Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
https://books.google.com
Acerca de este libro
Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de
dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.
Normas de uso
Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:
+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a
cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos
propósitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de
los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no
podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de
autor puede ser muy grave.
El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de
Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com
G498 G88G 1896 LAC
THE LIBRARY
OF
THE UNIVERSITY
OF TEXAS
G438
1
LA LENGUA QUICHUA.
Por
Juan M. Grimm,
sacerdote de la Misión.
Friburgo de Brisgovia.
B. Herder, Librero-editor pontificio.
1896.
Sucursales en Viena, Estrasburgo, Munich y San Luis, Ame'rica Septentr.
THE LIBRARY
THE UNIVERSITY
Of TEXAS
en
en
i—l
oa
554913
INTRODUCCIÓN.
EL AUTOR.
Friburgo de Brisgovia.
El. Herder, Librero-editor pontificio.
1892.
Sucursales en Viena, Estrasburgo, Munich y San Luis, América Septentr.
Nihil obstat: imprimatur.
Archiepiscopus Qnitensis.
PARTE PRIMERA.
ANALOGÍA.
pag.
Del alfabeto 1
Del nombre sustantivo 1
Del adjetivo 4
Del pronombre •>
Del numeral «
Del verbo 8
Partículas 15
Adverbios 18
Conjunciones 19
Interjecciones 20
Partículas finales 20
PARTE SEGUNDA.
SINTAXIS.
De la concordancia de sujeto y predicado 22
Del pronombre relativo 22
Del verbo 23
Del régimen de los verbos 24
De la construcción 25
Idiotismos 25
THE IIBRARY
THE UNIVERSITY
OP TEXAS
PARTE PRIMERA.
ANALOGÍA.
DEL ALFABETO.
1. Las letras que se usan en quichua son : a, b, c, ch, d,
g, h, i, j, 1, 11, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, u, y, z, cuya pro
nunciación debe aprenderse de viva voz.
Se observa en el uso de las consonantes que va generali
zándose el cambio de las que tienen pronunciación fuerte, con
las de sonido suave ; p. e. :
La b en vez de p en la partícula de genitivo : huauquibac,
yayabac, en vez de huauquipac, yayapac.
La d en vez de t en la terminación de acusativo ; p. e. :
yayada, mamada shitashpa rinimi , voy abandonando á mis
padres, en vez de yayata, mamata shitashpa rinimi.
La c es ahora reemplazada muchas veces con la g; p. e. :
shuyaguni, mañaguni, en vez de shuyacmii, mañaouni.
2. Las palabras quichuas se acentúan ordinariamente en la
penúltima sílaba.
DEL NOMBRE SUSTANTIVO.
3. No hay en quichua artículo definido; algunas veces
se emplea en su lugar el pronombre demostrativo caí,
chai. Como artículo indefinido se usa el numeral shuc,
uno; p. e. : shuc runa uillahuarcami , un hombre me avisó.
4. El género de los sustantivos que significan varón
y animal macho, se expresa poniendo delante de ellos cari
2 Parte primera. Analogía.
(varón) para el masculino, y para el femenino, huarmi
(hembra); p. o.:
Cari huahua, niño; huarmi huahua, niña.
Cari atuc, lobo; huarmi atuc, loba.
Su uso sinembargo es muy raro.
5. No hay declinación propiamente dicha , sólo se da
la impropia, cuyos casos se forman con las partículas (sufijos)
siguientes pospuestas al nombre :
Genit. : pac, de, para; p. e. : umapac, de la cabeza.
Dativo: man, á ; umaman, á la cabeza.
Acusat.: ta; umata, la cabeza.
Ablat. : pi, en; umapi, en la cabeza.
huan, con; umahuan, con la cabeza.
manta, de, desde, por ; umamanta, desde la cabeza.
raicu, á causa de; umaraicu, á causa de la
cabeza.
El plural se forma añadiendo al nombre la partícula cuna,
á la que se van agregando, según los casos-, los sufijos ya
dichos del singular; p. e. :
Umacuna, las cabezas.
ümacunapac, de las cabezas.
Umacunaman, á las cabezas.
Umacunata, las cabezas.
Umacunapi, en las cabezas.
Fuera de la partícula cuna hay otras que indican pluralidad :
1? Pura expresa unión y reciprocidad, y en este caso no
se emplea cuna; p. e. : huahuapura, los niños entre sí, y no
se dirá huahuacunapura.
21 Ndin añadido á un sustantivo, expresa pluralidad;
«¿¿«pospuesto á los numerales, significa juntamente, á un
tiempo; p. e. : quimsandin rishun , iremos los tres (junta
mente) ; ishcandin aisashun, tiraremos los dos (a un tiempo).
6. Se forman sustantivos compuestos:
1? Uniendo dos simples, de los que el primero sea modificativo ;
p. e. : Cocha -pata, ribera. Mama -cocha, mar.
Del nombre sustantivo. 3
2.J Colocando primero el nombre que indica la materia de
que se ha hecho el objeto ; p. e. : cullqui maqui, mano de plata.
Los nombres colectivos se expresan repitiendo el sustantivo ;
p. e. : tiu, arena; tiutiu, desierto.
Estos sustantivos se emplean como adjetivos; p. e. :
Tiutiu pamba, llano lleno de arena.
Rumirumi Han, camino lleno de piedras.
Muchos de estos nombres se forman también con el ad
verbio sapa (abundante) para expresar que cierta calidad
sobresale; p. e. : tiusapa , lugar de mucha arena, desierto;
rumisapa , lleno de piedras; juchasapa, lleno de pecados.
Estas palabras se emplean también como adjetivos; p. e. :
shimisapa runa, un hombre indiscreto.
Si se une el adverbio sapa con el nombre de alguna
parte del cuerpo humano, expresa que esta parte es de gran
dimensión ; p. e. : umasapa, cabezudo ; millmasapa ñahui runa,
hombre muy barbado.
7. Los diminutivos se forman por medio del adjetivo
huchuc ó huchuclla , pequeño; ó solamente con las partículas
lla, cu, hua; p. e. : huahualla, huahuacu, niíiito; mamalla, mama-
cu, madrecita; panilla, panihua, hermanita. — Lla. significa
también solo; p. e. : ñucallami causani, yo solo vivo; pailla
shamurca, vino solo.
Los sustantivos siguientes forman nombres com
puestos:
1? Masi, compañero, forma con otro sustantivo nombres
que significan participación mutua; p. e. : shuhuamasi , com
pañero en el robo ; aillumasi, el que pertenece á la misma
familia; llactamasi, el que es del mismo pueblo.
2.' Shungu, el corazón, no en el sentido físico sino en el
moral, forma con el participio presente, sustantivos com
puestos que expresan inclinación ó deseo de ejecutar la acción
significada por el verbo; p. e. : cunana, aconsejar; cunac-
shungu, el que desea aconsejar. Manchana, tener miedo;
manchacshangu, tímido. Cuna, dar; cucshungu, liberal.
T.\U i »*
4 Parto primera. Analogía.
DEL ADJETIYO.
11. El adjetivo es invariable en cuanto á la declina
ción y al número; p. e. :
Hatun, grande.
Hatun hiiasi, casa grande.
Hatun huasiman, á la casa grande.
Hatun huasicuna, casas grandes.
Hatun huasicunapac, de las casas grandes.
Sustantivados los adjetivos, reciben las partículas de
la declinación y del plural; p. e. : aUicunaca cushi causai-
tami charin, los buenos tienen vida feliz.
El adjetivo precede siempre al sustantivo; p. e. :
Irgui runa, hombre débil.
Mishqui sara, maíz dulce.
Mishqui runa, hombre afable.
Pina runa, hombre iracundo.
12. El comparativo se forma por medio de la palabra
ashun, astahuan, añadiendo manta al término de la comparación ;
Del adjetivo. Del pronombre. 5
p. e. : huambra huahuamanta astahuan sinchimi , el muchacho
es más fuerte que el niño.
El superlativo absoluto se expresa con la palabra
ancha, mai, delante de los adjetivos; p. e.: mai cnyashca, muy
querido ; mai ancha cuyashca huauqui, queridísimo hermano.
Si hay término de comparación, recibe éste manta ; p. e. :
Pai tucui runacunamanta ancha (ó astahuan) yachacmi , es el
más sabio de los hombres.
Frecuentemente se forma también el comparativo y
superlativo con el verbo yallina, superar; ó con yalli, más,
equivalente á astahuan; p. e. : cari huarmita ruranapi yallinmi
ó cari huarmimanta (ó huarmita) yalli ruranmi, el hombre tra
baja más que la mujer.
La igualdad se expresa por shina, imashina chasna;
p. e. : imashina causanqui, cliasna huañunqui , como vives así
morirás.
DEL PRONOMBRE.
13. Los pronombres personales son:
Sing. Nuca, yo. - Plur. : Ñucanchic, nosotros.
Can, tú. Cuncuna, vosotros.
Pai, él, ella. Paicuna, ellos, ellas.
En cuanto á la declinación, siguen la regla de los nombres ;
p. e. : Nncapac, ñucaman, ta, futan.
Cambac, canman, ta, huan.
Paipac, man, ta, huan.
El pronombre reflejo de cualquiera persona y número :
me, te, se, nos, os, se, se traduce por la partícula ri inter
calada entre la raíz y la terminación del verbo ; p. e. : armani,
baño; armarini, me baño.
14. Los pronombres demostrativos son:
Cai, este, esta, esto; p. e. : cai yura, este árbol; cai
panga, esta hoja.
Chai, aquel, aquella, aquello ; p. e. : chai puncha, aquel
día; chai tutu, aquella noche.
6 Parte primera. Analogía.
DEL NUMERAL.
20. Los numerales cardinales son:
Schuc — uno. Canchis = siete.
Ishcai = dos. Pusac = ocho.
Quimsa = tres. Iscun = nueve.
Chuscu = cuatro. Chunga = diez.
Pishca = cinco. Pazzac = ciento.
Sucta = seis. Huaranga — mil.
Huaranga huaranga = un millón.
Con los doce cardinales primeros y sus combinaciones se
forman todos los demás.
8 Parte primera. Analogía.
DEL VERBO.
25. No hay sino una sola conjugación en quichua,
según la cual se conjugan todos los verbos. La raíz permanece
invariable en todos los modos, tiempos y personas :
VOZ ACTIVA.
INDICATIVO.
PRESENTE.
Cuya -ni amo.
Cuya - nqui amas.
Cuya -n ama.
Del verbo. 9
Cuya-nchic .... amamos.
Cuya - nquichic . . . amáis.
Cuya -muna .... aman.
PASADO.
Tiene dos formas, que sirven indistintamente, tanto para el
imperfecto, como para el perfecto y pluscuamperfecto.
1?
Cuya-rcani, amé, amaba, he, había amado.
Cuya - rcanqui.
Cuya - rea.
Cuya - rcanchic.
Cuya - rcanquichic.
Cuya - reacuna.
2»
Cuya -shcani, amé, amaba, he, había amado.
Cuya - shcanqui.
Cuya - shca.
' Cuya - shcanchic.
Cuya - shcanquichic.
Cuya-shcacuna.
FUTURO.
Cuya -sha ó shac, amaré, habré amado.
Cuya-nqui.
Cuya - nga.
Cuya - shan.
Cuya - nquichic.
Cuya - ngacuna.
IMPERATIVO.
Cuya -i, ama tú; cuya-chun, ame él.
Cuya - ichic, amad ; cuya - chuncuna, amen ellos.
La forma cuyachun sirve de subjuntivo.
ÍO Parte primera. Analogía.
PRESENTE DE
OPTATIVO Y CONDICIONAL.
Cuya -iman, ojalá yo amara; yo amaría.
Cuya - nquiman.
Cuya - ñman.
Cuya - nchicman.
Cuya - nquichicmau.
Cuya - nmancuna.
PRETÉRITO CONDICIONAL.
Cuya -iman carca, yo habría amado..
Cuya -nquiman carca.
Cuya-nman carca.
Cuya - nchicman carca.
Cuya - nquichicman carca.
Cuya - nmancuna carca.
INFINITIVO.
Cuya -i, amar (amor).
Cuya-shca, haber amado.
Cuya -na ó cuya-nga; haber de amar.
PARTICIPIOS.
Activo de presente: cuya - c, el que ama.
Activo y pasivo de pretérito: cuya-shca, el que
ha amado; y el que es amado.
Activo y pasivo de futuro: cuya -na ó cuya - nga,
el que ha de amar, el que será amado, el que es digno
de ser amado.
TxU GERUNDIO.
Cuya-shpa, amando.
SUPINO.
Cuya-c, á amar.
Del verbo. 11
26. La voz pasiva se forma con el participio shca y el
verbo cani , soy; p. e. : cuyashca cani, soy amado; cuyashca
carcani, fui amado; cuyashca casha, seré amado.
27. Conjugación del verbo seguido de complemento personal.
Si la acción de la persona agente se dirige á otra, se ex
presa ésta por medio de una partícula especial, que se pospone -
inmediatamente á la raíz del verbo, con excepción del perfecto
y futuro, que, á ser la acción de la primera persona á la se
gunda, reciben dicha forma después de la desinencia.
Esta conjugación especial se usa cuando la acción es:
de la 1* persona á la 2? (te amo) ;
„ „ 2? „ „ „ 1» (me amas) ;
n „ 3» „ „ „ 1» (me ama).
Si la acción es de la 1* á la 2* persona, se emplea la par
tícula iqui, pero sólo para el singular de la persona agente y
del complemento personal.
PRESENTE.
Cuya -iqui, yo te amo.
Cancunata cuyani, yo os amo.
Canta cuyanchic, nosotros te amamos.
Cancunata cuyanchic, nosotros os amamos.
PERFECTO.
Cuya - rea - iqui, te amé.
FUTURO.
Cuya -shca - iqui, te amaré.
12 Parte primera. Analogía.
CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya - iqui - man, te amaría.
CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya -iqui- mancaixa, te habría amado.
FUTURO.
Igual al presente.
IMPERATIVO.
Cuya -hua -i, ámame tú.
Cuya - hua - ¡chic, amadme.
Del verbo. 13
CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya -hua -nquiman, me amarías.
Cuya-hua-nquichicman, me amaríais.
CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya- hua -nquimancarca, me habrías amado.
Cuya-hua - nquichicmancarca, me habríais amado.
GERUNDIO.
Can cuya - hua - shpa, amándome tú.
Acción de la 3? á la 1?
PRESENTE.
Cuya-hua -n, él me ama.
Cuya -hua -ñcuna, ellos me aman.
Nucanchicta cuyan, él nos ama.
Nucanchicta cuyancuna, ellos nos aman.
PERFECTO.
Cuya -hua -rca, me amó.
Cuya - hua -rcamuna, me amaron.
FUTURO.
Cuya -hua -nga, me amará.
Cuya- hua -ngacuna, me amarán.
554913
14 Parte primera. Analogía.
IMPERATIVO.
Cuya - hua - chun, ámeme.
Cuya - hua - chuncuna, ámenme.
CONDICIONAL IMPERFECTO.
Cuya- hua -nman, me amaría.
Cuya- hua -nmancuna, me amarían.
CONDICIONAL PERFECTO.
Cuya- hua -nmancarca, me habría amado.
Cuya- hua -nmancunacarca, me habrían amado.
GERUNDIO.
Pai cuya- hua -shpa, amándome él.
PARTÍCULAS.
Son de varias clases : 1? enclíticos ; 2? adverbios ; 3? con
junciones; 4? interjecciones y 5? partículas finales.
31. A la primera clase pertenecen los sufijos de los
casos de que hemos tratado ya en el Nombre; nos queda
solamente una observación sobre el uso de la partícula manta,
la que se emplea para significar:
a) El lugar de donde; p. e. : Uactamanta , del pueblo;
carumanta shamuni, vengo de lejos.
b) Las preposiciones desde y de ; p. e. : cayamanta, desde
mañana; pacarimanta tutacama, desde la mañana hasta la
noche; ftiimanta ruraicama, del decir al hacer.
c) La materia de que se ha hecho una cosa ; p. e. : cullqui-
manta, de plata.
d) Muchas veces la causa, en lugar de raicu; p. e. : millai
causashcamanta, á causa de la mala vida; también la inten
ción; p. e. : Diosmanta rurai, hazlo por Dios.
Los principales enclíticos que no son desinencias de
la declinación, son los siguientes :
Yuc indica el dueño de una cosa ; p. e. : chacra, el campo ;
chacrayuc, el dueño del campo ; huarmi, mujer ; huarmiyuc,
el marido.
Cama significa a) hasta ; p. e. : chacracama , hasta el
campo; b) conforme; p. e.: ñishcaiquicama, conforme á tu
palabra; yaricaiquicama micui, come según el hambre que
tienes ; pactaicama, conforme á mi fuerza.
Con shungu significa de buena gana; p. e. : shungucama
rurarca, lo hizo de buena gana ; pero si se une el pronombre
posesivo de 3í persona con shungu, significa según la propia
voluntad; p. e. : paipac shungucama, lo hizo como quiso.
Raicu expresa la intención , la causa ; p. e. : ricuiraicu,
para ver; rasuraicu, á causa de la nieve; Diosraicu, por
amor de Dios.
Á los enclíticos que son adverbios, pueden agregarse otros :
16 Parte primera. Analogía.
Caru, lejos, se une: a) con pi; p. e. : llactacarupi , lejos
del pueblo ; b) con manta ; llaetacaritmanta shamuni , vengo
de lejos del pueblo.
Cailla, muy cerca, se une con pi, man, manta y cama;
p. e.: llactacaülapi, al lado del pueblo; llactacaillaman, cerca
del pueblo; llactacaillamanta , de la cercanía del pueblo;
llactacaülacama, hasta la cercanía del pueblo.
Hahua (jahua) significa encima; p. e. : chacrahahua , en
el campo.
Hanac (janac) (propiamente sustantivo) , arriba , en lo
alto, y requiere que se ponga en genitivo el sustantivo con
que se une ; p. e. : urcupac-hanacpi, encima del cerro ; urcupac-
hanacmanta , de lo alto del cerro ; huairapac-hanacman , al
aire ; itanacpacliapac-hanaccama, hasta el cielo. En este último
ejemplo se nota, que hanac como sustantivo puede preceder á otro.
Chaupi (de chau, sustantivo, la mitad, y pi) se usa como
sustantivo adjetivado y se lo antepone al sustantivo ; p. e. :
chaupi tuta, media noche; pero cuando se une con sufijos,
se lo pospone ; p. e. : Uactachaapipi , en medio del pueblo ;
cashachaupiman urmarca , cayó en medio de las espinas ;
llactachaupimanta, de en medio del pueblo ; llactachaupicama,
hasta en medio del pueblo.
Chimba, en frente de calles, ríos etc. ; p. e. : huaicuchim-
bapi, al otro lado de la quebrada; huaicuchimbaman ;
huaicuchimbamanta, hitaicuchimbacama.
Quipa, el último , se usa como enclítico en el sentido de
después y de tras; p. e. : rumiquipapi, tras de la piedra;
rumiquipaman ; rumiquipamanta.
Ñaupa, ñaupac, el primero, que es propiamente sustantivo,
procedente probablemente de ñani , forma antepuesto á otro,
sustantivos compuestos; p. e. : ñaupapacha, en tiempos anti
guos. Como enclítico se une con pi, man, manta; p. e. : pun-
gupacñaupacpi , delante de la puerta; pungupacñaupacman ;
pungupacñaupacmanta etc.
Ucu ó hucu, lo interior, como adjetivo va antepuesto;
p. e. : ucupacha , el infierno ; como enclítico se une con pi,
Partículas. 17
man, manta; p. e.: rumihucupi, bajo la piedra; llamacunahucupi,
entre las llamas; cuchahucuman , bajo la laguna; mayu-
hucumanta, de dentro del río.
32. Entro la raíz y la terminación de los verbos se inter
calan partículas que modifican la significación.
De hua y ri se ha tratado ya.
Cu significa el estado ; p. e. : acllana, escoger ; acllacuna,
estar escogiendo.
Chi significa hacer, permitir ; acllachina , hacer, permitir
escoger. De sustantivos y adjetivos se forman verbos por
medio de esta partícula : huasi, casa ; huasichina, edificar una
casa; sinchi, fuerte; sinchichina, fortificar.
Gri significa ir á; acUagrina, ir á escoger; es una co
rrupción de acllac (supino) y rina, ir.
Lla significa hacer exclusivamente una cosa ; p. e. : aclla-
llana , solamente escoger. Con el imperativo , expresa una
súplica cordial; acUaMai, hazme el favor de escoger.
hli't pospuesto á un sustantivo que significa algún vestido
etc. , indica la acción de ponerse tal vestido ; p. e. : chumbi,
faja; chumbiMna, ceñir.
Mu indica movimiento; p. e. : acllamuna , venir de
escoger.
Nacu indica reciprocidad; acllanacuna , elegirse mu
tuamente el uno al otro.
Naya , tener afición; acllanayana , tener gana de
escoger.
Pa (ha) expresa respeto á la persona con quien se habla ;
p. e. : camiparca, insultó (le pido permiso para decirlo).
Raya, no dejar nunca de, como lla; acUarayana, no
dejar nunca de elegir.
Ya forma con los adjetivos verbos incoativos; p. e. :
rucu, viejo; rucuyana, envejecer.
De estas partículas se puede unir varias con el mismo
verbo ; p. e. : acllarinacunayacuna , estar con gana de ele
girse mutuamente.
18 Parte primera. Analogía.
ADTERBIOS.
33. Los adverbios se forman de adjetivos :
1? Poniéndolos sin variación delante de verbo; p. e. :
sinchi rimai, habla alto.
2? Por medio de la partícula lla; p. e.: aUiUa cani, estoy
bien; mana imilla, increible.
3? Posponiendo el sufijo manta á sustantivos ó adjetivos ;
p. e. : shungumanta , voluntariamente; sumacmanta, boni
tamente.
4? Por medio del sufijo ta ; p. e. : állita ñingui, dices bien.
5? Shina, como, con sustantivos y adjetivos tiene signi
ficado adverbial ; p. e. carishina , varonilmente ; ninashina,
coléricamente ; sinchishina, fuertemente.
El adverbio de negación es mana, el de prohibición ama,
de prohibición severa -pacta, pacta ari, ¡ cuidado que !
Los adverbios de modo se forman con shina; p. e. : ima-
shina, ¿de qué modo?
Enumeremos algunos adverbios no contenidos en las reglas
anteriores.
34. Adverbios de tie mpo:
Ashallahuan, en un instante. caina huata, el año pasado;
Cunan, ahora; caina quilla, el mes pasado;
cunanlla, recién, hace poco; caina puncha, el día de ayer.
cunan huata, en este año ; Chaupi puncha, á medio día ;
cunan quilla, en este mes; chaupi tuta, á media noche.
cunan puncha, hoy día; Chishi, de tarde.
cunanmanta , desde ahora, Huatampi, cada año.
desde hoy. Huaquimpi, algunas veces.
Caya, mañana; Huiñai, siempre ;
caya mincha, en estos días. huiñaipac, para siempre;
Cayllamanta, desde aquí. huiñaiña, desde mucho tiempo
Caina, ayer; huiñaimanta, siempre.
cainanic, anteayer; Manarac (amarac), antes, no
cainanic sarun, el otro día; todavía ;
Adverbios. Conjunciones. 19
manarac puñushpa , antes de Punchapi, cada día.
dormir. punchapish tutapish (punchapash
Mincha, pasado mañana. tutapash , punchabash tuta-
Ñaca, un poco antes; batsh), día y noche.
ñacalla, hace poco no mas. Tuta, de noche;
Ñaupa, antiguamente; tutaeuna, cada noche;
ñaupacha, en lo antiguo. tutamanta, muy de mañana.
Pacari, de mañana. Veta (utea), pronto;
uctaUa, inmediatamente.
CONJUNCIONES.
36. Pish (pash, bash), hitan, pishuan, huanpish, significan y.
Ca, ri, equivalen á y, pero.
Pish—pish, vale lo mismo que y (latín : et— et).
Cairi, se traduce por ó.
Chu—chu, pasa por ó—ó;
chu, por ó 1 .
manachu,, por no // interrogativo
° s.
Yallin, yaüinrac, pero, por el contrario.
Haica, haicapish ó pish solo, aunque.
Ari, porque;
shinapaca, shinapacari, por esto.
Gramática Quichua. 2
20 Parte primera. Analogía.
INTERJECCIONES.
37. Aá, ynd, significan ¡ah! ¡ay!
Shsh, ¡silencio!
Anai, ¡ay!
Ahaha, ihihi, son interjecciones de risa.
Alau, alalau, alalai, achachai, expresiones de frío.
Ata, otaya, de compasión.
PARTÍCULAS FINALES.
38. Unidas éstas con el nombre, modifican su sentido, ora
dándole énfasis ó disminuyendo su fuerza , ora indicando el
tiempo. Algunas sirven también de conjunciones , tal es la
afirmación ari, sí ; como conjunción causal significa porque, de
consiguiente ; como partícula final da énfasis, principalmente
al imperativo : rimaiari, ¡ habla pues !
Ca es conjunción adversativa y equivale á pero ; como
partícula final se usa: a) en proposiciones condicionales y sig
nifica si; p. e.: juchaUicucca mana huanashpaca, huiñai ninapi
muzzuchishca canga, si el pecador no hace penitencia, será
castigado con el fuego eterno ; b) en interrogaciones ; p. e. :
mama huahuaca tiyarca? ¿cuántos niños había? c) en res
puestas. En los dos últimos casos ca significa pues.
Chari equivale á talvez ; se agrega á la palabra sobre
que recae la duda : miticurcachari, talvez se huyó.
Chu es : a) enclítico negativo , pero separado de mana ó
ama; solamente en oraciones interrogativas se une con mana;
Partículas finales. 21
p. e. : ungushca mana musparcachu , el enfermo no deliró ;
manachu caparishcanqui ? ¿ no has gritado ?
b) es enclítico interrogativo (sin negación) : ñachu sha-
murca ? ¿ vino ya ? — Es de notar que siempre se une á la
palabra enfática ;
c) duplicada, es conjunción disyuntiva : cancha, paichu atall-
pata shuhuashcanquichic, ó tú ó él habéis robado la gallina;
d) significa si en proposiciones condicionales : shamunqui-
manchu, caita cuiquiman, si vinieras, te lo daría.
Huan es conjunción copulativa : can ñucahuan , tú y yo.
Lla (solamente) se une con nombres y verbos en la raíz
ó en la desinencia , y restringe la significación : caillata ricur-
cani, solamente esto he visto.
Mi es : a) forma de indicativo y se usa casi siempre en
oraciones afirmativas : Dios canmi, hay un Dios ;
b) como tal reemplaza á la tercera persona (en singular
y plural) del presente de indicativo del verbo sustantivo : huasi
hatunmi, la casa es grande.
Mari expresa mayor énfasis que mi: paimari huañueMrca,
sí, él mismo mató.
Rac significa: a) antes, y va precedido de mana: manarac
rishpa micuirac, come antes de irte;
b) todavía: micucunrac, está comiendo todavía;
c) en primer lugar: yacutarac apamunqui, traerás pri
meramente agua.
Slii significa dizque, puede ser: rimahuashcashi, dizque
me habló.
Tac significa pues.
Todas estas partículas pueden usarse juntas y aumentan
así el significado respectivo.
La sílaba ni (ñi y fíin) agregada á la raíz de una palabra.
le da énfasis.
PARTE SEGUNDA.
SINTAXIS.
DE LA CONCORDANCIA DE SUJETO ¥
PREDICADO.
39. Si el sustantivo se junta con un numeral , no exige
el sufijo de plural, cuna; p. e. : quimsa uma, tres cabezas.
Muchas veces se omite tal sufijo, si la pluralidad está ya
expresada por el verbo ; p. e. : llama apancuna ó Mamacuna
apancuna ó Uamacuna apan.
DEL YERBO.
41. El optativo se usa en oraciones condicionales, em
pleando en la segunda parte chaica, p. e.: huasipi saquirinquiman,
árnica ñuca Uucshiiman, si te quedaras en casa, yo saldría.
Pacta (cuidado que) rige siempre optativo; p. e. :
cuidado que entres, pacta yaicunquiman.
Los participios en c , shca ó na con sufijos , se emplean
para traducir la proposición regida, cuando la regente significa
acción simultánea, posterior ó anterior á aquélla ; p. e. : paita
huañucta ricurcani , he visto que moría; paita huañushcata
ricurcani, he visto que había muerto; paita. huañuna cash-
cata ricurcani, he visto que moriría.
Se emplea también en las oraciones condicionales el par
ticipio modificado con el sufijo pi y la partícula ca, si el sujeto
es diferente; p. e. : si no llueve mañana, me iré á Quito,
caija mana tamiacpica, Quitoman rishami; pero si es idéntico,
se emplea el gerundio con ca; p. e. : si quieres comer,
trabaja, micuna munashpaca, rurai.
Si se quiere indicar que una acción empieza después de
haberse acabado otra, se pone ésta en gerundio; p. e.: puñushpa,
rurani, después de haber dormido, trabajo.
Para expresar el modo completo, perfecto con que se hace
algo, se emplea el gerundio; p. e. : ancha yuyashpa yuyarcani,
lo he meditado perfectamente; ancha shutuchishpa shutu-
chinga, ha de mojarlo completamente.
El supino se usa principalmente con los verbos de mo
vimiento; p. e. : paita huañuchic shamurca , vino á matarle.
Con el infinitivo pueden unirse todos los sufijos ; p. e. :
quillcaita yachanqui, sabes escribir ; puñushcamanta, después
de dormir; puñushcamanta (ó puñuimanta) shamuni , acabo
de dormir.
Las proposiciones regidas de que, se traducen por medio
del presente de infinitivo; p. e. : runapac huañui allimi,
es bueno que muera el hombre (literalmente: el morir [la
muerte] del hombre es bueno).
24 Parte segunda. Sintaxis.
Duplicando el verbo que está en infinitivo, con la par
tícula lla, se expresa la continuación de una acción exclusiva ;
p. e. : puñuilla puñun, no hace otra cosa sino dormir.
DE LA CONSTRUCCIÓN.
43. En cuanto á la construcción obsérvense las reglas
siguientes :
1? Todo complemento ó palabra dependiente va delante
de la principal; p. e. : hatun puma chaqui, el pie del león
grande; puma hatun chaqui, el pie grande del león.
2? En toda oración, el primer lugar ocupa el sujeto,
precedido de sus calificativos ; después el complemento,
precedido también de adjetivos ó de las palabras que de él
van regidas ; luego viene el adverbio y últimamente e 1
verbo; la aposición sigue á la palabra explicada por ella.
P. e. : Pi juchaca mana allichu ñishpa canta yachachirca ?
Diosmi cambac shungu ucupi tiyan, cluiimi caita yuyachin.
¿Quién te enseñó que el pecado es malo? Dios, quien
está en tu corazón, él te hace saber esto.
Se puede omitir el verbo ser entre el sujeto y el predi
cado; p. e. : chai yuyai, aquél es mi padre; pero regular
mente se lo expresa por la partícula mi y no por cana, que
significa existir; p. e. : allcu piñami, el perro es bravo
(cf. n. 38).
IDIOTISMOS.
44. Característica del quichua es la falta de oraciones
compuestas ; toda oración, pues, exige la forma simple.
Muy frecuente es el uso de ñina (decir) con la forma
simple, para expresar oraciones compuestas castellanas ; p. e. :
mi madre dice que ha de encender el fogón, mamai ninata
pucushac ñinmi (literalmente : mi madre "encenderé el fogón"
dice); mamai ninata pucushcani ñircami , mi madre dijo que
ha encendido el fogón ; ninata pucuiman ñircanimi, dije que
quisiera encender el fogón; ninata pucushac ñircanqui, dijiste
que has de encender el fogón.
Para dar énfasis á la frase se pone el gerundio de
ñina delante del indicativo; p. e. : mamai ninata pucushac
ñishpa ñin.
26 Paite segunda. Sintaxis. Idiotismos.
La forma absoluta ó simple se emplea también en las
proposiciones regidas de : mandar , aconsejar ; oir etc. ; p. e. :
caita apamui ñishpa camachirca , mandó que trajeras esto ;
cambac huauqui huañurca, uya\shcani, he oído que tu hermano
ha muerto (literalmente : he oído á uno decir "tu hermano
ha muerto").
45. El verbo fiina significa á veces, querer, y en este
caso se pone el verbo determinado en primera persona
de futuro; p. e. : apashac ñircanqui , has querido llevar;
apashac ñircanquichic, habéis querido llevar. Se puede tam
bién emplear la conjugación de complemento personal ; p. e. :
apashac ñiiqui, quiero llevarte; apashac ñihuanquichic , que
réis llevarme.
Cuando el verbo regente expresa deseo, se pone el regido
en optativo; p. e. : apaiman ñini, yo quisiera llevar; apaiman
carca Ñircanqui, hubieras deseado haber llevado.
Querer puede traducirse también por munana; p. e. : apaña
munaiqui, quiero llevarte.
46. Parece que se traduce por shina, partícula que se
agrega al nombre ó al verbo cuyo significado se dice que
parece; p. e. : shamunshina, parece que viene; ñuca yaya-
shina shamurca, parece que mi padre ha venido.
47. Apenas .... cuando (ó sin cuando) se vierte por
la repetición del verbo, afirmando y negando; p. e. : Apenas
mueras, serás juzgado, huañurcanqui mana huañurcanqui,
taripashca canqui.
J. M. J. V.
VOCABULARIO
ESPAÑOL-QUICHUA.
PRÓLOGO.
i Eccl. XV, 3.
Prólogo. IX
mildes y desabrigados. Nec recipit nisi parvos, dice San
Bernardo l.
Sentado, pues, que los Yndios tienen precepto de comul
gar, y que no les escusa de su observancia . nada de .los. emba
razos que les oponeis; toda la dificultad está en que lleguen
dispuestos á esta divina Mesa; y aqui entra el que no se ha de
dar este pan de los Angeles á los perros, que se ha de excluir
de este convite soberano á quien no entrare con vestido nupcial,
y todas aquellas razones que convencen la indisposicion para
recibirle dignamente, de que se vale la floxedad y pereza de los
Curas omisos y negligentes, para excluir temerariamente á los
miserables Yndios de la Comunion aonual; pero es menester ad
vertir sobre quien cae la obligacion de disponerlos. Oid, Parro
cos, otra vez al Concilio Límense: Quos autem Parochus, et
satis instructos, et correctione vitae idoneos judica-
verit: Dice que no nieguen los Curas á los Yndios que juzgaren
estar bien instruidos, y contenidos en los excesos de su vida.
Ahora- decidme, Parrocos, cómo entendeis este precepto? Que
los Yndios con su industria se hayan de moderar en sus cos
tumbres, é instruir en los misterios de fe, y en la de este al-
tissimo Sacramento, y si assí no llegasen dispuestos, deberan ser
repelidos? O que toda la obligacion, instruccion, enseñanza y
doctrina haya de estar de vuestra parte por vuestro oficio pas
toral? Lo primero fuera error gravissimo, porque ninguno nace
sabiendo; y estos miserables nacen mas torpes por las razones
arriba dichas.
Bueno fuera que quando San Pablo intentó baptizar á los de
Epheso, y por medio de este Santo Sacramento comunicarles el
Espíritu Sancto, y les preguntó si tenian fe de este misterio: Si
Spirítum Sanctum accepistis credentes: y los halló tan
ignorantes, que ni aun avian oydo tal nombre: Neque si Spi-
ritus Sanctus est audivimus2: los huviera repelido por in
dispuestos? Lo que hizo por su oficio de Cura y Pastor uni
versal de almas, fue instruirlos, enseñarlos y doctrinarlos, hasta
que consiguió disponerlos; y entonces los baptizó, y les comu-
1 3 p. q. 80. art. 4.
Prólogo. XIII
les faltare de fe, lo suplirá este afecto y devocion. . El mesmo
Hugo: Simplices qui non habenl ocutum intellectus il-
luminatum scientia, videant oculo affeclus et amoris1.
llame asegurado un Cura digno de fe, que dando la comunion
á sus yndios, uno de ellos al tiempo de recibir la sancta forma,
tosió y la derribó al suelo; y aviendolo visto una yndia que
estaba á su lado para comulgar, se levantó y apartó de la reja.
Acabada la Missa se llegó al Cura, y pidió la confessase, porque
aviendo visto el succeso dicho, creia que aquel yndio no se
avria confessado bien, pues parecia que Christo Sacramentado
no avia querido dexarse comulgar de el. Mirad, Parrocos, si los
indios tienen conocimiento, fe y reverencia de este Sacramento?
Y estoy informado de la reforma de vicios en los Pueblos,
donde se les ha hecho comulgar. La reincidencia en la embria
guez, no prueba aver carecido de proposito; prueba, sí, su fla
queza ; el mesmo proposito se requiere para el Sacramento de
la Penitencia; y no obstante de experimentar su reincidencia, se
llegan á confessar, y vosotros los absolveis."
"Hemos visto que hay precepto grave para que los indios
comulguen, y á quienes, y quando obliga. Ahora quisiera hizie-
seis reflexion de las palabras de el precepto. Para los sanos:
Quos autem Parochus satis instructos etc. his saltem
in Paschate Eucharistiam administrare non praetermit-
tat. Para los enfermos: Praecipit omnibus Parochis, ut
extreme laborantibus Viaticum ministrare non praeter-
mittant. El precepto habla con vosotros, no con vuestros Yn-
dios, y con razon, porque el que los Yndios no comulguen está
de vuestra parte y se manifiesta, porque los Yndios feligreses
no pueden ni deben llegarse á comulgar sino dispuestos: la
disposicion de estos está de vuestra parte : luego el que no
comulguen está de vuestra parte. La mayor se funda en
el: Nolite sanctum dare canibus, que vosotros, Parrocos,
acomodais mal á la incapacidad de los Yndios: no se ha de dar
este Sacramento á los que no estuvieren en gracia, y que no
tuvieren fe y devocion de el, que estos son los perros y bestias
á quien no es licito darlo: pero los de corta capacidad, como
estos pobres, se pueden y deben habilitar, y hazerse capaces
con la doctrina, y enseñanza; que si es mayor su torpeza que
Prólogo. XIX
la de otras gentes, esto solo prueba que necessitan de mayor
cultivo. La menor, que la disposicion de los Yndios esté de
parte de los Curas, es todo el asunto de esta carta, y lo que
vosotros, Parrocos, procurais sacudir de vuestra obligacion con
los efugios frivolos que dejo apuntados.
Pero es tan manifiesta que no podeis negarla. El Concilio
Límense en el lugar citado: Praecipit Sancta Synodus Paro-
chis, ut saepe ac serio de fide hujus mysterii eos in-
struant. El Santo Concilio de Trento, infinitas Leyes y Cédu
las Reales lo claman1. Este fue el principal ministerio que á
Chrislo, nuestro bien, Principe de los Curas y Pastores, le traxo
de el Cielo á la tierra: Quia ideo missus sum evangelizare
pauperibus. Y hay tanto escrito sobre esto, que, como queda
dicho, no abrireis libro que no os convenza esta obligacion, y
es la razon, porque nadie nace sabiendo, y los Yndios mucho
menos que otro genero de gente, por lo que queda dicho de
su natural corto, encogido, uraño, pobreza y trabajo en que se
crian, retiro de los poblados y de la comunicacion y trato de
quien pudiera enseñarlos. La demas gente puede ayudarse de
la educacion de sus padres, de sus maestros en las escuelas,
de los libros, de los sermones, de el trato con gente racional;
pero los Yndios carecen de todo, y no tienen mas padres, maes
tros, amigos, escuelas, libros ni sermones que sus Curas. Esto
encomendó repetidas veces Christo á San Pedro en aquel: Pasee
oves meas. Y en aquel Cura y Pastor á todos vosotros, re
pitiendoos tres vezes este cuydado, en que, como dice San Agus
tín, manifestó Christo la obligacion de los Parrocos en doctrinar
y disponer á sus feligreses para la Eucharistia, y en darles
exemplo con su vida, que comprehende este gran ministerio.
Ter ait Dominus Petro, dice la luz de la Iglesia, ut pascat
oves: ut tu, Pastor, intelligas oves pascere Eucharistia,
doctrina, vita sancta.
La vida reglada de el Cura es como el pan usual que si
falta en la mesa, los demas manjares no entran en provecho.
Cómo quereis que vuestros Yndios vivan como christianos, si no
1 Sess. 5 de refor. Cap. 2. Sess. 23 de refor. Cap. 1. Sess. 4 de
refor. Cap. 4 et 8.
XX Prólogo.
os vieren vivir como debeis? Qué fuerza quereis les haga que
les prediqueis, los riñais, y los castigueis, sobre que sean sobrios,
continentes, que no hurten, que no se embriaguen, si os vieren
relaxados? Y finalmente, si no cumpliereis con las obligaciones
de vuestro estado y cargo, cómo cumplireis con aquel: Pasee
vita sancta?
Si de dos mil feligreses apenas comulgan ciento, porque á
los demas repeleis por incapaces é indispuestos, no aviendoos
oydo en todo el año una palabra de doctrina, que es la que
debe disponer; queriendo que esto se haga por milagro, pues
solo assi pudieran llegar dispuestos unos pobres que habitan
todo el año entre breñas, pastoreando ganados, ó en las hacien
das arando y cavando de Sol á Sol, ó en los obrajes escardando ó
hilando, alzando solo de obra el dia que los llamais para confessar-
los; cómo es posible que los querais hallar capaces para la Comu
nion? Mirad, pues, como cumplís con el: Pasee Eucharistia.
Vamos con el Pasee doctrina, que es el principal asunto,
como de que pende la disposicion necessaria para recibir la
Sagrada Comunion. No me persuado haya Cura que crea no
estar obligado á dar á sus feligreses este pasto de doctrina,
como tan expressamente declarado por todos derechos, y tan
necessario para mantener la vida espiritual de sus ovejas. Bueno
tubiera su ganado el pastor, ó si le tubiera encerrado en el
redil, ó le dejase vaguear solo sobre arenales y peñas, sin lle
varle y conducirle al pasto mas verde, crecido y saludable que
hallase. En lo que sí creo tropiezan ó dudan los Curas menos
scientíficos y suficientes, ó aunque lo sean, mas dados al ocio,
al interez y á sus conveniencias que al desempeño de su obli
gacion, es: ¿qué se entienda por doctrina que deba darse á los
suyos? Unos la conciben con el respeto y horror de sermon,
compuesto de subtilezas, de discursos, de realces, de voces se
lectas, de acciones retóricas, para que es necessario preceda
mucho estudio y manejo de libros, hallarse instruidos en Theo-
logia escolastica y positiva y otras ciencias, tener genio y habi
lidad de Orador, y otras prendas, que, careciendo los mas de
todo lo dicho, no pueden predicar á sus feligreses, y por esto
se tienen por legítimamente escusados. Otros por el contrario
Prólogo. XXI
bajan tanto de punto esta doctrina que la reducen á que sus
feligreses rezen las cuatro oraciones y el Catecismo. Los pri
meros se escusan por lo elevado y arduo de el assumpto ; los
segundos, por lo trivial y facil, á que, dicen, sobra la asistencia
de el Coadjutor, ó el indio ciego que reze con la gente. Y am
bos yerran torpemente. Los primeros,- porque si los Yndios,
como dicen, son incapaces y brutos, quien ha visto poner á
estos en el pesebre faysanes, conservas y garapiñas para man
tenerse? El pasto ha de ser proporcionado al viviente, que assi
lo digiere, y le entra en provecho: unos entendimientos bastos,
incultos y campestres, que aun entienden mal y se explican peor
en aquellas cosas que traen entre manos, qué han de percibir
de discursos subtiles é ingeniosos? Praedica oportune, dijo
el Apostol, y la oportunidad mas necessaria es la proporcion
de lo que se dice con el auditorio. Y assi quando se habla
de la obligacion que teneis, Parrocos, de predicar á vuestros
indios, no os espante, como cosa ajena de vuestra esphera, que
no es nada de lo dicho lo que se os pide.
Los que bajan de punto este preciso ministerio á rezar las
cuatro oraciones, y quando mas el Catecismo, con que juzgan
aver cumplido, yerran no menos torpemente, porque la doctrina
que tienen obligacion de dar á sus feligreses, es aquella que
les sirva de provecho, los actue, dispierte y habilite para las
funciones de Christianos. Es assi que con rezar las cuatro ora
ciones y el Catecismo no se consigue este fin, como se experi
menta cada dia, pues habrá muchos indios que sepan de memo
ria aquellas oraciones, sin que entiendan quien es Dios, quien
es Jesu-Christo, si hay juicio final, si hay infierno y gloria, etc.
Luego no se salva la doctrina que deveis dar á vuestros feli
greses, con enseñarles á rezar las cuatro oraciones y Catecismo.
Es verdad que en las cuatro oraciones y Catecismo se encierra
lo necessario para saber orar y pedir á Dios, creer los miste
rios revelados, obrar segun sus leyes. y preceptos, recibir sus
beneficios y gracias que comunica por sus Santos Sacramentos;
pero todo esto se encierra en estas oraciones, como en una caja;
y el thesoro escondido no sirve ni aprovecha; es menester
manifestarlo, y hazerlo patente. Estos pobrecitos lloran en los
XXII Prólogo.
1 Homil. 14.
XXVIII Prólogo.
quanto han juzgado possible, y los Curas han puesto todos
los medios que les han parecido para executarlo; de que no
se ha cojido mas fruto que ruidos y disensiones; y assi se
tiene esta materia por impracticable, por cuya razon la han
abandonado todos ó los mas Curas de el Obispado. Y assi se
cuida poco ó nada de los indios de campo, especialmente de
estos pastores, que siempre se reputan por indispuestos para
confessar una vez al año ; y que esta practica que ha pasado
á costumbre, os asegura vuestras conciencias, assi en no mataros
sobre esto, como en no admitir á la sagrada Comunion á los
mas de vuestros Yndios, como indispuestos por incapaces, en
que hay la misma practica en el Obispado.
Parrocos, esto se dice á bulto, y se desvanece, si se toma
cada cosa por sí: los ruidos y dissensiones con los hazendados,
los vencerá la razon, que teneis de vuestra parte por el derecho
de el indio, para que se le dé tiempo de tratar de el importante
negocio de su alma, en que se envuelve la de el hazendado,
que debe anteponer á todos los intereses de el mundo; y no
se sabe como se confiessan dichos hazendados, ni como hay con-
fessor que los absuelva. Esta representacion con valor christiano,
continuacion, desinteres é igualdad con todos, será poderosissima,
quando no para un total remedio de el olvido que se tiene con
esta gente de campo, á lo menos se enmendará mucho. Y
quando la codicia é interes los ciegue tanto, que no perciban
luz tan clara, remedios tiene el derecho, y los hemos dado en
repetidos autos, y el zelo catholico de nuestros Reyes, los tiene
repelidos en sus reales Cedulas, obedecidas, y mandadas cumplir
por las Reales Audiencias, para que se les apremie: Que el
corazon duro de Faraon, resistente á las persuasiones de Moyses,
se rindió por ultimo al azote de las plagas: y si por esto pa
deciereis, dichosos vosotros, y nunca llegareis á tocar el termino
de perderos, á que estais obligados, por Curas, por la salud
espiritual de vuestros feligreses. Y por ultimo esperad en Dios,
que de las dissensiones de este año, ganareis para el que viene
algun palmo de tierra, desde donde hareis mas fuerte batería,
con alguna ganancia para el siguiente. Que para estos casos
dijo Christo, Pastor de nuestras almas, que no avia venido al
Prólogo. XXIX
mundo á mantener paz con los vicios, sino á hazerles sangrienta
guerra: Non veni pacem mittere; sed gladium. Y permitir
la perdida de tantas almas, por no tener desabrimiento con los
vecinos, que injustamente os detienen los gañanes, es querer
por la conveniencia de cuatro dias padecer eternamente.
El que por esta dificultad los mas Curas ayan abandonado
el cuydado de esta gente, y como indispuestos los repelan de
los Sacramentos, como lo hazen casi con los mas Yndios, y por
esto no les den la Sagrada Comunion , que llamais practica de
el Obispado, executada por los mas Curas, y en esta aquietais
vuestra conciencia: es lo que dice San Agustín: Hoc non est
defensionem parare animae, sed comites ad gehennam
inquirere1.
Todo eso que aglomerais no es buscar seguridad de vuestras
conciencias, sino multiplicar compañeros para el Ynfierno.
Quántos serán los Curas que se rinden á aquellas dificultades,
y quieren reducir á practica y costumbre lo que es tan in
mediatamente contra su primera obligacion y contra el derecho
divino! Ademas que os ciega vuestro amor propio, vuestra floxe-
dad é interes en decir que todos ó los mas Curas de el Obis
pado se han rendido á esta dificultad, y por esto excluyen á
sus feligreses de la participacion de Sacramentos; porque nos
consta hay Curas que la han vencido en gran parte, á nuestra
instancia, reduciendo á los hazendados por medios suaves, y no
aviendo bastado, con apremios, pasando en persona á las hacien
das, hatos y potreros, á traer los gañanes á Doctrina, de que
han logrado saludables frutos. Y por lo que mira á negar la
Comunion annual, que hallaron en sus Curatos assi practicado,
me consta que quando entraron á serlo, no hallaron entre dos
mil feligreses, mas que ciento ó poco mas, capaces de comulgar,
y en poco mas de dos años comulgan todos sin repugnancia.
De que se infiere que toda la causa de que estos pobres per
manezcan en su rudeza, y por esto indispuestos, es vuestra
omission y descuido; y que lo mesmo es repeler á un pobre
feligres vuestro, que echaros encima la sentencia de condenacion,
1 Serm. 66.
XXX Prólogo.
porque dirá el recto Juez: Ex ore tuo le judico serve ne-
quam: por tu boca te condenas, mal Cura. A este indio por
indispuesto le niegas la Comunion, y no cumple con el precepto.
Tú eres la causa de su indisposicion. Luego tú tienes la culpa
y sobre ti caerá la pena. Direis que si esto es cierto, pocos
Curas habrá que se salven. A que os debo decir que si son
pocos los que cumplen con sus obligaciones (como se llora),
causará admiracion se salve alguno. San Chrisostomo: Miror
an fieri possit, ut quis ex Rectoribus salvus fiat1. El
cumplimiento de el ministerio no es imposible: que Dios nos lo
manda; difícil es, pero apostolico y de gran merito, y trae sus
utilidades en lo temporal. Dad una ojeada y vereis á muchos
contemporaneos, mas aventajados, gente noble y principal pere
ciendo sin conveniencia Estos com
pensativos deben hacer llevadero el oficio, y si no pudiereis
cumplir, deveis renunciarlo; pues vuestros intereses temporales
no deben preponderar al precio de vuestra alma, y de la de
vuestros feligreses que se pierden por vuestra insuficiencia, des
aplicacion y descuydo. El Padre de las luces os alumbre el
entendimiento, para conocer verdades tan importantes, é inflame
la voluntad para practicarlas con el zelo y aplicacion que pide
negocio de tanto pesso."
Después de esta exposición publica el limo. Señor Obispo
en su Pastoral un Catecismo sobre la Santísima Eucaristía, en
español y quichua. Copiamos este Catecismo por el sumo in
terés que causa ver ideas tan elevadas, como las de este mis
terio, expresadas en quichua tan exactamente como en cualquier
otro idioma, y tal vez, á veces, mejor; p. e. la expresión tanda-
rigchagcuna vino rigchagcunapas nos parece más precisa
que el término latino species pauis et vini.
Al mismo tiempo nos da este Catecismo una idea de la
forma que el Quichua tuvo en la primera mitad del siglo pasado.
No hemos cambiado el modo de escribir las palabras quichuas,
aunque muchas veces es diferente de la escritura que hemos
adoptado en la Gramática. Por lo que hace á la manera de
CATECHISMO
PARA INSTRUIR A LOS RUDOS, PARA LOS INDIOS EN LENGUA.
EN EL MISTERIO DE LA SANTISSDIA
EUCHARISTIA.
Preg. Quién está en la Hostia, Preg. Pimi tian consagrasca
y Caliz Consagrados? hostia, y consagrasca calizpi?
Resp. El Cuerpo, y sangre de Resp. Apunchig Jesu-Christo :
Nuestro Señor Jesu-Christo, tan paipag chican ucu, chican ya-
real, vivo, y verdadero, como guarpas causaglla tianmi.
está en el Cielo.
P. Pues cómo no lo vemos, P. Cay Sacramentopi tandalla
y solo vemos pan y vino, per rigchanmi, tandalla misquinmi,
cibiendo color, olor, y sabor? tandallami asnan; Jesu-Christo
apunchig, Ucu yaguarguanpas,
causaglla tiagpica, imasinatag
manaca ricunchig?
R. Porque está allí oculto y R. Paypag causag aicha, mana
escondido, como debajo de una aicha yupaypi, caypica cau-
cortina, cuyas vezes hazen los sanchu ; yallinragmi aicha, espiri-
accidentes color, olor, y sabor, tusina, pacalla tian, tanda vino
y los demas, que se perciben. rigchag accidentes sutiyoc, cay-
cuna guasallapi Apunchig Jesus
quirpanacuguan quirpasca tiagpi.
P. Tanda vino rigchac, caypi
tiagpica, tanda vino caynin sus
tancia sutiyoc, caypica tianchu?
R. Mana tianchu , sustancia
illanmi.
XXXII Prólogo.
i Daniel, XII, 3.
A.
Á, man (sufijo). Abogado, huillapuc, mitzac,
Abajo, ucu, uraman, uraiman ; rimapuc; abogar, huillapuna.
cuesta abajo, uraiman. Abolir, quichuna, anchuchina.
Abalanzar, huarcurina; huar- Abolladura, tumbui; abollar,
cuna. tumbuna.
Abalorio, mullu. Abominable, millanayai, ati-
Abandonado , huaccha , shi- millai ; abominación, amipac ;
tashca. abominar, millana.
Abandonar, jichuna, shitana; Abonanzar, ushiyana (usianaj.
abandonarse, shüarina; aban Abonar, rayana (del español);
dono, huacchay, huacchacay, shi- huanuchina ; abono, huanu, isma.
tashea. Aborrecer, canillana, millana,
Abaratar, chanita pishichina. piñana, tzicnina ; aborrecible,
Abarcar, marcana, ucllana. Izicnipai; aborrecimiento, tzic-
Abatido, cumuyashca ; abati nii, tzicnicui.
mieuto, cumuyay, llaquii, nanai, Abortar, sulluna (shulluna);
putii; abatir, cumuyachina ; aba aborto, sullu (shullu).
tirse, cumuyana. Abra, chicta.
Abdicar, saquina, cutipana. Abrasar, raurana, rupana.
Abertura, chicta, lliqui. Abrazar, ucllana focllanaj.
Abiertamente, jahua shungu- Abreviar, uctana.
Abismo, caca. [lla. Abrigaño, cunu; abrigar, cu-
Ablandar, llambuchina, api- nuchina; catana; abrigo, cu-
y achina; ablandarse, anguyana. nunyai.
Abnegarse, sasina; abnega Abrir, pascana; abrirse, chic-
ción, sasii. tarina; abrirse el grano, pa
Abobar, upachina, muspachina. tana; abrirse la flor, tueyana
Abofetear, tzacmana. (tocyana).
2 Abrogar — Acedar.
Abrogar, quichuna, anchu- Acá, caiman, caita.
china. Acabar, puchucana, tucuchi-
Abrojo, casha. na; acabarse, puchucarina, tu-
f 1 Absolución, sacerdote Jesu- curina.
cristopac shutipi juchayucta ju- Acaecer, shamuna, tucuna ;
chamanta quishpichin , "ñuca acaecimiento, tucushca.
canta cambac juchacunamanta Acalorado, jumbic, ninashina;
quishpichinimin, nishpa; chaimi estar acalorado, jumbina; aca
absolución. lorar, rupachina, jumbichina ;
Absoluto, ticsi muyu. acaloramiento, jumbi.
Absolver, pambachina, quish- Acallar, upallachina.
pichina. Acardenalar, chugrina.
Absorber , millpuna (mish- Acariciar, munachana, Guya
puna). na; ser acariciado, munaichai
Abstenerse, manarurana. tucuna.
Abstinencia, aicha mana mi- Acarrear, astana.
cuna. Acaso, chari (chai; jpor
Absurdo, mana ruraita rura- acaso! chu? (enclítico).
rina. Acatamiento, yupaichai; aca
Abuela, jatun mama, paya, tar, yupaichana.
***apamama ; abuelo, jatun taita, Acatarrarse, ujuyana.
""apai/aya. Acaudalar, cushquita tandana,
Abultado, jatunyashca. cushquita taucana, chayucyana.
Abundancia, ancha ashca; a- Acaudillar, umayana.
bundante, caitucui, sapa (enclí Acceder, arinina.
tico); arena abundante, tiusapa Accidentarse, ayanayarina,
(desierto); abundante en pala yuyaipitina; accidente, yuyai-
bras, shimisapa (hablador) ; a> pitii, huañucshinacai.
bundar, camana. Acción, rurai.
Aburrimiento, amii; aburrir, Acecinar, charquina.
amina; aburrirse, amirina. Acechar, chapana.
Abusar, manaalli camachina; Acedar, jayacchina, pushcu-
abuso, yangaimana, yallin. yachina; acedarse, puscuna,
Abyecto, amipac, amicushca. pushcuyana; acedera, chulcu.
B.
Baba, llausa; babear, llau- Bárbaro (salvaje), sacharuna.
sana; baboso, llausa, llausayuc. Barranco, allpa caca.
Báculo, caspi, tama ftaona). Barrena, uctuna (utcuna).
Bailar, tushuna, yumbuna; Barrer, pichana.
baile, tushi. Barrera, quincha.
Bajada, urai urai; bajar, Barriga, huicsa.
urayana, uraicuna; bajar el Barro, turu, Iluta.
agua (disminuirse), aisarina; Bascosidad, mapa.
bajeza, pingana; bajo, pamballa, Base, siqui.
ura. Bastante, ashca; bastar, pac-
Baladi, yanga. tana, chasnallacana.
Balancear , huarcuna , cuyu- Bastón, tauna.
cuna; balanza, huarcuna. Basura, cupa fjupaj.
Balde, de balde, yanga, yan- Batalla, macanacui, aucai;
galla, casilla, casimanta. batallar, macanacuna.
Baldón, camii. Batir, macana; batirse, ma
Bandera, unancha. canacuna.
Bandolero, huaicac, quilla Baúl, chnrana, huaquichina.
runa. f Bautismo, armai ; bautizar,
Bañar, armana, shucuna (so- armana.
cuna); baño, armana, armai, ar- Beber, upiana; beber de bal
macui. de, muguna; bebida, upiana,
Barato, pishi chaniyuc. upiai.
Barba, ñahui millma. Becerro, bishi (bissi).
Barbacoa, cahuito. Bejuco, angu.
Barbado, millma ñahui. Beldad, alliricchai, sumaccai.
16 Bellaco — Botar.
c.
Cabal, pacta. Cada, sapa ; cada uno, sapa
Cabalgar, sicana. maijan, sapa runa; en cada
Caballero, huiracocha. año, huatacunapi ; cada noche,
Cabana, chuclla. tutacuna.
Cabecear, umata muyuchina; Cadáver, aya.
cabecera, sauna. Cadena, (ierro huasca, fierro
Cabello, accha, chuccha; ca huatana.
belludo, acchasapa. Cadera, siqui tullu, chaca
Caber, pactana, yaicuna. tullu.
Cabestro, angu, atamba, cara Caducar, rucupayana ; cadu
huasca. co, rucu; estar caduco, aya
Cabeza, uma; cabizbajo, an chana.
dar cabizbajo, cumuijachana. Caer, urmana; caerse la pa
Cabo, siqui; japina. red, tunina.
Cabra, chita. Cagar, ismana.
Cabuya, chahuar. Caída, urmai.
18 Caja — Caña.
Ch.
Chal, macana. Chico, uchuc (uchui), uchilla,
Chamuscar, caspana. utiuc.
Chanza, pucllai; chancear, Chicha, as-hua.
pucllana, chuluna. Chillar, huacana.
Chapodar, rauchana (rauma- Chiquillo, uchuilla, huambra.
na), saglana. Chismoso, ishcai siqui, ishcai
Charca, cocha. shimi, shimi apac, shimi astac.
Charlatán, tacuri shimi, ri- Chispa, cachacha.
maisiqui, chacchu; charlar, huar- Chocar, tacarinacuna.
pina, rimarina, rimacuna. Chocho, tauri.
Chorrear — Defecto. 29
Chorrear, pacchana ; cho Choza, chuclla.
rrera, larca (rarca); chorro, Chupar, tzungana.
paccha.
D.
Dádiva, camari, cui. por el inf. de pres. y el su
Dado (juego de dados), huairu. fijo pac; con el mismo verbo
Danza, tushui; danzar, yum- cana : minchacama shuc punchota
buna, tushuna ; danzante, yum- ahuaipac cangui. Deber (sustan
bu, tushuc. tivo) , pactachina (p a r t. p a s.
Dañar, huacllina; daño en de fut.).
lo ajeno, juchallicushca. Débil, irqui ; debilitarse,
Dar, cuna; dar de comer, llamsayana, irquiyana.
carana. Decaer, huacllirina.
Dardo, huachi. Decidir, munana.
De, pac (bac) (sufijo); manta Decir, nina.
(enclít.). Decisión, munai; con de
Debajo, urapi (uraipij, ucupi; cisión, maillashca shimihuan.
por debajo, urata. Declarar, huillana, shutichina.
Deber (verbo), charina con el Decrecer, pishina.
infinitivo del verbo que ex Decrépito, rucu; estar decré
presa aquello que se debe, y pito, ayachana.
el sufijo ta; p. e. : jqué debo Decretar, cachana, cama-
hacer? imata ruranata charini?; china.
ó se traduce con el participio Dedicar, cuna, chicanchina.
pasivo de futuro; p. e.: Se Dedo de la mano, maqui pall-
debe invocar á la S"í? Virgen ca (maqui parca).
para qne interceda con su Hijo Deducir, llucshichina , anchu-
por nosotros, pai Virgen Mariata china.
mañanami, ñucanchicmanta pai- Defecto, jucha; defecto físico
pac Churiman rimapuchun; ó bien, 6 moral se expresa agregando
con el participio act. de fut. el vocablo siqui (ano) al nombre
y el verbo cana; p. e. : hasta que especifica el defecto; p. e. :
pasado mañana debes tejer na enfermizo, ungüisiqui; el que
poncho, minchacama shuc pun- acostumbra robar, shuhuasiqui
chota ahuana cangui; y también fshuasiqui).
La Lengua Quichua.
30 Defender — Derretir.
E.
¡Ea! acya! jacul; ¡ea pues! quilla; eclipse de sol, huañuc
arí/ chaiari! [shinga. inti, intipac huañui.
Ebrio, upiashca, machashca, Eco, yachapayac caca.
Ebullición, timbui. Echacuervos, cachapuric.
Eclipsarse, amsayana, hua- Echar, shitana.
ñuna; eclipse de luna, huañuc Edad, causai, huiñai.
Edén — Empellón. 43
F.
Fabricar, rurana. Falta, pishii; jucha; sin falta,
Fácil, ruranalla; fácil de, se expresa por tac; p. e. : ven
se expresa con la partíc. res- sin falta, shamuitac; te con
tringente lla y el participio fesarás sin falta, confesarin-
pas. de fut. ; p. e. : fácil de guitac; faltar, chushana, chu-
llevar, apanalla; facilitar, ru sharina, Mana, illac chayana,
ranalla rurana. [gu. pishina; faltar á la misa, misa-
Facineroso, huacllishca shun- man pishina; faltando nna se
Factible, ruranalla. mana para Corpus, Corpuspac
Facultad, atii; tener facul shuc semana siricpi; falto, illac.
tad, atina. Fallar, taripana.
Faena, rurana. Fallecer, huañuna.
Faja, chumbi; fajarse, chum- Fallo, shimi.
billina, chumbirina. Fama, yuyai; famoso, uyai
Falacia, llullai; falaz, ishcai runa.
shungu. Familia, aillu; familiaridad,
Falda, micllana ; faldada, huauquimasicai.
micllai. Fanfarrón, callusapa, chac-
Falible, pandanalla, pan- chu (chacchucj.
daipac. Fango, turu-turu.
Falsear, yachapayana, huac- Fantasma, aya; ver fantas
llina; falso, llulla, ishcai shun mas, supai supaita ricuna.
gu; noticias falsas, llulla shimi ; Fardo, quipi.
falsamente, llullacushpalla. Fastidiar, amina.
La Lengua Quichua. 5
54 Fatiga — Fingido.
a
Galardón, camari, cushichii. huarmi atallpa; gallinaza, ulla-
Galopar, callpana (cashpanaj. huanga, ushcu; gallo, atallpa,
Gallina, atallpa, huallpa; huallpa; cari atallpa.
Gamo — Gota. 57
Gamo, taruga. Genio, de mal genio, millai-
Gana, munai; de gana, casi- siqui.
manta; de buena gana, munai- Gente, runaruna, runacuna.
huan, munaimunailla, shungu- Gentil (pagano) auca; (galán)
cama; de mala gana, jaitarish- alliricchac ; gentilhombre, alli
pa; sentir gana de, se expresa yahuar runa.
por la partíc. naya agregada Genuflexión, cungurii.
á la raíz del verbo; p. e. : Genuino, quiquin.
sentir gana de robar, shuhua- Germen, callma ; germinar,
nayana. Véase Grana. n. 32. callmana.
Ganado, huagra huagra. Giba, curcu, cullcu.
Ganancia, taricushca, ushi- Gigante, mai jatun.
chicushca; ganar, mishana, ta- Girar, muyurina.
rina. Girón, lliquina.
Ganguear, singata rimana. Globo, singu.
Ganoso, munaisapa. fGloria, cushi, cushisamana,
Gañán, yana. cushi causai, sumai; gloriarse,
Garbo, alliricchai. sumaichirina ; glorificar, cushi-
Garganta, cunga, tunguri. china, cushiyachina, sumaichina,
Gargantilla, huallca (huashcaj. apuchana; glorioso, cushicuyuc.
Garra, maqui, sillu fshilliij. Glotón, /¿Mu.
Garrocha, tucsina. Gobernador, camachic, apu ;
Garrón, chaquiangu. gobernar, camachina, runata
Garrote, cullcu. michina ; gobierno, capaccai,
Gastar, atichina, tucuchina ; camachii.
gastar el tiempo, cainana; Golosina, jillu ; golosinear,
gastarse, maucayana. jilluna; goloso, jillu.
Gatear, llucana, suchuna. Golpe, macai; golpear, ta
Gato, misi. cana, huactana, macana.
Gavilán, anga.. Goma, yura huiqui.
Gemido, huacai; gemir, hua- Gordo, racn, huira; gordura,
cana, anchina. huira.
Genealogía, aillu. Gorjear, huarpina.
Generación, huiñai. Gorro, tiungulli.
Generalizar, jicharichina. Gota, shutui; gotear, pac-
Generosamente, maqui ja- chana, shutuna; gotera, shu-
hualla; generoso, anchacuc. tuna.
58 Gozar — Gustar.
Gozar, cushicuna; gozo, cushi, Grueso, racu, tzanca; grueso
cushicui. y gordo, racu racu.
Gozue, mucu. Gruñir, huacana.
fGracia, yanapai; gracia Grupo, putza.
actual, shamuclla yanapai; habi Gruta, machai.
tual, tiyac yanapai; dar gra Guante de cuero, cara maqui.
cias, muchaicuna, yupaichana ; Guapo, shunguyuc.
gracioso, alliricchac. Guarda, camac (cama), véase
Grada, pala. la Gram. n. 7, 3o; día de guar
Grama, purun. da, huacaichina puncha, cama-
Granar el maíz, choclloyana. chishca puncha; guardar, chu-
Grande, jatun, capac, sumac ; rana; huacaichina (huaquichinaj.
sapa (encl.), véase la Gram. Guarecer, huacaichina (hua
n. 6, 2o; grandioso, sumaimana. quichinaj; guarecerse, quishpi-
Granizar, runduna; granizo, chirina; guarida, quishpina.
rundu. Guerra, aucai, macanacui ;
Grano, muru, muyu; granos guerrear, aucanacuna.
(enfermedad cutánea), caracha. Guía, pushac; guiar, pu-
Grasa, mapa, huira. shana; guión, unancha.
Gratificar, cushichina; gra Guiñar, quimllana.
tis, yanga; gratitud, yupaichai. Guirnalda, pillui, incha.
Grave, chutai chutailla, lla- Guisar, yanuna.
shac; anda con gravedad, lla- Gula, sacsapucui, sacsapucui
shaclla puricun; pecado grave, jucha.
jatun jucha. Gusano, curu; ser comido
Grey, cancha. de gusanos, criar gusanos,
Gris, pusu. curutucuna, curuyana.
Gritar, caparina, huacshana; Gustar, mallina; mishquichi-
gritar (de los animales), hua- cuna; (agradar) cushichina; gusto
cana; grito, caparii, caparicui; (el sentido), mallina; gusto
dar gritos, capariicachana. (placer), cushicui; con gusto,
Grosero, llashac, mica chaqui. cushicuihuan, cushi shunguhuan
Haber — Heder. 59
H.
Haber, charina; cana, tiyana; también se traduce por la par
hay que, se expresa por medio tíc. ya, unida á la raíz del
del participio pasivo de verbo; p. e. : hacerse viejo,
futuro; p. e. : hay que amar envejecer, rucuyana.
á los pobres, huacchacunata Hacia, nic (en el.).
cuyanami. Hacha, chictana.
Hábil, yachac, amauta, cutzi; Halagar, munachana; hala
habilitar, y achacyachina. güeño (falsamente), llullapayac.
Habitación, tiyana; habitar, Halcón, huaman.
causana, tiyana. Hálito, samai.
Habitual, yachashca ; habi- Hallar, tarina; hallazgo, tari,
tualmente, se expresa por la tarishca.
partíc. raya, agregada á la raíz Hambre, yarica (yarcaj; ham
del verbo; p. e. : encolerizarse bre general, jatun mutzui;
habitualmente, piñarirayana; tener hambre, yaricana; ham
mal hábito, sea físico ó moral, briento, yaricac, yaric.
se traduce añadiendo el vocablo Harapo, tzuntzu, llachapa.
siqui (ano), al nombre que Harina, acu, cuta.
especifica el hábito; p. e. : laga Harnero, shushuna.
ñoso, chucnisiqui; borracho ha Hartar, sacsana; harto, ash-
bitualmente, machaisiqui ; ha ca; hartura, sacsai.
bituar, yachana ; habituarse, Hasta, cama (en el.); hasta
yachacucuna, yacharina. ahora, cunancama.
Habla, rimai; hablador, ati- Hastiar, amina; tener hastío,
rishca, shimisapa, tacuri shimi, amicuna. [chacu.
rimac, rimaisiqui, chacchu; ha Hatajo, chacu; hato, quipi;
bladora, antzantza; hablar, ri- Haz, capti; ricchai.
mana. Hazaña, atii.
Hacedor, ruruc; hacer, ru- Hebra de hilo, caitu.
rana ; hacer, rigiendo á un Hechicero, samayuc, umu ;
verbo, se expresa por la partí hechizar, jambina; hechizo,
cula chi, agregada á la raíz jambi.
de dicho verbo; p. e. : hacer Heder, asnana, asnacuna; he
arrastrar, aisachina. Véase la diondo, asnac, asnacuc ; hedor,
Grarn. n. 32. Hacerse, tucuna, asnai.
60 Helada — Hombre.
Helada, casa; helar, casana; Hez, concho.
estoy helado de espanto, shun- Hidropesía, punquillicui ungüi.
güimi casan. Hiel, jayac.
Hembra, huarmi. Hielo, casa (catzaj.
Hemorragia, yahuar ungiii, Hierba, jihua; hierba mora,
yahuar jichai. pieshi, pilis yuyu.
Henchir, jundachina. Hígado, yana shungu.
Hendedura, lliqui; hender, Hijo, churi, huahua ; hijo legí
chictana. timo, quiquin churi, quiquin hua
Heredad, chagra ; heredar, hua; hijo natural, yumashca
randipurana; huañucpac randi churi, huachashca huahua; hi
tucuna, chasquina ; heredero, jastro, lachuri; hija, ushushi
huañucpacpurandin, huañucpac (ushij, huahua, huarmi huahua;
randi ; nombrado heredero, hijastra, laushushi.
huañucpac randi nishca; el que Hila, á la hila, huachu hua-
muere sin herederos, mana chulla; hilar, millmana, push-
randiyue huañuc; hereditario, cana; hilas, cailu.
yayamanta churiman yallic; he Hilaridad, cushi ricchai, cushi
rencia, randiipura. ñahui.
Hereje, auca. Hilera, catinacui, huachu.
Herida, chugri, macai, tucsii; Hilo, cauchu, huatu, pushca;
herido, chugri; herir, chugrina, hilo delgado de cabuya, pita.
tucsina. Hinchar, punguichina; hin
Hermanar, huauquichinacuna ; charse, punquina, punquiyana ;
hermano de él, huauqui; her hinchazón, punguii.
mano de ella, turi; hermana Hipar, cahuana.
de él, pani; hermana de ella, Hipocondría, jatun puticui.
ñaña. Hipócrita, pataric shungu,
Hermosear, sumacchina; her ishcai shungu.
moso, sumac, alliricchac; ser Hogar, tullpa; huasi.
hermoso, sumana; hermosura, Hoja, panga.
alliricchai, sumaccai. ¡Hola! yau!
Héroe, pumashina runa; he Holgar, cushicuna; holgazán,
roico, pumashina. yanga puric.
Herrería, nina huasi. Hollar, saruna.
Herrumbre, pulayai. Hollín, cusni.
Hervir, timbuna. Hombre, runa.
Hombro — Humilde. 61
Hombro, rigra, mucu rigra. Hostigar, amina; hostil, auca,
Homenaje, sumachai. aticlla.
Homicida, huañuchic. Hoy, cunan, cunan puncha.
Honda, huaraca; tirar con Hoya, uctu foctoj fjutcuj.
honda, huaracana. Hoyo, pugru.
Hondo, ucu. Hoz, cuchuna.
Honestidad, pingai, pingacui; Hueco, chushac, uctu fjutcuj.
honesto, alli. Huelga, día de huelga, casi
Hongo, callamba. puncha, casicacui puncha ; huel
Honor, muchacushca, yupai, go, samai.
sumai; houra, yupai, sumai; Huella, chaqui, chaqui sarui.
hourado, sumac; yupayuc; hon Huérfano, saquishca huahua,
radísimo, yupaisapa; hourar, huaccha; huérfano de padre,
apuchana, yupayachina fyupai- manayayayuc, yayaillac ; huér
chana), muchana, sumaichina, fano de madre, manamamayuc,
sumaiy achina; houra á tu padre mamaillac.
y á tu madre, yayaiquita ma- Huero, chuluc.
maiquitapish yupaichai; hon Huerto, chagra.
rosamente, yupai yupailla. Hueso, tullu.
Hora, pacha; en la hora de Huésped, huasi mañachic.
la muerte, huañui pachapi, hua- Huevo, lulun frurun, ruruj.
ñunayaipi; ¿á qué hora? ima Huida, miticui; huido, caru-
pacha ? yashca; huir, miticuna.
Horadar, uctuna. Humanar, ñucñuyachina; hu
Horca, huarcuna. manarse, runa tucuna, runa-
Hormiga, añangu ; hormi yana; humanidad, runacai; hu
guear, shicshina; timbuna. mano, runapac; alli shungu,
Horno, jatun tushpa. ñucñu shimi, cuyacuc; humana
Horrendo, ami ; horrible, mente, runashinalla, runaru-
ami, millai; horripilar, amina; nalla.
horror, millai, jatun manchai; Humear, cusnina.
horrorizar, millachina, mancha- Humedecer, jucuchina; hu
china; horroroso, manchai man- medecerse, jucuna; húmedo,
Hortaliza, yuyu. [chai. jucu.
Hospedar, huasi mañachina, Humilde, huaccha ; cumuric
huasipi chasquina; hospicio, un- shungu, cumucuc shungu; cora
güi huasi; hospital, ungüi huasi. zón humilde, cumuyac shungu;
5**
62 Humo — Impenetrable.
I
Idea, yuyai. Ilícito, ama nishca.
Idem, chaillatac. Iluminar, achicyachina.
Idéntico, shutilla; identificar, Ilusión, pintzi, ricchai.
shutiyachina. Ilustre, capac.
Idioma, callu, shimi, rimai. Imagen, ricchai, unancha.
Idiota, manayuyacuc, upa. Imaginación, yuyana; ima
Idólatra, huaca muchac; ido ginar, yuyana; imaginario, yu-
latrar, huaca muchana; ido yanalla.
latría, huaca muchai; ídolo, Imbécil, muspa, upa, utic.
huaca. Imbuir, yaicuchina, inichina.
Idóneo, cama. Imitador, catic; imitar, ca
flglesla (espiritual), Cristiano- ima, catichina, ricchachina.
cunapac aillu; (material), Dios- Impaciencia, mana upallash-
pac huasi. pallata mutzucui; impacientar,
Ignavia, quillacui; llaclla- piñachina.
shungu, pishishungu. Imparcial, manapiman shun-
Ignominia, pingai. gucac.
Ignorante, mana yachac, upa; Impasible, mana mutzuyuc.
ignorar, mana yachana. Impecabilidad, juchallinata
Igual, mita, pacta; estar mana yachana.
igual, pactana; sin igual, mana Impedimento, jarcai, jarcana ;
pactai ; igualar, pactachina; impedir, ¡arcana ; amanina,
igualdad, pactapuralla. amachana.
Ilegalidad, mana pactai, mana Impeler, tangana.
pactashca. Impenetrable, mana chim-
Ilegítimo, yumashca churi. baipac.
Impenitente — Incitar. 63
Impenitente, huananata mana Improvisamente, mana yu-
munac. yashpa, cungailla.
Imperecedero, mana huañuc. Imprudente, mana yuyayuc.
Imperfecto, millai. Impúdico, mundo juchayuc
Imperio, capaccai. (-ucha munduyucj; mana pin-
Impertinente, chacchupayac. gayuc.
Impetrar, mañana. Impugnar, cutipana.
Impetuoso, nina shina, nina Impulsar, tangana; impulsos
shungu. de, se expresa con la partíc.
Impío, acui, sagra, auca, naya, agregada á la raíz del
jibaro (térm. esp.). verbo; p. e. : tener impulsos
Implacable, mana uyac, mana de insultar, caminayana. Véase
cungac, mana quishpichic. la Gram. n. 32.
Implorar, aanina. Impune, mana mutzu tucushca.
Imponer, churana, cachana, Impuro, mundo juchayuc (jucha
camachina. munduyucj, millai, mapa, ***hua-
Importar, allipac cana, cha- chuc.
niyuc fchayucj cana; no Impor Imputar un delito, juchachina.
ta, yangan. Inadvertencia, mana yuyai.
Importunamente, se expresa Inalterable, mana cuyuri-
por medio de la partíc. paya, nalla.
agregada á la raíz del verbo; Inapreciable, mana yupa-
p. e. : preguntar importuna nalla.
mente, tapupayana; importunar, Incalculable, mana yupana.
atina; importunar mucho, cha- Incandescente, ninayashca.
quipi sarushpa purina. . Incapaz, mana yachac.
Imposibilitar, jarcana, sasa- Incendiar, rupachina.
chipayana ; imposible, mana Incauto, mana yuyashpa rurac,
ruraipac, mana ruranapac, mana muspalla rurac.
cacpaccamachu, mana caipacca- Incensar, cusnichina; incen
machu. sario, cusnichina.
Impostura, llullai. Incentivo, cuyuchic.
Imprecar, chiquita mañana. Incertidumbre, cuyurii.
Impresionar, yuyachina. Incesante, mana tucurinalla.
Improbar, mana alli nina, Incierto, cuyuric, mana ya-
anyana. chashca.
Improperar, camina. Incitar, shimi tacurina.
64 Inclemencia — Indispensable.
J.
Ll.
Llaga, chugri, tucsii. Llanto, huacai, huiquii.
Llama (fuego), raurai, nina Llanura, pampa (pamba).
raurac; (cuadrúpedo) llama. Llegada, chayai ; llegar,
Llamada, caparii ; llamado, chayana, chayamucuna, pacta-
shutiyuc; llamar, caparina, ca muna.
yana, shamuchicuna ; llamarse, Llenar, jundana, jundachina;
shutiyana. lleno, junda, jundashca; estar
Llano, pampa (pamba); pam- lleno, jundana.
balla. Llevar, apana, chayachina,
1 Por los pecados del sacerdote mismo que dice la misa, y por
los de todos los vivos y muertos. 2 Ofrecer este sacrificio.
3 La misa es el sacrificio de los cristianos. 4 No se puede, pues,
comprar una misa. 5 Para mayor bien de quien manda decir una
misa. 6 Así ordenó Nuestro Señor Jesucristo este misterio para
que fuera sacrificio de los fieles. 7 Y otra vez.
Misa. 81
pacmi causanga, ninmi. Chai- tisashca cristiano manachu can-
raicu Santísimo Sacramentota chic? Imaraicutac cai Santísimo
mana sacerdotecunallachu chas- Sacramentota ñucanchicta mana
quincuna, masna cutí cristiano- chasquichincuna? Manachu Apun-
cuna, caripish cachun, huarmi- chic Jesucristoca tucui cristiano-
pish cachun, aitarman chaya- cunaman ñuca cuerpota fuccuita)
cushpa, sacerdotepac maquimanta cuichic, nirca 3. Manachu ñuca
chasquincuna ! Diospish, santa cuerpota fuccuita) mana micuc-
Iglesiapish huatacuna Pascua de ca, mana causangachu, huiñai-
Resurrecciónpi cristianocuna co- pacmi huañunga, nirca? Ari,
mulganga, ninmi; ungushca hua- chasnami, churicuna ; shinapish
ñuipac cashpa, cai Santísimo caitarac uyarichishac 4 : Santísimo
Sacramentota chasquinga, ninmi; Sacramentota chasquinata mu-
chairaicu pamba quinraita, ñan nacca, ñauparacmi almata alli-
quinraita unguccunaman San chicunga; almata mana allichi-
tísimo Sacramentota apac sacer- cushpaca, Santísimo Sacramen
doteta ricunguichic. Pushangapac tota chasquic, mana alliipac,
tandanacun ashca runacunaca, huiñaipac huañungapacmi chas-
candelatapish rupachin, campa- quinman ; Santísimo Sacramen
natapish huacachin; tucui shi- tota chasquinata munacca, ñau
nandin runacunaca purishcac paracmi fe, iningata, shungupi
Santísimo Sacramentota ricush- sinchiyachinga, cai fehuan ninga :
pa, cunguripi capac Diosta mu- ari chai consagrashca tandaca,
chancuna; quiquin Diosmi ari mana chican micuicuna shina-
chaipi huishcashcalla rin; paimi chu, mana uma sara tandachu,
shinandin atipac caininhuan, mai chairaicu Santísimo Sacramen-
capac Dios cashpatac, chai mai toca, Apunchic Jesucristopac ai-
uchuilla hostiapi tiyaita munan. cha, cumuicushpa chasquinami*.
Caita ari fe, ñucanchic inina, Chaimanta, 11apa juchata sa-
ñucanchicta yachachinmi. cerdoteman confesacungami, tucui
Nihuanguichicmantacchari 1 : shunguhuan llaquiricushpa hua-
Padre, ñucanchic runacuna2, bau- nashacmi nishpa; huaina cac,
1 Indios.
Mismo — Mortal. 83
Mismo, quiquin, pacha, que tushca ; ser mojado, jucuna ;
se posponen al pronombre mojar, jucuna, jucuchina, shu-
personal, pero á los nom cuna fsocunaj, yacuna; mojarse,
bres se puede anteponer qui- shuturina.
quin, conservando el mismo Mojigato, pataric shungu.
significado ; p. e. : el mismo Dios Mojón, tachana.
lo ha dicho, quiquin Dios nir- Moler, acuna, cutana.
catacmi; desde ahora mismo, Molestar, ñacarichina; mo
cunanmantapacha ; si mismo va lestia, ñacaricui.
con un adverbio, se expresa por Molino, cutana rumi.
tac; p. e. : asimismo, chasnalla- Molledo, machín.
tac, shinatac. Momento, en este momento,
fMisterio, mana ticuna; mis cunancunanlla.
terioso, mana ricuipac. Monarca, inca.
Mitad, chaupi, chicta. Moneda, yurac cullqui.
Mitigar, pishichina. Mono, machín, cushillo.
Moco, cuña fjuña). Monstruo, huaca; monstruo
Modelo, catinalla. so, huaca, manchaipac.
Moderación, casillacai, casi- Montaña, caja, sacha; mon
cacui, pactachicui ; moderado, tañés, sacharuna.
casicacuc runa; moderar, jar- Montar, sicana.
cana; moderarse, casicacuna, Monte, urcu, sacha.
casillacana, casillana, casillayana. Montón, coto, suntu (shuntu),
Modesto, casicac runa, casi tauca.
causacuc, casi shungulla; mo Montura, shilingu, shilili.
destia, casilla causai. Morado, maihua, sani.
Modificar, allichina. Morar, tiyana; morada, cau-
Modo, de este modo, shina; sana, huasi.
modo de oir misa, imashina Mordaz, jayac shimi; morde
misata uyanga. dura, canii ; morder, canina,
Modorra, puñunayai. castuna.
Mofa, asishpa rimai, asipayai; Moreno, yana.
mofar, asipayana, asipayapuna, Moribundo, huañuc ; morir,
pucllana, pingana. huañuna, pitina, ayayana.
Mohíno, llaquicur, piñacuc. Mortaja, huañushca catana.
Moho, pulayai. Mortal, huañuc, huañuna ;
Mojado, jucu, shucushca, shu- mortandad, jatun huañui.
84 Mortificar — Nación.
Mortificar, llaquichina; mor Muela, racu quiru, mama
tificarse, sasina. quiru.
Mosca, chuspi. Muerte, huañui, pitii ; muerto,
Mostrar, ricuchina, ricsichina, aya; ser muerto por alguien,
yachachina. huañuchii tucuna.
Motivo, por motivo de, rai- Mugir, caparina.
cu (en el.); sin motivo, yanga- Mujer, huarmi.
lla, yangapacha. Muladar, huanu pata.
Mover, cuyuna, cuyuchina ; Multiplicación, miracui; mul
moverse, cuyurina, cuyucuna, tiplicar, mirachina; multipli
cushpana (cuchupana) ; móvil, carse, mirana, miracuna.
cutio, cuyuchic ; movimiento, Multitud, ashca ashca.
cuyui. Mundo, pacha, caipacha; todo
Mozo, huaina, longo; moza, el mundo, ticsi muyu, ticsi muyu
sipas (shipasj. pacha, shinandin muyu pacha.
Muchacho, huambra; mucha Muñeca, maqui mucu; mu
cha, huambra, pasña, tasqui. ñeco, chihuahua.
Muchedumbre, tauca; mucho Murciélago, mashu, paya ucu
(en sentido adverbial), ancha, cha.
mai, yupai; mucho, muchos Murmurador, callusapa ; mur
(número indefinido), ashca, murar, huasharimana, rimacuna,
caitucui, tauca, mundu (térm. rimanacuna, catatisacuna, cha-
esp.) ; muchas veces, ashca cuti, quicaticuna.
ó se expresa por la par tic. Muro, pirca.
icacha, agregada á la raíz del Muslo, jahua changa.
verbo; p. e. : encomendar mu Mutilado, utu fcutuj; muti
chas veces, cunaicachana. lar, culluna, huanguna.
Mudar, astana. Mutuamente, pura (sufijo);
Mudo, upa, upa shimi, upa nacu (enclít.).
shimiyuc. Muy, ancha, mai, yupai.
N.
Nacer, huiñana, llucshina, huachashca; nacimiento, paca-
pacarina, pacarimuna; nacido, rii, pacarimui. [cuna.
llucshic, pacaric, pacarishca, Nación, aillu, llapandin runa
Nada — Noble. 85
Nada, chushac, mana ima; interandinas usan como verbo
temer lo que es nada, chu- la palabra española menester,
shacta manchaña; ¿ Qué hay? en la forma ministina. Necesitar,
— No es nada. Imachai? — ministina (vocablo esp.); cuando
Chushacmi. tengo, me necesitas, cuando
Nadar, huaitana, huambucuna. no, me desprecias; ñuca charic-
Nadie, manapi. pica, ministingui, mana charic-
Nalga, siqui. pica, tzicningui.
Nariz, singa. Nefando, manarimaipac ; pe
Narrar, shimiyaita rurana. cado nefando, manarimaipac
Natural, pacaricushca ; runa; jucha.
naturalmente, pacarishcamanta ; Negar, mananina, mana inina;
naturaleza, cai; Dios Padre, negar lo dicho, shimita cutiri-
Dios Hijo, Dios Espíritu Santo, china.
tres personas distintas, son Negligencia, quillacui, cun-
un solo Dios; porque tienen gai; negligente, casi runa.
una sola naturaleza. Dios Yaya, Negociar, ninacuna.
Dios Churi, Dios Espíritu Santo, Negro, yana; el negro, yana
quimsa chican persona cashpa, runa; la negra, yana huarmi.
shuc sapalla Dios canmi, shuc Nervio, angu.
sapalla caininmanta. Nevar, rasuna.
Náusea, millanayai ; dar náu Ni, manatac; mana pish;
sea, mülanayana. p. e. : no ha comido, ni ha dor
Navegar, huambuna; navio, mido, mana micurcachu, mana
huambu. puñurcachupish.
Neblina, puyu ; nebuloso, Nido, culla, quisha, tasín.
puyu. Niebla, llantu, puyu.
Necedad, muspai, muspashca; Nieto, churipac churi, hua-
decir ó hacer necedades, mus- huapac huahua.
pana, muspayana; necio, mus- Nieve, rasu.
pac, mana yachac; hombre necio, Nigua, mu.
chushac yuyai. Ninguno, manapi.
Necesario; es necesario, se Niñez, uchuillacai ; niño, hua
expresa por el particip. pas. hua.
de fut. ; p. e. : para vivir es No, mana, ama (prohibitivo);
necesario comer, causangapac absolutamente no, pantamana.
micunami. En las provincias Noble, alli yahuar, casiqui,
6**
8(3 Nocivo — Obedecer.
O.
6, conjunción disyun se puede usar de la partíc.
tiva, se expresa poniendo los chu en ambos términos; cairi.
términos sin enlace; p. e.: lo Obcecar, ñausachina.
harás quieras ó no quieras, Obduración, rumi shina shun-
munashpa mana munashpa (mu- gu.
nai mana munai) rurangui; sea Obedecer, pactachina, uyana,
ó no sea así, chasna cashpa, yupaichana, cassuna (del esp.
mana chasna cashpa. También hacer caso); obediencia, yu
Obeso - Oh. 87
B.
Rabadilla, siqui tullu, huasha Racional, yuyayuc.
tullu. Radiante, achicya.
Rabia, tushui ; rabiar, tushuna. Raer, quituna.
Rabo, chupa. Raíz, sapi; raigón, quiru
Rábula, quillcacama. sapi.
Racimo, huayunga, luntza. Raja, chicta; rajar, chictana.
Ración, raqui. Ralo, chuya.
La Lengua Quichua. 7
102 Rallar — Recompensar.
Rallar, llacllana. Rebanar, cuchuna, chillpina,
Rama, callma. iquina, ñañuyachina.
Ramera, huaricha. Rebaño, llamacuna, cancha.
Ramillete, huaita, sisa chan- Rebelarse, atipacuc tucuna,
tashca; ramito, callma. tacurichina; rebelde, tacui ca-
Rana, caira. mayuc; rebelión, tacurii.
Rancio, ismushca. Rebosar, jicharina, timbuna.
Rapar, tusana. Rebotar (la pelota), lluspina.
Rápido, ucta futca). Rebuscar, chalana.
Rapiña, huaicashca. Recado, chasqui, shimi.
Raquítico, shilingu, tzala. Recargar, paltachina.
Rareza, huaca; raro, huaca, Recapacitar, yuyarina.
huaquin. Recato, casicai.
Rascar, aspina. Recaudar, tarina.
Rasgar, lliquina, chillpina; Recelar, ishcaita yuyana,
rasgón, lliquina; rasguñar, manchana.
aspina. Recibir, chasquina.
Raso, cara. Reciente, mushuc; reciente
Raspar, aspina, cacuna, mente, cunanila.
cashcana. Recio, sinchi.
Rastro, chaqui; seguir el Recíprocamente, randimpac,
rastro, chaquita catina. cutin tigra, cutin tigrash; ó se
Ratero, shuhua ucucha ; ratón, significa por la partí c. nacu, ad
ucucha. junta á la raíz del verbo; p. e. :
Rayar, siquina; al rayar del aporrearse unos á otros, maca-
día, yurac ricurimucpi. nacuna. Véase la Gram. n. 32.
Rayo, illapa; rayo solar, in- Reclamar, mañana.
tipac huachi. Reclinarse, siricuna.
Razón, yuyai. Recobrar, cutin chasquina,
Real (verdadero), shuti, *chica; chasquicupuna.
(del rey) capac; sangre real, Recoger, pallana, tandachina,
capac yahuar ; camino real,/aíun huishina ; recoger sobras, challi-
ñan, capac ñan; realidad, shutii, na, chucchina; ecogimiento,
*chica (chican); realizar, ru- alli causai.
rachina ; ushichina. Recomendar, mingana.
Reanimar, causarichina. Recompensar, ainipuna, yu-
Rebajar, pishma. paichana.
Reconciliar — Reina. 103
Reconciliar, allichina ; recon Refaccionar, allichina.
ciliarse, altilla ninacupuna, pac- Referir, huillana, shimiyaita
tachicuna. rurana.
Reconocer, ricsichayana; re Reflejar, llipiyana.
conocerse, ricsinacuna. Reflexionar, yuyana.
Reconvenir, atipaña ; camina. Reformar, allichina.
Recordar, ricchana, yuyachina ; Refregar, cacuna.
recordarse, riccharina , riccha- Refrenar, jarcana; refrenar
cuna, yuyana. la lengua, calluta jarcana.
Recorrer, puricuna, muyuna. Refrescar, chirichina, chiri-
Recortado, cutu. yachina.
Rectamente, allita ; rectificar, Refrigerio, chiriyai.
cushcachina (cuscachinaj ; con Refugiar, amachana; refu
rectitud , cushcata (cuscataj ; giarse, quishpina; refugio, quish-
recto, cushca (cusca). pina.
Recuerdo, yuyai. Refunfuñar, ainina.
Recular, huashayana. Regalar, camarina; regalo,
Recuperar, chasquicupuna. camari.
Recurrir, yanapaita mañana ; Regañar, piñana.
cutina. Regar, jichana, parcuna, shu-
Rechazar, cutipana. cuna (socuna); regar cosas só
Rechoncho, umutu. lidas, chacchuna.
Red, ashanga, linchi, llica; Regazo, changa, micllai.
hacer redes, armar redes, llica- Región, llacta, pacha, suyu ;
na; redaño, llica huira. regir, camachina.
Redentor, quishpichic ; re Registrar, mascana.
dención, quishpichii; redimir, Regocijar, cushichina; rego
quishpichina. cijarse, cushicuna; regocijarse
Redil, quincha. del mal ajeno, cushipayana.
Redoblar, patana. Regresar, cutimuna , muyu-
Redondear, muyundinchina, si- muna, tigramuna; regreso, ti-
quina; redondez, muyu; redon gramui.
dez del mundo, ticsi muyu; re Regular (adj.), chasnalla;
dondo, muyu, singu. (verbo) allichina, huachulla
Reducir, pushamuna. churana.
Redundar, yallina, timbuna. Rehusar, mananina.
Reemplazar, randi churana. Reina, *sapai coya, *capac
7*
104 Reincidir — Representante.
s.
Sabana, huailla pamba. Sacar, llucshichina, llucchina,
Sabandija, huacza. surcuna (sorguna).
Saber, yachana; sabiduría, fSacerdote, huillac, cunac,
yachai, amautacai; á sabiendas, Diospac randi, misata rurac.
yuyashpatac ; sabio, amanta, ya- Saciar, sacsana.
chac, quillcayachac ; hombre fSacramento. Pai Jesucristo
sabio, cunashca runa. ricuna unanchacunata fseñal-
Sable, jatun cuchuna. cunata) churarca, ñucanchic al-
Saborear, mallina ; sabo mapi mana ricuna graciata (Dios-
rearse, mishquillina ; sabroso, pac tiyac yanapaitaj yaicu-
mishqui. chingapac, mirachingapac, chai
108 Sacrificar — Sed.
T.
Tabaco, shairi. Tañer, pingulluna, huactana.
Taberna, chingana. Tapa, quillpai ; tapar, llutana,
Tabique, quincha. quillpana (quishpanaj ; tapar con
Tabla, cullu. ropa, catana.
Taeaño, mitza, atucshina, Tapia, pirca; tapiador, pir-
chaIti, umac, acui. cac; tapiar, pircana, pircachina.
Tácito, upallac ; taciturno, Tarabita, huasca chaca.
upayac runa. Tardanza, unai; tardar,
Tacto, chayana, llancana. unana; tarde, quipaclla; tarde
Taja, chicta; tajar, chictana. (del día), chishi; caer la tarde,
Taladrar, uctuna (utcuna, jut- chishinayana ; hacerse tarde,
Tálamo, caimito. [cunaj. chishiyana; tardío, unayac.
Talega, chuspa, shigra, tutu; Tarea, rurana.
taleguilla, muchila. Tarima, cahuitu.
Talento, yachai, camai; ta Tarro, huallu, ubiana, mati.
lento gubernativo, camachiipac Tartajear, aclluna ; tartajoso,
camai. tarpa shimi; tartamudear, ac
Talvez, chari (cha), icha. lluna.
Tallar, cuchuna, llacllana; Tasajo, charqui; hacer ta
tallo, callma, quiru. sajos, charquina.
Tamaño, chica (en el.). Tasar, huarcuna.
Tambalear, tigrana. Tascar, castuna.
También, pash (pish, bash) Taza, mati, pilchi, shilla.
(encl.). Tea, achicyachina, nina, huitzu,
Tambor, taqui, tunduli; tam llinqui (shinqui).
borilear, tundulicuna. Techar, catana, catachina (-a-
Tamiz, shushuna. tachinaj ; techo, cata, catana.
Tampoco, manapish, manatac. Tedio, millai, amii.
Tan, chica (encl.). Tejer, ahuana, minina.
Tautear, tupuna. Tela, ahuashca; telar, ahuana.
Tanto, chica (encl.). Temblar, chucchuna; temblar
Temer — Tibieza. 115
de miedo, llacllarcuna; tem tado, ***huaticai tucuna; ven
bleque, chucchuc; temblor de cer la tentación, juchanayata
tierra, atlpa cuyui. [***huaticaita) atina (atipana);
Temer, manchaña; temerario, meter en tentación, ***huati-
yangamana, atipacuc; temeroso, caiman chayachina ; tentador,
manchac, llaclla; temible, man ***huatica, ***huaticac ; tentar,
chai runa, manchana runa, man- ***huaticana, muspachina; llan-
chanayai; temor, manchacui. cana, chayana.
Temperamento (bueno), alli Teñir, jillpuna.
puncha, (malo) mana alli puncha ; Terciar, jalgachina.
temperar, allichina; temperarse, Tergiversar, pacana.
alliyana, chulunyana ; temperan Terminar, puchucana, puchu-
cia, pactashcacai. carina, tucuchina; término, puchu.
Tempestad, acapana. Terremoto, allpa chucchui.
Templado, chirinayac; tierra Terreno, allpa.
templada, chaupi yunga; tem Terrible, manchai manchai,
planza, pactaccai, pactallacai, manchana, manchana cashca,
pactashcacai, tupushca micui, tu- manchanayac.
pushca upiai; templar, aisana, Terrón, curpa.
llampuyachina. Terror, manchai.
Templo (pagano), huaca; (lu Terso, llampu.
gar de ídolos) huaca muchana; Tertulia, rimanacui.
(cristiano), üiospac huasi. Tesoro, tauca cullqui.
Temporal, tucurina. Testamentaria, huañucpac
Temprano, ñaupaclla, pun- quishcata pactachina; testa
Tenaz, cutipacuc. [charac. mento, charishcata saquina hua
Tender, mantana. ñucpac quillca ; testar, huañuc
Tendón, angu. quillcana.
Tenebroso, amsa. Testarudo, tucushca, atipacuc.
Tener, charina; tener por, Testificar, huillana; testigo,
nina; tenido por malo, mana huillac; testimonio, huillashca;
alli nishca; tener que, véase el levantar falso testimonio, tum-
vocablo deber. Teta, chuchu, ñuñu. [bana.
Tentación, * * *huaticai, jucha- Tez, ñahui cara.
nayai; estar con tentaciones, Tía (hermana del padre), ipa.
supai tangaipi cana; sentir ten Tibieza, casai; tibio, cun-
tación, juchanayana; ser ten gailla causac, chiri shungu.
116 Tiempo — Toro.
U.
Ufano, shungusapa, apushca- Unigénito, sapai churi.
chac ; cushiyac. Unión, tandai, tandanacui,
Úlcera, caracha api; ulce shucllachicui , shucllachii ; unir,
rarse, caracha apiyana. tandana, tinquina; unir en uno,
Ultimamente, quipapi, quipa- shucllachina ; unirse, shuclla tu-
man; último, puchucai, quipa, cuna.
quiparic. Universal, tucundin, shinan-
Ultrajar, camina; ultrajar din ; universo, tucui pacha, ticsi-
públicamente, pingachayana; ul muyu, tucui ticsimuyu.
traje, camii. Uno, shuc; unos, shuccuna;
Ulular, huacashpa huacana. unos con otros, se expresa por
Umbral, pungu chaca. la partíc. nacu, agregada al
Unánime, tandalla, shuc shun- verbo; p. e. : jugar unos con
gulla. otros, pucllanacuna. Véase la
Unción, llutai ; jahuina ; un Gram. n. 32.
cir, tinquina, tinguna; ungir, Untar, llutana, jahuina; un
jahuina ; ungüento, jahuina tura, jahuii.
jambi. Uña, sillu (shilluj.
Unico, sapalla, shuclla; uni Urdiembre, ahua ; urdir, ahu-
dad, shucllai. llina. [uctana.
Uniforme, ricchac. Urgencia, uctai(utcai); urgir,
12!) Urna — Vecindad.
Urna, huaca; huacaichina. Usurpar, shuhuana.
Usanza, rurai, yachai ; nsar, Utero, huahua tiyana.
camachina; rurana. Util, allipac ; alli yupai ; uti
Usura, mitzai. lizar, allita surcuna.
V.
Taca, huarmi huagra. Valla, quincha.
Tacante, chushac ; vaciar, Valle, huaicu, pampa (pamba),
tallina, chushacyachina ; vacio, yunga ; valle de lágrimas, huiqui
chushac ; estar vacio, chushana. pacha.
Vacilar, cuyurina (cuyucuna). ¡Vamos!, jacu!
Vadear, chimbana ; vado, chim- Vanagloria, sumaicuyai; va
bana. naglorioso, apushcachac, shun-
Vagabundo, pantac ; vagar, gusapa; vano, casi; en vano,
pantana, yanga purina; vago, yanga, casilla, chushacpac ; va
yanga puric. namente, casimanta.
Vaguido, uma muyui. Vapor , huapsi ; vaporizar,
Vahear, huapsina. huapsina.
Vahido, uma mutju. Vapular, anguchina.
Vaho, huapsi; vaho de ani Vara, caspi, ñañu caspi; va
mal, samai. rear, tupuna.
Vaina, patac. Variable, cuyurinalla; va
Vaivén, cuyuri. riado, muru muru; variar, chi-
Valentía, atipacui. cani/ana ; variedad, muru muru;
Valer, chaniyucfchayüe^ cana ; vario, chican; varios, tauca.
yupai camana; en las pi. -«ias Varón, varonil, cari.
interandinas: valina; valeroso, Vasallo, chapashca runa, cha-
cari cari; mujer valerosa, cari pacushca runa, apuyuc runa.
shungu huarmi, carishina huarmi ; Vasija, angara, pilchi.
valiente, sinchi, shunguyuc, cari Vaso, pilchi, shilla, upiana.
shina, carishungu, atipacuc. Vastago, macullai.
Valija, quipi, quillca quipi. Vaticinar, huatuna.
Valimiento, yanapai. Vecindad, cuchu masi; vecin
Valor, shungu, sinchicai ; chani, dario, shucllactayucpura ; vecino,
yupai; valuar, huarcuna,yupana. llactamasi.
Vedar — Verisímil. 121
Vedar, amanina. Venida, shamui; venir, sha-
Veedor, chapacuc. muna, chayamuna; venir de,
Vega, huailla pamba. venir á, seguidos de un verbo,
Vehemencia, nina shina; ve se expresan por la partíc. mu,
hemeute, nina shungu. agregada á este verbo; p. e. :
Vejación, atipacui; vejamen, venir de (venir á) labrar la
anyai; vejar, anyana, camina. tierra, chagramuna. Véase la
Vejez, rucui, maucai. Gram. n. 32.
Vejiga, ishpapuru. Venta, catui, tambu.
Vela, huambuta purichic pacha. Ventana, tucu.
Velaciones, pambacuna (en Ventear, huairana; ventilar,
cubrir); velar, pacaricuna. huairachina.
Veleidad, munactucuna. Ventosear, supina; ventosi
Velocidad, uctai (utcai); ve dad, supi ; ventoso, huairasapa.
loz, ucta (utca), huaira chaqui. Ventura, cushi; venturoso,
Vellón, millma. cushiyuc.
Vena, angu, sirca. Ver, ricuna.
Venado, taruga. Verano, ushiai, chaqui pacha.
Vencedor, atic; vencer, atina, Veraz, cashcallata rimac ; ver
atipana. dad, * chica, shuti, cashca (par
Venda, quillpai. ticipio de pretérito de cana) ;
Vendaje (expresión familiar), decir verdad, cashcatami nina;
paltana, yapa, yapana. en verdad, shutintac; verdadero,
Vendar, quillpana (quishpana). * chica, quiquin, shuti; verda
Vender, catuna. deramente, quiquintac, shutintac.
Veneno, jambi, huañuchic Verde, huailla.
jambi. Ve '"igo, huañuchic, ñacachic.
Venerable, alliyana, mucha- lcieda, chaquiñan.
yashca runa; venerar, apuchana, Vergonzoso, pinganalla, pin-
muchana, muchacuna. gacuc, pingaisiqui; vergüenza,
Venganza, ainii; vengativo, pingai ; tener vergüenza, pin-
piñapayac ; vengar, ainina; ven gacuna; sin vergüenza, lluchu
garse, ainicupuna, ainicupuna- aahui.
cuna. Verídico, cashcallata rimacuc.
Venia, quishpichii, cungai; cu- Verificar, tapuicachana ; ru-
murii ; venial (pecado), jahua rana.
jucha; venialmente, jahualla. Verisímil, iniicama, iniipac.
122 Verruga — Virtud.
3. M. J. V.
VOCABULARIO
QUICHUA-ESPAÑOL
1
A.
Aa, interjección de quien in acuna, moler, rumiar;
voca, exclama, ruega ó reprende ; acuchina, hacer moler.
aanina (literalmente: decir aa), Acui, malvado, ruin, bellaco,
exclamar, desear, rogar. lisiado.
Aaha, ajá, ajajá, interjección Acya, lea! exclamación.
de quien coge á otro en flagrante ; *Ach, asi será, quizá; ahina-
aahanina, coger á alguno en chari, verdad será, creolo.
flagrante. Achachai, interjección de frío.
#1Aca, inmundicia, porquería; Achic, claro, lúcido ;
acaracai, lugar destinado para achicyana, aclarar, amanecer;
poner estiércol, redil. achicyai, luz, claridad;
Acapana, torbellino, huracán, achicyachina, alumbrar;
tempestad. . achicyachina, tea;
Accu, W^na. achicyarina, despejarse, a-
Aecha, cabello; aecha shua, clararse.
un insecto. 'Achihua, quitasol.
Adiana, apartar, escoger, Achira, cierta raíz de comer.
elegir; Achoccha, enredadera, cuya
acllai, escogimiento, elección. fruta cocida se come.
Acllu, tartamudo; Achonina, estornudar.
acllnna, tartamudear ; Achu, interjección de quien
aclluchana, volverse tarta reprende ;
mudo. achucutarina, acobardarse.
*Aenana, hacer ceremonias. Achulla, la parte que se da
Aenina, eructar. de una res. v
Actuna, escupir con asco; Achupalla, especie de penca.
actuchina, causar asco. Ahua, urdiembre, tela que se
Acu, harina; está tejiendo;
c.
Ca, y, mas, pues (cf. gramá cachiyana, salar; volverse sal.
tica, n. 36 y 38); ca tiene tam Cachu, cuerno, animal de cuer
bién el significado de aquí; p. e. : nos torcidos.
caica (caiga), esto aquí, seme Cachun, nuera.
jante al latín ce en hicce (este Cachuna, eachumi, cuñada.
aquí; ¡ de este modo ca especifi Cahua, madeja;
ca y determina un objeto, y así Cahuana, hipar.
pospuesto al nombre reemplaza Cahuina, mecer liquidos.
al artículo definido que falta en Caimito, barbacoa, cañizo para
quichua. dormir, tálamo.
Ca, imperativo de un Cai, pronombre demostra
verbo defectivo: toma; ex tivo, este, esta, esto;
presión para llamar al puerco. caica, caiga, he aquí;
Caca, peña, abismo, sima. caicaiari, he aquí;
Cacona, fregar, frotar, estre caichu, caicha?, ¿será éste?
gar, raspar, curtir cueros, sobar; cailla, caillapi, cerca, aquí no
cacui, frotación. más;
Cacha, mensajero, enviado; caillachu? ¿ésto no más?
cachana, mandar, decretar, ¿aquí?;
enviar, trasmitir; caillamantucui, caillaicumu-
cachai, envio, misión; cui, vén acá;
cacharina, soltar, poner en caillaña, aquí cerca;
libertad; cacharlshcami purí cainic, hacia acá;
eun, anda abandonado, sin que cainicta, por aquí ;
nadie le haga caso. caininmantucui, vén acá;
Cachacha, chispa, centella. caitucui, mucho, abundante.
Cachi, sal ; Caimnn, lagarto, cocodrilo.
6 Caina — canillan;).
Caina, ayer; camana, criar, producir, sus
cainanic, canimpa, anteayer; tentar, abundar;
cainasarnn, canimpalla, el camac, cuidador, conservador;
otro día ; camac huata, año fértil;
cainana, pasar el dia ; camai, obligación;
cainachina, hacer descansar ; camachina, ordenar, mandar,
caina quilla, el mes pasado. gobernar, encomendar, conservar;
Caira, rana. camachishca , providencia ;
Caitu, hebra de hilo. camachishca shimi, camachi-
Caja, montaña. cushca shimi, ley;
Calac, pequeño. camarina, cuidarse, disponer,
'Calcha, hoja seca de maíz; regalar, premiar;
calchana, segar la mies. camari, regalo;
Calnn, no bien cocido. cama, todo, enteramente.
Callamba, hongo. *Camantira, golondrina.
Callana, cazuela, tiesto. Cameha, maíz tostado;
Callarina, comenzar, empezar, camellan a, tostar maiz.
principiar ; Camina, injuriar de palabra,
callarii, principio, origen ; ultrajar, vituperar;
callarle, autor, inventor. camii, insulto, vituperio;
caminacuna, altercar.
Cali luía, la espada de palo con
Can, pronombre per
que se teje. sonal, tú.
Callma, ramito, tallo, renuevo; Cana, ser, estar, existir; cau-
callniana, echar renuevos. sangapac huañungapac cashcata
Callpana, cashpana, correr, nina, hablar siempre la verdad.
trotar, galopar; 'Canana, pegar fuego, quemar
callpai, carrera. montes.
Callu, lengua, lenguaje; callu- Cancan, polvareda. [nada;
sapa, murmurador ; rimai callu, Cancha, corral, reunión, ma-
lenguaje. chanchaman, afuera.
Cama, según, conforme, hasta Canchalahna, centaura menor.
(cf. gramática, n. 34); Diospac Canchis, siete. [picar;
shimicama, según la voluntad de Canina, morder, pellizcar,
Dios. canii, mordedura; tulluta
Cama, mérito, empleo, oficio, canichina, poner mordaza;
capaz, digno; (.amilana, aborrecer de muerte;
canirina — catana. 7
canirina, bufar de cólera. Casarana, casar;
Canquil, especie de maíz. casarai, casamiento.
Capac, principe, soberano, Cascana, pegarse, juntarse
poderoso, grande, rico, precioso; mucho, detenerse.
capac mama, Señora distinguida. Casi, vano, ocioso, quieto, for
Caparina, llamar, gritar, vo mal; casi runa, descuidado,
ciferar. negligente; casicac runa, mo
Capina, sobar, estrujar, ex desto ;
primir, ordeñar. casicacuc, moderado;
Capti, haz, manojo. casimanta, vanamente, de
Cara, piel, cuero, cascara, gana; casimanta arinina, jurar
corteza ; en vano ;
caracha, sarna, Uña, lepra, Casiqui, jefe, noble.
enfermedad cutánea, costra. Casna, cashna, asi;
Cara, raso, calvo; cara nma, casnana, hacer asi;
calvo. casnallatac, asimismo.
Carana, dar de comer; huac- Caspa, mazorca;
cha carai, comida de pobres; caspayana, hacerse mazorca.
nmapi carashpami rirca, se fué Caspana, tostar, chamuscar,
engañándome. perdigar.
Carca, sucio; carca sapa, lleno Caspi, madera, palo, viga,
de porquería. báculo, vara, tieso;
Carcuna, espantar, despedir caspiyana, hacerse tieso, en
ásperamente, desterrar. flaquecerse.
Cari, varón, varonil; cari Castuna, morder, mascar, ru
cari, varonilmente. miar ;
Carin, á lo menos. castuna, quijada.
Carpa, toldo. Casha, espina.
*Carpana, regar. Cashcana, roer cosa dura
Caru, distancia, lejos, lejano, (huesos), comer cosa dura, raspar,
distante, remoto; caru runa, ex cardar.
tranjero ; Cashna, semejante á éste.
caruyana, alejarse, apartarse; Catana, cobijar, tapar con
caruyashca, ausentado, huido; ropa, abrigar, techar;
carnnchai, ausencia. cata, techo;
Casa, frio, helada; catana, cobija, cobertura,
ensana, helar. techo ;
8 catacuna — cuchuyana.
Ch.
*Chaca, ronco. partes relajadas del cuerpo hu
Chaca, puente; huasca chaca, mano.
tarabita; chaca tullu, cadera; Chachina, hacer sentar.
chacana, atravesar un palo Chagra, heredad, sementera,
con otro; pungu chaca, umbral; mina, campesino; cullqui cha
chacana, andas, escalera; gra, mina de plata ;
chacatana, cruzar dos palos, chagrana, labrar, cultivar la
crucificar, enclavar en cruz; tierra; chagra camayuc, cui
cruzpi chacatashca carca, fué dador de sementeras.
enclavado en la cruz. Chagruna, mezclar;
Chacchua, bulla, alboroto; chagrunacuna, mezclarse.
chacchuana, hacer bulla, al Chahua, chauhua, crudo, fruta
borotar, hablar con mucho ruido. medio madura.
Chacchuna, regar cosas só Chahuar, cabuya, cáñamo ;
lidas ; chahuar mishqui, zumo dulce de
chacchui, riego. la cabuya.
Chaclla, palos delgados para Chai, pronombre demo
techar; strativo, aquel, aquella,
chacllana, techar. aquello ;
Chacnana, atar pies y manos ; chaica, por eso, luego ; chacai,
chacnana, carga. eso ;
Chacuna, cazar, pesquisar, chaicha!, esas cosas;
reunir ganado ; chaiga, i n t e rj e c c i ó n, ¡he ahí!
chacu, hato; challla, basta eso;
chacui, caza. chaimanta, después de esto, por
Chacuna, desmontar, rozar; esto ;
chacu, desmonte. chainic, hacia allá;
Chachacoma, árbol cuyas hojas chairac, todavia;
machacadas juntamente con la chairaicu, por eso, por tanto.
resina, sirven para confortar las Challhua, pescado.
12 Challi — chaupi.
( halli, picaro, ingrato, truhá?i. Charina, tener ; huañunata
Challina, recoger sobras. charinqui, tienes que morir ;
Chama, chamuc, gamu, desa charinayana, asirse;
brido, insipido; chamuyashca, charic, neo;
apático. charicyana, enriquecerse;
Chamila, cántaro, olla. charirina, sostener;
Champa, césped; chariric, sostén.
champana, tapar con céspedes Charqui, cecina, tasajo;
(acequias, paredes). charquina, hacer tasajos.
Chancana, quebrantar, trozar, *Chasca, lucero de la mañana.
martajar. Chasna, asi;
Changa, pierna, pata; jahua chasnaca, por consiguiente, en
changa, muslo. tonces ;
Changa, regazo. chasnalla, solamente asi;
'Chani, precio. chasna chasnalla, así así,
Chantana, poner en orden, dar regularmente ;
forma á una cosa. chasnallatac, asimismo ;
Chapana, espiar, acechar; chasnapish, sinembargo, pero ;
cha pac, espía, centinela. yaricashpa, chasnapish mana
Chapuna, mezclar, amasar, carahuanchu, aunque tenga ham
embrollar ; bre, no me da de comer (queja
chapu, mezcla de harina con del marido contra la mujer) ;
otra comida ; chasnana, hacer así, confor
chapurina, ingerirse. marse.
Chaqui, pie, pierna, huella, Chaspina, sacudir.
rastro; chaqui chichu, pantor- Chasqui, correo, mensajero,
rilla; chaqui pampa, planta del recado ;
pie ; chaqui rnna, peón, el de á pie. chasquina, recibir, recibir cor
Chaqui, chaquishca, seco, reo, obtener;
árido ; chasquii, entrada de dinero ;
chaquina, secar, tener sed; chasquichina, entregar.
chaquishca, sequedad; Chata, embarcación de dos
chaquirina, secarse, marchi palos.
tarse. *Chan, medio ; chan machashca,
Chari, cha, talvez, acaso; medio borracho;
maicha ñanshi? ¿Por dónde será chaupi, en medio, medio, mi
el camino? tad; chaupipnncha, medio día;
cbaupichishca — chingarina. 13
chaupi runa, hombre de media Chichacu, nigua aun no ma
edad; chaupituta, media noche; dura.
chaupichishca, medianero ; Chichi, chuchi, pollo.
chaupina, dividir. Chichu, preñada ; chichu pir
Chancha, precoz; especie de ca, pared tuerta;
patatas que maduran temprano. chichuchina, empreñar;
Chauchi, olla grande para co chichui, embarazo;
cinar chicha. chichushca, en cinta;
Chayana, llegar, acercarse, chichuyana, concebir.
sobrevenir, tocar; jambi allí Chihuaco, tordo.
chayahuanmi, la medicina me Chilchil, planta estomacal.
aprovecha; micul chayahuanmi, Chillca, planta cuyas hojas se
sábeme bien la comida; micui- emplean para curar llagas, dislo
cuna chayan, está la comida; caduras y hernias.
micuita chayachina, sazonar la Chillpi, hojas secas de la ma
comida ; apuman chayachina- zorca de maiz;
cuna, llevarse ante el juez ; cbillpina, deshojar la mazorca;
chayana, tacto. despedazar, cortar, pellizcar las
Chayuc, rico ; orejas;
chayucyana, enriquecerse. chillpi, cortado.
Chica (enclítico), semejante. Chimba, en frente;
'Chica, verdad, verdadero, chimbana, vadear;
derecho, justo; chicallata ari- chimbanalla, fácil de vadear,
nina, jurar la verdad; chicata vado ;
mananicuna, negar la verdad; chimbapura, frente á frente.
chicampi, en verdad; Chimba, cabello trenzado,
chican, diferente, vario, sepa trenza.
rado, otro, ajeno; Chimbu, costal de medida.
chicanchina, separar; China, criada.
chicauyana, variar. Chiucana, esconder, desapa
Chienina, i. q. tzienina. recer, zabullir;
Chicta, mitad, raja, abra; chingana, escondrijo, taberna;
chictana, hender, rajar, partir chingachina, perder algo, con
por mitad; nmata chictana, hen fundir;
der la cabeza; chingarina, desaparecer, su
chictana, hacha; mergirse;
chictarina, abrirse. chingarina, zozobra.
14 Chini — Chumaña.
G.
Oachu i. q. cachu. *Gusu, cieno, pantano.
Garuana, lloviznar.
Vocabulario Quicbua-Español. i
16 Hahua — Huahua.
H.
Hahua i. q. jahua. cillarse; shungnta huacllichina,
Hampatu i. q. jampatu. pervertir.
Hapina i. q. japina. Huacllu, desigual ; huacllu
Hatun i. q. jatun. ñahui, tuerto.
Hayac i. q. jayac. Huacshana, dar voces, gritar,
Huabo i. q. pacai. llamar á uno con apodos.
Huaca, ídolo, cosas sagradas, *Huacta, costilla.
sepulcro, extraño, raro, singular, Huactana, dar golpes, repicar,
nada común (sea hermoso ó feo) ; dar de palos, aporrear; allpaman
huaca muchac, idólatra. huactana, derribar por tierra;
Huacaichina, guardar. nmapi huagtana, engañar;
Huacana, llorar, sollozar, ge huactana, yunque.
mir; gritar (de los animales); Huactza, sabandija.
alien huacan, ladra el perro ; cu- Hnacn, planta con cuyo jugo
chi huacan, gruñe el puerco; se curan mordeduras de víbora.
puma huacan, muge el león; Huachana, parir ; atalba hua-
pishcn huacan, canta el ave; chan, pone huevos la gallina;
llamacnna huacan, balan las ove huachachic, partera;
jas; campana huacan, suena la huachai, parto.
campana; huan huan ñishpa hua Huachi, sacta, flecha;
cana, ladrar; huachina, tirar flechas.
huacai, lloro, llanto. Huachu, surco, ringlera, ca
Huaccha, pobre, abandonado, mellón, sembrado; huachu hua-
desgraciado, huérfano ; chulla, á la hila, en orden ; hua
huacchana, ser pobre, huér chu huachulla huillana, referir
fano ; por orden; huachu huachulla
huacchai, pobreza; huañui yupana, contar por orden.
huaccha, pobrísimo; huacchabac Huagra, cuerno, ganado, toro;
shungn, piadoso con los pobres; huarmi huagra, vaca.
huacchaicuyai, misericordia; Huahua, niño ; (en boca de la
huacchacuyac, misericordioso . madre) hijo ó hija; cria del ani
Huaclli, perverso ; mal; pospuesto este vocablo á
huacllina, dañar; una palabra, expresa cariño;
huacllirina, dañarse, aman p. e. : panl huahua, hermanita;
huahuachina — huañuc. 17
huahunchina, ahijar; prohijar; Huambra, muchacho, mucha
adoptar; cha.
huahuayana, enternecerse. Huambn, buque, navio, canoa ;
Huaicana, arrebatar, saquear, huambuna, navegar, zabullir;
robar; amotinar, concurrir, co huambucuna, nadar;
operar; huambuchina, sumergir.
huaicashca, rapiña; Huan, con.
huaicanacui, tumulto. Huanana, corregirse, enmen
Huaicu, quebrada, cañada, darse, escarmentar;
valle; huaica huaicu, terreno huanachina, corregir, enmen
quebrado. dar.
Huailla, verde, fresco ; huailla huanai, enmienda.
pamba, prado, sabana, vega. Huanga, palanca.
Huaima, año pasado, an Huangnina, zumbar.
taño. Huanguna, cortar (miembros),
Huailla, mozo, mancebo, aman mutilar;
cebado, concubina; huangu, atado, copo.
huainayuc, concubinario; mana Huanllana, tomar para si lo
huainayana, no fornicar. mejor;
Huaira, aire, viento; huanllashca, escogido; huan-
huairan, hace viento; llashca shimi, dicción elegante.
huairachina, aventar, soplar; Huantu, huandu, andas;
huairachina, aventador; huai huantuna, llevar entre varios
ra nma, atolondrado. algo a hombros.
Huairu, cierto juego de los Huantuc, floripondio (formi
indios. dable narcótico).
Huaita, flor, ramillete; Huann, excremento, estiércol;
huaitana, florecer. huann pata, muladar;
Hualac, sapo (grande, pintado huanuchina, estercolar tierra.
de negro, con una cruz en la "Huañu huañnlla, todos juntos.
frente). Huañuna, morir;
Huallca, huashca, gargantilla, huañucuna, huañunayana,
collar, sarta; agonizar ;
huallcarina, mantita. huañuchina, matar, inmolar;
Huallpa, gallo, gallina. huañuchiric, suicida ;
Hualln, cántaro. huañuc (participio activo
Huaman, halcón. de presente), huañuna (parti
2*
18 huañui — huatarishca.
cipio activo de futuro), pac huahua, entenado; huarmi-
mortal; manahuañuc, inmortal; pac mama, suegra; huarmipac
manahuañuna, inmortalidad ; yaya, suegro.
huañui, muerte; huañui jucha, 'Huarpina, charlar, parlar
pecado mortal. prolijamente, cantar (las aves).
Huapsi, vaho, vapor; Huasca, soga, cordel; cara
huapsina, vahear, evaporar. huasca, correa;
Huaquichina (huacaichina), huascana, enlazar.
guardar. Huasi, casa; huasita catana,
Huaquin, raro, alguno ; hua techar; huasiman shamui nina,
quin huaquin, de vez en cuando ; invitar á casa; nina huasi,
huaquilla, alguna vez; herrería; manahuasiyuc, nó
huaquincuna, algunos. mada.
Huaraca, honda; Huasha, espalda, dorso, atrás;
huaracana, tirar con honda. huasha tullu, costilla;
Huaranga, mil. huashanchina, tomar algo á
Huarangu, árbol de cuyo hurtadillas ;
fruto, puesto en infusión con huashapi, detrás; huashan-
vitriolo, se saca tinta. pura, unos después de otros;
Huarapu, jugo vinoso de la huasharimana, hablar detrás,
caña de azúcar. murmurar ;
Huarcu, pesa equivalente á huashayana, atrasarse.
una libra; ishcai huarcu, dos Huashicuna, huacticuna, pre
libras; Hulla huarcu, pe«o falso; cipitarse, perderse.
alli huarcu, peso fiel; Huata, año;
huarcuna, pesar, valuar, ta huatampi ó huata huata, todos
sar; los años; Se nota en huatampi
huareuchina, hacer pesar; que las palabras compuestas de
huarcu rumi, pesa. un enclítico, reciben á veces m
Huarcuna, colgar, suspender, delante de p ó 6, aunque la
ahorcar; rinri huarcuna, zar principal no tenga tal letra ;
cillo ; caina huata, antaño ; quilla
huarcuna, horca. huata, año lunar.
Huaricha, ramera. Huatana, atar, liar, amarrar;
Huarmi, mujer; huarmicana, huatana, liga, ceñidor; hua-
novia ; huarmishina, afeminado ; tai huasi, cárcel;
huarmiyuc, casado; huarmi- huatarishca, tullido ;
huatashca — Huistu. 19
huatashca, preso. huillapuc, abogado.
Huaticu, tentador, tentación; Huingu, calabaza vacia.
huaticnna, tentar. Hulñana, nacer, crecer, tomar
Huatu, cordel, soga delgada, incremento ;
hilo. huiñachina, hacer crecer,
Huatuna, conjeturar, adivinar; sustentar, educar;
huatui, pronóstico. huiñachic, criador, tutor;
Huauqui, hermano de él (así huiñachishca, criatura, pro
llama el hermano á su hermano); hijado ;
huauquishina, amigo intimo; huiñarina, retoñar;
lahuauqui, hermano por parte de huiñai, crecimiento, descen
padrastro ó madrastra. dencia, generación, edad; siem
Huausa, sodomita, prostituto; pre, eternidad;
huausai, polución. huiñailla, continuamente,
Huayaca, bolsa. siempre ;
Huayuna, estar colgado; huiñaipac, por siempre; hui-
huayunga, racimo. ñaicac, eterno; huiñai causai,
Huajusa, árbol cuyas hojas vida eterna; huiñacmasi, iguales
preparadas como el té son con en edad; chican chican huiñac,
fortativas. de edad diferente; ñaupac hui
Huicsa, barriga, vientre; ñac, el mayor; ishcai huiñac
huicsayuc, en cinta. ricuc, el que alcanza dos gene
Huichai, cuesta, subida; raciones; huiiaihuiñai, para
huichaiman, cuesta arriba; siempre.
huicharina, subir cuesta ar Huiqui, lágrima;
riba ; huiquina, derramar lágrimas;
huichayana, subir lentamente, huiquii, lloro, llanto; yura
ascender. huiqui, goma, resina.
Huichi, jarro, cazuela, cal Huira, gordura, manteca, sebo ;
dera, sartén. huirahuan llutana, ensebar;
Huichu, escorbuto. huirayana, engordarse.
Huihua, animal doméstico, huir acudía, hombre blanco.
caballo, asno. Huiru, caña de azúcar;
HuUlana, avisar, referir, testi huiruna, coger ó chupar cañas;
ficar, confesarse ; huiruchuru, pájaro amarillo
huillac, sacerdote, predicador; apreciado por su canto.
huilla puna, interceder; Huistu, corvo, torcido;
20 huistuyachina — Incha.
huistuyachina, entortar, inter 'Huishchichu, gorrión.
pretar mal; huistu chaqui, pa Huisil i, cuchara ;
tituerto, patojo; huistu muyui, huishina, tomar algo con cu
tortuoso . chara, coger agua.
Huishcana, cerrar; Huishnina, silbar.
huishcana, cerradura, cerrojo, Huitzu, arbusto de que se
puerta con cerradura; hacen escobas.
huishcacnna, huishcarina, Humbi i. q. jumbi.
encerrarse.
I.
Icha, quizá. maimana (cuán hermoso), her
Igüilan, arbusto de que se mosísimo ;
hacen escobas. imaimana, muchas veces;
Igsi (pronunciase muy suave), imanashacmi ? ¿qué haré?;
¿060, lepra. imanaron!? ¿qué hay? ¿qué
Ihuana, especie de lagarto pe ha sucedido?;
queño. imanmi? ¿qué hace?;
IIamama i. q. tomaina. imanacnnqui? ¿qué te has
Ilayaya i. q. layaya. hecho ? ;
Illana, faltar, carecer, estar imanahuanqui ? ¿ qué me
ausente ; harás? ;
illac, falto; iHac chayana, imana, imanam, asi como;
faltar; imaicuna, bienes; ima ñish-
illacta (hasta que no falte pa? ¿por qué razón?; Ima shun-
nada) , totalmente ; illapacha, gu? ¿con qué intento?; manai-
tiempo antiguo. ma, nada;
Illapa, rayo, centella, relám imapac? ¿para qué?;
pago, escopeta ; imapish, lo que quiera; Ima-
illapana, relampaguear, dis raien 3 ¿porqué?; imashina,
parar tiros de escopeta. como, según;
Ima? ¿qué?; imashutina, poner apodos,
imana ? ¿qué? ¿cómo?; pos injuriar.
puesto este vocablo á un adjetivo Inca, indio noble, Monarca.
forma el superlativo; p. e. : su- Incha, plumaje;
inchana — Jairi. 21
inchana, coronar, ceñir la Iscu, cal; iscu chaca, puente
cabeza con guirnaldas. de cal y piedra.
Inclde, maní. Iscun, nueve.
Inina (decir sí), creer. Isma, excremento, estiércol.
Inquil, flor; inquil pilln, Ismuna, pudrir; ismushca,
corona de flores. podrido, rancio.
Inti, sol; inti huiñai, Oriente;
Ishcai, dos; ishcai shungu,
inti huañuna, Occidente.
falaz, simulado; ishcai shimi,
Intuna, rodear, cercar.
embustero, mentiroso ;
Iñu, nigua.
Ipa, tía (hermana del padre), ishcaichina, ishcandiuchina,
suegra. segundar.
*Ipi, anzueío. Ishcuna, desgranar, escoger.
Iquina, cortar, rebanar. Ishpana, orinar.
Irqui, débil, flaco, niño llo Ishpingu, flor del canelo.
rón, desmedrado, delgado. *Itilla, pequeño.
J.
Jacu, ¡ ea vamos!; hacer caso de un consejo. Maqui
jacuchic, ¡vamos todos! jacu jahualla caranata yachana, ser
ari, / ea, pues, vamos ! ; compasivo, generoso, caritativo ;
jacunina, exhortar, animar á jahua pacha, cielo.
caminar. Jahuana, lavar.
Jacui, i. q. acui. Jahuina i. q. cahuina.
Jacuna, i. q. cacuna. Jai, respuesta de quien es
Jahua, sobre, encima, fuera, llamado ;
á pesar de; bantisashca cashca jainina, contestar siendo lla
jahua, a pesar de ser bautizado ; mado.
jahuabi, arriba; superficial; Jaica, jaicaMJ ¿cuándo?;
jahnaman, afuera; jaicacama? ¿hasta cuándo?;
jahuamanta, de arriba; jaica cnti? ¿cuántas veces?
jahuachina, sobreponer; Jaihuana, extender la mano
jahuayana, subir, subida ; para alcanzar algo, robar, ar
jahuayashca, prófugo ; jahua rancar.
shungu, ingenuo. Cunashcata *Jairi, breve, en corto tiempo;
jahua shungulla chasquina, no jairilla, pronto.
22 Jaitana — Jillpuna.
L.
Lachuri, entenado. Lichic, platero (ave).
*Laichu, los blancos. Linchi, red.
Lamama, madrastra. Longo, mozo, moza, joven.
Lampa, azada. Luluu, rurun, huevo.
Larca, rarca, acequia, arroyo, Luntza, manojo, puñado, ra
chorrera; jatun larca, catarata. cimo.
Laushushi, entenada. Lutu yuyu, planta que se
Layaya, padrastro. emplea para curar el hígado.
24 Lia — llaquichina.
Ll.
Lia, partícula, cf. gramá Llampu, blando, suave, liso,
tica, n. 7 y 32; como diminu terso ;
tivo de ternura ó compa llambnna, pulir;
sión es forma del vocativo; llampulla, suavemente;
p. e. : runalla, oh hombre; con Ilampuyachina, suavizar.
el participio pasivo de fu Llamsayana, debilitarse.
turo, expresa facilidad de hacer Llancana, manosear, tocar,
algo; p. e. : chimbanalla, fácil palpar;
de vadear. llancana, tacto, á tientas.
Llaclla, tímido, cobarde; Llanchama, corteza que sirve
liacllacnna, acobardarse; de cama y vestido.
llacllachina, causar miedo ; Llantu, niebla, sombra;
llacllarcuna, temblar de liantuna, hacer sombra; llan-
miedo. tushca, sombreado, sombrío;
Llacllana, azolar, acepillar, llantucnna, estar á la sombra.
descascarar, rallar ; Llapa, todo; llapa atipac,
llacllana, azuela. todopoderoso ; llapa yallic, sobre
Llacta, pueblo, patria, tierra, saliente;
pais, región; llapapura, todos juntos.
llactanchina, poblar; llacta Llapangn, descalzo.
masi, paisano, compatriota; Llapina, estrujar, prensar,
llactayuc, habitante de un oprimir, aplastar, magullar;
pueblo, conciudadano; shucllac- tener pesadilla;
tayucpura, población, vecinda llapingachu, torta de papa.
rio; jatun llacta, ciudad; capac Llaqui, triste; pena, senti
llacta, capital; miento, dolor, disgusto, sinsa
llactapura, pueblos conve bor, sufrimiento ;
cinos; paisanos. llaquiimana, muy desgra
Llachapa, andrajo, trapo; ciado ;
llachapana, remendar. llaquina, sufrir, entristecerse;
Llahuana, lamer, probar llaquilla, sombrío, melancó
(manjares ó liquidos). lico ;
Llama, llama, borrego, oveja. llaquichina, apesadumbrar,
Llamcana, robar. afligir, ofender;
llaquipayana — Llumpani. 25
llaquipayana, compadecerse; llipiyana, brillar, relampa
llaquirina, arrepentirse; guear, reflejar.
llaqui nanai, contrición; Ha- Lliquina, romper, reventar,
quipi shitarina, cacr en desgra rasgar ;
cia, ser mal visto. lliquina, rasgón, jirón;
Llaspina, fregar con los pies. lliquii, hendedura, ruptura.
Llashana, pesar mucho ; Llucana, andar á gatas, ga
llashac, pesado, grosero ; tear, trepar, escalar, subir; llu-
llashac maqui, tosco; llashac cac quihua, yedra.
singa, narigudo; Lluella, avenida;
llashai, peso; llucllana, bajar avenidas.
llashacyachina, apoltronarse ; Llucshiua, salir, nacer, zar
manallashac, liviano ; jucha- par, resultar;
cnna llashacta purina, andar llucshic, nacido ;
cargado de pecados; llashac llucshii, partida, éxito;
cullquihuan cansana, ser muy llucshichina, sacar.
rico, vivir muy acomodado. Lluchuna, desollar; . .
Llatan, desnudo, pelado : lluchu, calvo, pelado; pobrete;
pobre ; lluchu ñahui, sinvergüenza.
llatanana, desnudar, pelar; Llulla, mentira, mentiroso ;
llatanacuna, desnudarse; lla manallulla, sincero;
tan mamamanta pacarimuuchic, llullana, mentir;
desnudos salimos del vientre de llullasapa, llullacamayuc,
la madre. muy mentiroso ;
Llausa, baba; baboso; llullacuna, equivocarse;
llansana, babear. llullapayac, engañador, lison
Llautu, venda que se ponen jero ; ' '.
los indios en la cabeza, corona, llullapayana, solicitar con
penacho ; halagos.
llautuna, coronar. Llullu, tierno, blando, pim~
Llica, red; pollo ;
llicana, hacer redes, armar llulluyachina , enternecer;
redes, enredar; llica huira, re llullu shungu, de corazón tierno,
daño. compasivo ;
Llinllina, llinquina, cen llullucha, ova.
tellear, alumbrar. *Llumpana, limpiar, despejar;
Llipi, lustre, terciopelo; llamyAUflimpio,despejado,blanco.
26 Llunchina — Maillana.
Llnnchina, enlucir. llusti, pobre, indigente.
Lluqui, izquierdo, zurdo. Llnshca, resbaladizo;
Llnspina, escapar (desusán llushcana, resbalar, deslizar;
dose), resbalar, rebotar (la pe llnshca flan, camino resbaloso.
lota); Llutana, tapar, embarrar,
llnspinayai, deleznable. pegar, untar;
Llnstina, descortezar, desollar, Ilutai, unción;
desnudar, pelar; llutarinalla, viscoso.
o.
Oca, raíz dulce, larga y de color lustroso.
P.
Pac, bac, sufijo del geni shimi, pacashca shimi, secreto;
tivo; para. shimita pacai, calla la boca.
Faca, secreto, oculto; Pacai, árbol cuyas vainas en
pacana, esconder, tergiversar ; cierran almendras negras cubier
pacalla, á escondidas; tas de meollo blanco azucarado.
pacallapi, secretamente ; Pacari, aurora, mañana; pa
pacacuna, esconderse; cari tuta, toda la noche; pacari
pacacuna, escondrijo ; paca tuta ricchana, desvelarse;
pacarina — pachallichina. 33
pacarina, amanecer, madru Pacta, ¡cuidado!
gar, nacer ; Pacta, igual, justo, parejo,
pacaric, origen; suficiente ;
pacaric, pacarishca, nacido; pactalla, pequeño, corto;
pacaric pacha, principio del pactana, estar igual, bastar,
mundo; pacaric yuyana, ins alcanzar, caber;
tinto ; pactachina, cumplir, obedecer,
pacarii, nacimiento; pacarina igualar, ajustar ;
jucha, pecado original ; pactapura, entre iguales;
pacarishcamanta, natural pactapuralla, igualdad ; pac-
mente; tashcallata micuna, comer so
pacaricuna, madrugar; briamente; manapactai, sin igual.
pacarichina, inventar, fundar; Pacha, tiempo; ñaupa pacha,
pacarlchic, inventor, funda tiempos antiguos;
dor; pacha, entonces, en aquel
pacarichii, invención; Dios tiempo, desde, ciertamente; ennan
cai pachataca huahuata ahina- pacha, ahora mismo ; chaipacha,
lla, chushacmanta, mana cae- entonces, cuando ; manapacha,
manta, pacarichishca, este mundo jamás.
nació como niño, cuando Dios le Pacha, tierra (planeta), mundo,
crió de la nada. lugar, región, país. Pacha-
"iPaccha, faccha, arroyo, Camac, Criador del mundo, Dios;
chorro de agua, fuente, cascada: caipacha (este mundo) la tierra;
pacchana, facchana, correr el jahua pacha, janac pacha, el
agua, gotear. cielo; ucupacha, el infierno;
"Pacchuyana, facchuyana, cre urapacha, (el mundo de abajo)
púsculo matutino ó vespertino. los infiernos ; huiqui pacha, valle
Paco i. q. puca. de lágrimas.
Pacsha, luna clara, resplande "Pacha, facha, ropa, vestido;
ciente; pachallina, fachallina, ves
paeshana, resplandecer como tirse;
la luna; pacsha tuta, noche pachallina, manta;
serena; pacsha pacha, tiempo pachallichina, fachallichina,
claro. vestir.
Q.
Quia, podre, materia, pus; quicha, disenteria.
quiayana, podrirse, formarse Qnichana i. q. jichana.
pus. Quichua, idioma de los indios.
Qnichana, irse uno de cá- Quichuna, quitar, suprimir,
maras, tener diarrea; despojar, arrebatar.
38 Q.1?.^418 = Quilloana.
R.
Rac, partícula, todavía, Raya, partícula que inter
aun (cf. gramática, n. 38). calada entre la raíz y la termina
Racacha, zanahoria. ción del verbo, indica constan
Bacu, gordo, grueso; cia, firmeza, perseverancia; es
racuyachina, engordar. muy frecuente la abreviación de
Ragra, flaco. raya en ra ó ria; p. e. : maña-
Rahua, surco, fila. rayana, mañarana, mañariana,
Raicn, partícula, por, á pedir sin intermisión.
causa de, por motivo de. Ri, partícula reflexiva
*Raimi, fiesta. (cf. gramática, n. 13) que á
Randi, en lugar de; veces indica también repetición;
randina, trocar, conmutar, p. e. : rimarina, charlar.
comprar; Ri, conjunción, y, empero,
randina, mercancía; mas.
randichurana, sustituir; Ricchana, parecerse, aseme
randimanta, cada uno á su jarse ,
vez; ricchai, imagen, figura, rostro,
randimpac, reciprocamente, semejanza ; ilusión ; camshina
viceversa. ricchan, te es parecido;
Raquina, repartir, apartar. ricchac, uniforme;
Rasu, nieve, sierra nevada; ricchachina, imitar; ricchac
rasmia, nevar. ñahui, retrato; alliricchac,
Rancana, escardar. bonito.
Rauchana, raumana, chapo Ricchana, recordar, despertar;
dar, deshojar. ricchai, despertamiento;
Raurana, arder, encenderse; riccharina, ricchacnna, re
raurai, ardor; raurac shungu, cordarse, despertarse ;
corazón ardiente. ricchachina, despertar á otro.
Ricsina — Rutuna. 41
Ricsina, conocer de vista; rimanacupui, intervención.
ricsi, conocimiento ; Rina, ir.
rio siiiiu- una, reconocerse; Ringri, rluri, oreja.
ricsichayana, reconocer. 'Rirpu, espejo;
Ricuna, ver, mirar; *rirpucuna, mirarse en el es
ricuna, visible; pejo.
ricui, mirada, vista, apari Rocoto, aji grueso.
ción ; *Rucana, dedo ; mama r uc ana,
ricucuna, vigilar; pulgar.
ricuchina, mostrar, demostrar; Rncu, viejo, decrépito; pos
ricurina, aparecer; puesto es despectivo;
rlcuri, aparición; rncui, vejez;
rlcuric, visible; rucuyana, envejecer.
ricumuna, visitar. Quitushpa Rnmi, piedra;
canta ricugTishac, cuando me rnmiyana, empedernecerse ;
vaya á Quito, haré á Ud. una rnmi rnmi, pedregal.
visita. (Nótese que dicen qui- Rnna, hombre, indio; runa-
tuna por: irse á Quito.) cuna, población; runam asi, pró
Rigra, hombro, brazo, ala; jimo, parentesco de afinidad.
rigra ucu, arca. Rnndu, granizo;
Ilumina, hablar, contar; ruudima, granizar.
rimacuna, murmurar, in Rupana, quemar (el solj;
famar; y ayunta rimagun, está rupai, sol, ardor, calor;
insultando á su padre; rupachina, incendiar;
riniai, habla; voz; lenguaje; ruparina, quemarse, arder.
rimashca, relato, relación; Hurana, hacer, formar, cum
rimanacuna, disputar, alter plir, trabajar;
car, vocear, murmurar ; ruranalla, fácil, posible;
rimanacui, tertulia; rurai, acción, ocupación,
rimarina, charlar; usanza ; janacpacha rurac, Cria
rimapuna, interceder; dor de los cielos; manarurana,
rimapuc, abogado; abstenerse ;
rimachipuna, interpretar ; ruracuna, ocuparse.
rimachipuc, intérprete; Rurn, fruto, pepita, huevo,
rimanacupuna, intervenir ; riñon.
rimanacupuc, mediador, par Rntuna, cortar, segar, tras
lamentario; quilar.
42 Sacsana — sinchicuna.
s.
Sacsana, saciar, hartar, tra Sapayu, calabaza.
gar. Diosta janacpachapi ri- Sapi, raíz, origen;
cucca ricuita mana sacsanchu, sapiyana, arraigar;
los que ven á Dios en el cielo, sapiyac, original ; sapiyac
nunca se hartarán de mirarle. jucha, pecado original.
Sacha, bosque, montaña, sel Saquina, dejar;
va; sacharuna, montañés, sal saquirina, quedarse.
vaje; sachaatallpa, pava. Sara, maíz; uma sara, pastel
Saglana i. q. ranchana. de maíz.
Sagra, áspero, malo, vil. Sarpana, lloviznar.
Sahuana, deshojar; sahuan Sarun, tiempo pasado, el otro
allpa, tierra arenisca. dia.
Sainina, alborear, crepúsculo Saruna, pisar, hollar, atro-
matutino. pellar; chaqui sarui, huella;
Samana, descansar, respirar; chaquipi sarushpa purina, an
samai, descanso, respiración, dar importunando, solicitar con
vaho de animal; runa samac, frecuencia y molestia.
pacífico ; Sasa, difícil.
samayuc (de samana, lugar Sasina, ayunar, mortificarse.
de descanso de los huacas en Satina, embutir, atestar, en
sus peregrinaciones y el enclí cajar;
tico yuc) brujo; samai cacha- satirina, entrometerse.
rina, resollar; samai millpuna, Sauna, almohada, cabecera;
respirar. saunana, hacer cabecera, poner
Samba, flojo, frágil. la cabeza sobre la almohada.
Sambu, calabaza. Sicana, montar, cabalgar.
Sampi, canilla. Sicsi, arbusto cuyas cañas
Sangu, espeso, masa de maíz sirven de huso á las indias.
espesa. Sillu, shillu, uña, casco.
Sansan, bamboleando. Sinchi, fuerte, duro, recio,
Sapa, uno solo (cf. gramática, valiente; vigor; sinchicai, fuer
n. 6); sapa runa, cada uno; za;
sapalla, uno solo, único, soli siuchicuna, animarse, esfor
tario, soledad. zarse;
sinebiyana — Supi. 43
sinchiyana, robustecerse, en siricuna, acostarse, proster
durarse ; narse, inclinarse ;
sinchiyachina, fortificar, for sirichina, hacer acostar;
talecer. Sinchi sinchimi rimana, sirirayana, estar acostado ;
hablar sin recelo. chaipi ñan sirigun, alli está
Singa, nariz, trompa; singata visible el camino ; huata siri-
rimana, ganguear; urai singa, manta (tiyarimanta) cullquita
boca abajo ; urai singana, poner cushcani, he dado la plata con
boca abajo. Imashinatac sin- un año de anticipación.
gata ishcandin ñahuilulunman- Sisa, flor; sisa pamba, campo
ta anchuchiringa 1 ¡Cómo van florido, jardín .
á quitar el único hijo á sus sisana, florecer.
padres ? (literalmente : / cómo Sisu, sania, lepra.
arrancar la nariz de entre los Sncta, seis.
dos ojos?}. Sucu, soco, shucu, caña del
Singu, óvalo, redondo, bola; gada, carrizo.
singuna, revolcarse, rodar. Suchu, tullido, manco ;
Sipas, shipas, moza, manceba. suchuna, resbalar, gatear.
Sipina, ahorcar, impedir la Snllu, shullu, aborto;
respiración, sofocar. snllnna, shnllnna, abortar.
sipicuna, ahorcarse; Sumana, ser hermoso, magní
sipichina, hacer ó dejar ahor fico;
car. sumac, hermoso, magnifico,
Sipu, arruga, rugoso, arru grande, honrado, estimado ;
gado, virolento ; sumaimana, hermosísimo ;
sipuna, arrugar, fruncir. sumai, gloria.
Siguí, ano, posaderas, nalgas; Snnfu, planta medicinal, tó
cabo; asiento, cimiento; ishcai nica.
siqui, chismoso; Snni, largo, extendido; subí
siquiyana, ponerse al fin. runa, hombre alto ;
Siquina, redondear, rayar. suniyana, alargarse;
Sirana, coser; snnii, largura.
sirai, costura. Suntu, shuntu, montón;
Sirca, vena, veta; suntuna, shuntuna, amon
sircana, sangrar. tonar.
Sirina, acostarse, echarse á Supai, diablo, demonio.
la cama, yacer; Supi, pedo, ventosidad;
44 supina — Shoco.
supina, ventosear. Suyu, distrito, región, parte
Surguna, sorguna, retirar, (de una chacra etc.j
sacar, apartar.
Sh.
Shaicnna, saicuna, cansar; Shihui, sortija.
shaicni, cansancio, fatiga; Shigra, bolsa, talega.
shaicucuna, cansarse. Shila, vaso de barro, copa,
Shairi, tabaco. taza.
Shamuna, venir; shamuc ru Shilingu, shilili, montura.
na, extranjero; shamuc pacha, Shillingu, raquítico.
shamuc, porvenir; shamuc hua- Shimi, boca, bocado, palabra,
ta, año próximo; vocablo, lenguaje;
shamuchicnna, invitar á venir; shimiyai, conversación ;
llamar; shimisapa, hablador, bocón;
shamuinishcacnna, convida shimi -apac, chismoso; shimi
dos; shamucshamushpa, cuando yachac, linguista; shimita cuna,
se presente la ocasión. dar palabra; nishca shimi, pa
Shayana, parar, ponerse de labra dada, promesa.
pie, sosegar; Shina, asi, de este modo, de
shaync, derecho, vertical; tal manera, así como;
shayachina, hacer parar; en shinaca, por consiguiente;
derezar; shinana, hacer asi;
shayachishca, enderezado; shinandin, jinandin, total
shayarichina, levantar. mente. Mana pipish ñuca shi
Shi, partícula que denota du naca, nadie hay que se me ase
da; p. e. : canshl, dicen que tú; meje.
chaishi, se dice que es asi (cf. Shinga, borracho;
gramática, n. 3 8) ; ashi (ari-shi), shingayana, emborracharse.
sí, dizque; maravillashi cau- Shiquina, arrancar, amolar.
sangni, nachu? dizque estás Shiri, Señor de todos.
pues muy bien, ¿no? Shitana, arrojar;
Shicshi, comezón; shitashca, abandonado;
shicshina, tener comezón. shitarina, abandonarse, arro
Shihuana, trabar paja para jarse.
cubierta, esparcir. Shoco, cana.
Shuc — Tacana. 45
Shuc, uno, otro; shutii, claridad, evidencia;
shuclla, singular, único; shutina, shutichina, poner
shuccuna, unos, los demás; nombre, nombrar;
shuctac, otro. shutilla, claramente, visible,
Shucuna, Bocona, mojar, ro notorio, evidente;
ciar, regar, bañar; cf. jucnna; shutintac, en verdad, cierta
shucushca, mojado. mente;
Shuhua, shua, ladrón; shutiyana, llamarse;
shuhuana, robar, usurpar. shutiyachina, hacer poner
Shulla, rocío, sereno. nombre, bautizar ;
Shulluna i. q. shushuna. shutiyuc, llamado, bautizado.
Shungu, corazón, entrañas, Shutuna, gotear;
valor; voluntad; yana shungu, shutuna, gotera;
hígado; yurac shungu, pulmón; shutui, gota. Janacpacha,
maqui shungu, palma de la caipacha Diospac ñahuipica,
mano; chaqui shungu, planta shuc shutui yacu shinalla, shuc
del pie; muru shinallami, el cielo y la
shungu cuma, de buena gana; tierra son como un grano ó una
shungusapa, soberbio ; gota de agua delante de Dios;
shunguync, valiente ; ima shutui shutui, gota á gota;
shunguhuan? ¿con qué intención? shutushca, mojado;
Shuru, virolento. shutuchinn, hacer gotear;
Shushuna, suisnna, cerner, destilar, verter, hacer mojar;
colar; shuturina, mojarse.
shushuna, coladero, cedazo; Shuyana, esperar, aguardar;
shushui, filtración. shuyai, shuyana, esperanza.
Shuti, nombre, verdad; lma Shuyu, sucio, suciedad.
shuti cangui? ¿cómo te llamas?;
T.
Tabiana, disparatar; haré sin duda; precedido de lia
tabiai, tontería. significa mismo; p. e.: chas-
Tac, pues; unido á verbo nallatac, asimismo.
significa resolución, determina Tacana, golpear, martillar,
ción; p. e. : rurashactacmi, lo estropear;
46 tacana — Meaiía.
tacana, martillo; cullqui ta- tandanacui, junta;
eac, platero. tandachina, reunir, recoger;
Tacshana, lavar ropa. tandarinalla, sociable ;
Taeti, tatqui, paso; tandalla, juntamente, juntos,
tactiua, tatquina, dar pasos, simultáneo, Unánime.
caminar; caru carn taetina, Tnngana, empujar; supai tan-
caminar á paso largo ; huañui- gaipi cana, estar con tenta
paglla taetina, andar á paso ciones.
muy lento. Tañi, achicoria.
Tacurina, turbar, alborotar, Tapuna, preguntar, averiguar;
inquietar, lidiar; tapucuna, informarse; tapui
tacurii, inquietud; shimi ta- tapul mascana, averiguar, in
curina, incitar; taeuri shimi, dagar.
hablador, charlatán. Taqui, troje, tambor.
Tachana, poner linderos; Tarina, descubrir, encontrar,
tachapura, entre colindantes, hallar, adquirir; recaudar, ganar;
entre vecinos. tari, tarishca, hallazgo;
Tahuana, exprimir, cerner taricushea, ganancia;
(chicha) en cedazo. taripana, salir al encuentro,
Taita, padre, anciano ; em examinar, juzgar; taripai pun
pleado como adjetivo expresa cha, día del juicio.
cariño, respeto y de ordinario, Tarpuna, sembrar;
confianza ó resignación hablando tarpui, siembra.
de Dios; p. e. : taita Diosmi Taruga, venado, ciervo.
ricunga, dejo todo á Dios (pues Tasin, aro en que asientan
es mi padrej. las ollas, nido.
Tallina, derramar, vaciar, Tasnu, habas tostadas y puestas
envasar. á remojo.
Tambu, venta, mesón; tambu Tanca, montón, mucho ;
camayuc, posadero. taucaua, amontonar, aglo
Tamia, lluvia; rnna tanda, merar.
llovizna; Tauna, bastón, bordón, pilar;
tamiana, llover; tamia shaya- taunana, apoyarse en el
rinmi, empiezan las lluvias. bastón.
Tanda, pan. Tauri, chocho.
Tandana, reunir, juntar; Tica, adobe;
tandai, unión, sociedad, suma: ticana, hacer adobes.
Ticsi — Tucuna. 47
u.
*Uccu, cuerpo ; uccuicuna, Uctu, octo, agujero, hoya;
todos mis miembros. uctnna, agujerear;
Ucllana, ocllana, abrazar, actnna, ntcuna, barrena;
empollar; jatnn uctnna, pico (instru
ocllachina, hacer empollar. mento) ;
Ucoti, ocoti, ano; ucoti un- uctusapa, poroso ; uctu (uteu)
jjrüi, almorranas. ñahui, ojerudo, ojo hundido.
Ucsha, paja. Ucu, dentro, abajo, hondo ;
I ota, ntca, pronto ; cuarto ;
uctai, utcai, instancia, ur ucuman, al fondo; ucupicac,
gencia; lo interior; u cuchura na, ena
uctana, aligerar, hacerpronto, guas ;
urgir; ucunchi, pollera interior; ucu-
uctac, precoz; pacha, infierno; mayu ucu, pro
uctachina, dar priesa. fundidad del rio. Ucu jahua
50 Ucucha — urayana.
Y.
Yacn, agua, zumo ; yachacuna, aprender, estudiar,
yacnna, mojar; comprender ;
yacnnayana, tener sed; yachacnc, discípulo ;
yacnnayai, sed; yachacuchina, hacer aprender ;
yacuyana, derretirse. y ach achina , enseñar, a-
Yachana, saber, entender; maestrar;
yac hana, destreza; y achacli ishca, discípulo ;
ya chai, sabiduría, usanza; yachachicnna, ensayarse, a-
yachashca, costumbre; costumbrarse ;
yachac, sabio, hábil, astuto, yacharina, habituarse;
sagaz; adivino, brujo; yachapayana, remedar; mana
52 Yahuar — Yuc.
ya cha na, ignorar; manayachac, Yanga, en vano, de balde,
ignorante; ingenuo, sencillo. gratis, baladi;
Doctrina uyaitaca uyani, yacha- y a n ira china, echar á perder;
cuitaca mana yachacuni, asisto yanga pacha, sin motivo;
á la doctrina, pero no puedo yangapish, no importa; yanga
aprender. runa, hombre vil, inútil;
Yahuar, sangre; yangalla, adrede, de balde;
yahuarina, sangrar; yangamana, abuso, inútil,
y ahñary achina, ensangrentar; arrogante, temerario; yanga pu-
y a hnar masi, consanguíneo ; a 11 i rina, vagar, andar ocioso sin
yahuar, de sangre noble; alli oficio ni beneficio; yanga pnric,
yahuarcai, nobleza de sangre, vago, holgazán.
de raza; yahuarta cunucya- Yanta, leña;
china, causar disgusto, enfa yantana, leñar.
dar. Yannna, cocinar, guisar; va
Yaicuna, entrar, caber; inti- inilla huasi, yannna ucn, co
pac yai cuna, Occidente; cina.
yaicuchina, introducir. Yapana, agregar, añadir (á
Vallina, exceder, superar, la medida);
pasarse ; yapa, yapana, adehala, ven
y alli, más; diferencia; daje.
yallic, pasado, supérftuo ; Va puna, arar;
yalli cuna, prevalecer; yapui, arado.
yallimana, yallin, demasia Yarahui, yaraM, canción.
damente; yarahuina, cantar, hacer can
yalliurac, yalliuracmi, antes ciones ;
bien, empero. yarahuic, cantor, poeta.
Yana, criado. Yaricana, yarcana, tener
Yana, negro; hambre;
yanayana, ennegrecer. yarica, yarca, hambre.
* Vanandin, entrambos, entram Yuta, zanja.
bos á dos; Yau, interjección, ¡hola!
y anan din c h ina, casarse. Yaya, padre; manayayayuc,
Yanapana, ayudar, proteger, huérfano de padre.
amparar, socorrer, favorecer; Yayin, especie de enredadera.
yanapai, protección, socorro, Yuc, partícula que expresa
favor. posesión (cf. gramática, n. 31).
Yucsi — yuyuna. 53
Yucsi, arena fina. Yuyana, pensar, entender, a-
Yumana, engendrar, fornicar. cordarse, sospechar, imaginar;
Yunga, valle caliente, habi yuyana, pensamiento, ima
tante de tal valle. ginación;
Yupana, contar, enumerar, yuyachina, hacer recordar,
calcular, valuar ; advertir, impresionar, zaherir;
yupai, cuenta, número, can yuyacuna, meditar, estar pen
tidad ; sativo ;
yupaichana, agradecer, respe yuyacushca, designio, intento,
tar, obedecer ; proyecto ;
yupaichacuc, obediente ; yuyarina, tracr a la memo
yupaichacui, obediencia ; ria, acordarse.
yupayachina, honrar. yuyac, inteligente, antiguo;
Yura, árbol, arbusto, mata; yuyai, memoria, entendimiento,
yura cara, cascara, corteza. recuerdo, pensamiento, medita
Yurac, blanco; ción, idea, discurso, solicitud;
yuracyana, emblanquecerse ; yuyacuc, solicito ; manayuya-
yuracyachina, blanquear; yu yuc, desmemoriado, idiota, irra
rac ricurimucpi, al amanecer, cional.
al rayar el día. Yuyu, planta, hortaliza;
Yutu, perdiz. yuyuna, coger hortalizas.
J. M. J. V.
AL
CUSHiaUILLCA1,
JATUN aUITU CURACACUNAMAN2 QUIPUSHCA.
JESUSPAC HÜANUY4.
JESUCRISTO CUSHANIHSCA
PAIPA SHUNGUTA YUPAICHACCUNAMAP.
1 . Pai 10 alli causaita causachun, Dios churahsca cau-
saipi", yanapasha.
1 Con terror. 2 Por chairac, todavía. 3 Ñaupac, lo que está
delante; aquí, el pecho. 4 Llena de amor. 5 y sus dos primas.
6 Por mushuc. 7 Mucho. 8 Nuestros pecados han sido la causa.
9 Esta traducción al Quichua del Oriente de las promesas (cushanihsca;
de N. S. J. C. á la Beata Margarita María Alacoque, en favor de los
devotos (yupaichaccuna) de su Divino Corazón, es del Padre jesuíta
Manuel Guzmán, misionero durante muchos años en aquella Provincia.
La Compañía de Jesús, como siempre y en todas partes, trabaja heroica
mente en la evangelización de los indios del Oriente, sobre todo por
medio de las escuelas. Los Padres L. Gassó y M. Guzmán han com
puesto con este objeto un Directorio de las doctrinas quichuas
en el Ecuador (Catecismo de la doctrina cristiana y ejercicios de
piedad) en Español y Quichua (de la provincia del Oriente). W Ó
paicuna. 11 Dios churahsca causai, estado. La combinación hs
en churahsca y demás casos, indica que la s se pronuncia suave.
Jesucristo cushanihsca paipa shunguta yupaichaccunaman. 75
MAGNIFICAT1.
ECUATORIANO RUNACUNAPAC 1NGARIMAYPI,
PANDAYPANDAYLLA ALLICHISH, CHURASHCA2.
Magníficat anima mea Masna paytamanchagta , cay-
Dñm., etc. pactaapi,
Huiñaytami3 cuyaui Tandaylla quishpichihnan 5.
Pay Capac Apunchita4: Fecit potentiam, etc.
Paypimi , cushisapa , ñuca
shungu Muyundi pacharrurrag 6
Cansayta tarigrishca. Ki grata cuyuchishpa,
Millay rnnacunata , cayman
Quia respexit humili- chayman
tatem, etc. Shiguashpa 7, callpachirca.
Paymi huagcha pasnata
Tandarca yayasnina: Deposuit potentes, etc.
Cunanmanta ñucata tucuyllami Su pay apucunata
Cushiug shutichinga. C'amaymanta s anchuchishpa
Quia fecit mihi magna, etc. Uchillacunatami ,J , paypa-
May jatarichihuashpa rrandi10,
Cuyashpa shayachirca.
Tncuyta yallichishpa,
Anchami Pachacamac paypa Esurientes implevit, etc.
jatun
Munayta ricuchishca. Maymi micuyta curca
Yarcashpa mañarigman :
Et misericordia ejus, etc. Manapimampish carag chayug-
Paymi ñucanchimanta taca
Nanaylla nanarishpa, Chushaglla cacharirca.
1 Esta traducción fué hecha por el Sr. Dr. Luis Cordero, para la
edición poliglota del Magníficat que los P.P. de Lerins presentaron á
León XIII en sus bodas de oro (1888). (Quichua con la variación pro
pia del Azuay.) 2 Observación del mismo traductor. — allichisll
por allichishca. 3 Huiñaita, para siempre. 4 Por apunchicta.
5 Nos salva. 6 ó pacharurac. 7 ó shihuashpa. 8 Camai,
empleo. 9 ó uchuillacunatami. 10 ó paipac randi.
Stabat Mater. 77
Suscepit Israel, etc. Sicut locutus est, etc.
Cuyaylla1 chasquircami Imashinami ñaupa
Paypa Israel churita Abrahan yayaman nirca,
Tauca cuti camash2 quishpi- Chasnami cunampunzha, cayan-
chishcata 3 dipish,
Cutimpisk yuyarishpa. Uuiñayta pactachinga.
STABAT MATER4.
.-J
a|J* • . . ,/íí. -C^fe?, ,.