, valuar ; advertir, impresionar, zaherir;
yupai, cuenta, número, can yuyacuna, meditar, estar pen
tidad ; sativo ;
yupaichana, agradecer, respe yuyacushca, designio, intento,
tar, obedecer ; proyecto ;
yupaichacuc, obediente ; yuyarina, tracr a la memo
yupaichacui, obediencia ; ria, acordarse.
yupayachina, honrar. yuyac, inteligente, antiguo;
Yura, árbol, arbusto, mata; yuyai, memoria, entendimiento,
yura cara, cascara, corteza. recuerdo, pensamiento, medita
Yurac, blanco; ción, idea, discurso, solicitud;
yuracyana, emblanquecerse ; yuyacuc, solicito ; manayuya-
yuracyachina, blanquear; yu yuc, desmemoriado, idiota, irra
rac ricurimucpi, al amanecer, cional.
al rayar el día. Yuyu, planta, hortaliza;
Yutu, perdiz. yuyuna, coger hortalizas.

J. M. J. V.

Imprenta de Breitkopf y Haertel, Leipsik.


APÉNDICE

AL

VOCABULARIO QUICHUA- ESPAÑOL.


ADVERTENCIA.

Impbeso ya el "Vocabulario Quichua-Español"', todavía hemos en


contrado algunos vocablos que ahora reunimos en un apéndice
para completarlo. Los términos de que ya hemos tratado en
el Vocabulario, y los que explicamos aquí más detenidamente,
están escritos con minúscula.
Hemos tomado la mayor parte de los vocablos, que ponemos
en este apéndice, de un "Vocabulario inga-español" que con su
desinteresado celo nos han cedido los R.R. P.P. de la Compañía
de Jesús en Quito, para que nos aprovecháramos de él.
Este "Vocabulario inga-español" contiene el Quichua según
se lo habla en la Provincia del Oriente. Habiendo señalado con
tres asteriscos los términos particulares á ésta , se verá en el
. acto, que muy en poco difieren de los que son propios de las
provincias interandinas; más aun si se tiene presente que la
mayor parte de los vocablos así señalados expresan solamente
objetos y acciones casi del todo exclusivos á dicha provincia.
Por algunas pruebas de idioma que nos las comunicó el
Sr. Enrique Collins, misionero apostólico, tan celoso como com
petente, comprendemos que el Quichua del Oriente se extiende
por el Norte en la Cordillera Oriental de los Andes hasta el grado
2o de latitud setentrional ; de modo que cinco ó seis mil indios
de las orillas del Putumayo y Caquetá hablan todavía el Quichua1.
Estos indios, como los de la Provincia del Oriente, usan
más de la s que de la sh, y pronuncian la 11 como lí, y no
como lsh; lo cual es propio de la lengua del Cuzco, aunque en
todo lo demás el dialecto es el mismo que el de Quito.

1 En la Cordillera Occidental el Quichua tiene por el Norte, aun


que con interrupciones, casi la misma extensión; así en un punto entre
Pasto y Barbacoas, llamado Qüaiquer, se habla todavía Quichua.
4
58 Advertencia.
De este líltimo no hay literatura alguna anterior á la con
quista española1. Después de la conquista los misioneros han
traducido la doctrina cristiana al dialecto del Ecuador y han
hecho algunas composiciones religiosas en verso. Fuera de éstas
hay unas pocas profanas. Algunas de las primeras y casi todas
las segundas las ha recogido el Sr. Juan León Mera en su "An
tología Ecuatoriana". En los dos últimos decenios, los R.R. P.P.
Redentoristas 2 han compuesto muchas oraciones y meditaciones
en Quichua, que han sido reunidas por el benemérito P. Julio
Paris en el "Ecuador runacunapac rezana libro" y aumentadas
con otras nuevas.
Para que los lectores tengan pruebas del Quichua, hemos
reunido unas pocas composiciones. De las profanas nos parecen
las mejores "El adiós del indio" y "Cushiquillca , jatun Quitu
curacacunaman quipushca", obras del Sr. Dr. Luis Cordero; estas
dos poesías de pintura viva, son llenas de movimiento y sentimiento.
Hemos escogido composiciones de las varias provincias del
Ecuador, principalmente del Azuay y del Oriente, para mostrar
que la diferencia del Quichua ecuatoriano cual lo hablan los
indios desde el Zamora hasta el Caquelá, es muy poca 3 ; á lo
menos no tanta como la hay en la pronunciación del Español,
y el uso de diferentes términos castellanos entre los serranos y
costeños de la misma República. Si se tiene presente que
ninguna nación de las que tienen escritura común habla su
idioma de un modo uniforme, es sorprendente que nuestros
indios, sin escritura, sin literatura, con tan poca comunicación,
hablen su idioma de un modo relativamente tan uniforme. La
razón de esto encontramos solamente en su carácter tan pronun
ciado en conservar todo, y tal cual lo han recibido de sus mayores.
1 De la lengua del Cuzco hay el drama Ollanta 6 "La severidad
de un padre, y la magnanimidad de un rey" ; aunque no hay seguridad
completa de que esta poesía haya sido compuesta antes de la conquista.
2 Los P.P. Redentoristas han probado hasta la evidencia que los
Indios son capaces de la Comunión frecuente.
3 Á veces parece esta diferencia mayor de lo que es en realidad,
sólo á causa del variado uso del alfabeto español; p. e. unos usan la y
solamente como consonante, y otros siguen en el uso de esta letra la
ortografía española, etc.
Acchi, estornudo; (cf. acho- ***Ata, fruto muy aceitoso
nina) ; acchiyana, estornudar. del que se sirven los indios para
Achica (por ashca), harto, el alumbrado.
bastante. atamba, la corteza con que
*** 1Ahuano, árbol muy cor sujetan la carga.
pulento de la familia del cedro, ***ayahuasca, jayahuasca,
de que hacen canoas. arbusto que tomado excita
***Allu, el moho que nace mucho la imaginación, causando
ó cría en los palos de yuca, y embriaguez y sueño profundo,
sirve para la fermentación de durante el cual tienen muchas
la chicha. visiones.
anguyuyu, planta medicinal ***ayacuna, interjección con
para curar fluxiones. que se animan unos á otros.
anguchina, azotar. ***ayalamas, interjección que
\ ***Apa, vieja; apa mama, denota sorpresa y con la que
abuela; apa yaya, abuelo. se animau unos á otros.
Apangora, cangrejo. Billi, bishi, bissi, ternero.
***Apatara, cucaracha. ***Cacapishco, ave que ha
apu, Gobernador ; apumaña- bita en las hendiduras de las
chishca, suplente del Goberna rocas, del tamaño de una paloma.
dor; apu mama, esposa del *** calina na, capana, gabana,
Gobernador. por cana, ser.
Aslla (por ashalla), poco; ***cahuina, remar;
asllanincama, hasta luego. culmina, remo.
Ashi (en Canelos), mancebo, Camamachina, acrecentar.
manceba, concubina; ***camana, probar, experimen
ashiyana, amancebarse. tar, gustar un manjar 6 liquido.

1 Las palabras que llevan tres asteriscos son usadas principalmente


en la provincia del Oriente.
60 caracha — huihua huagra.
***caracha, pcscadito que vive ***Charapa, tortuga pequeña.
junto á las piedras. chauchapugllai, juego su
***carahuira, afeite muy apre mamente inmoral en la primera
ciado del Marañón. ó segunda noche después del
***Catzuna, manejar la canoa. matrimonio.
Canlla, seco ; Chica, ñahul chica, ceja.
caullana, secarse. *Chicchina, gubia, formón;
Collana, excelente, digno chicchina, trabajar con la
de aprecio; gubia. [pequeña.
*collana, ensalzar, engran Chihuila, especie de piña
decer. Chili, palma de coco.
Cumal, cumar, camote. ***Chinda, palizadas formadas
Cuparumi,piedra de amolar. por el río.
***curisahua, especie de chon ***Chispu, madera incorrup
ta muy á propósito para cerba tible bajo tierra.
tanas. ***Chitu, zoquete.
curn, juru, corto. ***Chocomuyu, yungaporoto,
cumia, corota, testículo. fréjol colorado con una pinta
cushca, cusca, derecho, negra.
recto. [cabel. ! ***chontaanga, ave de pico
***Cusheullo, la culebra cas- muy grande.
Cushillo, mono. ***Chuba, especie de mono.
cushpana (de cushpi), cu- ***Chucana, ahogar.
chupana, palpitar, moverse, Chueni por tzueni, lagaña.
bailar. [latan. ***Chucula, comida preparada
chacchu, hablador, char- de plátano maduro, desleído y
Chahuana, exprimir, estru mezclado con huevo.
jar, ordeñar, escurrir ropa. Chucha, raposa.
***Chaja, especie de zorra. *chuluna, chancear.
***Chalana, rebuscar. ***Chunchu, árbol grande cuya
Challa, hoja seca de maíz ; corteza da mucho vigor al cabello.
challi, tallo seco de maíz, ***Chuqui, perico.
flaco. ***huacarina, criar orín, en
chapac (castellanizado, cha mohecerse.
petón), encomendero (espía según Huadua, caña gruesa.
los indios). ***huihua huagra, ganado do
Chaquira, abalorio. méstico; sacha huagra, danta.
Huainaro — Machu. 61

***Huainaro, nombre con que ***Inti llama, perico ligero.


designan al jefe los indios de ***ishpamuyu, pepitas negras
Archidona, Tena, Napo y Ahuano. de que hacen gargantillas.
Huaitana, nadar. Itzibuna, dormir los ojos.
***Huama, caña gruesa. ***Iyuclla, resplandeciente.
***Huangana, puerco montes. *** Jachi, anciano de respeto, tío.
huañui, huañnita, forma jahuina, untar, pintar.
superlativo de mucha énfasis; ***Jauya, parientes afines.
p. e. huañuitami cusbicunchic, ***jillpuna, teñir.
nos alegramos muy mucho. ***Latza, mojado.
***Huañura, torcido (dícese ***Laurana por raurana,
de la pita). arder.
***Huapa, madera empleada ***Licchana, llicchana por
para construcción de casas y ricchana, despertar.
canoas. ***Lomo, yuca. y
***Huarangana, derrumbar, lomocuchi, jabali.
voltear. liamcana, ***trabajar.
| ***Huataracu, huacharacu, ***Ilaucana por llahuana,
ave grande, menor que la pava. lamer.
huihnana, domesticar. * * *Lliccha, mantilla. J
***Huilli, renacuajo. Llingni, shingul, tea,
***Huiririma, chonta la más carbón ;
fina. llinguiyana, shinguiyana,
huishina, ***redecilla. señalar con carbón.
***Huita, monte lleno de Llúchica por llnshca, res
malezas. balo;
***Huitu, árbol grande de lluchicana por llushcaua,
cuyo fruto se sirven para teñirse resbalarse. [peña.
de negro. ***Lluya, Hubia, gallo de la
Icacha, Ijacha (partícula), ***Macana, listón de chonta
expresa frecuencia, p. e. : catii- con dos filos, ancho como de
cachana, catiijachana, perseguir. cuatro dedos y más de metro
***Inayu, palma de cuyos sar de largo, que les sirve de arma
mientos hacen saetillas. ofensiva y para desherbar.
***Inchipillo ó atallpa puma, Machangára (los blancos
tigrillo. pronuncian Machangara), arroyo.
***Inta, tisón, ascua. * Machu, viejo, ciego.
62 maillina — Piuri.
maillina, lograr. labar), plátano ; los yungas y
***Manduru, achote; yunguillas del Reino de Quito
manduruyana, pintarse con llamaban al plátano tanda, según
achote ; el mismo autor, vocablo que
manduru machacui, culebra recibió más tarde el significado
de color de achote que pica con de pan, porque comían antes el
un aguijón que tiene en la cola. plátano verde y asado con sal
***Mantaca, barbacoa, pa y ají, en calidad de pan.
rrilla ó enrejado de varas para Pallca, parca, el punto de
secar la carne á fuego lento. reunión de dos caminos, ríos, y
***mantana panga, hojas que también de los dedos; parca
sirven de manteles en el Oriente. ñan, division de caminos; par-
mapa, ***cerca de abeja. cayacu, el encuentro de dos ríos.
***maqui pallca, dedo de la pas, por pish ó pash, y;
mano. pipas, cualquiera.
*Mashana, calentar al sol. Pasña, muchacha (de 8 á
***Matiri, pequeña aljaba com- 12 años), criada.
puesta de un tubo en que van Paspa, grietas que produce
las saetillas y una calabaza en la intemperie del aire en la
que se pone el algodón silvestre. cara, sabañón.
***Mayan por manya, cerca, pata, ***el piso alto de
próximo. una casa.
y/ ***Miquia (en Canelos), tía. Paya (partícula), expresa
***Muclli, protuberancia. demasía, exceso, desorden; p. e. :
*Mnsina, muslana, guardar yachapayana, remedar.
algo con cuidado sin gastarlo, pichica por pishca, cinco.
prever, sentir. ***Pihualla, un pato negro.
*Nopo (en Loreto), toquilla. Pimina, desportillar.
ñanpina, hacer, limpiar ó ***Pindullina, chai, mantilla.
componer camino. pita, ***planta como de
pa, expresa también súpli dos metros de alto, llena de fibras
ca ; p. e. : te suplico dame de blancas, largas y fuertes.
comer, carapahuai. ***Pitalala, una de las cu
*Paclla, calvo. lebras más bravas.
***Palanda (de la palabra ***Pituru, pájaro pequeño.
castellana plátano, y esta última, ***Piuri, ave del tamaño del
según Velasco, de palan en Ma- pavo.
Pu — Susu. 63
Pu (partícula), expresa hacer ***Ra, partícula de acusa
algo en favor de otro, en gene tivo, y adverbial en vez de
ral, por otro ; p. e. : huillapuna, ta, que la usan los Archidonas
abogar. y Tenas.
púchica, por pushca, hilo. Raca, las partes genitales
puchicana, hilar. de la mujer (también insulto
***Pujillina, puguillina, cu entre hombres).
brir de nuevo el techo de una ***Rahuar por yahuar, sangre.
casa con paja. ***Rapiyana, adivinar, conje
***Pungara, resina, brea con turar.
que calafetean las canoas; ringrichina, reprender ás
pungarana, embrear, cala peramente (hacer arder las ore
fetear. jas); dar noticias.
pungu, pongo, paje, celador. ruana, por rurana, hacer.
pura quilla, luna llena; rutu, rututu, trasquilado.
purayana, aproximarse la ***ruya por yura, árbol.
luna á la oposición. ***ruyac por yurac, blanco.
purn, cañuto de caña gruesa. saentana por tzacmana,
***Putan, puta, abeja; putau abofetear.
huasi, colmena. sagra, brujo.
***Putu, algodón silvestre. sala por tzala, flaco.
Putza, grupo. ***Salla, sagla, ola;
***(Juiena, vómito; sallana, levantarse oleajes.
quienana, vomitar. Hani, morado, arbusto del
quíchiqui, por quishqui, que se saca color morado;
estrecho ; saniyachina, teñir en mo-
quichiquina, estrechar. ***Sapu, estómago. [rado.
quihuina, torcer. ***sinapi por shinapi, si, en
quillachina, hacer tener efecto.
pereza, seducir á inmoralidad. ***Sindi, árbol venenoso.
Quillmisha, quilmisha, siqui (ano) en composición
carbón. con otro nombre expresa defecto
quiqui, tierno, blando (se habitual sea físico ó moral ; p. e. :
dice solamente de maíz ó trigo); ungili siqui, enfermizo; rimai
^quiqui sara, maíz en leche; siqui, el que habla sin juicio,
espiga. charlatán.
***Quisa, vasija de barro. Suru, caña delgada nudosa.
Vocabulario Quicliaa-Espanol. 5
64 susuna — Yaca.

***Susu, polilla; *Taqui, canto;


susuna, apolillarse. taquina, cantar.
*suyuna, shuyuna, poner ***Tariri, arbusto con que
en fila. tiñen de negro.
***Shilquilln, resina con que *Tasqui, muchacha.
se da de barniz á los objetos tanna, taona, báculo, pa
de barro. lanca, rodrigón ;
shimi, recado, noticia. tannana, taonana, rodri
***Shipiri, caña muy delgada. gar, estribar.
***Shiquita, cierta palma cuyas *tica-tica, desigual, puesto
raíces cubiertas de espinas sir sin orden.
ven de rallo; [menuzar. ***Tijna, rapidez de las aguas.
shiquitana, rallar, des- tinguna por tinquina, uncir.
***Shishin, culebra muy pe tucuna, agregado á un
queña y de las más finas. nombre forma la voz pasiva;
***Shiu, pescado muy pequeño. p. e. : umai tucuna, ser en
***Shundu, escarabajo. gañado.
Ta, sufijo de acusativo; ***Tucyaca, tu el laca, recodo
por, al través. que forma el río.
tacarina, golpearse, jun *Tzatza, saaa, arena muy
tarse illicite ; fina.
tacarinacuna, golpearse los ***Tzicta, bejuco cuyo jugo
unos con los otros, chocar. ponen en las narices de los
*Tacsha, mediano; tacsa perros para que adquieran ol
runa, hombre de mediana estatura. fato más delicado.
Tahua, palma cuyo fruto ***Tzila, árbol cuyo jugo
muy duro úsase en la industria disuelve las hinchazones.
en lugar del marfil. ***Tzutzina, cubrir de nuevo
***Tala, talapa, astilla. una casa con paja.
Tamba nma, atamba nma, reuntan, oso.
desgreñado. Ullu, las partes genitales
tambu, cabana; ***heredad del hombre (también insulto).
situada lejos del pueblo; Uputinti, alacrán.
tambuna, hacer chozas. *Usnu, altar.
***Tanaqui, especie de mosca. *Usuna, abundar.
* Tapia, brujo; ushana, poder.
tapiyana, brujear. Yaca, casi, por poco.
Yacami — yuyuna. — El adiós del indio. 65
***Yacami, ave del tamaño de yumbu, danzante.
una gallina, de color negro, cuello ***Yuturi, hormiga grande
largo, y sin cola. cuya picadura causa calentura
***Yahuati, especie de tortuga por 24 horas.
muy pequeña. yuyu, cogollo de palma;
Yata, pepita aceitosa que yuyuna, recoger cogollos
sirve para el alumbrado. de .palma.
Yumbuna, danzar;

EL ADIOS DEL INDIO1.


Rinimi, Llacta2, rinimi Urcuta tigrash6, chingarin,
May carupi causangapa3; Cacapi miticungapa;
Mana quiquin llacta shiua Chasnami cuyaylla7 rini,
Cuyanguichu rnnataca. Supay aputa3 manchashpa,
Huarmi, churita saquishpa, Chasnami, mana jaicapi
Aillucunata cungashpa, Ricuringapa, chingasha.
Cay tuta, quilla llugshicpi, Charig runa cashca quipa,
Nauta japinimi, Llacta. Huacchami cani cunanca;
inga millaita4 ricushpa, Faimi caillamanta9 quichún10
Imashinami urpi huahua5, Jatun Apunchi cushcata11.
1 Esta composición es obra del Sr. Dr. Luis Cordero, y está es
crita en el idioma quichua tal como lo hablan actualmente los indios
del Azuay. 2 Patria. 3 Por causangapac; en el Azuay, sobre
todo, pero también, á veces, en las demás provincias omiten la c final
en pac, tac; diciendo pa, ta. 4 Al gabilán perverso. 5 Dimi
nutivo: tortolilla. 6 Por tigrashpa. Los indios apocopan mucho
el gerundio en shpa. y también el participio en shca, simple
mente en sll. Urcuta tigrash, dando vueltas por el monte. 7 Digno
de compasión. 8 Patrón diabólico. 9 Completamente; el término
viene probablemente de cai, pron. dem., lla, partícula restrin
ge nte, y manta, part. adverbial. 10 Por quichurca. Los indios
hablan muchas veces en tiempo presente, de cosas pasadas; aquí
el autor ha empleado bien este tiempo, porque la tiranía del amo
está siempre presente al indio. 11 ApuncM por Apunchic. En el
Azuay omiten en la terminación nchic de la primera persona de
plural del verbo (y del pron. pos.) la c. Apnnchi cushcata: lo
que ha dado N. S. J. C.
5*
66 El adiós del indio.
Ñuca huasi paipae huasi. Huiqui junda, ugllasha chari
Ñuca allpapish paipac allpa: Cunan jichusheacunata.
Huairapi ric ugsha ahina — Icha quimsandi11 llugshlshun,
Mi causacuni, Llactalla. Quimsandilla causangapa,
Ushi huahuapish1 huañunrai2, Mana pipish tarigrina 12
Paipac ncupi3 huacashpa, Urcu huashapi chogllashpa13.
¡Ushita quichuna randi, Huañunatami llaquini
Shunguta quichunman carca! Chican llactapi, sapalla,
¡Alau! nislipa, cungurishpa, Manapish caiman cutishpa,
Maquicunata churashpa, Manarac ishcaita ugllashpa.
Quishpichicpa ñaupacpimi4 ;1'¡ chari chasua huañuepi,
Hnacani runa5 cashcata. Huañunmi14 nishpa huillanga15,2
Pay Apunchi-char' ricunga, Paicuna ñuca cuticta
Pay chari caita munarca; Shuyanga chari shuyailla16.
Paihuanmi saquipayaui 5 Chaica, ña quilla shamunmi,
Ishcay curipititaca7. Puyu chaupita17 quimllashpa !
Ichapish, pay cutichicpi8, I Chaica, jatarish piniua
Muyumusha carunianta, Llaquipish chayana cashea ,8l. . .
Ñuca huarmi, ñuca churi — Rinimi, Llacta rinimi,
Ta japishpa, callpangapa; Carupi tucuringapa;
Malean9 tuta, chaupi tuta, Mana quiquin llacta shina
Sachata catish10, chayashpa, Cuyanguichu runataca.

1 Aun mi hijita (huahua es aquí dimin.). 2 Por hnañurcami.


3 En su aposento, en su casa. 4 Delante del Salvador. 5 Indio.
6 Apocopado de chari (tal vez). 7 Ishcay curipititaca = estos
dos oritos (mis prendas: mujer é hijo); piti es aquí diminutivo.
8 Si da respuesta favorable, si me permite. 9 Ó mujan. 10 Por
catishpa. 11 Por quimsandin, los tres juntos. Donde nadie
ha de venir á encontrar. 13 Ó chucllashpa, de chogllana, hacer
chozas. 14 Por huañnrca. 15 Los indios usan siempre de la
oración simple, y no de la compuesta. 16 En cuanto al
modismo shuyailla shnyanga cf. Gramática n. 41 al fin; chari perte
nece al cuticta. 17 Por entre las nubes. 18 Estaba para llegar,
aguardaba.
Cushiquillca. 67

CUSHiaUILLCA1,
JATUN aUITU CURACACUNAMAN2 QUIPUSHCA.

Hnañuytami 3 cushicunchi, Sapallami tandachishun


Curlshungu Yayacuna4: Ñucanchi huagcha micuyta.
Ñashi5 diezmerocunapac Ña mana callpamungachu
Puchucaypish chayamushca. Diezmero nishca laichuca,
¿Tncurinchu cay llaquica? Quillcapi churash ringapac
¿ Chingantachu cay jacuyca6? Pucugta mana pucugta.
¡Jatarishpa caparichi Na mana padrón aisashca,
Muyundita7, rnnacuna! Chagracunata muyunga,
Imashinami ushcu muyun,
Tarpugmanmi sarahuahua 8 Mutquishpa 1 3 paypayhua-
Cunanmantaca pucunga: ñugta u.
Ñatapishmi 9 quiqui mucun10,
Sumaymanata tugtushpa". Mana yupash puringachu
Huairapaqnishca huiruta,
Huarmi, churl, huanqui, pani, "¡Millpushcanguimi !" ningapac ;
Jnmbishunlla punzhapnnzha 12 ; "Caypimi chagra purnlla13."

1 Esta poesía (quillca quipushca) de contento (cushi) es compuesta


por el Sr. Dr. Luis Cordero. (Quichua con la variación propia del
Azuay.) 2 Curacacuna, los Diputados que en 1884 decretaron la
sustitución del diezmo mediante el consentimiento de la Silla Apostó
lica. 3 Con huañui (muerte) se forma superlativo de mucha
énfasis. 4 Á los Diputados llama aquí el poeta Padres. 5 Shi,
dizque. Los indios emplean esta partícula no sólo cuando hay duda,
sino también muchas veces cuando refieren hechos que no han presen
ciado, y de los que sólo han oído. 6 Jacuy por acui. 7 De
muyundin y el sufijo ta (por, at través). » Maizito. 9 Sata por
ñatac. 10 El maíz tierno está granando. 11 Gerundio de
tugtuna (florecer el maíz), verbo formado de tocto (flor del maíz).
12 En las provincias del Azuay y Chimborazo pronuncian la ch en
unas pocas palabras, que llevan una n antes de aquella dental, como
s con aspiración, manteniendo cerrados los dientes. Para este so
nido, los quichuistas de dichas provincias usan la combinación zh,
escribiendo punzha por puncha, canzha por cancha, etc. 13 ó
muctishpa. 14 Paypay, por sí mismo. 15 Vacío.
68 Cushiquillca.
Na mana huallpa huahuata, Llugshi, huambra, muyu-
Huasihuashata muyushpa, grishuu
Chuchindi pigtush1 ringachu, Cambac quipandi7 tarpuyta:
Cuyaylla caparicugta. Diezinero illacta yachashpa,
Xa chari huiñamuennga.
Billipish 2 ña quishpirinml:
jlmapatac miticunga? Suruta8 jncuchi, huarmi;
Punguñaupacpi pagllashpa3, Utcandimi9 cutimnsha:
Mamandi shayacuchuulla. Ishcay nastitami10 nhuashuii
Manchagmi carca quisquí - Cunan punzha, caya punzha.
pish4, Jinchishpami 1 1 huacaichishun,
Anca laichuta rlcushpa: Jallmana quilla musuipa12:
"¡Pacta allcu diezmo tianman !" Na mana pi quichungachu
Nig chari pishishunguca. Camba huahuapa micuyta.
¡ Imatata mana ricun ! ¡Pachnn Apu13, shuti14 Yaya!
¡Imatata mana yupan! Casayhuan tigzhi 1 \ rnnduhuan ;
¡Imatata mana japin ¡Ama II uta 1,1 cacharichu
Cay shillusapa cundurca! Cutin diezmero curuta17!
Atugpish, paypac uaupapi, Chaupituta muscunimi
Callpanmi, jurujurulla5; Cay supay ricurimugta:
Angapish manchaymanchaylla, Ungugshina, jumbisapa,
Chapanmi, mana cuyullpa6. Jatarinimi chugchushpa.

1 De pictuna, verbo imitativo, piar. Ya no irá rodeando la


casa en busca de la gallinita con sus pollos que piando dan aviso; cosa
que causa compasión. 2 Billi ó bissi, ternero. 3 De pagllana,
verbo imitativo, triscar. 4 Quisquí, modo de llamar á los
perros. 5 Acobardado, medroso. 6 Por mana cuyushpa, sin
moverse. 1 Por quipandin, de quipa (postrero) y ndin. Ndin ex
presa aquí que participa el padre. 8 Suru es una caña delgada.
9 De utea (UCta), ndin (aquí, también yo) y mi (enfático). 1° De
nasti y los sufijos ta y mi. Nasti es formado del vocablo español
canasto. 11 Gerundio de jinchina, que se ha formado de la
palabra castellana henchir. 12 Ó matzuipac; para la penuria de
los meses de desherbar. 13 Por pacha Apu, Señor del mundo.
14 Shuti, de verdad, verdadero. 15 Imperativo de tícshina.
16 Por amallatac, de ama y las partículas lla y tac que dan mucha
énfasis. 17 Curu, gusano destructor, polilla.
Cushiquillca. 69
Chaica yaicunmi, mashcanmi ¡ Alau ! ¡ rigcharinitachu !
Runapac chushag ucuta; | Cunguriehi, huahuacuna !
Camin, huactan, prendan, call- Nami quiquin Pachacamac
pan, Ishcay ñahuihuan ricushca.
Chingangacama tushushpa. Paimantami causacunchi;
"Manata1 pucunchu," nini; Paillami runata cuyan;
"Tarillapish shug muruta2; Pailla millaita manchachin;
Huahuacuna yarcaimanta, Paimi quishpichishpa churan.
Huacacuncari tucuilla." Paimi, Curacacunapac
¡Kumihuan chari rimaiman! Shungucunapi yaicushpa,
¡lcha sambayash3 cuyuuman4! Runamanta nanarina12
Cay millayshunguca ninmi: Yuyayta, tuculman cushca.
"¡Paypaylla5, huacachuncuna!" Paillamanta mañapashun,
Cayandipunzha 6, pimanpish, Mingailla 13 tandanacushpa,
Prendata catushpa churan. Paipac Pachapi chasquichun
Rnnaca llatan saquirin; Tucuy quishpichig Aputa u.
Cullquica7 mana eutuyan. ¡Quitupi rimash15 ñacarig,
Apuman 8 huillagripipish Cuyarashca16 Tayacuna,
Paipatac ailluml apuca; Imahuan camaringapac,
Quillcagtucushpa anllingaml10 Shungutachari surcuiman!
Allpa catuna quiputa11. Shungullatami charinchi,
Allpa mana pactacpica, Yupay17 huagcha runacuna,
¿Imata tucungui runa! Llaquishcausag, huacash-
¡Huahuaiquitacha marcashpa, purig18,
Catugringui huiquijnnda! . . . Yarcaisapa, nanaijunda.

1 Manata por manatac. 2 Tarillapish (tarina, Ha, part.


restr., y pish) shug muruta, para encontrar aún un grano. s Por
sambayashca, de sambayana, ablandarse. 4 Por cuyurinman.
5 Allá entre ellos. 6 Por cayanriin puncha, el día que sigue.
7 El dinero que se debe, la deuda. 8 Aptt, Señor, juez. 9 Aunque
lo denuncie al juez. 10 Por ahullingami. 11 Judicialmente.
12 Compadecerse. 13 Juntamente. 14 Aputa, por Aputac. 15 Por
rimashca, que han defendido. 16 Por cuyarayashca, siempre amados,
muy amados. « Muy. 18 Llaquishcausag, huacashpurig, por
llaquishca causac, huacashca puric.
70 Jesuspac huañuy.

¡ Apachunllu Pachacamnc ¡Mana jaicapi tucurig


Paipac llipiacug 1 ucumau 2 ! Cnshita cuchun tucuiman ! 3

JESUSPAC HÜANUY4.

Uyay, churicuna, Paipag yachachishca


Cristianos cashpaca, Apostolcunata
Uyay tucuy shungu 5 Tandanmi muyundi,
Iglesia maniata. Misata ningapa.
Paymi camachicun Sisashca pascuapi,
Juchayug rtmala; Pay quiquimpa aychata
Shutimpag shimimi Raquinmi tucuymnn,
Paypag í'imashcaca 6. Tandapi churashpa.
Jesuspag pasionta Ama Judas shina,
Uyaychi7 huacashpa, Catuna yuyayhuan,
Casnami huillacun Diosta chasquichichu ln,
Paypag quipucama s. Jnchapi tiashpa.
Quiquin Diospag churi, Huañuy chayamugpi,
Runa tu cus hja lut a ', Apunchi yayaman
Runa shina huañun, Cuyay 1 1 mañarishpa 12,
Runata cuyashpa. Jumbinmi yahuarta.

1 Por llipiyacuc. 2 Ucu, mansión. 3 Para quitar los abusos


de que se habla, se ha sustituido en 1891 el diezmo, con licencia de
la Sede Apostólica, con el tres por mil sobre el valor de los fundos.
4 Tomada de la «Antología Ecuatoriana» del Sr. Juan León Mera. —
Estos versos son cantados por los indios en muchas parroquias, antes
de la misa, y después que el cura los doctrina y hace rezar; y también
los viernes por la madrugada en no pocas haciendas de la sierra. La
tonada es extremadamente triste. (Nota del Sr. León Mera.) 5 Con
toda atención, propiamente tucni shnngnhuan, pero los indios dicen
sólo tucni shungu. 6 Verdad es lo que ella dice. 7 Por uyai-
chic. 8 Quipucama, Evangelista. Realmente, se cuenta con una
sencillez evangélica. 9 Por tucushca jahua, después de haberse
hecho. W Por chasqnichicchu. 11 Digno de compasión.
12 Pidiendo repetidas veces.
Jesuspac huañuy. 71
"Huaünnata, ninmi, "jCan chari rigsingui
Manchanimi, yaya; Plmi cay rnnaca?"
Rurraylla1, chasnapish, "Mana rigsinichu,"
Cambag munashcata. Nishpami, llullata
Aparishcanimi Riman quimsa cnti,
Runapa jnchata, Gallu taquicama9.
Runa quishpirichun Ñahuinchishca quipa,
Ñuca huañuimanta." Shinatag huatashca,
Mañarish2 llugshigpi, Anasca cachanmi
Topashpami 3 huatan, Caifas apupagman10.
Judastanan rigcnna, Ancha millay rnna,
Pay muchashquipalla4. Sinchita sagmashpa11,
"jlmapac shamungui? Pay Diosta chugrinmi
Ninmi Judastaca: Uya santagta12.
; .Mu clin shp a clin, hllanqui 5,
Upatami rurran13,
Catungui ñucata?'' Ñabulta quillpashpa;
Tancami japirin "jPimi cani!" nishpa
Chay cari agchamanta; Haagtacnnmi tanca.
Millayta apagshina,
Aisashca llugshinmi
Pushanmi huatashpa.
Caifaspa ncumanta,
Indushpami6 tucuy Pilatos apupag
Purichin tangaylla, Huasiman cachashca.
Anaspag huasipi
Anguchincnnami 14
Taripayangapa "'.
Pishca huarangahuan ;
Maycanca8 tapunmi Yahuar tallirinmi
San Pedro runaman: Allpa cochayacta 15.

1 Es de hacer no más. 2 Por mañarishpa. 3 Formado


del verbo castellano topar. 4 Por paita mnchashca quipalla.
5 Amigo. 6 De indnna ó intuna, rodear. 7 ó taripangapac,
á juzgar. 8 Ó maijan. 9 Hasta el canto del gallo. W Apupac,
tribunal. 11 Ó tzaemashpa. 12 Por saniyacta de saniyana,
volverse morado, amoratado; saniyac es el supino, y ta, partí c.
adverb. 13 Le tratan de idiota. 14 Anguchina, azotar.
1* Formarse charcos; cochayac, supino, y ta, part. adv.
72 Jesuspac huaííuy.

Umaman aullishca 1 Huacashpa masheanmi


Cashayuc sáchala J Jatun Virgenmama.
Llautuchincunami, ¡ Chaica ña tarinmi
Tugsichun cashahuan. Cuyashca huahuata!
Tucuylla ricuchun "¿Mayman riugui, shungu,
Chugrita, yahuarta, Ninmi, yahuarsapa?
Pilatos apuca ¿ Pita 10 casna churan11
Llugchinmi 3 canchaman. Llaquita rurrashpa?"
"¡ Caica runa ! ninmi, "Yayami cachacun.
¡Ricuichi cu nanea I" Rinimi, Mamulla,
Huañuchi ! ¡ huañuchi !" Buna quishpirichun,
Ninmi paycunaca. Crnzpi huañungapa."
Millay Pilatosca, Yupaylla12 huacanmi,
Aputa manchashpa, Hnahuata ngllarishpa :
"¡ Huañuclnin ! " nishquipa4, Llautupi ñahuica;
Maquita mayllarca. Shungupi cashaca.
Ña cruzta marcanmi, "¡Caychu Diospag churi!
Na rinmi cuyaylla5, ¡Caychu ñuca huahua!
Urmash6, jatarishpa, Mana rigsimunchu,
Calrario pataman". Shug13 huarmi cashpaca.
Anchami, llashacun Ñucapag huañuyta
Nucanchi jnchaca: Yayayqui munanman,
Ñacayllami8 tatquin, Cushilla, can randi,
Yahuarta jichashpa. Huañuyman cunanta14!
Chicanllagta 9 runa Jaculla, chay cruzpi
Simonmi yanapan, Huañushun ishcayta15,
Cristianos illagpi, Runa quishpirichun
Pay cruzta marcashpn. Paypag huañuymanta."

1 Ó ahullishca. 2 De sacha, monte, árbol, arbusto. 3 rje


llugchina ó llucshichina. * Por nishcaqnipa. 5 Digno de
compasión. 6 Por nrmashpa. 7 Pata, cima. 8 Solamente
con mucho trabajo. 9 De otro país, forastero. 10 Por pitee
11 Por churarca. 12 Mucho. 13 otra. 14 Por cunantac
(ahora mismo). 15 Por ishcaitac.
Jesuspac huañuy. 73
"Saquirilla Dioshuan "Ari, ninmi, cunan
Cuyashca Mamalla," Pushasha llagtaman13."
Nishpami raquirin, Mamata nishquipa14 :
Huañuyman ringapa. "Cayca cambag huahua,"
Verónica huarmi, San Juantapish ninmi:
Uyata pichashpa, "Cayca cambag mama."
Pachapimi 1 llugchin 2 Cruzpi ñacarishpa,
Uyaman rigchagta. Huañucun sapalla;
Calvario patapi, Tapunmi chayraycu:
Paypag churanata3 "¿Cunganguichu, Yaya?"'
Suchuyllami4 surcun5 Yacuta mañagpi,
Huañuchigcunaca 6. Cuncuna jayacta:
Huayrupimi 7 chungan (Huiquita cushunchi 15,
Mamapag ahuashca, Chaytami munangatc!
Siray mana charig "Sami puchucani
Mnnana8 cushmata9. Tucuyta Yayalla;
Ñami chaqui maqui Chasquihuaylla," ninmi,
Cruzpi chacatashca; Huañuyta shuyashpa.
Tucuyta cayacun ¡Chayca! ¡Diospag churi,
Rigrata pascashpa. Cruzpi chacatashca,
"Quishpichilla 10, ninmi Caparishpa huañun,
Yayahuan rimashpa, Millay runamanta!
Cay, mana rigsishpa11, Pachapish chugchunmi;
Chacatagcunata 12." Intipi8h tutayan;
Dimas shua, nigpi: Quilla mana llipian;
"Yuyangui ñucata," Angelcuna huacan.

1 Pacha, lienzo. 2 Por llucshichin, sacar. 3 vestido.


4 Por mutzuillami, cosa que hace padecer; suchuna en este sentido es
raro. 5 De snrenna ó surguna. 6 Huañnchic, verdugo.
7 Huairu, dado. 8 Amable, sagrado. 9 Cushma. túnica.
lo Perdona benignamente. 11 Sí» saber lo que hacen. 12 Cha-
catac, participio activo de presente de chacatana, crucificar.
13 Llacta, Patria. 14 Por nishcaquipa. 15 Por cushunchic;
nótese la doble forma de plural: de futuro shun, y de presente
nchi (nchic). 16 Lágrimas quiere.
74 Jesucristo cushanihsca paipa shunguta yupaichaccunanian.

Purinmi ayacuna, Huiquihuan chaquishca


Manchuyhuan 1 rigchashpa; Yahuarta, mayllashpa.
Judasca sipishca, Cuyay4 Magdalena,
Siricunmi chayra2. Ishcay aylln ñaña5,
Chugrishpa, shug runa, Chaycunami llaquig
Jesuspag ñaupagta3 Virgenta yanapan.
Ñahuipimi chasquin, Josemi charishca
Quishpichig yahuarta. Shug mushg6 tolata;
Cruzpag chaquipimi Chaypimi pambarin
Shayacun Mamaca, Cielota pascashpa.
Yuyayhuan, shunguhuan, Llaquishun tucuylla,
Ñahuihuan huacushpa. Huacashun yupaylla7;
Ña ugllana rigrapi ¡Ñucanchi juchami
Cbaricunmi ayata, Charishca juchata8!

PROMISSIONES DOMINI NOSTRI JESU CHRISTI


FACTAE B. MARG. M. ALACOQUE.

JESUCRISTO CUSHANIHSCA
PAIPA SHUNGUTA YUPAICHACCUNAMAP.
1 . Pai 10 alli causaita causachun, Dios churahsca cau-
saipi", yanapasha.
1 Con terror. 2 Por chairac, todavía. 3 Ñaupac, lo que está
delante; aquí, el pecho. 4 Llena de amor. 5 y sus dos primas.
6 Por mushuc. 7 Mucho. 8 Nuestros pecados han sido la causa.
9 Esta traducción al Quichua del Oriente de las promesas (cushanihsca;
de N. S. J. C. á la Beata Margarita María Alacoque, en favor de los
devotos (yupaichaccuna) de su Divino Corazón, es del Padre jesuíta
Manuel Guzmán, misionero durante muchos años en aquella Provincia.
La Compañía de Jesús, como siempre y en todas partes, trabaja heroica
mente en la evangelización de los indios del Oriente, sobre todo por
medio de las escuelas. Los Padres L. Gassó y M. Guzmán han com
puesto con este objeto un Directorio de las doctrinas quichuas
en el Ecuador (Catecismo de la doctrina cristiana y ejercicios de
piedad) en Español y Quichua (de la provincia del Oriente). W Ó
paicuna. 11 Dios churahsca causai, estado. La combinación hs
en churahsca y demás casos, indica que la s se pronuncia suave.
Jesucristo cushanihsca paipa shunguta yupaichaccunaman. 75

2. Paipa aillucunahuan, rurasha, ama piñanacuhspa cau-


sachun '.
3. Tncui paipa2 llaquicnnapi, cushichishami.
4. Mana cansaillapi 3, huañuipimi astann cuyac yayami
casha.
5. Tucui paipa ruraicnnapi, bendicionta churasha.
6. Juchasapacuna, paipa juchacnnata maillachinata, ñuca
Shungupimi taringa.
7. Cungailla4 causaccnnata mushuyachisha 9, Diosta cu-
murihspa, Diosta yupaichahspa, Diosman shungu tucuhspa,
causachun.
8. Diosta yuyarihspa causaccunata, rurasha, Diospa ñau-
papi astann alli cachnn.
9. Rurasha, Diospa randi Sacerdotecnna millai runa-
cnnata shunguyachihspa 6 Diosman tigrarichichun.
10. Huasicnnata maipi ñuca shungupa unanchai7 yupai-
chahsca cahuan8, bendiciasha.
1 1 . Ñuca Shunguta yupaichachun yachachiccunata, ñuca
Shungu ucupi paipa shuticunata quillcahsca charisha.
it. Chasnallata rurasha; hostia consagrahsca chasquic-
cunata, cati cati9 iscun quilla ñaupa viernes punchacunapi,
ama huañui juchahuan chingarichun, Sakramentocunata chas-
quihspa; ñuca quiquiullata 10 chaipi paipa yanapaemi casha.

1 Que vivan en paz. 2 Por paipac. 3 Mana . . . Ha, no


solamente en vida, sino aun más (astann) en la muerte. 4 De un
modo tibio. 5 Ó mushueyachisha. 6 Shungnyachina, conmover
el corazón. 7 Imagen mía. 8 Por can. 9 En seguida.
10 Por quiquinllatac.
76 Magníficat.

MAGNIFICAT1.
ECUATORIANO RUNACUNAPAC 1NGARIMAYPI,
PANDAYPANDAYLLA ALLICHISH, CHURASHCA2.
Magníficat anima mea Masna paytamanchagta , cay-
Dñm., etc. pactaapi,
Huiñaytami3 cuyaui Tandaylla quishpichihnan 5.
Pay Capac Apunchita4: Fecit potentiam, etc.
Paypimi , cushisapa , ñuca
shungu Muyundi pacharrurrag 6
Cansayta tarigrishca. Ki grata cuyuchishpa,
Millay rnnacunata , cayman
Quia respexit humili- chayman
tatem, etc. Shiguashpa 7, callpachirca.
Paymi huagcha pasnata
Tandarca yayasnina: Deposuit potentes, etc.
Cunanmanta ñucata tucuyllami Su pay apucunata
Cushiug shutichinga. C'amaymanta s anchuchishpa
Quia fecit mihi magna, etc. Uchillacunatami ,J , paypa-
May jatarichihuashpa rrandi10,
Cuyashpa shayachirca.
Tncuyta yallichishpa,
Anchami Pachacamac paypa Esurientes implevit, etc.
jatun
Munayta ricuchishca. Maymi micuyta curca
Yarcashpa mañarigman :
Et misericordia ejus, etc. Manapimampish carag chayug-
Paymi ñucanchimanta taca
Nanaylla nanarishpa, Chushaglla cacharirca.

1 Esta traducción fué hecha por el Sr. Dr. Luis Cordero, para la
edición poliglota del Magníficat que los P.P. de Lerins presentaron á
León XIII en sus bodas de oro (1888). (Quichua con la variación pro
pia del Azuay.) 2 Observación del mismo traductor. — allichisll
por allichishca. 3 Huiñaita, para siempre. 4 Por apunchicta.
5 Nos salva. 6 ó pacharurac. 7 ó shihuashpa. 8 Camai,
empleo. 9 ó uchuillacunatami. 10 ó paipac randi.
Stabat Mater. 77
Suscepit Israel, etc. Sicut locutus est, etc.
Cuyaylla1 chasquircami Imashinami ñaupa
Paypa Israel churita Abrahan yayaman nirca,
Tauca cuti camash2 quishpi- Chasnami cunampunzha, cayan-
chishcata 3 dipish,
Cutimpisk yuyarishpa. Uuiñayta pactachinga.

STABAT MATER4.

Virgen Mama, cruz cuchupi, ¡Ti runashi, nanarishpa


Faipac Churi huañucucpi, Mana alaú! ninman, llaquishpa
Nanarishpa shayacurca. Mama Churindin muzzucta.
Cuchillohuan chugrishcami, Churita ñacarishcata,
Llaquihuan nanarishcami, Asutihuan10 llustishcata,
Tahuaryarca 5 chai shunguca. Juchallicmanta, ricurca.
Mai cuyaylla6, mai huacchalla Ricurcami huañuricta11
Carcatacmi, chai sapalla, Sapallalla tucuricta,
Churipac, cuyashca Mama. Caitac shungupac Churita.
Masnatami, shayacushpa, Cambac shungupac nanaita
Nanarirca, ricucushpa, Cuhuailla12, cambac huiquita,
Mama, churipac muzzuita 7. ¡Sumac cuyaipac 13 Mamalla!
Maijan runashi8, huañushpa'J Fai Apunchicta cuyashpa
Mana huacanman, ricushpa Paitatac cushiyachiskpa,
Diospac Mamapac muzzuita. Suca shungu cuuyarichun 14.

1 Con amor. 2 Por camashca (camana, arreglar). 3 Quishpi-


chishca, redención: * Tomado del "Ecuador Runacunapac rezana
libro. P. Julio Paris, Redentoristapac allichishca". (Las muy pocas
variaciones son propias de la Provincia del Chimborazo.) 5 Des
tilaba sangre. 6 Digno de compasión, afligido. 7 Ó mutzuita.
8 Shi, tal vez. a Por hnañuita, muy mucho. 10 Asuti, formado
de la palabra castellana azote. 11 Huañuric. formado de huañuna
y el reflejo ri, según el español; por lo regular se dice huañuc.
12 Dáme, te suplico. 13 Amable. 14 Por cunurichun.
78 Stabat Mater.

Chacatashcapac chugrita Churiquipac huañuitapish,


Ñuca shungupi siuchita Faipallatac muzzuitapish
Churapai, sumac Mamalla. Chugrihuantac apachihuai.
Churiquipac llaquishcata, Cnhuaillatac Chugritapish,
Nanahuashpa cuyashcata1, Upiachihuai Yahuartapish,
Mamalla ñucahuan chaupi 2. Cushilla crnzta ucllangapac.
| Can Mamahuanpish huacaita, Chucchuna piñai punzhapi,
Churimantapish llaquita Amatac ucn pachapi,
Cuhuaitac huañunga cama! Urmachun; mizzahuai4 Virgen.
Mnnaniml ishcai tucushpa3, ¡Apunchic! huañui punzhapi,
Can Mamahuantac huañushpa Churahuai cambac canzhapi 5
Crnz cuchupi tiyanata. Cuyashca Mamaiquiraicu.
Mishquillata nanachihuai, Nuca huaccha almata apai,
Shunguhuampish huacachihuai, Huasiquipi churapai6,
Snmac Mama, cuyac Virgen. Ñuca huaceha huañui quipa.
Chasna cachun.

1 Teniendo yo dolor á causa del amado. Nótese que nanana es


impersonal y pide acusativo del objeto que es causa del dolor.
2 Imperativo de chanpina, dividir. 3 IsllCai tucnna, asociarse.
* Ó mitzahnai. 5 Ó canchapi, entre tu grey. 6 Pon, te ruego.
CORRIGENDA.

Pag. col. Un. dice léase


3 II 1 5 por arriba zorra
19 I Hnaticn *Hnatica
82 l ti por abajo, japitucnna, sor japitucnna, sor
prender. prenderse.
33 abajo, en la nota Las palabras que Las palabras que
llevan dos asteriscos llevan dos asteriscos
se pronuncian en el se pronuncian en las
Norte de Quito con provincias de Pi
f en lugar de p. chincha é Imbabura
col. lía con f en lugar de p.
35 I 1 2 por arriba Paya, viejo. Paya, vieja.
48 I 2 - con el infinitivo tucnna forma con
de presente: po el infinitivo de
der; p. e.: nrmai presente de otro
tucuna. poder caer; verbo, la voz pa
siva; p.e.: nmai tu
cnna, ser engañado.
72 II 19 rigsiniuncliu rigsimanchu.
.'. Ti-.: v¡| i ) i S

.-J
a|J* • . . ,/íí. -C^fe?, ,.

Potrebbero piacerti anche