Sei sulla pagina 1di 261

Obras de

SAN AGUSTÍN
XVIII
Exposición de las Epístolas a los Romanos y los
Gálatas. —Exposición de la Epístola a los Partos

índice general de conceptos


de los 18 volúmenes

BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS


BIBLIOTECA OBRAS
DE
DE
AUTORES CRISTIANOS
Declarada de interés nacional SAN AGUSTÍN
ESTA COLECCIÓN SE PUBLICA BAJO LOS AUSPICIOS Y ALTA EDICIÓN BILINGÜE
DIRECCIÓN DE LA PONTIFICIA UNIVERSIDAD DE SALAMANCA
T O M O XVIII (ultimo)
LA COMISIÓN D E DICHA PONTIFICIA
UNIVERSIDAD E N C A R G A D A D E LA Exposición de algunos pasajes de la Epístola a
INMEDIATA RELACIÓN CON LA B. A. C , los Romanos.—Exposición incoada de la Epís-
ESTA I N T E G R A D A EN E L ANO 1959 tola a los Romanos.—Exposición de la Epístola
POR L O S S E Ñ O R E S S I G U I E N T E S : a los Gálatas.—Exposición de la Epístola de
PRESIDENTE :
San Juan a los Partos

EDICIÓN PREPARADA POR EL PADRE


Excmo. y Rvdmo. Sr. Dr. Fr. FRANCISCO BARBADO
VIEJO, O. P., Obispo de Salamanca y Gran Canciller FR. , BALBINO MARTIN PÉREZ, O. S. A.
de la Pontificia Universidad.
VICEPRESIDENTE : nmo. Sr. Dr. LORENZO TURRADO,
ÍNDICE G E N E R A L D E CONCEPTOS
Rector Magnífico. DE LOS DIECIOCHO VOLÚMENES
VOCALES : R. P. Dr. ANTONIO PEINADOR, C. M. F . , De-
cano de la Facultad de Teología; M. I. Sr. Dr.
TOMÁS
GARCÍA BARBERENA, Decano de la Facultad de Dere- JOSÉ LUIS GUTIÉRREZ QARCIA
cho; M. I. Sr. Dr. BERNARDO RINCÓN, Decano de la
Facultad de Filosofía; R. P. Dr. JOSÉ JIMÉNEZ,
C. M. F., Decano de la Facultad de Humanidades
Clásicas; R. P. Dr. Fr. MAXIMILIANO GARCÍA COR-
DERO, O. P., Catedrático de Sagrada Escritura; reve-
rendo P. Dr. BERNARDINO LLORCA, S. I., Catedrático
de Historia Eclesiástica.

six RETARIO : M. I. Sr. Dr. Luis SALA BALUST, Profesor.

LA EDITORIAL CATÓLICA, S. A. APARTADO 466


MADRID . MCMLIX lüBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS
MADRID . MiOMLIX
Nihü obstat: A. García Cueto, Censor. Í N D I C E G E N E R A L
Imprimí polest: Fr. Félix García, O. S. A., Prov.
Imprimatur: t Juan, Ob. aux. y Vic. gr£il.
Madrid, 10 septiembre 1959.

Págs.

INTRODUCCIÓN 1
Retractación sobre la exposición de algunos pasajes de la Epís-
tola del apóstol San Pablo a los Romanos ..- 9
Exposición de algunos pasajes de la Epístola a los Romanos ... 14
Retractación de la exposición incoada de la Epístola a los Ro-
manos 63
Exposición incoada de la Epístola a los Romanos 65
Retractación de la exiposición de la Epístola a los Gálatas 102
Exposición de la Epístola a los Gálatas 105
Exposición de la Epístola de San Juan a los Partos 192

TRATADOS :
1. Sobre lo que escribe San Juan : «Lo que era desde el
principio, lo que oímos y lo que vimos», etc. ; hasta
donde dice : «Porque las tinieblas cegaron sus ojos» ... 193
2. Desde el versillo : «Os escribo, hijitos, porque os han
sido perdonados los pecados por su nombre», hasta :
«Quien hace la voluntad de Dios permanece eternamen-
te, como El permanece por ¡los siglos de los siglos» ... 213
3. Sobre lo que sigue : «Niños, es la última hora», hasta
donde escribe : «La unción de él os enseña todas las
cosas» 231
4. Sobre lo que sigue : «Y es verdad y no es falaz», has-
ta donde escribe : «El Hijo de Dios se manifestó para
destruir las abras del diablo» , 246
5. Sobre lo que sigue : «Todo el que nació de Dios, no
comete pecado», hasta donde dice : «No amamos sólo
de palabra y con la (lengua, sino con obras y de verdad». 200
6. Sobre lo que sigue : «En esto conocemos que somos de
la verdad...», hasta donde dice : «Y éste es e¡l anticris-
to, del que oísteis hablar», etc 275
7. Desde donde dice : «Hijitos, vosotros sois ya de Dios»,
h a s t a : «A Dios nadie le ha visto jamás» 296
8. Sobre lo que sigue : «Si nos amamos mutuamente, Dios
mora en nosotros», hasta donde dice : «Dios es amor,
Depósito legal M 1542-1968
VI ÍNDICE GENERAL

Págs.
INTRODUCCIÓN
y quien permanece en ell atnor, permanece en Dios, y
Dios en él» 308
9. Sobre lo que sigue : «Bn esto se perfecciona el ainor
en nosotros», hasta donde dice : «Y tenemos de El este
mandamiento : que quien ama a Dios, ame también a
su hermano» 327
10. Sobre lo que escribe San Juan : «Todo el que cree que
Jesús es Cristo ha nacido de Dios», hasta donde dice :
«En esto consiste el amar a Dios : en guardar sus man-
damientos» 345
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS DIECIOCHO VOLÚMENES 363
I N T R O D U C C I Ó N

No me propongo, al hacer esta breve reseña de la mate-


ria que contiene este tomo XVIII de la traducción de las
Obras de San Agwstín, presentar un estudio de todos los
asuntos que trata o de alguno de ellos, lo cual es más bien
trabajo que requiere otra ocasión; por lo tanto, aquí seña-
laré la circunstancia y el tiempo de su aparición y la ma-
teria que trata, hacien'do resaltar los puntos más princi-
pales de ella, para que el lector se aficione a leer su conte-
nido en el original, puesto que éste es el fin principal que
se intenta con la traducción de estas obras.
El libro que escribe Agustín sobre la exposición de al-
gunas proposiciones o pasajes de la Epístola a los "Romanos
fué compuesto más bien ocasionalmente que de propio in-
tento. Pues hallándose en Cartago por el año 394, siendo
aún presbítero, como se leyera esta Epístola de San Pablo
entre los hermanos que se encontraban reunidos allí, con-
forme nos cuenta él en el libro primero de sus Retracta-
ciones (c.23), fué interrogado, según se iba leyendo, sobre
algunos puntos de ella. Al contestar a las preguntas que
los hermanos le hacían, quisieron éstos que se consignase
por escrito lo que de palabra iba respondiendo. De este
modo se compuso el libro, que, como podemos ver por su
lectura, no es una exposición amplia y minuciosa de los
pasajes consignados, pues el tiempo y las circunstancias
se lo impedían. Quizá ya había concebido la idea de expo-
ner toda esta Epístola, versillo por versillo, como lo inten-
tó ese mismo año, aunque después no la llevó a cabo, y
por eso no entra en detalles en la mayoría de las proposi-
ciones; no obstante, los problemas que toca de pasada son
de suma importancia en la cuestión dogmática y moral.
El pensamiento capital de la Epístola de San Pablo es
la gracia y las obras de la ley. Los judíos convertidos atri-
buían a los méritos de las obras de la ley la recepción de
la gracia del Evangelio, y consideraban a los gentiles como
advenedizos. Estos, por su parte, trataban a los judíos de
criminales y deicidas. Conociendo esto San Pablo, sale al
encuentro de ambos, y explica el valor de la ley y a qué
se debe la justificación, demostrando a unos y a otros que
no tienen por qué vanagloriarse ni por qué echarse en cara
S. As. iS
2 INTRODUCCIÓN
INTRODUCCIÓN
sus defectos, ya que la justificación de ambos pueblos es e be h a c e r s e d e ellas
obra de la misericordia y de la caridad de Dios. dp o^ » - ^ Por último, les dice cómo han
de sobrellevarse los hermanos.
Para que a primera vista no parezca que el Apóstol re- Stl
probó la ley y que desapareció del hombre el libre albedrío, ÍOZOD
r
? aCñ~ m e n9z4ó yd etse r minó la exposición de esta Epís-
dice Agustín que han de considerarse cuatro grados en el CJUP h-° A ° ^ ' P u e s que tuvo lugar la exposición
l0S p a s a e s d e I a
esriirr ° J Epístola a los Romanos. Aquí
hombre: antes de la ley, bajo la ley, bajo la gracia y en el Luaia uno por uno todos los versillos de la carta siguien-
descanso. El ha concebido toda la doctrina de la Epístola do el orden de San Pablo.
bajo estos cuatro grados. Estudiando uno por uno, concisa,
pero magistralmente, expone cómo se halla el hombre en cía , i e n z a l a exposición con un prólogo, donde nos de-
ellos, qué valor tiene la ley, cómo obra la gracia y cómo jara el motivo que tuvo el Apóstol para escribir su Epís-
permanece el libre albedrío ante la gracia. Incidentalmente BO«Í y nos presenta a grandes rasgos el contenido de la
trata de otros puntos según el pasaje que comente; así nos misma; a continuación nos hace ver con profusión de da-
hace ver de qué modo admirable sobrepuja el efecto de la tos como, siendo San Pablo apóstol enviado por Dios, el
gracia al del pecado, y expone cómo la ley patentiza el pe- evangelio que predica es verdadero. Después nos habla de
cado, pero no lo borra; aquí pone la puntilla al «crede for- a ida de San Pablo a Jerusalén, manifestándonos el moti-
0
titer» de los protestantes; asimismo enseña lo que es «la de su ida y la confrontación que hizo de su evangelio
enemistad con Dios de -la prudencia de la carne» para no con el de los demás apóstoles y la famosa corrección de
caer en el error del doble principio maniqueo. Nos hace ver fcan Pablo a San Pedro sobre la observancia de los ritos,
en qué consiste, a quién se aplica y cómo, el espíritu de porque obligaba a judaizar a los gentiles, en la cual, con
esclavitud y el de adopción de que habla San Pablo. Tra- sublimidad de pensamiento, hace notar el celo del uno
tando de la vocación de Dios, explica cómo la lleva Dios a y la excelsa humildad del otro. Después, basado en la doc-
cabo, aunque da valor al «initium fidei» como cosa propia rma del Apóstol, demuestra ccn abundancia de argumen-
del hombre, por el cual merece esta vocación o llamamien- tos, ya que ésta es la cuestión principal de la Epístola, cómo
to; pero más tarde, cuando ha estudiado más a fondo la la gracia de la fe en Jesucristo, y no las obras de la ley,
cuestión de la gracia, como dice en las Retractaciones, co- obra la justicia. Para estudiar esta cuestión, advierte que
rrige esta sentencia y confiesa que el mismo «initium fidei» la obras de la ley se dividen en dos partes: unas que per-
es gracia de Dios. También señala la diferencia de los nom- tenecen a los sacramentos y otras a las costumbres. Los
bres de Unigénito y Primogénito que se dan al Señor. De sacramentos del Antiguo Testamento son figura de los
la caridad, virtud por la que el alma se une a Dios, demues- del Nuevo, y, por tanto, el cumplimiento de aquéllos no es
tra que sólo el pecado puede arrebatárnosla. Por último, necesario en la ley de gracia. A continuación expone cómo
nos habla del comportamiento que deben observar entre sí ha de entenderse el haberse hecho Cristo maldición por
los cristianos y de la obediencia que deben prestar a las nuestros pecados, según dice San Pablo, y prosigue con la
potestades civiles. cuestión candente de la justificación, estudiando cómo se
lleva, a cabo y por quién y a quiénes comprende; para ello
El motivo que tuvo San Pablo para escribir su Epís- explica el estado en que se hallaban los judíos y gentiles,
tola a los Gálatas fué el haber inquietado a la iglesia de los unos bajo la ley como pedagogo, y los otros bajo los
Galacia ciertos judíos convertidos al cristianismo, afirman- elementos del mundo, siendo éstos como tutores de ellos.
do que para salvarse era necesaria, juntamente con el bau- A seguida explica qué valor tiene la ley y de qué sirve
tismo, la circuncisión, y, por tanto, querían obligar a los y cómo deben portarse, al estilo de San Pablo, en el cum-
gálatas a que se circuncidasen y al cumplimiento de las plimiento de la misma. Después nos habla del simbolismo
obras de la ley. San Pablo, después de probar su misión en de Sara, Agar y Cetura, y de los hijos de ellas tenidos de
esta Epístola y la conformidad de su evangelio con el de Abrahán. Al hablar de las obras que se refieren a las bue-
los demás apóstoles, reprende seriamente a los propalado- nas costumbres, y que pertenecen también al Nuevo Tes-
res de tales doctrinas y a los mismos gálatas que se halla- tamento, pone la perfección de su cumplimiento en la ca-
ban inclinados a la circuncisión, y les dice terminantemente ridad, estudiando cómo se comporta el hombre en los dis-
que nadie se justifica por las obras de la ley y que la jus- tintos estados de la vida: antes de la ley, en la ley, bajo la
tificación se lleva a cabo por la fe viva en Jesucristo. Les gracia y en el descanso. Después habla detalladamente de
declara a qué conducen las ceremonias de la ley y el uso las obras de la carne y del espíritu, indicándonos quiénes
á INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN 5

son los que las ejecutan, y, por fin, hace un admirable es- San Juan porque, según costumbre, conforme nos dice él
tudio de la corrección fraterna. en el prólogo de la misma exposición de la Epístola, du-
Comenzó Agustín la exposición de la Epístola de San rante los días de la Pascua de Resurrección se leían de-
Pablo a los Romanos por el año 394, después de haber fi- terminados pasajes evangélicos, y, al interrumpir el orden
nalizado la que hizo de la Epístola a los Gálatas. Si hubie- de la exposición del Evangelio de San Juan durante aqué-
ra terminado la exposición de esta Epístola,, hubiéramos llos, quiso, sin apartarse de San Juan, exponer su primera
tenido, según nos dice él en las Retractaciones, un gran Epístola, pensando que tendría materia suficiente para la
número de libros, dada la extensión que dio a la exposi- semana de la Pascua, y sobre todo atraído por el contenido
ción del saludo de la carta, ya que sólo de él y de la cues- de la Carta, ya que, como él dice, casi toda ella trata del
tión incidental del pecado en contra del Espíritu Santo amor, y no hay cosa más dulce para todos aquellos que
compuso un solo libro. tienen sano el paladar del corazón, pues éste es el alimen-
Aterrado, dice, por lo excesivo del trabajo y la empresa to de las almas, pan de Dios que es el mismo Dios. Esta
de la obra, no prosiguió en su primer intento, y así única- exposición tuvo lugar hacia el año 416.
mente nos dejó un solo libro, al que tituló Exposición in- Con razón la devoción cristiana ha presentado a San
coada de la Epístola a los Romanos. Verdaderamente, al Agustín con un corazón en la mano abrasado en llamas de
leer este libro se admira uno de la exposición que hace de amor. Si alguno supo amar a Dios en la tierra, uno de ellos
cada palabra del saludo del Apóstol. Al desentrañarle, ob- fué Agustín, como se advierte en todas sus obras, y prin-
serva cómo, sin ser nombrada la Trinidad con nombres cipalmente en las que ex profeso habla del amor. Como otro
propios, se halla expresada en él, lo mismo que en los sa- Juan, de quien ha aprendido que Dios es amor, traspasa
ludos de casi todas las restantes epístolas de él y de los las cosas de la tierra y va en busca del costado de Cristo,
demás apóstoles. Expone de modo admirable cómo se com- porque sabe que allí se encierra el amor. Por eso comenta
pagina la justicia de Dios con su misericordia dando la con un gusto extraordinario esta Carta, haciendo resaltar
gracia, y, tomando pie de aquí, dedica la mitad del libro la caridad para que sea amada de los hombres.
al estudio de cuál sea el pecado en contra del Espíritu San- En el primer tratado o sermón que dirigió al pueblo
to; para ello presenta varias clases de pecados, que a pri- sobre ella, siguiendo paso a paso a San Juan, presenta pri-
mera vista parecen ser aquellos de los que dijo Jesucristo meramente a Cristo como Verbo de vida y, por tanto, lle-
en el Evangelio: «Quien dijere palabra en contra del Espí- vando a cabo la deificación del hombre, y nos dice también
ritu Santo, no será perdonado ni en este mundo ni en el cómo se manifestó a ios ángeles y al hombre. Si Dios es
otro». Después de estudiados cada uno de por sí y viendo luz y nosotros debemos tener unión con Dios, debemos arro-
cómo todos ellos se perdonan, concluye que el pecado en jar de nosotros las tinieblas; pero, como nadie está sin pe-
contra del Espíritu Santo, del que dijo el Señor que no se cado en este mundo, es necesario que le borre la sangre
perdona ni en este mundo ni en el otro, consiste en la im- de Cristo, confesándole nosotros y cubriéndole con la ca-
penitencia final o permanencia hasta el último momento ridad, que borra los pecados, porque, si no tenemos cari-
de la vida en la iniquidad y maldad, desesperando del per- dad, si no amamos a los hermanos, estamos en las tinie-
dón de Dios; entendiendo lo que dice Jesucristo: «Quien blas del pecado y tropezamos continuamente contra Cristo.
dijere palabra», no sólo como voz, sino también como acción En el segundo tratado recomienda el cuidado que debe-
u obra. mos poner en retener en la memoria las cosas que se leen
En la Primera Carta de San J'iian, titulada, según San en la Escritura referentes a la salud eterna, para que así
Agustín y otros tratadistas, A los Partos, se defiende la podamos oponernos a los enemigos, y ver claro en las du-
divinidad del Verbo y la humanidad, pasión y muerte en das, para que no nos acontezca lo que a los discípulos de
Jesucristo. Como punto principal se establece para las obras Emaús. Después se dirige a los herejes, principalmente a
buenas del cristiano, puesto que no salva la fe sin obras, los donatistas, para demostrarles cuál es la Iglesia verda-
la caridad; de suerte que casi toda la Epístola gira alrede- dera y cómo ésta no se halla en las partes de Donato. Ex-
dor de este pensamiento. plicando los versillos de San Juan en los que habla a los
San Agustín estaba comentando con los fieles el Evan- hijos, a los padres, a los jóvenes y a los niños, nos declara
gelio de San Juan cuando comenzó la exposición de esta quién borra el pecado, quién es el Principio y cómo deben
Epístola, que expuso al pueblo en diez sermones. La cir- portarse los niños y los jóvenes. Por fin exhorta a detes-
cunstancia fué el tener que interrumpir el Evangelio de tar el amor al mundo, haciendo ver de qué modo se halla
6 INTRODUCCIÓN
INTRODUCCIÓN 7

el hombre en él, y como se encuentra en medio de la co- El sexto sermón lo empieza diciendo que no se debe
rriente de un río impetuoso a r r a s t r a d o por los t r e s amo- a m a r sólo de palabra y con la lengua, sino con obras y de
res de la t i e r r a ; pero a la orilla está plantado el árbol verdad. P a r a conocer quiénes obran así, recurre al testi-
Cristo p a r a que pueda a g a r r a r s e a sus r a m a s y de este monio de la conciencia, puesta la m i r a d a y la confianza en
Dios y en su mandamiento. A continuación estudia la con-
modo se libre de la muerte.
fianza que debemos tener en Dios, y cómo y de qué modo
E n el tercer sermón habla a los niños en la fe, exhor-
Dios siempre oye a los que confían en El y g u a r d a n el man-
tándoles a creer y a acercarse, p a r a conseguirlo, a los pe- damiento del amor, aunque parezca o t r a cosa. Después en-
chos de la madre, que son los. dos Testamentos, a fin de seña a distinguir el espíritu de Dios y del mundo, ponien-
que, nutridos por ellos, lleguen a comer el m a n j a r fuerte, do el distintivo en el amor a los hermanos.
que es el Verbo de vida. Y p a r a que nadie se deje a r r a s -
t r a r de la pereza, les dice que deben tener en cuenta, se- Comienza el séptimo sermón diciéndonos cómo se ha-
llan los hijos de Dios en la tierra, teniendo en ella u n a
gún indica el apóstol, «que es la última hora», en la cual
fuente, que Dios puso para que no perezcamos en el cami-
han aparecido los anticristos, de cuya doctrina deben guar-
n o : la caridad; y que quienes la enturbian niegan a Cristo
darse. Declara quiénes son los anticristos, cómo se cono-
y son del mundo. Nosotros dice que debemos ser de Dios,
cen, cómo salieron de la Iglesia no siendo de ella, y cómo y explica que sólo lo seremos por la caridad. Después ex-
hay en ella otros que todavía no h a n salido; de las pala- pone el testimonio de San Juan, que dice: «La caridad pro-
b r a s de éstos no se debe hacer caso, pues muchas veces cede de Dios, y Dios es caridad»; y cómo nos amó Dios p a r a
confiesan a Cristo con la boca, pero le niegan con los he- que nosotros le amemos a El, terminando la exposición
chos. P o r fin, señala la recompensa por la que debe t r a - de este pasaje a r r e b a t a d o de amor, diciendo: «Ama, y haz
bajar el hombre, y quién es el Maestro, que, teniendo su lo que quieras»; el amor no puede obrar mal, es Dios. P a r a
cátedra en el cielo, adoctrina verdaderamente en el inte- finalizar el sermón nos dice que Dios es invisible, lo mismo
rior del hombre, ya que los otros maestros son como el que la caridad; pero, aunque no tiene formas materiales,
agricultor p a r a la t i e r r a . los limpios de corazón verán a Dios; y que con el enten-
Prosiguiendo en el cuarto sermón con el Maestro del in- dimiento le ve quien tiene la caridad; por eso anima a que
terior, señala quién es el que quiere suplantarle, y nos ex- se posea y no permanezca inactiva.
h o r t a a no abandonarle, porque E l es veraz y j u s t o , el cual
El octavo sermón lo comienza diciendo que la caridad
nos hace a nosotros veraces y j u s t o s por medio del amor
es dulce en su palabra, pero lo es m á s en su obra. Después
que nos profesa. A continuación explica cómo nos hace de decirnos que siempre puede e s t a r activa y de enume-
justos y cómo debemos luchar p a r a conseguir la justicia r a r sus obras, nos amonesta a no buscar en ellas n u e s t r a
y así hacernos semejantes a Dios y ser hijos de Dios. Aquí alabanza, porque dejaría de ser caridad. A continuación
expone de modo admirable h a s t a dónde llega esta seme- explica por qué San J u a n insiste en el amor al hermano,
janza con Dios y el ser hijos de Dios, y t e r m i n a el sermón nombrando apenas el amor de Dios y callando casi por
exponiendo cómo nos hacemos hijos del diablo por el pe- completo el amor al enemigo. Como el pecado es opuesto
cado, que no cometen los que h a n nacido de Dios y per- a Dios y la raíz de todo pecado es la avaricia, según un
manecen en El. pasaje de la E s c r i t u r a , y, según otro, el principio de todo
El quinto sermón lo comienza con la cuestión originada pecado es la soberbia, nos hace ver cómo la avaricia está
por los dos testimonios, al parecer opuestos, del apóstol en la soberbia; estudia estos dos vicios e indica cómo la
San J u a n : «El que h a nacido de Dios n o peca», y «si de- soberbia se reviste del ropaje de la caridad p a r a engañar-
cimos que no tenemos pecado, nos engañamos a nosotros nos. A seguido enseña a a m a r a los enemigos, y t e r m i n a
mismos». L a soluciona diciéndonos que se t r a t a del peca- el sermón exhortándonos a confiar en Jesucristo nuestro
do contra el amor a los hermanos, contra el m a n d a t o nue- Salvador, que vino a c u r a r n o s ; porque, si confiamos y con-
fesamos que Jesús es el Hijo de Dios, Dios mora en nos-
vo de Cristo, contra la caridad, pues ésta sola es la que
otros y nosotros en El. Finalmente, nos enseña cómo mora
distingue a los hijos de Dios de los hijos del diablo, y ella Dios en nosotros.
es la perfección de la ley; y por eso no es extraño que el
mundo odie a los hijos de Dios, porque le falta la caridad. Interrumpida la exposición de la Epístola, por unos días,
Concluye el sermón señalando cómo comienza y se perfec- comienza este sermón incitando a los fieles a que le pidan
ciona la caridad en el hombre. siga hablando sobre la Epístola, pues no le es trabajoso ha-
8 INTRODUCCIÓN Retractación sobre la exposición de algunos
blar de la caridad, y a que la caridad le endulza el trabajo. pasajes de la Epístola del apóstol San Pablo
Como el apóstol dice que tendremos caridad perfecta si
tenemos fe en el día del juicio, explica en qué consiste te- a los Romanos
ner esta fe, y, entre otras cosas, nos dice que se comienza (1.1 c.23)
a creer en el día del juicio cuando se comienza a t e m e r ;
pero el que t e m e a ú n no tiene caridad perfecta, puesto que
«la caridad a r r o j a fuera el temor». Pero, como se dice en
otro salmo que «el t e m o r casto permanece por los siglos
de los siglos», parece que se opone a lo que dice San J u a n .
E s t u d i a estos dos pasajes, y con unos ejemplos primoro-
sos dilucida la cuestión, diciendo que los dos son verdade-
ros, porque en el uno se t r a t a del t e m o r penal, el cual es
necesario p a r a que como mensajero introduzca la caridad
y después desaparezca; el otro es el t e m o r casto, que es ca- 1. Cuando era yo presbítero sucedió, estando en Cartago,
ridad y permanece por los siglos de los siglos. P o r fin, nos que, como se leyera entre los que estábamos reunidos allí la
excita a a m a r a Dios porque E l nos amó primero y de- Epístola de San Pablo a los Romanos, fui interrogado por los
formes, y si cumplimos esto, amamos también a los her- hermanos sobre algunos puntos de ella. Al responderles según
manos, amamos la caridad, porque son recíprocos estos mis alcances, quisieron consignar por escrito lo que decía, más
amores, o mejor dicho, son uno. bien que dejarlo perder sin más requisitos. Así que, accedien-
do a sus deseos, se añadió un libro más a mis anteriores
• Como es necesaria la fe p a r a que h a y a caridad, y la
opúsculos. En este libro, cuando dije (proposición 41) : «Lo
caridad y la fe sin las obras no sirven de nada, comienza
que dice el Apóstol: Sabemos que la ley es espiritual, mas
este último sermón indicándonos cómo debe ser la fe; la fe
yo soy carnal, suficientemente demuestra que no puede cum-
en Cristo que dice San J u a n , porque E l es el camino, la
plirse la ley si no es por los espirituales, cuales les hace la
verdad y la vida. A continuación expone cómo se cree en
gracia», lo tomé no refiriéndolo al Apóstol, quien era ya espi-
Cristo, p a r a saber de este modo si amamos al prójimo, si
ritual, sino a los hombres colocados bajo la ley y no aún bajo
amamos a Dios, si a m a m o s la caridad; y nos invita a subir
la gracia. Así entendí estas palabras en un principio; las cua-
a este monte, Cristo, que es el fin de la ley o del mandato.
les después, habiendo leído a varios tratadistas de la divina
y la plenitud del mandamiento la caridad, y la caridad es
Escritura, como la autoridad de ellos me hiciera vacilar, con-
Dios, p a r a que desde allí contemplemos la caducidad de
sideré la cuestión con más diligencia y vi que también podía
las cosas del mundo y la permanencia eterna de la cari-
entenderse del mismo Apóstol lo que dice: Sabemos que la
dad. Finalmente, nos exhorta, a cumplir la ley, que se en-
cierra en el mandamiento del amor de Dios y del prójimo
amando a Cristo, Verbo de Dios, en su cabeza y en sus
miembros; su cabeza está en los cielos, los miembros ya- Exposítio qiiarumdam propositionum ex Epístola Apóstol! ad
cen en la tierra. Termina diciendo que, como los hijos guar- Romanos
dan en su corazón las últimas p a l a b r a s de su padre y las
cumplen, así debemos cumplir el último y nuevo m a n d a t o 1. Cum presbyter adhuc essem, contigit ut apud Carthaginera ínter
de Cristo: el mandamiento del amor. nos qui simul eramus, ad Romanos Apostoli Epístola legeretur, et quae-
dam interrogabar a fratríbus: quibus cum, sicut poteram, responderem,
voluerunt scribi potius quae dicebam, quam sine litteris fundi. Ubi cum
F R . BALBINO M A R T Í N P É R E Z eis obtemperaren!, liber unus accessit superioribus opusculis meis. In
quo libro; «Quod autem ait, inquam, Scimus quia lex spiritualis est;
ego autem carnalis sum; satis ostendit non posse impleri Legem, nisi a
spiritualibus, quales facit gratia Dei». Quod utíque non ex persona Aposto-
li accipi volui, qui iam spiritualis erat; sed hominis sub Lege positi,
nondum sub gratia. Sic enim prius haec verba sapiebam; quae postea
lectis quibusdam divinorum tractatoribus eloquiorum, quorum me move-
ret auctoritas, consideravi diligentius et vidi etiam de ipso Apostólo posse
intelligi quod ait, Scimus quoniam Lex spiritualis est; ego autem carita-
10 RETRACTACIÓN SOBRE LA EXPOS. DE LA EP. A LOS ROM. 1 2 RETRACTACIÓN SOBRE LA EXPOS. DE LA EP.'A LOS ROM. 11

ley es espiritual, mas yo soy carnal. Esto lo demostré con el nosotros, puede cualquier santo ya colocado bajo la gracia
mayor cuidado en aquellos libros que hace poco escribí con- decir todas estas cosas que aquí dije convenían al hombre
tra los pelagianos. También lo que se dijo en este libro (pro- que aún no estaba puesto bajo la gracia, sino bajo la ley.
posición 41-46) : «Yo soy carnal», y lo restante hasta el pasaje Demostrar esto en este lugar es cosa prolija; ya se indicó
donde dice el Apóstol: Desventurado hombre yo, ¿quién me dónde lo demostré.
librará de este cuerpo de muerte? La gracia de Dios por Jesu- 2. Asimismo disputé sobre qué cosa eligió Dios en aquel
cristo, Señor nuestro, afirmé que describía al hombre que, es- que aún no había nacido, de quien dijo Dios que el mayor
tando aún bajo la ley, mas no todavía establecido bajo la había de servirle; y qué cosa reprobó en el mayor igualmente
gracia, deseaba obrar bien, pero que, vencido por la concupis- aún no nacido. De ambos, a este propósito, dice la Escritura ;
cencia de la carne, obraba mal. Del dominio de tal concu- Amé a Jacob y odié a Esaú, aunque el testimonio profético
piscencia no libra sino la gracia de Dios por Jesucristo, Señor fué presentado mucho después. Comentando este pasaje, llevé
nuestro, mediante el don del Espíritu Santo, por quien, derra- el raciocinio hasta decir: «Luego no elige Dios en la prescien-
mada la caridad en nuestros corazones, vence las concupiscen- cia las obras de alguno que El ha de dar, sino que elige en
cias de la carne a fin de que no consintamos en ellas para la presciencia la fe, de suerte que a quien preconoció que había
obrar el mal, sino que más bien hagamos las obras buenas. Por de creer en El, a éste eligió para darle el Espíritu Santo, a fin
esto se echa ya por tierra la herejía pelagiana, la cual afirma de que, haciendo obras buenas, también alcanzase la vida
que la caridad, por la cual vivimos bien y religiosamente, no eterna» (prop.60). Aún no había yo investigado con diligencia
3s un don de Dios en beneficio nuestro, sino que procede de ni había descubierto cuál fuera la elección de gracia sobre la
nosotros mismos. Pero en aquellos libros que contra ellos he cual el Apóstol dice: El resto se ha salvado por la elección
publicado demostré que es mejor entender estas palabras apli- de la.gracia. Si a esta elección le preceden méritos, ciertamen-
cándolas también al hombre espiritual colocado ya bajo la gra- te ella no es gracia, porque entonces lo que se da no se da
cia, atendiendo al cuerpo carnal que aún no es espiritual, pero según gracia, sino que se retribuye más bien como deuda de-
que lo será en la resurrección de los muertos; y atendiendo bida a los méritos. Por tanto, lo que dije a continuación:
también a la misma concupiscencia de la carne, contra la cual «Dios es, conforme escribe el Apóstol, el que obra todas las
de tal modo combaten los santos, que no consienten a las inci- cosas en todos, y jamás se dijo: Dios cree todas las cosas en
taciones al m a l ; y, no obstante resistir oponiéndose a los mo- todos; y lo que a seguida añadí: Luego el que creamos es
vimientos de ella, no carecen de ellos. Estos movimientos no nuestro, y el bien que obramos es de Aquel que da a los cre-
los tendrán en aquella vida donde la muerte será absorbida yentes el Espíritu Santo», sin duda yo no lo hubiera dicho si
para victoria. Por esta concupiscencia y los mismos movimien-
tos a los qué así se hace frente y, con todo, permanecen en motusque ipsos, quibus ita rcsistitur, ut tamen sint in nobis, potest
quisque sanctus iam sub gratia positus dicere ista omnia, quae hic esse
dixi verba hominis nondum sub gratia positi, sed sub Lege. Quod hic
lis sum: quod in eis libris quos contra Pelagianos nuper scripsi, quantum
ostendere longum est, et hoc ubi ostenderim dictum est (c.6).
potui diligenter ostendi. In isto ergo libro et hoc quod dictum est, «Ego
autem carnalis sum»; et deinde caetera usque ad eum locum, ubi dicit, 2. ítem disputans quid elegerit Deus in nondum nato, cui dixit ser-
Miser ego homo, quis me liberavit de corpore mortis huius? Gratia Dei viturum esse maiorem; et quid ¡n eodem maiore similiter nondum nato
per lesum Christum Dominum nostrum (Rom. 7,14-25): dixi hominem reprobaverit, de quibus propter hoc commemoratur, quamvis longe postea
describí adhuc sub Lege, nondum sub gratia constitutum, bene faceré prolatum propheticum testimonium, Iacob dilexi, Esau autem odio habui
volentem, sed victum concupiscentia carnis male facientem (prop.41-46). (Rom. 9,13): ad hoc perduxi ratiocinationem, ut dicerem: «Non - ergo
A cuius concupiscentiae dominatu non liberat, nisi gratia Dei per lesum elegit Deus opera cuiusquam in praescientia, quae ipse daturu? est; sed
Christum Dominum nostrum, dono Spiritus sancti, per quem diffusa cha- fidem elegit in praescientia, ut quem sibi crediturum esse praescivit,
ritas in cordibus nostris vincit carnis concupiscentias, ne consentiamus ipsum elegerit cui Spiritum sanctum daret, ut bona operando etiam
eis ad male faciendum; sed potáis bona faciamus. Unde quidem iam vitam aeternam consequeretur» (prop.60). Nondum diligentius quaesive-
evertitur haeresis Pelagiana, quae vult, non ex Deo nobis, sed ex nobis ram, nec adhuc inveneram qualis sit electio gratiae; de qua Ídem
esse charitatem qua bene ac pie vivimus. Sed in illis libris quos adver- dicit Apostolus, Reliquiae per electionem gratiae salvae factae sunt
sus eos cdidimus, etiam spiritualis hominis iamque sub gratia constituti (Rom. 11,5): quae utique non est gratia si eam merita ulla praecedant,
melius intelligi verba ista monstravimus, propter carnis corpus, quod ne iam quod datur, non secundum gratiam, sed secundum debitum
spirituale nondum est, erit autem in resurrectione mortuorum; et propter reddatur potius meritis quam donetur. Proinde quod continuo dixi, «Dicit
ipsam carnis concupiscentiam, cum qua ita confligunt sancti, non ei enim idem apostolus, Ídem Deus qui operatur omnia in ómnibus (1 Cor.
consentientes ad malum, ut tamen eius motibus, quibus repugnantibus 12,6); misquam autem dictum est, Deus credit omnia in ómnibus»: ac
resistunt, non careant in hac vita: non eos autem habebunt in illa, ubi deinde subiunxi, «Quod ergo credimus, nostrum est; quod autem bonum
absorbebítur mors in victoriam. Propter hanc itaque concupiscentiam operamur, illius est qui credentibus dat Spiritum sanctufn» (prop.61),
12 RETRACTACIÓN SOBRE LA EXPOS. DE LA EP. A LOS ROM. 3 4 RETRACTACIÓN SOBRE LA EXPOS. DE LA EP. A LOS ROM. 13

entonces supiera que aun también la misma fe se cuenta entre* dad y la incredulidad incoan el mérito del castigo, para que
los dones de Dios, los cuales se dan en virtud del mismo Es- por aquel castigo obren también mal». Con toda razón lo
píritu. Luego una y otra cosa son nuestras por el libre albedrío dije, pero el mérito de la fe también es don de Dios, lo cual
de la voluntad, y también ambas se dan por el Espíritu de fe no juzgué entonces que debía indagarse, ni lo dije.
y de caridad. Pues no es sólo de Dios la caridad, sino confor- 4. En otro lugar dije que «hace obrar bien a aquel de.
me se escribió: La caridad con la je de parte de Dios Padre quien tiene misericordia, y abandona, para que obre mal, a
y de nuestro Señor Jesucristo. aquel a quien endurece. Pero también aquella misericordia
se atribuye al mérito precedente de la fe, y este endureci-
3. También lo que dije poco después (prop.61) : «De nos-
miento, a la precedente impiedad» (prop.62) ; sin duda es cier-
otros es el creer y el querer, y de El es el dar, a los que quie-
to, pero aún debía haber investigado si también el mérito de
ren y creen, la facultad de obrar bien mediante el Espíritu la fe proviene de la misericordia de Dios, es decir, si esta
Santo, por quien ] a caridad de Dios se difunde en nuestros misericordia únicamente se lleva a cabo en el hombre porque
corazones». Sin duda esto es verdad, pero entendiéndolo igual es fiel o si también le ha sido dada para que sea fiel. Pues
que antes, es decir, que ambas cosas son de El, porque El leemos en el Apóstol: Alcancé misericordia del Señor para
prepara la voluntad; y ambas nuestras, porque no se llevan ser fiel; no dice porque era fiel. Luego es un hecho que se
a cabo sin quererlo nosotros. Por esta misma razón es certí- le da, pero también lo es que se le da para que sea fiel. Así,
simo lo que también dije después (prop.62) : «Ni tampoco pues, rectamente dije en otro lugar del mismo libro (prop.64)
podemos querer si no somos llamados; y cuando después del «que si no somos llamados a la fe por nuestras obras, sino
llamamiento hubiéramos querido, no basta nuestra voluntad por la misericordia de Dios, y se nos concede siendo ya cre-
ni nuestro correr, si Dios no presta las fuerzas a los que corren yentes obrar el bien por la misma misericordia solamente, no
y conduce a donde llama»; y también lo que a continuación debe ser negada ella a los gentiles». Pero hablé allí con poca
añadí: «Luego es evidente que no del que quiere ni del que precisión sobre aquella vocación que se lleva a cabo por el
corre, sino de Dios, que usa de misericordia, procede el que designio de Dios. Este libro empieza así: «Estos son los pen-
obremos el bien». Pero traté brevemente sobre aquella misma samientos de la Epístola de San Pablo a los Romanos».
vocación, la que se lleva a cabo según el designio de Dios,
pues no es tal vocación la de todos los que son llamados, bene operentur; sic in iis quos damnat, infidelitas et impietas inchoat
sino solamente la de los elegidos. Por tanto, lo que poco des- poenae meritum, ut per ipsam poenam etiam male operentur»; verissime
pués dije: «Así como en aquellos que elige Dios no incoa la dixi: sed fidei meritum etiam ipsum esse donum Dei, nec putavi quae-
obra el merecimiento, sino la fe, a fin de que mediante el don rendum esse, nec dixi.
de Dios obren bien, igualmente en los que condena, la impie- 4. Et alio loco: «Cuius enim miseretur, inquam, facit eum bene
operan; et quem obdurat (ibid., 18), relinquit eum ut male operetur.
Sed et illa misericordia praecedenti mérito fidei tribuitur; et ista obdu-
profecto non dicerem, si iam scirem etiam ipsam fidem inter Dei mu- ratio praecedenti impietati» (prop.62). Quod quidem verum est; sed
ñera reperiri; quae dan tur in eodem Spiritu. Utrumque ergo nostrum adhuc quaerendum erat utrum et meritum fidei de misericordia Dei
est propter arbitrium voluntatis, et utrumque tamen datum est per Spi- veniat, id est, utrum ista misericordia ideo tantummodo fiat in homine,
ritum fidei et charitatis. Ñeque enim sola chantas, sed sicut scriptum quia fidelis est, an etiam facta fuerit ut fidelis esset. Legimus enim,
est, Chantas cum fide a Deo Paire et Domino nostrd lesu Christo dicente Apostólo, Misericordiam consecutas sum, ut fidelis essem (1 Cor.
(Eph. 6,23). 7 25): non ait, Quia fidelis eram. Fideli ergo datur quidem, sed data
est etiam ut esset fidelis. Rectissime itaque alio loco in eodem libro
3. Et quod paulo post dixi, «Nostrum est enim credere et velle, jllius
dixi, «Quoniam si non ex operibus, sed misericordia Dei et vocamur ut
autem daré credentibus et volentibus facultatem bene opetandi per Spiri-
credamus, et credentibus praestatúr ut bene operemur, non est gentibus
tum sanctum, per quem charitas diffunditur in cordibus nostris» (prop.61),
ista invidenda misericordia» (prop.64): quamvis minus ibi diligenter de
verum est quidem, sed eadem regula, et utrumque ipsius est, quia ipse
illa, quae per Dei propositum fit, vocatione tractaverim. Hic liber sic
praeparat voluntatem; et utrumque nostrum, quia non fit nisi volentibus
incipit: «Sensus hi sunt in Epístola Pauli ad Romanos».
nobis. Ac per hoc quod etiam postea dixi, «Quia ñeque velle possumus
nisi vocemur; et cum post vocationem voluerimus, non sufficit voluntas
nostra et cursus noster, nisi Deus et vires currentibus praebeat, et per-
ducat quo vocat»; ac deinde subiunxi, «Manifestum est ergo, non volentis
ñeque currentis, sed miserentis Dei esse (Rom. 9,16), quod bene opera-
mur»; omnino verissimum est. Sed parum de ipsa vocatione disserui, quae
fit secundum propositum Dei: non enim omnium qui vocantur talis est,
sed tantum electorum. Itaque quod paulo post dixi, «Sicut enim in iis
quos eligit Deus, non opera sed fides inchoat meritum, ut per munus Dei
4-6 EXPOSICIÓN SOBRE. LA EP. A LOS ROMANOS 15

Exposición de algunos pasajes de la Epístola increpa Salomón n o conocieron al Creador p o r la criatura,


y a q u i e n e s a r g u y e el A p ó s t o l le c o n o c i e r o n , m a s n o le die-
a los Romanos r o n g r a c i a s , y, d i c i e n d o s e r e l l o s sabios, se h i c i e r o n fatuos y
se e n t r e g a r o n a a d o r a r s i m u l a c r o s . P o r q u e c l a r a m e n t e m a n i -
fiesta el m i s m o A p ó s t o l , a l h a b l a r a los a t e n i e n s e s , q u e l o s
s a b i o s g e n t i l e s e n c o n t r a r o n al C r e a d o r , c u a n d o les d i j o : en
El vivimos, nos movemos y somos, y a ñ a d i ó : conforme tam-
bién lo afirmaron algunos de los vuestros. Primero denuncia
la i m p i e d a d de los gentiles, c o n el p r o p ó s i t o de p r o b a r p o r
e l l a q u e t a m b i é n los q u e se c o n v i e r t e n p u e d e n l l e g a r a l a
g r a c i a . P o r q u e es i n j u s t o q u e s o p o r t e n ei castigo d e l a i m p i e -
d a d y n o r e c i b a n el p r e m i o d e fe.
4. [1,21.] L o q u e d i c e : conociendo a Dios, no le glorifi-
L o s p e n s a m i e n t o s de l a E p í s t o l a de S a n P a b l o a l o s R o - caron como a Dios o le dieron gracias, d e s i g n a p o r ello q u e
m a n o s s o n l o s s i g u i e n t e s : E l p r i m e r o de t o d o s es q u e t o d o esto es l a raíz del p e c a d o , s o b r e el c u a l se d i j o : la soberbia
h o m b r e e n t i e n d a q u e en e l l a se t r a t a d e l a s o b r a s d e la ley es el principio de todo pecado. P o r q u e , si h u b i e r a n t r i b u t a d o
y la g r a c i a . g r a c i a s a D i o s , q u e les h a b í a d o n a d o este c o n o c i m i e n t o , n o
1. [ 1,4.] L o q u e d i c e : según el espíritu de santidad en h u b i e r a n a t r i b u i d o a l g o a s u s p e n s a m i e n t o s . P o r t a n t o , fue-
virtud de la resurrección de los muertos, significa q u e d e s p u é s r o n e n t r e g a d o s p o r D i o s a l o s deseos d e su c o r a z ó n p a r a q u e
de la r e s u r r e c c i ó n d e l S e ñ o r r e c i b i e r o n el d o n d e l E s p í r i t u . e j e c u t a s e n lo q u e n o c o n v e n í a .
P e r o m e n c i o n a la r e s u r r e c c i ó n de l o s m u e r t o s p o r q u e t o d o s 5. [ 1 , 2 4 . ] P o r l o q u e d i c e : los entregó, significa q u e l o s
en E l fuimos crucificados y r e s u c i t a m o s . a b a n d o n ó a l o s deseos de su c o r a z ó n ; y d a a e n t e n d e r q u e
2. [ 1 , 1 1 . ] P o r l o q u e d i c e : a fin de haceros participantes r e c i b i e r o n de D i o s c o m o r e c o m p e n s a c o r r e s p o n d i e n t e s e r en-
de la gracia espiritual, s e ñ a l a el a m o r de D i o s y d e l p r ó j i m o , t r e g a d o s a l o s deseos de su c o r a z ó n .
p a r a q u e , f u n d a d o s en l a c a r i d a d de C r i s t o , de n i n g u n a m a - 6. [ 1 , 2 8 . 2 9 . ] P o r lo q u e a d e m á s d i c e : los entregó Dios a
n e r a tuviesen celos de l o s gentiles, l l a m a d o s al E v a n g e l i o . reproba mente, e t c . ; llenos de toda iniquidad, da a entender
3. [1,18.] L o q u e e s c r i b e : desde el cielo se manifiesta la
ira de Dios sobre toda impiedad, etc., t a m b i é n lo dice S a l o - mundi Dominum et Creatorem non facilius invenerunt? ' Sed quos arguit
Salomón, non cognoverunt per creaturam Creatorem: quos autem arguit
m ó n de los s a b i o s del m u n d o : Si tanto pudieron saber, que Apostolus, cognoverunt; sed gratias non egerunt, et dicentes se esse
pudieron medir el mundo, ¿cómo no conocieron más fácil- sapientes, stulti facti sunt, et ad colenda simulacra deciderunt'. N a m '
mente al Señor y Creador del mismo mundo? P e r o a quienes sapientes Gentium quod invenirent Creatorem, manifesté ídem apostolus.
cuín Atheniensibus loqueretur, ostendit. Cum enim dixisset, Quia in ipso
vivimus, et rnovemur, et sumus; addidit, Sicut et quídam secundum vos
dixerunt3. Hac autem intentione prius arguit impietatem Gentium, ut
ex hac probet etiam ad gratiam posse pertingere conversos. Iniustum est
Expositio quarumdam p r o p o s i t i o n u m ex E p í s t o l a ad Romanos enim ut poenam subeant impietatis, et praemium fidei non accipiant.
Sensus hi sunt in Epístola ad Romanos Pauli apostoli. Primo omnium 4. [1,21.] Quod autem dicit, Cognoscenles Deum, non ut Deum glo-
ut quisque intelligat in hac Epístola quaestionem versan operum Legis rijicaverunt, aut gratias egerunt, hoc caput est peccati, de qup dictum
et gratiae. est, Initium omnis peccati superbia '*. Qui si gratias egissent Deo, qui
dederat hanc sapientiam, non sibi aliquid tribuissent cogitationibus suis.
PROPOSITO 1. [1,4.] Quod autem ait, Secundum Spiritum sancti.fi- Quapropter in desideria cordis sui traditi sunt a Domino, ut. facerenl
cationis ex resurrectione mortuorum, id est, quia Spiritus donum acce- quae non convenirent.
perunt post eius resurreclionem: mortuorum vero resurreclionem memorat,
quia in ipso omnes crucifixi sumus, et resurreximus, 5. 11,24.] Quod autem dicit, Tradidit, intelligitur, dimisit in desi-
deria cordis eorum. Mercedem autem mutuam dicit recepisse de Deo, ut
2. 11,11.'] Quod autem dicít, Ut gratiam vobis spiritualem impar- traderentur in desideria cordis sui.
liar: dilectionem scilicet Dei et proximi. ut per charitatem Christi Gen-
tibus in Evangelium vocatis minime inviderent. 6. [1,28.29.] Quod autem demum dicit, Tradidit illos Deus in re-
probam mentem, etc., repletos, ait, omni iniquitate, datur intelligi, ad
3. [1,18.] Quod autem dicit, Revelatur ira Dei de cuelo super
1 3
omnem impietatem, etc., ait et Salomón de sapientibus mundi: Si enim Sap. 13,9. Act. 17,28.
2
tantum potucrunt scire, ut possent (¡estimare saeculum; qaomodo ipsius Rom. 1,21-23. * Eccli. IO,J¿.
16 EXPOSICIÓN SOBRE LA E P . A LOS ROMANOS 7-9 10-18 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 17
que esto q u e a h o r a e x p r e s a p e r t e n e c e a d a ñ a r , es decir, los según a t e s t i g u a S a l o m ó n : Y tú, Señor de las virtudes, juzgas
delitos (facinora). A n t e r i o r m e n t e h a b l a b a de las d e p r a v a c i o - sin alteración. M a s se p o n e la p a l a b r a ira, s e g ú n se h a d i c h o ,
nes q u e se d e n o m i n a n i n f a m i a s (flagitia), de l a s c u a l e s se en s e n t i d o de c a s t i g o .
viene a caer en l o s delitos, p o r q u e t o d o a q u e l q u e va en p o s 10. [ 2 , 1 5 . ] A l d e c i r : atestiguando su conciencia, habla
del a g r a d o de la p e r n i c i o s a t o r p e z a , c u a n d o i n t e n t a desha- s e g ú n a q u e l l o del a p ó s t o l S a n J u a n : Amadísimos, si nuestro
cerse de l a s p e r s o n a s q u e se lo i m p i d e n , cae en el d e l i t o . corazón nos condenare, Dios es mayor que nuestra concien-
A este r e s p e c t o es m u y c l a r o el p a s a j e q u e se lee en el l i b r o cia, etc.
de l a S a b i d u r í a de S a l o m ó n , d o n d e , h a b i e n d o e n u m e r a d o l a s
11. [2,29.] L o q u e d i c e : por el espíritu, no por la letra
t o r p e z a s a n t e r i o r e s , d i c e : Pongamos asechanzas al pobre, jus-
(uno es j u d í o ) , q u i e r e d e c i r q u e se e n t i e n d a la ley c o n f o r m e
to, porque nos es enojoso.
a l e s p í r i t u , m a s n o s e g ú n l o q u e dice l a l e t r a , lo q u e cierta-
7 y 8. p . , 3 2 ; 2,1.] L o q u e d i c e : no sólo los que las ha- m e n t e s u c e d i ó a los q u e t o m a r o n la c i r c u n c i s i ó n en u n sen-
cen, sino también los que consienten con quienes las ejecutan, tido m á s b i e n c a r n a l q u e e s p i r i t u a l .
significa q u e c u a l e s q u i e r a cosas q u e h i c i e r o n , n o l a s h i c i e r o n
12. [ 2 , 2 9 . ] L o q u e a ñ a d e : cuya alabanza no procede de
o b l i g a d o s , s i n o q u e , c u a n d o c o n s i e n t e n en l a s o b r a s m a l a s ,
los hombres, sino de Dios, es a n á l o g o a a q u e l l o q u e a n t e r i o r -
t a m b i é n a p r u e b a n l a s q u e h i c i e r o n ; y, p o r t a n t o , de los pe-
m e n t e d i c e : el que es judío en, lo escondido.
cados c o n s u m a d o s d i c e : por eso eres inexcusable, ¡ oh hom-
bre!, cualquiera que seas el que juzgas. C u a n d o d i c e : cual- 13-18. [ 3 , 2 0 . ] L o q u e d i c e : que no se justificará mortal
quiera que o todo el que, lo i n t r o d u c e p a r a s e ñ a l a r n o sólo alguno delante de El mediante la ley, pues por la ley se conoce
al g e n t i l , sino t a m b i é n al j u d í o , q u e , s e g ú n l a ley, p r e t e n d í a el pecado. Y l a s d e m á s cosas s e m e j a n t e s , q u e j u z g a n a l g u n o s
j u z g a r a los g e n t i l e s . d e b e n ser d e s p r e c i a d a s p o r ser u l t r a j e de la ley, d e b e n l e e r s e
con m u c h o c u i d a d o , a fin de q u e n o a p a r e z c a q u e la ley fué
9 . [ 2 , 5 . ] A l d e c i r : Atesoras para ti ira en el día de la r e p r o b a d a p o r el A p ó s t o l y q u e d e s a p a r e c i ó del h o m b r e el l i b r e
ira, se e n t i e n d e q u e d o n d e q u i e r a q u e se h a b l e de la i r a de a l b e d r í o . P o r lo t a n t o , d i s t i n g a m o s estos c u a t r o g r a d o s q u e se
Dios, se t o m a p o r c a s t i g o . P o r eso a ñ a d e a c o n t i n u a c i ó n : del d a n en el h o m b r e : antes de la ley, bajo la ley, bajo la gracia y
justo juicio de Dios. H a de a d v e r t i r s e q u e t a m b i é n se escribe en el descanso. A n t e s de l a l e y v a m o s en p o s de la c o n c u p i s -
i r a de D i o s en el N u e v o T e s t a m e n t o ; m a s , c u a n d o en el V i e j o cencia d e la c a r n e ; b a j o la ley s o m o s a r r a s t r a d o s p o r e l l a ; b a j o
T e s t a m e n t o la leen los h o m b r e s q u e se o p o n e n a la L e y An- l a g r a c i a , n i v a m o s en p o s n i s o m o s l l e v a d o s p o r e l l a ; e n la
t i g u a (los m a n i q u e o s ) , j u z g a n q u e d e b e ser v i t u p e r a d a ; s i e n d o paz o descanso n o existe concupiscencia alguna de la carne.
así q u e D i o s n o está, c o m o n o s o t r o s , sujeto a c a m b i o a l g u n o ,
Salomone, Tu autem, Domine virtutum, cum tranguillitate iudicas 6. Sed
nocendum pertinere ista quae nunc dicit, id est facinora. Superius autem ira, ut dictum est, in vindictae significatione ponitur.
dicebat de corruptelis quae flagitia nominantur, ex quibus ad facinora 10. [2,15.] Quod autem dicit, Contestante conscientia illorum, se-
pervenitur; quoniam quisque perniciosam dulcedinem flagitiorum sequens, cundum illud loquitur Ioannis apostoli quo ait, Dilectissimi, si cor
dum impedientes personas removeré conatur, pergit in facinus. Sic nostrum nos reprehenderit, maior est Deus conscientia nostra, e t c . '
distinctus est etiam ill© locus in Sapientia Salomonis, ubi cum enume-
rasset superiora flagitia, ait: Circumveniamus pauperem iustum, quoniam. 11. [2,29.] Quod autem dicit, Spiritu, non Huera, hoc est, ut se-
inutilis est nobis 5, etc. cundum spiritum, non secundum quod habet littera, Lex intelligatur:
quod utique contigit illis qui circumcisionem magis carnaliter quam spi-
7-8. [1,32; 2,1.] Quod autem dicit, Non solum qui ea faciunt, sed ritualiter acceperunt.
etiam qui consentiunt facientibus, significat quia quaecumque fecerunt, 12. [2,29.] Quod autem dicit, Cuius laus non ex hominibus, sed ex
non inviti, sed cum ad mala facta consentiunt, etiam illa quae fecerunt Deo, illi convenit quod ait, Qui in secreto ludaeus est.
approbant: et ideo de perfectis iam peccatis dicit, Propterea ínexcusa-
bilis es, o homo omnis qui iudicas. Omnis autem cum dicit, subintrat 13-18. [3,20.] Quod autem dicit, Quia non iustificabitur in Lege
iam ut monstret non solum Gentilem, sed etiam Iudaeum qui secundum omnis caro coram illo: per legem enim cognitio peccati, et caetera simi-
Legem volebat iudicare de Gentibus. lia, quae quídam putant in contumeliam Legis obiicienda, sollicite satis
legenda sunt, ut ñeque lex ab Apostólo improbata videatur, ñeque homi-
9. [2,5.] Quod autem dicit, Thesaurizas tibi iram in die uae, iram ni arbitrium liberum sit ablatum. Itaque quatuor istos gradus hominis
Dei ubique loquitur pro vindicta. Idcirco ait iusti iudicii Dei. Notandum distinguamus; ante Legem, sub Lege, sub gratia, in pace. Ante Legem,
autem quia ira Dei ponitur et in Novo Testamento: quod cum in Vetere sequimur concupiscentiam carnis: sub Lege, trahimur ab ea: sub gratia.
legunt homines qui Legi veteri adversantur, culpandam eam putant: nec sequimur eam, nec trahimur ab ea: in pace, nulla est concupiscentia
cum Deus utique, sicuti nos, perturbationibus non subiaceat, dicente
5
" S a p . 12,18.
Sap. 2,i2. 7
i l o . 3,20.
13-18 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 19
18 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 13-18
n o p e c a m o s p o r este deseo m a l v a d o , sino p o r n u e s t r o consenti-
L u e g o antes de la ley n o l u c h a m o s , p o r q u e n o sólo d e s e a m o s
m i e n t o . A esto se refiere lo q u e dice el m i s m o A p ó s t o l : no reine
con a r d o r y p e c a m o s , sino q u e , a d e m á s , a p r o b a m o s los peca-
el pecado en vuestro cuerpo mortal para obedecer a sus propios
d o s ; bajo la ley l u c h a m o s , p e r o s o m o s v e n c i d o s ; confesamos,
deseos. P o r esto d e m o s t r ó q u e existen deseos a los q u e , n o obe-
pues, que son a c c i o n e s m a l a s l a s q u e h a c e m o s , y, c o n f e s a n d o
d e c i e n d o , n o p e r m i t i m o s q u e r e i n e el p e c a d o en n o s o t r o s . P e r o ,
que son m a l a s , s i n d u d a n o las q u e r e m o s h a c e r ; p e r o , c o m o a ú n
falta la g r a c i a , s o m o s v e n c i d o s . E n este g r a d o se n o s p a t e n t i z a c o m o estos deseos n a c e n de l a m o r t a l i d a d de la c a r n e , q u e
de qué m o d o n o s h a l l a m o s p o s t r a d o s , y m i e n t r a s p r e t e n d e m o s a r r a s t r a m o s del p r i m e r p e c a d o de A d á n , de q u i e n c a r n a l m e n t e
levantarnos y c a e m o s , s o m o s m á s g r a v e m e n t e a t o r m e n t a d o s . D e n a c e m o s , n o se a c a b a r á n a n o ser q u e m e r e z c a m o s en la resu-
a q u í es que se d i j o : la ley se introdujo de modo que abundase r r e c c i ó n de los c u e r p o s a q u e l l a i n m o r t a l i d a d q u e se n o s p r o m e -
el delito. D e a q u í t a m b i é n lo q u e a h o r a se e s c r i b i ó : por la ley te, d o n d e h a b r á p a z perfecta, c u a n d o n o s h a l l e m o s e s t a b l e c i d o s
se conoce el pecado; m a s n o h a c e d e s a p a r e c e r el p e c a d o , p o r q u e en a q u e l c u a r t o g r a d o . H a b r á p a z perfecta, p o r q u e n a d a se opo-
el pecado se b o r r a sólo m e d i a n t e la g r a c i a . L u e g o b u e n a es la n e a n o s o t r o s al n o o p o n e r n o s n o s o t r o s a D i o s . E s t o es lo q u e
ley, puesto q u e e l l a p r o h i b e las cosas q u e d e b e n ser p r o h i b i d a s dice el A p ó s t o l : el cuerpo ciertamente está muerto por el peca-
y m a n d a l a s cosas q u e d e b e n ser m a n d a d a s . P e r o , c u a n d o a l g u - do, mas el espíritu es vida por la justicia. Luego, si el Espíritu
n o juzga q u e h a de c u m p l i r la ley con sus p r o p i a s fuerzas y n o de aquel que resucitó a Jesucristo de entre los muertos habita
con la g r a c i a de su L i b e r t a d o r , en n a d a le a p r o v e c h a esta p r e - en vosotros, el que a Jesucristo resucitó de entre los muertos vi-
sunción; es m á s , p e r j u d i c a t a n t o , q u e con m a y o r deseo es a t r a í - vificará también vuestros cuerpos mortales por su Espíritu, que
do al p e c a d o y cae en p e c a d o . Porque donde no hay ley no hay habita en vosotros. L u e g o el p r i m e r h o m b r e t u v o l i b r e a l b e d r í o
transgresión. H a l l á n d o s e c a í d o p o r t i e r r a de esta m a n e r a , c u a n - p e r f e c t o , p e r o n o s o t r o s a n t e s de la g r a c i a n o t e n e m o s l i b r e albe-
do a l g u n o h u b i e s e c o n o c i d o q u e n o p u e d e p o r sí m i s m o v a l e r s e d r í o p a r a n o p e c a r , sino s o l a m e n t e p a r a n o q u e r e r p e c a r . Mas
p a r a levantarse, i m p l o r a el a u x i l i o del L i b e r t a d o r . V e n d r á en- la g r a c i a h a c e q u e n o s o l a m e n t e q u e r a m o s o b r a r con rectitud,
tonces la g r a c i a q u e c o n d o n e los p e c a d o s p a s a d o s , y a y u d e al sino que p o d a m o s , n o p o r n u e s t r a s fuerzas, sino con el a u x i l i o
que intenta s u r g i r , y ofrezca l a c a r i d a d de j u s t i c i a , y h a g a des- del L i b e r t a d o r , q u i e n nos d a r á t a m b i é n la p a z perfecta en la
aparecer el t e m o r . C u a n d o tiene l u g a r esto, a u n q u e a l g u n o s de- r e s u r r e c c i ó n . E s t a paz c o m p l e t a sigue a la b u e n a v o l u n t a d , por-
seos de l a c a r n e se o p o n e n , m i e n t r a s e s t a m o s en este m u n d o , q u e se d i c e : gloria a Dios en las alturas y paz en la tierra a los
contra n u e s t r o e s p í r i t u p a r a i n d u c i r l e al p e c a d o , sin e m b a r g o , hombres de buena voluntad.
al no consentir el e s p í r i t u en t a l e s deseos, y a q u e se h a l l a afian-
zado en la g r a c i a y en la c a r i d a d de D i o s , deja de p e c a r . P u e s
ipso desiderio pravo, sed in nostra consensione peccamus. Ad hoc valet
carnis. Ante Legem ergo non pugnamus; quia non solum concupíscimus quod dicit < idem apostolus. Non ergo regnet peccatum in vestro mortali
et peccamus, sed etiam approbamus peccata: sub Lege pugnamus, sed corpore ad obediendum. desideriis eius I0. Hinc enim ostendit esse desi-
vincimur; fatemur enim mala esse quae facimus, et f aten do mala esse. deria, quibus non obediendo, peccatum in nobis regnare non sinimus.
utique nolumus faceré, sed quia nondum est gratia, superamur. In isto Sed quoniam ista desideria de carnis mortalitate nascuntur, quae trahi-
gradu ostenditur nobis quomodo iaceamus, et dum surgere volumus et mus ex primo peccato primi bominis, unde carnaliter nascimur; non
cadimus, gravius affligimur. Inde hic dicitur, Lex subintravit, ut abun- finientur haec, nisi resurrectione corporis immutationem illam, quae nobis
daren delictum". Inde et quod mine positum est, Per Legem enim cogni- promittitur, meruerimus, ubi perfecta pax erit, cum in quarto gradu
tio peccati. Non enim ablatio peccati est; quia per solam gratiam aufertur constituemur. Ideo auteni perfecta pax, quia nihil nobis resistet non
peccatum. Bona est ergo Lex, quia ea vetat quae vetanda sunt, et ea resistentibus Deo. Hoc est quod dicit Apostolus, Corpus quidem mortuum
iubet quae iubenda sunt. Sed cura quisque, illam viribus suis se putat est propt.er peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam. Si ergo
implere, non per gratiam Liberatoris sui, nihil ei prodest ista praesumptio: Spiritus cius qui suscitavit lesum a mortuis, habitat in vobis; qui susci-
imo etiam tantum nocet, ut et vehementiori peccati desiderio rapiatur, tavit Christum lesum a mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra per
et in peccatis etiam praevaricator inveniatur. Ubi enim. non est Lex, nec mhabitantem Spiritum eius in vobis " . Liberum ergo arbitrium perfecte
praevaricatio *. Sic ergo iacens cum se quisque cognoverit per seipsum fuit in primo homine, in nobis aiitem ante gratiam non est liberum arbi-
surgere non valere, imploret Liberatoris auxilium. Venit ergo gratia quae trium ut non peccemus, sed tantum ut peccare nolimus. Gratia vero efficit
donet peccata praeterita, et conantem adiuvet, et tribuat charitatem ius-
ut non tantum velimus recte faceré, sed etiam possimus: non viribus
titiae, et auferat metum. Quod cum fit, tametsi desideria quaedam carnis,
nostris, sed Liberatoris auxilio, qui nobis etiam perfectam pacem in re-
dum in hac vita sumus, adversus spiritum nostrum pugnant, ut eum
ducant in peccatum; non tamen his desideriis consentiens spiritus, quo- surrectione tribuet, quae pax perfecta bonam voluntatem consequitur. Glo-
niam est fixus in gratia et chántate Dei, desinit peccare. Non enim in ria enim in excelsis Deo, et in térra pax hominibus bonae voluntatisl2.
10
Rom. 6,12.
8 11
Rom. 5,20. Ibid. 8,10-n.
12
• Ibid. 4,15. Le. 2,14.
23-28 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 21
20 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 19-22
23. [4,15,] Lo que dice: la ley obra la ira, significa obra
19. [3,31.] Lo que dice: ¿Luego anulamos la ley por la el castigo, y pertenece a aquel grado en que está todo el que
fe? De ningún modo; antes bien la consolidamos, es lo mismo se halla bajo la ley.
que decir la reforzamos. Pero ¿cómo había de ser reforzada la 24. [4,17.] Por lo que dijo: (Abrahán ha sido constituí-
ley si no era por la justicia, y por la justicia que se basa en do padre de muchas gentes) delante de Dios, a quien creyó,
la fe, puesto que aquellas cosas que no podían cumplirse me- significó que la fe, que se encuentra en el interior del hombre,
diante la ley, se cumplieron por la fe? está en la presencia de Dios, no a la vista de los hombres, como
20. [4,2.] Lo que dice: si Abrahán se justificó debido a lo está la circuncisión de la carne.
las obras, tiene de qué blasonar, mas no delante de Dios, signi- 25. [4,20.] Lo que dice de Abrahán: que dio gloria a
fica que Abrahán sin la ley, al no conseguir la gloria mediante Dios, se escribió en contra de aquellos que buscaban su gloria
las obras de la ley, cumple la ley como con sus propias fuerzas, delante de los hombres en las obras de la ley.
puesto que aún no había sido dada esta ley y, por tanto, aquella 26. [5,3.] Por lo que dice: y no sólo esto, sino que aun
gloria es de Dios, no suya propia. Pues no fué justificado por nos gloriamos en las tribulaciones, y las demás cosas que gra-
su mérito como por obras, sino mediante la gracia de Dios dualmente presenta hasta llegar a la caridad de Dios, la cual
por la fe. dice que la tenemos por don del Espíritu Santo, demuestra que
21. [4,4.] Lo que dice: a quien trabaja no se le abona el todas las cosas que podemos atribuirnos deben ser atribuidas a
jornal como gracia, sino como deuda, lo dijo a tenor de como Dios, que por medio del Espíritu Santo se dignó darnos la
los hombres pagan el jornal a los hombres. Porque Dios dio gracia.
por gracia, ya que dio a pecadores para que por la fe vivieran 27 y 28. [5,13.] Por lo que dice: hasta la ley hubo peca-
con justicia, es decir, para que obrasen bien. Luego lo bueno do en el mundo, ha de entenderse hasta que vino la gracia. Por-
que obramos una vez recibida la gracia, no debe sernos atribui- que se habla en contra de aquellos que juzgan que por la ley se
do a nosotros, sino a aquel que por la gracia nos justifica. Pues- pudieron borrar los pecados. Pues, además, dice el Apóstol que
to que, si quisiera dar el debido salario, daría la pena debida a fueron patentizados los pecados por la ley, no que fueron borra-
los pecadores. dos, cuando escribe: y el pecado no se imputaba cuando no
22. [4,5.] Al decir que justifica al impío, quiere decir existía la ley. No dice no existía, sino no se imputaba. Ni tam-
que del impío hace un piadoso, para que en adelante perma- poco desapareció cuando fué dada la ley, sino comenzó a impu-
nezca en la piedad y justicia, puesto que le justificó para ser tarse, es decir, a aparecer. Luego no pensemos que se dijo hasta
justo, no para que piense que se le permite pecar. la ley, como si ya después de la ley no existiese el pecado, sino

19. [3,31.] Quod autem dicit, Legem ergo evacuamus per fidem- 23. [4,15.] Quod autem ait, Lex enim iram operatur, vindictam
Absit: sed Legem statuimus, id est, firmamus. Sed quemadmodum fir' significat, et ad illum gradum pertinet, cum est quisque sub Lege.
manda erat Lex, nisi per iustitiam? lustítiam autem quae est per fidem; 24. [4,17.] Quod autem ait, Ante Deum cui credidit, significavit
quia ea ipsa quae non poterant implen per Legem, per fidem impu- fidem in interiore nomine esse in conspectu Dei; non in ostentatione
ta sunt. hominum, sicuti est carnis circumcisio.
20. [4,2.] Quod autem ait, Si enim Abraham ex operibus iustificatus 25. [4,20.] Quod autem ait de Abraham, Dans gloriam Deo, adversus
est, habet glorian, sed non apud Deum; hoc est, quia Abraham siwe illos positum est, qui gloriam suam de operibus Legis coram hominibus
Lege dum non ex operibus Legis gloriam conquirit, quasi suis viribus quaerebant.
Legem impleat, cum adhuc Lex ista data non esset, Dei illa gloria, n ° n 26. [5,3.] Quod autem ait, Non solum autem, sed et gloriamur in
sua est. Non enim mérito sui tanquam ex operibus, sed Dei gratia fide tribulationibus, et caetera gradatim perducit usque ad charitatem Dei;
iustificatus est. quam charitatem dum dicit nos habere per donum Spiritus, monstrat
21. [4,4.] Quod autem ait, Ei autem qui operatur, merces non illa omnia quae possemus nobis tribuere, Deo esse tribuenda, qui per
imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum, dixit quemadw 0 ' Spiritum sanctum gratiam daré dignatus est.
dum nomines hominibus reddant mercedem. Nam Deus per gratiam dedil» 27-28. [5,13.] Quod autem ait, Usque ad Legem enim peccatum in
quia peccatoribus dedit, ut per fidem iuste viverent, id est bene opera- mundo fuit, intelligendum est quousque veniret gratia. Contra eos enim
rentur. Quod ergo bene operamur iam accepta gratia, non nobis, sed dictum est, qui arbitrantur per Legem auferri potuisse peccata. Dicit
illi tribuendum est, qui per gratiam nos iustificavit. Nam si debitas 1 autem Apostolus manifestata esse peccata per Legem, non autem ablata,
mercedem vellet reddere, poenam redderet debitam peccatoribus. cum dicit, Peccatum autem non deputabatur, cum Lex non esset. Non
22. [4,5.] Quod autem ait, Qui iustificat impium, hoc est ex impi° enim ait, non erat; sed, non deputabatur. Ñeque cum Lex data est,
pium facit, ut de caetero in ipsa pietate permaneat atque iustitia; qu¡ a ablatum est; sed deputari coepit, id est, apparere. Non ergo putemus,
ideo iustificatus est ut iustus sit, non ut peccare sibi licere arbitretur.
22 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 29 29-30 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 23

que se dijo hasta la ley, para que cuentes todo el tiempo hasta la gracia de muchos delitos para justificación. Luego, al decir
el fin de la ley, que es Cristo. de uno solo, se sobrentiende delito; porque añade: la gracia de
29. [ 5 , 1 4 ] Lo que dice: sin embargo, reinó la muerte muchos delitos. Esta es, pues, la diferencia: que en Adán se
desde Adán hasta Moisés aun en los que no pecaron, según la condenó un solo delito, y por el Señor se condonaron muchos.
semejanza de la transgresión de Adán, puede entenderse de dos Lo que sigue mantiene estas dos diferencias, pues se explica
modos: o que a semejanza de la prevaricación de Adán reinó la así: si por el delito del uno reinó la muerte por el uno solo,
muerte, porque también los que no pecaron murieron, debido mucho más los que reciben la abundancia de la gracia y la jus-
al origen que traían de la mortalidad de Adán; o sin duda ticia reinarán en la vida por el uno solo Jesucristo. Lo que dijo :
reinó la muerte aun en aquellos que no pecaron, según la se- mucho más reinarán, se refiere a la vida eterna; y lo que escri-
mejanza de la prevaricación de Adán, sino que pecaron antes be : reciben la abundancia de la gracia, hace relación a la con-
de la ley. De modo que. se entienda que pecaron, según la se- donación de muchos delitos. Después de haber expuesto estas
mejanza de la transgresión de Adán, los que recibieron la ley, diferencias, vuelve a hablar de la manera que empezó, cuyo or-
porque también Adán pecó habiendo recibido la ley del man- den había suspendido cuando dijo: como por un hombre el pe-
dato. Lo que se dice: hasta Moisés, ha de entenderse por todo cado entró en el mundo, y por el pecado la muerte. A esto vuel-
el tiempo de la ley. Se dijo que Adán era imagen del que, había ve ahora cuando dice: por consiguiente, así como por un solo
de Venir, pero se estableció la semejanza en sentido opuesto; delito sobrevino la condenación a todos los hombres, así tam-
es decir, que como vino la muerte por Adán, así vino la vida bién por una obra justa vino a\ todos los hombres la justifica-
por Jesucristo, Señor nuestro. ción de vida. Pues como por la desobediencia de un solo hombre
fueron muchos constituidos pecadores, así también por la obe-
[5,15-19.] Lo que escribe: mas no como el delito así tam- diencia de uno solo muchos se constituirán justos. Esta es la
bién la dádiva. De dos modos excede el donativo: o porque imagen de! Adán que había de venir, de ¡a cual comenzó a ha-
abunda mucho más la gracia, puesto que por ella se vive eterna- blar anteriormente; mas, por interponer algunas diferencias,
mente, mientras que, por la muerte de Adán, la muerte reinó cortó el hilo del discurso, al cual volviendo ahora, concluyó di-
temporalmente; o porque llegó la muerte a muchos por Adán ciendo : así, pues, como por un delito sobrevino a todos los hom-
por la condenación de un solo delito, y por la gracia, dada para bres..., etc.
vida eterna por nuestro Señor Jesucristo, se condonaron muchos
30. [5,20.] Por lo que dijo: la ley se introdujo de modo
delitos. Esta segunda diferencia entre el don y el delito la expli-
ca diciendo de este modo: y no como por uno solo que pecó, así
es el don; porque el juicio de uno solo fué para condenación, y ita 'est et donum. Nam iudicium quidem ex uno in condemnationem:
gratia autem ex multis delictis, ad iustificationem. Ex uno ergo quod
dictum est, subauditur, delicto; quia sequitur, gratia autem ex multis
usque ad Legem., ita dirtum esse, quasi iam sub Lege non csset pecca- delictis. Ergo haec differentia est, quod in Adam unum delictum dam-
tum: sed sic dictum est, usque ad Legem, ut totum Legis tempus annu- natum est, a Domino autem multa donata sunt. Quod ergo sequitur,
meres usque ad finem Legis, quod est Christus. ambas istas difierentias tenet, ut explicetur sic: Si enim ob unius delictum
29. [5,14.] Quod autem ait, Sed, regnavit mors ab Adam usque ad mors regnavit per unum, multo magis qui abundantiam gratiae et iustitiae
Moysen, et in iis qui non peccaverunt. in similitudinem praevaricationis accipiune, in vita regnabunt per unum. lesum Christum. Quod ergo dixit,
Adae, duobus modis distinguitur: aut, In similitudinem praevaricationis Multo magis regnabunt, ad vitam aeternam pertinet: quod autem dixit,
Adae regnavit mors; quia et qui non peccaverunt, ex origine mortalitatis Abundantiam gratiae accipiunt, ad donationem multorum pertinet delicto-
Adam, mortui sunt. Aut certe, Regnavit mors et in his qui non in simi- rum. Post explícalas autem has difieren tias, redil ad iormam linde
litudinem praevaricationis Adae peccaverunt. sed ante Legem peccave- coeperat, cuius ordinem suspenderat, cum diceret: Sicut enim per unum.
runt: ut i!l¡ peccasse inteliigantur in similitudinem praevaricationis Adae, hominem peccatum intravit in hunc mundum, et per peccatum mors l3
qui Legem acceperunt; quia et Adam accepta praecepti Jege peccávit. Ad quod nunc redit, cum dicit: Itaque sicut per unius delictum in omnes
Sane etiam id quod dictum est, usque ad Moysen, totum tempus Legis nomines ad condemnationem; ita et per unius iustificationem in omnes
intelligendum est. Forma autem futuri dictus est Adam, sed a contrario: nomines ad iustificationem vitae. Sicut enim per inobedientiam unius
ut quomodo per illum mors, sic per Dominum nostrum vita. hominis peccatores constituti sunt multi; ita et. per unius obedientiam
[5,15-19.1 Quod autem ait, Sed non sicut delictum., ita est et donado, iusti constituentur multi. Haec est forma futuri Adam, de qua superius
duobus modis donatio praecellit: vel quod multo magis abundat gratia, loqui coeperat, et eius aliquas dífferentias interponens dislulerat ordinem,
quia utique in aeternum per illam vívitur; temporaliter autem per mortem ad quem nunc redeundo conclusit, dicens, Itaque sicut per unius delictum
Adae mors regnavit: vel quod unius delicti condemnatione mors multo- in omnes homines, etc.
rum facta est per Adam: per Dominum autem nostrum lesum Christum 30. [5,20.1 Quod autem ait, Lex subintravit ut abundaret delictum,
multorum delictorum donatione data gratia in vitam aeternam. Aliam 13
vero difierentiam sic explicat dicens: Et non sicut. per unum peccantem R o m . 5,12.
24 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 31-34 35 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 25

que abundara el delito, significó suficientemente, con la m i s m a p o r c a u s a d e éste n a d i e d u d a q u e se a p l i c ó a l S e ñ o r el p e c a d o ,


f r a s e , q u e l o s j u d í o s i g n o r a r o n en v i r t u d de q u é d e s i g n i o fué d i c i e n d o q u e llevó n u e s t r o s p e c a d o s , y q u e J e s u c r i s t o se h i z o
d a d a la ley. N o fué d a d a p a r a q u e p u d i e r a vivificar, p o r q u e la p e c a d o p o r n o s o t r o s , y q u e p o r el p e c a d o se c o n d e n ó el p e c a d o .
g r a c i a es la q u e vivifica p o r la fe, s i n o q u e fué d a d a la ley p a r a Q u é sea a b o l i r el c u e r p o del p e c a d o lo d e c l a r ó el m i s m o S a n
d e m o s t r a r con c u á n t a s y c u a n e s t r e c h a s a t a d u r a s d e p e c a d o s P a b l o : no servir en adelante al pecado. C u a n d o d i c e : si hemos
se e n c a d e n a r í a n l o s q u e p r e s u m í a n de s u s p r o p i a s fuerzas p a r a muerto con Cristo, significa si f u i m o s crucificados con C r i s t o ;
c u m p l i r la j u s t i c i a . E n e s t a s c i r c u n s t a n c i a s a b u n d ó el p e c a d o a l p u e s en o t r o l u g a r d i c e : los que son de Cristo crucificaron su
hacerse Ja concupiscencia más valiente por la p r o h i b i c i ó n , y, carne con sus vicios y sus concupiscencias. Luego no maldijo
p o r t a n t o , se c o m e t i ó el c r i m e n de p r e v a r i c a c i ó n p o r l o s q u e M o i s é s al S e ñ o r , sino q u e profetizó lo q u e r e p r e s e n t a b a su cru-
p e c a r o n e n c o n t r a de la l e y . E s t o lo e n t e n d e r á q u i e n c o n s i d e r e cifixión.
el s e g u n d o g r a d o d e a q u e l l o s c u a t r o q u e d i j i m o s ( p r o p . 1 3 ) . 3 5 . [ 6 , 2 4 . ] L o q u e d i c e : no dominará en vosotros el pe-
31. [ 6 , 1 . 2 . ] P o r lo q u e d i c e : ¿Qué diremos, pues? ¿Per- cado, puesto que no estáis bajo la ley, sino sometidos a la gra-
maneceremos en pecado para que abunde la gracia? En modo cia. C i e r t a m e n t e p e r t e n e c e a l t e r c e r g r a d o , en el q u e p o r l a m e n -
alguno. Los que hemos muerto al pecado, ¿cómo viviremos en te s i r v e el h o m b r e a la ley de D i o s , a u n q u e p o r l a c a r n e s i r v a a
él?, d e m u e s t r a q u e se p e r d o n a r o n los p e c a d o s c o m e t i d o s y q u e la l e y del p e c a d o . P u e s ya n o e s c u c h a el d e s e o del p e c a d o , a u n -
en e l l o s o b r e a b u n d ó la g r a c i a p a r a q u e se p e r d o n a r a n l o s pe- q u e t o d a v í a le soliciten l a s c o n c u p i s c e n c i a s y le inciten a l con-
c a d o s p a s a d o s . L u e g o t o d o el q u e a ú n b u s c a m a t e r i a d e p e c a d o s e n t i m i e n t o , h a s t a t a n t o q u e sea vivificado el c u e r p o y sea con-
p a r a s e n t i r l a s p r u e b a s de la g r a c i a n o e n t i e n d e q u e con esto v e r t i d a la m u e r t e en v i c t o r i a . L u e g o , al n o c o n s e n t i r en p e r v e r s o s
h a c e q u e n a d a o b r e en él la g r a c i a . P u e s l a o b r a d e l a g r a c i a p e n s a m i e n t o s , n o s h a l l a m o s en la g r a c i a , y no r e i n a el p e c a d o en
es que m u r a m o s al pecado. n u e s t r o c u e r p o m o r t a l . A este h o m b r e q u e está c o n s t i t u i d o b a j o
32-34. [ 6 , 6 . ] L o q u e d i c e : sabiendo que nuestro hombre l a g r a c i a , l o d e s c r i b e p o r c o m p l e t o c u a n d o d i c e : los que hemos
viejo fué crucificado con él para que fuese anulado el cuerpo muerto al pecado, ¿cómo hemos de vivir en él? P u e s a q u e l a
del pecado, se refiere a a q u e l l o q u e se dijo p o r M o i s é s : maldito q u i e n d o m i n a el p e c a d o , a u n q u e p r e t e n d a r e s i s t i r a l p e c a d o , se
todo hombre que pendiere de un madero. L a crucifixión del h o m - e n c u e n t r a a ú n b a j o l a l e y , m a s n o b a j o la g r a c i a .
b r e viejo se s i m b o l i z ó en l a cruz de Cristo, c o m o la r e n o v a c i ó n
del h o m b r e n u e v o se s i m b o l i z ó en su r e s u r r e c c i ó n . E s e v i d e n t e
q u e o b r a m o s n o s o t r o s s e g ú n el h o m b r e viejo, q u e fué m a l d i t o ; quem peccatum et de Domino dictum esse nemo ambigit, quod peccata
nostra portavit 15 , et peccatum pro nobis fecit 16 , et de peccato condem-
ipso verbo satis significavit nescisse Iudaeos qua dispensatione Lex data navit peccatum ''. Quid est autem evacuare corpus peccati? Ipse exposuit:
sit. Non enini data est quae posset vivificare; quia gratia vivificat per Ut ultra non serviamus peccato. Et illud quod ait, Si mortui sumus cum
fidem: sed data est Lex ad ostendendum quantis quamque arctis vinculis Christo, hoc est, si crucifixi sumus cum Christo. Dicit enim alio loco:
peccatorum constringerentur, qui de suis viribus ad implendam iustitiam Qui enim Christi lesu sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et
praesumebant. Sic abundavit peccatum, cum et concupiscentia ex prohi- concupiscentiis1S. Non ergo Domino maledixit Moyses, sed quid osten-
bitione ardentior facta est, et peccantibus contra Legem praeyaricationis deret eius crucifixio prophetavit.
crimen accessit. Quod intelligit qui secundum gradum in illis quatuor 35. [6,14.] Quod autem ait, Peccatum enim in vobis non domina-
gradibus considerat. bitur: non enim estis sub Le ge, sed sub gratia, utiqfie ad tertium illum
31. [6,1.2.] Quod autem ait, Quid ergo dicemus? permanebimus in gradum iam pertinet, ubi homo iam mente servit Legi Dei, quamvis carne
peccato, ut gratia abundet? Absit. Qui mortui sumus peccato, quomodo serviat legi peccati " . Non enim obaudit desiderio peccati, quamvis adhuc
vivemus in eo? hinc ostendit de praeteritis peccatis factum esse ut dona- sollicitent concupiscentiae, et provocent ad consensionem, doñee vivifice-
rentur, et in eo superabundasse gratiam, ut praeterita peccata dimitte- tur etiam corpus, et absorbeatur mors in victoriam 20 . Quia ergo non
rentur. Ergo quisquís adhuc quaerit augmenta peccati, ut augmentum consentimus desideriis pravis, in gratia sumus, et non regnat peccatum
gratíae sentíat, non intelligit se id agere, ut níhíl in eo gratia operetur. ín nostro mortalí corpore: et omnino ex ilio loco ubi ait, Qui mortui
Opus enim gratiae est ut moriamur peccato. sumus peccato, quomodo vivemus in eo? 21 eum describit, qui est sub
gratia constitutus. Cui autem dominatur peccatum, quamvis velit peccato
32-34. [6,6.] Quod autem ait, Hoc scientes, quia vetas homo noster
resístere, adhuc sub Lege est, nondum sub gratia.
simul crucifixus est, ut evacuaretur Corpus peccati, refertur ad illud quod
per Moysen dictum est, Maledictus omnis qui in ligno pependerit14. Ve- 13
I s . 53,11.
teris enim hominis crucifixio significata est in cruce Domini, sicut novi 16
2 C o r . s,2l.
17
hominis instauratio in resurrectione significata est. Manifestum est autem R o m . 8,3.
18
G a l . 5,24-
secundum eum nos agere veterem hominem, qui maledictus est: propter 19
R o m . 7,25.
20
4 I Cor. 15,54-
* D e u t . 211,23. 31
R o m . 6,12.2.
37-39 EXPOSICIÓN SOBBE LA EP. A LOS ROMANOS 27
26 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS S6
t o l : vivificará también Dios vuestros cuerpos mortales por el
36. [7,2.] E n lo q u e d i c e : la mujer sujeta a marido está Espíritu que habita en vosotros.
ligada por la ley mientras vive el marido; mas, si muriese su
37. [ 7 , 8 . 1 3 . ] L o q u e d i c e : el pecado, tomando impulso
marido, queda liberada de la ley del marido, h a de a d v e r t i r s e por la ley, obró en mí toda codicia, h a de e n t e n d e r s e q u e n o t o d o
q u e esta s e m e j a n z a difiere del a s u n t o p o r el c u a l se t r a j o cuen- fué c o n c u p i s c e n c i a antes de q u e p o r la p r o h i b i c i ó n se h u b i e r a
to, p o r q u e e n esta s e m e j a n z a d i j o q u e , m u e r t o el v a r ó n , l a m u - a c r e c e n t a d o . P u e s p o r la p r o h i b i c i ó n a u m e n t a la c o n c u p i s c e n c i a
j e r se case con q u i e n q u i e r a , e s t a n d o y a l i b r e de l a ley de su c u a n d o falta la g r a c i a l i b e r a n t e . P o r lo t a n t o , a ú n n o se h a l l a
m a r i d o ; m a s a l l í c o n s i d e r a al a l m a c o m o m u j e r , y al v a r ó n en t o d o su v i g o r a n t e s de que se p r o h i b a ; m a s c u a n d o h a s i d o
c o m o l a s p a s i o n e s de los p e c a d o r e s , qu,e o b r a n en los m i e m b r o s p r o h i b i d a , f a l t a n d o , según d i j i m o s , la g r a c i a , crece la concu-
a fin de q u e lleven el fruto de m u e r t e , es decir, p a r a que de t a l p i s c e n c i a , q u e se e n c u e n t r a , p o r d e c i r l o así, c o m p l e t a en su p r o -
u n i ó n n a z c a u n a p r o l e d i g n a ; y a la ley, c o m o ley q u e se d i o p i o g é n e r o , es decir, t e r m i n a d a , de t a l m o d o q u e se v u e l v e en
n o p a r a q u i t a r el p e c a d o o p a r a l i b r a r del p e c a d o , sino p a r a c o n t r a de la ley y a c u m u l a el c r i m e n p o r la t r a n s g r e s i ó n . E n
p o n e r de manifiesto el p e c a d o a n t e la g r a c i a , p o r lo cual se hizo lo q u e d i j o : sin la ley el pecado está muerto, n o dijo está muer-
q u e los c o l o c a d o s b a j o la ley fuesen a r r a s t r a d o s p o r u n m a y o r to p o r q u e n o exista, s i n o p o r q u e se h a l l a o c u l t o ; lo cual lo de-
deseo de p e c a r , y p e c a r a n con m á s e n o r m e p r e v a r i c a c i ó n . í t e m c l a r a en lo q u e sigue, al d e c i r : pero el pecado, para que apa-
m á s , a l l í se e x p r e s a u n t r i p l e s i m b o l i s m o : a l m a , s i m b o l i z a d a rezca ser pecado, por lo bueno obró para mí muerte. B u e n a es,
p o r l a m u j e r ; p a s i o n e s de o e c a d o r e s , p o r el v a r ó n ; y l a ley, p u e s , la l e y ; p e r o sin la g r a c i a , d e c l a r a s o l a m e n t e los p e c a d o s ,
p o r l a l e y del v a r ó n con la m u j e r ; sin e m b a r g o , no dice allí m a s n o los q u i t a .
o u e el a l m a se l i b r a de los p e c a d o s m u e r t o s o p e r d o n a d o s c o m o 38. [ 7 , 9 . 1 0 . ] L o q u e d i c e : yo vivía en algún tiempo sin la
de v a r ó n m u e r t o , sino q u e la m i s m a a l m a m u e r e al p e c a d o y se ley, h a de e n t e n d e r s e : me p a r e c í a a mí vivir, p o r q u e a n t e s del
l i b r a d e la ley p a r a ser de o t r o v a r ó n , es decir, de Cristo, cuan- m a n d a t o e s t a b a o c u l t o el p e c a d o . Y lo q u e a ñ a d e : mas, venido
d o h a m u e r t o al p e c a d o a u n q u e a ú n viva en cierto m o d o el pe- el mandamiento, el pecado revivió, pero yo morí, h a de enten-
c a d o . L o c u a l tiene l u g a r c u a n d o , p e r m a n e c i e n d o t o d a v í a en d e r s e q u e el p e c a d o c o m e n z ó a m o s t r a r s e , y y o conocí q u e es-
taba muerto.
n o s o t r o s a l g u n o s i m p u l s o s y deseos h a c i a el p e c a d o , sin e m b a r -
go, p o r q u e e s t a m o s m u e r t o s al p e c a d o n o o b e d e c e m o s n i t a m - 3 9 . [ 7 , 1 1 . ] L o q u e d i c e : el pecado lomando impulso del
p o c o c o n s e n t i m o s , s i r v i e n d o con la m e n t e a la ley de D i o s . M o - mandato, me engañó y por medio de él me dio la muerte, se
r i r á a ú n el p e c a d o c u a n d o se lleve a c a b o la t r a n s f o r m a c i ó n poris in resurrectione facta fuerit, de qua post dicit, Vivificabit e,t
del c u e r p o en la r e s u r r e c c i ó n , de la c u a l dice d e s p u é s el A p ó s - mortalia corpora vestra, propter Spiritum manentem in vobis'"'.
37. [7,8.13.] Quod autem dicit, Oceasione autem accepta, peccatum
per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam, intelligendum
est non omnem fuisse concupiscentiam, antequam prohibitione aucta
36. [7,2.] Quod autem dicit, Mulier enim sub viro, vivo marito, esset. Augetur enim prohibitione concupiseentia, quando deest gratia li-
viñeta est legi; si autem mortuus juerit vir eius, evacuata est a lege beran tis: ideo nondum est omnis antequam prohibeatur; cum autem
viri, etc., animadvertendum est istam similitudinem m hoc differre ab prohibita fuerit, desistente, ut diximus, gratia, tantum crescit concupis-
ea re propter quara adhibita est, quod hic virura dicit mori, et mulier eentia, ut ita in suo genere omnis, id est consummata fíat, ut etiam contra
nubat cui volet, liberata utique a lege viri: ibi autem cum constituat Legem fiat, et praevaricatione crimen accumulet. Quod autem dicit, Sine
animam quasi mulierem, virum autem quasi passiones peccatorum, quae Lege enim peccatum mortuum est, non quia non est, dixit mortuum est,
operantur in membris, ut fructum ferant morti, id est, ut tali coniugio sed quia latet: quod in consequentibus manifestat, cum. dicit, Sed pec-
proles digna nascatur; et Lex quae data est non ad auferendum pecca- catum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem.
tum, vel ad liberationem a peccato, sed ad ostendendum peccatum ante Bona est enim Lex: sed sine gratia ostendit tantummodo peccata, non
gratiam; per quod factum est ut sub Lege positi vehementiori desiderio tollit.
peccandi raperentur, et amplius etiam praevaricatione peccarent: cum 38. [7,9.10.] Quod autem ait, Ego autem vivebam aliquando sine
ergo et ibi tria sint, anima tanquam mulier, passiones peccatorum tanquam Lege, intelligendum est, vivere mihi videbar; quia ante mandatum late-
vir, et Lex tanquam lex viri, non ibi tamen peccatis mortuis, tanquam bat peccatum. Et quod ait, Adveniente autem mandato, peccatum revixit,
viro mortuo, liberan animam dicit; sed ípsam animam mori peccato. et ego autem mortuus suum, intelligendum est, peccatum apparere coepit;
liberan a Lege, ut sit alterius viri, id est Christi, cum mortua fuerit ego autem mortuum me esse cognovi.
peccato, quamvis adhuc quasi vivente ipso peccato: quod fit cum adhuc 39. [7,11.] Quod autem ait, Peccatum enim, oceasione accepta per
manentibus in nobis desideriis et incitamentis quibusdam ad peccandum, mandatum, fefellit me, et per ülud occidit, ideo dictum est, quia desi-
non obedimus tamen, ñeque consentimus, mente servientes legi Dei; quia 22
mortui sumus peccato. Morietur autem et peccatum, cum reformatio cor- Rom. 8,il.
42-44 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 29
28 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 40-41 piritual, mas yo soy carnal, d e m o s t r ó h a s t a la s a c i e d a d q u e n o
e s c r i b i ó p o r q u e el f r u t o del deseo p r o h i b i d o e s m á s d u l c e . D e p u e d e c u m p l i r s e la ley a n o ser p o r los e s p i r i t u a l e s , a q u i e n e s
a q u í q u e c u a l q u i e r a clase de p e c a d o s q u e o c u l t a m e n t e se come- la g r a c i a de D i o s les c o n s t i t u y e en t a l e s . E l q u e se h i z o seme-
ten, son m á s a g r a d a b l e s , a u n q u e sea esta d u l z u r a m á s m o r t í f e r a . j a n t e a l a m i s m a ley, f á c i l m e n t e c u m p l e lo q u e m a n d a e l l a y n o
P o r esto S a l o m ó n , r e p r e s e n t a n d o la d o c t r i n a falaz b a j o l a for- e s t a r á d e b a j o de ella, s i n o con e l l a ; p e r o éste es el q u e y a n o
m a de u n a m u j e r s e n t a d a e i n v i t a n d o a l o s necios a v e n i r a e l l a , es c a u t i v a d o p o r b i e n e s t e r r e n a l e s n i a t e m o r i z a d o p o r m a l e s
e s c r i b e , p o n i e n d o en su b o c a estas p a l a b r a s : comed con gusto temporales.
los manjares ocultos y bebed la dulce agua furtiva ( P r o v . 9 , 1 7 ) . 42. [7,14.] L o q u e d i c e : vendido por esclavo al pecado,
E s t a d u l z u r a es l a ocasión d e l p e c a d o d e s c u b i e r t a p o r el m a n d a - h a de e n t e n d e r s e q u e t o d o h o m b r e , al p e c a r , v e n d e su a l m a a l
m i e n t o , la cual, c u a n d o se a p e t e c e , sin d u d a e n g a ñ a y se con- d i a b l o , r e c i b i e n d o c o m o p r e c i o la d u l z u r a del gozo t e m p o r a l .
vierte en m a y o r e s a m a r g u r a s . P o r lo q u e t a m b i é n se dijo q u e el S e ñ o r fué n u e s t r o R e d e n t o r ,
4 0 . [7,13.] L o q u e d i c e : ¿Conque lo bueno se hizo muerte p o r q u e e s t á b a m o s v e n d i d o s del m o d o q u e se d i j o .
para mí? De ningún modo, sino que el pecado, para que apa- 43. [ 7 , 1 5 . 1 3 . ] A l e s c r i b i r : lo que obro no lo entiendo,
rezca como tal, por lo bueno obró la muerte para mí. A q u í m a - p u e d e a p a r e c e r a los p o c o i n t e l i g e n t e s ser o p u e s t o a la s e n t e n c i a
nifiesta con t o d a c l a r i d a d lo q u e h a b í a d i c h o a n t e r i o r m e n t e : sin p o r la q u e se d i j o : el pecado, para que aparezca ser pecado, por
la ley, el pecado estaba muerto. Y p o r eso d i j o q u e se h a l l a b a lo bueno obró la muerte para mí, p u e s ¿ d e q u é m o d o se m a n i -
o c u l t o , puesto q u e a h o r a d i c e : que no aquel bien, es decir, fiesta si se d e s c o n o c e ? Se d i j o en este sitio ignoro, p a r a q u e se
la ley, se hizo muerte para él, sino que el pecado obró la muerte e n t i e n d a no apruebo. P e r c i b i r l a s t i n i e b l a s es lo m i s m o q u e n o
por lo bueno de la ley, es decir, para que apareciese el vecado, v e r ; y c o m o l a s t i n i e b l a s n o se ven, p e r o se c o n o c e n al c o m p a -
el cual se hallaba oculto sin la ley. C a d a u n o conoce q u e está r a r l a s con la luz, así el p e c a d o , al n o ser i l u m i n a d o con l a luz
m u e r t o c u a n d o confiesa q u e a q u e l l o q u e con t o d a r e c t i t u d h a de la j u s t i c i a , se c o n o c e n o e n t e n d i e n d o , a la m a n e r a q u e se
sido m a n d a d o , n o p u e d e c u m p l i r l o , y, p o r lo t a n t o , p e c a c o n dijo q u e se sienten l a s n i e b l a s a l n o v e r . A esto se refiere lo q u e
delito m á s e n o r m e de p r e v a r i c a c i ó n q u e si n o l e h u b i e r a s i d o c a n t a el s a l m o : ¿quién entiende los delitos?
p r o h i b i d o . Esto es lo q u e dice en lo q u e s i g u e : para que sea so-
44. [ 7 , 1 9 . 2 0 . ] P o r lo q u e d i c e : no hago lo que quiero, sino
bremanera pecador; el pecado, por el mandamiento, puesto que
lo que no quiero, eso hago. Pero, si lo que no quiero eso hago,
a n t e s del m a n d a t o e r a p e q u e ñ o ; p o r q u e d o n d e n o h a y ley, t a m -
consiento con la ley, porque ella es buena, suficientemente se de-
poco hay transgresión.
fiende l a ley de t o d a r e c r i m i n a c i ó n ; p e r o h a de e v i t a r s e q u e al-
41. [7,14.] P o r lo q u e e s c r i b e : sabemos que la ley es es-
autem carnalis sum, satis ostendit non posse implen Legem, nisi ab spi-
derii prohibid fructus dulcior est. Unde etiam quaecumque peccata occul- ritualibus, quales facit gratia Dei. Similis enim quisque factus. ipsi Legi.
te fiunt, dulciora sunt: quamvis mortífera ista dulcedo sit. Inde est quod facile implet quod praecipit; nec erit sub illa, sed-cum illa: is est autem
apud Salomonem fallacis doctrinae imagine sedens mulier, et invitans ut qui iam non capitur temporalibus bonis, nec terretur temporalibus malis.
ad se veniant insipientes, scribitur dicere: Panes occultos libenter edite, 42. [7,14.] Quod autem ait, Venumdatus sub peccato, intelligendum
et aquam furtivam dulcem bibite 23. Ista dulcedo est occasio per manda-
est quod unusquisque peccando animam suam diabolo vendit, accepta
tutn inventa peccati: quae cum appetitur, utique fallit, et in maiores
tanquam pretio dulcedine temporalis voluptatis. Unde et Dominus Re-
amaritudines vertit.
demptor noster dictus est, quia hoc modo quo dictum est, venditi eramus.
40. [7,13.] Quod autem ait, Quod ergo bonum est, mihi jactum est 43. [7,15.13.] Quod autem ait, Quod enim operor, ignoro, potest
mors? Absit: sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi ope- videri minus intelligentibus, contrarium esse illi sententiae qua dixit,
ratum est mortem, hic evidenter ostendit, quod superáis dixerat, Sine Peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem.
Lege enim peccatum mortuum est21, ideo dixisse, quia latet: quandoqui- Quomodo enim apparet, si ignoratur? Sed ignoro, sic dictum est hoc loco,
dem nunc dicit, non illud bonum, id est, Legem factam sibi esse mortem, ut intelligatur, non approbo. Quomodo enim tenebrae non videntur, sed
sed peccatum operatum esse mortem per bonum Legis, id est, ut appareret lucis comparatione sentiuntur; hoc est autem sentiré tenebras, quod est
peccatum quod latebat sine Lege. Tune enim se mortuum quisque non videre: sic et peccatum, quia non illustratur luce iustitiae, non in-
cognoscit, cum illud quod recte praeceptum esse confitetur, implere non telligendo dignoscitur, sicuti tenebras dictum est non videndo sentiri. Et
potest; et praevaricationis crimine amplius peceat, quam si non prohi- ad hoc pertinet quod in Psalmo dicitur, Delicia quis intelligit? 2S
beretur. Hoc est quod in consequentibus dicit, Ut fiat supra modum
peccator aut peccatum per mandatum: quod ante mandatum mhius erat; 44. [7,19.20.] Quod autem ait, Non enim quod voló, hoc ago; sed
quia ubi non est lex, nec praevaricatio. quod nolo, hoc fació. Si autem quod nolo, hoc fació, consentio Legi,
quoniam bona est, satis quidem Lex ab omni criminatione defenditur:
41. [7,14.] Quod autem ait, Scimus quia Lex spiritualis est, ego
25
23 Ps. 18,13.
21
Prov. 9,17.
Rom. 7,8.
47-48 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 31
30 EXPOSICIÓN SOb.iE LA EP. A LOS ROMANOS 45-46 '
hombre establecido bajo la gracia, que es el grado tercero de
guno piense que por estas palabras desaparece el libre albedrío aquellos cuatro que anteriormente expuse. A este grado ya per-
de nuestra voluntad, lo que no es así. Porque ahora se describe tenece lo que al momento añade: luego yo mismo sirvo con la
al hombre bajo la ley colocado ante la gracia. Entonces le ven- mente a la ley de Dios, y con la carne a la ley del pecado. Por-
cían los pecados cuando pretendía vivir en justicia con sus pro- que, a pesar de existir los deseos carnales, ya no sirve consin-
pias fuerzas, sin la ayuda de la gracia liberante. En el libre, ar- tiendo al pecado quien, constituido bajo la gracia, sirve con la
bitrio tiene el creer al Libertador y el recibir la gracia, a fin de mente a la ley de Dios y con la carne a la ley del pecado. Llama
que ya no peque, por librarle y ayudarle el que se la da, y de ley del pecado a la condición mortal derivada de la transgre-
este modo deje de estar bajo la ley; pero con la ley y en la sión de Adán, por la cual nos hicimos mortales. Debido a esta
ley, cumpliendo la caridad de Dios, lo cual no podía hacer caída, la concupiscencia carnal solicita carnalmente, y según
por el temor. ella dice en otro lugar: también fuimos nosotros por naturale-
45 y 46. [7,23-25.] Por lo que escribe: veo en mis miem- za hijos de la ira, como los demás.
bros otra ley que lucha contra la ley de mi mente y me cautiva 47. [8,1.] Por lo que dice: luego ahora ninguna condena-
bajo la ley del pecado, que está en mis miembros, describe la ley ción existe para los que están en Cristo Jesús, demuestra con
del pecado, por la que cualquiera que se halle enredado en la claridad que no hay condenación, aunque existan deseos carna-
costumbre carnal, se liga a ella. Esta costumbre dice que se les, siempre que no se obedezcan para cometer el pecado. Esto
opone a la ley de su mente y que le aprisiona bajo la ley del último acontece a los que se hallan constituidos bajo la ley no
pecado; luego por esto se entiende que describe a aquel hombre estando aún bajo la gracia. Puesto que los constituidos bajo la
que aún no está bajo la gracia. Porque, si la costumbre carnal ley no sólo poseen la belicosa concupiscencia, sino que, además,
se opusiera tan sólo y no le hiciera cautivo, no habría condena- son conducidos cautivos al obedecerla. Pero esto no sucede a
ción, puesto que se condena porque servimos y obedecemos a quienes con la mente sirven a la ley de Dios.
los perversos deseos carnales. Pero, si existen y no desaparecen
tales deseos, pero no les obedecemos, entonces no somos hechos 48. [8,3.4.] Por lo que dice: Lo que era imposible a la
cautivos, sino que ya estamos bajo la gracia. De ésta hablará al ley, en lo que tenía de flaca a causa de la carne, lo hizo Dios
exclamar e implorar el auxilio del Libertador, para que pueda enviando a su Hijo en semejanza de carne de pecado, y por el
la caridad conseguir por la gracia lo que no pudo conseguir el pecado condenó al pecado en la carne, a fin de que la justicia
temor por la ley. Pues dijo: infeliz hombre yo, ¿quién me li- de la ley se cumpliese en nosotros, que no andamos según la
brará de este cuerpo de muerte?, y añadió: la gracia de Dios carne, sino conforme al espíritu, clarísimamente enseña que los
por Jesucristo nuestro Señor. Desde aquí comienza a describir al
tum: qui tertius gradus est illorum quatuor quos superius distinximus *".
sed cavendum, ne (jviis arbitretur bis verbis auferri nobis liberum volun- Ad hunc gradum iam pertinet quod statim subiungit, ¡gitur ego ipse
taüs arbitrium, quod non ita est. Nunc enim homo describitur sub Lege mente servio Legi Dei, carne autem legi peccati: quia licet existentibus
positus ante gratiam. Tune enim peccatis "vincitur, dum viribus suis iuste desideriis carnalibus, iam non servit consentiendo ad faciendum peccatum,
vivere conatur sine adiutorio liberantis gratiae Dei. In libero autem arbi- qui sub gratia constitutus mente servit Legi Dei, carne autem legi peccati.
trio habet ut credat Liberatori, et accipiat gratiam, ut iam illo qui eam Legem autem peccati dicit ex transgressione Adae conditionem mortalem.
donat liberante et adiuvante non peccet; atque ita desinat esse sub Lege, qua mortales facti sumus. Ex hac enim labe carnis concupiscentia carna-
sed cum Lege vel in Lege, implens eam chántate Dei, quod timore non lis soUicitat, et secundum hanc dicit alio loco: Fuimus et nos natura
poterat. filii irae, sicut et caeteri''.
45-46. [7,23-25.] Quod autem ait, Video aliam legem in membris 47. [8,1.] Quod autem dici, Nulla crgo condemnalio est nunc his
meis, repugnantem legi mentís meae, et captivantem me sub lege peccati, qui sunt in Christo lesu, satis ostendit condemnationem non esse, si
quae est in membris meis, legem peccati dicit, qua quisque carnali con- existant desideria carnalia, sed si eis ad peccandum non obediatur. Quod
suetudine implicatus astringitur. Hanc repugnare ait legi mentís suae, et fontingit his qui sub Lege constituti sunt, nondum sub gratia. Nam sub
se captivare sub lege peccati: unde intelligitur ille homo describí, qui Lege constituti non solum repugnantem habent concupiscentiam, sed etiam
nondum est sub gratia. Si enim repugnaret tantum consuetudo carnalis, captivi ducuntur, cum obtemperant ei. Non autem contingit his qui mente
et non captivaret, non esset damnatio. In eo enim est danmatio, quod serviunt Legi Dei.
obtemperamus et servimus desideriis pravis carnalibus. Si autem existant,
et non desint talia desideria, non tamen his obediamus; non captivamur, 48. [8,3.4.] Quod autem ait, «Quod enim impossibile erat Legi, in
et sub gratia iam surmis, de qua loquetur cum exelamaverit et implora- quo infirmabatur per carnem, Deus Filium suum misit in similitudine
verit Liberatoris auxilium, ut possit per gratiam charitas, quod per Legem carnis peccati, et de peccato damnavit peccatum in carne, ut iustitia
timor non poterat. Dixit enim, Infelix ego homo, quis me liberabit de Legis impleretur in nobis, qui non secundum. carnem ambulamus, sed
corpore monis huius? Et subiecit, Gratia Dei per Iesum Christum- Do- 26
Frop. 13.
minum nostrum. Deinde incipit describere hominem sub gratia constitu- " Eph. 2,3.
32 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 47-48 49 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 33

m i s m o s p r e c e p t o s de la ley n o se c u m p l í a n , a u n q u e d e b i e r a n g ú n el e s p í r i t u . Y ésta es d o n del E s p í r i t u S a n t o . C u a n d o n o


haberse cumplido, p o r q u e aquellos a quienes había sido dada existía l a c a r i d a d de j u s t i c i a , s i n o el t e m o r , n o se c u m p l í a
la ley a n t e s de l a g r a c i a e s t a b a n e n t r e g a d o s a los b i e n e s c a r n a - l a ley.
les y de e l l o s a n h e l a b a n a d q u i r i r la felicidad, y sólo t e m í a n 49. [8,7.] E n lo q u e d i c e : la prudencia o el sentir de la
c u a n d o la a d v e r s i d a d a m e n a z a b a con l a p é r d i d a de t a l e s b i e - carne es enemiga de Dios, porque no se somete a la ley de Dios,
n e s ; y p o r e s o , a l p e l i g r a r los b i e n e s t e m p o r a l e s , f á c i l m e n t e se puesto que ni puede, d e m o s t r ó q u é significa enemiga, n o sea
a p a r t a b a n del c u m p l i m i e n t o d e la ley. L u e g o e r a d é b i l la ley q u e a l g u n o j u z g a r e q u e a l g u n a n a t u r a l e z a q u e n o creó D i o s ,
al n o c u m p l i r lo q u e m a n d a b a , n o p o r su c u l p a , s i n o p o r l a car- c o m o si p r o c e d i e s e de u n c o n t r a r i o p r i n c i p i o , se d e d i c a s e a po-
n e , es decir, p o r a q u e l l o s h o m b r e s q u e , a p e t e c i e n d o los b i e n e s
n e r e n e m i s t a d c o n t r a D i o s . L u e g o se l l a m a e n e m i g o de D i o s el
c a r n a l e s , n o a m a b a n , la j u s t i c i a d e la ley, s i n o q u e a n t e p o n í a n
q u e n o o b e d e c e a su ley, y esto lo h a c e p o r el sentir de la c a r n e ,
l a s c o m o d i d a d e s t e m p o r a l e s a e l l a . P o r eso el L i b e r t a d o r , n u e s -
es decir, c u a n d o a p e t e c e los b i e n e s t e m p o r a l e s y t e m e los m a l e s
t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o , t o m a n d o la c a r n e m o r t a l , v i n o en seme-
t r a n s i t o r i o s . L a definición de p r u d e n c i a suele e x p o n e r s e dicien-
j a n z a de la c a r n e de p e c a d o . P u e s la m u e r t e se d e b e a la c a r n e
d o q u e consiste e n a p e t e c e r los b i e n e s y e v i t a r los m a l e s . P o r lo
del p e c a d o . P e r o a q u e l l a m u e r t e del S e ñ o r fué de g r a c i a , n o de
t a n t o , r e c t a m e n t e l l a m a el A p ó s t o l p r u d e n c i a (o s e n t i r ) d e la
d é b i t o , y, sin e m b a r g o , t a m b i é n l l a m a i g u a l m e n t e el A p ó s t o l
c a r n e a a q u e l l a p o r l a c u a l se a p e t e c e n c o m o g r a n d e s b i e n e s l o s
p e c a d o la t o m a de la c a r n e m o r t a l , a u n q u e n o p e c a d o r a , p o r q u e
el i n m o r t a l c o m e t e , p o r d e c i r l o así, u n p e c a d o al m o r i r . Mas a q u e n o p e r s e v e r a n con el h o m b r e , y se t e m e sean p e r d i d o s l o s
causa del pecado, dice, condenó al pecado en la carne. E s t o l o q u e a l g ú n d í a h a n de p e r d e r s e . T a l p r u d e n c i a n o p u e d e obede-
hizo la m u e r t e del S e ñ o r p a r a q u e n o se t e m i e r a la m u e r t e , y de cer a l a ley de D i o s . O b e d e c e r á a l a ley c u a n d o esta p r u d e n c i a
ello p r o v i n o q u e y a n o se a p e t e c i e r a n los b i e n e s t e m p o r a l e s n i h a v a d e s a p a r e c i d o , p a r a q u e le s u c e d a l a p r u d e n c i a del e s p í r i t u ,
se t e m i e r a n l o s m a l e s t r a n s i t o r i o s , en los c u a l e s e r a c a r n a l a q u e l p o r la c u a l n o p o n e m o s la e s p e r a n z a en los b i e n e s t e m p o r a l e s
sentir, en el q u e n o p o d í a n c u m p l i r s e los p r e c e p t o s de la ley. n i el t e m o r en l o s m a l e s . L a m i s m a n a t u r a l e z a del a l m a p o s e e
D e s t r u i d o y d e s a p a r e c i d o este s e n t i r en el H o m b r e - D i o s , se cum- la p r u d e n c i a de l a c a r n e c u a n d o v a e n p o s de l a s cosas d e este
p l e la j u s t i c i a de la l e y c u a n d o n o se c a m i n a s e g ú n l a c a r n e , m u n d o , y la p r u d e n c i a del e s p í r i t u c u a n d o e l i g e l a s celestes,
sino c o n f o r m e al e s p í r i t u . P o r q u e con t o d a v e r d a d d i j o : No del m i s m o m o d o q u e es i d é n t i c a l a n a t u r a l e z a d e l a g u a c u a n d o
vine a derogar la ley, sino a cumplirla. L u e g o la p l e n i t u d de l a se c o n g e l a con el frío y se funde con el c a l o r . L u e g o se dijo d e
ley es l a c a r i d a d . Y l a c a r i d a d es de a q u e l l o s q u e c a m i n a n se- esta s u e r t e : a ley de Dios no está sometida la prudencia (o el
sentir) de la carne, puesto que ni puede; c o m o se d i r í a con t o d a
p r o p i e d a d q u e l a nieve n o p u e d e ser c a l i e n t e , p u e s t o q u e n i
secundum spiritum», manifestissime docet, eadem ipsa praecepta Legis
propterea non impleta, quamvis essent implenda, quoniam quibus data p u e d e , y a q u e a p l i c á n d o l e c a l o r se f u n d e , y e m p i e z a a c a l e n -
erat Lex ante gratiam, dediti erant carnalibus bonis, et ex his beatitu-
dinem acquirere cupiebant, ñeque metuebant, nisi cum talibus bonis
imminebat adversitas; et ideo cum illa temporalia bona turbarentur, facile cundum spiritum ambulant. Haec enim ad gratiam pertinet Spiritus sancti.
recedebant a praeceptis Legis. Infirmabatur ergo Lex non implendo quod Quando enim non erat charitas iustitiae, sed timor, Lex non implebatur
praecipiebat; non sua culpa, sed per carnem, id est, eos nomines qui 49. [8,7.] Quod autem ait, Quia prudentia carnis mímica in Deum:
carnalia bona appetendo non amabant Legis iustitiam, sed ei temporalia Legi enim Dei non est subiecta; nec enim potest, ostendit quid dixerit
commoda praeponebant. Ideo Liberator noster Dominus Iesus Christus inimica: ne quis putaret tanquam ex adverso principio aliquam naturam,
suscipiendo mortalem carnem, venit in similitudine carnis peccati. Carni quam non eondidit Deus, inimicitias adversus Deum exercere. Inimicti?
enim peccati debita mors est. At vero illa mors Domini, dignationis fuit, ergo Dei dicitur, qui Legi ipsius non obtemperat, et hoc per carnis
non debiti: et tamen hoc quoque Apostolus peccatum vocat susceptionem prudentiam, id est, cum appetit temporalia bona, et timet temporalia mala.
mortalis carnis, quamvis non peccatricis, ideo quia immortalis tanquam Definido enim prudentiae in appetendis bonis et vitandis malis explicar!
peccatum facit cum moritur. Sed de peccato, inquit, damnavit peccatum solet. Quapropter recte appellat Apostolus carnis prudentiam, qua haec
in carne. Id enim egit mors Domini, ne mors timeretur, et ex eo íam appetuntur pro magnis bonis, quae non perseverant cum homine; et na
non appeterentur temporalia bona, nec metuerentur temporalia mala, in lince amittantur timetur, quae quandoque amittenda sunt. Non potest
quibus carnalis erat illa prudentia, in qua impleri Legis praecepta non autem talis prudentia Legi Dei obtemperare. Sed tune obtemperatur Legi,
poterant. Hac autem prudentia in nomine Dominico destructa et ablata, cum haec prudentia exstincta fuerit, ut ei succedat prudentia spiritus,
iustitia Legis impletur, cum secundum carnem non ambulatur, sed secun- qua nec in temporalibus bonis spes nostra est, ñeque in malis timor.
dum spiritum. Unde verissime dictum est, Non veni Legem solvere, sed Ladem namque animae natura et prudentiam carnis habet, cum inferiora
implere 2S, Plenitudo ergo Legis charitas " . Et charitas eorum est qui se- sectatur; et prudentiam spiritus, cum superiora eligit: quemadmodum
28
eadem aquae natura et frigore congelascit, et calore resolvitur. Sic ergo
M t . 5,17. dictum est, Legi Dei non est subiecta prudentia carnis; nec enim potest;
29
R o m . 13,10.
quomodo recte diceretur, nivem non posse calefieri; ñeque enim potest:
-->«• '8 3
34 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 50-52 50-52 EXPOSICIÓN SOBRE LA E Í . A LOS ROMANOS 35

tarse siendo ya agua; luego ya nadie puede decir que aquello que el espíritu de adopción sin duda es el Espíritu Santo. Luego
es nieve. el espíritu de servidumbre en el temor es el que tiene la potes-
tad de la muerte, porque durante toda la vida eran con ese
50. [8,10.] En lo que dice: el cuerpo ciertamente muerto
temor reos de servidumbre los que obraban bajo la ley y no
está por el pecado, pero el espíritu es vida por la justicia, se
bajo la gracia. No es maravilla que los que iban en pos de los
entiende cuerpo muerto por mortal. Debido a su mortalidad, por
bienes temporales recibieran este espíritu por la divina Provi-
la indigencia de las cosas temporales, solicita al alma y levanta
dencia, no porque la ley y el mandato procedan de ese espíritu.
ciertos deseos, a los cuales no obedece, cuando inducen al pe-
Pues la ley es santa, y el mandamiento, santo, justo y bueno, y
cado, el que ya sirve con la mente a la ley de Dios.
aquel espíritu de servidumbre no es bueno, el cual reciben los
51. [8,11.] En lo que dice: si el espíritu del que resucitó que no pueden cumplir los preceptos de la ley dada, mientras
a Jesucristo de entre los muertos habita en vosotros, el que re- sirven a los deseos carnales, pues aún la gracia del Libertador
sucitó a Jesucristo de entre los muertos vivificará también vues- no los ha recibido en la adopción de hijos. Porque también el
tros cuerpos mortales por el Espíritu suyo, que habita en vos- mismo espíritu de servidumbre no tiene a nadie en su poder,
otros, señala ya el cuarto grado de aquellos cuatro que ante- sino a quien hubiere sido entregado a él por orden de la divina
riormente distinguí. Pero este grado no se encuentra en esta Providencia, dando la justicia de Dios a cada uno según sus
vida; pertenece a la esperanza, por la cual esperamos la libera- obras. Esta potestad la recibió el Apóstol cuando dice: a los
ción de nuestro cuerpo, cuando éste, que es corruptible, se vista cuales entregué a Satanás para que aprendan a no blasfemar:
de la incorrupción, y éste, mortal, se atavíe con la inmortalidad. e igualmente dice en otro lugar: ya juzgué entregar a este tal
Allí hay perfecta paz, porque el alma no soportará molestia al- a Satanás para perdición de la carne, a fin de que el alma
guna de parte del cuerpo ya vivificado y cambiado en condición se salve. Luego los que aún no están bajo la gracia, sino que,
celeste. constituidos bajo la ley, son vencidos por los pecados yendo
52. [8,15.16.] En lo que dice: no recibisteis espíritu de en pos de los deseos carnales, y con la transgresión aumentan
esclavitud para temor, sino que recibisteis el espíritu de adopción la culpa de su crimen, recibieron el espíritu de servidumbre,
de hijos, con el cual clamamos: Abba, Padre, con toda evidencia es decir, el espíritu de aquel que tiene potestad de muerte.
nos declara que los tiempos de los dos Testamentos son distin- Porque, si entendiéramos que el espíritu de servidumbre es
tos. El primero pertenece al tiempo del temor; el Nuevo, al del el mismo espíritu del hombre, entonces también comienza a
amor. Pero se pregunta quién sea el espíritu de esclavitud, por- entenderse el mismo espíritu de adopción como cambiado en
mejor. Pero, como tomamos el espíritu de a'dopción por el
sed cum adhibito calore solvitur, et calescit aqua, iam nemo potest eam
nivem dicere.
50. [8,10.] Quod autem ait, Corpus quidem mortuum est propter rum, utique Spiritus sanctus est. Spiritus ergo servitutis in timore, ille.
peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam; Corpus mortuum est qui potestatem habet mortis; quia ipso timore per totam vitam rei
dicitur, mortale. Ex ipsius enim mortalitate indigentia rerum terrenarum erant servitutis qui sub Lege agebant, non sub gratia. Nec mirum est
sollicitat animam, et quaedara desideria excitat, quibus ad peccandum quod eum acceperunt per divinam providentiam qui bona temporalia
non obtemperat qui iam mente servit Legi Dei. sectabantur, non quia ipsius est Lex et mandatum. Nam Lex sancta, et
mandatum sanctum, et iustum et bonum31: ille autem spiritus servitutis
51. [8,11.] Quod autem ait, Si Spiritus eius qui suscitavit lesum non utique bonus, quem accipiunt qui praecepta datae Legis implere
Christum a mortuis, habitat in vobis; qui suscitavit lesum Christum a non possunt, dum serviunt desideriis carnalibus, nondum gratia Libera-
mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra per inhabitantem Spiritum loris assumpti in filiorum adoptionem. Quia et ipse spiritus servitutis
eius in vobis, iam quartum gradum demonstrat ex illis quatuor quos non habet quemquam in potestate, nisi qui ei per ordinem divinae pro-
30
superius distinximjis . Sed gradus iste in hac vita non invenitur. Perti- videntiae traditus fuerit, Dei iustitia sua cuique tribuente. Quam po-
net enim ad spem qua exspectamus redemptionem corporis nostri, quando testatem acceperat Apostolus, cum dicit de quibusdam, Quos tradidi
corruptibile hoc induet incorruptionem, et mortale hoc induet immorta- satanae ut discant non blasphemare 31: et iterum de alio, Iam iudicavi,
litatem 31. Ibi pax perfecta est, quia nihil molestiarum anima de corpore iuquit, tradere huiusmodi satanae in interitum carnis, ut anima salva
patitur iam vivificato, et in caelestem qualitatem immutato. sit34. Qui ergo nondum sub gratia sunt, et sub Lege constituti vincun-
52. [8,15.16.] Quod autem ait, Non enim accepistis spiritum serví lur peccatis ad obediendum desideriis carnalibus, et praevaricatione au-
tulis in timorem, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo cía- nent realum criminum suorum, spiritum acceperunt servitutis, id est
mamas, Abba, Pater, evidentissime duorum Testamentorum distincta sunt • piritum eius qui potestatem mortis habet. Nam si spiritum eervitutis
témpora. Illud enim ad timorem pertinet, Novum autem ad charitatem. ipsum spiritum hominis intellexerimus, incipit et spiritus adoptionis ipse
Sed quaeritur quis sit spiritus servitutis? Nam spiritus adoptionis filio-
32
Rom. 7,i2.
•"> Prop. 13. •54i3 1 Tim. 1,20.
«' 1 Cor. i5,5J-S4. 1 Cor. 5,3.5.
53 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 37
36 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 53

Espíritu Santo, al que con claridad señala cuando dice: el pera la revelación de los hijos de Dios», es decir: todo lo
mismo Espíritu da testimonio a nuestro espíritu, resta entender que ahora hay de enfermo en el hombre y está sometido a
que el espíritu de esclavitud es aquel a quien sirven los peca- corrupción, espera el descubrimiento de los hijos de Dios, a
dores, para que, como el Espíritu Santo libra del temor de saber, aquella manifestación de la cual dice el Apóstol: Es-
la muerte, así el espíritu de esclavitud, que tiene potestad de táis muertos, y vuestra vida está escondida con Cristo en Dios.
muerte, tenga cautivos a los reos por temor de la misma muer- Cuando Cristo, vuestra vida, apareciere, entonces vosotros tam-
te, para que cada uno se dirija al auxilio del Libertador, aun bién apareceréis con El en la gloria. También dice San J u a n :
contra la voluntad del diablo, que siempre desea tenerle bajo Amadísimos, ahora somos hijos de Dios y aún no se ha mos-
8u potestad. trado qué cosa seremos; mas sabemos que, cuando se mostra-
re, seremos semejantes a El, porque le veremos como es. Elsta
53. [8,19-23.] Lo que dice: la esperanza de la creación manifestación de los hijos de Dios la espera la criatura, que
espera el descubrimiento de los hijos de Dios, porque la crea- ahora está sometida a la vanidad en el hombre por el tiempo
ción está sometida a la vanidad, no espontáneamente, etc., que se halla entregada a las cosas temporales, que pasan como
hasta donde dice: y también nosotros gemimos dentro de nos- sombra. De aquí es que el salmo dice: El hombre se hizo
otros mismos, esperando la adopción y la redención de nues- semejante a la vanidad, y sus días pasan como sombra. De
tro cuerpo, ha de entenderse de tal modo que no pensemos esta vanidad también habla Salomón al escribir: vanidad de
que existe el sentido del dolor o del llanto en los árboles, en vanidosos y todo vanidad; ¿cuál es la riqueza del hombre en
las hierbas y las piedras y en las demás criaturas de tal con- todo su trabajo, en el que se emplea bajo el sol? De ella
dición, pues éste es el error maniqueo; ni tampoco pensemos también dice David: ¿Por qué amáis la vanidad y buscáis la
que los ángeles santos están sometidos a vanidad, y, por tanto, mentira? No dice que libremente está la criatura sometida a
juzguemos de ellos que serán liberados de la servidumbre de la vanidad, puesto que es penal tal sujeción. El hombre pecó
la muerte, siendo así que no han de morir; pero tengamos libremente, pero no fué condenado por propio querer; sin em-
en cuenta que toda criatura se encierra sin impostura alguna bargo, esta condenación no fué impuesta a nuestra naturaleza
en el mismo hombre. Porque no puede existir criatura alguna sin esperanza de restauración. Y por eso dijo: por aquel que
que no sea o espiritual, como la que aparece en los ángeles, se halla bajo la esperanza, porque también la misma criatura
o animal, la cual también se manifiesta claramente en la vida será librada de la servidumbre de la muerte, otorgándosele la
de las bestias, o corporal, la cual puede observarse y palpar- libertad de la gloria de los hijos de Dios; es decir, que tam-
se; y toda se halla reunida en el hombre, puesto que el hom-
bre consta de espíritu, alma y cuerpo. «Luego la criatura es- quidquid nunc in homine laborat, et corruptioni subiacet, illam scilicet
manifestationem de qua idem dicit apostolus: Mortui enim estis, et vita
intelligi tanquam in melius commutatus. Sed quia spiritum adoptionis vestra abscondita est cum Christo in Deo: cum Christus apparucrit vita
Spiritum sanctum accipimus, quem manifesté ostendit cum dicit, Ipse vestra, tune et vos cum ipso apparebitis in gloria3S. Dicit et Ioannes:
Spiritus testimonium reddit spiritui nostro; restat ut spiritum servitu- Dilectissimi, nunc filii Dei sumus et nondum apparuit quid erimus:
tis illum intelligamus, cui serviunt peccatores: ut quemadmodura Spi- scimus autem quia cum apparuerit, símiles ei erimus, quoniam videbimus
ritus sanctus a timore mortis vindieat, sic spiritus servitutis qui potesta- eum sicuti est36. Hanc ergo revelationem filiorum Dei exspectat creatura
tem habet mortis, eiusdem mortis terrore reos teneat; ut se ad Libera- quae in homine nunc vanitati subiecta est, quamdiu dedita est tempo-
toris auxilium quisque convertat, etiam ipso diabolo invito, qui eum ralibus rebus, quae transeunt tanquam umbra. Unde et in Psalmo di-
semper in potestate habere desiderat. citur: Homo vanitati similis factus est; dies eius velut umbra praeter-
53. [8,19-23.] Quod autem ait, Nam exspectatio creaturae revela- eunt". De qua vanitate etiam Salomón loquitur, cum dicit: Vanitas
tionem filiorum Dei exspectat. Vanitati enim creatura subiecta est non vanitantium, et omnia vanitas: quae abundantia homini in omni labore
sponte, etc., usque ad id quod ait, Et ipsi in nobismetipsis ingemiscimus, suo, quo ipse laborat sub solé? 38 De qua item David dicit: Utquid diligitis
adoptionem exspectantes, redemptionem corporis nostri, sic intelligen- i'anitatem, et quaeritis mendacium? 39 Non sponte autem dicit esse sub-
dum est, ut ñeque sensum dolendi et gemendi opinemur esse in arbo- irctam vanitati creaturam, quoniam poenalis est ista subiectio. Non enim
ribus et oleribus et lapidibus, et caeteris huiuscemodi creaturis; hic homo sicut sponte peccavit, sio etiam sponte damnatus est: quae tamen
enim error Manichaeorum est: ñeque Angelos sanctos vanitati subiectos damnatio non sine spe reparationis irrogata est naturae nostrae. Et ideo,
esse arbitremur; et de his existimemus quod liberabuntur a servitute l'ropter eum, inquit, qui subiecit in spe; quia et ipsa creatura libera-,
interitus, cum interituri utique non sint: sed omnem creaturam in ipso bitur a servitute interitus, in libertatem gloriae filiorum Dei; id est,
homine sine ulla calumnia cogitemus. Non enim creatura ulla esse pot-
est, nisi aut spiritualis, quae excellit in Angelis; aut animalis, quae etiam »•'
;M1
Col. 3,3-4.
I lo. 3,2.
in vita bestiarum satis apparet; aut corporalis, quae videri aut tangí 37
Ps. 143,4
potest: omnis autem est etiam in homine; quia homo constat spiritu "" Eccle. i,2.?
et anima et corpore. Ergo creatura revelationem filiorum Dei exspectat, " Ps. 4,3.
38 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 53 54 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 39
bien aquella que sólo es criatura, aún no está agregada por de Dios, gemimos dentro de nosotros mismos esperando la
la fe al número de los hijos de Dios. Pero, sin embargo, en adopción de hijos y la redención de nuestro cuerpo. Esta adop-
aquellos que habían de creer, contemplaba el Apóstol lo que ción que se ejecutó en los que creyeron, no se efectuó en el
dice: la criatura será librada de la servidumbre de la muerte, cuerpo, sino en el espíritu; porque aún no ha sido transfor-
a fin de que no sirva a la muerte, a la cual sirven todos los mado nuestro cuerpo en aquel celeste cambio, como ha sido
pecadores. Pues al pecador se dijo: morirás con muerte. Será mudado ya el espíritu de los errores, por la reconciliación de
librada con la libertad de 'gloria de los hijos de Dios, signi- la fe, al convertirse a Dios. Luego también aquellos que cre-
fica que también la misma criatura conseguirá la libertad de yeron esperan aún aquella manifestación que ha de aparecer
gloria de los hijos de Dios por medio de la fe, pues, cuando en la resurrección del cuerpo, la cual pertenece al cuarto gra-
no poseía aquella fe, solamente se denominaba criatura. Y a do, en el que habrá absoluta paz y descanso eterno, sin opo-
ella se refiere lo que sigue: sabemos que todo lo creado gime nérsenos corrupción por parte alguna o molestia incitante.
a una y se duele hasta el presente. Dice esto el Apóstol por-
54. [8,26.27.] Lo que dice: y asimismo el espíritu ayuda
que conocía que los que se encontraban sojuzgados en el es-
a nuestra debilidad; porque ignoramos qué hayamos de orar,
píritu por errores trabajosos, aún habían de creer. Pero, para
como conviene, es evidente que lo escribe refiriéndose al Espí-
que no juzgase nadie que esto se decía solamente atendiendo
ritu Santo. En lo que sigue aparece mucho más patente, pues
a sus molestias, añadió también sobre los que ya creían; aun-
dice así: porque según Dios intercede por los santos. Luego
que con el espíritu, es decir, con la mente, sirviesen a la ley
nosotros ignoramos qué hemos de pedir, como conviene, por
de Dios, sin embargo, con la carne se sirve a la ley del pe-
dos cosas: primero, porque aún no aparece aquello que es-
cado, mientras soportamos las molestias y los incentivos de
peramos recibir y a lo que nos dirigimos, y segundo, porque
nuestra mortalidad. Por eso añadió: no sólo ellos, sino tam-
en esta vida nos pueden parecer muchas cosas prósperas, fas
bién nosotros, que tenemos las primicias del espíritu, gemimos
cuales son adversas, y otras adversas, siendo prósperas. Así es
dentro de nosotros mismos. Luego no sólo dice que aquella
que, cuando la tribulación le sobreviene a un siervo de Dios
que únicamente se llamó criatura de entre los hombres que
para probarle o corregirle, parece inútil algunas veces a los
no han creído aún, y, por lo tanto, todavía no son del número
poco inteligentes. Pero, si se aplica a aquello que está escrito:
de los hijos de Dios, gime y llora, sino también nosotros mis-
danos ayuda en la tribulación, pues vana es la salud del hom-
mos, que creemos y tenemos las primicias del espíritu, puesto
bre, se entiende que muchas veces nos ayuda Dios en la tri-
que estamos ya adheridos en espíritu a Dios por medio de la
bulación; y en vano se desea la salud que algunas veces es
fe y, por lo mismo, ya no nos llamamos criatura, sino hijos

etiam ipsa quae tantummodo creatura est, nondum per fidem aggregata men et ipsi in nobismetipsis ingemiscimus, adoptionem exspectantes,
numero filiorum Dei: sed tamen in eis qui credituri erant, videbat Apos- redemptionem corporis nostri. Haec enim adoptio, quae iam facta est
tolus quod dicit, quia creatura liberabitur a servitute interitus, ut inte- in iis qui crediderunt, spiritu non corpore facta est. Nondum enim etiam
ritui non serviat, cui serviunt omnes peccatores. Peceatori enim dictum corpus reformatum est in caelestem illam immutationem, sicut spiritus
est, Morte morieris40. Liberabitur autem in libertatem gloria filiorum iam mutatus est reconciliatione fidei ab erroribus conversus ad Deum.
Dei, id est, ut et ipsa perveniat ad libertatem gloriae filiorum Dei peí Ergo etiam in iis qui crediderunt, exspectatur adhuc illa manifestatio
fidem: quae fides eum in ea non erat, tantummodo creatura dicebatur. quae in corporis resurrectione proveniet: quae pertinet ad quartum illum
Et ad ipsam refert quod sequitur: Scimus enim quia creatura congemiscil gradum, ubi ex toto perfecta pax erit, et quies aeterna, nulla nobis ex
et dolet usque adhuc. Erant enim adhuc credituri qui etiam spiritu aliqua parte corruptione resistente, aut sollicitante molestia.
subiacebant laboriosis erroribus. Sed ne quis putaret de ipsorum labore 54. [8,26.27.] Quod autem ait, Similiter et Spiritus adiuvat infirmi-
tantum dictum esse, subiungit etiam de lis qui iam crediderant. Quan- latem nostram: quid enim oremus, sicut oportet, nescimus, manifestum
quam enim spiritu, hoc est, mente servirent Legi Dei, tamen quia carne est eum de Spiritu sancto dicere; quod in consequentibus clarum est,
servitur legi peccati", quamdiu molestias et sollicitationes mortalitatis ubi ait, Quia secundum Deum interpellat pro sanctis. Nos ergo quid
nostrae patimur, ideo addidit, dicens: Non solum autem ipsi, sed el oremus, sicut oportet, nescimus, duas ob res: quod et illud quod futu-
nos primitias spiritus habentes, et ipsi in nobismetipsis ingemiscimus. rnm speramus, et quo tendimus, nondum apparet; et in hac ipsa vita
Non solum ergo, inquit, ipsa quae tantummodo creatura dicitur in ho- inulta possunt nobis prospera videri quae adversa sunt. et adversa quas
minibus qui nondum crediderunt, et ideo nondum in filiorum Dei nu- prospera. Nam et tribulatio quando accidit servo Dei ad probationem
mero constituti sunt, congemiscit et dolet: sed etiam nosmetipsi qui vcl emendationem, videtur nonnunquam minus intelligentibus inutilis:
credimus, et spiritus primitias habemus, quia iam spiritu adhaeremus •<cd si referatur ad illud quod dictum est, Da nobis- auxilium de tribu-
Deo per fidem, et ideo non iam creatura, sed filii Dei appellamur; ta- líitione; et vana salus hominis", intelligitur quia plerumque de tribu-
Gen. 2,17. Intione nos adiuvat Deus; et frustra salus optatur, quae aliquando ad-
Rom. 7,25.
" Ps. 59,13.
40 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 55
56-57 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 41
opuesta, cuando por la delectación y amor de esta vida es un destinó a nadie que no preconoció había de creer y seguir
peligro para el alma. De aquí proviene aquello: topé con la el llamamiento, a los cuales también denominó elegidos. Mu-
tribulación y el dolor e invoqué el nombre del Señor. Cuando chos ciertamente no vienen al ser llamados, pero nadie viene
dice topé, demuestra que ello es útil; pues no nos congratu- sin serlo.
lamos con rectitud por haber hallado, sino cuando buscába-
mos. Luego qué cosa hemos de pedir coma conviene, lo igno- 56. [8,29.] Por lo que escribe: a fin de que sea el pri-
ramos. Dios conoce qué cosa nos convenga en esta vida y qué mogénito entre muchos hermanos, demuestra con claridad que
nos ha de dar después de ella. Pero el mismo Espíritu inter- ha de entenderse que de un modo nuestro Señor es unigénito,
cede con gemidos inefables. Dice que gime el Espíritu, por- y de otro, primogénito. Donde se denomina unigénito, no tiene
que nos hace gemir con caridad excitando en nosotros el amor hermanos, y por naturaleza es Hijo de Dios, Verbo en el prin-
de la vida futura, al parigual que dice: 05 tienta el Señor cipio, por quien fueron hechas todas las cosas. Conforme la
Dios vuestro para conocer si le amáis, es decir, para que vos- toma del hombre y la gracia de la encarnación, por la que
otros conozcáis, pues para Dios nada hay oculto. se dignó llamarnos hijos adoptivos, no naturales, se llama
primogénito en la congregación de los hermanos. En lo que
55. [8,28-30.] Lo que dice: a los que llamó, a los mismos se llama el primero, no es solo, sino que El precedió en ello
justificó. Puede inquietar y, por lo mismo, también pregun- a los hermanos que le han de seguir. Por lo que también en
tarse si todos los que han sido llamados serán justificados; otro lugar dice que es el primogénito de los muertos, para
pues en otro lugar leemos: muchos son los llamados, pero que en todas las cosas tenga la primacía. Antes de El no hubo
pocos los escogidos. Sin embargo, como también los mismos resurrección alguna de muertos, de tal modo que ya no mu-
elegidos fueron llamados, es evidente que no son justificados rieran; mas después de El hubo la de muchos santos, a los
sin haber sido llamados; aunque no todos los llamados sean que no se avergüenza de llamar hermanos por la misma par-
justificados, sino los que fueron llamados según el propósito, ticipación de la humanidad.
como anteriormente dijo. Y ha de entenderse por propósito
o designio el de Dios, no el de los hombres. También el mis- 57. [8,35.] Lo que dice: ¿Quién nos separará del amor
mo Apóstol expone qué sea según propósito, cuando dice: de Cristo: la tribulación, o la angustia, o la persecución?, etc.,
porque a los que preconoció, también los predestinó a ser con- depende de la sentencia anterior, donde dice: si padecemos
formes con la imagen de su Hijo. No todos los que fueron con El, con El seremos glorificados. Pues juzgo que los pa-
llamados lo fueron según designio, pues este designio se re- decimientos de esta vida no son proporcionados a la futura
serva a la presciencia y predestinación de Dios. Tampoco pre-
situm vocati sunt: hoc enim propositum ad praescientiam et ad prae-
versa est, cum delectatione et amore huius vitae implicat animam. Inda destinationem Dei pertinet; nec praedestinavit aliquem, nisi quem prae-
est et illud: Tribulationem et dolorem inveni, et nomen Domini invo- scivit crediturum et secuturum vocationem suam, quos et electos dicit,
cavii3. Cum enim dicit, inveni, significat utilem: non enim recte gra- Multi enim non veníunt, cum vocati fuerint: nemo autem venit qui
tulamtir nos invenisse, nisi quod quaerebamus. Ergo quid oremus, sicul vocatus non fuerit.
oportet, nescimus. Deus enim novit et quid nobis in hac vita expediat, 56. [8,29.] Quod autem dicit, Ut sit primogenitus in multis fra-
et quid post hanc vitam daturas sit. Sed ipse Spiritus interpellat gemi- tribus, satis docet aliter intelligendum Dominum nostrum unigenitum,
tibus inenarrabilibus. Gemere dicit Spiritum, quod nos gemere faciat iiliter primogenitum. Nam ubi Unigénitas dicitur, fratres non habet,
charitate, concitans desiderium futurae vitae: sicut dicit, Tentat vos ct naturaliter est Filius Dei, Verbum in principio, per quod facta sunt
Dominas Deas vester, at sciat si diligitis eum", id est, ut scire vos fa- mnnia"'. Secundum susceptionem autem hominis et incarnationis dis-
ciat. Non enim Deum aliquid latet. pensationem, per quam nos etiam non naturaliter filios in adoptionem
55. [8,28-30.] Quod autem ait, Quos vocavit, ipsos et iustificavit, tiliorum vocare dignatus est, primogenitus dicitur cum adiunctione fra-
potest moveré, et quaeri utrum omnes qui vocati sunt, iustificentur. Sed Irutn. Ubi enim primus dicitur, non utique solus, sed consecuturis fra-
alibi legimus, Muid vocati, pauci autem electi4S. Tamen quia ipsi quo- Iribus in id quo ipse praecessit. Unde et alio loco primogenitum eum
que electi utique vocati sunt, manifestum est non iustificatos nisi vo- a mortuis dicit, ut sit ipse primatum tenens". Resurrectio enim mor-
catos, quanquam non omnes vocatos, sed eos qui secundum propositum liiorum ut iam non moriantur, ante illum nulla: post illum autem mul-
vocati sunt, sicut superius dixit. Propositum autem Dei accipiendum lunim sanctorum est, quos fratres non confunditur appellare propter ip-
est, non ipsorum. Ipse autem exponit quid sit secundum propositum, Kinn communicationem humanitatis.
cum dicit, Quoniam quos ante praescivit, et praedestinavit conformes 57. [8,35.] Quod autem dicit, Quis nos separabit a chántate Chris-
imaginis Filii eius. Non enim omnes qui vocati sunt, secundum propo- l¡? tribulatio? an angustia? an persecutio? etc., ex superiore sententia
priuJet, ubi ait, Si tamen compatimur, ut et glorificemur: existimo enim
" P s . 114,3-4.
41
D e u t . 13,3. " l o . 1,1.3.
45
M t . 22,14. " Col. 1,18.
59 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 43
42 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 58
sidad de aquellas cosas que no pueden encontrarse, o en vano
gloria que ha de descubrirse en nosotros. Toda la atención se encuentran, ya en el abismo o en el cielo, separa de Dios,
referente a este pasaje ha de encaminarse a la misma exhor- a no ser que la caridad, que invita a los hombres a lo espi-
tación, para que aquellos a quienes se habla no se abatan en ritual, venza no con la vanidad de cosas que se hallan fuera,
las persecuciones, si viven según la prudencia de la carne, sino con la verdad, que se halla dentro. Ni otra criatura. Esto
por la que apetecen los bienes temporales y temen los males puede entenderse de dos modos: o que se trata de una cria-
transitorios. tura visible, pues también nosotros, es decir, nuestra alma, es
58. [8,38.] Al decir: cierto, pues, estoy, y no decir: juz- criatura, pero invisible, y, por tanto, lo que dijo que no nos
go, pues, demostró que tuvo plena fe de que ninguna muerte, ni separará otra criatura, es el amor de los cuerpos; o sin duda
la vida temporal prometida, ni las demás cosas que a conti- que no nos separará de la caridad de Dios otra criatura, por-
nuación relata, pueden apartar al creyente de la caridad de que no existe ninguna otra criatura entre nosotros y Dios que
Dios. Luego nadie aparta del amor, ni quien amenaza con la se oponga y nos excluya de su unión. Por encima de la mente
muerte, porque el que cree en Cristo, aunque muera, vive; ni humana, la cual es racional, no existe criatura alguna, sino
quien ofrece la vida, porque Cristo da la vida eterna, y el sólo Dios.
ofrecimiento de la vida temporal, en comparación de la eter-
59. [9,5.] Por lo que dice: cuyos son los padres, de quie-
na, debe despreciarse. Tampoco el ángel separa de la caridad
nes también desciende Cristo según la carne; y añade: el que
de Dios, porque dice que si un ángel descendiese de los cielos
es, sobre todos, Dios digno de ser bendecido por los siglos,
y os anunciase alguna cosa diversa de la que recibisteis, sea
recomienda una fe absoluta en confesar que nuestro Señor
anatema. Ni el principado, es decir, el opuesto al amor, por-
Jesucristo, según la toma de la carne, es hijo del hombre, y
que se despojó de estos principados y potestades, triunfando
según la eternidad, Verbo, Dios en un principio, digno de
de ellos en sí mismo. Ni las cosas presentes ni futuras, es de-
ser alabado sobre todos los seres por los siglos. Como los
cir, las temporales, ya sea las que deleitan o que afligen, que
judíos retuvieron parte de esta fe, fueron rechazados por el
infunden esperanza o que causan temor. Ni la virtud, y aquí
Señor; porque, al preguntarles de quién decían ser hijo el
conviene que se entienda la virtud contraria al amor, según
Cristo, respondieron: De David. Y esto es tener fe en cuanto
la cual dice en otro sitio: nadie puede arrebatar los trofeos
a la carne, pues de su divinidad, por la que es Dios, nada
del fuerte, a no ser que primero hubiese encadenado al fuerte.
dijeron. Por eso el Señor les pregunta: Luego ¿cómo es que
Ni la altura ni la profundidad. Muchas veces la frivola curio-
David en espíritu le llama Señor? Les dijo esto para que en-
tendieran que sólo habían confesado que Cristo es hijo de Da-
quod non sunt condignae 48passiones huius temporis ad futuram gloriam
quae revelabitur in nobis . Ad ipsam enim hortationem omnis huius
loci intentio directa est, ne illi quibus loquitur persecutionibus fran- earum rerum quae inveniri non possunt, aut frustra etiam inveniuntur
gerentur, si viverent secundum prudentiam carnis, qua temporalia bona sive in cáelo sive in abysso, separat a Deo, nisi charitas vincat, quae ad
appetuntur, et timentur temporalia mala. certa spiritualia non vanitate rerum quae foris sunt, sed veritate quae
intus, homines invitat. Ñeque creatura alia. Quod duobus modis intel-
58. [8,38.] Quod autem ait, Certus sum enim, et non dixit, Opi- ligi potest: aut visibilis creatura, quia et nos, id est anima, creatura
nor enim; plena fide tenuit, quod nec mors uUa, nec vita temporalis sumus, sed invisibilis; ut hoc dixerit, quod nos non separat alia crea-
promissa, nec caetera subsequentia possunt credentem a chántate Dei tura, id est, amor corporum: aut certe quia nos non separat alia crea-
detorquere. Nemo ergo separat, nec qui minatur mortem; quia qui cre- tura a charitate Dei, ex eo quod nulla creatura est alia Ínter nos et
dit in Christo, licet moriatur, vivet: ñeque qui pollicetur vitam; quia Deum, quae se opponat, et a complexu eius excludat. Supra humanas
ille dat vitam aeternam. Nam temporalis vitae pollicitatio, aeternae enim mentes quae rationales sunt, iam nulla creatura, sed Deus est.
comparatione contemnenda est. Ñeque Ángelus separat, quia licet Án-
gelus, inquit, de cáelo descendat, et annuntiet vobis praeterquam quod 59. [9,5.] Quod autem dicit, Quorum patres et ex quibus Christus
accepistis, anathema sit". Ñeque principatus, id est, contrarius, quia secundum carnem, et adiecit, Qui est. super omnes Deus benedictus in
exuit se ipse hos principatus et potestates, triumphans eos in semetipso s°. saecula, plenissimam fidem commendat, quia Dominum nostrum et se-
Ñeque praesentia ñeque futura, id est, temporalia vel quae delectant, cundum susceptionem carnis filium hominis conñtemur, et secundum
vel quae premunt, vel quae spem dant, vel quae incutiunt timorem. aeternitatem Verbum in principio Deum, benedictum super omnes in
Ñeque virtus: et hic virtutem contrariam oportet intelligi, secundum saecula. Huius autem confessionis Iudaei quoniam partem tenuerunt
quam dicit, Nemo vasa fortis diripiet, nisi prius alligaverit fortem". refelluntur a Domino. Nam cum eos interrogasset, cuius filium dicerent
Ñeque altitudo, ñeque profundum. Plerumque enim inanis curiositas esse Christum; responderunt, David. Hoc autem secundum carnem est.
48
De. divinitate vero eius quod Deus est, nihil responderunt. Ideo Domi-
Rara 8,17-18. nus ait eis, Quomodo ergo David in spiritu vocat eum Dominum? " Ut
"50 Gal. 1,8.9.
61
Col. 2,15. 52
Mt. 2!,4:-43-
Mt. 12,29.
60 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LO!* HOMANOS 45
44 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A I O S ROMANOS 60
Si c o n c e d e a q u i e n q u i e r e el E s p í r i t u S a n i o , p o r q u i e n el a m o r
vid, p e r o q u e c a l l a r o n q u e C r i s t o es t a m b i é n el S e ñ o r del o b r a el b i e n , ¿ d e q u é m o d o elige a q u i e n d n ? Si n o lo hace,
m i s m o D a v i d . L o p r i m e r o m i r a a l a t o m a de l a c a r n e , y l o p o r m é r i t o a l g u n o , ya n o h a y elección, p u e s lodos son i g u a l e s
s e g u n d o a t i e n d e a l a e t e r n i d a d de l a d i v i n i d a d . a n t e s del m é r i t o , n i p u e d e decirse q u e h a y elección en l a s
cosas q u e son en a b s o l u t o i g u a l e s . P e r o , c o m o el E s p í r i t u S a n -
6 0 . [ 9 , 1 1 - 1 3 . ] L o q u e d i c e : Aun no habiendo nacido ni
to s ó l o se c o n c e d e a los c r e y e n t e s , sin d u d a Dios n o e l i g i ó
obrado algo bueno o malo, a fin de que permaneciese el desig-
las o b r a s q u e E l m i s m o r e p a r t e , c u a n d o d a el E s p í r i t u S a n t o
nio de Dios según la elección, pues no por las obras, sino por el
a fin de q u e p o r l a c a r i d a d e j e c u t e m o s cosas b u e n a s , s i n o m á s
que llama, se dijo a Rebeca: El mayor servirá al menor, con-
b i e n elige l a fe. P o r q u e , a n o ser q u e a l g u n o crea e n E l y
forme está escrito: amé a Jacob y aborrecí a Esaú, i n q u i e t a
p e r s i s t a en la v o l u n t a d de r e c i b i r , n o r e c i b e el d o n de D i o s ,
a n o p o c o s , j u z g a n d o q u e el a p ó s t o l S a n P a b l o e c h ó p o r t i e r r a
es decir, el E s p í r i t u S a n t o , m e d i a n t e el c u a l p u e d a o b r a r el
el l i b r e a l b e d r í o , p o r el c u a l p o s e e m o s a D i o s m e d i a n t e l a s
bien, h a b i e n d o s i d o d i f u n d i d a en él l a c a r i d a d . L u e g o n o e l i g e
o b r a s b u e n a s de p i e d a d y le o f e n d e m o s con el m a l de l a im-
Dios, en la p r e s c i e n c i a , l a s o b r a s de a l g u n o , que E l h a de
p i e d a d . P u e s , d i c e n q u e D i o s a m ó a u n o de l o s dos sin h a b e r
d a r , sino q u e elige en la p r e s c i e n c i a l a fe, de s u e r t e q u e a
n a c i d o , y a b o r r e c i ó a l o t r o a n t e s de o b r a a l g u n a b u e n a o m a l a .
q u i e n p r e c o n o c i ó q u e h a b í a de c r e e r en E l , a éste eligió p a r a
P e r o r e s p o n d e m o s q u e se h i z o p o r l a p r e s c i e n c i a de D i o s , p o r
d a r l e el E s p í r i t u S a n t o , a fin de q u e , h a c i e n d o o b r a s b u e n a s ,
la c u a l c o n o c i ó c ó m o h a b í a de ser c a d a u n o de l o s n o n a c i d o s .
t a m b i é n a l c a n z a s e l a v i d a e t e r n a . Dice, p u e s , el A p ó s t o l : Dios
P e r o a c a s o a l g u n o d i r á : D i o s eligió l a s o b r a s e n el q u e a m ó ,
es el que obra todas las cosas en todos. J a m á s se e s c r i b i ó :
aunque todavía no existían, p o r q u e las previo como futuras.
D i o s cree t o d a s l a s cosas en t o d o s . L u e g o el que c r e a m o s se
Si eligió l a s o b r a s , ¿ c ó m o dice el A p ó s t o l q u e n o fué h e c h a
d e b e a n o s o t r o s ; m a s lo b u e n o q u e o b r a m o s es de a q u e l q u e
la elección p o r l a s o b r a s ? P o r c o n s i g u i e n t e , h a de e n t e n d e r s e
d a a los c r e y e n t e s en él el E s p í r i t u S a n t o (Retract. c.23 n . 2 ) .
q u e l a s o b r a s b u e n a s se e j e c u t a n p o r a m o r , y el a m o r se h a l l a
Esta s e n t e n c i a se e x p u s o a n o p o c o s j u d í o s que c r e y e r o n en
en n o s o t r o s d e b i d o al d o n del E s p í r i t u S a n t o , c o m o lo dice
Cristo, al g l o r i a r s e de las o b r a s e j e c u t a d a s antes de r e c i b i r l a
el m i s m o a p ó s t o l S a n P a b l o : La caridad de Dios ha sido di-
g r a c i a y decir q u e m e r e c i e r o n l a g r a c i a del E v a n g e l i o p o r sus
fundida en nuestros corazones por el Espíritu Santo, que nos
o b r a s b u e n a s a n t e c e d e n t e s ; s i e n d o así q u e en n a d i e p u e d e
fué dado. L u e g o n a d i e debe g l o r i a r s e d e l a s o b r a s c o m o s u y a s ,
existir o b r a b u e n a si n o h u b i e r e r e c i b i d o la g r a c i a . E s u n a
p u e s l a s t i e n e p o r el d o n de D i o s , s i e n d o así q u e el m i s m o
g r a c i a q u e se dé al p e c a d o r l a v o c a c i ó n c u a n d o n o h a p r e c e -
a m o r o b r a el b i e n e n el h o m b r e . L u e g o ¿ q u é cosa elige D i o s ?
d i d o m é r i t o a l g u n o de p a r t e de él sino p a r a ser c o n d e n a d o .
intelligerent hoc se confessos esse tantum, quod Christus filius est Da- P o r lo c u a l , si el l l a m a d o h u b i e r e s e g u i d o a quien le l l a m ó ,
vid; hoo autem tacuisse, quod est Christus Dominus ipsius David. Illud
enim est secundum susceptionem carnis, hoc secundum aeternitatem di- bonum operatur, quomodo elegit cui donet? Si enim nullo mérito, non
vinitatis. est electio; aequales enim omnes sunt ante meritum, nec potest in rebus
omnino aequalibus electio nominari. Sed quoniam Spiritus sanctus non
60. [9,11-13.] Quod autem ait, «Nondum enim nascentium, ñeque
datur nisi credentibus, non quidem Deus1 elegit opera quae ipse largitur.
agentium aliquid boni aut mali, ut secundum electionem propositum Dei
cum dat Spiritum sanctum, ut per charitatem bona operemur, sed tamen
maneret. non ex operibus, sed ex vocante dictum est ei, Quia maior ser-
elegit fidem. Quia nisi quisque credat in eum, et in accipiendi volún-
vid minori, sicut scriptum est, Iacob dilexi, Esau autem odio habui».
tate permaneat, non accipit donum Dei, id est, Spiritum sanctum, per
nonnullos movet, ut putent apostolum Paulum abstulisse liberum volun-
quem diffusa chántate bonum possit operari. Non ergo elegit Deus opera
tatis arbitrium, quo promeremur Deum bono pietatis, vel malo impie-
cuiusquam in praescientia, quae ipse daturas est; sed fidem elegit in
tatis offendimus. Dicunt enim quod ante opera aliqua, seu bona seu
praescientia: ut quem sibi crediturum esse praescivit, ipsum elegerit cui
mala, duorum nondum nascentium Deus unum dilexerit, alterum odio
Spiritum sanctum daret, ut bona operando etiam vitam aeternam con-
habuerit. Sed respondemus, praescientia Dei factum esse, qua novit
sequeretur. Dicit enim idem apostolus, ídem Deus qui operatur omnio
etiam de nondum natis, qualis quisque futurus sit. Sed ne quis dicat:
in ómnibus M . Nusquam autem dictum est, Deus credit omnia in ómni-
Opera ergo elegit Deus in eo quem dilexit, quanquam nondum erant.
bus. Quod ergo credimus, nostrum est: quod autem bonum operamur, il-
quod ea futura praesciebat; quod si opera elegit, quomodo dicit Apos-
lius qui credentibus in se dat Spiritum sanctum '"*. Hoc autem exemplum
tolus non ex operibus factam electionem? Propterea ergo intelligendum
quibusdam Iudaeis obiectum est, qui Christo crediderunt, et de operibus
est, opera bona per dilectionem fieri, dilectionem autem esse in nobis
inte gratiam gloriabantur, et dicebant se ipsam Evangelii gratiam per
per donum Spiritus sancti, sicut idem¡ apostolus dicit: Chantas Dei dif-
sua bona opera praecedentia meruisse; cum bona opera in nullo esso
fusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis 53.
possint, nisi qui acceperit gratiam. Est autem gratia ut vocatio pecca-
Non ergo quisquam gloriari debet ex operibus tanquam suis, quae per
tori praerogetur, cum eius merita nulla, nisi ad damnationem praeces
donum Dei habet, cum ipsa dilectio in eo bonum operetur. Quid ergo
elegit Deus? Si enim cui vult donat Spiritum sanctum, per quem dilectio sl
* i Cor. 12,6.

R o m . 5,5.
61-62 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 47
46 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 61-62
que corre, sino de Dios, que se compadece, no d e s t r u y e el l i b r e
lo que es p r o p i o ya del l i b r e a l b e d r í o , m e r e c e r á t a m b i é n el
a l b e d r í o de la v o l u n t a d , s i n o q u e d e m u e s t r a q u e n o es sufi-
Espíritu Santo, m e d i a n t e el c u a l p u e d a e j e c u t a r o b r a s b u e n a s ,
ciente n u e s t r o q u e r e r a n o ser q u e D i o s nos a y u d e h a c i é n d o n o s
y, p e r m a n e c i e n d o en E l , lo q u e , sin e m b a r g o , t a m b i é n es p r o -
m i s e r i c o r d i o s o s p a r a o b r a r b i e n , m e d i a n t e el d o n del E s p í r i t u
pio del l i b r e a l b e d r í o , m e r e c e r á a s i m i s m o l a v i d a e t e r n a , l a
S a n t o ; a esto se refiere t a m b i é n lo q u e a n t e r i o r m e n t e d i j o :
cual n o p u e d e ser d e s t r u i d a p o r c u l p a a l g u n a .
me compadeceré de quien me compadeciere y ofreceré la mi-
6 1 . [8,11-15.] P o r lo q u e d i c e : me compadeceré de quien
sericordia a quien la ofreciere. P o r q u e n o p o d e m o s q u e r e r si
me compadeciere, y ofreceré la misericordia a quien la ofre-
n o s o m o s l l a m a d o s ; y c u a n d o d e s p u é s del l l a m a m i e n t o h u b i é -
ciere, d e m u e s t r a que n o h a y i n j u s t i c i a en D i o s . A l g u n o s pu-
r e m o s q u e r i d o , n o b a s t a n u e s t r a v o l u n t a d n i n u e s t r o c o r r e r si
dieran decir q u e la h a y al o í r : antes de que naciesen, amé a
D i o s n o p r e s t a l a s fuerzas a los q u e c o r r e n y c o n d u c e a d o n d e
Jacob y aborrecí a Esaú. D i j o : me compadeceré de quien, me.
l l a m a . L u e g o es e v i d e n t e q u e n o del q u e q u i e r e n i del q u e co-
compadeciere, p o r q u e p r i m e r o se c o m p a d e c i ó D i o s de n o s o t r o s
r r e , sino de D i o s , q u e usa de m i s e r i c o r d i a , p r o c e d e el q u e obre-
p a r a l l a m a r n o s siendo a ú n p e c a d o r e s . A c o n t i n u a c i ó n d i c e :
m o s el b i e n , a u n q u e a l l í esté t a m b i é n n u e s t r a v o l u n t a d , la cual
de quien me compadeciere, p a r a l l a m a r l e ; me compadeceré
sola n o p u e d e n a d a . De a q u í es q u e a d u c e el t e s t i m o n i o del
aún de él c u a n d o h u b i e r e c r e í d o . ¿ D e q u é m o d o aún si n o es
castigo de F a r a ó n , c u a n d o , h a b l a n d o de él, dice la E s c r i t u r a :
p a r a d a r al creyente y al q u e p i d e el E s p í r i t u S a n t o ? ; el c u a l ,
para esto te excité, para demostrar en ti mi poder y para que
h a b i e n d o sido d a d o , ofrecerá la m i s e r i c o r d i a a a q u e l de q u i e n
sea anunciado mi nombre en toda la tierra. C o n f o r m e l e e m o s
se h u b i e r e c o m p a d e c i d o , es decir, p a r a h a c e r l e a él c o m p a s i v o ,
en el É x o d o , se e n d u r e c i ó el c o r a z ó n del F a r a ó n p a r a q u e n o
a fin de que p u e d a e j e c u t a r o b r a s b u e n a s m e d i a n t e el a m o r .
se c o n m o v i e r a con señales t a n c l a r a s . E l n o h a b e r o b e d e c i d o
Nadie, p u e s , se a t r e v a a a r r o g a r s e a sí m i s m o el o b r a r con
F a r a ó n a los p r e c e p t o s de D i o s e r a ya u n c a s t i g o . P o r q u e
misericordia, p o r q u e D i o s fué q u i e n le d i o l a c a r i d a d m e d i a n -
n a d i e p u e d e d e c i r q u e a q u e l e n d u r e c i m i e n t o del c o r a z ó n le
te el E s p í r i t u S a n t o , sin la c u a l n a d i e p u e d e ser m i s e r i c o r d i o -
s o b r e v i n o a F a r a ó n sin m e r e c e r l o , s i n o del j u i c i o de D i o s ,
so. N o eligió Dios a los q u e o b r a n b i e n , s i n o m á s b i e n a cre-
q u e i m p u s o a su i n c r e d u l i d a d el d e b i d o c a s t i g o . L u e g o n o se
yentes, p a r a h a c e r l e s él m i s m o o b r a r b i e n . D e n o s o t r o s es el
le i m p u t ó esto p o r q u e e n t o n c e s n o o b e d e c i e r a , ya q u e él n o
q u e r e r y el creer, y de E l es el d a r a l o s q u e q u i e r e n y creen
p o d í a o b e d e c e r t e n i e n d o el c o r a z ó n e n d u r e c i d o , s i n o p o r q u e
la facultad de o b r a r b i e n m e d i a n t e el E s p í r i t u S a n t o , p o r q u i e n
se hizo d i g n o de q u e se le e n d u r e c i e r a su c o r a z ó n p o r la p r i -
la c a r i d a d de Dios se difunde en n u e s t r o s c o r a z o n e s , a fin de
m e r a i n c r e d u l i d a d . A s í c o m o en a q u e l l o s q u e elige D i o s n o
hacerlos m i s e r i c o r d i o s o s .
62. [ 9 , 1 5 - 2 1 . ) ] P o r lo q u e d i c e : no del que quiere ni del tis, sed miserentis est Dei, non tollit liberum voluntatis arbitrium; sed
serint. Quod si vocatus vocantem secutus fuerit, quod est iam in libero non sufficere dicit velle nostrum, nisi adiuvet Deus, misericordes nos
arbitrio, merebitur et Spiritum sanctum, per quem bona possit operari; efficiendo ad bene operandum per donum Spiritus sancti, ad hoc refe-
in quo permanens (quod nihilominus est in libero arbitrio) merebituí rens, quod superius dixit, Miserebor cui misertus ero, et misericordiam
etiam vitam aeternam, quae nulla possit labe corrumpi. praestabo cui misericors fuero. Quia ñeque velle possumus, nisi vocemur;
et cum post vocationem voluerimus, non sufficit voluntas nostra et cur-
61. [9,11-15.] Quod autem ait, Miserebor cui misertus ero, et mise
sus noster, nisi Deus et vires currentibus praebeat, et perducat quo
ricordiam praestabo cui misericors fuero, hinc ostenditur non esse iniqui-
vocat. Manifestum est ergo non volentis ñeque currentis, sed miserentis
tatem apud Deum; quod possunt dicere quídam, cum audiunt, Antequam
Dei esse, quod bonum operamur: quanquam ibi sit etiam voluntas nos-
nascerentur, Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Miserebor enim, in-
tra, quae sola nihil posset. Unde sequitur etiam de Pharaonis supplicio
quit, cui misertus ero. Primo enim misertus est nostri Deus, cum pecca-
testimonium, cum ait Scriptura de Pharaone, Quia ad hoc te excitavi,
tores essemus ut vocaret nos. Cui ergo misertus ero, inquit, ut euro
ut ostendam in te potentiam meam, et ut annuntietur nomen meum in
vocem, miserebor adhuc eius cum crediderit. Quomodo autem adhuc,
universa térra. Sicut enim legimus in Éxodo, obduratum est cor Pha-
nisi ut det credenti et petenti Spiritum sanctum? Quo dato misericor-
raonis 5S*, ut tam evidentibus signis non moveretur. Quod ergo tune
diam praestabit cui misericors fuerit, id est, ut faciat eum misericordem,
Pharao non obtemperabat praeceptis Dei, iam de supplicio veniebat.
quo bona possit per dilectionem operari. Nemo ergo sibi audeat tribuere
Non autem quisquam potest dicere obdurationem illam cordis immerito
quod misericorditer operatur; quia Deus illi per Spiritum sanctum dedit
accidisse Pharaoni, sed iudicio Dei retribuentis incredulitati eius debi-
dilectionem, sine qua nemo potest esse misericors. Non ergo elegit Deus
tam poenam. Non ergo hoc illi imputatur, quod tune non obtemperaret,
bene operantes, sed credentes potius, ut ipse illos faciat bene operari.
quandoquidem obdurato corde obtemperare non poterat; sed quia dig-
Nostrum enim est credere et velle, illius autem daré credentibus et
num se praebuit, cui cor obduraretur priore infidelitate. Sicut enim in
volentibus facultatem bene operandi per Spiritum sanctum, per quem
iis quos elegit Deus, non opera sed fides inchoat meritum, ut per munus
chantas Dei diffunditur in cordibus nostris, ut nos misericordes efficiat "*.
Dei bene operentur: sic in his quod damnat, infidelitas et impietas in-
62. [9,15-21.] Quod autem ait, Igitur non volentis, ñeque curren-
55
55
R o m . 5,5. * E x . 10,1.
48 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 61-62 61-62 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 49

incoa el merecimiento la obra, sino la fe, a fin de que me- carne, por eso refuta al que inquiere, para que entienda que
diante el don de Dios obren bien, al parigual en los que con- primero debe despojarse del hombre encenagado, a fin de que
dena, la impiedad y la incredulidad incoan el mérito del cas- merezca investigar estas cosas con el espíritu. Así, pues, dice:
tigo, para que por aquella pena obren también el mal, confor- ¿Oh hombre.', ¿tú quién eres para replicar a Dios? ¿Acaso
me asimismo dice anteriormente el Apóstol: como no estimaron dice lo fabricado a quien lo fabrica: Por qué me hiciste así?
a Dios digno de conocerlo, Dios los entregó a su reprobo ¿O por ventura no tiene potestad el alfarero para hacer de
sentir, para que ejecutaran las cosas que no convienen. Por lo una misma masa un vaso de honor y otro de ignominia? Du-
tanto, así concluye el Apóstol: de quien quiere se compadece rante el tiempo que eres informe, dice, y perteneces a la masa
y a quien quiere lo endurece. De quien tiene misericordia, a de barro, aún no has sido conducido a lo espiritual. Para que
éste le hace obrar bien, y a quien endurece lo abandona para seas espiritual juzgando a todo y a ti nadie te juzgue, te con-
que obre mal. Pero también aquella misericordia se atribuye viene abstenerte de este modo de interrogar y de replicar a
al mérito precedente de la fe, y este endurecimiento, a la pre- Dios. A todo el que desee conocer su consejo, le conviene pri-
cedente impiedad; para obrar el bien por don de Dios y el mero ser recibido en su amistad, la cual no puede alcanzarse
mal por castigo, a pesar de que al hombre no se le quite el si no es por los espirituales, que llevan ya la imagen del
libre albedrío de la voluntad, ya para creer en Dios a fin de hombre celeste. A éstos dice: No os llamaré siervos, sino ami-
conseguir la misericordia, ya para la impiedad a fin de obte- gos, pues todas las cosas que oí de mi Padre os las di a co-
ner el suplicio. Habiendo llegado a tal conclusión, encamina nocer. Así, pues, mientras eres vaso rompible, primero ha de
el asunto, como quien contradice, y prosigue: Luego me di- quebrarse lo que hay en ti mismo de frágil con aquella vara
rás: ¿Por qué todavía se lamenta?, pues ¿quién se opone a de hierro sobre la que se dijo: Los regirás con vara de hierro,
su voluntad? Sin duda responde a esta investigación de este y como a vaso de alfarero los quebrarás. A fin de que, destruido
modo para que entendamos que a los hombres espirituales, y el hombre exterior y renovado el interior, puedas, afianzado y
que ya no viven según el hombre terreno, pueda manifestár- fundamentado en la caridad, abarcar la anchura, la longitud,
seles de qué modo Dios, preconociendo los primeros méritos la altura y la profundidad, y conocer la supereminente ciencia
de la fe y de la impiedad, elija a los que han de creer y con- de la caridad de Dios. Ahora, pues, cuando Dios hace de la
dene a los incrédulos, sin elegir a aquéllos ni dañar a éstos misma masa unos vasos de honor y otros de ignominia, no te
por las obras, sino ayudando a la fe de aquéllos para obrar pertenece discutir, cualquiera que seas, pues aún vives según
bien y dejando endurecer la impiedad de éstos para obrar
mal. Como este conocimiento, según se dijo, se descubre a lo*
espirituales y está muy lejos de la prudencia o sentir de la
dentia longe remotus est, sic refellit inquirentem, ut intelligat se depo-
nere deberé prius hominem luti, ut ista per spiritum investigare merea-
choat poenae meritum, ut per ipsam poenam etiam male operentur; tur. Itaque, inquit, O homo tu quis es, qui respóndeos Deo? Numquid
sicut et superius ídem dicit apostolus, Et qucmiam non probaverunt dicit figmentum ei qui se finxit, Quare sic me fecisti? Annon habet
Deum in notitia habere, tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut potestatem figulus luti, ex eadem conspersione vas faceré, aliud quidem
faciant quae non conveniunt °6. Quapropter ita concludit Apostolus, in honorem, aliud in conlumeliam? Quamdiu figmentum es, inquit, et ad
Ergo cui vult miseretur, et quem vult obdurat. Cuius enim miseretur. massam luti pertines, nondum perductus ad spiritualia, ut sis spiritualis
facit eum bene operari; et quem obdurat, relinquit eum ut male ope- omnia iudicans, et a nemine iudiceris, cohibeas te oportet ab huiusmodi
retur. Sed et illa misericordia praecedenti mérito fidei tribuitur, et ista inquisitione, et non respondías Deo. Cuius consilium quis scire cupiens,
obduratio praecedenti impietati: ut et bona per donum Dei operemur. oportet ut prius in eius amicitiam recipiatur: quod contingere nisi
et mala per supplícíum; eum tamen homini non auferatur liberum vo- spiritualibus non potest, iam portantibus imaginem caelestis hominis;
luntatis arbitrium, sive ad credendum Deo ut eonsequatur nos mise- lam enim inquit, non vos dicam servos, sed amicos: omnia enim quae
ricordia, sive ad impietatem ut eonsequatur supplicium. Qua conclu- audivi a Patre meo, nota feci vobis". Quamdiu itaque vas fictile es,
sione illata, infert quaestionem tanquam a contradicente. Ait enim: conterendum est hoc ipsum in te prius virga illa férrea, de qua dictum
Dicis itaque mihi, Quid adhuc conqueritur? nam voluntad eius quis est, Reges eos in virga férrea, et tanquam vas figuli conteres eos"8: ul
resistit? Cui sane inquisitioni sie respondet, ut intelligamus spirituali- corrupto exterioie homine, et interiore r-enovato, possis in chántate ra-
bus viris, et iam non secundum terrenum hominem viventibus, patere dicatus et fundatus comprehendere latitudinem, longitudinem, altitudi-
posse prima merita fidei et impietatis, quomodo Deus praescius eligat nem, et sprofundum, cognoscere etiam supereminentem scientiam chari-
credituros, et damnet incrédulos; nec illos ex operibus eligens, nec tatis Dei ". Nunc itaque eum ex eadem conspersione Deus alia vasa in
istos ex operibus damnans; sed illorum fidei praestans ut bene operen- honorem facit, alia in contumeliam, non est tuum discutere, quisquís
tur, et istorum impietatem obdurans deserendo, ut male operentur. Qui
quoniam intellectus, ut dixi, spiritualibus patet, a carnali autem pru- " l o . 15,15.
56
" P s . 2,9.
ROTI. I , J 8 . *• E p t l . 3,16-19.
66-67 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS I
50 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A EOS ROMANOS 63-65
grita en favor de Israel: Aunque el número de los hijo* i/<
esta m a s a , es d e c i r , con s e n t i d o t e r r e n o , y s a b o r e a s c a r n a l - Israel fuere como la arena del mar, las reliquias se siilrimin
mente. d e m u e s t r a de q u é m o d o es D i o s la p i e d r a a n g u l a r que mu
63. [9,22.] P o r l o q u e d i c e : soportó con mucha pacien- e n t r e sí l a s d o s p a r e d e s . E l t e s t i m o n i o del p r o f e t a OSCIIM: I,lu
cia los vasos de ira que están acomodados para la perdición, maré pueblo mío al que no fué mi pueblo, y amada a In n<
señaló a q u í c l a r a m e n t e q u e el e n d u r e c i m i e n t o de c o r a z ó n q u e amada, se refiere a los g e n t i l e s . E l de I s a í a s q u e d i c e : lita n
se ejecutó en F a r a ó n p r o v i n o de l o s m e r e c i m i e n t o s de l a a n t e - liquias se salvarán, a b o g a en f a v o r de I s r a e l , p a r a q u e Inri qn<
rior y o c u l t a i m p i e d a d , q u e con t o d a p a c i e n c i a s o p o r t ó el Se- c r e y e r o n en C r i s t o sean c o n s i d e r a d a s c o m o s e m i l l a de A I H H
ñor h a s t a q u e l l e g ó el t i e m p o e n q u e o p o r t u n a m e n t e l e sobre- h a n . A s í , p u e s , a r m o n i z a a u n o y o t r o p u e b l o s e g ú n el tcsli
vino el c a s t i g o , p a r a c o r r e c c i ó n de a q u e l l o s a l o s q u e h a b í a m o n i o del S e ñ o r , q u e dice en el E v a n g e l i o s o b r e los genlüc-i
d e t e r m i n a d o l i b r a r del e r r o r y c o n d u c i r l o s , l l a m á n d o l o s p o i Tengo otras ovejas que no son de este redil, las cuales c.oiwii
la p i e d a d , a su c u l t o , p r e s t a n d o su a y u d a a sus r u e g o s y ge- ne que las traiga, y así habrá un solo rebaño y un solo paslm
midos. 66. [10,1.] D e s d e d o n d e d i c e : Hermanos, tengo para con
64. [ 9 , 2 4 . 2 5 . ] P o r lo q u e d i c e : a quienes nos llamó, no los judíos buena voluntad y oro por su salud a Dios, c o m i c n / >
sólo de los judíos, sino también de los gentiles; como dice por a h a b l a r de l a e s p e r a n z a de l o s j u d í o s , p a r a q u e n o se atrevnn
Oseas: Llamaré pueblo mío al que no es mi pueblo, etc., se- a e n s o b e r b e c e r s e los gentiles prefiriéndose a los j u d í o s . P o r q n .
ñ a l a q u e el i n t e n t o de t o d a esta d i s p u t a c o n d u c e a q u e , c o m o así c o m o d e b í a ser r e c h a z a d a l a s o b e r b i a de l o s j u d í o s , <|iie :<.
enseñó, el q u e o b r e m o s b i e n d e p e n d e de l a m i s e r i c o r d i a d e g l o r i a b a n de l a s o b r a s , t a m b i é n h a d e s a l i r s e al p a s o de lo
D i o s . P o r t a n t o , n o se g l o r í e n l o s j u d í o s de sus o b r a s , l o s cua- g e n t i l e s p a r a q u e n o se a n t e p o n g a n con s o b e r b i a a los judin-
les, h a b i e n d o r e c i b i d o el E v a n g e l i o , n o q u e r í a n se p r e d i c a s e 67. [ 1 0 , 8 - 1 0 . ] L o q u e d i c e : cerca de ti está la palabra, m
a los gentiles, j u z g a n d o q u e a e l l o s les fué d a d o d e b i d o a su* tu boca y en tu corazón, ésta es la palabra de fe que predi
m é r i t o s . D e esta s o b e r b i a d e b e n y a desistir, e n t e n d i e n d o q u e , camos. Si confesares con tu boca que Jesús es el Señor, i
si n o s o m o s l l a m a d o s p a r a c r e e r d e b i d o a l a s o b r a s , sino p o r creyeres en tu corazón que Dios le resucitó de entre los mu vi
la m i s e r i c o r d i a de D i o s , y q u e se a y u d a a l o s creyentes p a r a tos, serás salvo. Porque con el corazón se cree para justicia
o b r a r el b i e n , n o d e b e ser n e g a d a esta m i s e r i c o r d i a a l o s gen-
tiles, c o m o si d e b i e r a p r e f e r i r s e el m é r i t o de los j u d í o s , p u e s fuerit numeras filiorum Israel quasi arena maris, reliquiae salvae fiem
éste es n u l o . ostendit quemadmodum sit Deus lapis angularis, utrumque parietom I"
se coniungens 6 °. Testimonium enim Osee prophetae dictum est ]u
65. [9,27.] E n lo q u e dijo el A p ó s t o l : Isaías, a su vez, Gentibus, Vocabo non plebem meam, plebem meam, et non dUec.tnu
dilectam"1; et Isaiae testimonium dictum est pro Israel, Quoniam ni
secundum hanc conspersionem adhuc vivis, id est, terreno sensu et car- quiae salvae fient*2, ut ipsae deputentur in semen Abrahae, quao n>
naliter sapis. diderunt in Christum: ita concordes ambos populos facit, secundum •
63. [9,22.] Quod autem ait, Attulit in multa patientia vasa irae, Domini testimonium dicentis in Evangelio de Gentibus, Habco al"
quae perfecta sunt in perditionem, hinc satis significavit obdurationem oves quae non sunt de hoc ovili. quas oportet me adducere: et erit nm
cordis quae in Pharaone facta est, ex meritis venisse occultae superio- grex, et unus pastor63.
ris impietatis: quam tamen patienter sustinuit Deus, doñee ad illud
tempus perduceretur, quo opportune in eum vindicta procederet, ad 66. 110,1.] Quod autem ait, Fratres, bona voluntas cordis inri
correctionem eorum quos ab errore instituerat liberare, et ad cultum deprecado ad Deum fit pro Mis in salutem; hinc iam incipit de 11
suum pietate vocando perducere, precibus eorum et gemitibus opem Iudaeorum loqui, ne etiam Gentes superbire audeant adversus Iudnm
praebens. Sicut enim Iudaeorum superbia refellenda erat tanquam ex operiln
gloriantium; sic et Gentibus oceurrendum est, ne tanquam ludaeis JIIK
64. [9,24.25.] Quod autem ait, Quos et vocavit nos, non solum ex lati superbiant.
ludaeis, sed etiam ex Gentibus: sicut et in Osee dicit, Vocabo non 67. [10,8-10.] Quod autem dicit, «Prope est verbum in ore tu-
plebem meam, plebem meam, etc., totius huius disputationis propositum et in corde tuo; hoc est verbum fidei quod praedicamus: quia si «nuil
ad hoc perducit, ut quoniam docuit misericordiae Dei esse quod bene tearis in ore tuo quia Dominus est Iesus, et credideris in cordn I ID
operamur, non tanquam ex operibus Iudaei glorientur, qui eum Evan- quia Deus illum suscitavit a mortuis, salvus eris. Corde enim creditur m
gelium percepissent, tanquam meritis suis id tribuendum existimantes, iustitiam, ore autem confessio fit in salutem»; totus hic locus ad Hlm
nolebant Gentibus dari: a qua superbia iam debent desistere, intelligen- refertur quod superius dixit, Verbum enim consummans et hrrvtiin
tes quoniam si non ex operibus, sed misericordia Dei vocamur ut cre-
damus, et credentibus praestatur ut bene operemur, non est Gentibus 60
Ej>h. 2,20.
81
ista invidenda misericordia, quasi praelato mérito Iudaeorum, quod nul- 82
Os. 2,24.
lum est. I s . 10,22.
, s
lo. IO,I6.
65. [9,27.] Quod autem dicit. Isaías autem clamat pro Israel, Si
52 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 68-69 70-71 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 53

y con la boca se confiesa para salud, se refiere t o d o e l l o a l o no todos los que son del pueblo de Israel son israelitas, ni los
q u e dijo a n t e r i o r m e n t e : hará el Señor sobre la tierra palabra que son del linaje de Abrahán, todos son sus hijos; porque de
terminando y consumiendo (Rom. 9 ) . Pues habiendo retirado Isaac se llamará linaje para ti, dice esto p a r a que se entienda
i n n u m e r a b l e s y m u l t i p l i c a d o s s a c r a m e n t o s , en, l o s q u e el p u e - q u e son c o n s i d e r a d o s p o r l i n a j e de A b r a h á n , e n t r e el p u e b l o
b l o j u d í o se e n v o l v í a , se c o n s i g u i ó , p o r la m i s e r i c o r d i a d e de I s r a e l , l o s j u d í o s q u e c r e y e r o n en el S e ñ o r . S o b r e esto, asi-
Dios, que l l e g á s e m o s , m e d i a n t e la b r e v e d a d de l a confesión d e m i s m o , dice a n t e r i o r m e n t e : El residuo será salvo.
fe, a la s a l u d . 70. [11,11.] L o q u e e s c r i b e : Digo, pues, ¿acaso delin-
68. [10,19.] E n lo q u e dice c o n f o r m e el t e s t i m o n i o de quieron de suerte que cayesen? No hay tal cosa, sino que por su
M o i s é s : yo os pondré en rivalidad con una que no es gente, pecado vino la salud a las naciones, n o lo dice p o r q u e caye-
con una gente necia os provocaré; al decir gente necia, e x p u s o r a n p a r a n o l e v a n t a r s e , s i n o p o r q u e su c a í d a n o fué v a n a ,
lo que h a b í a d i c h o : con una que no es gente; c o m o si d e m o s - p u e s t o q u e a p r o v e c h ó p a r a s a l u d de los gentiles. N o delinquie-
t r a r a q u e n o d e b í a ser l l a m a d a gente l a q u e es n e c i a . S i n ron de t a l m o d o q u e c a y e r o n , es decir, q u e c a y e r o n s o l a m e n t e
e m b a r g o , dice q u e de su fe d e b í a c o n m o v e r s e el p u e b l o j u d í o , p a r a su p r o p i o castigo, sino p a r a q u e su p r o p i a caída sirviera
p o r q u e ella recogió lo q u e e l l o s d e s p r e c i a r o n . T a m b i é n p u e d e de s a l u d a los g e n t i l e s . A p a r t i r de este p a s a j e , t o m a n d o p i e
entenderse p o r gente necia no gente, debido a que, siendo d e la c a í d a d e infidelidad, c o m i e n z a a r e c o m e n d a r al p u e b l o
gente necia t o d o el p u e b l o , a d o r a b a í d o l o s ; sin e m b a r g o , al h e b r e o p a r a q u e n o se e n s o b e r b e z c a n los gentiles, p o r q u e , si
creer, se d e s p o j ó de la g e n t i l i d a d . D e a q u í a q u e l l o : si el pre- la c a í d a de los j u d í o s fué t a n v a l i o s a p a r a la salud de los
pucio guarda los mandamientos de la ley, ¿acaso no será con- gentiles, con m u c h o m á s m o t i v o d e b e n e v i t a r las gentes ser
siderado el prepucio de ese pueblo por circuncisión? D e suer- s o b e r b i a s , n o sea q u e , v a n a g l o r i á n d o s e , c a i g a n i g u a l m e n t e .
te que el sentido sea é s t e : Y o os p o n d r é en r i v a l i d a d con u n a 71. [12,20.14.17.] L o q u e d i j o : si tiene hambre tu ene-
gente que l l e g ó a h a c e r s e n o gente d e p o n i e n d o l a g e n t i l i d a d migo, dale de comer; si sed, dale de beber; porque haciendo
mediante la fe de Cristo, h a b i e n d o sido gente necia a d o r a n d o esto amontonarás carbones de fuego sobre su cabeza, p u e d e p a r e -
a n t e r i o r m e n t e a los í d o l o s . cer a m u c h o s q u e se o p o n e a l a sentencia p o r la que m a n d ó el
69. [ 1 1 , 1 1 . ] L o q u e d i c e : ¿acaso desechó Dios a su pue- S e ñ o r a m a r a n u e s t r o s e n e m i g o s y r o g a r p o r los que nos persi-
blo? No hay tal cosa. Porque yo soy israelita del linaje de g u e n ; o t a m b i é n a lo q u e el m i s m o A p ó s t o l i n s e r t ó : bendecid
Abrahán, de la tribu de Benjamín, se refiere a lo q u e ante- a los que os persiguen, bendecidles y no les maldigáis; y a
r i o r m e n t e e s c r i b i ó : la palabra de Dios no puede fallar, pues la o t r a : no volváis nunca mal por mal. L u e g o ¿ cómo es que

jaciet Dominus saper tcrramcl. Remotis enim innumcrabilibus et mul- quia sunt semen Abraham, omnes filii; sed in Isaac vocabitur tibi semen:
tiplicibus sacramentis quibus ludaicus populas premebatur, per mise- ut de ipso scilicet populo Iudaeorum illi deputentur in semen, qui Do-
ricordiam Dei factum est ut brevitate confessionis fidei ad salutem per- mino crediderunt. De hoc item dicit superius, Reliquiae salvae fient**.
veniremus. 70. [11,11.] Quod autem dicit, Dico ergo, Numquid sic deliquerunt
68. [10,19.] Quod autem dicit, secundum testimonium Moysi, Ego ut caderent? Absit. Sed illorum delicio salas Gentibus, non ideo dicit,
ad aemulationem vos perducam in non gentem; in gentem insipientem quia non ceciderunt; sed quia casus ipsorum non fuit inanis, quoniam
irritabo vos; dicendo, gentem insipientem, exposuit quid dixerit, in non ad salutem Gentium profecit. Non ergo ita deliquerunt ut caderent, id
gentem: quasi quod nec gens dicenda sit quae insipiens est. De cuius est, ut tantummodo caderent, quasi ad poenam suam solum; sed ut hoc
tamen fide irritandum dicit populum Iudaicum, quia illi apprehenderunt ipsum quod ceciderunt, prodesset Gentibus ad salutem. Deinde incipit
quod isti respucrunt. Vel certc in non gentem, in gentem insipientem; ex hoc. loco Iudaeorum popubim commendare. etiam de ipso casu infide-
quia cum esset gens insipiens omnis populus idola colcns, tamen gen- litatis, ut non superbiant Gentes; quia etiam casus Iudaeorum tam pre-
tilitatera credendo deposuit. Undc illud etiam est: Si igitur praepulium tiosus existit pro salute Gentium: sed magis debent cavere Gentes ne.
iustitias Legis custodiat, nonne praeputium eius in circumcisione depu- dum superbiunt, similiter cadant.
tabitur? Gír Üt sit hic sensus: Ego in aemulationem vos adducam in eam 71. [12,20.14.17.] Quod autem dixit, Si csurierit inimicus mus,
quae non gens facta est, deponendo gentilitatem per fidem Christi, cum riba illum; si sitit, potum da illi: hoc enim faciens, carbones ignis con-
fuisset gens insipiens colendo idola. geres super caput eius, multis videri potest repugnare illi sententiae qua
69. [11,11.] Quod autem ait, Numquid repulil Deus plebem suam? Dominus praecipit ut diligamus mímicos nostros, et oremus pro íis qui
Absit. Nam et ego Israelita sum, ex semine Abraham, de tribu Benia- nos persequuntur G7 . vel huic etiam quam idem apostolus superius dixit.
min, ad hoc refertur quod superáis dixit, Non potest autem excidere ver- Benedicite persequentes vos; benedicite, et nolite maledicere; et iterum.
bum Dei. Non enim omnes qui sunt ex Israel, hi sunt Israelitae; ñeque Nulli malum pro malo redientes. Quomodo enim quisque diligit eum
64 6fi
Rom. 0,28. Ibki. 9,6.7.27.
65 " Mt. s,44.
Ibid. 2,26.
54 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 72 73 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 55

el q u e a m a a a l g u i e n y le d a p o r esto de c o m e r y de b e b e r sujetos a h o m b r e a l g u n o q u e p r e t e n d a e c h a r p o r t i e r r a en
a c u m u l a c a r b o n e s e n c e n d i d o s s o b r e su cabeza, si estos c a r b o - n o s o t r o s lo q u e D i o s se h a d i g n a d o c o n c e d e r n o s p a r a l a v i d a
nes e n c e n d i d o s s i m b o l i z a n en este sitio a l g u n a p e n a g r a v e ? e t e r n a . L u e g o , si a l g u n o p i e n s a q u e p o r ser cristiano n o d e b e
P o r lo t a n t o , h a de e n t e n d e r s e q u e se dijo esto p a r a q u e , co- p a g a r alcabala o tributo ni prestar debido acatamiento a las
r r e s p o n d i e n d o n o s o t r o s con b i e n , i n c i t e m o s a q u i e n n o s hu- p o t e s t a d e s q u e c u i d a n de estas cosas, se h a l l a en g r a n e r r o r .
b i e r e o f e n d i d o a q u e se a r r e p i e n t a de l o p e r p e t r a d o . P u e s estos I g u a l m e n t e , si a l g u n o p i e n s a q u e h a de someterse de t a l m o d o
c a r b o n e s de fuego, c o m o son a q u e l l o s c a r b o n e s de l o s c u a l e s q u e en su m i s m a fe j u z g a q u e t i e n e p o t e s t a d a q u e l q u e está
se dice en el s a l m o 1 1 9 , 3 - 4 4 : ¿Qué se te dará o qué se te i n v e s t i d o de a l g u n a d i g n i d a d en la a d m i n i s t r a c i ó n de l a s cosas
añadirá, ¡oh la lengua engañosa!? Saetas agudas de un gue- t e m p o r a l e s , cae en e r r o r m u c h o m a y o r . L a n o r m a q u e d e b e
rrillero con ascuas devastadoras, son a p t o s p a r a q u e m a r . E s o b s e r v a r s e es la q u e p r e s c r i b i ó el m i s m o S e ñ o r : dar al César
decir, p a r a a t r i b u l a r el e s p í r i t u , el c u a l es c o m o la cabeza del lo que es del César y a Dios lo que es de Dios. A u n q u e sea-
a l m a , en la q u e se r e d u c e a p a v e s a s t o d a m a l i c i a c u a n d o el m o s l l a m a d o s a a q u e l r e i n o d o n d e n o h a b r á tales p o t e s t a d e s ,
h o m b r e se t r u e c a p o r la p e n i t e n c i a en m e j o r . sin e m b a r g o , m i e n t r a s p e r e g r i n a m o s p o r la t i e r r a , h a s t a q u e
72. [13,1.] E n lo q u e d i c e : toda alma se someta a las l l e g u e m o s al s i g l o d o n d e d e s a p a r e c e r á t o d o p r i n c i p a d o y p o -
potestades más excelentes, pues no hay poder que no dimane testad, t o l e r e m o s n u e s t r a c o n d i c i ó n , t e n i e n d o en c u e n t a el or-
de Dios, r e c t a m e n t e n o s a m o n e s t a , n o sea q u e a l g u n o , p o r q u e den de las cosas h u m a n a s , sin o b r a r n a d a con fingimiento, y
h a y a sido l l a m a d o p o r su S e ñ o r a la l i b e r t a d y se h a y a h e c h o o b e d e c i e n d o en esto m i s m o n o t a n t o a los h o m b r e s c o m o a
c r i s t i a n o , se e n s o b e r b e z c a , y n o p i e n s e q u e en el a n d a r de esta D i o s , q u e m a n d a estas cosas.
v i d a n o h a de o b s e r v a r s e su p r o p i o o r d e n , y e s t i m e q u e n o 73. [ 1 3 , 3 . 4 . ] L o q u e d i c e : ¿Quieres no temer la potes-
d e b e e s t a r s o m e t i d o a p o d e r s u p e r i o r a q u i e n se e n t r e g ó el tad? Obra bien y tendrás de ella alabanza, p u e d e i n q u i e t a r a al-
g o b i e r n o d u r a n t e el t i e m p o de l a s cosas t e m p o r a l e s . C o n s t a n d o g u n o s , p e n s a n d o q u e de p a r t e d e estas p o t e s t a d e s s u f r i e r o n m u -
c o m o c o n s t a m o s de a l m a y de c u e r p o , y c o m o , m i e n t r a s esta- c h a s veces p e r s e c u c i o n e s los c r i s t i a n o s . ¿ 0 es q u e q u i z á n o
m o s en esta v i d a t e m p o r a l , n o s v a l e m o s del a u x i l i o de l a s c o s a s o b r a b a n bien, puesto que no sólo no eran alabados p o r estas
t e m p o r a l e s p a r a p a s a r l a v i d a , n o s c o n v i e n e , p o r lo q u e per- p o t e s t a d e s , s i n o q u e les i n f l i g i e r o n p e n a s y l l e g a r o n a m a t a r -
tenece a esta v i d a , e s t a r s o m e t i d o s a l a s p o t e s t a d e s , es decir, l o s ? C o n s i d e r e m o s l a s p a l a b r a s del A p ó s t o l : N o dice h a z b i e n
a l o s h o m b r e s q u e , c o l o c a d o s en d i g n i d a d , a d m i n i s t r a n l a s y te a l a b a r á l a p o t e s t a d , s i n o haz bien y tendrás de ella ala-
cosas h u m a n a s . P o r l o q u e toca a l a p a r t e p o r la c u a l c r e e m o s Deo, et in regnum eius vocamur, non nos oportet esse subditos cuiquam
en D i o s y s o m o s l l a m a d o s a su r e i n o , n o n o s c o n v i e n e e s t a r homini, idípsum in nobis evertere cupienti, quod Deus ad vitam aeternam
donare dignatus est. Si quis ergo putat quoniam christianus est, non
cui propterea cibum et potum dat, ut carbones ignis congerat super sibi esse vectigal reddendum, aut tributum, aut non esse exhibendum
caput eius, si carbones ignis hoc loco aliquam gravem poenam significant? honorem debitum eis quae haec curant potestatibus; in magno errore
Quapropter intelligendum est ad hoc dictum essc, ut eum qui nos laeserit versatur. ítem si quis sic se putat esse subdendum, ut etiam in suam
provocemus ad po_enitentiam facti sui, cum ei nos benefacimus. Isti cnim fidem habere potestatem arbitretur eum qui temporalibus administrandis
carbones ignis ad exustionem, id est contribulationem spiritus valent, qui aliqua sublimitate praecellit; in maiorem errorem labitur. Sed modus
est quasi caput animae, in qua exuritur omnis malitia, cum homo in iste servandus est, quem Dominus ipse praescribit, ut reddamus Caesari
melius per poenitentíam commutatur, ut sunt illi carbones, de quibus quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt "9. Quanquam enim ad illud
dicitur in Psalmis: Quid detur tibi, aut quid apponatur tibi ad linguam regnum vocemur ubi nulla erit potestas huíusmodi, in hoc tamen itinere
subdolam? Sagittae potentis acutae cum carbonibus vastatoribas "8. dura agimus, doñee perveniamus ad illud saeculum ubi fit evacuatio
omnis principatus et potestatis, conditionem nostram pro ipso rerum
72. [13,1.] Quod autem ait, Omnis anima potestatibus sublimioribus humanarum ordine toleremus, nihil simúlate facientes, et in eo ipso non
subdita sit: non est enim potestas nisi a Deo, rectissime iam monet, tie tam hominibus quam Deo, qui haec iubet, obtemperantes.
quis ex eo quod a Domino suo in libertatem vocatus est, factusque
christianus, extollatur in superbiam, et non arbitretur in buius vitae 73. [13,3.4.] Quod autem ait, Vis autem non timere potestatem?
itinere servandum esse ordinem suum, et potestatibus sublimioribus, qui- bonum fac, et habebis laudem ex illa, potest moveré aliquos, cum cogi-
bus pro tempore rerum temporalium gubernatio tradita est, putet non se taverint ab istis potestatibus persecutionem saepe passos fuisse Christia-
esse subdendum. Cum enim constemus ex anima et corpore, et quamdiu nus. Numquid ergo non faciebant bonum, quia non solum non sunt
in hac vita temporali sumus, etiam rebus temporalibus ad subsidium laudati ab istis potestatibus, sed etiam poenis affecti et necati sunt?
degendae huius vitae utamur; oportet nos ex ea parte, quae ad hanc Consideranda ergo sunt verba Apostoli. Non enim ait, Bonum fac, et
vitam pertinet, subditos esse potestatibus, id est, hominibus res humanas laudabit te potestas; sed ait, Bonum fac, et habebis laudem ex illa. Sive
cum aliquo honore administrantibus. Ex illa vero parte qua credímus enim probet factum tuum bonum, sive persequatur, laudem habebis ex

»» P s . 11551,3.44.. •• Mt. 32,»I.


56 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 74-75 76-77 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 57
banza. P o r tanto, ora a p r u e b e t u b u e n o b r a r , o r a lo p e r s i g a , la ley, m a n i f i e s t a q u e el c u m p l i m i e n t o de la ley se p e r f e c c i o n a
tendrás de ella alabanza, y a sea c u a n d o l a h u b i e r e s g a n a d o en el a m o r , es decir, en la c a r i d a d . P o r esto, el S e ñ o r dice
al servicio del Señor o c u a n d o m e r e c i e r e s l a c o r o n a p o r su q u e t o d a l a ley y t o d o s los p r o f e t a s se c o n t i e n e n en estos d o s
p e r s e c u c i ó n . Esto m i s m o e n t i é n d e s e en l o q u e s i g u e , c u a n d o p r e c e p t o s , a s a b e r : en el a m o r del p r ó j i m o y de D i o s . D e
d i c e : porque ministro de Dios es para ti en cuanto al bien, a q u í d i m a n a q u e q u i e n v i n o a c u m p l i r l a ley, dio el a m o r
a u n q u e le sirva a ella de p e r j u i c i o . p o r m e d i o del E s p í r i t u S a n t o , p a r a q u e a q u e l l o q u e el t e m o r
7 4 . [ 1 3 , 5 . ] L o que d i c e : y, por tanto, someteos por nece- n o p o d í a a n t e s c u m p l i r , d e s p u é s l o c u m p l i e s e el a m o r . D e
sidad, sirve p a r a entender q u e es n e c e s a r i o p o r c a u s a de esta a q u í q u e t a m b i é n d i g a el A p ó s t o l : la plenitud de la ley es la ca-
v i d a h a l l a r n o s sometidos, n o r e s i s t i e n d o si q u i e r e n q u i t a r n o s , ridad; y t a m b i é n : el fin del precepto es la caridad que nazca
en lo que les fué dada p o t e s t a d , a l g o de l a s cosas t e m p o r a l e s , de un corazón puro, de una conciencia buena y de una je no
l a s cuales, como p a s a n , p o r lo m i s m o esta sujeción n o d e b e fingida.
b a s a r s e en los bienes c o m o si h u b i e s e n de p e r m a n e c e r , s i n o 76. [ 1 3 , 1 1 . ] L o q u e d i c e : y esto, conociendo el tiempo,
en los necesarios a esta v i d a . S i n e m b a r g o , c o m o dijo some- porque ya es hora de que despertemos del sueño, se refiere
teos por necesidad, p a r a q u e n o fuese q u e a l g u n o n o se some- a lo q u e se d i j o : he aquí el tiempo aceptable, he aquí el día
tiese con completa v o l u n t a d y p u r o a m o r a t a l e s p o t e s t a d e s , de salud. E n t o d o esto se d e s i g n a el t i e m p o del E v a n g e l i o y
a ñ a d i ó d i c i e n d o : no sólo por la ira, sino también por la con- a q u e l l a o p o r t u n i d a d de h a c e r salvos a los c r e y e n t e s en D i o s .
ciencia; es decir, no sólo p a r a e s q u i v a r l a i r a , lo c u a l p u e d e 77. [13,14.] P o r lo q u e d i c e : y no hagáis caso de la car-
h a c e r s e s i m u l a n d o , sino p a r a q u e en tu c o n c i e n c i a estés se- ne en sus concupiscencias, d e m o s t r ó q u e n o d e b e ser c u l p a d o
g u r o que lo haces p o r a m o r de a q u e l a q u i e n h a s sido some- el c u i d a d o de l a c a r n e c u a n d o p o r m e d i o de él se p r o v e e de
t i d o p o r m a n d a t o de tu D i o s , que quiere que todos se salven l a s cosas q u e sirven p a r a l a s n e c e s i d a d e s de l a s a l u d c o r p o r a l .
y vengan a conocimiento de la verdad. C u a n d o el A p ó s t o l de- M a s , si a l g u n o se c o m p l a c e en l a s cosas q u e a n h e l a p o r l a
cía esto, se refería a a q u e l l a s p o t e s t a d e s . E s t o es lo q u e acon- carne p a r a entregarse a superfluos amores y sensualidades,
seja en otro sitio a los s i e r v o s : no sirváis a la vista como quien con r a z ó n es c o r r e g i d o , y a q u e p o n e el c u i d a d o de l a c a r n e
agrada a hombres; a fin de q u e , p o r lo m i s m o q u e e s t á n so- en v a n a s c o n c u p i s c e n c i a s , porque quien siembra en la carne,
m e t i d o s a sus amos, n o los o d i e n o deseen g a n a r l o s con fa- de la carne recogerá corrupción; es decir, q u i e n se c o m p l a c e
lacias. en a m o r e s c a r n a l e s .
75. [13,8.10.] P o r lo q u e d i c e : el que ama a otro cumplió
implevit, ostendit consummationem Legis in dilectione positam, id est,
illa • vel cum eam in obsequium Dei lucratus fueris, vel cum eius perse- in chántate. Unde et Dominus in illis duobus praeceptis totam Legem
cutione coronam merueris. Hoc etianj in consequentibus intelligitur, cum penderé dicit, et omnes Prophetas, id est in dilectione Dei et proximi 72 .
dicit, Dei enim minister est tibi in bonum, etiam si sibi in malum. Unde et ipse qui Legem venit implere, dilectionem donavit per Spiritum
74. [13,5.] Quod autem ait, ldeoque necessitati subditi estote, ad sanctum, ut quod antea timor implere non poterat, chantas postmodum
hoc valet, ut intelligamus quia necesse est propter hanc vitam subditos impleret. Inde est et illud eiusdem apostoli, Plenitudo autem Legis cha-
nos esse oportere, non resistentes si quid illi auferre voluerint, in quod ritas: et illud, Finis autem praecepti est chantas de corde puro, et
6Íbi potestas data est, de temporalibus rebus; quae quoniam transeunt, conscientia bona, et fide non ficta 7*.
ideo et ista subiectio non in bonis quasi permansuris, sed in necessariis 76. [13,11.] Quod autem ait, Et hoc scientes tempus, quia hora est
huic tempori constituenda est. Tamen quoniam dixit, Necessitati subditi iam nos de somno surgere, illuc spectat quod dictum est-, Ecce nunc
estote; ne quis non integro animo et pura dilectione subditus fierel tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis ™. Tempus enim Evangelii
huiusmodi potestatibus, addidit, dicens, Non solum propter iram, sed significatur, et illa opportunitas salvos faciendi credentes in Deum.
etiam propter conscientiam: id est, non solum ad iram evadendam, quod
potest etiam simúlate fieri; sed ut in tua conscientia certus sis, illius 77. [13,14.] Quod autem ait, Et carnis providentiam ne feceritis in
dilectione te faceré, cui subditus fueris iussu Domini tui, qui omnes vull concupiscentiis, ostendit non esse culpandam carnis providentiam, quando
salvos fieri, et in agnitionem veritatis venire 7°. Et hoc enim cum diceret ea providentur quae ad necessitatem salutis corporalis valent. Si autem
Apostolus, de ipsis potestatibus agebat. Hoc est quod servís alio loco ad superfluas delectationes atque luxurias, ut quisque in his gaudeat
suadet, Non ad oculum servientes, quasi hominibus plácemes " : ut idipsum quae carne cupit, recte reprehenditur, quia providentiam carnis in con-
quod subduntur dominis suis, non eos oderint, aut fallaciis promereri cupiscentiis facit. Quoniam qui seminat in carne sua, de carne metet
desiderent. corruptionem'", id est, qui delectationibus carnalibus gaudet.
72
75. [13,8.10.] Quod autem dicit, Qui enim diligit alterum, Legem 73
Mt. 22,37-40.
74
i Tim. 1,5.
" i Tim. 2,4. 2 Cor. 6,2.
75
11
Eph. 6,6. Gal. 6,8.
80 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 59
58 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 78-79 siervo ajeno?, lo dice con el fin de q u e r e m i t a m o s u Dios el jui-
78. [14,1-3.] Al d e c i r : acoged al flaco en la fe, no en jui- cio en a q u e l l a s cosas q u e p u e d a n e j e c u t a r s e con b u e n a o m a l a
cios de pensamientos, l o dice p a r a q u e r e c i b a m o s a q u i e n está i n t e n c i ó n , y n o n o s a t r e v a m o s a d a r n u e s t r a sentencia sobre el
débil en la fe y con n u e s t r a firmeza s o s t e n g a m o s su d e b i l i d a d , c o r a z ó n de a l g u n o , p u e s t o q u e n o lo c o n o c e m o s . En las cosas
y p a r a que no j u z g u e m o s sus p e n s a m i e n t o s , es d e c i r , p a r a q u e de t a l m o d o se manifiestan q u e es e v i d e n t e q u e n o p u e d e n
que n o nos a t r e v a m o s a d i c t a m i n a r s e n t e n c i a s o b r e el c o r a z ó n h a c e r s e con b u e n a y recta i n t e n c i ó n , n o se n o s r e p r o c h a si juz-
ajeno, q u e no v e m o s . P o r eso p r o s i g u e y d i c e : hay quien cree g a m o s . Así, p u e s , esto q u e dice d e los a l i m e n t o s , c o m o se i g n o r a
poder comer, de todo; el que sea débil, coma hortaliza. Como con q u é i n t e n c i ó n se h a g a , n o q u i e r e q u e n o s o t r o s s e a m o s jue-
y a en aquel t i e m p o e x i s t í a n m u c h o s firmes en l a fe y s a b í a n ces en t a l l i t i g i o , sino D i o s . S i n e m b a r g o , s o b r e a q u e l n e f a n d o
q u e n o m a n c h a b a n l a s cosas q u e e n su i n t e r i o r e n t r a b a n , s i n o e s t u p r o en el q u e c a y ó cierto i n d i v i d u o t e n i e n d o p o r m u j e r la
l a s q u e salían de él, c o n f o r m e a l a s e n t e n c i a del S e ñ o r , p o r eso d e su p a d r e , m a n d a q u e d e b e ser j u z g a d o . A q u é l n o p o d í a decir
tomaban indiferentemente, salvando la conciencia, cualquier q u e c o m e t i ó d e l i t o t a n e n o r m e con s a n a i n t e n c i ó n . L u e g o t o d o s
clase de a l i m e n t o s ; p o r el c o n t r a r i o , o t r o s m á s d é b i l e s se a b s - los actos q u e se p a t e n t i z a n de t a l s u e r t e q u e n o p u e d a decirse
t e n í a n de l a s c a r n e s y del v i n o , n o a c o n t e c i e r a q u e , i g n o r á n - h a b e r s e c o m e t i d o con recta i n t e n c i ó n , d e b e n ser j u z g a d o s p o r
d o l o , c o m i e r a n y b e b i e r a n de l a s cosas q u e se ofrecían a l o s n o s o t r o s ; t o d o s los q u e se e j e c u t a n de m o d o q u e es i n c i e r t a la
í d o l o s . Entonces se v e n d í a en l a p l a z a del m e r c a d o t o d a c a r n e i n t e n c i ó n , n o d e b e n ser j u z g a d o s , s i n o r e s e r v a r l o s al j u i c i o de
i n m o l a d a , y los gentiles l i b a b a n a sus í d o l o s con l a s p r i m i c i a s D i o s , c o n f o r m e se e s c r i b i ó : Las cosas ocultas para Dios; las
del v i n o , y se h a c í a n a l g u n o s sacrificios en l o s m i s m o s l a g a - patentes serán para vosotros y vuestros hijos.
res. P o r esto m a n d a el A p ó s t o l q u e q u i e n e s , s a l v a n d o su con- 8 0 . [ 1 4 , 5 . 6 . ] L o q u e d i c e : uno discierne los días alternos,
ciencia, u s a b a n de t a l e s a l i m e n t o s , n o d e s p r e c i a s e n l a flaqueza otro todos los días, d e j a n d o a u n l a d o p o r a h o r a otra conside-
de l o s que se a b s t e n í a n d e t a l e s c o m i d a s y b e b i d a s ; y o r d e n a r a c i ó n m e j o r , n o m e p a r e c e q u e se dijo de d o s h o m b r e s , sino de
a l o s flacos que n o j u z g u e n p o r m a n c h a d o s a l o s q u e c o m í a n D i o s y del h o m b r e . El q u e j u z g a d í a s a l t e r n o s es el h o m b r e ,
c a r n e s y b e b í a n v i n o . P a r a esto s i r v e l o q u e a c o n t i n u a c i ó n p o r q u e p u e d e j u z g a r h o y de u n m o d o y m a ñ a n a de o t r o , es de-
e s c r i b e : el que come, no desprecie al que no come, y el que cir, que a q u i e n c o n d e n ó h o y p o r m a l o , c o n v i c t o y confeso, ma-
no come, no juzgue al que come. L o s firmes en l a fe despre- ñ a n a le e n c o n t r a r á b u e n o p o r h a b e r s e c o r r e g i d o ; a l c o n t r a r i o ,
c i a b a n con i n s o l e n t e o r g u l l o a l o s flacos, y l o s d é b i l e s juzga- a q u i e n a l a b ó p o r j u s t o h o y , m a ñ a n a le h a l l a r á p e r v e r s o . E l q u e
b a n con t e m e r i d a d a l o s f u e r t e s . j u z g a t o d o d í a es D i o s , p o r q u e n o s ó l o conoce c u á l sea c a d a
79. [14,4.] L o q u e d i c e : ¿tú quién eres para juzgar al vum? ad hoc dicit, ut in his rebus quae possunt et bono animo fieri et
malo, iudicium Deo dimittamus, nec audeamus de alteráis corde, quod
78. [14,1-3.] Quod autem dicit, lnfirmum autem in fide recipite, non non videmus, ferré sententiam. In his vero rebus quae ita comprehen-
in diiudicationibus cogitationum, hoe dicit, ut eum qui infirmus in fide duntur, ut eas bono et casto animo non posse fieri manifestum sit, non
est, recipiamus, et nostra firmitate infirmitatem eius sustineamus, ñeque improbatur, si iudicemus. Itaque hoc quod de cibis dicit, quia ignoratur
diiudicemus cogitationes eius, id est, quasi ferré audeamus sententiam quo animo fiat, non vult nos esse iudices, sed Deum: de illo autem
de alieno corde, quod non videmus. Ideo sequitur, et dicit, Alias quidem nefario stupro, ubi uxorem patris sui quidam liabuerat, praecepit deberé
credit manducare omnia: qai autem infirmus est, olus manducet. Quia iudicari". Non enim poterat ille dicere, bono animo se tam immane
illo iam tempore multi iam firmi in fide, et scientes secunduin senten- flagitium commisisse. Ergo quaecumque facta ita manifestantur, ut non
tiam Domini, non commaculare ea quae in eos intrant, sed quae exeunt , e , possit dici, Bono animo feci, iudicanda sunt a nobis; quaecumque autem
indifferenter sumebant cibos salva conscientia: quidam vero infirmiores ita fiunt, ut quo animo fiant incertum sit, non sunt iudicanda, sed re-
abstinebant a carnibus et a vino, ne vel nescientes inciderent in ea quae servanda iudicio Dei: sicut scriptum est, Quae oceulta sunt, Deo; quae
idolis sacrificabantur. Omnis enim tune immolatitia caro in macello ven- autem palam sunt, vobis et filiis vestris erunt7S.
debatur, et de primitas vini libabant Gentes simulacris suis, et quaedam 80. [14,5.6.] Quod autem ait, Alius quidem iudicat alternos dies.
in ipsis torcularibus sacrificia faciebant. Iubet ergo Apostolus et his qui alius autem iudicat omnem diem, sequestrata interim meliore considera-
salva conscientia talibus alimentis utebantur, non spernere infirmitatem tione, non de duobus hominibus mihi videtur dictum, sed de nomine et
illorum qui se a talibus cibis et potu abstinebant: et illis infirmis, ne Deo. Qui enim alternos dies iudicat, homo est: potest enim hodie aliud,
eos qui carnibus non abstinebant, et vinum bibebant, tanquam pollui eras aliud iudicare: id est, ut quemeumque hodie malum convictum con-
iudicarent. Ad hoc valet quod consequenter dicit, Qai manducat, non fessumve damnaverit, eras bonum inveniat cura se correxerit; contra, eum
manducantem non spernat; et qui non manducat, manducantem non aliquem iustum hodie laudaverit, eras inveniat depravatum. Qui autem
iudicet. Firmi enim infirmiores contumaciter contenxnebant, et infirrni iudicat omnem diem, Deus est; quia non solum qualis quisque sit, sed
firmos temeré iudicabant. 77
i Cor. 5,1.
79. [14,1] Quod autem dicit, Tu quis es qui iudices aliemtm ser- 78
Deut. 29,29.
!6
Mt. 15,11-30.
83-84 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 61
60 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A LOS ROMANOS 81-82
chazado los judíos lo que a ellos fué enviado, sucedió que se
uno, sino también cuál ha de ser en todo tiempo. Luego cada predicara el Evangelio a los gentiles. Lo cual también con
uno, dice, persuádase en su propio sentir, es decir, atrévase a toda claridad se escribe en los Hechos de los Apóstoles (13,16),
juzgar tanto cuanto sea permitido al entendimiento humano o cuando dicen los apóstoles a los judíos: a vosotros convino en
cuanto sea concedido a cada hombre. Quien conoce el día, dice, primer término predicar la palabra de Dios; pero, como os juz-
para el Señor conoce; es decir, que aquello mismo de juzgar gasteis indignos, he aquí que nos hemos vuelto a los gentiles.
con rectitud el presente día es conocer para el Señor. Juzgar También dice el Señor según aquel otro testimonio: no he sido
bien para un día es lo mismo que conozcas que no se ha de enviado sino a las ovejas perdidas de la casa de Israel; y asi-
perder la confianza en el futuro de la corrección de aquel de mismo : no está bien tomar el pan de los hijos y dárselo a los
cuya culpa manifiesta habías juzgado en el presente. perros. Si consideran con toda detención esto las gentes, enten-
81. [14,22.16.) Lo que escribe: Bienaventurado quien no derán que por esta fe suya, por la cual ya creen que todo es
se condena a sí mismo en lo que aprueba, ha de referirse princi- puro a los puros, no deben mofarse de aquellos que hubiere
palmente a lo que dijo antes: no sea blasfemado nuestro bien. quizá flacos de la circuncisión, los cuales, por la comunicación
Esto es también lo que ahora dice antes de esta sentencia: la que pudiera haber con los ídolos, no se atreven a comer en ab-
fe que tienes dentro de ti mismo tenia delante de Dios; porque, soluto carne alguna.
como es buena esta fe por la cual creemos que para los puros 83. [15,16.] Por lo que dice: para ser yo ministro de
todo es puro, y en ella nos aprobamos, usemos bien de nuestro Cristo Jesús entre las gentes, dedicándome al Evangelio de Dios,
mismo bien, no sea que quizá pequemos contra los hermanos a fin de que la oblación de las centes sea aceptable, santificada
cuando abusamos de aquel bien, llegando a ser por esto un tro- en el Espíritu Santo, se entiende que deben ser ofrecidas las
piezo para los hermanos débiles, y, por tanto, en el mismo bien gentes a Dios como sacrificio aceptable, cuando, creyendo ya en
nos condenemos cuando escandalizamos a los flacos, en cuyo Cristo, han sido santificadas por el Evangelio, conforme arriba
bien nos aprobamos cuando la misma fe nos satisface. lo dijo: así, pues, os ruego, hermanos, por la misericordia de
82. [15,8.9.] Lo que escribe: digo que Cristo .Jesús fué Dios, que ofrezcáis vuestros cuerpos como hostia viva, santa y
ministro de la circuncisión en favor de la verdad de Dios para agradable a Dios (Rom. 12,1).
confirmar las promesas de los patriarcas; mas las gentes glori- 84. [16,17.18.] Sobre lo que dice: os ruego, hermanos,
fican a Dios tocante a la misericordia, lo dice para que entien- que os prevengáis de aquellos que provocan disensiones y escán-
dan los gentiles que nuestro Señor Jesucristo fué enviado a los
judíos, y, por tanto, no se ensoberbezcan porque, habiendo re- superbiant. ludaeis enim repellentibus quod ad ipsos missum est, factum
est ut Gentibus Evangelium praedicaretur: quod et in Actibus Apostolo-
etiam qualis omni die futurus sit, novit. Ergo, Unusquisque in suo in- rum manifestissime scribitur, cum dicunt Apostoli ludaeis, Vobis primum
tellectu abundet, inquit: id est, quantum humano intellectui, vel unicui- oportuit praedicari verbum; sed quoniam indignos vos iudicastis, ecce
que homini concessum est, tantum audeat iudicare. Qui sapit, inquit, convertimus nos ad Gentes"". Secundum ipsa etiam Domini testimonia,
diem, Domino sapit: id est, quia hoc ipsum quod praesentem diem bene cum dicit, Non sum missus nisi ad oves perditas domus Israel; et iterum,
iudicat, Domino sapit. Hoc est autem bene iudicare ad diem, ut noveris Non est bonum panem filiorum mittere canibus ". Quod Gentes si bene
non esse de correctione eius desperandum in futurum, de cuius culpa considerent, intelligunt ista sua fide, qua iam credunt omnia munda
manifesta in praesentia ¡udlcaveris. mundis, non se deberé insultare his, si qui forte infirmi ex circumcisione
81. [14,22.16.] Quod autem ait, Beatas qui non iudicat semetipsum fuerint qui propter communicationem idolorum nullas omnino audeant
in quo probat, ad id potissimum referendum est, quod superius dixit, carnes attingere.
Non ergo blasphemetur bonum nostrum. Hoc est etiam quod nunc ait 83. [15,16.] Quod autem dicit, Ut minister sim Christi lesu in Gen-
ante istam sententiam, Tu jidem quam habes penes temetipsum, habe tibus, consecrans Evangelium Dei, ut fíat oblado Gentium acceptabilis,
corara Deo: ut quoniam bona est haec fides qua credimus omnia munda sanctificata in Spiritu sancto, hoc intelligitur, ut offerantur Gentes Deo,
mundis'9, et in ea fide nos probamus, bene utamur ipso bono nostro; tanquam acceptabile sacrificium, cum in Christum credentes per Evan-
ne forte cum ad offendiculum infirmorum fratrum eo bono abusi fueri- gelium sanctificantur: sicut et superius dicit, Obsecro itaque vos, fratres,
mus, peccemus in fratres; et in eo ipso bono nos iudicemus, cum scan- per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam,
dalizamus infirmos, in quo bono nos probamus, cum ipsa fides nobis sanctam, Deo placentem "2.
placet.
84. [16,17.18.] Quod autem ait, Obsecro vos, fratres, ut intendatis
82. [15,8.9.] Quod autem ait, Dico enim Christum Iesum ministrum in eos qui dissensiones et scandala, praeter doctrinam quam vos didicistis,
fuisse circumcisionis, propter veritatem Dei, ad confirmandos promissiones 80
patrum, Gentes autem super misericordia glorificare Deum, ad hoc dicit, 81
Aot. 13,46.
ut intelligant Gentes Dominum Christum ad Iudaeos esse missum, et non M t . 15.a4.26.
82
R o m . 12,1.
9
T i t . 1,15.
62 EXPOSICIÓN SOBRE LA EP. A I-OS ROMANOS 83-84
Retractación de la exposición incoada de la
dalos en contra de la doctrina que aprendisteis, se entiende que
habla de aquellos de quienes, escribiendo a Timoteo, dice: te Epístola a los Romanos
rogué, cuando marchaba a Macedonia, que permanecieses en (1.1 c.25)
Efeso, para que intimases a algunos que no enseñasen otra doc-
trina distinta de la nuestra ni se dedicasen a fábulas y genealo-
gías interminables, las cuales más bien acarrean disputas que
la edificación de Dios, la cual se basa, en la fe. Y asimismo a
Tito: hay muchos insubordinados, charlatanes, embaucadores,
mayormente de los que vienen de la circuncisión, a quienes con-
viene rebatir, los cuales trastornan casas enteras, enseñando lo
que no es menester por amor de la sórdida ganancia. De éstos
dijo un cierto vate conciudadano suyo: «Los cretenses, siempre
embusteros, malas bestias, vientres perezosos». A esto se refiere Tomé a mi cargo la exposición de la Epístola a los Roma-
lo que asimismo dijo aquí: Estos no sirven a Cristo, sino a su nos, como lo hice con la escrita a los Gálatas. Pero, si hubie-
propio vientre; sobre los cuales igualmente dice en otro lugar: ra terminado la exposición de esta obra, hubiese ocupado mu-
Cuyo dios es su vientre (Phil. 3,19). chos libros. Uno de ellos le compuse con sólo exponer el salu-
do de la carta; a saber, desde el comienzo de la Epístola hasta
faciunt, de his intelligitur dicere, de quibus et ad Timotheum scripsit, donde dice gracia a vosotros y paz de parte de Dios Padre y de
dieens: «Sicut rogavi te, ut sustineres Ephesi, cum irem in Macedoniam, nuestro Señor Jesucristo (Rom. 1,1-7). Aconteció, pues, que nos
ut denuntiares quibusdam ne aliter docerent, ñeque intenderent fabulis detuvimos en nuestro discurso, al querer resolver la cuestión
et genealogiis interminatis, quae quaestiones magis praestant quam aedi- dificilísima e incidental del pecado contra el Espíritu Santo,
ficationem Dei, quae est in fide» "3; et ad Titum, «Sunt enim multi non
subditi, vaniloqui et mentís seductores, qui máxime ex circumcisione sunt; que no se perdona en este mundo ni en el otro. Pero después,
quos oportet refelli; qui universas domos subvertunt, docentes quae non aterrado por el excesivo trabajo y la empresa de la obra, dejé
oportet, turpis lucri gratia: dixit quidam ex ipsis proprius eorum8t pro- de añadir otros volúmenes exponiendo toda la Epístola, y me
pheta, Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri» . Ad dirigí a otras cosas más fáciles. Y así sucedió que el libro que
hoc enim refertur quod et hic ait, Hi enim, Christo Domino non serviunt había llamado primero le dejé solo; de él quise que fuese su
sed suo ventri: de quibus alio loco dicit. Quorum Deus venter estSB. título «Exposición incoada de la Epístola a los Romanos». Don-
s3
i T i m . 1,3.4. de dije: «la gracia se da para la remisión de los pecados, mas
84
T i t . 1,10-12. la paz para la reconciliación con Dios» (n.8 y 11), y en cual-
15
P h i l . 3,19.
quier lugar que dije esto no ha de tomarse como si la misma
¡>az y reconciliación no pertenezcan a la gracia general, sino

Epistolae ad Romanos inchoata expositio, liber unus

Epistolae quoque ad Romanos, sicut ad Calatas, expositionem susce-


peram. Sed huius operis, si perficeretur, plures libri erant futuri; quo-
rum unum in sola disputatione ipsius salutationis absolví, ab initio scili-
cet usque ad illud, ubi ait: Gratia vobis et pax a Deo Patre nostro, et
Domino lesu Christo. Factum est quippe ut imnioraremur cum vellemus
solvere incidentem sermoní nostro difficillimam quaestionem de peccato
in Spiritum sanctum, quod non remittatur ñeque in hoc saeculo ñeque
in futuro. Sed deinde alia volumina cessavi adiungere exponendo Episto-
lam totam, ipsius operis magnitudine ac labore deterritus, et in alia
faciliora deflexus sum. Ita factum est ut librum quem feceram primum,
relinquerem solum, cuius esse titulum volui: Epistolae ad Romanos in-
choata Expositio. Ubi quod dixi, gratiam esse in dimissione peccatorum,
pacem vero in reconciliatione Dei, ubicumque hoc dixi, non sic accipien-
dum est ac si pax ipsa et reconciliatio non pertineat ad gratiam gene-
64 RETRACTACIÓN DE LA EXPOS. INCOADA DE LA EP. A LOS ROM.
Exposición incoada de la Epístola a los Romanos
que bajo el n o m b r e p a r t i c u l a r de g r a c i a s e ñ a l ó a q u í l a r e m i s i ó n
de los p e c a d o s . D e u n m o d o p a r t i c u l a r d e c i m o s ley c u a n d o se
dice la ley y los profetas (Mt. 2 2 , 4 0 ) , y de u n m o d o g e n e r a l
c u a n d o en l a ley i n c l u í m o s t a m b i é n l o s p r o f e t a s sin n o m b r a r -
los. Este l i b r o c o m i e n z a a s í : « E n l a E p í s t o l a q u e el a p ó s t o l
P a b l o escribió a l o s R o m a n o s . . . »

ralem, sed quod specialiter nomine gratiae remissionem signifícaverit


peccatorum. Sicut Legem et specialiter dicimus, secundum quod dictum LIBRO ÚNICO
est, Lex et Prophetae (Mt. 22,40); et generaliter, ut in ea sint et Pro-
phetae. Hic liber sic incipit: «In Epístola quam Paulus apostolus scripsit E n él se e x p l i c a s o l a m e n t e el saludo de la c a r t a y se d i s c u t e
ad Romanos». s o b r e el p e c a d o c o n t r a el E s p í r i t u S a n t o .
1. E n la E p í s t o l a q u e el apóstol S a n P a b l o e s c r i b i ó a l o s
r o m a n o s , p o r lo q u e p u e d e entenderse de su c o n t e n i d o , p r o p o n e
la c u e s t i ó n s o b r e si el E v a n g e l i o de n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o se
ofreció ú n i c a m e n t e a los j u d í o s en v i r t u d de los m é r i t o s de l a s
o b r a s de l a ley, o si la justificación de la fe, la cual se h a l l a
en C r i s t o J e s ú s , se dio a t o d a s las gentes sin p r e c e d e r m é r i t o
a l g u n o de o b r a s , p a r a q u e creyesen, n o p o r q u e e r a n y a j u s t o s
l o s h o m b r e s , s i n o p a r a q u e , justificados c r e y e n d o , c o m e n z a s e n
d e s p u é s a vivir con j u s t i c i a . Luego lo q u e intentó e n s e ñ a r fué
q u e a t o d o s se d i o l a g r a c i a del Evangelio de n u e s t r o S e ñ o r
J e s u c r i s t o . T a m b i é n d e m o s t r ó q u e se l l a m a gracia p o r q u e n o es
c o m o u n a r e c o m p e n s a d e b i d a de justicia, sino u n d o n g r a t u i t o .
M u c h o s de los j u d í o s q u e h a b í a n creído c o m e n z a r o n a s u b l e -
v a r s e en c o n t r a de los gentiles, y sobre todo en c o n t r a d e l
a p ó s t o l S a n P a b l o , p o r q u e a d m i t í a a la g r a c i a del E v a n g e l i o a

E p i s t o l a e a d R o m a n o s inchoata expositio

LÍBER UNOS

1. In Epístola quam Paulus apostolus scripsit ad Romanos, quantum


ex eius textu intelligi potest, quaestiortem habet talem: Utrum Iudaeis
solis Evangelium Domini nostri Iesu Christi venerit propter merita ope-
rara Legis; an vero nullis operum meritis praecedentibus, ómnibus Gen-
tibus venerit iustificatio fidei, quae est in Christo Iesu, ut non quia iusti
erant homines, crederent; sed credendo iustificati, deinceps iuste vivere
inciperent. Hoc ergo docere intendit, ómnibus venisse gratiam Evangelii
Domini nostri Iesu Christi. Quod propterea etiam gratiam vocari ostendit,
quia non quasi debitum iustitiae redditum est, sed gratuito datura. Coepe-
rant enim nonnulli qui ex Iudaeis crediderant, tumultuari adversus Gen-
tes, et máxime adversus apostolum Paulum, quod incircumcisos et Legis
veteris vinculis liberos admittebat ad Evangelii gratiam, praedicans eis
ut in Christum crederent, nullo imposito carnalis circumcisionis iugo.
Sed plañe tanta moderatione, uti nec Iudaeos superbire permittat, tan-
quam de meritis operar-i Legis.; neo Gentes mérito fidei adversus Iudaeos
inflari, quod ipsi recepeiint Christum, quem illi crucifixerunt: tanquam

S. Ag. iS 3
3 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 67
66 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. • 2
significado de las palabras latinas concuerdan por completo
los incircuncisos y libres de los vínculos de la Ley Antigua, con el de las griegas?
predicándoles la creencia en Cristo sin imponerles yugo alguno 3. Ciertamente avalora el Evangelio de Dios, para el cual
de circuncisión carnal. Pero, a la verdad, lo hace con tanta refiere que fué separado, por la autoridad de los profetas, a fin
equidad que no permite se ensoberbezcan los judíos por los mé- de avisar de nuevo a los gentiles que no se envaneciesen porque
ritos de las obras de la ley ni se pavoneen los gentiles en con- había antepuesto los creyentes en Cristo, a cuyo número fué él
tra de los judíos por el mérito de la fe, ya que fistos recibieron llamado, a los judíos, de quienes dijo que él fué separado. Ya
a Cristo, a quien crucificaron aquéllos. Por tanto, como dice en aue los profetas fueron del pueblo de Israel, por los que se
otro lugar, siendo embajador en favor de Cristo, es decir, en atestigua que antes fué prometido el Evangelio, por cuya fe se
favor de la piedra angular, entrelaza a uno y a otro pueblo, justifican los creyentes; pues dice: separado para el Evangelio
tanto al judío como al gentil, en Cristo, mediante el vínculo de Dios, el cual había sido prometido anteriormente por medio
de la gracia, disipando de ambos toda soberbia de méritos y de sus profetas. Hubo, además, profetas no de El, en quienes
adunando a los dos, justificados por la doctrina de la humildad. también se hallan algunas cosas que predijeron de oídas acerca
2. Así comienza la Epístola: Pablo, siervo de Jesucristo, de Cristo, como se cuenta de la Sibila; lo cual yo no creería
llamado Apóstol, escogido para el Evangelio de Dios. Concisa- fácilmente a no ser qaie cierto celebérrimo poeta latino, antes
mente distingue en dos palabras la dignidad de la Iglesia y de de referir aquellas cosas sobre la renovación del mundo, que
la vejez de la Sinagoga, ya que la Iglesia se denominó Iglesia parecen suficientemente predecir y convenir al reino de nuestro
debido a la vocación, y la Sinagoga a la congregación. Ser con- Señor Jesucristo, puso el verso diciendo: ya llegó la última
vocados se dice más bien de los hombres; congregarse, de las edad del vaticinio de Cumas. Y el vaticinio de Cumas nadie
bestias, por lo cual suele llamarse con propiedad grey la re- dudó que era de la Sibila. Conociendo el Apóstol que aquellos
unión de animales. Aunque en muchos lugares de la Escritura testimonios de la Verdad se hallaban en los libros de los genti-
se llame grey de Dios, y redil de Dios, y animal de Dios a la les, los cuales anotó claramente en el libro de los Hechos de los
misma Iglesia, sin embargo, cuando en estas comparaciones se Apóstoles, hablando a los atenienses, no sólo dice (en esta Car-
llama a los hombres animales, se hace refiriéndose a la vida ta) por sus profetas, a fin de que nadie fuera arrastrado a
antigua y demostrando que los hombres de esta condición no alguna impiedad por falsos profetas, mediante ciertas declara-
se contentan con el alimento de la eterna verdad, sino con el ciones verdaderas, sino que añadió también en las Escrituras
manjar terreno de las promesas temporales. Luego Pablo, sier-
vo de Cristo Jesús, fué llamado al apostolado. Esta vocación Synagogae, si verborum latinorum significatio omni modo cum graeca
le adscribió a la Iglesia. Para el Evangelio de Dios fué segre- interpretatione concordat?
gado; ¿y de dónde lo fué sino de la grey de la Sinagoga, si el 3. Sane Evangelium Dei, in quod segregatum se esse commemorat.
oommendat auctoritate Prophetarum: ut quoniam credentes Christum, in
quorum numerum vocatus est, Iudaeis praeposuerat, a quibus se dixerat
enim, sicut alio loco dicit, pro ipso Domino legatione fimgens \ hoc est, segregatum, Gentes rursus iam non superbire admoneat. Siquidem de
pro lapide angulari 2 , utrumque populum tam ex Iudaeis quam ex Gen- populo Iudaeorum fuerunt Prophetae, per quos Evangelium, cuius fide
tibus connectit in Christo per vinculum gratiae, utrisque auferens omiiem credentes iustificantur, ante promissum esse testatur: Segregatus enim,
superbiam meritorum, et iustifieandos utrosque per disciplinam humili- inquit, in Evangelium Dei, quod ante promiserat per Prophetas saos ".
tatis associans. Fuerunt enim et prophetae non ipsius, in quibus etiam aliqua inveniun-
2. Itaque Epistolam sic exorsus est: Paulus servus Iesu Christi vo- tur quae de Christo audita cecinerunt, sicut etiam de Sibylla dicitur:
catus apostolus, segregatus in Evangelium Dei3. Breviter in duobus verbis quod non facile crederem, nisi quod poetarum quídam in Romana lingua
Ecclesiae dignitatem a Synagogae vetustate discernit. Ecclesia quippe ex nobilissimus antequam diceret ea de innovatione saeculi, quae in Domini
vocatione appellata est, Synagoga vero ex congregatione. Convocari enim nostri Iesu Christi regnum satis concinere et convenire videantur, prae-
raagis hominibus congruit, congregari autem magis pecoribus: unde greges posuit versum, dicens:
proprie pecorura dici solent. Quanquam ergo plerisque Scripturarum loéis Ultima Cumaei venit iaim canninis ae.tas 5.
ipsa Ecclesia grex Dei, et ovile Dei, et pecus Dei vocetur; tamen cum
in comparatione homines pécora dicuntur, ad vitam veterem pertinent. Cumaeum autem carmen Sibyllinum esse nemo dubitaverit. Sciens ergo
Et apparet huiusmodi homines, no cibo sempiternae veritatis, sed tem- Apostolus ea in libris Gentium inveniri testimonia veritatis, quae etiam
poralium promissionum tanquam terreno pábulo esse contentos. Paulus ¡n Actibus Apostolorum loquens Atheniensibus manifestissirne ostendit 6 ,
ergo servus Christi Iesu vocatus est apostolus; quae vocatio illum coopta- non solum ait, per Prophetas saos, ne quis a pseudoprophetis per quas-
vit Ecclesiae. In Evangelium. autem Dei segregatus est; unde nisi a grege
1
« Rom. 1,1-2.
2 Cor. 5,20. « VlKG., Ecíog. 4 V.4.
2
Eph 2,:o. « Act. I7,2«
3
Rom. i,i
4 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 69
68 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 4
D a v i d , p u e s p r e g u n t a a los j u d í o s de q u é m o d o sea h i j o de Da-
santas, q u e r i e n d o a s i m i s m o d e m o s t r a r q u e los escritos de l o s vid a q u e l a q u i e n el m i s m o D a v i d l l a m a S e ñ o r . A esto d e b i e -
gentiles, a b a r r o t a d o s de s u p e r s t i c i o n e s i d o l á t r i c a s , n o c o n v e n í a r o n c i e r t a m e n t e r e s p o n d e r q u e , s e g ú n la c a r n e , e r a h i j o d e
se t u v i e s e n p o r s a n t o s a u n q u e en e l l o s se e n c o n t r a s e n a l g u n a s D a v i d , y s e g ú n su d i v i n i d a d , H i j a de D i o s y S e ñ o r del m i s m o
cosas p e r t e n e c i e n t e s a C r i s t o . D a v i d . L o c u a l c o m o el a p ó s t o l S a n P a b l o y a lo s a b í a , d e s p u é s
de h a b e r escrito que fué elegido para el Evangelio de Dios, el
4 . Y p a r a q u e n o sucediese q u e a l g u n o q u i z á p r e s e n t a s e
que antes prometiera, mediante sus profetas, en las santas Es-
t a m b i é n p r o f e t a s de l a a n t i g ü e d a d a j e n o s al p u e b l o j u d í o , e n
crituras acerca de su Hijo, que fué hecho del linaje de David,
l o s q u e n o h u b i e s e culto a l g u n o de í d o l o s , en c u a n t o se refiere
a ñ a d i ó según la carne, p a r a q u e n o se c r e y e r a q u e Cristo e r a
a í d o l o s q u e forja l a m a n o del h o m b r e , p u e s t o d o e r r o r se b u r -
esto ú n i c a m e n t e , es decir, sólo h o m b r e . L u e g o , a ñ a d i e n d o según
la de sus s e g u i d o r e s p o r los s i m u l a c r o s de sus f a n t a s í a s , y a
la carne, m a n t u v o i n a l t e r a b l e su d i g n i d a d en f a v o r de la divi-
fin de q u e n a d i e , p r o f i r i e n d o cosas s e m e j a n t e s , afirme q u e son
n i d a d , la c u a l n o s ó l o n o p u e d e a t r i b u i r s e a l a e s t i r p e de Da-
a q u é l l a s m á s b i e n l a s s a n t a s E s c r i t u r a s , p o r q u e a l l í se cita el
vid, p e r o n i a n i n g u n a g e n e a l o g í a de c r i a t u r a a n g é l i c a o de
n o m b r e de C r i s t o , y n o l a s q u e f u e r o n d i v i n a m e n t e e n t r e g a d a s
c u a l q u i e r a o t r a e x c e l e n t í s i m a , p u e s t o q u e El es el V e r b o d e
al p u e b l o de los h e b r e o s , m e p a r e c e q u e o p o r t u n í s i m a m e n t e ,
Dios, p o r q u i e n f u e r o n h e c h a s t o d a s l a s cosas. C u y o V e r b o se
d e s p u é s de h a b e r d i c h o : en las Escrituras santas, se a ñ a d i ó :
hizo c a r n e de la e s t i r p e de D a v i d y h a b i t ó e n t r e n o s o t r o s , m a s
acerca de su Hijo, el nacido de la estirpe de David según la
n o m u d á n d o s e y c a m b i á n d o s e en c a r n e , sino q u e se vistió c o n
carne. D a v i d fué, c i e r t a m e n t e , rey de l o s j u d í o s . C o n v e n í a , p u e s ,
la c a r n e p a r a p r e s e n t a r s e c o n v e n i e n t e m e n t e vestido a los c a r n a -
q u e a p a r e c i e s e n p r o f e t a s , a n u n c i a d o r e s de Cristo, de a q u e l p u e -
les. P o r lo t a n t o , el A p ó s t o l n o sólo d i s t i n g u i ó la h u m a n i d a d
b l o del c u a l h a b í a de t o m a r l a c a r n e a q u e l a q u i e n p r o f e t i z a b a n .
de la d i v i n i d a d m e d i a n t e l a s p a l a b r a s según la carne, sino t a m -
T a m b i é n h a b í a de s a l i r s e al p a s o de l a i m p i e d a d de a q u e l l o s
b i é n p o r lo q u e a ñ a d i ó : fué hecho; p o r q u e n o fué h e c h o e n
q u e sólo a c e p t a n en n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o l a h u m a n i d a d q u e
c u a n t o a q u e es V e r b o de D i o s , p u e s p o r E l f u e r o n h e c h a s to-
t o m ó , y n o e n t i e n d e n q u e en él se h a l l a l a d i v i n i d a d , d i s t i n t a d e
d a s las cosas, y n o p u e d e ser h e c h o con t o d a s las cosas a q u e l
l a p a r t i c i p a c i ó n de t o d a c r i a t u r a , c o m o les a c o n t e c í a a l o s mis-
p o r m e d i o de q u i e n fueron,.hechas t o d a s las cosas. T a m p o c o fué
m o s j u d í o s , q u i e n e s p e n s a b a n q u e Cristo s ó l o e r a h i j o de D a v i d ,
h e c h o a n t e s de t o d a s , a fin de q u e se h i c i e r a n p o r E l t o d a s , p o r -
d e s c o n o c i e n d o l a excelencia p o r l a c u a l es S e ñ o r del m i s m o
que, si fué h e c h o ya a n t e s de t o d a s , al e x c e p t u a r s e E l , n o esta-
D a v i d , e n c u a n t o q u e es H i j o de D i o s . P o r eso en el E v a n g e l i o
r í a n t o d a s , l a s c u a l e s d e b í a n ser h e c h a s p o r E l ; n i p o d r í a de-
a r g u y e a l o s j u d í o s m e d i a n t e l a p r o f e c í a p r o f e r i d a p o r b o c a de

dam veritatis confessiones in aliquam impietatem seduceretur; sed addidit quem ipse David Dominum appellat, quomodo filius eius sit 8 : cui deberent
etiam, in Scripturis sanctis: volens utique ostendere litteras Gentium utique responderé quod secundum carnem filius esset David, secundum
superstitiosae idololatriae plenissimas, non ideo sanctas haberi oportere. divinitatem autem Filius Dei et Dominus ipsius David. Quod Paulus
quia in eis aliquid quod ad Christum pertinet invenitur. apostolus quia iam didicerat, posteaquam dixit, in Evangelium Dei, quod
ante promiserat per Prophetas suos in Scripturis sanctis de Filio suo, qui
4. Et ne quisquam etiam prophetas aliquos remotos atque alienos a factus est ei ex semine David, addidit, secundum carnem: ne hoc solum
gente Iudaeorum forte proferret, in quibus nullus simulacrorum cultus et totum in Christo esse arbitrarentur, quod factus erat secundum car-
esset, quantum attinet ad simulacra quae humana operatur manus: nam nem. Addendo ergo, secundum carnem, servavit divinitati dignitatem
simulacris phantasmatum suorum sectatores suos omnis error illudit: ne suam. Quae non solum semini David, sed nec alicui angelicae aut cuiusvis
quis tamen aliqua huius modi proferens, quia ibi Christi nomen ostentat, cxcellentissimae creaturae generationi tribui potest; quandoquidem ipsum
eas potius sanctas Scripturas esse asserat, non eas quae populo He- est Verbum Dei, per quod facta sunt omnia. Qupd Verbum ex semine
braeorum sunt divinitus creditae, satis opportune mihi videtur adiungere, David caro factum est, et habitavit in nobis 8, non mutatum et conversum
cum dixisset, in Scripturis sanctis, quod adiecit, de Filio suo, qui factus in carnem; sed carne ut carnalibus congruenter appareret indutum.
est ei ex semine David, secundum carnem'. David enim certe rex Iudaeo- Ouapropler Apostolus non solum eo verbo quod ait, secundum carnem,
rum fuit, Oportebat autem ut ex illa gente orirentur Christi praenuntia- liumanitatem a divinitate distinxit; sed etiam illo quo ait, jactas est.
tores Prophetae, ex qua gente carnem assumpturus erat quem praenun- Non est enim factus secundum id quod Verbum Dei est. Omnia enim
tiabant. Occurrendum autem erat etiam illorum impietati, qui Dominum per ipsum facta sunt; nec fieri cum ómnibus posset per quem facta cunt
nostrum Iesum Christum secundum hominem tantummodo, quem suscepit, omnia. Ñeque ante omnia factus est, ut per ipsum fierent omnia: ipso
accipiunt; divinitatcm autem in eo non intelligunt ab universae creaturae rním excepto, si ante illa iam factus esset, non essent illa omnia quae
communione discretam: velut ipsi ludaei, qui Christum filium David tan- per illum fierent: nec possent veré dici facta omnia per ipsum, in quibus
tummodo esse opinantur, ignorantes excellentiam qua Dominus est ipsius
David, secundum id quod est Filius Dei. Unde illos in Evangelio redarguit " Mt. 22,42-45.
per prophetiam, quae ipsius David ore prolata est. Quaerit enim ab eis, u
l o . 1,1.3.14.

7
R o m . 1,3.
70 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 5 5 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 71
cirse con verdad, cuando El no fué hecho entre ellas, haber de David, es decir, fué hijo de David por el cuerpo mortal, por
sido hechas todas por El, si El mismo fué hecho también. el cual también murió. Y fué predestinado Hijo de Dios y Se-
Y por eso el Apóstol, al decir que Cristo fué hecho, añadió ñor de David en virtud de la resurrección de los muertos. En
según la carne, para demostrar que, en cuanto Verbo, es Hijo cuanto que murió, atañe a que es Hijo de David; y en cuanto
de Dios, y no hecho por Dios, sino engendrado por El. que resucitó de entre los muertos, a que es Hijo de Dios y Se-
5. Asimismo, de este Cristo que según la carne fué hecho ñor del mismo David, como en otro lugar el mismo Apóstol lo
de la estirpe de\ David dice que fué predestinado Hijo de Dios dice: aunque murió por la debilidad, sin embargo vive por la
en poder, no según la carne, sino conforme el Espíritu, y no virtud de Dios. De suerte que la debilidad pertenece a David,
según cualquier espíritu, sino según el Espíritu de santificación mas la vida eterna, al poder de Dios. Por esto el mismo David
en virtud de la resurrección de los muertos. En la resurrección le llama su Señor en aquellas palabras: dijo el Señor a mi Se-
se patentiza el poder del que muere; por tanto, es como si se ñor: Siéntate a mi diestra mientras pongo a tus enemigos por
dijese: predestinado en poder según el Espíritu de santificación escabel de tus pies. En virtud de haber resucitado de entre los
en virtud de la resurrección de los muertos. Después la santifi- muertos, se halla sentado a la diestra del Padre. Luego, viendo
cación produjo la vida nueva, la cual fué rubricada en la re- David en espíritu que fué predestinado, en virtud de la resu-
surrección de nuestro Señor. De aquí es que el mismo Apóstol rrección de los muertos, a sentarse a la diestra del Padre, no se
dice en otro lugar: si resucitasteis con Cristo, buscad las cosas atrevió a llamarle su hijo, sino su Señor. Por lo cual, con
que están en la alto, donde está Cristo sentado a la diestra de razón añadió esto el Apóstol: de Jesucristo, Señor nuestro, des-
Dios. También puede ordenarse el discurso de tal modo que no pués de haber dicho: en virtud de la resurrección de los muer-
juntemos a Espíritu de santificación lo que sigue: en virtud de tos, como advirtiendo cuál fué el motivo que tuvo David para
la resurrección de los muertos, sino a lo que dice fué predesti- llamarle señor suyo más bien que hijo. No dice que fué predes-
nado. De suerte que el orden sea éste: fué predestinado en vir- tinado de entre los muertos, sino en virtud de la resurrección de
tud de la resurrección de los muertos, en cuyo orden se hubie- los muertos. Ya que por su misma resurrección no aparece Hijo
ran intercalado estas palabras: Hijo de Dios en poder según de Dios con aquella particular y eminentísima dignidad por la
el Espíritu de santificación. En efecto, este orden me parece que también es cabeza de la Iglesia, puesto que también los
mejor y más cierto, de modo que es Hijo de David en cuanto a demás muertos han de resucitar, sino que fué predestinado
la debilidad de la carne, e Hijo de Dios en cuanto al poder Hijo de Dios por cierto principado de resurrección, porque, en
seo'ún el Espíritu de santificación. Luego fué hecho del linaje virtud de la resurrección de todos los muertos, El fué predes-
tinado ; es decir, que fué designado sobre los demás y antes de
ipse non esset, si ipse etiam íactus esset. Et ideo Apostólas cum factum
diceret Christum, addidit, secundum carnem; ut secundum Verburo quod mortuus est. Praedestinatus est autem Filius Dei, et Dominus ipsius David,
est Filius Dei, non factum a Deo, sed natum esse monstraret. ex resurrectione mortuorum. In quantum enim mortuus est, ad id pertinet
quod est filius David; in quantum autem resurrexit a mortuis, ad id
5. Eumdem sane ipsum qui secundum carnem factus esl ex semine quod est Filius Dei. et Dominus ipsius David: sicut'alibi idem apostolus
David, praedestinatum dicit Filium Dei, in virtute: non secundum car- dicit, Nam et si mortuus est ex infirmitate, sed vivit in virtute Dei12;
nem sed secundum Spiritum; nec quemlibet spiritum, sed Spiritum ut infirmitas pertineat ad David, vita vero aeterna ad virtutem Dei.
sanctificationis ex resurrectione mortuorum 10. In resurrectione enim virtus Ideoque in his ipsis verbis Dominum suum designat eum David, dicens:
morientis apparet, ut diceretur praedestinatus in virtute secundum Spiri- Dixit Dominus Domino meo, Sede ad dexteram meara, doñee ponam
tum sanctificationis ex resurrectione mortuorum. Deinde sanctificatio vi- inimicos tuos sub pedibus tuis 13. Ex eo enim quod resurrexit a mortuis,
tam novam fecit quae in Domini nostri resurrectione signata est. Unde wdet ad dexteram Patris. Praedestinatum ergo ex resurrectione mortuo-
idem apostolus alio loco dicit: Si consurrexistís cum Christo, quae sur- rum, ut sederet ad dexteram Patris, videns in Spiritu David, non auderet
sum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens xl. Potest qui- ilicere filium suum, sed Dominum suum. Unde et consequenter Apostolus
dem etiam sic esse ordo verborum, ut non ad Spiritum sanctificationis hie adiungit, lesu Christi Domini nostri, posteaquam dixit, ex resurrectio-
adiungamus quod ait, ex resurrectione mortuorum; sed ad id quod ait, ne mortuorum; tanquam admonens unde illum David Dominum suum
praedestinatus est: ut ordo sit, qui praedestinatus est ex resurrectione liolius quam filium esse testatus sit. Non autem ait eum praedestinatum
mortuorum; cui ordini interposita sint haec, Filius Dei in virtute secun- ,\ mortuis, sed ex resurrectione mortuorum. Non enim resurrectione ipsa
dum Spiritum sanctificationis. Et nimirum iste ordo certior et melior \n\ Filius apparet Dei, propria illa et eminentissima dignitate qua etiam
videtur, ut sit filius David in infirmitate secundum carnem, Filius autem • •si caput Ecclesiae, cum et caeteri mortui resurrecturi sint: sed Filius
Dei in virtute secundum Spiritum sanctificationis. Factus est ergo ex Dei praedestinatus est quodam principatu resurrectionis, quia ex íesurrectio-
semine David, id est, filius David ex mortali corpore, propter quod et iic omnium mortuorum ipse praedestinatus est, id est, ut prae caeteris et
10
Rom. i,4. 12
2 Cor. : 3 i 4.
" Col. 3,1. Is
Ps. 109,1.
6 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 73
72 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 5
precedió sin miras a la vida eterna; éstos no le habían de se-
todos a resucitar. Así, pues, lo que se escribió en este lugar: guir a ella, porque los impíos han de resucitar para recibir sus
Hijo de Dios, después de haber dicho fué predestinado, sirve propios castigos. Luego El, como Hijo unigénito de Dios y tam-
para dar fe de tan grande sublimidad. Pues no convino se le bién primogénito de entre los muertos, fué predestinado en vir-
predestinase sino como Hijo de Dios, según lo cual es también tud de la resurrección de los muertos, i De qué clase de muer-
cabeza de la Iglesia; por eso en otro lugar le llama primogé- tos? De los de nuestro Señor Jesucristo.
nito de entre los muertos. Pues le convenía venir al juicio de
6. Por quien recibimos, dice, la gracia y el apostolado. La
los que resucitan, ya que había precedido como modelo, y no
gracia, como todos los fieles; el apostolado, aparte de ellos.
como modelo de todos los que resucitan, sino como modelo de
Si únicamente hubiere dicho que recibió el apostolado, hubiera
aquellos que han de resucitar de tal modo que vivan y reinen
sido ingrato a la gracia del Señor, por la que se le perdonaron
eternamente con El, de quienes también es cabeza como de su
los pecados, apareciendo como si por méritos de antecedentes
propio cuerpo. En virtud de la resurrección de éstos, fué pre-
obras hubiese recibido el apostolado. Admirablemente observó
destinado también para ser el príncipe de ellos; y asimismo de
el orden de las causas, de suerte que nadie se atreverá a decir
los otros, por la condición de su resurrección, para ser juez,
que fué llamado al Evangelio por los méritos de una vida an-
no para ser príncipe, pues no fué predestinado en virtud de la
terior, cuando ni los mismos apóstoles, quienes sobresalen entre
resurrección de aquellos muertos a quienes ha de condenar.
los demás miembros del cuerpo después de la cabeza, pudieron
El haber sido predestinado en virtud de la resurrección de los
propiamente recibir el apostolado si no hubieran primero con-
muertos, quiso el Apóstol que se entendiera como precediendo
seguido en general, con los otros, la gracia, que sana y justifica
a la resurrección de los muertos; y precedió a los que habían
a los pecadores. Lo que añade: para obediencia de la fe en todas
de seguirle al mismo reino celeste adonde los antecedió. Por lo
las gentes por causa de su nombre, indica que recibió el apos-
cual no dice: el que fué predestinado Hijo de Dios en virtud
tolado para que se obedezca a la fe por el nombre de nuestro
de la resurrección de los muertos, Jesucristo, Señor nuestro,
Señor Jesucristo; es decir, que todos los que desean salvarse
sino en virtud de la resurrección de los muertos de Jesucristo,
crean en Cristo y sean signados en su nombre. Cuando dice:
Señor nuestro. Como si dijera: el que fué predestinado Hijo
en todas las gentes, entre las cuales estáis también vosotros, lla-
de Dios en virtud de la resurrección de sus muertos, es decir,
mados de Cristo Jesús, demuestra haber llegado la salud no
de los que le pertenecían para la vida eterna; como si hubiere
sólo para los judíos, según pensaban no pocos que creyeron
sido interrogado: ¿De qué muertos se t r a t a ? ; y respondiera:
de entre ellos. Es decir, que también vosotros los gentiles sois
De los del mismo Jesucristo, Señor nuestro. No fué predestinado
en virtud de la resurrección de los restantes muertos, a los que
tus, quos non praecessit ad gloriam vitae aeternae, non utique secuturos,
ante caeleros resurgeret designatus. Ut quod hic positum est, Filius Dei, quoniam ad poenas suas impii resurrecturi sunt. Ergo ule tanquam
cum dixisset praedestinatus est, ad documentum valeat tantae sublimi- Filius Dei unigenitus, etiam primogenitus ex mortuis praedestinatus est,
tatis. Non enim sic praedestinari oportuit nisi Filium Dei, secundum quod ex resurrectione mortuorum. Quorum mortuorum, nisi Domini nostri lesu
est etiam caput Ecclesiae: unde illum alio loco primogenitum ex mortuis Christi?
appellat "\ Eum enim decebat venire ad iudicium resurgentium, qui prae- 6. Per quem accepimus, inquit, gratiam et apostolatum. Gratiam cum
cesserat ad exemplum: ñeque ad exemplum omnium resurgentium, sed ad ómnibus fidelibus, apostolatum autem non cum ómnibus. Et ideo si tan-
exemplum eorum qui sic resurrecturi sunt, ut cum illo vivant et regnent tummodo apostolatum se diceret accepisse, ingratus exstitisset gratiae, qua
in sempiternum; quorum etiam caput est, tanquam corporis sui. Ex illi peccata dimissa sunt: tanquam enim meritis priorum operum accepisse
ipsorum enim resurrectione etiam praedestinatus est, ut ipsis princeps apostolatum videretur. Optime itaque tenet ordinem causae, ut nemo
fieret: caeterorum autem in sua conditione resurgentium non princeps, audeat dicere vitae prioris meritis se ad Evangelium esse perductum:
sed iudex est. Non itaque ex illorum mortuorum resurrectione praedes- quando nec ipsi Apostoli, qui caeteris membris post caput corporis su-
tinatus est, quos est damnaturus. Praedestinatum enim esse ex resurrectio- pereminent, accipere apostolatum proprie potuissent, nisi prius commu-
ne mortuorum, ut praecederet resurrectionem mortuorum, vult intelligi niter cum caeteris gratiam, quae peccatores sanat et iustificat, accepis-
Apostolus: hos autem praecessit, qui ad ipsum caeleste regnum, quo eos sent. Quod autem subiungit, Ad obediendum fidei in ómnibus gentibus
praecessit, secuturi sunt. Propter quod non ait, Qui praedestinatus est pro nomine eius; ad hoc dicit apostolatum se accepisse, ut obediatur
Filius Dei ex resurrectione mortuorum Iesus Christus Dominus noster; fidei pro nomine Domini nostri Iesu Christi, hoc est, ut credant omnes
sed, ex resurrectione mortuorum. lesa Christi Domini nostri: tanquam si Christo, et signentur in eius nomine qui salvi esse cupiunt. Quam salutem
diceret, Qui praedestinatus est Filius Dei ex resurrectione mortuorum non solis Iudaeis, sicut nonnulli qui ex ipsis crediderant arbitrabantur,
suorum, hoc est, ad se pertinentium in vitam aeternam; velut si interro- venisse iam ostendit, cum lsait, in ómnibus gentibus: in quibus estis, inquit,
garetur. quorum mortuorum, et responderet, ipsius Iesu Christi Domini et vos vocati Iesu Christi , id est, ut et vos sitis eius Iesu Christi, qui
nostri. Ex resurrectione enim caeterorum mortuorum non est praedestina-
15
Rom. 1,5-6.
14
Col. 1,18.
8-9 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 75
74 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 7
sido l l a m a d o s p o r q u e e r a n s a n t o s , sino q u e llega ion a HIT
de Cristo Jesús, el c u a l es la s a l u d de t o d a s l a s n a c i o n e s , a u n - santos p o r h a b e r sido l l a m a d o s .
que n o h a y á i s sido h a l l a d o s en el n ú m e r o de l o s j u d í o s , sino
8. F a l t a q u e s a l u d e , c o m o ofreciéndoles la s a l u d , puní
e n t r e la m u c h e d u m b r e de l a s gentes.
c o m p l e t a r el c o m i e n z o a c o s t u m b r a d o de u n a c a r t a . E n V'IMIII
7. H a s t a el presente h a d i c h o q u i é n e s c r i b i ó la e p í s t o l a . de esto, c o m o si d e c l a r a r a la s a l u d , d i c e : gracia a vosotros
El que la escribió fué Pablo, siervo de Jesucristo, llamado y paz de parte de Dios, nuestro Padre, y de Jesucristo, Señor
Apóstol y separado para el Evangelio de Dios. P e r o , c o m o sa- nuestro. N o t o d a g r a c i a d i m a n a de D i o s . P o r q u e los j u e c e s
lía al p a s o la p r e g u n t a p a r a q u é E v a n g e l i o , r e s p o n d i ó : el pro- m a l o s , s e d u c i d o s p o r a l g ú n deseo o a m e d r e n t a d o s p o r el te-
metido anteriormente por sus projetas en las santas Escrituras m o r , d a n la g r a c i a en a t e n c i ó n a l a s p e r s o n a s . Ni t o d a p a z
sobre su Hijo. Y como se o r i g i n a b a l a p r e g u n t a de q u é h i j o es de D i o s o p r o c e d e de E l ; p o r lo t a n t o , d i s c e r n i e n d o el
suyo se t r a t a b a , c o n t e s t ó : del que jué hecho de la estirpe de m i s m o S e ñ o r , d i c e : mi paz os doy, a ñ a d i e n d o a d e m á s y di-
David según la carne, el cual jué predestinado Hijo de Dios en c i e n d o q u e n o da E l la paz q u e da el m u n d o . L u e g o se t r a t a
poder según el espíritu de santificación, en virtud de la resu- de la g r a c i a p r o v e n i e n t e de Dios P a d r e y de n u e s t r o S e ñ o r
rrección de los muertos de nuestro Señor Jesucristo. Y c o m o si J e s u c r i s t o , p o r la cual se nos p e r d o n a n los p e c a d o s , p o r los
se le d i j e r a : De qué m o d o p e r t e n e c e s tú a él, r e s p o n d i ó : por q u e é r a m o s e n e m i g o s de D i o s ; y de la paz, p o r la q u e n o s
quien recibimos la gracia y el apostolado para obediencia de la r e c o n c i l i a m o s con D i o s . C u a n d o p o r la g r a c i a h a y a n d e s a p a -
je en todas las gentes por causa de su nombre. I g u a l m e n t e , c o m o r e c i d o l a s e n e m i s t a d e s , p e r d o n a d o s y a los p e c a d o s , n o q u e d a
si se d i j e r e : ¿ c u á l es el m o t i v o de e s c r i b i r n o s ? , r e s p o n d i ó : m á s q u e a d h e r i r n o s a El con la p a z , de q u i e n ú n i c a m e n t e nos
p o r q u e entre los cuales estáis también vosotros, llamados de s e p a r a b a n los p e c a d o s , c o m o dice el p r o f e t a : no cerrará su
Jesucristo. A h o r a a ñ a d i ó , a t e n d i e n d o a l a c o s t u m b r e de l a co- oído para no oír, sino que vuestros pecados os separan de
r r e s p o n d e n c i a epistolar, q u i é n e s son los d e s t i n a t a r i o s : a todos Dios; l o s c u a l e s u n a vez p e r d o n a d o s p o r la fe de n u e s t r o Se-
los amados de Dios y llamados santos que estáis en Roma. T a m - ñ o r J e s u c r i s t o , n o e x i s t i e n d o s e p a r a c i ó n a l g u n a , v e n d r á la p a z .
b i é n dio en esto a conocer m á s b i e n l a b o n d a d de D i o s q u e su
m é r i t o . P u e s no dice a los q u e a m a n a D i o s , sino a los amados 9. T a l vez a l g u n o se p r e g u n t a r á , a d m i r a d o , de q u é m o d o
de Dios. P r i m e r o n o s a m ó E l a n t e s de t o d o m é r i t o , p a r a q u e ha de e n t e n d e r s e l a justicia del juez D i o s al ofrecer la g r a c i a
t a m b i é n nosotros, siendo a m a d o s , le a m á s e m o s ; p o r esto aña- p e r d o n a n d o el p e c a d o . Esto es, sin d u d a , u n a cosa j u s t í s i m a
dió : a los llamados santos. A u n q u e a l g u n o se a t r i b u y a el obe- en D i o s , p o r q u e es m u y j u s t o q u e los h o m b r e s q u e se a r r e -
decer a quien le l l a m a , n a d i e p u e d e a t r i b u i r s e el ser l l a m a d o .
A los llamados santos n o h a de e n t e n d e r s e c o m o si h u b i e r a n autem sanctis, non ita intelligendum est, tanquam ideo vocati sint, quia
sancti erant; sed ideo sancti effecti, quia vocati sunt.
8. Restat ergo ut salutem dicat, ut compleatur usitatum epistolae
omnium gentium salus est, quanquam non in numero Iudaeorum, sed in principium, tanquam ille illis salutem. Pro eo autem ac si diceret salu-
numero caeterarum, gentium sitis inventi. tem, Gratia, inquit, vobis et pax a Deo Patre nostro, et Domino lesu
7. Huc usque dixit ipse quis esset qui scribit Epistolam. Est enim Christo " . Non enim omnis gratia est a Deo. Nara et iudices mali prae.
qui scribit Epistolam, Paulas servus lesu Christi, vocatus apostolus, se. bent gratiam in accipiendis personis aliqua cupiditate illecti, aut timore
gregatus in Evangelium Dei. Sed quia occurrebat, Quod Evangelium? perterriti. Ñeque omnis pax Dei est, vel ab illo: unde ipse Dominug
respondit, Quod ante promiserat per Prophetas suos in Scripturis sanctis discernens ait, Pacem meam do vobis; adiungens etiam et dicens non
de Filio suo. ítem quia occurrebat, De quo Filio suo? respondit, Qui se talem pacem daré, qualem dat hic mimdus 18. Gratia est ergo a Deo
factus est ei ex semine David secundum carnem, qui praedestinatus est Patre, et Domino nostro lesu Christo, qua nobis peccata remittuntur,
Filius Dei in virtute secundum spiritum sanctijicationis ex resurrectione quibus adversabamur Deo. Pax vero ipsa qua reconciliamur Deo. Cum
mortuorum Domini nostri lesu Christi. Et quasi diceretur, Quomodo tu enim per gratiam, remissis peccatis absumptae fuerint inimicitiae, restat
ad eum pertines? respondit, Per quem accepimus gratiam et apostolatum, ut pace adhaereamus illi, a quo nos sola peccata dirimebant: sicut pro-
ad obediendum fidei in ómnibus gentibus pro nomine eius. ítem quasi pheta dicit, Non gravabit aurem, ut non audiat; sed peccata vestra ínter
diceretur, Quae igitur causa est ut scribas ad nos? respondit, In quibus vos et Deum separant". Quibus remissis per fidem Domini nostri lesu
estis et vos vocati lesu Christi. Nunc deinde adiungit ex more epistolae Christi, nulla separatione interveniente pax erit.
quibus scribat: Ómnibus, inquit, qui sunt Romae, dilectis Dei, vocatis
9. Fortasse autem quisque miretur quomodo intelligenda sit iustitia
sanctis. Etiam hic significavit benignitatem Dei potius quam meritum
iudicis Dei, cum gratiam praebet ignoscendo peccatis. Sed hoc plañe
illorum. Non enim ait, diligentibus Deum; sed, dilectis Dei. Prior enim
iustum est apud Deum; quia veré iustum est ut ii quos peccatorurn
dilexit nos ante omnia merita, ut et nos eum dilecti diligeremus le . Unde
etiam addidit, vocatis sanctis. Quanquam enim sibi quis tribuat quod 17
Rom. 1,7
18
vocanti obtemperat, nemo potest sibi tribuere quod vocatus est. Vocatis 19
lo. 14,27.
Is. 4g,i et 2.
16
i lo. 4,19.
76 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 10 10 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA E P . A LOS HOM. 77

p i e n t e n de sus p e c a d o s , en el t i e m p o en q u e a ú n n o a p a r e c e r a l e s , q u e s a b e m o s e j e r c i t a r o n a l o s m i s m o s m á r l i i n n , y, por
el t e r r o r evidente de l a s p e n a s , sean m i s e r i c o r d i o s a m e n t e se- fin, la m i s m a m u e r t e , q u e al p e c a r m e r e c i ó n u e s t r a iwiliinili'
p a r a d o s de a q u e l l o s q u e se o b s t i n a n con p e r t i n a c i a en b u s c a r za, a n a d i e se p e r d o n a n . E l q u e a l g u n o s j u s t o s y piíiilii-ioM
e x c u s a s p a r a sus p e c a d o s , sin d e s e a r c o r r e g i r s e p o r el a r r e - h o m b r e s h a y a n sufrido t a m b i é n estos s u p l i c i o s , h a de niM-inn
p e n t i m i e n t o . E s injusto q u e a éstos se j u n t e n en l a p a r t i c i p a - q u e a c o n t e c e p o r j u s t o j u i c i o de D i o s . Esta es l a que se llinnii
ción penal los q u e , al ser l l a m a d o s p o r D i o s , n o le v o l v i e r o n e n s e ñ a n z a en las s a n t a s E s c r i t u r a s , de la q u e a n i n g ú n junio
la e s p a l d a y que, siendo p e c a d o r e s , a sí m i s m o s se d e s a g r a - se le p e r m i t e e s c a p a r . Y a q u e a n a d i e se e x c e p t ú a c u a n d o MU
d a r o n , de m o d o q u e , c o m o el S e ñ o r odió l o s p e c a d o s de e l l o s , d i c e : Dios corrige y azota a todo aquel a quien recibe por
así ellos m i s m o s los o d i a r o n . C i e r t a m e n t e la v e r d a d e r a doc- hijo y a quien ama. D e a q u í es q u e t a m b i é n el m i s m o J o b ,
t r i n a de la justicia h u m a n a consiste en a m a r en sí m i s m o lo q u e p a d e c i ó t a n t o s s u f r i m i e n t o s p a r a q u e a p a r e c i e s e a n t e los
q u e es p r o p i o de Dios y en o d i a r lo q u e es p r o p i o del h o m - h o m b r e s c u a n g r a n v a r ó n y s i e r v o de D i o s e r a , sin e m b a r g o ,
b r e ; en n o a p r o b a r u n o sus p e c a d o s n i r e p r o b a r en e l l o s a afirma n o p o c a s veces q u e fué c a s t i g a d o en su c u e r p o p o r sus
o t r o fuera de sí m i s m o ; en n o j u z g a r q u e b a s t a a u n o q u e le p r o p i o s p e c a d o s . A s i m i s m o , el a p ó s t o l S a n P e d r o , e x h o r t a n d o
d e s a g r a d e n sus p e c a d o s , sin a ñ a d i r la e n m i e n d a en lo f u t u r o a los h e r m a n o s a s o p o r t a r l a s t r i b u l a c i o n e s p o r el n o m b r e de
con u n a v i g i l a n c i a c u i d a d o s a ; en n o p e n s a r q u e , sin ser ayu- Cristo, h a b l a de este m o d o : ninguno de vosotros padezca como
d a d o p o r Dios, le son suficientes sus p r o p i a s fuerzas p a r a homicida, o ladrón, o malhechor, o atisbador de lo ajeno;
evitar los p e c a d o s . Cosa j u s t a es p a r a D i o s p e r d o n a r a l o s mas si padece como cristiano, no se avergüence; antes glori-
tales c u a l q u i e r clase de p e c a d o s q u e a n t e r i o r m e n t e h u b i e r a n fique a Dios en este nombre, porque es el tiempo de empezar
c o m e t i d o , p a r a que n o sean c o n f u n d i d o s y m e z c l a d o s — l o q u e el juicio por la casa de Dios; y si comienza por nosotros,
es i n j u s t o — c o n a q u e l l o s q u e n o o b r a r o n así. P o r ló t a n t o , ¿cuál será el final de aquellos que no creen al Evangelio de
el n o p e r d o n a r a éstos es j u s t i c i a de D i o s , y el p e r d o n a r a Dios?; y si el justo a duras penas ha de salvarse, el impío
a q u é l l o s es g r a c i a . J u s t a es la g r a c i a de D i o s y a g r a c i a d a la y pecador, ¿adonde irán a parar? Por lo cual d e m u e s t r a cla-
justicia, p o r q u e a s i m i s m o l a g r a c i a p r e c e d e al m é r i t o de l a r a m e n t e que estos m i s m o s s u f r i m i e n t o s q u e p a d e c e el j u s t o
p e n i t e n c i a , ya que n a d i e se a r r e p e n t i r í a de su p e c a d o a n o ser p e r t e n e c e n al j u i c i o de D i o s . D i j o : será incoado el juicio por
p o r a l g ú n l l a m a m i e n t o de D i o s . la casa de Dios, p a r a de a q u í c o n j e t u r a r c u á n t o s s u f r i m i e n t o s
se r e s e r v a n p a r a los i m p í o s en la v i d a v e n i d e r a . P o r esto, el
10. T a l es la firmeza de l a j u s t i c i a d i v i n a , q u e , a u n c u a n - m i s m o P a b l o dice a l o s t e s a l o n i c e n s e s : de modo que nosotros
d o h u b i e r e sido c o n d o n a d o a l p e n i t e n t e el c a s t i g o e s p i r i t u a l mismos nos gloriamos de vosotros en las iglesias de Dios por
y e t e r n o , sin e m b a r g o , las t r i b u l a c i o n e s y l a s t o r t u r a s c o r p o -
mors ipsa, quarn peccando meruit nostra natura, nulli relaxetur. Quod
suorum poenitet, eo tempore quo nondum poenarum manifestus terror enim etiam iusti homines et pii, tamen exsolvunt ista supplicia, de iusto
apparet, misericorditer separentur ab eis qui defensiones peccatorum Dei iudicio venire credendum est. Ipsa est quae in sacris Scripturis
suorum pertinaciter exquirentes, nulla poenitentia corrigi volunt. Inius- etiam disciplina nominatur, quam nemo iustorum effugere sinitur. Ne-
tum est enim ut cum his illi ad consortium poenale eopulentur, qui minem quippe excepit, cum diceret: Quem enim diligit Deus, corripit,
vocantem Deum non spreverunt, et peccantes displicuerunt sibi, ut quem- flagellat autem omnem filium quem recipit 2°. Unde etiam ipse lob, qui
admodum ille peccata eorum, sic etiam ipsi odissent sua. Ea enim propterea tam multa illa passus est, ut hominibus quis vir esset, et quan-
deimim est humanae iustitiae disciplina, non in se amare nisi quod Dei tus Dei servus, eluceret, poenas tamen corporis pro peccatís suis se
est, et odisse quod proprium est; nec approbare peccata sua, nec in eis exsolvere saepe testatur. Petrus quoque apostolus exhortans fratres ad
alium improbare, sed seipsum; nec putare satis sibi esse ut sua peccata perferendas pro Christi nomine passiones, ita loquitur: «Nemo autem
displiceant, nisi etiam vigilantissima deinceps intentione vitentur; nec in vestrum patiatur quasi homicida, aut fur, aut maledicus, aut curas alienas
eis vitandis vires suas existimare sufficere, nisi divinitus adiuvetur. Ius- agens: si vero quasi christianus, non erubescat; glorificet autem Deum
tum est ergo apud Deum ut ignoscatur talibus quaecumque antea com. in isto nomine, quia tempus inchoationis iudicii a domo Dei: si autem
miserunt, ne, quod iniustissimum est, cum eis qui tales non sunt confun, initium a nobis, quis finis eorum qui non credunt Evangelio Dei? et si
dantur atque misceantur. Quapropter et quia talibus non ignoscitur, ius- iustus quidem vix salvus fit, peccator et impius ubi parebunt?» 2 1 Ma-
titia Dei est: et quia ignoscitur, gratia est. Iusta est ergo gratia Dei, nifesté ostendit easdem ipsas passiones quas iusti patiuntur, ad iudicium
et grata iustitia, cum in eo quoque etiam poenitentiae meritum gratia Dei pertinere: quod inchoari dixit ex domo Dei, ut inde coniiciatur
praecedat, quod neminem peccati sui poeniteret, nisi admonitione aliqua quantae impiis futurae servantur. Unde etiam ipse Paulus ad Thessalo-
vocationis Dei. nicenses dicit: «Ita ut nos ipsi de vobis gloriemur in Ecclesiis Dei, 'pro
vestra patientia et fide in ómnibus persecutionibus vestris, et pressuris
10. Porro iustitiae divinae tanta constantia est, ut cum poena spiri-
20
tualis et sempiterna poenitenti fuei'it relaxata, pressurae tamen crucia- 21
H ^ b r . i2,6.
tusque Corporales, quibus etiam martyres exercitatos novimus; postremo i P e t r . 4,15-18.
78 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 10 11 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 79

vuestra fe y paciencia en todas las persecuciones y tribulaciones c u e r p o , se d a r á a su d e b i d o t i e m p o si retiene a h o r a n u e s t r o


vuestras que soportáis como argumento del justo juicio de Dios. e s p í r i t u c o n s t a n t e e i n m u t a b l e m e n t e l a paz q u e el S e ñ o r se
Lo cual se refiere p o r c o m p l e t o a lo q u e dice P e d r o : que es d i g n ó d a r n o s p o r la fe.
el tiempo de la incoación del juicio comenzado por la casa 1 1 . C u a n d o el A p ó s t o l da l a p a z y l a g r a c i a de p a r t e
de Dios; y t a m b i é n a lo q u e i n t e r c a l ó t o m á n d o l o de l o s P r o - de D i o s P a d r e y del S e ñ o r n u e s t r o J e s u c r i s t o , a l n o a ñ a d i r
verbios : y si el justo a duras penas ha de salvarse, el impío y de parte del Espíritu Santo, m e p a r e c e q u e n o t u v o o t r o
y pecador, ¿dónde irán a parar?; d e a q u í es q u e m e p a r e c e m o t i v o sino el d a r n o s a e n t e n d e r q u e el m i s m o d o n de D i o s
que t a m b i é n t o d a s a q u e l l a s cosas con q u e el S e ñ o r a m e n a z a b a es el E s p í r i t u S a n t o ; p u e s l a g r a c i a y p a z , ¿ q u é o t r a cosa
al rey D a v i d p o r m e d i o del p r o f e t a N a t á n , a p e s a r de q u e son s i n o el d o n de D i o s ? L u e g o de n i n g ú n m o d o p u e d e d a r s e
i n m e d i a t a m e n t e p e r d o n ó al p e n i t e n t e , le s o b r e v i n i e r o n t o d a s a l o s h o m b r e s la g r a c i a , p o r l a q u e n o s l i b r a m o s del p e c a d o ,
ellas p a r a d e m o s t r a r que a q u e l p e r d ó n fué c o n c e d i d o e s p i r i - y la p a z , con la q u e n o s r e c o n c i l i a m o s con D i o s , a n o s e r q u e
t u a l m e n t e a t e n d i e n d o al j u i c i o v e n i d e r o de l a s p e n a s q u e se d é en el E s p í r i t u S a n t o . P o r t a n t o , e n este s a l u d o del A p ó s -
a g u a r d a a los que en este t i e m p o n o q u i s i e r o n c o r r e g i r s e . S a n tol s e e n t i e n d e e n u n c i a d a la m i s m a T r i n i d a d y l a m i s m a in-
P e d r o dice en otro s i t i o : por eso también se evangelizó a los m u t a b l e U n i d a d . D e b i d o a esto p r i n c i p a l m e n t e , creo q u e f u e r a
muertos, para ser juzgados ciertamente según el hombre en de l a E p í s t o l a q u e e s c r i b i ó a l o s H e b r e o s , d o n d e se dice q u e
carne, y vivan según Dios en el espíritu. D i j e esto p a r a de- o m i t i ó de p r o p ó s i t o c o m e n z a r l a s a l u d a n d o , n o fuese q u e l o s
m o s t r a r , en c u a n t o p u e d o y en c u a n t o m e lo p e r m i t e el p r e - j u d í o s , q u i e n e s le c r i t i c a b a n s a ñ u d a m e n t e , se m o l e s t a s e n con
sente l u g a r de la E s c r i t u r a , q u e n o se d e b e n t o m a r de t a l su n o m b r e , o l a leyesen con á n i m o h o s t i l , o n o se p r e o c u p a s e n
m o d o la g r a c i a y la paz de D i o s c u a n d o se h a b l a de e l l a s , en a b s o l u t o de leer lo q u e h a b í a escrito a t e n d i e n d o a su sa-
de tal suerte q u e j u z g u e n l o s h o m b r e s q u e D i o s p u e d e a p a r - l u d , y de a q u í es q u e n o p o c o s t e m i e r o n c o l o c a r l a en el c a n o n
tarse de la j u s t i c i a . P o r q u e t a m b i é n , c u a n d o D i o s p r o m e t e de l a s E s c r i t u r a s ; p e r o , sea l o q u e fuere de esta c u e s t i ó n , ex-
esta paz, d i c e : os he dicho estas cosas para que tengáis paz c e p t u a n d o ésta, t o d a s ías d e m á s E p í s t o l a s q u e l a s i g l e s i a s afir-
en mí, mas en el mundo tendréis tribulaciones. Pero, cuando m a n ser, sin d u d a a l g u n a , del a p ó s t o l S a n P a b l o , c o n t i e n e n
los p a d e c i m i e n t o s y m o l e s t i a s se i m p o n e n p o r los p e c a d o s de- tal s a l u t a c i ó n , a n o ser las q u e e s c r i b e a T i m o t e o , e n l a s cua-
bido a l a justicia de D i o s , n o e n c a m i n a n al p e c a d o , sino q u e les i n t e r c a l a l a m i s e r i c o r d i a , p u e s le escribe a s í : gracia, mi-
purifican p o r c o m p l e t o de c u a l q u i e r t o r p e z a a los b u e n o s y a sericordia y paz de parte de Dios Padre y de Jesucristo, Señor
los j u s t o s , a q u i e n e s ya les d e s a g r a d a n m á s l o s m i s m o s peca- Nuestro. C u a n t o m á s f a m i l i a r m e n t e escribe a T i m o t e o , t a n t o
dos que p e n a a l g u n a c o r p o r a l . L a p a z perfecta, a u n la del

quas sustinetis in exemplum iusti iudicii Dei» '". Quod omnino ad illud gant. Pax enim perfecta etiam corporis suo tempore dabitur, si nunc
respicit, quod ait Petrus tempus esse inchoationis iudicii a domo Dei: pacem quam Dominus per fidem daré dignatus est, inconcusse spiritus
et illud quod de propheta interposuit, Et si iustus vix salvas erit, pecca- noster atque incommutabiliter teneat.
tor et impius ubi parebunt? 23 Unde mihi videtur etiam illa quae per 11. Quod autem Apostolus gratiam et pacem a Deo Patre et Do-
Nathan prophetam regi David comminatus est Deus, quanquam statim mino nostro Iesu Christo dicit, non adiungens etiam Spiritum sanctum;
ignoverit poenitenti, propterea tamen accidisse omnia 'l, ut demonstra- non mihi alia ratio videtur, nisi quia ipsum donum Dei Spiritum sanc-
retur illam veniam spiritualíter datam propter futurum iudicium poena- tum intelligamus: gratia porro et pax, quid aliud est quam donum Dei?
rum, quod exspectat eos qui hoc tempore corrigi nolunt. Dicit enim et Unde nullo modo dari hominibus gratia potest qua liberamur a peccatis,
alibi Petrus: Propter hoc enim et mortuis evangelizatum est, ut iudicen- et pax qua reconciliamur Deo, nisi in Spiritu sancto. Et ideo ipsa Tri-
tur qaidem secundum hominem in carne, vivant autem secundum Deum nitas pariterque incommutabilis imitas in ista salutatione cognoscitur.
in spiritu 25. Hoc dixi, ut ostenderem quantum possem, et quantum oppor- Quod propterea máxime credo, quoniam excepta Epístola quam ad He-
tunitas praesentis Ioci Scripturarum sinit, non sic accipiendam gratiam braeos scripsit, ubi principium salutatorium de industria dicitur omisis-
et pacem Dei, cum dicitur, ut existiment homines a iustitia Deum posse se, ne ludaei qui adversus eum pugnaciter oblatrabant, nomine eius
discedere. Nam et ipsam pacem cum promitteret Dominus, ait: Hace offensi vel inimico animo legerent, vel omnino legere non curarent,
dixi, ut in me pacem habeatis, in mando autem pressuram 26. Sed tribu- quod ad eorum salutem scripserat: unde nonnulli eam in canonem
lationes et molestiae cum per iustitiam Dei redduntur peccatis, bonos Scripturarum recipere timuerunt: sed quoquo modo se habeat ista quaes-
et iustos, et quibus iam plus peccata ipsa displicent quam ulla corpo- tio; excepta hac Epístola, caeterae omnes quae milla dubitante Ecclesia
ris poena, non reflectunt ad peccandum, sed ab omni labe penitus pur- Pauli apostoli esse firmantur, talem continent salutationem; nisi quod
ad Timotheum in utraque interponit misericordiam. Nam ita scribit:
22
23
2 Thess. 1,4.5. Gratia, misericordia, pax a Deo Patre, et Iesu Christo Domino nostro 27.
24
Prov. 11,31. Quo enim familiarius, eo dulcius quodammodo scribens ad Timotheum,
2 Res». 12.
25
1 P e t r . 4,6. 27
28
l o . i6,?3. 1 et 2 T i m . 1,2.
13 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 81
ao EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 12
más cariño le demuestra intercalando esta palabra, por la que pieza: el presbítero, al muy querido Cayo, a quien yo amo en
descubre y patentiza claramente que el Espíritu Santo se nos verdad. Pienso que escribió verdad en lugar de Trinidad. Ju-
da no en virtud de los méritos de obras anteriores, sino debido das, después de nombrar a Dios Padre y a nuestro Señor Je-
a la misericordia de Dios, para que se lleve a cabo la aboli- sucristo, para que se entendiera el Espíritu Santo, es decir, el
ción de los pecados, por los cuales nos separábamos de Dios, don de Dios, puso tres palabras, ya que empieza así: Judas,
y la reconciliación, para adherirnos a El. siervo de Jesucristo y hermano de Santiago, a los amados en
Dios Padre y en Jesucristo conservados y llamados, miseri-
12. Las otras epístolas de los apóstoles que acepta el uso
cordia, paz y caridad os desea acrecentada. La gracia y la paz
eclesiástico no dejan de amonestarnos tampoco en el comienzo
no pueden entenderse sin misericordia y caridad. También
de ellas sobre esta Trinidad. San Pedro dice así: gracia y
Santiago empleó el acostumbrado exordio de las cartas, es-
paz cumplidas tengáis; y a continuación añade: bendito sea
cribiendo de este modo: Santiago, siervo de Dios y del Señor
el Dios y Padre de nuestro Señor Jesucristo. De modo que,
nuestro Jesucristo, a las doce tribus que se hallan en la dis-
habiendo entendido el Espíritu Santo en las palabras paz y
persión, salud. Creo que Santiago empleó este modo de expre-
gracia, y hecha conmemoración del Padre y del Hijo, nos
sarse pensando que no se encuentra la salud si no es en el don
presenta a la mente la Trinidad. También en la otra Epístola
de Dios, donde se halla la gracia y la paz. Y aunque hubiese
escribe: la gracia y la paz se acreciente en vosotros para re-
consignado a Dios y al Señor nuestro, Jesucristo, antes de
conocimiento de Dios y de Jesucristo, Señor nuestro. San Juan,
escribir esta palabra, sin embargo, como por ninguna gracia
no sé por qué causa, omitió tal principio; sin embargo, no
y por ninguna paz se salvarán los hombres, sino por la que
se olvidó por completo de conmemorar la Trinidad, escri-
procede de Dios Padre y de Jesucristo, Señor nuestro, así como
biendo, en lugar de las palabras gracia y paz, sociedad; pues
Juan en su tercera epístola escribió verdad, de igual manera
dice: lo que vimos os lo anunciamos también a vosotros, para
éste estampó salud en lugar de Trinidad, conforme me parece.
que forméis sociedad con nosotros y nuestra sociedad sea con
13. Pienso que no debe ser por completo pasado por
el Padre y con su Hijo Jesucristo. San Juan, en la Epístola
alto en este lugar lo que el padre Valerio, sorprendido, ad-
segunda, concuerda con las palabras que San Pablo escribe
vierte en la conversación de algunos campesinos; pues como
a Timoteo, pues dice: sea con vosotros gracia, misericordia y
uno hubiere dicho al otro salud, éste preguntó a aquél, que
paz de parte de Dios Padre y de Jesucristo, Hijo del Padre.
conocía el latín y el púnico, qué significaba la palabra salus
En la tercera omite por completo al principio el saludo tri-
nitario, y creo lo hace porque la carta es brevísima; así em-
incipit: Sénior Gaio dilectissimo, quera ego diligo in veritate32. Quam
id verbum interposuit, quo plañe aperítur atque ostenditur non mentís veritatem pro ipsa Trinitate positam puto. ludas nominato Deo Patre
operum priorum, sed secundum misericordiam Dei nobis dari Spiritum et Domino lesu Christo, ad intelligendum Spiritum sanctum, hoc est
sanctum, ut et peccatorum abolido fiat, quibus seiungebamur a Deo; et donum Dei, tria verba ponit; sic quippe incipit, ludas lesu Christi
reconciliatio, ut illi inhaereamus. servus, frater autem lacobi, in Deo Patre dilectis, et lesu Christo con-
servatis et vocatis, misericordia vobis, et pax et chantas adimpleatur .
12. Nec aliae Apostolorum Epistolae, quas usus ecclesiasticus reci- Gratia enim et pax sine misericordia et chántate intelligi non potest.
pit, parum nos admonent de ista Trinitate in principiis suis. Nam Pe- Iacobus autem usitatissimum exordium fecit Epistolae, ita scribens:
trus ita dicit, Gratia vobis et pax adimpleatur: deinde statim subiicit, lacobus Dei et Domini nostri lesu Christi servus, duodecim tribubus
Benedictas Deus et Pater Domini nostri lesu Chrísti2S. Ut per gratiam quae sunt in dispersione, salutem". Credo, considerans salutem non
et pacem Spiritu sancto intellecto, Patris et Filii commemoratio animum esse nisi in dono Dei, ubi gratia et pax. Et quanquam ante hoc verbum
de Trinitate commoneat. Et in alia sic ait: Gratia vobis et 29pax multi- nominaverit Deum et Dominum nostrum Iesum Christum; tamen quia
plicetur in recognitione Dei et Christi lesu Domini nostri . Ioannes nulla gratia et nulla pace salvi fiunt nomines, nisi quae est a Deo Pa-
autem nescio quam ob causam omisit tale principium; sed plañe Trí- tre et Domino lesu Christo, sicut Ioannes in tenia veritatem, sic iste
nitatis commemorationem nec ipse neglexit, pro gratia et pace, socie- salutem pro ipsa Trinitate posuisse mihi videtur.
tatem interponens: Quod ergo vidimus, inquit, nimtiamus et vobis, ut
et vos societatem habeatis nobiscum, et societas nostra sit cum Pa- 13. Quo loco prorsus non arbitror praetereundum, quod pater Vale-
ire et Filio eius lesu Christo30. In secunda vero illis quae ad Ti- rius animadvertit admirans in quorumdam rusticanorum collocutione.
motheum sunt consonat, dicens, Sit vobiscum gratia, misericordia, pax Cum enim alter alteri dixisset, Salus, quaesivit ab eo qui et latine nos-
a Deo Paire et lesu Christo Filio Patris". In tertiae principio de set et punice, quid esset Salus: responsum est, Tria. Tum ille agnoscens
Trinitate penitus tacetur, credo, quod sit omnino brevissima. Sic enim cum gaudio salutem nostram esse Trinitatem, convenientiam linguarum
28
non fortuitu sic sonuisse arbitratus est, sed occultissima dispensatione
29 i Petr. i,2 et j . 32
80 2 Petr. 1,2. 33 3: lo. I,I.
i lo. I.J. 31 Iudae I,I.
31
2 lo. r,j. lac. I,I.
82 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 13 14 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 83

(salud), y se le respondió que tres. Entonces, conociendo él significación de estas palabras, ya resulte del acaso o se haya
con gran gozo que la Trinidad es nuestra salud, juzgó que no buscado, la acepte alguno sino en cuanto el humor del que
se correspondieron fortuitamente ambas lenguas en la signi- oye tolera la erudición del intérprete.
ficación de estas palabras, sino por una ocultísima ordenación 14. Sin duda ha de considerarse' con el mayor empeño
de la divina providencia; de modo que, cuando en latín se y claramente aparece que ha de abrazarse con todo el fervor
pronuncie salus (salud), se entienda en púnico tria (tres), y de la piedad que si el Apóstol, con el fin de conmemorar la
cuando en púnico se dice tria, se entienda salus en latín. La Trinidad, nombra la gracia y la paz como si denominara al
cananea, es decir, aquella mujer púnica que salió de los con- Espíritu Santo, entonces peca contra el Espíritu Santo el que,
fines de Tiro y de Sidón al encuentro de Jesús y que en el desesperándose, o burlándose, o despreciando la predicación
Evangelio personifica a los gentiles, pedía la salud para su de la gracia, por la cual se borran los pecados, y de la paz,
hija, a la cual respondió el Señor: no está bien arrojar el por la que nos reconciliamos con Dios, rehusa hacer peniten-
pan de los hijos a los perros. Ella, no negando el pretexto cia de sus propios pecados y determina permanecer en el
aducido por Jesús, ya que, debido a la confesión de sus pe- impío y mortífero atractivo de ellos, persistiendo hasta el fin.
cados, había de impetrar la salud para su hija, esto es, para Lo que dice el Señor: el hombre que hablare palabra en
su nueva vida, dice así: Señor, cierto es lo que dices; pero contra del Hijo del hombre será perdonado; pero, si dijere
también los perros comen las migajas que caen de la mesa palabra en contra del Espíritu Santo, no será perdonado ni
de sus amos. La palabra tria en la lengua de la mujer sig- en este mundo ni en el futuro, sino que será reo de pecado
nifica salus, pues era cananea. De aquí es que, preguntados eterno, no ha de oírse sin prestar atención. Consideremos a un
nuestros campesinos qué son, respondiendo en púnico, dicen ignorante de la lengua latina, quien, al oír las palabras Es-
canani (cananos). Habiendo suprimido, como suele suceder píritu Santo pronunciadas por otro, pregunta qué cosa signi-
en tales casos, una letra, ¿qué cosa responden si no es cana- fique el sonido de tales palabras; si en esas circunstancias se
naei (cananeos) ? Pidiendo ella la salud, pedía la Trinidad, responde por algún impío engañador y mofador cosa distinta
porque el nombre de salud, salus en la romana lengua, que de lo que es, por ejemplo, cualquier cosa vil y abyecta, a fin
era la cabeza de la gentilidad a la venida del Señor, suena de engañar a quien interroga, como suele hacerse por los tales
Trinidad en púnico; y por eso dijimos que la mujer cananea para reírse, y él por ignorancia desprecia este nombre, al no
personificaba a los gentiles. Llamando el Señor pan a lo mis- saber lo que significa, y además lanza algunas injurias en con-
mo que pedía la mujer, ¿qué otra cosa atestiguaba si no es tra de él, pienso que nadie ha de ser tan superficial e impru-
la Trinidad? Porque también en otro lugar enseña clarísima- dente que atribuya crimen alguno de impiedad a este hombre.
mente que en los tres panes debe entenderse la Trinidad. No
se ha de intentar con ardimiento que la concordancia en la Sed haec verborum consonantia, sive provenerit, sive provisa sit, non
pugnaciter agendum est ut ei quisque consentiat, sed quantum mter-
pretantis elegantiam hilaritas audientis admittit.
divinae providentiae: ut cum latine nominatur Salus, a Punicis intelli- 14. Illud sane magna intentione animi considerandum, et totis viri-
gantur Tria; et cum Punici lingua sua Tria nominant, latine intelligatur bus pietatis amplectendum satis apparet, quoniam si grada et pax ad
Salas. Chananaea enim, hoc est, Púnica mulier, de finibus Tyri et Si- implendam Trinitatis commemorationem sic ab Apostólo ponitur ac si
donis egressa, quae in Evangelio personam Gentium gerit, salutem pe- Spiritum sanctum nominasset; ille peccat in Spiritum sanctum, qui
tebat filiae suae, cui responsum est a Domino: Non est bonurn pancm desperans, vel irridens atque contemnens praedicationem gratiae per
filiorum mittere canibus. Quod crimen obiectum illa non negans, tan- quam peccata diluuntur, et pacis per quam reconciliamur Deo, detrec-
quam de confessione peccatorum impetratura salutem filiae, hoc est tat agere poenitentiam de peccatis suis, et in eorum impia atque mor-
novae vitae suae: ha, inquit, Domine, nam et canes edunt de miéis tífera quadam suavitate perdurandum sibi esse decernit, et in finem
quae cadunt de mensa dominorum, suorum "5. Tria enim mulieris lingua usque perdurat. Quod ergo ait Dominus, dimitti homini, si verbum di-
Salus vocantur: erat enim Chananaea. Linde interrogati rustici nostri xerit adversus Filium hominis: si autem verbum dixerit adversus Spiri-
quid sint, punice respondentes Chanani, corrupta scilicet, sicut in tali- tum sanctum, non ei dimitti, ñeque hic, ñeque in futuro saeculo, sed
bus solet, una littera, quid aliud respondent quam, Chananaei? Petens reum esse aeterni peccati, non negligenter audiendum est. Constitua-
itaque salutem, Trinitatem petebat: quia et Romana lingua, quae in mus enim aliquem latinae linguae ignarum, cum illo audiente pronun-
salutis nomine Trinitatem Punice sonat, caput Gentium inventa est in tiatus fuerit ab aliquo Spiritus sanctus, quaerere quid rerum signince-
adventu Domini; et diximus Chananaeam mulierem, Gentium sustinere tur sub isto syllabarum sonó; ab aliquo autem deceptore vel irnsore
personam. Panem autem appellans Dominus id ipsum quod a muliere impio responden aliquid aliud, quodlibet vile et abiectum, ut quae-
petebatur, quid aliud quam Trinitati attestatur? Namque alio loco eam- rentem decipiat, sicuti a talibus fieri solet ridendi gratia; illum autem
dem Trinitatem in tribus panibus intelligendam esse, apertissime docet. per ignorantiam contempsisse hoc nomen. dum nescit quid signincet,
et aliqua etiam in hoc convicia iactitasse: neminem esse arbitror tam
15
Mt. 15,22-27.
84 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 14 15 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. H5

P o r el c o n t r a r i o , si c a l l a n d o el n o m b r e , l a cosa m i s m a — e x p l i - b l a s f e m a s e de e l l a s , n o se le t e n d r í a p o r b l a s f e m o del H i j o ,
c a d a con las p a l a b r a s que p u e d e — l l e g a a c o n o c i m i e n t o del sino del E s p í r i t u S a n t o .
q u e i n t e r r o g a , y éste entonces profiere i n j u r i o s a m e n t e p a l a b r a s 1 5 . Si de p a s a d a y a la l i g e r a c o n s i d e r á s e m o s lo q u e se
o h e c h o s en c o n t r a de tan gran s a n t i d a d , será t e n i d o p o r de- d i j o : quienquiera que dijere palabra en contra del Espíritu
l i n c u e n t e . S i e n d o las cosas así, c o n s i d e r o q u e es evidente q u e Santo no le será perdonado esto ni en este mundo ni en el
q u i e n , al oír este n o m b r e , juzgase q u e significa o t r a cosa dis- venidero, n o p o d r í a m o s s a b e r a q u i é n c o n c e d e D i o s el p e r d ó n
tinta, y, p o r t a n t o , dijere a l g u n a s p a l a b r a s en c o n t r a d e lo de los p e c a d o s . P u e s t a m b i é n los q u e se l l a m a n p a g a n o s a ú n
q u e creyó significaba este n o m b r e , n o p e c a de m o d o q u e se le a h o r a p e r s i g u e n , h a s t a con la e s p a d a y la m u e r t e , t o d a nues-
a t r i b u y a h a b e r dicho a l g o en contra del E s p í r i t u S a n t o . I g u a l - t r a r e l i g i ó n y l a a t a c a n con i n j u r i a s y c a l u m n i a s , y c u a n l o
m e n t e t a m b i é n , si a l g u n o , p r e g u n t a n d o q u é cosa sea el E s p í - d e c i m o s de l a m i s m a T r i n i d a d lo d e s p r e c i a n n e g a n d o y blas-
ritu S a n t o , oye de u n i g n o r a n t e que él es el H i j o de D i o s , p o r f e m a n d o . P u e s n o e x c e p t ú a n de sus a t a q u e s al E s p í r i t u S a n i o ,
quien fueron h e c h a s todas las cosas, y q u e en d e t e r m i n a d a s d á n d o l e c u l t o a E l solo, m i e n t r a s q u e i n j u r i a n t o d o lo d e m á s ,
c i r c u n s t a n c i a s de t i e m p o nació de l a V i r g e n M a r í a y fué cru-, sino q u e a u n m i s m o t i e m p o c r i t i c a n con el m a y o r f u r o r de
cificado p o r l o s j u d í o s y resucitó, y al oír esto lo n i e g u e o se i m p i e d a d q u e p u e d e n c o n t r a c u a l q u i e r a clase de c o s a s q u e
ría de tales d i c h o s , t a m p o c o h a de j u z g a r s e q u e h a b l ó a l g o en h a b l e m o s con f e r v o r s o b r e la t r i n a m a j e s t a d d e D i o s . P o r q u e
c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o , sino m á s b i e n en c o n t r a del H i j o de n i p i e n s a n d i g n a m e n t e s o b r e el m i s m o D i o s P a d r e , y a q u e
Dios o del H i j o del h o m b r e , como él m i s m o se d i g n ó l l a m a r s e en p a r t e le n i e g a n p o r c o m p l e t o y en p a r t e le confiesan, de
tal m o d o q u e , r e p r e s e n t á n d o s e de E l cosas f a l s a s , n o le a d o r a n
y ser. P u e s n o h a de tenerse en cuenta c u á l sea p a r a el igno-
a E l , s i n o a s u s d o l o s a s ficciones. Y de c u a n t o h a b l a m o s s o b r e
r a n t e el d e s i g n i o expuesto p o r l a s p a l a b r a s , sino lo e n t e n d i d o
el H i j o de D i o s , o s o b r e el E s p í r i t u S a n t o , q u i e r e n m u c h o m á s .
p o r la razón, p u e s t o q u e , c u a n d o él p r o f e r í a i m p r e c a c i o n e s ,
s i g u i e n d o su i m p í a c o s t u m b r e , m o f a r s e q u e a d o r a r l o d e n t r o
sin d u d a e x e c r a b a a quien c o n t e m p l a b a p r o p u e s t o en su pen- de n u e s t r a p i a d o s a c o m p a ñ í a . A q u i e n e s , sin e m b a r g o , c u a n t o
s a m i e n t o . D e c u a l q u i e r m o d o q u e se l l a m e u n a cosa, única- p o d e m o s , les e x h o r t a m o s a q u e c o n o z c a n a Cristo y, p o r E l , al
mente se p r e g u n t a si la m i s m a cosa d e b e v e n e r a r s e , r e c h a z a r s e m i s m o D i o s P a d r e , y les a c o n s e j a m o s q u e d e b e m i l i t a r s e b a j o
o v i t u p e r a r s e . Así, p u e s , si a l g u n o p r e g u n t a q u i é n es C r i s t o , la b a n d e r a del s u m o y v e r d a d e r o E m p e r a d o r y les i n v i t a m o s
y se Je r e s p o n d e p o r las cosas q u e c o n v i e n e n n o a l H i j o d e a la fe, p r o m e t i é n d o l e s la i m p u n i d a d de t o d o s los p e c a d o s
Dios, sino m á s bien al E s p í r i t u S a n t o , y, o í d a s estas cosas, p a s a d o s . E n c u y o caso s u f i c i e n t e m e n t e j u z g a m o s q u e , si h a b l a -
r o n a l g o en c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o en su s a c r i l e g a s u p e r s -

vanum et inconsideratum, qui hunc hominem ullo crimine impietatis blasphemet: non utique adversus Filium, sed adversus Spiritum sanc-
aspergat. At contra, si tácito nomine res ipsa verbis quibus potest ad tum verbum dixisse tenebitur.
quaerentis intelligentiam perducatur, tum vero contumeíiose in tantam 15. Sed si transitorie ac negligenter attenderimus quod dictum est,
sanctitatem vel verba vel facta protulerit, reus tenebitur. Quae r.um ita Si quis verbum dixerit adversus Spiritum, sanctum, non remittetur ei,
sint, manifestum esse arbitror, eum qui hoc nomine audito, aliam pro ñeque in hoc saeculo, ñeque in futuro86; quis inveniri poterit cui ve-
alia rem significan putaverit; et adversus eam rem quam significan niam peccatorum dederit Deus? Nam et Pagani qui appellantur, etiam
hoc nomine credidit, verbum dixerit: non hunc sic peccare, ut adver- mine totam nostram religionem, quia iam ferro et caedibus prohibentur.
sus Spiritum sanctum verbum dixisse iudicetur. Ita quoque, si quisquam maledictis contumeliisque insectantur; et quidquid de ipsa Trinitate
quaerens quid sit Spiritus sanctus, audiat ab imperito hunc esse Filium dicimus, negando et blasphemando contemnunt. Non enim excipiunt sibi
Dei per quem facta sunt omnia, qui etiam certa opportunitate tempo- Spiritum sanctum quem venerentur, ut in caetera saeviant; sed simul
ris de Virgine natus sit, et occisus sit a ludaeis, et resurrexerit, quibus adversus omnia quaecumque sollicite de trina Dei maiestate loquimur,
auditis vel neget vel irrideat quae dicta sunt: non eum sic teneri pu- quanto possunt furore impietatis oblatrant. Nam ñeque de ipso Deo
tandum est, ac si verbum adversus Spiritum sanctum dixerit; sed potius Patre digna sentiunt, quem partim penitus negant, partim sic fatentur,
adversus Filium Dei, vel Filium hominis, sicut et vocari et esse dignatus ut de illo falsa fingendo, non utique illum, sed sua figmenta venerentur.
est. Non enim quid sit imperito per vocem propositum, sed per rationem Multo magis ergo quod de Filio Dei, vel de Spiritu sancto dicimus, suo
expositum, considerandum est. Quia ille eum maledicta proferret, ei uti- impio more deridere, quam nostra pia societate colere maluerunt. Quos
que maledicebat quem sibi enarratum in cogitatione intuebatur. Quod- tamen, quantum possumus, adhortamur ad Christum cognoscendum, et
libet autem vocaretur, utrum res ipsa veneranda, an neganda, vel vitu- per ipsum Patrem Deum, sümmoque et vero Imperatori militandum esse
peranda esset, hoc quaeritur. Hoc modo etiam si quispiam quaerat quis suademus; eosque promissa impunitate praeteritorum omnium peccato-
sit Iesus Christus; et ea quaerenti respondeantur quae non in Filium- rum invítamus ad fidem. Qua in re satis iudicamus, etiam si quid ad-
Dei, sed potius in Spiritum sanctum conveniunt, quibus auditis ille 18
M t . 12,32.
86 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 15 15 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 87

tición, u n a vez h e c h o s c r i s t i a n o s , sin vestigio a l g u n o de d u d a M a g o p o r q u e h a b í a p e n s a d o s o b r e el E s p í r i t u S a n t o t a n m a l ,


son p e r d o n a d o s . T e s t i g o es S a n E s t e b a n de c ó m o se p o r t a r o n q u e p i d i ó c o m p r a r l o p a r a sí, j u z g a n d o s o b o r n a r con d i n e r o
los j u d í o s en c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o , y a q u e a l m i s m o Es- al a p ó s t o l ; n o desconfió h a s t a t a l p u n t o de él q u e n o le diese
teban, que estaba l l e n o de E l , le a p e d r e a r o n , s i e n d o así q u e l u g a r a p e r d ó n , p u e s a m o r o s a m e n t e le a c o n s e j ó q u e se a r r e -
todo lo que les h a b l ó lo dijo el m i s m o E s p í r i t u S a n t o . E n cuyo pintiese. P o r fin, la m i s m a s u p r e m a a u t o r i d a d de la I g l e s i a
discurso c l a r a m e n t e se dijo a los j u d í o s : vosotros siempre os católica, q u e , c o m o m a d r e de t o d o s l o s s a n t o s , se d i f u n d e fe-
habéis opuesto al Espíritu Santo. S i n e m b a r g o , e n t r e a q u e l l a c u n d a p o r t o d o el o r b e t e r r á q u e o en v i r t u d del m i s m o d o n
m u c h e d u m b r e de j u d í o s q u e se o p o n í a n al E s p í r i t u S a n t o y del E s p í r i t u S a n t o , ¿ a q u é h e r e j e o c i s m á t i c o h i z o p e r d e r la
a p e d r e a b a n a su v a s o , E s t e b a n , p o r e s t a r l l e n o del E s p í r i t u e s p e r a n z a de a b s o l u c i ó n si se c o r r i g e ? ¿ A q u i é n c e r r ó l a p u e r -
Santo, t a m b i é n se h a l l a b a p r e s e n t e el a p ó s t o l S a n P a b l o , q u e ta de la r e c o n c i l i a c i ó n con D i o s ? ¿ N o i n v i t a a t o d o s c o n lá-
c u s t o d i a b a los vestidos de t o d o s a q u e l l o s q u e le l a p i d a b a n ; lo g r i m a s a a c e r c a r s e a sus p e c h o s , q u e f u e r o n a b a n d o n a d o s con
cual él así m i s m o , u n a vez a r r e p e n t i d o , l l e n o ya del E s p í r i t u o r g u l l o s o d e s p r e c i o ? ¿ Q u i é n de l o s h e r e j e s se e n c u e n t r a , y a
Santo, a quien a n t e s resistía o r g u l l o s í s i m o , se e c h a en c a r a sea p r í n c i p e o g r e y , q u e n o se o p o n g a al E s p í r i t u S a n t o ? A n o
este crimen y se h a l l a p r e p a r a d o ya p a r a ser a p e d r e a d o pol- ser q u e q u i z á p i e n s e a l g u n o con tal p e r v e r s i d a d q u e j u z g u e
los m i s m o s dichos p o r los c u a l e s él h a b í a a p e d r e a d o al p r e - d e b a ser t e n i d o p o r d e l i n c u e n t e q u i e n h a b l ó a l g o e n c o n t r a
g o n e r o . ¿ Q u é d i r é de los s a m a r i t a n o s ? ¿ A c a s o n o se o p o n e n del E s p í r i t u S a n t o , y q u i e n o b r ó m u c h a s c o s a s e n c o n t r a d e
al E s p í r i t u Santo, de tal m o d o q u e i n t e n t a n a c a b a r p o r com- El, no deba ser tenido por reo. ¿Quiénes contienden con tanta
pleto con la m i s m a profecía, l a cual fué p r o p o r c i o n a d a p o r el e v i d e n c i a en c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o c o m o a q u e l l o s q u e con
E s p í r i t u S a n t o ? ; de c u y a s a l u d , sin e m b a r g o , el m i s m o S e ñ o r sus o r g u l l o s a s d i s p u t a s se e n s a ñ a n c o n t r a la p a z de l a I g l e s i a ?
atestigua en la p e r s o n a de a q u e l q u e , siendo s a m a r i t a n o , volvió P e r o , si es c u e s t i ó n de p a l a b r a s , p r e g u n t ó si n o d i c e n n a d a en
él solo de entre los diez l e p r o s o s c u r a d o s a d a r g r a c i a s a Cris- c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o , c u a n d o a l g u n o s , lo c u a l l e t o c a di-
to, y t a m b i é n en la de a q u e l l a m u j e r con q u i e n a la h o r a de r e c t a m e n t e , a f i r m a n q u e E l n o existe e n a b s o l u t o , s i n o q u e d e
sexta h a b l ó Cristo j u n t o al p o z o , o en la de a q u e l l o s q u e cre- tal s u e r t e existe u n s o l o D i o s q u e a lo m i s m o se l l a m a P a d r e ,
yeron p o r ella. Y d e s p u é s de l a a s c e n s i ó n del S e ñ o r , c o n f o r m e a lo m i s m o H i j o y a lo m i s m o E s p í r i t u S a n t o . O t r o s c o n f i e s a n
se escribió en los H e c h o s de l o s A p ó s t o l e s , i c ó n c u á n t a con- q u e c i e r t a m e n t e existe el E s p í r i t u S a n t o , p e r o n i e g a n e n a b s o -
g r a t u l a c i ó n de los santos n o recibió S a m a r í a la p a l a b r a de luto ser D i o s o i g u a l q u e el H i j o . O t r o s a f i r m a n q u e e s u n a
D i o s ! T a m b i é n el apóstol San P e d r o , r e p r e n d i e n d o a S i m ó n y la m i s m a la s u b s t a n c i a de la T r i n i d a d , p e r o p i e n s a n t a n

versus Spiritum sanctum in sua sacrilega superstitione dixerunt, cum Petrus apostolus, quod tam male de Spiritu sancto senserit, ut eum ve-
christiani facti fuerint, sine ulla calígine dubitationis ignosci. Iudaei nalem putans pecunia sibi emendum poposcerit; non tamen ita de illo
vero quales adversus Spiritum sanctum fuerint, testis est Stephanus, desperavit, ut veniae locum nullum relinqueret: nam benigne etiam ut
quem ipso Spiritu sancto plenum lapidaverunt, cum illa omnia quae eum poeniteret admonuit *°. Ipsa denique catholicae Ecclesiae tam in-
in eos dixit, ipse Spiritus dixerit. In quibus verbis apertissime dictum signis auctoritas, quae in eodem dono Spiritus sancti omnium sanctorum
est Iudaeis, Vos semper restitistis Spiritui sancto37. In illo tamen nu- mater toto fecunda orbe diffunditur, cui unquam haeretico vel schisma-
mero Iudaeorum resistentium Spiritui sancto, et non ob aliud Stepha- tico spem liberationis, si se corrigat, amputavít? cui placandi Dei adi-
num vas eius, nisi quod ipse eo plenus erat, lapidantium, etiam Paulus tum clausit? Nonne omnes ad ubera sua, quae superbo fastidio relique-
apostolus erat, in manibus omnium quorum vestimenta servabat: quod runt, cum lacrymis revocat? Quis vero vel de principibus, vel de gre-
ipse sibi postea etiam poenitendo increpitat, eo ipso Spiritu iam ple- gibus haereticorum invenitur, qui non adversetur Spiritui sancto? Nisi
nissimus, cui primo inanissimus resístebat, et paratus iam Iapidari pro forte quisquam tam perverse sentit, ut arbitretur eum teneri reum qui
talibus dictis, qualium praedicatorem ipse lapidaverat. Quid Samari- adversus Spiritum sanctum aliquid dixerit; eum vero qui adversus Spi-
tani? nonne ita Spiritui sancto adversantur, ut ipsam prophetiam penitus ritum sanctum multa fecerit, non teneri. Qui autem tanta evidentia
conentur exstinguere, quae per Spiritum sanctum minístrala est? Quo- contra Spiritum sanctum pugnant, quam illi qui adversus Ecclesiae pa-
rum tamen saluti et ipse Dominus attestatur, in eo qui de decem lepro- cem superbissimis contentionibus saeviunt? Sed si de verbis quaestio est,
sis mundatis solus reversus est ut ageret gratias, cum esset Samarita- quaero utrum nihil dicant adversus Spiritum sanctum, cum alii eum,
nus 3 8 ; et in illa muliere, cum qua ad puteum sexta hora locutus est quod ad ipsum proprie pertinet, omnino non esse asseverent; sed ita
vel eis qui per illam crediderunt 39 . Post Domini autem ascensionem esse unum Deum, ut idem ipse Pater, idem ipse Filius, idem ipse Spiri-
sicut in Actibus Apostolorum scriptum est, quanta gratulatione sancto- tus sanctus appelietur. Alii fateantur quidem esse Spiritum sanctum;
rum recipit Samaría verbum Dei? Simonem quoque magum arguens sed aequalem Filio, vel omnino esse Deum negent. Alii unam quidem
37
et eamdem Trinitatis substantiam esse fateantur, sed de ipsa divina
Act. 8,51.
38
L e . 17,15.16. 40
35 A c t . 8,9-25.
16. 4,7.42.
88 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA E P . A LOS ROM. 16 16 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 89

impíamente de esta divina substancia, que juzgan ser mudable perdón, y se tomase sólo la ignorancia que existiese antes de
y corruptible; y que el mismo Espíritu Santo, que el Señor ser bautizado, no podría ser curado por el arrepentimiento, no
prometió a los discípulos que había de enviárselo, no vino el sólo el que dijere después del bautismo palabras en contra del
día quincuagésimo después de su resurrección, como lo ates- Espíritu Santo, sino también el que hablase en contra del Hijo
tiguan los Hechos de los Apóstoles, sino que aseguran vino del hombre; y, por consiguiente, no podría en absoluto sanar
casi trescientos años más tarde, encarnado en un hombre. por la penitencia quien se hubiere mancillado con alguna for-
Otros, de igual modo, niegan su venida conforme la creemos, nicación, homicidio, torpeza o algún otro crimen. Los que
y pretenden que El eligió profetas en Frigia por los cuales juzgan tal cosa han sido excluidos de la comunidad católica,
habló mucho después. Otros desechan con un soplo sus sacra- y con toda verdad se piensa que, persistiendo ellos en tal
mentos, y a los bautizados en el nombre del Padre y del Hijo crueldad, no pueden hacerse participantes de la divina mise-
y del Espíritu Santo no dudan bautizarlos de nuevo. Mas, para ricordia. Si se entiende que sólo después de recibido el bau-
no continuar por cada una de las demás herejías, las cuales tismo no consigue el perdón el que habla en contra del Espí-
s"on innumerables, ciertamente digo que de todos estos de quie- ritu Santo, diré primero que el Señor, al pronunciar tal sen-
nes hablé brevemente, si algunos volvieron a la Esposa de tencia, no exceptuó tiempo alguno, sino que dijo llanamente:
Cristo y, arrepintiéndose, condenaron el error y la impiedad, quien dijere palabra en contra del Espíritu Santo no será per-
ninguna disciplina católica de la Iglesia juzgó que debía ne- donado, ni en este mundo ni en el venidero. Segundo, que el
gárseles la paz y cerrarles las entrañas de misericordia. mago Simón, a quien poco antes nombré, ya había recibido el
bautismo cuando creyó tener a sus órdenes al Espíritu Santo
16. Si alguno piensa que sólo se dice palabra en contra con torpísima compra, a quien Pedro le aconsejó arrepentirse
del Espíritu Santo cuando la dice aquel a quien ya se le han una vez corregido. Y ¿qué diremos de aquellos que, siendo
perdonado los pecados por el bautismo, atienda que tampoco niños o jovencitos, recibieron el sacramento del bautismo y
a los tales se les retira la ocasión de la penitencia por la san- después, educados con abandono, llevaron, por razón de las
tidad de la Iglesia. Si cree que no se le concede el perdón tinieblas de la ignorancia, una vida torpísima, ignorando en
porque, con la gracia de la fe y los sacramentos de los fieles absoluto qué mande o prohiba la disciplina cristiana, qué pro-
ya recibidos, no puede decirse que pecó por ignorancia, vea meta y con qué amenace, qué deba creerse, esperarse y amar-
que es distinto decir no se perdona porque pecó a sabiendas se? ¿Acaso, porque pecaron estando bautizados, no nos atre-
y decir no se perdona porque dijo palabra en contra del Es- veremos a imputar sus pecados a ignorancia, siendo así que,
píritu Santo. Si únicamente por la ignorancia se mereciese el ignorando en absoluto y no sabiendo, como suele decirse, dón-

substantia tam impie sentiant, ut eam commutabilem et corruptibilem


putent; ipsumque Spiritum sanctum, quem Dominus discipulis se mis- tum. Si enim sola ignorantia veniam meretur, et ignorantia non acci-
surum esse promisit, non quinquagesimo die post eius resurrectionem, pitur nisi antequam quisque fuerit baptizatus; non solum si adversus
sicut Apostolorum Acta testantur u , sed post trecentos fere annos per Spiritum sanctum, sed etiam si adversus Filium liominis post Baptismum
hominem venisse confingant. Alii similiter adventura eius, quem tene- dixerit verbum; et omnino si qua fornicatione, vel homicidio, vel ullo
mus, negent; et eum prophetas in Phrygia, per quos tanto post loque- flagitio, aut facinore post Baptismum sese maculaverit, non potest poe-
retur, elegisse contendant. Alii Sacramenta eius exsufflent, et baptizatos nitendo curari. Quod qui senserunt exclusi sunt a communione catho-
in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, denuo baptizare non du- lica; satisque iudicatum est eos in illa crudelitate, divinae misericor-
bitent. Sed ne pergam per singula, quae sunt innumerabília, his certe diae participes esse non posse. Si autem illud solum, quod adversus
ómnibus quos pro tempore breviter attigi, ad sponsam Christi redeun- Spiritum sanctum dicitur, sine venia esse post acceptum Baptismum pu-
tibus, et errorem atque impietatem poenitendo damnantibus, nulla ca- tatur: primo Dominus cum inde loqueretur, nullum tempus excepit, sed
tholica disciplina negandam Ecclesiae pacem, et claudenda viscera mi- regulariter ait, Qui dixerit verbum adversus Spirituní sanctum, non
sericordiae iudicavit. remittetur ei, ñeque in hoc saeculo, ñeque in futuro. Deinde Simón,
16. Quod si quisquam tune putat verbum dici adversus Spiritum quem paulo ante commemoravi, iam Baptismum acceperat, cum Spiri-
sanctum, cum ab eo dicitur cui iam per Baptismum dimissa sunt pee- tum sanctum turpissimo mercatui subditum credidit: cui correpto a se
cata; attendat nec talibus per Ecclesiae sanctitatem auferri poeniten- Petrus tamen consilium poenitendi dedit. Quid autem de iis qui cum
tiae locum. Si enim propterea credit non dari veniam ei, quia gratia Baptismi sacramenta pueri vel etiam infantes perceperint, postea negli-
fidei Sacramentisque íidelium iam perceptis non potest dici peccasse igno- genter educati, per ignorantiae tenebras vitam turpissimam ducunt,
rantia: videat aliam causam esse, cum dicitur propterea non ignosci, nescientes omnino quid chrístíana disciplina iubeat aut vetet, quid polli-
quia non ignorantiae tempore peccatum est; et aliam causam esse, cum ceatur, et quid minetur, quid credendum, quid sperandum, quid dili-
dicitur propterea non ignosci, quia verbum dixit adversus Spiritum sanc- gendum sit; num audebimus peccata eorum propterea non ignorantiae
11
deputare, quia baptizati peccaverunt, cum omnino ignorantes, et omni
I b i d . 2,1-4.
18 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 91
90 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 17
de investigarse qué sea el pecado contra el Espírilu Simio, al
de tenían la mano derecha, pecaron hallándose en un craso cual no se concede perdón.
error? 18. ¿Tal vez ha de decirse que no peca con conociinirnli)
17. Si se dice que cada uno peca con conocimiento de el que conoce que el pecado es un mal, pero, sin emburro,
causa cuando sabe que es malo lo que hace y, sin embargo, lo peca desconociendo a Dios y su voluntad? Esto parece ner lo
hace, ¿por qué juzgamos que esto sólo es irremisible cuando que afirma el Apóstol al hablar a los hebreos cuando escribe:
se ejecuta en contra del Espíritu Santo y no igualmente cuando a los que pecamos voluntariamente después de recibir el cono-
se peca en contra de Jesucristo, Señor nuestro? O si se piensa cimiento de la verdad, ya no queda sacrificio en favor de los
que pecar o decir algo en contra del Espíritu Santo es cometer pecados (10,26). Insuficiente hubiera sido haber dicho sólo a
cualquier pecado con conocimiento de causa, de tal modo que los que pecamos voluntariamente, a no ser que añadiese des-
todo lo que los hombres hacen malamente ignorándolo sea pués de recibir el conocimiento de la verdad, en la que cier-
pecar en contra del Hijo, y lo que ejecutan conociéndolo, juz- tamente se conoce a Dios y a su voluntad. Este conocimiento
guen que es pecar en contra del Espíritu Santo, pregunto parece que conviene con la sentencia del Señor, que dice: el
quién ignora que es malo, por ejemplo, violar la castidad de siervo que desconoció la voluntad de su señor e hizo cosas dig-
la mujer ajena, ya que sin duda lo conoce, por lo mismo que nas de azotes recibirá pocos, mas el siervo que conoció la vo-
no quiere padecerlo en su propia mujer; o defraudar en los luntad de su señor e hizo cosas dignas de azotes recibirá mu-
negocios, o engañar con la mentira, o vencer con la falsedad chos; de tal suerte que juzguemos se dijo en lo que escribió:
del testimonio, o insidiar con el fin de quitar, y matar a al- será azotado con pocos, como si se hubiera dicho: al castigado
guno; y si hay algo que no quiere en absoluto se cometa por en poco le corresponderá el perdón; y en lo que se dijo: será
otro contra él, pues, si lo advierte, indudablemente se queja azotado con muchos, se entienda el suplicio eterno, con el que
de todo corazón. Si decimos que estas cosas se llevan a efecto se amenaza a los que pecan en contra del Espíritu Santo, de
por los que las desconocen, ¿qué cosas encontraremos en las quienes se dice que jamás les será perdonado el pecado; de
que aparezca que los hombres pecan conociéndolas? Resta, modo que pecar en contra del Espíritu Santo consistiría en pe-
pues, decir que, si el pecar contra el Espíritu Santo es pecar car conociendo la voluntad de Dios. Si esto es así, conviene
con conocimiento, no se dé lugar a penitencia para los pecados se piense detenidamente y se discuta, ante todo, cuándo se
que conmemoré, puesto que el Señor denegó toda esperanza conoce la voluntad de Dios. Pues no pocos la conocieron antes
de perdón al pecado contra el Espíritu Santo. Si esto lo recha- de recibir el sacramento del bautismo. Así, Cornelio el Cen-
za la norma cristiana, pues a todos aquellos que pecan de este
modo no cesa de llamarlos a la corrección de su vida, aún ha quaerendum est quid sit peccare in Spiritum sanctum, cui peccato venia
nulla conceditur.
18. An forte non est dicendus cum scientia peccare, qui peccatum
no, quemadmodum dicitur, ubi caput haberent nescientes, in magno ipsum malum esse novit, et tamen Deum voluntatemque eius ignorans
errore peccaverint? peccat? Hoc enim videtur ad Hebraeos dicere, cum dicit: Voluntarle
17. Quod si eo tempore cum scientia quisque peccasse dicatur, quo enim peccantibus nobis postquam accepimus scientiam veritatis, non
scit raalum esse quod facit, et tamen facit; cur hoc in Spiritum sanc- adhuc relinquitur pro peccatis sacrificium". Parum enim erat, si tan-
tum solum, non etiam in Dominum lesum Christum irremissibile iudi- tummodo diceret, Voluntarle peccantibus nobis, nisi adderet, postquam
catur? Aut si hoc ipsum esse creditur peccare, vel verbum dicere ad- accepimus scientiam veritatis; in qua utique Deus voluntasque eius
versus Spiritum sanctum, quodlibet peccatum cum scientia committere: cognoscitur. Quae scientia videtur congruere dominicae illi sententiae,
ut quidquid nomines ignorando peccant, in Filium peccare; quidquid cum ait: Servus ignorans voluntatem domini sui, et faciens digna pla-
autem scientes peccant, in Spiritum sanctum peccare iudicentur: quae- gis, vapulabit pauca; servus autem sciens voluntatem domini sui, et
ro quis nesciat malum esse, verbi gratia, corrumpere pudicitiam uxoris faciens digna plagis, vapulabit multa". Ut hoc putemus dictum esse,
alienae, vel eo ipso certe quod hoc in sua coniuge nollet perpeti; aut quod dictum est, vapulabit pauca, tanquam si diceret, leviter emendatus
fraudare quemquam in negotio, aut circumvenire mendacio, aut oppri- ad veniam pertinebit; in eo vero quod dictum est, vapulabit multa,
mere testimonii falsitate, aut auferendae rei eius causa insidiari, et oc- sempiternum supplicium intelligatur, quod minatur peccantibus in Spi-
cidere quempiam; et si quid omnino est quod sibi ab altero fieri non ritum sanctum, quibus dicit nunquam posse dimitti peccatum: ut hoc
vult, et si fieri senserit, toto rorde indubitanter accusat? Aut si haeo sit peccare in Spiritum sanctum, cognita Dei volúntate peccare. Quod
ab ignorantibus fieri dicimus, quid invenimus in quo scientes homines si ita est, cogitari oportet et discutí prius quando cognoscatur voluntas
peccare videantur? Restat ergo ut, si hoc est peccare in Spiritum sane Dei. Nonnulli enim et ante perceptum Baptismi sacramentum cognove-
tum, peccare cum scientia, illis peccatis quae commemoravi negetur runt eam. Nam et Cornelius centurio voluntatem Dei utique apostólo
poenitendi locus; quoniam peccato in Spiritum sanctum omnem spem 42
H e b r . 10,26.
veniae Domimis amputavit: quod si regula christiana respuit, omnesque 43
L e . 12,47-48.
illos qui sic peccant, ad correctionem vitae vocare non cessat; adhuc
19 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 93
92 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 18
más reinar en la paz de Cristo que alegrarse de la opresión
turión, según lo enseña el apóstol San Pedro, conoció la vo- del enemigo. Lo cual vanamente se haría si no hubiese para
luntad de Dios y recibió el Espíritu Santo con evidentes y cla- tales pecadores esperanza alguna de perdón ni quedase ya re-
rísimas señales antes de ser bautizado, aunque por tal motivo medio alguno de arrepentimiento. Los que piensan esto, eviten
no tuvo en menos aquellos sacramentos, sino que fué bautizado afirmar que el patriarca David, por disposición divina, pro-
con más seguridad, de modo que para perfeccionar la ciencia bado y alabado, ignoró la voluntad de Dios cuando, derribado
de la verdad no tardó en percibir esos signos sacrosantos cuya por el amor de la mujer ajena, procuró engañar y matar a su
realidad había precedido en él. Muchos, por el contrario, ni marido; de cuyo crimen, sin embargo, habiendo sido primero
aun después de recibir el bautismo procuran conocer la volun- condenado por él mismo y después por el profeta, fué librado
tad de Dios. Por lo tanto, no podemos decir, o en modo alguno por la confesión de su pecado y por la humildad de penitente.
creer, de todo aquel que antes del bautismo hubiere pecado Pero sin duda fué azotado con no pocos azotes, es decir, le
conociendo ya la voluntad de Dios, que, cuando se acerca al dieron muchos; y con su ejemplo se dio a entender que no
bautismo, no se le perdonan por completo todos los pecados. se aplica a la pena sempiterna, sino a un castigo más severo
A esto se añade que con brevedad se insinúa a los creyentes lo que dijo el Señor: quien conoce la voluntad de su señor y
la voluntad de Dios en el amor a Dios y al prójimo, de tal obra cosas dignas de azotes, recibirá no pocos.
modo que en estos dos preceptos se compendie toda la ley y 19. Aquello que se dijo a los hebreos: ya no queda sa-
los profetas. El amor al prójimo, es decir, el amor al hombre crificio en favor de los pecados, de tal modo lo entendieron
hasta amar al enemigo, el mismo Señor nos lo recomienda; y los que diligentemente lo estudiaron, que nos dicen que no
así vemos que un gran número de bautizados confiesan ser esto debe aplicarse al sacrificio de un corazón contrito por la pe-
verdad y lo veneran como precepto del Señor, y, sin embargo, nitencia, sino al sacrificio del que hablaba entonces el Após-
cuando sufren las enemistades y enojas de algunos, de tal tol, es decir, del holocausto de la pasión del Señor, el cual
modo se enfurecen con deseos de venganza y se inflaman con ofrece cada uno por sus propios pecados en aquel tiempo en
tal ardor de odios, que no pueden ser aplacados ni recitando que el bautizado se consagra con la fe de la misma pasión y
e invocando el Evangelio. De tales hombres bautizados ya está se embebe en el nombre de los fieles cristianos; de modo que
llena la Iglesia, a los cuales, sin embargo, los varones espi- con esto significó el Apóstol que no puede el que pecó ser
rituales no dejan de amonestar y de instruir fraternalmente después purificado rebautizándose. Entendido así, no se cierra
con espíritu de mansedumbre, para que de esta manera estén el paso a la penitencia; es más, confesamos que los aún no
preparados para salir al paso y resistir las tentaciones y amen
• Petro docente cognovit, et ipsum Spiritum sanctum manifestissimis coat- in Christi pace regnare, quam de inimici oppressione laetari. Quod ina-
testantibus signis, antequam baptizaretur, accepit: quanquam, non ideo niter fieret, si talium peccatorum nulla spes veniae, nulla poenitentiae
Sacramenta illa contempserit, sed multo certius baptizatus sit; ut etiam medicina remaneret. Et certe caveant qui hoc sentiunt, ne David pa-
ipsa sacrosancta signácula, quorum res in eo praecesserat, ad perficiendam triarcham divina electione probatum atque laudatum, ignorasse affir-
scientiam veritatis percipere nullo modo moraretur". Multi autem nec ment voluntatem Dei, cum alienae coniugis amore perculsus, etiam ma-
post acceptum Baptismum curant cognoscere voluntatem Dei. Quapropter ritum eius decipiendum necandumque curavit: de quo tamen scelere
quisquís ante Baptismum cognita Dei volúntate peccaverit, non possumus cum esset primo sua, deinde prophetae voce damnatus, poenitendi hu-
dicere, aut ullo modo credere cum ad Baptismum accesserit, non ei dimit- militate, et peccati confessione liberatus est. Sed plañe vapulavit multa " ,
ti omnia quaecumque peccavit. Huc accedit quod voluntas Dei in dili- et exemplo suo docuit intelligi, non ad sempiternam poenam, sed ad
gendo Deo et próximo breviter insinuetur credentibus, ita ut in his duo- severiorem disciplinam pertinere quod dictum est a Domino, Qui autem
bus praeceptis tota Lex pendeat, et omnes Prophetae". Dilectionem novit voluntatem Domini sui, et facit digna plagis,. vapulabit multa.
autem proximi, id est, dilectionem hominis usque ad inimici dilectio- 19. Nam et illud ad Hebraeos qui diligentius pertractant, sic intel-
nem, nobis Dominus ipse commendat 16 : et videmus quam multi iam ligunt, ut non de sacrificio contribulati per poenitentiam cordis acci-
baptizan, et vera esse ista fateantur, et tanquam Domini praecepta ve- piendum sit quod dictum est, Non adhuc pro peccatis relinquitur sacri-
nerentur; cum autem perpessi fuerint alicuius inimicitias, ita rapiuntur ficium; sed de sacrificio de quo tune loquebatur Apostolus, id est,
animo ad ulciscendum, et tantis inardescunt facibus odiorum, ut nec holocausto Dominicae passionis, quod eo tempore offert quisque pro pec-
prolato et recitato Evangelio placari possint: et talibus hominibus iam catis suis, quo eiusdem passionis fide dedicatur, et Christianorum fide-
baptizatis Ecclcsiae plenae sunt; quos tamen spirituales viri frateme ad- lium nomine baptizatus imbuitur: ut hoc significaverit Apostolus, non
monere non cessant, et in spiritu lenitatis instanter instruunt", ut bu- posse deinceps eum qui peccaverit, iterum baptizando purgari. Quo in-
iusmodi tentationibus occurrere ac resistere parati sint, et magis diligant tellectu non intercluditur poenitendi locus: ita sane, ut eos qui non-
44 dum baptizati sunt, nondum plenam scientiam veritatis accepisse fatea-
45
Act. io.
Mt. 22,37-40. 48
« Mt. 5,44. 2 Reg. n , i 2 .
47
Gal. 6,1.
94 EXPOSICIÓN INCOADA DE I.A EP. A LOS ROM. 19 20 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 95

bautizados todavía no han recibido el conocimiento pleno de en la precisión de derribar todo el edificio. Por estOj escri-
la verdad. De lo cual resulta que todo el que recibió el cono- biendo a los hebreos, que parecía se apartaban del sacerdo-
cimiento de la verdad también se entiende que ha sido bau- cio del Nuevo Testamento para dirigirse al Viejo, les dice:
tizado; mas no todo bautizado, asimismo, recibió el conoci- por lo tanto, dejando a un lado tratar del comienzo de Cristo,
miento de la verdad, debido a algún suceso de hechos poste- pongamos nuestra mira en la perfección, sin echar de nuevo
riores o a alguna negligencia lastimosa; y, sin embargo, el el fundamento de la penitencia de las obras muertas, de la
sacrificio del que anteriormente hablábamos, es decir, del ho- imposición de manos, de la resurrección de los muertos y del
locausto del Señor que por cada uno se ofrece en cierto modo juicio eterno. Todas estas cosas se dan ciertamente en el bau-
en el bautismo cuando en este sacramento se signa en nombre tismo consagrando a los fieles, las cuales niega que deban
suyo, no puede ofrecerse de nuevo si pecare. No pueden bau- repetirse. En la exposición y enseñanza de la palabra de Dios
tizarse por segunda vez los que una vez lo fueron, aunque deben decirse estas cosas no sólo una vez, sino muchas, con-
después del bautismo hayan pecado debido a la ignorancia de forme lo exija la oportunidad de las cosas sobre las cuales
la verdad. Así sucede que, como no puede decirse rectamente se trata.
en absoluto que alguno recibió el conocimiento de la verdad 20. ¿Acaso sale ya al paso aquello de que, cuando se
sin el bautismo, todo el que recibió tal conocimiento se ve sin comete a sabiendas, cualquier pecado tiene perdón; mas, si
sacrificio en favor de los pecados, es decir, no puede de nuevo se comete propiamente el pecado contra el Espíritu Santo a
bautizarse; ni tampoco todo aquel que no recibió mediante la sabiendas, se estima que no tiene perdón? En este sentido
enseñanza el conocimiento de la verdad debe pensar que pue- puede preguntarse si los judíos conocieron que obraba el Se
de ofrecerse en su provecho el sacrificio si ya ha sido ofre- ñor por el Espíritu Santo, cuando le injuriaban diciendo que
cido; es decir, si recibió ya el sacramento de la misma verdad arrojaba los demonios en virtud del príncipe de los demonios.
por el bautismo, no puede de nuevo bautizarse. Esto es como Me extraña cómo pudieran conocer en el Señor el Espíritu
si dijéramos: el que es hombre no es cuadrúpedo; pero, sin Santo, ignorando como ignoraban que el Señor era Hijo de
embargo, no por eso todo animal que no es hombre es asi- Dios, es decir, hallándose en aquella ceguedad que tuvo lugar
mismo cuadrúpedo. A los que ya fueron bautizados les dire- en parte de los israelitas hasta que entrara la plenitud de las
mos que se curen por la penitencia; no que se renueven, por- gentes. De cuya ceguera ha de tratarse, ayudando y permitién-
que la renovación se da sólo en el bautismo, en el cual cier- dolo el Señor, más oportunamente en su propio lugar. Final-
tamente tiene lugar la penitencia, pero como en fundamento. mente, si por discernimiento de los espíritus se entiende aquel
Permaneciendo el fundamento, puede restablecerse el edificio;
mas, si alguno quisiere echar de nuevo el fundamento, se ve Hebraeis, qui ex novo Testamento ad sacerdotium vetus declinasse vi-
debantur: Ideoque remitientes, inquit, initii Christi verbum, in consum-
iniir. Ex quo conficitur nt omnis qui scientiam veritatis accepit, etiam mationem. respiciamus, non iterum iacientes fundamentum paenitentiae
baptizatus intelligatur. Non autem omnis baptizatus etiam scientiam a mortuis operibus, et fidei in Deum, lavacri doctrinae, impositionis
veritatis accepit, propter quorumdam posteriorum provectum vel mise- manus, resurrectionis etiam mortuorum, et iudicii aeterni". Ista omnia
rabilem negligentiam: et tamen illud sacrificium de quo loquebatur, id in Baptismo tradimtur, quae negat esse repetenda, utique in consecran-
est, holocaustum Domini, quod tune pro unoquoque offertur quodam- dis fidelibus. Nam in verbi Dei tractatione atque doctrina, non iterum
modo, cum eius nomine in baptizando signatur, iterum si peccaverit, tantum, sed saepius dicenda sunt, sicut rerum de quibus disseritur op-
offerri non potest. Non enim possunt denuo baptizari qui semel bapti- portunitas flagitat.
zad sunt, quamvis etiam post Baptismum per ignorantiam veritatis pec- 20. An vero iam illud oceurret, ut non iam si quodlibel peccatum
caverint. Ita fit ut quoniam sine Baptismo nenio recte dicitur accepisse sciens admiserit, sed si proprie peccatum in Spiritum sanctum sciens
scientiam veritatis, omnis qui accepit eam, non ei relinquatur pro pec- admiserit, tune non habere veniam iudicetur? Quo loco quaeri potest
catis sacrificium, hoc est, non possit denuo baptizari: nec tamen omnis utrum scirent Iudaei per Spiritum sanctum operari Dominum, quando
qui non accepit per doctrinam scientiam veritatis, debeat arbitrari posse eum in principe daemoniorum daemonia excludere blasphemabant? í 0
pro se illud offerri sacrificium, si iam oblatum est; id est, si iam eius- Miror autem quomodo possent in illo Spiritum sanctum cognoscere, cum
dem veritatis per Baptismum sacramenta percepit, non potest iterum ipsum Dominum Filium Dei esse nescirent: in illa scilicet caecitate, quae
baptizari. Tanquam si diceremus omnem hominem non esse quadrupe- ex parte in Israel jacta est, doñee plenitudo Gentium intraret °'. De qua
dem, non ideo tamen omne animal quod homo non est, etiam quadrupes opportunius suo loco, Domino adíuvante atque permitiente, tractabitur.
esse. Eos enim qui iam baptizati fuerint, curari melius dicimus per Deinde si diiudicatio spirituum illa intelligitur, qua quisque diiudicat
poenitentiam, non renovari; quia renovatio in Baptismo est. Ubi qui- utrum in quoquam Spiritus sanctus, an fallaciae spiritus operetur; haec
dem operatur poenitentia, sed tamquam in fundamento. Manente itaque
fundamento, recurari aedificium potest: si autem fundamentum iterare " H e b r 6,i e t 2.
50
M t . 9,34.
quis voluerit, totum aedificium subvertat necesse est. Propterea hoc dicit 51
R o m . 11,25.
96 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 21 22 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 97
por el cual juzga cualquiera si obra en alguno el Espíritu nitencia, según lo ejecutaron quizá no pocos de ellos, alguno
Santo o el espíritu de la mentira, este discernimiento se da se aferrará en tanto error que, o niegue haber convenido se
también por el Espíritu Santo a los fieles en ciertos y deter- admitiesen al bautismo de Cristo, o contienda que en vano fue-
minados tiempos, conforme lo dice el Apóstol en otro lugar. ron admitidos a él. Ciertamente, si alguno por envidia blas-
¿De qué modo podían los infieles judíos juzgar, sin este don, fema de las obras divinas, puesto que se opone a los bienes
si el Señor obraba por el Espíritu Santo, y sobre todo apare- de Dios, es decir, a los dones de Dios, por propia malicia, peca
ciendo en ellos, para que con justo castigo fueran heridos, contra el Espíritu Santo, y, por tanto, ha de pensarse que no
evidentes indicios de malquerencia al procurarse falsos testi- tiene esperanza de perdón. Veamos si fué de este número el
gos en contra de E l ; al enviarle hombres solapados para co- apóstol San Pablo, pues dice: yo, el que antes era blasfemo,
gerle en palabras; al propalar falsas noticias y ocultar la ver- perseguidor y dañino, alcancé la misericordia porque, igno-
dad, procurando corromper con dinero a los guardias cuando rante, lo hice en la incredulidad. Quizá no perteneció a tal
éstos les hicieron saber los estupendos milagros que aconte- género de criminales porque no era envidioso; oigamos qué
cieron en la resurrección de Jesús; al aparecer en ellos otras dice en otro lugar: también, fuimos nosotros en.algún tiempo
señales de una malévola y envenenada voluntad, según lo de- insensatos, incrédulos, extraviados, siervos de varios deseos y
muestra la narración evangélica? deleites, que pasábamos la vida en malicia y «envidia», abomi-
21. Por tanto, ya comienza a distinguirse que peca contra nable, odiándonos unos a otros.
el Espíritu Santo quien se opone con malévola voluntad a las 22. Luego, si no se cierra la entrada al bautismo de Cris-
obras que se llevan a cabo por el Espíritu Santo. Pues, aun- to a los paganos, a los hebreos, a los herejes o a los cismá-
que ignore si él es el Espíritu Santo, rectamente se juzga que ticos aún no bautizados, cuando, reprobada su vida primera,
peca contra el Espíritu Santo quien se halla poseído de esta se han trocado en mejores; y aunque adversarios a la cristian-
mala intención, de modo que preferiría que no fuesen del Es- dad y a la Iglesia de Dios antes de lavarse con los sacramen-
píritu Santo aquellas obras que envidia; y las envidia no por- tos cristianos también hubieran resistido al Espíritu Santo con
que en sí sean malas, sino porque es opuesto, por propia ma- la mayor corrupción; y si, aún más, a los hombres que perci-
licia, a la misma bondad. Sin embargo, si es del número de bieron el conocimiento de la verdad hasta llegar a la recepción
los hombres a quienes el Señor echó en cara el crimen aquel, de los sacramentos y después de recibirlos, caídos, resistieron
pregunto si, al venir a la fe de Cristo y pedir con lágrimas al Espíritu Santo, y, volviendo a la sanidad y buscando con
la salud, habiendo depuesto la envidia con el dolor de la pe- el arrepentimiento la paz de Dios, no se les negó el auxilio

autem diiudicatio certo quodam tempore per Spiritum sanctum fidelibus


datur, sicut alio loco idem apostolus d i c i t s z : quomodo poterant infideles eorum fcrtasse fecerunt; quaero utrum quisquam tanto errore crudescat,
Iudaei sine isto muñere diiudicare, utrum per Spiritum sanctum Dominus ut aut neget eos ad Christi baptismum admitti oportuisse, aut frustrt,
operaretur: et tamen in eis, ut iusta poena ferirentur, apertissima indicia admissos esse contendat? Nam si quis per invidiam opera divina Mas-
malevolentiae claruerunt, et cum falsos testes in eum compararunt 53 , et phemat, quoniarn bonis Dei, hoc est donis Dei malitia sua resistit, in
submiserunt simulatores qui eum in verbo caperent 5 4 ; et cum tremenda Spiritum sanctum peccare, et propterea spem yeniae non habere existí-
mirabilia, quae in eius resurrectione facta sunt, eis renuntiarentur, famam mandus est: attendamus utrum ex eo numero fuerit apostolus Paulus
falsam disseminare, ac veritatem abscondere, custodum corruptione conati Dicit enim: Qui prius fui blasphemus, et persecutor, et iniuriosüs; sed
sunt 5 5 ; et alia malitiosi et venenosi animi signa in eis, quantum evan- misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate "". An
gélica narratio demonstrat, apparuerunt. forte ideo non pertinuit ad hoc genus criminis, quia non erat invidus?
Audiamus quid alibi dicat: Fuimus enim, inquit, et nos stulti aliquando
21. Unde iam velut incoepit elucere, eum peccare in Spiritum et increduli, errantes, servientes voluptatibus et desideriis variis, in mali-
sanctum, qui operibus quae per Spiritum sanctum fiunt, malévolo animo tia et invidia agentes, abominabiles, invicem odio habentes 5 .
contradicit Quanquam enim nesciat utrum ille sit Spiritus sanctus;
tamen qui hoc animo est, ut ea opera quibus invidet, malit non esse 22. Si ergo nec Paganis, nec Hebraeis, nec haereticis, aut schisma-
Spiritus sancti; non quia mala sunt, sed quia invidet eis, quia ipsi boni- ticis nondum baptizatis, ad baptismum Christi aditus clauditur, txbi con-
tati est contrarius per malitiam suam; recte in Spiritum sanctum peccare demnata vita priore in melius commutentur; quamvis Christianitati et
iudicatur. Verumtamen si ex eo quoque hominum numero, quibus Domi- Ecclesiae Dei adversantes antequam ehristianis Sacramentis abluerentur,
nus illud crimen obiicit, veniens ad fidem Christi, et poenitendi crucia- etiam Spiritui sancto quanta poterunt infestatione restiterint: si etiam
tibus edoniita invidia salutem cum lacrymis poscens, sicut etiam nonnulli hominibus, qui usque ad Sacramentorum perceptionem veritatis scientiam
perceperunt, et post haec lapsi Spiritui sancto restiterunt, ad sanitatem
52
i Cor. I2,IO. redeuntibus, et pacem Dei poenitendo quaerentibus, auxilium misericor-
53
M t . 26,59-60.
51 38
I b i t l . 22,15-17. 1 T i m . 1,13.
55
I b i d . 28,13. "' T i t . 3,3.

S.Ag. iS 4
98 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 23 23 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 99

de la m i s e r i c o r d i a ; y si, p o r fin, de a q u e l l o s a q u i e n e s el Se- ció al p a r a l í t i c o el d o n p o r el q u e El h a b í a v e n i d o : piles no


ñ o r echó en c a r a l a b l a s f e m i a p r o f e r i d a p o r e l l o s en c o n t r a había venido el Hijo del hombre a condenar al mundo, sino a
del E s p í r i t u S a n t o h a de decirse que si a l g u n o s , a r r e p i n t i é n - salvarle, al d e c i r l u e g o : perdonados te son tus pecados, mur-
dose, se r e f u g i a r o n al a m p a r o d e la g r a c i a de D i o s , sin d u d a m u r a r o n i n d i g n a d o s los j u d í o s p o r q u e les p a r e c í a se a r r o g a b a
a l g u n a fueron c u r a d o s , ¿ q u é o t r a cosa n o s q u e d a si n o es de- tal p o t e s t a d ; e n t o n c e s d i j o J e s ú s : ¿qué cosa es más fácil de-
cir que el p e c a d o c o n t r a el E s p í r i t u S a n t o , q u e n o se p e r d o n a cir: perdonados te son tus pecados, o decir: levántate y anda?
en este m u n d o n i en el o t r o , consiste en la permanencia en la Pues para que sepáis que el Hijo del hombre tiene potestad
iniquidad y maldad, desesperando del perdón de Dios? Esto de perdonar los pecados, dice al p a r a l í t i c o : A ti te digo, leván-
es o p o n e r s e a la g r a c i a y a la p a z de E l , de cuya e x p o s i c i ó n tate, toma tu cama y marcha a tu casa. E n c u y o h e c h o y p o r
nació este d i s c u r s o . A q u í c o n v i e n e a d v e r t i r que a u n a los mis- c u y a s p a l a b r a s c l a r a m e n t e d e m o s t r ó q u e h a c í a E l t a l e s cosas
m o s j u d í o s , a q u i e n e s el S e ñ o r r e p r e n d i ó la b l a s f e m i a , n o se en los c u e r p o s a fin de q u e se c r e y e r a que l i b r a b a l a s a l m a s
les c e r r ó la p u e r t a de la c o r r e c c i ó n y la ocasión del a r r e p e n - p o r el p e r d ó n de los p e c a d o s ; es decir, p a r a q u e p o r m o t i v o
t i m i e n t o , puesto q u e el m i s m o S e ñ o r en a q u e l l a m i s m a i m p u g - de la p o t e s t a d v i s i b l e se tuviese la fe del p o d e r i n v i s i b l e . Lue-
n a c i ó n les d i j o : o haced el árbol bueno, y su ¡ruto será bueno, go c o m o o b r a b a t o d a s a q u e l l a s cosas en E s p í r i t u de D i o s , de
o haced el árbol malo, y su fruto será malo. L o cual cierta- s u e r t e q u e d a b a a los h o m b r e s la paz y la g r a c i a : la g r a c i a
m e n t e se les d i r í a sin m o t i v o si p o r c a u s a de a q u e l l a blasfe- a r a r e m i s i ó n de los p e c a d o s , y la p a z p a r a r e c o n c i l i a c i ó n con
m i a ya no p u d i e r a n h a c e r s e m e j o r e s y p r o d u c i r frutos de b u e -
n a s acciones, o los p r o d u c i r í a n en v a n o sin la r e m i s i ó n de
E 'ios, de q u i e n les s e p a r a n ú n i c a m e n t e los p e c a d o s ; al d e c i r los
j u d í o s q u e en n o m b r e de B e l c e b ú a r r o j a b a los d e m o n i o s , qui-
sus p r o p i o s p e c a d o s . so a m o n e s t a r l e s con p i e d a d q u e n o profiriesen p a l a b r a s y b l a s -
2 3 . L u e g o , c u a n d o el S e ñ o r a r r o j a b a los d e m o n i o s en el femias en c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o , es decir, q u e n o resistie-
e s p í r i t u de D i o s y c u r a b a t o d a s l a s e n f e r m e d a d e s y d o l e n c i a s de sen a la p a z y a la g r a c i a de Dios, l a s q u e h a b í a v e n i d o a
c o n c e d e r p o r m e d i o del E s p í r i t u S a n t o . N o p o r q u e h u b i e r a n
los c u e r p o s h u m a n o s , lo e j e c u t a b a p a r a q u e se c r e y e r a a J u a n
b l a s f e m a d o les decía q u e n o h a b r í a n de o b t e n e r p e r d ó n n i en
Bautista, q u i e n h a b l a b a de E l d i c i e n d o : haced penitencia, por-
este m u n d o ni en el f u t u r o , sino q u e les a m o n e s t a b a p a r a q u e
que se acerca el reino de los cielos. L o s p e c a d o s se p e r d o n a n
n o lo hiciesen d e s e s p e r a n d o del p e r d ó n , ya p e r s e v e r a n d o en
i n v i s i b l e m e n t e . P u e s b i e n , la fe e r a c o m p a r a d a con m i l a g r o s a
los p e c a d o s , ya c o m o p r e s u m i e n d o de su justicia, n o h a c i e n d o
este p e r d ó n , lo q u e e v i d e n t e m e n t e se d e m u e s t r a en a q u e l pa-
p e n i t e n c i a . D e n o h a c e r l e caso d i r í a n p a l a b r a , es decir, b l a s -
r a l í t i c o . D a d o q u e , en p r i m e r l u g a r , v i s i b l e m e n t e el S e ñ o r ofre-
diae non negatur: si denique de illis ipsis quibus blasphemiam in Spiri- non enim iam venerat Filius hominis, ut iudicaret saeculum, sed ut
tum sanctum ab eis prolatam Dominus obiecit, si qui resipiscentes ad servaret saeculum'": cum ergo dixisset, Dimissa sunt tibi peccata; mur-
Dei gratiam confugerunt, sine ulla dubitatione sanati sunt: quid aliud muratumque esset a Iudaeis indignantibus quod eis tantam potestatem
restat, nísí ut peccatum in Spiritum sanctum, quod ñeque in hoc saeculo, sibi arrogasse videretur: Quid est, inquit, facilius dicere, Dimissa sunt
ñeque in futuro dimitti Dominus dicit, nullum intelligatur nisi perseve- tibi peccata; an dicere, Surge et ambula? Ut sciatis autem quia potesta-
rantia in nequitia et in malignitate, cum desperatione indulgentiae Dei? tem habet Filius hominis dimitiere peccata (dicit paralytico), Tibi dico,
Hoc est enim gratiae illius et paci resistere, de quibus nobis sermo nunc surge, tolle grabatum tuum, et vade in domum tuam", Quo facto, et
ortus est. Nam hinc licet advertere, etiam ipsis Iudaeis, quorum blas- quibus dictis satis declaravit ideo se illa faceré in corporibus, ut crede-
phemiam Dominus arguit, non fuisse clausum corrigendi se et poenitendi retur animas peccatorum dimissione liberare, id est, ut de potestate
locum; quod idem Dominus in ea ipsa reprehensione ait illis: Aut facite visibili potestas invisibilis mereretur fidem. Quia ergo in Spiritu Dei
arborem bonam, et fructum eius boniim; aut facite arborem malam, et faciebat illa omnia, ut gratiam pacemque hominibus largiretur; gratiam
fructum eius malum EB. Quod utique milla ratione diceretur eis, si propter in remissione peccatorum, pacem in reconciliatione Dei, a quo separant
illam blasphemiam iam commutare animum in melius, et recte factorum sola peccata: cum dixissent ludaei quod in Beelzebub eiiceret daemonia,
fructus generare non possent, aut frustra etiam sine peccati sui dimis- misericorditer eos voluit admonere, ne verbum dicerent et blasphemiam
sione generarent. in Spiritum sanctum '", hoc est, ne gratiae Dei pacique resisterent, quam
per Spiritum sanctum donare Dominus venerat. Non quia iam hoc fece-
23, Ergo quia Dominus in Spiritu Dei expellebat daemonia, caete- rant, quod sibi ñeque in hoc saeculo, ñeque in futuro dimitteretur; Bed
rosque humanorum corporum morbos languoresque sanabat, non ob aliud ne desperando de venia, aut quasi de sua iustitia praesumendo, et poeni-
nisi ut crederetur dicenti sibi, Agite poenitentiam; appropinquavit enim tentiam non agendo, aut perseverando in peccatis, hoc facerent: hoc modo
regnum caelorum s °. Invisibiliter enim peccata dimittuntur, cui dimissioni enim dicerent verbum, hoc est blasphemiam in Spiritum sanctum, in quo
fidem miraculis comparabat: quod in illo paralytico manifestissime osten-
ditur. Cum enim primo ei donum visibile obtulisset, propter quod venerat; 60
l o . 3,17.
58 »' M e . 2,3-11.
M t . 12,31-33. 62
M t . 12,22-33-
59
I b i d . 3,2.
23 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 101
100 EXPOSICIÓN INCOADA DE LA EP. A LOS ROM. 23
to l l a m ó a p e n i t e n c i a a los j u d í o s m e d i a n t e a q u e l l a a m e n a z a ,
femias, en c o n t r a del E s p í r i t u S a n t o , en c u y o n o m b r e el S e ñ o r
p a r a q u e c r e y e n d o en E l les d i e r a l a p a z y la g r a c i a ; y a los
ejecutaba a q u e l l o s m i l a g r o s d i s p e n s a n d o la g r a c i a y la p a z ,
q u e se o p u s i e r a n a esta g r a c i a y p a z , y, p o r t a n t o , d i c i e n d o de
y p e r m a n e c i e n d o en l o s p e c a d o s se o p o n d r í a n a l a p a z y a l a
esta m a n e r a p a l a b r a s y b l a s f e m i a s en c o n t r a del E s p í r i t u San-
gracia. Decir palabra, p a r e c e q u e n o se d i j o a q u í de m o d o q u e
to, es d e c i r , a los q u e . p e r s e v e r a s e n en sus p e c a d o s con deses-
sólo se e n t e n d i e r a lo q u e se e x p r e s a p o r la l e n g u a , sino lo q u e
p e r a d a e i m p í a o b s t i n a c i ó n de l a m e n t e y se e n s o b e r b e c i e s e n
se concibe p o r el c o r a z ó n y m a n i f e s t a m o s en o b r a s ; así t a m -
en c o n t r a de D i o s sin la h u m i l d a d de la confesión y peniten-
bién no a l a b a n a D i o s los q u e sólo le e n s a l z a n con el r u i d o d e
cia, n o p o d r á c o n c e d e r l e s el p e r d ó n ni en este m u n d o n i en
la b o c a y n o lo h a c e n con l a s b u e n a s o b r a s , p u e s de e l l o s se
el f u t u r o ? Si esto es así, se r e s o l v i ó u n a g r a n y difícil cues-
e s c r i b i ó : confiesan conocer a Dios, y le niegan con los hechos.
tión p o r el m i s m o S e ñ o r d o n a d o r , con ocasión de t r a t a r de
De lo cual se d e d u c e q u e a l g u n a s cosas se afirman con h e c h o s ,
la p a z y la g r a c i a q u e se n o s c o n c e d i ó p r o c e d i e n d o de D i o s
como otras se n i e g a n con h e c h o s . I g u a l m e n t e , lo q u e dice el
P a d r e y de n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o . Q u i e n desee t o d a v í a u n a
A p ó s t o l : nadie dice Señor Jesús si no es en el Espíritu Santo,
consideración y estudio más diligente sobre asunto tan impor-
n o p u e d e e n t e n d e r s e a n o ser c o m o a f i r m a d o con h e c h o s . P u e s
t a n t e , r e c o n o z c a q u e d e b e e s p e r a r l e del t r a t a d o del E v a n g e l i o
n o ha de p e n s a r s e q u e a f i r m a r o n esto en el E s p í r i t u S a n t o
y de las p a l a b r a s de los e v a n g e l i s t a s , y r e c u e r d e que n o s o t r o s
a q u e l l o s a q u i e n e s el m i s m o S e ñ o r d i c e : ¿por qué me llamáis
a h o r a e m p r e n d i m o s el e s t u d i o de la E p í s t o l a de S a n P a b l o a
Señor, Señor, y no hacéis lo que os digo?; y a q u e l l o : no todo
los R o m a n o s , cuyo sucesivo texto lo i n v e s t i g a r e m o s , si D i o s
el que me dice Señor, Señor, entrará en el reino de los cielos.
q u i e r e , en o t r o s v o l ú m e n e s , p u e s h e m o s l l e g a d o , p o r fin, al
P o r t a n t o , h a de e n t e n d e r s e q u e h a b l a con h e c h o s q u i e n con-
t é r m i n o de éste.
t r a el E s p í r i t u S a n t o dice esta p a l a b r a q u e , s e g ú n a d v i e r t e el
Señor, n o tiene p e r d ó n ; esto es, h a b l a con h e c h o s q u i e n afir-
vocasse Iudaeos, ut eis in se credentibus gratiam pacemque donaret; et
m a que debe p e r s e v e r a r en sus p e c a d o s d e s e s p e r a n d o de la huic gratiae pacique resistentibus, et hoc modo verbum atque blasphemiam
g r a c i a y la p a z q u e E l d a . De s u e r t e q u e c o m o e l l o s nie- in Spiritum sanctum dicentibus, hoc est, in peccatis suis desperata atque
g a n con h e c h o s al S e ñ o r , así éstos afirman con h e c h o s q u e impia mentís obstinatione perseverantibus, et adversus Deum sine humi-
h a n de p e r s e v e r a r en su m a l a v i d a y p e r d i d a s c o s t u m b r e s , y litate confessionis atque poenitentiae superbientibus, ñeque in hoc saeculo,
así lo h a c e n , es decir, así p e r s e v e r a n . Si lo h a c e n así, ¿ q u i é n ñeque in futuro veniam posse concedí? Quae si ita sunt, opportunitate
se a d m i r a r á o q u i é n n o e n t e n d e r á q u e n u e s t r o S e ñ o r Jesucris- tractandi de gratia et pace, quae nobis est a Deo Patre et Domino nostro
Iesu Christo, magna et difficillima eodem ipso Domino largiente quaestio
dissoluta est. Quisquís autem adhuc de re tanta diligentiorem conside-
Dominus signa illa propter largiendam gratiam pacemque faciebat, si rationem tractationemque desiderat, in Evangelii tractatione atque in
perseverantia peccatorum ipsi gratiae pacique resisterent. Verbum enim verbis Evangelistarum sibi desideranda esse cognoscat: et meminerit nos
dicere, non ita videtur hic positum, ut tantummodo illud intelligatur nunc Epistolam Pauli apostoli ad Romanos suscepisse tractandam, cuius
quod per linguam fabricamus, sed quod corde conceptum, etiam opere Epistolae textum consequentem in alus voluminibus, si Dominus voluerit,
exprimimus. Sicut enim non confitentur Deum, qui tantum oris sonó vestigabimus, ut huius iam tándem iste sit modus.
confitentur, non etiam bonis operibus: nam de his dictum est, Confitentur
enim se nosse Deum, factis autem negant °3. Ex quo manifestum est dici
aliquid factis, sicut manifestum est negari aliquid factis. Et sicut illud
quod ait Apostolus, Nemo dicit, Dominus Iesus, nisi in Spiritu sancto *4;
non potest recte intelligi, nisi in factis dicere intelligatur. Non enim hoc
in Spiritu sancto dicere putandi sunt, quibus ipse Dominus dicit, Utquid
mihi dicitis, Domine, Domine, et non facitis quae dico vobis? *5 et illud,
Non omnis qui mihi dicit, Domine, Domine, intrabit in regnum cáelo-
rum *'. Sic etiam qui hoc verbum, quod sine venia vult intelligi Dominus,
in Spiritum sanctum dicit, hoc est, qui desperans de gratia et pace quam
donat, in peccatis suis perseverandum sibi esse dicit, dicere intelligendus
est factis: ut quomodo illi factis Dominum negant, sic isti factis dicant
se in mala vita sua et perditis moribus perseveraturos, et ita faciant, hoc
est perseverent. Quod si faciunt, quis iam miretur, aut quis non intelligat,
et Dominum Iesum Christum per illam comminationem ad poenitentiam
63
64
Tit. 1,16.
65
i Cor. ia,3.
C6
Le. 6,46.
Mt. 7,31.
2 , RETRACTACIÓN DE LA EXP0S. DE LA EP. A LOS GAL. 103

Retractación de la exposición de Id Epístola inmortal». Dije esto exponiendo lo que escribe el Apóstol:
no de parte de los hombres ni por medio del hombre, sino por
a los Gálatas Jesucristo y por Dios Padre; como si ya Jesucristo no fuese
hombre. Pues sigue: el cual le resucitó de entre los muertos;
aquí ya aparece por qué había dicho «ni por medio de hom-
bre». Así que, atendiendo a la inmortalidad, Cristo Dios ahora
ya no es hombre; mas por la substancia de la naturaleza hu-
mana, en la que subió al cielo, también ahora es mediador
entre Dios y los hombres el hombre Cristo Jesús, porque ven-
drá como le contemplaron los que le vieron subir al cielo.
2. Lo que dije (n.3) : «Por la gracia de Dios se nos borra
1. Después de este libro—se refiere a la exposición de al- el pecado para reconciliarnos con Dios, y la paz nos recon-
gunos pasajes de la Epístola a los Romanos—expuse la Epís- cilia con Dios», ha de tomarse de tal modo que, no obstante,
tola del mismo Apóstol a los Gálatas sin entresacar pasaje entendamos que ambas cosas pertenecen a la gracia general
alguno, es decir, sin tomar de aquí y de allí unas cosas y de Dios, así como en el pueblo de Dios una cosa propia es
omitiendo otras, sino tratándola seguida en toda su extensión. Israel y otra Judá, y, sin embargo, ambas en general se lla-
Esta exposición forma un solo volumen. En donde dije (n.2) : man Israel. También al exponer el pasaje (n.24) : «¿Pues
«Luego fueron veraces los primeros apóstoles, los cuales no qué? La ley fué promulgada en gracia de la transgresión»,
fueron enviados de parte de los hombres, sino de parte de Dios juzgué que había de puntuarse de suerte que fuese interroga-
mediante el hombre, a saber, mediante Jesucristo, cuando aún ción: «¿Pues qué?», y a continuación se respondiese: «La ley
vivía en carne mortal. Veraz también fué el último Apóstol, fué dada en gracia de la transgresión». Esto sin duda no se
quien fué enviado por Jesucristo ya todo Dios, después de su aparta de la verdad, pero m,e parece mejor esta distinción:
resurrección». Por causa de la inmortalidad dije «ya todo que la interrogación sea: «¿Pues qué decir de la ley?», y a
Dios», la cual comenzó a tener después de la resurrección; continuación se responda: «Fué dada en gracia de la trans-
mas.no por la divinidad, siempre inmortal, de la que jamás gresión». Lo que dije (n.47) : «así, pues, con el mayor orden
se apartó; y en la cual era todo Dios aun cuando había de prosigue: si sois movidos por el espíritu, no estáis ya bajo
morir. Este sentido lo declaran las palabras que siguen, pues la ley, para que entendamos que están bajo la ley aquellos
añadí diciendo: «Los primeros enviados son los otros após- cuyo espíritu de tal suerte desea en contra de la carne, que
toles, que lo fueron por Jesucristo aún hombre en parte, es
decir, mortal; el último enviado es el apóstol Pablo, que lo Apostolus, Non ab hominibus, ñeque per hominem, sed per Iesum Chris-
fué por Jesucristo ya todo Dios, es decir, en completo estado tum et Deum Patrem: quasi iam Iesus Christus non sit homo. Sequitur
enim, Qui suscitavit illum a mortuis (Gal. 1,1): ut hinc appareret cur
dixerit, Negué per hominem. Proinde, propter immortalitatem iam nunc
non homo Christus Deus: propter subslantiam vero naturae htimanae,
Expositio Epitstolae ad Gálatas, líber unus in qua ascendit in caelum, etiam nunc mediator Dei et hominum homo
Christus Iesus (1 Tim. 2,5), quoniam sic veniet quomodo eum viderunt
1. Post hunc librum exposui eiusdem apostoli Epistolarn ad Calatas, qui viderunt euntem in caelum (Act. 1,11).
non carptim, id est aliqua praetermittens, sed continuanter et totam. 2. ítem quod dixi, «Gratia Dei est qua nobis donantur peccata, ut
Hanc aütem expositionem uno volumine comprehendi. In quo illud quod reconciltemur Deo: pax autem qua reconciliamur Deo» (n.3), sic acci-
dictum est, «Priores ergo apostoli veraces, qui non ab hominibus, ¡;ed piendum est, ut tamen sciamus etiam utrumque ad generalem Dei gra-
a Deo per hominem rnissi sunt, per Iesum Christum scilicet adhuc inor- tiam pertinere: quomodo in populo Dei aliud specialiter Israel, alíud
talem. Verax etiam novissimus apostolus, qui per Iesum Christum totum ludas; et tamen utrumque generaliter Israel. ítem cum exponerem, «Quid
iam Deum post resurrectionem eius missus est», propter immortalitatem ergo? Lex transgressionis gratia proposita est» (Gal. 3,19), ita dístin-
dictum est, «totum iam Deum», quam post resurrectionem habere coepit; guendum putavi, ut interrogatio esset, «Quid ergo?» ac deinde responsio,
non propter divinitatem semper immortalem, a qua nunquam recessit in «Lex transgressionis gratia proposita est» (n.24). Quod quidem non
qua totus Deus erat, et cum moriturus adhuc erat. Hunc autem :;ensum abhorret a vero; sed melior mihi videtur ista distinctio, ut interrogatio
sequentia manifestant; adiunxi enim dicens: «Priores sunt caeteri Aposto- sit, «Quid ergo lex?» et inferatur responsio, «Transgressionis gratia pro-
li per Iesum Christum adhuc ex parte hominem, id est mortalem: novissi- posita est». Quod autem dixi: «Ordinatissime itaque subiunxit, Quod si
mus est apostolus Paulus per Iesum Christum iam totum Deum, id est spiritu ducimini, non adhuc estis sub Lege: ut intelligamus eos esse sub
ex omni parte immortalem» (n.2). Hoc enim dixi, exponens q'uod ait Lege, quorum spiritus ita concupiscit adversus carnem, ut non ea quae
104 RETRACTACIÓN DE LA EXPOS. DE LA EP. A LOS CAL. 2

no hacen lo que quieren, es decir, que no se mantienen invic-


tos en el amor de la justicia, sino que son vencidos por la mis- Exposición de la Epístola u> los Gálatas
ma carne, que codicia contra ellos», proviene del mismo sen-
tido que di al pasaje que reza: la carne codicia contra el es-
píritu, y el espíritu contra la carne, puesto que son contrarias
entre sí estas dos cosas, de modo que no hagáis lo que que-
réis, ya que lo aplicaba yo a los que están bajo la ley, no
aún bajo la gracia. Aún no había yo entendido que estas pa-
labras valen también para los que están bajo la gracia, y no
sólo bajo la ley, porque ellos no quisieran tener, a ser po-
sible, estas concupiscencias carnales contra las que lucha su
espíritu, aunque sin consentir en ellas. Y, por lo tanto, no PRÓLOGO
hacen lo que quieren, porque quisieran carecer de ellas y no
pueden. Se verán libres de ellas sólo cuando no tengan carne 1. El motivo de escribir el apóstol San Pablo a los Gá-
corruptible. Este libro comienza así: «El motivo por el cual latas es para que entiendan que la gracia de Dios lleva con-
escribe el Apóstol...» sigo el no estar ya sometidos a la ley. Al serles predicada la
gracia del Evangelio, hubo algunos de la circuncisión que,
volunt faciant; id est, non se teneant invictos in charitate iustitiae, sed aunque cristianos, aún no habían recibido el beneficio de la
a concupiscente adversum se carne vincantur» (n.47); hoc ex illo sensu gracia; por tanto, todavía querían hallarse sometidos a las
est, quo sentiebam id quod dictúm est, Caro concupiscit adversus spiri- cargas de la ley, las cuales el Señor Dios había impuesto a
tum, et spiritus adversas carnem: haec enim sibi invicem adversantur; los servidores del pecado, no a los de la justicia. Había dado
ut non ea quae vultis faciatis (Gal. 5,17.18), ad eos pertinere qui sub
Lege sunt, nondum sub gratia. Adhuc enim non intellexeram haec verba
una ley justa a los hombres injustos, para patentizarles sus
et illis qui sub gratia sunt, non sub.Lege, propterea convenire, quia. et pecados, mas no para borrárselos, pues ninguna cosa borra
ipsi concupiscentias carnis, contra quas spiritu concupíscunt, quamvis los pecados sino la gracia de la fe, que obra por el amor.
eis non consentiant, nollent tamen ullas habere si possent. Et ideo non Establecidos ya los gálatas bajo esta gracia, quisieron los
quaecumque volunt faciunt, quia volunt eis carere, nec possunt. Tune judíos situarlos bajo el peso de la ley, afirmando que de nada
enim eas non habebunt, quando nec corruptibilem carnem. Hic liber sic les aprovechaba el Evangelio si no se circuncidaban y se
¡ncipif. «Causa propter quam scribit Apostolus». sometían a las demás observancias carnales del rito judaico.
Por esto, comenzaron a sospechar que el apóstol San Pablo,
quien les había predicado el Evangelio, no tuviera la doctrina
de los demás apóstoles, los cuales obligaban a judaizar a los

Epistolae ad Gálatas expositionis líber unus

PRAEFATIO

1. Causa propter quam scribit Apostolus ad Gálatas, haec est, ut


intelligant gratiam Dei id secum agere, ut sub Lege iam non sint. Cum
enim praedicata eis esset Evangelii gratia, non defuerunt quidam ex cir-
cumeisione, quamvis Christiani nomine, nondum tamen tenentes ipsum
gratiae beneficium, et adhuc volentes esse sub oneribus Legis, quae Do-
minus Deus imposuerat, non iustitiae servientibus, sed peccato, iustam
scilicet Legem iniustis hominibus dando ad demonstranda peccata eorum,
non auferenda: non enim aufert peccata nisi gratia fidei, quae per di-
lectionem operatur: sub hac ergo gratia iam Gálatas constitutos, illi
volebant constituere sub oneribus Legis, asseverantes nihil eis prodesse
Evangelium, nisi circumeiderentur, et caeteras carnales Iudaici ritus
observationes subirent. Et ideo Paulum apostolum suspectum habere
coeperant, a quo illis Evangelium praedicatum erat, tanquam non tenen-
tem disciplinam caeterorum Apostolorum, qui Gentes cogebant iudaizare.
106 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 1 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 107

gentiles. El apóstol Pedro había cedido ante el escándalo de nía tuviesen a San Pablo por igual a los demás apóstoles,
tales hombres, y, por lo mismo, fué arrastrado a la simulación, puesto que conocía ser apóstol no en virtud de los hombres
como si él estuviese convencido que de nada aprovechaba el ni por medio de los hombres, sino por Jesucristo y por Dios
Evangelio a los gentiles si no cumplían las cargas de la ley. Padre. Con la venia del Señor y su ayuda a nuestro estudio,
De esta simulación le apartó el mismo apóstol San Pablo, emprendemos el examen y la consideración de todas las sen-
como lo demuestra en esta misma epístola. Esta cuestión se tencias de la epístola desde su principio.
halla también en la epístola dirigida a los romanos; sin em- 2. [],l-2.] Pablo apóstol, no por los hombres ni por
bargo, parece que hay alguna diferencia; porque allí solucio- medio de hombre, sino por Jesucristo y por Dios Padre, que
na la contienda y zanja la disputa que se había originado en- le resucitó de entre los muertos; y todos los hermanos que
tre los creyentes judíos y gentiles, al creer los unos que se les están conmigo, a las iglesias de Galacia. El que es enviado
había dado el Evangelio como en pago de los méritos de las de parte de los hombres, es mentiroso; quien lo es de parte
obras de la ley, cuya recompensa no querían se diera a los de hombre puede ser veraz, porque el Dios veraz puede en-
incircuncisos, por considerarles sin méritos; éstos, por el con- viar por medio de hombre; el que no es enviado por parte de
' trario, se esforzaban en presentar a los judíos como asesinos hombres ni por parte de hombre, sino por Dios, es veraz, de-
del Señor. En esta epístola escribe a los que ya se hallaban bido a aquel que también por medio de hombre hace veraces
alterados por la autoridad de aquellos que procedían del ju- a sus enviados. Luego fueron veraces los primeros apóstoles,
daismo y obligaban a las observancias de la ley, pues comen- los cuales no fueron enviados de parte de los hombres, sino
zaban a creerles como si el apóstol San Pablo no predicase de parte de Dios mediante el hombre, a saber, mediante Je-
cosas verdaderas porque no quiso circuncidarlos. Y por eso sucristo cuando aún vivía en carne mortal. Veraz también fué
comienza así la carta: Me maravillo de que os paséis tan el último apóstol, quien fué enviado por Jesucristo, ya todo
pronto de aquel que os llamó a la gloria de Cristo a otro evan- Dios, después de su resurrección. Los primeros enviados son
gelio. Con este exordio insinuó con brevedad la cuestión que los otros apóstoles, que lo fueron por Jesucristo aún hombre
iba a tratar. Aunque también por el mismo saludo, en el que en parte, es decir, mortal; el último enviado es el apóstol
dice que es apóstol, no de parte de los hombres ni por medio Pablo, que lo fué por Jesucristo ya todo Dios, es decir, en
de los hombres, lo que no dijo en ninguna otra epístola, de- completo estado inmortal. Por tanto, es igual la autoridad de
mostró con claridad que aquellos que persuadían tales cosas su testimonio, porque, si algo tenía de inferior, era en el or-
no hablaban de parte de Dios, sino de los hombres. Por lo den de tiempo; sin embargo, la glorificación del Señor lo su-
que toca a la autoridad del testimonio del Evangelio, conve- ple con su honor. Por esto, al decir: y por Dios Padre, aña-
dió: que le resucitó de entre los muertos, para que también
Cesserat enim talium hominum scandalis apostolus Petrus, et in simu-
lationem ductus erat, tanquam et ipse hoc sentiret, nihil prodesse Gen- auctoritatem testimonii evangelici pertinet, imparem se haberi non opor-
tibus Evangelium, nisi onera Legis implerent: a qua simulatione idem tere: quandoquidem non ab hominibus, ñeque per hominem, sed per
apostolus Paulus eum revocat, sicut in hac ipsa Epistola d o c e t \ Talis Iesum Christum et Deum Patrem se apostolum noverit. Singula igitur
quidem quaestio est et in Epistola ad Romanos: verumtamen videtur ab ipso Epistolae vestíbulo, permútente Domino et adiuvante studium
aliquid interesse, quod ibi contentionem ipsam dirimit, litemque com- nostrum, sic consideranda et tractanda suscepimus.
ponit, quae inter eos qui ex ludaeis, et eos qui ex Gentibus credide- 2. [1,1.2.] Paulus apostolus non ab hominibus, ñeque per homi-
rant, orta erat, cum illi tanquam ex meritis operum Legis sibi redditum nem, sed per Iesum Christum, et Deum Patrem, qui suscitavit illum
Evangelii praemium arbitrarentur, quod praemium incircumcisis tan- a mortuis; et qui mecum sunt omnes fratres, Ecclesiis Galatiae. Qui
quam immeritis nolebant dari; illi contra ludaeis se praeferre gestirent, ab hominibus mittitur, mendax est; qui per hominem mittitur, pot-
tanquam interfectoribus Domini: in hac vero Epistola ad eos scribit, qui es^ esse verax, quia et Deus verax potest per hominem mittere: qui
iam commoti erant auctoritate illorum qui ex ludaeis erant, et ad ob- ergo ñeque ab hominibus, ñeque per hominem, sed per Deum mittitur,
servationes Legis cogebant; coeperant enim eis credere, tanquam Paulus ab illo verax est, qui etiam per hominem missos veraces facit. Prio-
apostolus non vera praedicasset, quod eos circumcidi noluisset. Et ideo res ergo Apostoli veraces, qui non ab hominibus, sed a Deo per
sic coepit: Miror quod sic tam cito transferimini ab eo, qui vos vocavit hominem missi sunt, per Iesum Christum scilicet adhuc mortalem.
in gltriam Christi, in aliad Evangelium. Hoc ergo exordio causae quaes- Verax etiam novissimus Apostolus, qui per Iesum Christum totum iam
tionem breviter insinuavit. Quanquam et ipsa salutatione, cum dicit se Deum post resurrectionem eivis missus est. Priores sunt caeteri Apos-
apostolum, non ab hominibus, ñeque per hominemI, quod in nulla alia toli per Christum adhuc ex parte hominem, id est mortalem: novissimus
epistola dixisse invenitur, satis ostendit, et illos qui talia persuadebant, est Paulus apostolus, per Christum iam totum Deum, id est, omni ex
non esse a Deo, sed ab hominibus; et caeteris Apostolis, quantum ad parte immortalem. Sit ergo testimonii eius aequalis auctoritas, in cuius
1
G a l . 2,14. honorem implet clarificatio Domini, si quid habebat ordo temporis mi-
2
Ibid. I,6.I. nus. Ideo enim cum dixisset, Et Deum Patrem, addidit, qui suscitavit
108 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 3-4
4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 109
de esta manera conmemore con brevedad haber sido enviado
él por Jesucristo ya glorificado. ber dicho: os trasladasteis de aquel que os llamó, con ludo
cuidado añadió: a la gloria de Cristo, la que pretendían ellos
3. [1,3-5.] Gracia a vosotros y paz de parte de Dios Pa-
anular, como si en vano hubiera venido Cristo, si la circun-
dre y de Jesucristo, Señor nuestro. Por la gracia de Dios se
cisión de la carne y las obras de la ley eran de tal elicncif1
nos borran los pecados para reconciliarnos con Dios; la paz
que por ellas se salvasen los hombres. No existe otro evange-
nos reconcilia con Dios. El que a sí mismo se dio por nues-
tros pecados para sacarnos del actual siglo malvado, el siglo lio, sino que hay entre vosotros algunos que os perturban que-
presente ha de entenderse malvado por los hombres perversos riendo transformar el Evangelio de Cristo. Mas no como ellos
que se encuentran en él, así como decimos casa perversa por perturban de igual modo pueden transformar el Evangelio <le
los perversos habitantes que moran en ella. Según la voluntad Cristo, porque él es inconmovible; sin embargo, los que ale-
de Dios y Padre nuestro, a quien sea gloria por los siglos de jan la intención de los creyentes de las cosas espirituales para
los siglos, amén. Con cuánta más razón no deben los hombres llevarla a las carnales pretenden transformarlo; pero, vuel-
arrogantemente atribuirse a sí mismos el bien que hicieren, tos ellos a las cosas carnales, el Evangelio permanece sin cam-
cuando el mismo Hijo de Dios dijo en el Evangelio que no biarse. Por esto, después de decir 05 perturban, no dijo cam-
buscaba su gloria ni había venido a hacer su voluntad, sino biando, sino queriendo cambiar el Evangelio de Cristo. Pero,
la voluntad del que le envió? El Apóstol conmemora aquí aunque nosotros o un ángel del cielo os evangelizare juera
la voluntad y la gloria del Padre para manifestar que él mis- de lo que os hemos evangelizado, sea anatema. La verdad debe
mo, con el ejemplo del Señor, por quien había sido enviado, ser amada por sí misma, no por el hombre o por el ángel
no buscaba su gloria ni hacía su voluntad en la predicación mediante los cuales se anuncia. Quienes la aman por causa
del Evangelio, conforme lo dice poco después: si yo tratase de los mensajeros pueden también amar las mentiras, si quizá
de agradar a los hombres, no sería siervo de Cristo. ellos profieren algunas de su propia cosecha. Como antes di-
jimos, asimismo ahora de nuevo os vuelvo a decir: si alguno
4. [1,6-9.] Me maravillo de cómo os habéis trasladado os evangelizare con otro evangelio distinto del que recibisteis,
tan presto de aquel que os llamó a la gloria de Cristo a otro sea anatema. O se lo dijo ya antes estando presente o repitió
evangelio, y no es que haya otro... Si hubiese otro evangelio ahora lo que dijo; por eso quiso decir: como anteriormente
distinto del que dio el Señor por sí o por algún otro hombre, dijimos. Sin embargo, esta repetición saludablemente conmue-
ya no podría llamarse con verdad Evangelio. Después de ha- ve la atención para retener con más firmeza la fe recomenda-
da de esta manera.
illum a mortuis; ut etiam ex hoc modo breviter iam a clarifícalo mis-
sum se esse commemoraret.
3. [1,3-5.] Gratia vobis et pax a Deo Patre et Domino Iesu Christo.
Gratia Dei est qua nobis donantur peccata, ut reconciliemur Deo; pax quem Dominus dedit; iam nec Evangelium recte dici potest. Vigilanter
autem, qua reconciliamur Deo. Qui dedit semetipsum pro peccatis nos- autem, cum dixisset, transferimini ab eo qui vos vocavit; adiunxit, in
gloriam Christi, quam volebant illi evacuare, quasi frustra venerit Chris-
tris, ut eximeret nos de praesená saeculo maligno. Saeculum praesens
tus, si iam circumeisio carnis atque huiusmodi opera Legis tantum va-
malignum propter malignos homines, qui in eo sunt, intelligendum est:
lebant, ut per illa homines salvi fierent. Nisi aliqui sunt conturbantes
sicut dicimus et malignam domum, propter malignos inhabitantes in ea. vos, et volentes convertere Evangelium Christi. Non quemadmodum istos
Secundum voluntatem Dei et Patris nostr¡, cui est gloria in saecula conturbant, ita etiam convertunt Evangelium Christi, quia manet firmis-
saeculorum, Amen. Quanto igitur magis homines non debent arroganter simum: sed tamen convertere volunt, qui ab spiritualibus ad carnalia
ad seipsos referre, si quid operantur boni; quando et ipse Dei Filius revocant intentionem credentium. luis enim ad ista conversis, manet
in Evangelio, non gloriam suam se quaerere dixit 3 , ñeque voluntatem Evangelium non conversum. Et ideo cum dixisset, conturbantes vos, non
suam venisse faceré, sed voluntatem eius qui eum misit? 4 Quam vo- dixit, et convertentes, sed, volentes, inquit, convertere Evangelium Christi.
luntatem gloriamque Patris nunc commemoravit Apostolus, ut ipse quo- Sed licel nos, aut ángelus de cáelo vobis evangelizaverit praeterquam
que Domini exemplo, a quo missus est, non se quaerere gloriam suam quod evangelizavimus vobis, anathema sit. Veritas propter seipsam dili-
significaret, nec faceré voluntatem suam in praedicatione Evangelii, sic- genda est, non propter hominem, aut propter angelum, per quem an-
ut paulo post dicit: Si hominibus placerem, Christi servus non essems. nuntiatur. Qui enim propter annuntiatores diligit eam, potest etiam
4. [1,6-9.] Miror quod sic tam cito transferimini ab eo, qui vos mendacia diligere, si qua forte ipsi sua protulerint. Sicut praediximus
vocavit in gloriam Christi, in aliad Evangelium, quod non est aliud. et ñunc iterum dico, si quis vobis evangelizaverit praeterquam quod
Evangelium enim si aliud est, praeter id quod, sive per se, sive per ali- accepistis, anathema sit. Aut praesens hoc praedixerat, aut quia iteravit
3
quod dixit, propterea voluit dicere, Sicut praediximus. Tamen ipsa ite-
l o . 8,50. ratio saluberrime intentionem movet ad firmitatem retinendi eam, quae
4
I b i d . 6,38.
5
G a l . 1,10. j sic commendatur, fidem.
110 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 5 6-7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 111

5. [1,10.] ¿Trato yo ahora de concillarme el favor de como yo mismo agrado a lodos en todo, pues añadió: sin bus-
los hombres, o el de Dios? ¿O busco agradar a los hombres? car mi propio interés, sino el de los muchos, para salvarlos.
Si tratase de agradar todavía a los hombres, no sería siervo A nadie aprovecha para salvarse si el hombre agrada a al-
de Cristo. Nadie convence a Dios, porque todas las cosas están guno por propio interés, porque no agrada útilmente si no es
patentes a E l ; persuade con rectitud a los hombres el que no cuando agrada por Dios, es decir, que agrade y glorifique a
quiere agradarles, sino a la misma verdad que predica. El que Dios cuando se aplican sus dones a los hombres o se reciben
agrada a los hombres no buscando de ellos su gloria, sino la por el ministerio del hombre. Cuando el hombre agrada de
de Dios para salvarlos, ya no agrada a los hombres, sino a esta manera, ya no agrada el hombre, sino Dios. Luego ambas
Dios; sin duda, cuando agrada a los hombres juntamente con cosas pueden decirse: yo agrado y yo no agrado. Si existe
Dios, ya no agrada a los hombres. Una cosa es agradar a los un buen entendedor y un investigador piadoso, se pondrán a
hombres, y otra agradar a Dios y a los hombres. Asimismo, la vista ambas cosas, y ninguna oposición entre ellas rechaza-
el que agrada a los hombres por la verdad, ya no es él quien rá al que se lance a investigarlo.
les agrada, sino la verdad. Dijo si agradase, en cuanto se re- 6. [1,11-12.] Porque os hago saber, hermanos, que el
fiere a su intención, en cuanto depende de él, como si dijese: evangelio evangelizado por mí no es según el hombre. Ni yo
quisiera agradar. Porque, si pretendiéndolo agrada a alguno le recibí del hombre, sino por revelación de Jesucristo. El
como por sí mismo y no por Dios y el Evangelio que anuncia, evangelio que es según el hombre es un embuste, porque todo
ha de atribuirse más bien a su soberbia que a error de aquel hombre es mentiroso; y todo lo que se encuentra de verdad
a quien perversamente agrada. Este es, pues, el sentido: ¿Tra- en el hombre no procede del hombre, sino de Dios por el
to de persuadir yo ahora a los hombres, o a Dios? ¿O porque hombre. Por eso, el evangelio que existe según el hombre no
persuado a los hombres busco agradar a los hombres? Si aún puede llamarse evangelio; tal era aquel que ofrecían aquellos
pretendiera agradar a los hombres, no sería siervo de Cristo. que de la libertad arrastraban a servidumbre a los que Dios
El manda a sus siervos que aprendan de El a ser mansos y llamaba de la esclavitud a libertad.
humildes de corazón. Lo cual de ningún modo lo podía con-
seguir quien busca agradar a los hombres por sí mismo, es 7. [1,13-14.] Oísteis mi comportamiento por algún tiem-
decir, por su como privativa y particular gloria. Dice tam- po en el judaismo, y cómo sobremanera perseguía a la Iglesia
bién en otro lugar: A los hombres persuadimos, pero a Dios de Dios y la devastaba, y me adelantaba en el judaismo sobre
patentes estamos, para- que lo que aquí dice: ¿Persuado a los autem manifestati sumus7; ut intelligas quod hic ait, Hominibus suadeo,
hombres, o a Dios?, entiendas que ha de persuadirse a los an Deo? non utique Deo, sed hominibus suadendum. Non ergo moveat
hombres, no a Dios. No te inquiete lo que dice en otro lugar: quod alibi dixit, Sicut et ego ómnibus per omnia placeo: addidit enimi
Non quaerens quod mihi prodest, sed quod multis,fut salvi fiant'. Nulli
5. [1,10.] Modo ergo hominibus suadeo, an Deo? aut quaero ho- autem prodest, ut salvus fiat, si homo ei propter seipsum placeat: qui
minibus placeré? Si adhuc hominibus placerem, Christi servas non es non placet utiliter, nisi cum propter Deum placet, id est, ut Deus pla-
sem. Nerao Deo suadet, quia manifesta sunt illi omnia: sed hominibus ceat et glorificetur, cum dona eius attenduntur in nomine, aut per mi-
illfi bene suadet, qui non se illis placeré vult, sed ipsam quam suadet nisterium hominis accipiuntur; cum autem sic homo placet, non iam
veritatem. Qui enim placet hominibus, non ab ipsis suam gloriam quae- homo, sed Deus placet. Utrumque ergo" recte dici potest; et, Ego placeo,
rens, sed Dei, ut salvi fiant, non iam hominibus, sed Deo placet: aut et, non ego placeo. Si enim adsit bonus intellector, piusque pulsator,
certe iam cum et Deo placet simul et hominibus, non utique hominibus patebit utrumque, et nulla Ínter se repugnantia repellet intrantem.
placet. Aliud est enim placeré hominibus, aliud et Deo et hominibus.
ítem qui hominibus propter veritatem placet, non iam ipse illis, sed 6. [1,11.12.] Notum enim vobis fació, fratres, Evangelium, quod
veritas placet. Placerem autem dixit quantum in seipso est, quantum evangelizatum est a me, quia non est secundum hominem. Ñeque enim
ad eius voluntatem attinet; ac si diceret, placeré vellem. Non enim si ego ab homine accepi illud, ñeque didici, sed per revelationem lesu
hoc eo non agente placeat alicui, quasi propter seipsum, et non prop- Christi. Evangelium quod secundum hominem est, mendacium est. Om-
ter Deum atque Evangelium quod annuntiat, superbiae ipsius potius, nis enim homo mendax ": quia quidquid veritatis invenitur in homine,
quam errori eius cui perverse placet, tribuendum est. Iste itaque sensus non est ab homine, sed a Deo per hominem. Ideo iam quod secundum
est: Modo ergo hominibus suadeo, an Deo? aut quia hominibus suadeo. hominem est, nec Evangelium dicendum est: quale illi afferebant, qui
quaero hominibus placeré? Si adhuc hominibus quaererem placeré, in servitutem ex libértate attrahebant eos quos Deus ex servitute in li-
Christi servus non essem. Iubet enim ille servis suis ut discant ab ipso bertatem vocabat.
mites esse et humiles corde 6 . Quod nullo modo potest qui proptei 7. [1,13.14.] «Audistis enim conversationem meam aliquando in
seipsum, id est propter suam quasi privatam et propriam gloriam, pla- ludaismo, quia supra modum persequebar Ecclesiam Dei, et vastabaro
ceré hominibus quaerit. Dicit autem et alibi, Hominibus suadcmus, Deo 7
8
2, Gor. 5,II.
' Mt. II,29- 9
i Cor. 10,33.
Ps. il5,n.
112 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 8 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 113

muchos de mis coetáneos entre los de mi linaje, siendo celador z a d o P a b l o en A r a b i a vio a P e d r o , se deduce, que n o recibió
intransigente de mis paternas tradiciones. Si p e r s i g u i e n d o y el E v a n g e l i o p o r P e d r o , p o r q u e de o t r o m o d o se h u b i e r a visto
devastando a la I g l e s i a de D i o s a d e l a n t a b a en el j u d a i s m o , a n t e s con él. Se a c e r c ó , p u e s , a P e d r o p a r a a u m e n t a r la cari-
aparece ser c o n t r a r i o el j u d a i s m o a la I g l e s i a de D i o s , n o p o i d a d f r a t e r n a con el c o n o c i m i e n t o p e r s o n a l . Y no vi a otro
a q u e l l a ley e s p i r i t u a l q u e r e c i b i e r o n los j u d í o s , sino p o r la apóstol juera de Santiago el hermano del Señor. D e b e enten-
persistencia c a r n a l de s e r v i d u m b r e con q u e e l l o s la c u m p l i e - d e r s e q u e S a n t i a g o e r a h e r m a n o del S e ñ o r o p o r q u e e r a h i j o
r o n . I g u a l m e n t e , si s i e n d o P a b l o c e l a d o r , es decir, c u m p l i d o r de J o s é , h a b i d o en o t r a e s p o s a , o p o r q u e e r a p a r i e n t e d e Ma-
de sus p a t e r n a s t r a d i c i o n e s , p e r s e g u í a a la I g l e s i a de D i o s , ría la m a d r e de E l .
sus p a t e r n a s t r a d i c i o n e s son c o n t r a r i a s a l a I g l e s i a de D i o s ,
p e r o no la ley m i s m a , p u e s t o q u e la ley es e s p i r i t u a l y n o 9. [ 1 , 2 0 - 2 4 . ] En lo que os escribo, heme aquí delante
obliga a q u e se e n t i e n d a c a r n a l m e n t e , sino q u e es vicio de de Dios que no miento. A l d e c i r heme aquí delante de Dios
a q u e l l o s q u e la r e c i b i e r o n y la p r a c t i c a r o n c a r n a l m e n t e y, que no miento, sin d u d a j u r a . ¿Y q u é cosa m á s s a n t a q u e este
q u e b r a n t a n d o p o r sus t r a d i c i o n e s m u c h o s de sus p r e c e p t o s , j u r a m e n t o ? N o es c o n t r a el p r e c e p t o el j u r a m e n t o q u e p r o -
a n u l a r o n el m a n d a t o de D i o s , c o n f o r m e dice el S e ñ o r . cede del mal; p e r o n o del m a l del q u e j u r a , sino del de l a
i n c r e d u l i d a d de a q u e l a q u i e n se ve u n o f o r z a d o a j u r a r . A q u í
8. [ 1 , 1 5 - 1 9 . ] Cuando plugo al Señor, el cual me esco- se e n t i e n d e q u e el S e ñ o r p r o h i b i ó el j u r a m e n t o p a r a q u e n a d i e
gió desde el vientre de mi madre y me llamó por su gracia a j u r e p o r el m e r o h e c h o de j u r a r , lo q u e h a c e n m u c h o s , tenien-
revelar a su Hijo en mí, para que le anunciase entre las gen- d o en su b o c a el j u r a m e n t o c o m o cosa g r a n d e o d e l e i t a b l e .
tes, al momento no hice caso de carne ni de sangre. E s sepa- C i e r t a m e n t e el A p ó s t o l c o n o c í a el p r e c e p t o del S e ñ o r , y, sin
r a d o , en cierto m o d o , del v i e n t r e de la m a d r e t o d o el q u e es e m b a r g o , j u r a . Y n o d e b e o í r s e a los q u e j u z g a n q u e estas
a p a r t a d o de la ciega c o s t u m b r e de los p a d r e s c a r n a l e s ; se e x p r e s i o n e s n o son j u r a m e n t o s . ¿ Q u é d i r á n de a q u e l l a cada
a p o y a en la c a r n e y la s a n g r e q u i e n asiente c a r n a l m e n t e a día muero, lo afirmo, hermanos, por vuestra gloria, que tengo
las p e r s u a s i o n e s de sus a l l e g a d o s c a r n a l e s y c o n s a n g u í n e o s . en Jesucristo, Señor nuestro, la c u a l es e v i d e n t e j u r a m e n t o ,
Ni me acerqué a Jerusalén a los que antes que yo eran após- s e g ú n lo a c l a r a n los textos g r i e g o s ? L u e g o el A p ó s t o l n o j u r a
toles, sino que partí para Arabia y de nuevo volví a Damasco. p o r j u r a r , p u e s n o desea el j u r a m e n t o p o r l a l i v i a n d a d o p o r
Tres años después subí a Jerusalén a conocer a Pedro, y per- el deleite de j u r a r . E s t o es m á s q u e decir sí, sí, y no, no, y,
manecí junto a él quince días. Si d e s p u é s de h a b e r evangeli- p o r t a n t o , p r o c e d e del mal, p e r o del de la f l a q u e z a o incre-
d u l i d a d de a q u e l l o s q u e n o se m u e v e n de o t r o m o d o a la fe.
illam; et proficiebam in Iudaismo supra multos coaetaneos meos in ge-
nere meo, abundantius aemulator existens paternarum mearum tradi-
tionum». Si persequendo et vastando Ecclesiam Dei proficiebat in Iudais- vidit Petrum, non ideo ut per ipsum Petrum disceret Evangelium; naro
mo, apparet contrarium esse Iudaismum Ecclesiae Dei, non per illam ante eum utique vidisset: sed ut fraternam charitatem etiam corporali
spiritualem Legem quam acceperunt Iudaei, sed per carnalem conver- notitia cumularet. Alium autem Apostolorum non vidi, nisi lacobum
sationem servitutis ipsorum. Et si aemulator, id est, imitator paternarum fratrem Domini. Iacobus Domini frater, vel ex filiis Ioseph de alia uxo-
suarum traditionum persequebatur Paulus Ecclesiam Dei, paternae ipsius re, vel ex cognatione Mariae matris eius debet intelligi.
traditiones contrariae sunt Ecclesiae Dei, non autem Legis illius culpa
est; Lex enim spiritualis est 10 , nec carnaliter se cogit intelligi: sed il 9. [1,20-24.] Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo, guia non
lorum vitium est, qui et illa quae acceperunt, carnaliter sentiunt, et mentior. Qui dicit, £cce coram Deo, quia non mentior, iurat utique.
multa etiam sua tradiderunt, dissolventes, sicut Dominus dicit. mandatum Et quid sanctius hac iuratione? Sed non est contra praeceptum iuratio
Dei, propter traditiones suas " . quae a malo est, non iurantis, sed incredulitatis eius cui iurare cogitur.
Nam hinc intelligitur ita Dominum prohibuisse a iurando, ut quantum
8. [1,15-19.] Cum autem placuit Deo, qui me segregavil de ventre in ipso est quisque non iuret: quod multi faciunt in ore habentes iuratio-
matris meae, et vocavit per gratiam suam, revelare Filium suum in me, nem tanquam magnum aut suave aliquid. Nam utique Apostolus noverat
ut annuntiarem eum in Gentibus, continuo non acquievi carni et san- praeceptum Domini, et iuravit tamen. Non enim audiendi sunt, qui has
guini. Segregatur quodammodo de ventre matris, quisquís a carnalium iurationes esse non putant. Quid enim facient de illa, Quotidie morior,
parentum consuetudine caeca separatur: acquiescit autem carni et san- per gloriam vestram, fratres, quam habeo in Christo Iesu Domino nostro? 12
guini, quisquís carnalibus propinquis et consanguineis suis carnaliter quam graeca exemplaria manifestissimam iurationem esse convincunt.
suadentibus assentitur. Ñeque veni in Ierosolymam ai praecessores meos Quantum ergo in ipso est, non iurat Apostolus: non enim appetit iura-
Apostólos, sed abii in Arabiam, et iterum reversas sum Damascum. Dein- tionem cupiditate aut delectatione iurandi. Amplius est enim quam,
de post annos tres, ascendí Ierosolymam videre Petrum, et mahsi apud Est, est; Non, non; et ideo a malo est13, sed infirmitatis aut incredu-
illum diebus quindecim. Si cum evangelizasset Paulus in Arabia, postea litatis eorum qui non aliter moventur ad fidem. Deinde veni in partes
10
R o m . 7,14. 12
11 I Cor. 15,3
Mt. 15,3'. 13
Mt. 5,37.
114 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 10 11 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS I I

Después vine a la región de Siria y de Cilicia. Y no me cono- que les dio leche a beber y no manjar. No está |M niiiliiln tlni-.ii
cían en persona las iglesias de Judea que son en Cristo. Ha falsedad, mas es,útil callar la verdad en alguna CÍITIIIIHIHIIC.III
de advertirse que los judíos que creyeron en Cristo no estaban Era necesario que los demás apóstoles conocieran la peiIrtTióii
sólo en Jerusalén, ni que eran tan pocos que no se mezclasen de Pablo. Pues no se seguía de que, siendo fiel y teniendo rocín
con las iglesias de las gentes, sino tantos que de ellos se cons- y verdadera fe, ya debiera ser apóstol. Lo que añadió II iimli
tituían las iglesias. Solamente oían que quien en otro tiempo nuación: no sea que corra o haya corrido en vano, no lo din
nos perseguía, ahora evangeliza la fe que antes devastaba, y a aquellos con quienes por separado confrontó el Evangelio
en mí glorificaban a Dios. Esto es lo que decía anteriormente, sino a estos a quienes escribe. Lo cual ha de entenderse como
que no agradaba a los hombres por sí mismo, sino para que haciendo una interrogación retórica, a fin de que así aparezca
en él glorificasen a Dios; y esto es lo que también dice el que no corría o corrió en vano, porque ya con la atestación
Señor: brillen vuestras obras delante de los hombres, para que de los demás apóstoles se probaba que en nada disentía de la
vean vuestros buenos actos y glorifiquen a vuestro Padre, que verdad del Evangelio.
está en los cielos.
11. [2,3-5.] Pues bien, ni Tito, que estaba conmigo, con
10. [2,1-2.] Después de catorce años, de nuevo subí a ser griego, fué obligado a ser circuncidado. Aunque Tito era
Jerusalén con Bernabé, llevando también a Tito. Al nombrar griego y no le obligaba la costumbre o el parentesco de ante-
a éstos lo hace como atestiguando con múltiples testigos. Subí pasados a ser circuncidado, como a Timoteo, sin embargo, fácil-
según revelación, dice esto para no inquietar a los que pudie- mente hubiera permitido el Apóstol que se le circuncidase.
ran preguntar por qué subió entonces, cuando hacía tanto tiem- Porque no enseñaba que por tal circuncisión se perdiera la
po que no subía. Por tanto, si subió por revelación, daría a salud, sino que demostraba que era contra la salud, si en ella
conocer el motivo de su subida, por lo cual añade: y les ex- se fundaba la esperanza de la salvación. Podía tolerar con
puse el Evangelio que predico entre las gentes, y aparte a los ánimo tranquilo la circuncisión como superflua, conforme a
que sobresalen. El haber expuesto aparte el Evangelio a los la sentencia que expuso en otro sitio: de nada vale la circun-
que sobresalían en la Iglesia después de haberlo ejecutado en cisión; nada es el prepucio, sino la observancia de los manda-
presencia de todos, no se hizo porque hubiera dicho algunas mientos de Dios. Tito no fué impelido a ser circuncidado a pe-
cosas falsas, a fin de que después a un lado y ante pocos ex- sar de los falsos hermanos, entremetidos de soslayo; es decir,
pusiera las verdaderas, sino que calló algunas que los peque- no pudieron obligarle a que lo circuncidase, porque aquellos
ñitos en la fe aún no podían soportar, cual dice a los corintios, que se entrometieron a espiar su libertad, vigilaban con afe-
Syriae, et Ciliciae. Eram autem ignotas facie Ecclesiis ludaeae, quae in
Christo sunt. Animadvertendum, non in sola Ierosolyma Iudaeos in dicere nihil licet; aliquando autem aliquid veri tacere, utile est. Per-
Christum credidisse, nec tam paucos fuisse, ut Ecclesiis Gentium misce- fectionem ipsius opus erat ut scirent caeteri Apostoli. Non enim se-
rentur; sed tam muí tos, ut ex illis Ecclesiae fierent. Tantum autem quebatur, ut, si fidelis esset, veramque et rectam teneret fidem, iam etiam
audientes erant quia qui aliquando nos persequebatur, nunc evangelizal apostolus esse deberet. Illud autem quod subiungit, Ne forte in vacuum
fidem quam aliquando vastabat; et in me magnificabant Deum. Hoc est curro, aut cucurri, non ad illos cum quibus seorsum contulit Evange-
quod dicebat, non se placeré hominibus, utique per seipsum, sed ut in lium, sed ad istos quibus scribit, quasi per interrogationem dictum in-
illo magnificaretur Deus: hoc est quod etiam Dominus dicit, Luceant telligendum est; ut ex eo appareret non eum in vacuum currere aut
opera vestra coram hominibus, ut videant bona jacta vestra, et glori- cucurrisse, quia iam etiam attestatione caeterorum nihil ab Evangelii
ficent Patrem vestrum qui in caelis estl*. veritate dissentire approbatur.
10. [2,1.2.] Deinde post annos quatuordecim iterum ascendi ¡ero- 11. [2,3-5.] Sed ñeque Titus qui mecum erat, inquit, cum esset
•¡olymam cum Barnaba, assumpto etiam Tito. Tanquam testimoniis plu- Graecus, compulsus est circumeidi. Quamvis Titus Graecus esset, et
ribus agit, cu.m etiam istos nominat. Ascendi autem secundum revelatio- milla eum consuetudo aut cognatio parentum circumeidi cogeret, sicut
nem: ne moveret eos quare vel tune ascenderit, quo tam diu non as- Timotheum, facile tamen etiam istum circumeidi permisisset Apostolus.
cenderán Quapropter si ex revelatione ascendit, tune proderat ut ascen- Non enim tali circumeisione salutem docebat auferi, sed si in ea consti-
deret. Et exposui illis Evangelium quod praedico in Gentibus; seorsum tueretur spes salutis, hoc esse contra salutem ostendebat. Poterat ergo
autem his qui videntur. Quod seorsum exposuit Evangelium eis qui ut superfluam aequo animo tolerare, secundum sententiam quam alibi
eminebant in Ecelesia, cum iam illud exposuisset coram ómnibus, non dixit: Circumcisio nihil est, et praeputium nihil est; sed observatio man-
ideo factum est, quod aliqua falsa dixerat, ut seorsum paucioribus vera datorum Dei16. Propter subintroductos autem falsos fratres non est
diceret: sed aliqua tacuerat, quae adhuc parvuli portare non poterant; compulsus Titus circumeidi: id est, non ei potuit extorquen ut circum-
qualibus se ad Corinthios lac dicit dedisse, non escam ' 5 . Falsum enim cideretur, quia illi qui subintroierunt, dicit, proscultare libertatem eorum,
« M t . 5,t6.
vehementer observabant, et cupiebant circumeidi Titum, ut iam circum-
i» I Cor. 3,2.
16
i Cor. 7,19.
116 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 12 13 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 117

rramiento y d e s e a b a n q u e T i t o se c i r c u n c i d a s e , p a r a q u e , con él h a b í a r e c i b i d o el E v a n g e l i o c o m p l e t o , n o lo n e g a r o n , ni
la atestación y la c o n f i r m a c i ó n del m i s m o P a b l o , p u d i e r a n p r e - quisieron añadir algo como p a r a indicar que era incompleto,
dicar ya la circuncisión c o m o n e c e s a r i a a la s a l u d , y e n t o n c e s sino q u e , p o r el c o n t r a r i o , e n l u g a r de ser r e p r e n s o r e s de im-
ellos, como dice, nos sedujeran a servidumbre, es d e c i r , nos perfección, se m a n i f e s t a r o n a p r o b a d o r e s de p e r f e c c i ó n . Y le
sometiesen a las cargas serviles de la ley. A l o s c u a l e s d i c e : dieron las diestras en señal de comunión; es decir, se m o s t r a -
ni por un segundo, es decir, n i p o r t i e m p o a l g u n o , cedió a la r o n c o n f o r m e s e n l a c o m u n i ó n , y, a s i n t i e n d o a l a v o l u n t a d del
sujeción para que la verdad del Evangelio permaneciese firme S e ñ o r , p e r m i t i e r o n q u e P a b l o y B e r n a b é se encaminasen hacia
entre las gentes. las gentes, y ellos a la circuncisión, l a cual p a r e c e c o n t r a r i a
12. [2,6-9.] P r e t e n d í a n l o s e n v i d i o s o s t e n e r p o r sospe- al p r e p u c i o , es decir, a l a s gentes. T a m b i é n p u e d e e n t e n d e r s e
choso al a p ó s t o l P a b l o , y le p r e s e n t a b a n o t i l d a b a n c o m o t a l lo q u e d i c e : por el contrario, de m o d o q u e sea éste el o r d e n :
p o r q u e en otro t i e m p o fué p e r s e g u i d o r de la Iglesia, y p o r n a d a m e a ñ a d i e r o n los q u e m e p a r e c í a n ser a l g o ; p o r el con-
eso d i c e : de aquellos que aparentan ser algo; cuáles fueron t r a r i o , c o n v i n i e r o n q u e y o y B e r n a b é fuésemos a l o s gentiles,
en otro tiempo, nada me importa. Puesto que también quienes q u e son c o n t r a r i o s a l a c i r c u n c i s i ó n , y ellos a la c i r c u n c i s i ó n ;
aparecen ser a l g o , lo a p a r e n t a n a l o s h o m b r e s c a r n a l e s , m a s esto es, nos dieron las diestras.
no son a l g o ellos m i s m o s . P u e s , si son b u e n o s m i n i s t r o s d e 1 3 . N a d i e j u z g u e q u e se dijo p o r P a b l o en afrenta de sus
Dios, Cristo es a l g o en ellos, n o e l l o s p o r sí. Si ellos m i s m o s a n t e c e s o r e s : los que aparecen ser algo, ¿cuáles fueran en otro
p o r sí fueran a l g o , s i e m p r e lo h u b i e r a n s i d o . Cuáles fueran en tiempo?, nada me importa. T a m b i é n ellos, c o m o v a r o n e s es-
otro tiempo, es decir, q u e ellos m i s m o s f u e r o n t a m b i é n peca- p i r i t u a l e s , q u e r í a n o p o n e r s e a l o s c a r n a l e s , q u e j u z g a b a n ser
dores, n a d a , dice, le i m p o r t a eso, y a q u e D i o s no acepta cara e l l o s a l g o y n o m á s b i e n C r i s t o en ellos, p u e s t o q u e s o b r e m a -
de hombre; es decir, l l a m ó a t o d o s a la s a l u d sin a c e p t a c i ó n n e r a se a l e g r a b a n c u a n d o se p e r s u a d í a a los h o m b r e s q u e e l l o s ,
de p e r s o n a s , sin t e n e r en c u e n t a sus p e c a d o s . Y , p o r t a n t o , P a - a n t e c e s o r e s de P a b l o , c o m o t a m b i é n el m i s m o P a b l o , h a b í a n
blo fué en a b s o l u t o h e c h o perfecto p o r el S e ñ o r , h a l l á n d o s e sido j u s t i f i c a d o s de e n t r e los p e c a d o r e s p o r el S e ñ o r , q u e n o
ausentes a q u e l l o s q u e f u e r o n p r i m e r o h e c h o s a p ó s t o l e s , de suer- es a c e p t a d o r de p e r s o n a s , p u e s b u s c a b a n la g l o r i a de D i o s y
te que, c u a n d o con ellos c o n f r o n t ó su d o c t r i n a , n a d a se h a l l ó n o l a s u y a . P e r o c o m o los h o m b r e s c a r n a l e s y o r g u l l o s o s , cuan-
que a ñ a d i e s e n a su perfección, sino, p o r el c o n t r a r i o , v i e r o n d o se dice a l g o de su v i d a p a s a d a , se e n o j a n y lo t o m a n p o r
que el m i s m o J e s u c r i s t o , q u e salva sin a c e p t a c i ó n de p e r s o n a s , afrenta, p o r su m o d o de o b r a r j u z g a n t a m b i é n a l o s a p ó s t o l e s .
dio a P a b l o crae ejerciese el m i n i s t e r i o e n t r e l a s gentes, c o m o P e d r o , J u a n y S a n t i a g o , p o r el c o n t r a r i o , e r a n los m á s desta-
había d a d o a P e d r o q u e lo ejerciese e n t r e los j u d í o s . N o h a l l a - c a d o s de e n t r e los a p ó s t o l e s , p o r q u e a estos t r e s se m a n i f e s t ó
ron n a d a en qué disintiesen con él, p u e s t o q u e , al d e c i r l e s q u e
Evangelium accepisse diceret, illi negarent, et aliquid vellent tanquam
cisionem, etiam ipsius Pauli attestatione et consensione, tanquam saluti imperfecto addere: sed e contrario pro reprehensoribus ¡mperfectionis,
necessariam praedicarent; et sic eos, ut ait, in servitutem redigerent, id approbatores perfectionis fuerunt. Et dederunt dexteras societatis, id est
est, sub onera Legis servilia revocarent. Quibus se ncc ad horam, id est, consenserunt in societatem, et paruerunl voluntad Domini, consentien-
nec ad tempus cessisse dic.it subiectioni, ut ventas Evangelii permane- tes ut Paulus et Barnabas irent ad Gentes, ipsi autem in circumcisionem,
ret ad Gentes. quae praeputio, id est, Gentibus contraria videtur. Nam etiam sic potes!
. 12. [2,6-9.1 Denotabant autem suspectumque haberi volebant invidi intelligi, quod ait, e contrario, ut ordo iste sit: Mihi enim qui videntur
apostolum Paulum, quod aliquando persecutor Ecclesiarum fuerit; et aliquid, nihil apposueriint, sed e contrario, ut nos quidem in Gentes
ideo dicit, De kis autem qui videntur esse aliquid, quales aliquando fue- iremus, quae sunt contrariae circumcisioni, ipsi autem in circumcisio-
rint, nihil mea interest. Quia et qui videntur esse aliquid, carnalibus nem, consenserunt mihi et Barnabae; hoc est, dexteras societatis nobis
hominibus videntur esse aliquid: nam non sunt ipsi aliquid. Et si enim dederunt.
boni ministri Dei sunt, Christus in illis est aliquid, non ipsi per se. Nam 13. Ñeque in contumeliam praecessorum eius putet quis ab eo dic-
si ipsi per se essent aliquid, semper fuissent aliquid. Quales aliquando tum, Qui videntur esse aliquid, quales aliquando fuerint,' nihil mea in-
fuerint, id est, quia et ipsi peccatores fuerunt, nihil sua dicit interesse: terest. Et illi enim tanquam spirituales viri volebant resistí carnalibus,
quia Deus hominis personam non accipit, id est, sine personarum accep- qui putabant aliquid ipsos esse, et non potius Christum in eis; mul-
tione omnes ad salutem vocavit, non reputans illis delicta eorum. Et tumque gaudebant, cum persuaderetur hominibus, et seipsos praecessores
ideo absentibus illis qui priores facti erant apostoli, Paulus a Domino Pauli, sicut eumdem Paulum, ex peccatoribus iustificatos esse a Do-
perfectus est: ut quando cura eis contulit, nihil esset quod perfectioni mino, qui personam hominis non accipit: quia Dei gloriam quaerebant,
eius adderent; sed potius viderent eumdem Dominum Iesum Christum, non suam. Sed quia carnales et superbi homines, si quid de vita ipsorum
qui sine personarum acceptione salvos facit, hoc dedisse Paulo ut minis- praeterita dicitur, irascuntur, et in contumeliam accipiunt; ex animo
traret Gentibus, quod etiam Petro dederat ut ministraret Iudaeis. Non suo coniiciunt Apostólos. Petrus autem et Iacobus et Ioannes honora-
ergo inventi sunt in aliquo dissentire ab illo, ut cum ille se perfectum tiores in Apostolis erant, quia ipsis tribus se in monte Dominus ostendit
118 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 14 15 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 110
el Señor en el monte, notificándoles la gloria de su reino seis por medio de su exhortación a los que lo habían ejecutado;
días antes del evento, cuando dijo: hay algunos aquí de los así dice a los romanos: ahora iré a Jerusalén para suministrar
circunstantes que no gustarán la muerte hasta que hayan visto a los santos, porque han tenido Macedonia y Acaya el agrado
al Hijo del hombre en el reino de su Padre. Ellos mismos no de hacer alguna caridad a los pobres de entre los santos que
eran columnas, sino que lo parecían. Conocía San Pablo que están en Jerusalén. Les plugo y son sus deudores, porque, si
la Sabiduría edificó para sí una casa, y no levantó tres colum- los gentiles participaron de sus bienes espirituales, deben, por
nas, sino siete, cuyo número, o se refiere a la universalidad lo mismo, suministrarles los bienes corporales.
de las iglesias, porque suele ponerse por número universal,
15. [2,11-16.] No cayó en simulación alguna el apóstol
conforme se dijo en el Evangelio: recibirá en este mundo el
San Pablo porque observaba allí donde estuviese lo que veía
siete por uno, lo cual es como si dijera: nada teniendo y pose-
era conveniente, ya en las iglesias de las gentes, ya en las de
yéndolo todo. Y de aquí es que San Juan escribió a siete igle-
los judíos, de modo que jamás abolía las costumbres, cuya
sias, las cuales, sin duda, personifican a la Iglesia universal; o
observancia era el modo de no impedir la consecución del rei-
ciertamente el número septenario de columnas se refiere más
no de Dios, avisando únicamente que no pusiera ninguno la
bien a la septenaria operación del Espíritu Santo, de la sabidu-
esperanza de la salud en cosas superfluas, aunque, no obstante,
ría y del entendimiento, del consejo y de la fortaleza, de la
él quisiera conservar la costumbre entre ellos por la indispo-
ciencia y de la piedad y del temor de Dios, por cuyas operacio-
sición de los débiles. Conforme dice a los corintios: ¿Fué lla-
nes se sostiene la casa del Hijo de Dios, esto es, la Iglesia.
mado uno estando circuncidado? No se descircuncide. ¿Fué
14. [2,10.] Por lo que dice: solamente que nos acor- llamado sin estar circuncidado? No se circuncide. La circunci-
demos de los pobres, lo cual eso mismo he procurado hacer, sión nada es, nada es el prepucio, sino la observación de los
señala que era cuidado común de todos los apóstoles mirar mandamientos de Dios. Cada uno permanezca en la vocación
por los pobres de entre los santos que vivían en la Judea, en que fué llamado. Pero esto lo aplica a aquellas usanzas e
quienes habían puesto a los pies de los apóstoles el precio de instituciones de la vida que no se oponen a las buenas cos-
sus bienes vendidos. Luego con este encargo fueron enviados tumbres ni a la fe. Si alguno, al ser llamado, era ladrón, no
a los gentiles Pablo y Bernabé, a fin de que las iglesias de los debe permanecer en la compañía de los ladrones. Pedro, al
gentiles, que no habían hecho esto, proporcionasen limosnas venir a Antioquía, fué reprendido por Pablo, no por observar
la costumbre de los judíos, en la cual había nacido y había
in significationes regni sui, cum ante sex dies dixisset: Sunt hic quí- sido educado, aunque ante los gentiles no la cumpliese. Fué
dam de circumslanlibus, qui non gustabunt mortem, doñee videant Fi- reprendido porque pretendía imponerla a los gentiles al ver
lium hominis in regno Patris sui". Nec ipsi erant columnae, sed vide-
bantur. Noverat enim Paulus sapientiam aedificasse sibi domum, et non sicut ad Romanos dicit, «Nunc autem pergam Ierusalem ministrare sanc-
tres columnas constituisse, sed s e p t e m " : qui numerus vel ad unitatera tis: placuit enim Macedoniae et Achaiae communionem aliquam faceré
Ecclesiarum refertur (solet enim pro universo poni, sicut in Evangelio in pauperes sanctorum, qui sunt in Ierusalem. Placuit enim illis, et
dictum est, Accipiet in hoc saeculo septies tantum"; ac si diceret, Quasi debitores eorum sunt. Si enim spiritualibus eorum communicaverunt
nihil habentes, et omnia possidentes20. Unde ctiam Ioannes ad septem Gentes, debent et in carnalibus ministrare eis 24.
scribit Ecclesias 21 , quae utique universalis Ecclesiae personam gerunt); 15. [2,11-16.] In nullam ergo simulationem Paulus lapsus erat, quia
vel certe ad septenariam operationem Spiritus sancti magis refertur sep- servabat ubique quod congruere videbat, sive Ecclesiis Gentium, sive
tenarius numerus columnarum, sapientiae et intellectus, consilii et for- ludaeorum, ut nusquam auferret consuetudinem, quae servata non im-
titudinis, scientiae et pietatis, et timoris Dei 22 , quibus operationibus pediebat ad obtinendum regmim Dei: tantum admonens ne quis in su-
domus Filii Dei, hoc est, Ecclesia continetur. perfluis poneret spem salutis, etiam si consuetudinem in eis propter of-
14. [2,10.] Quod autem ait, Tantum ut pauperum memores es.se- fensionem infirmorum custodire vellet. Sicut ad Corinthios dicit: «Cir-
mus, quod et studui hoc ipsum faceré: communis cura erat ómnibus cumeisus quis vocatus est? non adducat praeputium. In praeputio quis
Apostolis de pauperibus sanctorum, qui erant in Iudaea, qui rerum sua- vocatus est? non circumeidatur. Circumcisio nihil est, et praeputium
rum venditarum preda ad pedes Apostolorum posuerant 23 . Sic ergo ad nihil est; sed observatio mandatorum Dei. Unusquisque in qua voca-
Gentes missi sunt Paulus et Barnabas, ut Ecclesiae Gentium quae hoc tione vocatus est, in ea permaneat» 2S . Hoc enim ad eas consuetudines
non fecerant, ministrarent, hortatione ipsorum, eis qui hoc fecerant: vel conditiones vitae retulit, quae nihil obsunt fidei bonisque moribus. Non
17
enim si latro erat quisque cum vocatus est, debet in latrocinio permanere.
18
Mt. 16,28. Petrus autem cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a Paulo, non quia
Prov. 9,1.
19
Mt. 19,29. servabat consuetudinem ludaeorum, in qua natus atque educatus eral
20
21
2 Cor. 6,10. (quanquam apud Gentes eam non servaret): sed obiurgatus est, quia
22
Apoc. 1,4.
Is, 11,2-3. 24
Rom 15,25-27.
23
Act. 4,35- 25
1 Cor. 7,18-20.
EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 15 15 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 121
120
q u e algunos h a b í a n v e n i d o de la j u r i s d i c c i ó n de S a n t i a g o , es y l a s e n f e r m e d a d e s de l o s c u e r p o s de los h o m b r e s , y cosas se-
decir ; de la J u d e a , p u e s l a s i g l e s i a s de J e r u s a l é n l a s p r e s i d í a m e j a n t e s , s i n o : Tomad sobre vosotros mi yugo y aprended de
S a n t i a g o . T e m i e n d o , p u e s , a los q u e a ú n j u z g a b a n q u e en mí, que soy manso y humilde de corazón. A q u e l l o s m i l a g r o s
a q u e l l a s o b s e r v a n c i a s se b a s a b a la s a l u d , se a l e j a b a de l a s son s i g n o s de c o s a s e s p i r i t u a l e s ; y c o m o ser m a n s o y conser-
gentes y s i m u l a d a m e n t e les p e r m i t í a i m p o n e r a los gentiles v a d o r h u m i l d e de l a c a r i d a d son cosas e s p i r i t u a l e s , a éstas son
aquellas o b r a s de s e r v i d u m b r e ; lo c u a l se o b s e r v a c l a r a m e n t e e n c a m i n a d o s p o r m e d i o de los m i l a g r o s y signos l o s que, es-
en las m i s m a s p a l a b r a s de la r e p r e n s i ó n . P u e s n o d i c e : si tú, t a n d o b a j o la i m p r e s i ó n de l o s ojos del c u e r p o , b u s c a n l a fe
siendo j u d í o , vives a lo gentil y n o a lo j u d í o , ¿ c ó m o v u e l v e s de l a s cosas i n v i s i b l e s e n l a s visibles, n u e v a s e i n e s p e r a d a s ,
j e nuevo a la c o s t u m b r e de los j u d í o s ? , s i n o : cómo obligas p u e s t o q u e y a n o p u e d e n e n c o n t r a r l a en l a s c o n o c i d a s y u s u a -
les. L u e g o , si t a m b i é n l o s q u e o b l i g a b a n a j u d a i z a r a l a s gentes
a los gentiles a judaizar. L a n e c e s i d a d le o b l i g ó a d e c i r l e esto
delante de t o d o s , p a r a que t o d o s c u r a s e n con la r e p r e n s i ó n de h u b i e r a n a p r e n d i d o a ser m a n s o s y h u m i l d e s de c o r a z ó n , c o m o
aquel. N o e r a útil c o r r e g i r el e r r o r en secreto, c u a n d o p e r j u - P e d r o lo a p r e n d i ó del S e ñ o r , p o r lo m e n o s al ser c o r r e g i d o t a n
dicaba p ú b l i c a m e n t e . A esto se a ñ a d e q u e la f o r t a l e z a y cari- excelso v a r ó n , se e s t i m u l a r í a n a i m i t a r l e , n o j u z g a n d o q u e el
dad de P e d r o , a q u i e n tres veces le dijo el S e ñ o r : ¿Me amas? E v a n g e l i o de C r i s t o e r a c o m o p a g a d e b i d a a su j u s t i c i a , p u e s
¿pacienta mis ovejas, s o p o r t a b a con b u e n á n i m o la r e p r e n s i ó n s a b i e n d o que ningún hombre se justifica por las obras de la
del último p a s t o r en p r o v e c h o de la s a l u d de la g r e y . P o r q u e ley, sino por la fe de Jesucristo, de m o d o que c u m p l e l a s o b r a s
quien e r a r e p r e n d i d o e r a m á s d i g n o de a d m i r a c i ó n y m á s di- de la l e y a y u d a n d o a su d e b i l i d a d , no su p r o p i o m é r i t o , sino
fícil de i m i t a r q u e su p r o p i o r e p r e n s o r . P u e s es m á s fácil ver l a g r a c i a de D i o s , n o e x i g i r í a n de las gentes el c u m p l i m i e n t o
lo que en otro h a y q u e c o r r e g i r , y c o r r e g i r l o d e s a p r o b a n d o de l a s o b s e r v a n c i a s c a r n a l e s de la ley, sino c o n o c e r í a n q u e
e l l o s p u e d e n c u m p l i r l a s o b r a s e s p i r i t u a l e s de l a ley p o r l a
0 r e p r o c h a n d o , q u e o b s e r v a r lo q u e d e b e ser en ti c o r r e g i d o ,
y corregirlo de b u e n g r a d o p o r ti m i s m o . ¡ C u á n t o m e n o s de- m i s m a g r a c i a de l a fe. N o se justificará c a r n e a l g u n a , es decir,
jarse c o r r e g i r p o r o t r o ! ¡ C u á n t o m e n o s p o r u n i n f e r i o r ! ¡Cuán- h o m b r e a l g u n o , o sea t o d o s l o s q u e sienten c a r n a l m e n t e , p o r
to menos delante de todos! Esto sirve de u n e x t r a o r d i n a r i o l a s o b r a s de l a ley c u a n d o c a d a u n o l a s h u b i e r e a t r i b u i d o a
ejemplo de h u m i l d a d , la c u a l es la m á s g r a n d e de l a s ense- sus p r o p i a s fuerzas y n o a l a g r a c i a de D i o s m i s e r i c o r d i o s o .
ñanzas c r i s t i a n a s , p u e s p o r la h u m i l d a d se c o n s e r v a la c a r i d a d , P o r t a n t o , l o s q u e , e s t a n d o v a b a j o la ley, c r e y e r o n en Cristo,
y a ella n i n g u n a o t r a cosa la c o r r o m p e m á s p r o n t o q u e la v i n i e r o n a la g r a c i a de la fe, n o p o r ser ya j u s t o s , sino p a r a
soberbia. P o r esto n o dice el S e ñ o r : T o m a d s o b r e v o s o t r o s mi justificarse.
yugo y a p r e n d e d de m í , q u e resucito c a d á v e r e s de c u a t r o días
de estancia en los s e p u l c r o s y q u e a r r o j o t o d o s l o s d e m o n i o s
superbia. Et ideo Dominus non ait, Tollite iugum meum et discite a
me quoniam quatriduana de sepulcris cadavera exsuscito, atque omnia
Gentib us eam volebat imponere, cum vidisset quosdam venisse ab laco- daemonia de corporibus hominum morbosque depello, et eaetera huius
bo, id est, a Iudaea; nam Ecclesiae Ierosolymitanae Iacobus prae- modi: sed, Tollite, inquit, iugum meum, et, discite a me quia mitis sum,
fuit. Timens ergo eos qui adhuc putabant in illis observationibus sa- et humilis corde". Illa enim signa sunt rerum spiritualium: mitem au-
lutero constitutam, segregabat se a Gentibus, et simúlate illis consen- tem esse et humilem charitatis conservatorem, res ipsae spirituales sunt.
t i d » ' ad imponenda Gentibus illa onera servitutis: quod in ipsius ob- ad quas per illa ducuntur, qui oculis corporis dediti fidem invisibiliunv
iurgationis verbis satis apparet. Non enim ait, Si tu, cum ludaeus sis, quia iam de notis usitatisque non possunt de novis et repentinis visibi-
Qentititer; et non ludaice vivís, quemadmodum rursus ad consuetudinem libus quaerunt. Si ergo et illi qui cogebant Gentes iudaizare, didicissent
[udaeorum reverteris? sed, quemadmodum, inquit, Gentes cogis iudai- mites esse et humiles corde, quod a Domino Petrus didicerat; saltem
zare? Quod autem hoc ei coram ómnibus dixit, necessitas coegit, ut correcto tanto viro ad imitandum jnvitarentur, nec putarent Evangelium
omnes illius obiurgatione sanarentur. Non enim utile erat errorem qui Christi iustitiae suae tanquam debitum redditum: sed scientes quoniam
palam noceret, in secreto emendare. Huc accedit quod firmitas et cha- non iustificatur homo ex operibus Legis, nisi per fidem Christi Iesu,
ritas Petri, cui ter a Domino dictum est. Amas me? pasee oves meas ~e. ut impleat opera Legis, adiuvante infirmitatem suam, non mérito suo,
obiurgati° nem talem posterioris pastoris pro salute gregis libentissime sed gratia Dei; non exigerent de Gentibus carnales Legis observationes,
sustinebat. Nam erat obiurgatore sup ipse qui obiurgabatur mirabilior, sed per ipsam gratiam fidei, spiritualia opera Legis eos implere posse
et ad imitandum difficilior. Facilius est enim videre quid in alio cor- cognoscerent. Quoniam ex operibus Legis, cum suis viribus ea quisque
rigas, atque id vituperando vel obiurgando corrigere, quam videre quid tribuerit, non gratiae miserantis Dei, non iustificabitur omnis caro, id
¡n te corrigendum sit, libenterque corrigi, vel per teipsum, nedum per est, omnis homo, sive omnes carnaliter sentientes; Et ideo illi, qui eum
alium; adde posteriorem, adde coram ómnibus. Valet autem hoc ad iam essent sub Lege, Christo crediderunt, non quia iusti erant, sed ut
magnum humilitatis exemplum, quae máxima est disciplina christiana: iustificarentur, venerunt ad gratiam fidei.
humili tate enim conservatur charitas. Nam nihil eam citius violat quam
" Mt. u,29.
26 10. 2 1 , 1 5 -
122 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 16 17 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 123

16. [2,15-18.] Los judíos, por una soberbia inveterada, Cristo y ahora la edificas? Mas no la destruyo, porque ella
habían impuesto a los gentiles el nombre de pecadores, como no puede ser destruida. Había destruido verdaderamente la so-
si ellos fuesen justos, viendo la paja en el ojo ajeno y no la berbia, y constantemente la iba destruyendo, porque podía des-
viga en el propio. Conforme a su costumbre, dice el Apóstol: truirse. Por tanto, no es prevaricador quien intentaba destruir
nosotros somos de naturaleza judíos, y no pecadores gentiles, una cosa verdadera y después, conociendo que era verdadera y
es decir, a los que ellos llaman pecadores, siendo así que tam- que no podía destruirla, la retuvo para edificar sobre ella;
bién ellos mismos son pecadores. Luego nosotros, dice, que sino que es prevaricador aquel que, habiendo destruido una
somos de naturaleza judíos, no siendo gentiles de origen, a los cosa falsa porque pudo destruirla, de nuevo la edifica.
que ellos llaman pecadores, no obstante, también nosotros so- 17. [2,19-21.] Dice que murió a la ley, pero por la ley,
mos pecadores y hemos creído en Cristo Jesús para justificar- para no estar sometido ya a la ley; o porque era judío y había
nos en virtud de la fe de Cristo. No pretenderían, por tanto, recibido la ley como pedagogo, conforme lo manifestó después:
ser justificados sí no fuesen pecadores. ¿O tal vez pecaron por- esto se hace por el pedagogo, para que no fuese necesario el
que quisieron ser justificados en Cristo? Porque, si ya eran pedagogo; del mismo modo que el infante se nutre por los
justos, sin duda pecaron buscando otra cosa. Si esto es así, pechos para no necesitar en adelante de los pechos; y al igual
dice: luego Cristo es ministro del pecado. Lo cual ciertamente que por la nave uno se dirige hacia la patria a fin de que no
no pueden decirlo, porque también los mismos que querían se sea necesaria ya la nave. 0' murió a la ley, por la ley enten-
entregara el Evangelio sólo a las gentes circuncidadas, creye- dida espiritualmente, para no vivir sometido carnalmente a ella.
ron en Cristo. Y, por tanto, lo que dice: jamás diré tal cosa, De e$ta manera quería que muriesen a la ley por la ley, con-
no lo dice solo, sino que lo dice con ellos. Destruyó, pues, la forme les dice poco después: Decidme, los que queréis estar
envanecida soberbia, que se gloriaba de las obras de la ley, la bajo la ley, ¿no leísteis la ley?; pues escrito está que Abrahán
cual pudo y debió ser destruida, no fuese que no apareciera tuvo dos hijos..., para que por la misma ley, entendida espi-
necesaria la gracia de la fe si creyeran que las obras de la ley ritualmente, muriesen a las carnales observancias de la ley.
también justificaban sin aquélla. Y, por tanto, sería prevarica- Lo que añadió : para vivir yo para Dios, lo dice porque vive
dor si de nuevo las edificase, diciendo que las obras de la ley para Dios el que bajo Dios está; vive para la ley el que está
también justifican sin la gracia, de modo que Cristo sería mi- bajo la ley, y vive bajo la ley, en cuanto que cada uno es
nistro del pecado. Luego hubiera podido reprocharse a sí mis- pecador, es decir, en cuanto que no ha cambiado el hombre
mo diciéndose: si lo que derribé, eso lo edifico de nuevo, me viejo. Porque entonces vive su propia vida y, por tanto, sobre
constituyo transgresor a mí mismo. Luego ¿qué pasa? ¿Te
constituyes prevaricador porque antes derrumbabas la fe de torem te constituís? Sed illam non destruxit, quia destruí non potest.
Hanc autem superbiam veré destruxerat, constanterque destruebat, quia
destruí poterat. Et ideo non ille praevaricator est, qui rem veram cum
16. [2,15-18.] Peccatorum autem nomen Gentibus imposuerant Iu- conaretur destruere, et postea veram esse ac destruí non posse cognosce-
daei, iam vetusta quadam superbia, tanquam ipsi iusti essent, videndo ret, tenuit eam ut in ea aedificaretur: sed ille praevaricator est, qui
stipulam in oculo alieno, et non trabem in suo. Secundum eorum mo- cum destruxerit rem falsam, quia destrui potest, eam rursus aedificat.
rera locutus Aüostolus ait. Nos natura ludaei. et non ex Gentibus pee- 17. [2,19-21.] Mortuam autem se Legi dicit, ut iam sub Lege non
calores; id est, quos appellant peccatores, cura sint et ipsi peccatores: esset, sed tamen per Legem: sive quia Iudaeus erat, et tanquam paeda-
Nos ergo, inquit, natura ludaei, cum Gentiles non essemus, quos ipsi gogum Legem acceperat, sicut postea manifestat'". Hoc autem agitur
peccatores appellant, tamen et nos peccatores in Christo lesu credidi- per paedagogum, ut non sit necessarius paedagogus: sicut per ubera nu-
mus, ut iustificemur per fidem Christi. Non autem quaererent iustificari, trítur infans, ut iam uberibus non indigeat; et per navem pervenitur ad
nisi essent peccatores. An forte quia in Christo voluerunt iustificari, patriam, ut iam navi opus non sit. Sive per Legem spiritualiter intellectam
peccaverunt? quia, si iam iusti erant, aliud quaerendo utique pecca- Legi mortuus est, ne sub ea carnaliter viveret. Nam hoc modo per Legem
verunt: sed, si ita est, inquit, ergo Christus peccati minister est. Quod Legi ut morerentur volebat, cum eis paulo post ait, Dicite mihi, sub Lege
utique non possunt dicere, quia et ipsi qui nolebant nisi circumeisis volentes esse, Legem non legistis? Scriptum est enim quod Abraham dúos
Gentibus tradi Evangelium, in Christo crediderant. Et ideo quod dicit, filios habuit'"', etc., ut per eamdem Legem spiritualiter intellectam mo-
Absit, non solus, sed cum ipsis dicit. Destruxit autem superbiam glo- rerentur carnalibus observationibus Legis. Quod autem adiungit, Ut Deo
riantem de operibus Legis, quae destruí et deberet et posset, ne gratia vivam; Deo vivit qui sub Deo est; Legi autem, qui sub Lege est: sub
fidei videretur non necessaria, si opera Legis etiam sine illa justificare Lege autem vivit, in quantum quisque peccator est, id est, in quantum
crederentur. Et ideo praevaricator est, si rursus illa aedificat, dicens a vetere homine non est mutatus; sua enim vita vivit, et ideo Lex supra
quod opera Legis etiam sine gratia iustificant, ut Christus peccati minis- illum est; quia qui eam non implet, infra illam est. Nam iusto Lex
ter inveniatur. Posset ergo illi obiici dicenti, Si enim quae destruxi, haec
eadem rursus aedifico, praevaricatorero meipsum constituo. Quid ergo, 28
G a l . 3,34.
quia fidem Christi oppugnabas antea, quam nunc aedificas, praevarica- 29
I b i d . 4,21-22.
124 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS CALATAS 17 18 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁI.ATA8 125

él está la l e y ; q u i e n n o l a c u m p l e está d e b a j o de e l l a . La ley c e s i t a b a n los j u s t o s se les diese. E l S e ñ o r d i c e : no vine a lla-


no está puesta para el justo, es d e c i r , c o l o c a d a e n c i m a , de mar a los justos, sino a los pecadores; v i n o , p u e s , a esto p a r a
m o d o q u e se h a l l e s o b r e é l ; m á s b i e n está en e l l a q u e b a j o q u e n o fuesen p e c a d o r e s . Si, p u e s , Cristo m e a m ó y a sí m i s m o
de ella, p o r q u e n o vive su p r o p i a v i d a , a la q u e se i m p o n e se e n t r e g ó p o r m í , no hago vana la gracia de Dios, de suerte
la ley, con el fin de c o r r e g i r l a . P o r d e c i r l o así, en cierto m o d o q u e d i g a q u e p o r la ley v i e n e la j u s t i c i a . Porque, si la justicia
vive p o r l a m i s m a ley el q u e p r e c i s a m e n t e vive con a m o r a la procede de la ley, entonces Cristo murió en balde; es decir,
justicia, a l e g r á n d o s e n o del p r o p i o y t r a n s i t o r i o b i e n , sino del h a m u e r t o sin m o t i v o si p o r l a ley, esto es, p o r las o b r a s de
bien c o m ú n y e s t a b l e . Y , p o r lo m i s m o , a S a n P a b l o , q u e d i c e : la ley, en l a s q u e confiaban los j u d í o s , p o d í a h a l l a r s e la j u s -
ya no vivo yo, sino que Cristo vive en mí, n o h a b í a de i m p o - ticia en los h o m b r e s . Q u e Cristo m u r i ó en b a l d e , n o lo dicen
nérsele l a l e y . ¿ Q u i é n se a t r e v e r á a i m p o n e r la ley a Cristo, a q u e l l o s a q u i e n e s a r g u y e , p o r q u e q u e r í a n tenerse p o r cristia-
que vive en P a b l o ? P u e s t o q u e n a d i e se a t r e v e r á a decir q u e n o s . L u e g o n o e x h o r t a b a n r e c t a m e n t e q u e se j u s t i f i c a b a n los
n o vive r e c t a m e n t e C r i s t o , de m o d o q u e d e b a i m p o n é r s e l e la c r i s t i a n o s p o r a q u e l l a s o b r a s de la ley.
ley p a r a c o r r e g i r l e . C u a n d o d i c e : y lo que ahora vivo en car- 18. [3,L] P o r esto les dice con r a z ó n : ¡Oh Calatas ne-
ne, como la v i d a en c a r n e es m o r t a l y n o p u e d e d e c i r q u e cios!, ¿quién os fascinó? L o c u a l n o se d i r í a con motivo de
Cristo vive a ú n m o r t a l m e n t e , a ñ a d e : lo vivo en la je del Hijo a q u e l l o s q u e j a m á s f u e r o n a d e l a n t e con su i n t e n t o , sino de los
de Dios, de m o d o q u e así t a m b i é n C r i s t o v i v a en el c r e y e n t e q u e , h a b i e n d o c a m i n a d o , d e l i n q u i e r o n . Ante cuyos ojos Jesu-
h a b i t a n d o en el h o m b r e i n t e r i o r p o r m e d i o d e la fe, p a r a q u e cristo proscrito, fué crucificado; esto es, a cuya vista Jesucristo
después le l l e n e p o r la visión, c u a n d o h u b i e r e sido a r r e b a t a d o p e r d i ó su h e r e d a d y p o s e s i ó n , p o r q u e se la q u i t a r o n y a r r o -
de la v i d a m o r t a l . Y p a r a d e m o s t r a r q u e vive C r i s t o en él y j a r o n d e e l l a al S e ñ o r los q u e de la g r a c i a de la fe, p o r la
que lo q u e v i v e P a b l o en c a r n e lo vive en l a fe del H i j o de q u e C r i s t o p o s e e a los gentiles, s o m e t í a n a las o b r a s de la ley
Dios, n o p o r r e c o m p e n s a de sus m é r i t o s , sino p o r la g r a c i a a los q u e h a b í a n c r e í d o y así le a r r e b a t a b a n su posesión, es
del m i s m o H i j o de D i o s , a ñ a d e : el cual me amó y se entregó decir, a a q u e l l o s en q u i e n e s h a b i t a b a p o r m e d i o de la g r a c i a
por mí. ¿ P o r q u i é n se e n t r e g ó s i n o p o r el p e c a d o r p a r a j u s - y de la fe. E l A p ó s t o l q u i e r e a d v e r t i r q u e aconteció esto e n t r e
tificarle? Y es de n o t a r q u e dice esto el q u e e r a j u d í o de na- los g á l a t a s , p o r q u e a esto se refiere lo q u e d i c e : ante cuyos
cimiento y fué e d u c a d o en j u d í o y m á s c e l a d o r q u e n i n g u n o ojos. ¿ Q u é cosa a c a e c e m á s a n t e sus ojos q u e a q u e l l o q u e su-
de las t r a d i c i o n e s de sus a n t e p a s a d o s . L u e g o , si t a m b i é n C r i s t o cede en e l l o s m i s m o s ? D e s p u é s de h a b e r d i c h o : Jesucristo fué
se entregó p o r éstos, sin d u d a e l l o s e r a n p e c a d o r e s . N o d i g a n proscrito, a ñ a d i ó : crucificado, a fin de q u e p o r esto se exci-
entonces q u e se dio a los m é r i t o s de su j u s t i c i a lo q u e n o ne-
datum dicant, quod non opus erat iustis dari. Non enim veni vocare
posita non est3", id est imposita, ut supra illum sit: in illa est enim iustos, ait Dominus, sed peccatores 33 : ad hoc utique, ne sint peccatores.
potius quam sub illa; quia non sua vita vivit, cui coercendae Lex impo- Si ergo Christus me dilexit, et tradidit seipsum pro me; non irritam
nitur. Ut enim sic dicam, ipsa quodammodo Lege vivit, qui cum dilec- fació gratiam Dei, ut dicam per Legem esse iustitiam. Nam si per Legem
tione iustitiae iuste vivit, non proprio ac transitorio, sed communi ac iustitia, ergo Christus gratis mortuus est: id est sine causa mortuus est,
stabili gaudens bono. Et ideo Paulo non erat Lex imponenda, qui dicit, quando per Legem, id est per opera Legis quibus Iudaei confidebant,
Vivo autem iam non ego, vivit vero in me Christus. Quis ergo audeat posset esse iustitia in hominibus. Gratis autem mortuum Christum nec
Christo Legem imponere, qui vivit in Paulo? Non enim audet quis dicere illi dicunt quos refellit, quoniam Christianos se volebant haberi. JNon ergo
Christum non recte vivere, ut ei coercendo Lex imponenda sit. Quod recte per illa Legis opera Christianos iustificari suadebant.
autem nunc vivo, inquit, in carne; quia non posset dicere Christum 18. [3,1.] Quibus recte dicit, O stulti Galatae, quis vos fascinavit?
adhuc mortaliter vivere, vita autem in carne mortalis est; in fide, inquit, Quod non recte diceretur de his qui nunquam profecissent, sed de his
vivo Filii Dei: ut etiam sic Christus vivat in credente, habitando in qui ex profectu defecissent. Ante quorum oculos Christus lesus proscriptus
interiore nomine per fidem 31 , ut postea per speciem impleat eum, cum est, crucifixus: hoc est, quibus videntibus Christus lesus haereditatem
absorptum fuerit mortale a vita '". Ut autem ostenderet quod vivit in illo suam possessionemque suam amisit; his utique auferentibus eam, Domi-
Christus, et quod in carne vivens in fide vivit Filii Dei, non meriti sui numque inde expellentibus, qui ex gratia fidei per quam Christus possidet
esse, sed gratiae ipsius: Qui me, inquit, dilexit, et tradidit seipsum pro Gentes, ad Legis opera eos qui crediderant revocabant, auferendo illi
me. Pro quo utique, nisi pro peccatore, ut eum iustificaret? Et dicit possessionem suam, id est, eos in quibus iure gratiae fideique inhabita-
Woc qui Iudaeus natus et educatus erat, et abundantius aemulator exsti- bat. Quod in ipsis Galatis accidisse vult videri Apostolus: nam ad hoc
terat paternarum suarum traditionum. Ergo si et pro talibus se tradidit pertinet quod ait, Ante quorum oculos. Quid enim tam ante oculos eorum
Christus, etiam ipsi peccatores erant. ¡Non ergo meritis iustitiae suae contigit, quam quod in ipsis contigit? Cum autem dixisset, lesus Christus
10
proscriptus est, addidit, crucifixus: ut bine eos máxime moveret, cum
i T i m . i,g.
11
E p h . 3,16.17. 23
M t . 9,13.
12
3 Cor. 5,4.
126 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁLATAS 19 20 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 127
tasen grandemente a considerar con qué precio compró la po- de la epístola, tratará por separado de las que pertenecen a
sesión que perdía en ellos; como si fuese poco el haber muerto las costumbres, deteniéndose en ellas poco y en éstas mucho.
en balde, lo cual lo había dicho anteriormente. Todo esto es Todas estas observancias, cuya utilidad se halla en entenderlas,
como si hubiera dicho: no alcanzó la posesión por la cual las presenta a los gentiles, porque todas ellas se aclaran a los
derramó su sangre. Al proscrito se le quitan las cosas que cristianos para que sólo entiendan lo que valen, mas no para
tenía, pero esta proscripción no perjudica a Cristo, quien por obligarles a ejecutarlas. Estas observancias, si no se entienden,
la divinidad es Señor de todas, sino a la misma heredad, que únicamente son esclavitud, como era la que tenía el pueblo
carece del cultivo de esta gracia. judío, y la tiene hasta el presente; si, por el contrario, se cum-
19. A partir de aquí comienza a demostrar cómo la gracia plen y entienden, no sólo no perjudican, sino que aprovechan
de la fe es suficiente para justificar sin las obras de la ley; Si se acomodan al tiempo; así como fueron observadas por
no sea que alguno diga que él no le atribuye toda la jus- Moisés y los profetas, conviniendo a aquel pueblo, para quien
tificación del hombre sólo a las obras de la ley, ni tampoco entonces era útil tal servidumbre a fin de que bajo el temor
únicamente a la gracia de la fe, sino que de ambas procede se conservase. Nada hay que más piadosamente sobrecoja al
la salud. Mas para tratar esta cuestión con toda diligencia, 'alma que un sacramento no entendido; por el contrario, si se
no suceda que se engañe alguno cqn ambigüedad, primero debe entiende, engendra un gozo devoto y se ensalza sin temor si
saber que las obras de la ley se hallan divididas en dos partes. hay tiempo para ello; si no lo hay, se lee y encarece única-
Parte pertenecen a los sacramentos, parte a las costumbres. mente con deleite espiritual. Todo sacramento, cuando es en-
A los sacramentos pertenecen la circuncisión de la carne, el tendido, se aplica a la contemplación de la verdad o a las
sábado temporal, los novilunios, los sacrificios y todas las buenas costumbres. La contemplación de la verdad sólo se
innumerables observancias semejantes. A las costumbres per- funda en el amor de Dios; las buenas costumbres, en el amor
tenecen : no matarás, no adulterarás, no dirás falso testimonio de Dios y del prójimo, en cuyos dos preceptos se basa toda
y cosas parecidas. ¿Acaso podía el Apóstol despreocuparse,de la ley y los profetas. Ahora veamos de qué modo la circun-
que fuese homicida el cristiano, o adúltero, o casto, o inocente, cisión de la carne y las demás obras semejantes de la ley son
como no se cuidaba si estaba circuncidado o tenía prepucio? innecesarias donde ya se encuentra la gracia de la fe.
Ahora trata de modo especial acerca de las obras de la ley 20. [3,2-9.] Esto sólo quiero saber de vosotros: ¿reci-
que se refieren a los sacramentos, aunque, no obstante, a veces bisteis el Espíritu Santo por obras de la ley o por el mensaje
da a entender que también mezcla las otras. Muy cerca del fin de la fe? Sin duda se responde: por el mensaje de la fe. Ya
que el Apóstol les predicó la fe, en cuya predicación advirtieron
considerarent quo pretio emerit possessionem, quam in eis amittebat; ut
parum esset gratis eum mortmim, quod superáis dixerat. Illud enim ita
sonat, tanquam non pervenerit ad possessionem, pro qua sanguinem dedit. Gentibus quorum utilitas in intellectu est: nam haec omnia exponuntur
Proscripto autem etiam quae tenebat, auferuntur: sed haec proscriptio Christianis, ut quid valeant, tantum intelligant, non etiam faceré cogan-
non obest Christo, qui etiam sic per divinitatem Dominus est omnium: tur. In observationibus autem, si non intelligantur, servitus sola est;
sed ipsi possessioni, quae huius gratiae cultura caret. qualis erat in populo Iudaeorum, et est usque adhuc: si autem et obser-
ventur illa, et intelligantur, non modo nihil obsunt, sed etiam prosúnt
19. Hinc iam incipit demonstrare quemadmodum gratia fidei suffi- aliquid, si tempori congruant; sicut ab ipso Moyse Prophetisque observata
ciat, ad iustificandum sine operibus Legis; ne quis diceret non se quidem sunt, congruentibus illi populo, cui adhuc talis servitus utilis erat, ut
operibus Legis tantum totam hominis iustificationem tribuere, sed ñeque sub timore custodiretur. Nihil enim Vam pie terret animam, quam sacra-
tantum gratiae fidei, ex utroque autem perfici salutem. Sed haec quaestio mentum non intellectum: intellectum autem, gaudium pium parit, et
ut diligenter tractetur, ne quis fallatur ambiguo, scire prius debet opera celebratur libere, si opus est tempori; si autem non est opus, cum sua-
Legis bipartita esse. Nam partim in sacramentis, partim vero in moribus vitate spirituali tantummodo legitur, et tractatur. Omne autem sacra-
accipiuntur. Ad sacramenta pertinent, circumcisio carnis, sabbatum tem- mentum cum intelligitur, aut ad contemplationem veritatis refertur, aut
porale, neomeniae, sacrificia, atque omnes huiusmodi innumerae observa- ad bonos mores. Contemplatio veritatis in solius Dei dilectione fundata
tiones. Ad mores autem, Non occides, Non moechaberis, Non jalsum est: boni mores in dilectione Dei et proximi, in quibus duobus prae-
testimonium dices", et talia caetera. Numquidnam ergo Apostolus ita ceptis tota Lex pendet et Prophetae 3S . Nunc igitur quemadmodum cir-
potest non curare utrum christianus homicida aut moechus sit, an castus cumcisio carnis, et caetera huiusmodi Legis opera, ubi iam gratia fidei
atque innocens; quemadmodum non curat utrum circumcisus carne, an est, non sint necessaria, videamus.
praeputiatus sit? Nunc ergo de his operibus máxime tractat, quae sunt
in sacramentis, quanquam et illa interdum se admiscere significet. Prope 20. [3,2-9.] Hoc solum, inquit, voló discere a vobis: Ex operibus
finem autem Epistolae, de his separatim tractabit, quae sunt in moribus: Legis Spiritum accepistis, an ex auditu fidei? Respondetur: Utique ex
et illud breviter, hoc autem diutius. Haec enim onera potius imponi auditu fidei. Ab Apostólo enim praedicata est eis fides, in qua praedi-
35
34 M t . 22,37-40.
E x . 20,13-16.
128 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁLATAS 20 21 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁLATAS 129
la p r e s e n c i a y la v e n i d a d e l E s p í r i t u S a n t o , así a p a r e c í a en sólo h a de p r o c u r a r s e q u e n o s i r v a de r u i n a . N o es l o m i s m o
a q u e l t i e m p o la asistencia del E s p í r i t u S a n t o con p a t e n t e s mi- n o l e v a n t a r s e q u e c a e r ; a u n q u e éstos n o h a y a n c a í d o t o d a v í a ,
l a g r o s en la n o v e d a d de l a i n v i t a c i ó n a l a fe, c o m o se lee en n o o b s t a n t e , y a i n c l i n a d o s , e s t a b a n a p u n t o de c a e r . P o r q u e
l o s H e c h o s d e los A p ó s t o l e s . E s t e h e c h o e r a c o n o c i d o de los c i e r t a m e n t e a ú n o b r a b a en e l l o s el E s p í r i t u S a n t o , c o m o a
g á l a t a s a n t e s de q u e l o s j u d í o s se a c e r c a s e n a p e r v e r t i r l o s y c o n t i n u a c i ó n lo d i c e : el que os da el Espíritu y obra en
c i r c u n c i d a r l o s . L u e g o éste es el s e n t i d o : si v u e s t r a s a l u d p r o - vosotros los prodigios, ¿lo ejecuta por las obras de la ley. o
cediese de las o b r a s de la ley, n o se os h u b i e r a d a d o el E s p í r i t u por la audición de la je? A esto se r e s p o n d e , c o n f o r m e se dice
S a n t o , a n o ser d e s p u é s de c i r c u n c i d a d o s . A c o n t i n u a c i ó n a ñ a d e : a n t e r i o r m e n t e : sin d u d a p o r l a a u d i c i ó n de la fe. A c o n t i n u a c i ó n
sois tan insensatos que, habiendo recibido el Espíritu Sanio, os a d u c e el e j e m p l o del p a t r i a r c a A b r a h á n , de q u i e n se h a b l ó
perfeccionáis ahora por la carne. E s t o es lo m i s m o q u e ante- m á s t e n d i d a y c l a r a m e n t e en l a e x p o s i c i ó n de la E p í s t o l a a los
r i o r m e n t e dijo en el p r i n c i p i o : hay algunos que os perturban R o m a n o s . E s t o fué lo q u e p r i n c i p a l m e n t e t r i u n f ó en él, el
y quieren trastornar el Evangelio de Cristo. L a p e r t u r b a c i ó n h a b e r l e sido r e p u t a d a a j u s t i c i a su fe a n t e s de c i r c u n c i d a r s e ;
es c o n t r a r i a al o r d e n , el o r d e n consiste en a b a n d o n a r l a s cosas y a esto se refiere lo q u e se le d i j o : en ti serán bendecidas todas
c a r n a l e s d i r i g i é n d o s e a l a s e s p i r i t u a l e s , no en p r e c i p i t a r s e de las naciones; p o r la i m i t a c i ó n , sin d u d a , de su fe, p o r l a que
l a s cosas e s p i r i t u a l e s a l a s c a r n a l e s , c o m o a éstos s u c e d i ó . Y en fué j u s t i f i c a d o a u n antes de r e c i b i r el s a c r a m e n t o de l a circun-
esto consiste el r e t r o c e s o del E v a n g e l i o , p o r q u e lo q u e n o es cisión, el cual r e c i b i ó c o m o e m b l e m a de fe y a n t e s d e toda
b u e n o , c u a n d o se a n u n c i a , n o es E v a n g e l i o . P o r lo q u e d i c e : s e r v i d u m b r e de l a ley, l a cual fué d a d a m u c h o d e s p u é s .
tantas cosas habéis padecido, demuestra que habían soportado
m u c h o s s u f r i m i e n t o s p o r c a u s a de la fe, n o p o r t e m o r , c o m o 21. [ 3 , 1 0 - 1 2 . ] L o q u e d i c e : Todos los que son de parte
si h u b i e s e n e s t a d o b a j o la l e y ; sino q u e m á s b i e n h a b í a n v e n c i d o de las obras de la ley, bajo maldición están, q u i e r e q u e se
el t e m o r con el a m o r en t a l e s s u f r i m i e n t o s , p o r q u e la c a r i d a d e n t i e n d a q u e están b a j o t e m o r , n o en l i b e r t a d ; a s a b e r , que
de D i o s fué d i f u n d i d a en sus c o r a z o n e s p o r m e d i o del E s p í r i t u se i m p u s i e s e castigos c o r p o r a l e s y p r e s e n t e s a q u i e n e s n o
S a n t o q u e r e c i b i e r o n . L u e g o sin motivo h a b é i s p a d e c i d o t a n t a s p e r m a n e c i e s e n en t o d o lo q u e está escrito en el l i b r o de l a ley,
cosas q u i e n e s , p a r t i e n d o de la c a r i d a d , q u e t o l e r ó en v o s o t r o s p a r a e j e c u t a r l o ; a q u í t a m b i é n s u c e d e r í a q u e los m a l d i t o s ha-
t a n t o s s u f r i m i e n t o s , deseáis caer de n u e v o en el t e m o r . Si es b r í a n de t e m e r l a afrenta en el m i s m o c a s t i g o c o r p o r a l . A n t e
que sin motivo padecisteis tantos sufrimientos. L o q u e se ejecuta D i o s se justifica q u i e n le a d o r a sin r e c o m p e n s a , a s a b e r , sin
sin m o t i v ó es s u p e r f l u o , y lo s o b r a n t e n i d a ñ a n i a p r o v e c h a ; deseo de c o n s e g u i r o sin t e m o r de p e r d e r a l g o de D i o s , fuera
del m i s m o D i o s . Sólo en E l se h a l l a n u e s t r a felicidad p e r f e c t a ;
catione utique adventum et praesentiam sancti Spiritus senserant: sicut nocet: hoc vero videndum est, ne ad perniciem valeat. Non enim hoc
illo tempore in novitate invitationis ad fidem etiam sensibilibus miraculis est non surgere, quod est cadere: quamvis isti nondum cecidissent, sed
prae.sentia sancti Spiritus apparebat, sicut in Actibus Apostolorum legi- iam inclinarentur ut caderent. Nam utique adhuc in eis Spiritus sanctus
Uir3C. Hoc autem factum erat apud Calatas antequam iati ad eos per- operabatur, sicut consequenter dicit: Qui ergo tribuit vobis Spiritum,
vertendos et circumcidendos venissent. Tste ergo sensus est: Si in illis et virtutes operatur in vobis, ex operibus Legis, an ex auditu jidei?
operibus Legis esset salus vestra, non vobis Spiritus sanctus nisi circum- Respondetur, Utique ex auditu fidei, sicut superius tractatum est. Deinde
cisis daretur. Deinde intulit: Sic stulti estis, ut cum spiritu coeperetis, adhibet exemplum patris Abraham, de quo in Epístola ad Romanos
nunc carne consummemini. Hoc est quod superáis in exordio dixerat: uberius apertiusque dissertum est 3S . Hoc enim máxime in eo victoriosum
Nisi aliqui sunt conturbantes vos, et volentes convertere Evangelium est, quod antequam circuincideretur, depurara est fides eius ad iustitiam,
Christi3'. Conturbatio enim ordini contraria est: ordo est autem a car- et ad hoc rectissime refertur quod ei dictum est, Quia benedicentur in
nalibus ad spiritualia surgere, non ab spiritualibus ad carnalia cadere, te omnes gentes 40 : imitatione utique fidei eius, qua iustificatus est etiam
sicut istis acciderat. Et haec est Evangelii conversio retrorsus: quod quia ante sacramentum circumcisionis, quod ad fidei signaculum accepit, et
bonum non est, non est Evangelium, cum hoc annuntiatur. Quod autem ante omnem servitutem Legis, quae multo post data est.
dicit, Tanta passi estis; multa iam pro fide toleraverant, non timore, 21. [3,10-12.] Quod autem ait, Quicumque enim ex operibus Legis
tanquam sub Lege positi, sed magis in ipsis passionibus chántate timo- sunt, sub maledicto sunt Legis; sub timore vult intelligi, non in libér-
rem vicerant: quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus eorum peí tate: ut scilicet corporali praesentique vindicta vindicaretur in eos qui
Spiritum sanctum quem acceperunt 38 . Sine causa ergo, inquit, tanta passi non permanerent in ómnibus quae scripta sunt in libro Legis, ut facerent
estis, qui ex chántate,. quae in vobis tanta sustinuit, ad timorem relabi ea; huc quoque accederet, ut in ipsa corporum poena etiam maledicti
vultis. Si tamen sine causa tanta passi estis. Quod enim sine causa ignominiam formidarent. lile autem iustificatur apud Deum, qui eum
factum dicitur, superfluum est; superfluum autem nec prodest, neo gratis colit, non scilicet cupiditate appetendi aliquid ab ipso praeter
36
Aft. 2. ipsum, aut timore amittendi. In ipso enim solo vera nostra beatitudo
37
Gal. 1,7. 39
3S
Rom. 5,5. Rom. 4,3.
•"> Gen. 22,18.
S.Ag. if
130 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 21
22 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 131
V c o m o es i n v i s i b l e a los ojos de l a c a r n e , se le a d o r a con l a
para con Dios. U n a cosa es n o j u s t i f i c a r s e , y o t r a n o justifi-
fe m i e n t r a s v i v i m o s en la c a r n e , c o n f o r m e lo dijo a n t e r i o r m e n -
carse a n t e D i o s . E l que en a b s o l u t o n o se justifica, ni o b s e r v a
t e : lo que ahora vivo en carne, lo vivo en la fe del Hijo de.
l a s cosas q u e m e r e c e n p r e m i o t e m p o r a l n i l a s q u e lo m e r e c e n
Dios; y ésta es l a j u s t i c i a . L o c u a l c o r r e s p o n d e a l o q u e se
e t e r n o . Q u i e n se justifica p o r l a s o b r a s de l a ley, n o se justifica
h a l l a e s c r i t o : el justo vive de la fe. C o n esto q u i s o d e m o s t r a r
a n t e D i o s , p u e s t o q u e e s p e r a r e c i b i r de e l l a s r e c o m p e n s a v i s i b l e
q u e n a d i e se justifica p o r la ley, p o r q u e está escrito q u e el y t e m p o r a l . P e r o , sin e m b a r g o , es e l l a , c o m o dije, cierta j u s t i c i a
j u s t o vive de la fe. P o r eso h a de e n t e n d e r s e q u e se dijo en t e r r e n a y c a r n a l ; p u e s t a m b i é n el m i s m o A p ó s t o l la l l a m a
la ley lo q u e a h o r a dice en las obras de la ley, y esto p a r a j u s t i c i a c u a n d o en o t r o l u g a r d i c e : según la justicia de la ley
los q u e v i v e n en l a c i r c u n c i s i ó n de l a c a r n e y r i t o s s e m e j a n t e s ; viví yo irreprensiblemente.
el q u e vive en ellos de tal m a n e r a está en la ley, q u e vive
b a j o la ley. P e r o e s c r i b i ó a h o r a ley, c o m o h e d i c h o , en l u g a r 22. [3,13-14.] P o r lo m i s m o , n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o ,
de las obras de la ley, c o n f o r m e se d e c l a r a en lo q u e s i g u e , q u e h a b í a de d a r l a l i b e r t a d a los c r e y e n t e s , n o observó a la
p u e s d i c e : la ley no es de la fe; sino que quien obrase sus cosas, letra a l g u n a s de a q u e l l a s o b s e r v a n c i a s . D e a q u í es q u e , c u a n d o
vivirá por ellas. N o dice q u i e n l a c u m p l i e s e v i v i r á p o r ella, los d i s c í p u l o s , h a m b r i e n t o s , a r r a n c a r o n e s p i g a s , r e s p o n d i ó a
p a r a q u e e n t i e n d a s q u e a q u í se e s c r i b i ó ley en l u g a r de obras q u i e n e s lo l l e v a b a n a m a l q u e el H i j o del h o m b r e e r a t a m -
de la ley. L o s que v i v í a n en estas o b r a s t e m í a n c i e r t a m e n t e , b i é n S e ñ o r del s á b a d o . Así, p u e s , n o o b s e r v a n d o c a r n a l m e n t e
n o fuera q u e s o p o r t a r a n el a p e d r e a m i e n t o , la cruz o a l g o seme- a q u e l l a ley, suscitó la e n v i d i a de l o s c a r n a l e s , y, t o m a n d o p a r a
sí la p e n a i m p u e s t a a los i n o s e r v a n t e s de la ley, l i b r ó del t e m o r
j a n t e si n o h a c í a n estas o b r a s . L u e g o p o r eso d i c e : quien las
de tal castigo a los q u e en E l c r e y e r o n ; a esto p e r t e n e c e lo
ejecutare vivirá en ellas, es decir, t e n d r á su r e c o m p e n s a p a r a
q u e a ñ a d e : Cristo nos redimió de la maldición de la ley al
n o ser c a s t i g a d o con esta m u e r t e . Si a l g u n o viviere en esta
hacerse por nosotros maldición, porque escrito está: Maldito
v i d a de l a fe en D i o s , al m o r i r n o t e n d r á a n t e D i o s u n a re-
todo el que está colgado de un madero. Esta sentencia es u n
c o m p e n s a m á s p r e s e n t e q u e E l . L u e g o el q u e p o r p r e s e n c i a
s a c r a m e n t o de l i b e r t a d p a r a los q u e e n t i e n d e n e s p i r i t u a l m e n t e
desea o t e m e l a s cosas q u e se ven, n o vive de la fe, p u e s l a fe
la ley, m a s p a r a los que sienten c a r n a l m e n t e , si son j u d í o s ,
de D i o s p e r t e n e c e a l a s cosas i n v i s i b l e s q u e se d a r á n d e s p u é s . es y u g o de s e r v i d u m b r e ; si p a g a n o s o h e r e j e s , velo de cegue-
H a y cierta j u s t i c i a en l a s o b r a s de la ley, p u e s t o q u e , si n o d a d . A l g u n o s de los n u e s t r o s , p o c o v e r s a d o s en las d i v i n a s
se a b a n d o n a , se r e c i b e p r e m i o , q u e consiste en q u e viva p o r las
o b r a s de la ley q u i e n l a s ejecute. P o r esto dice a l o s r o m a n o s :
.SÍ' Abrahán se justificó por las obras, tiene su mérito, pero no dicit: S¿ enim Abraham ex operibus iustificatus est, habet gloriam, sed
non ad Deum12. Aliud est ergo, non iustificari; aliud, non iustificari
apud Deum. Qui omnino non iustificatur, nec illa servat quae temporale
atque perfecta est; et quoniam invisibilis est oculis carneis, fide colitur, habent praemium, nec illa quae aeternum: qui autem in operibus Legis
quamdiu in hac carne vivimus, sicut supra dixit, Ouod autem nunc vivo iustificatur, non apud Deum iustificatur; quia temporalem inde exspectat
in carne, in jide vivo Filii Dei"; et ipsa est iustitia. Quo pertinct quod visibilemque mercedem. Sed tamen est etiam ista, ut dixi, quaedam, ut
dictum est, Quia iustus ex jide vivit. Hinc enim ostendere voluit quia sic dicam, terrena carnalisque iustitia: nam et ipse Apostolus eam iusti-
in Lege nenio iustificatur, quia seriptum est iustum ex fide vivere. Quare tiam vocat, cum alibi dicit, Secundum iustitiam quae in Lege est, con-
intelligendum est in Lege, quod nunc ait in operibus Legis, dictum esse; versatus qui fuerim sine querela 43.
et hoc istis qui in circumcisione carnis et talibus observationibus conti-
nentur: in quibus qui vivit. ha in Lege est, ut sub Lege vivat. Sed 22. [3,13.14.] Proptérea Dominus lesus Christus iam libertatem da-
Legem, ut dictum est, pro ipsis operibus Legis nunc posuif. quod in turas credentibus, quaedam earum observationum non servavit ad litte-
rarn. Unde etiam cum sabbato esuríentes díscipuli spicas evulsissent, _
posterioribus manifestatur. Ait enim: Lex autem. non est ex fide. sed
respondit indignantibus, Dominum esse Filium hominis etiam sabbati "
qui fecerit ea, vivet in Mis. Non ait, Qui fecerit eam, vivet in ea: ut Itaque illa earnaliter non observando, carnalium eonflagravit invidiam;
intelligas Legem in hoc loco pro ipsis operibus positam. Qui autem et suscepit quidem poenam propositam illis, qui ea non observassent,
vivebant in his operibus, timebant utique ne, si non ea fecissent. lapi- sed ut credentes in se talis poenae timore liberaret: quo pertinet quod
dationem, vel crucem. vel aliquid huiusmodi parercntur. Ergo qui fecerit adiungit, Christus nos redemit de maledicto Legis, factus pro nobis ma-
ea, inquit, vivet in Mis; id est, habebit praemium, ne ista morte punia- ledictum; quia seriptum est, Maledictus omnis qui pendet in ligno. Quae
ttir. Non ergo apud Deum, cuius ex fide si quis in hac vita vixerit, cum sententia spiritualiter intelligentibus sacramentum est libertatis: earnali-
hinc excesserit, tune eum raagis habebit praesentissirmim praemium. Non ter autem sentientibus, si Iudaei sunt, iugum est servitutis; si pagani
itaque ex fide vivit, quisquis praesentia quae videntur, vel eupit, vel aut haeretici, velamentum est caecitatis. Nam quod quidam nostri mintis
timet; quia fides Dei ad invisibilia pertinet, quae post dabuntur. Nam in Scripturis eruditi, sententiam istarn nimis timentes, et Scripturas ve-
est ista quaedam in operibus Legis iustitia fquando sine sno praemio
relicta non estV ut qui fecerit ea, vivat in eis. Linde et ad Romanos 12
R o m . 4,2.
43
.Phi-l. 3,6.
41 44
G a l . 2,20 M t . 12,1-8.
132 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 22 22 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 133
Escrituras, demasiado temerosos de esta sentencia y defenso- colgó en el leño sino únicamente la muerte del Señor para
res con debida piedad del Antiguo Testamento, no juzgan que vencer a la muerte con la muerte? Luego fué maldita la mis-
esto se dijo del Señor, sino más bien de Judas el traidor; ma que fué vencida. De igual suerte, si se dijera: el pecado
pues dicen que no se dijo maldito todo aquel que está clavado fué maldito, nadie se extrañaría; y ¿qué cosa se colgó en el
en el madero, sino que está colgado de un madero, porque aquí leño sino el pecado del hombre viejo, el cual tomó el Señor
no se designó al Señor, sino a aquel que se colgó del lazo. por nosotros en la mortalidad de la misma carne? De aquí
Desbarran demasiado y no atienden a que litigan en contra es que el Apóstol no se ruborizó, ni temió decir que él se hizo
del Apóstol, que dice: Cristo nos redimió de la maldición de pecado por nosotros, añadiendo: y por causa del pecado con-
la ley haciéndose por nosotros maldición, porque escrito está: denó al pecado. No hubiera sido al mismo tiempo crucificado
maldito es todo aquel que está colgado de un madero. Luego, nuestro hombre viejo, conforme lo dice el mismo Apóstol en
quien se hizo por nosotros maldición, es el mismo ciertamente otro lugar, si no hubiese sido colgada la figura de nuestro pe-
que pendió del leño, es decir, Cristo, que nos libertó de la cado en aquella muerte del Señor a fin de que se anulara el
maldición de la ley para que en adelante no nos justificáse- cuerpo del pecado para que en adelante no fuéramos servido-
mos, por temor, en las obras de la ley, sino por la fe ante res del pecado. En representación de este pecado y muerte,
Dios, la cual obra por amor, no por temor. El Espíritu Santo, Moisés levantó en el desierto sobre el madero la serpiente.
que dijo esto por Moisés, tuvo cuidado de ambas cosas: de Por la persuasión de la serpiente, el hombre cayó en la con-
que fuesen guardados por el temor de las penas visibles quie- denación de muerte; por tanto, la serpiente fué levantada en
nes aún no podían vivir de la fe de las cosas invisibles, y un leño congruentemente para representar a la misma muerte;
de hacer desvanecer El mismo este temor, tomando lo que se en aquella figura pendía en el leño la muerte del Señor.
temía, para que, desaparecido el temor, pudiera dar el don Y ¿quién se horrorizará si se dijese: maldita la serpiente
de la caridad. No ha de reputarse afrenta inferida al Señor que se halla colgada en el madero? Y, sin embargo, la ser-
el haber llamado maldito al que pende del madero. Puesto piente, prefigurando la muerte de la carne del Señor, pendía
que, en cuanto a la condición mortal, fué colgado del madero; del leño, cuyo misterio prefigurativo confirmó el mismo Señor
y de dónde proceda la mortalidad, es cosa sabida por todos cuando dijo: como levantó Moisés la serpiente en el desierto,
los creyentes, ya que se deriva de la pena y maldición del pe- así conviene sea levantado sobre la tierra el Hijo del hombre.
cado del primer hombre, la cual tomó el Señor, llevando Nadie dirá que Moisés ejecutó esto en afrenta del Señor, al
nuestros pecados en su cuerpo sobre el leño. Si se dijese la conocer hallarse tanta salud para los hombres en aquella cruz
muerte fué maldita, nadie se horrorizaría; y ¿qué cosa se cuando ordenaba construir, en representación del Señor, la

teres debita pietate approbantes, non putant hoc de Domino esse dictum quae victa est. ítem si diceretur, Peccatum maledictum est; nenio mi-
sed de luda traditore eius: aiunt enim propterea non esse dictum, Male- raretur: quid autem pependit in ligno, nisi peccatum veteris hominis,
dictas omnis, qui íigitur in ligno; sed, qui pendet in ligno; quia non quod Dominus pro nobis in ipsa carnis mortalitate suscepit? Unde nec
hic Dominus significatus est, sed ille qui se laqueo suspendit: nimis erubuit nec timuit Apostolus dicere, peccatum eum fecisse pro nobis,
errant, nec attendunt se contra Apostolum disputare, qui ait, Christus addens, Ut de peccato condemnaret peccatum " . Non enim et vetus homo
nos redemit de maledicto Legis, factas pro nobis muledictum; quia noster simul crucifigeretur, sicut idem apostolus alibi dicit, nisi in illa
scriptum est, Maledictus omnis qui pendet in ligno. Qui ergo pro nobis morte Domini peccati nostri figura penderet, ut evacuaretur corpus pec-
factus est maledictum, ipse utique pependit in ligno, id est, Christus cati, ut ultra non serviamus peccato " . In cuius peccati et mortis figura,
qui nos liberavit a maledicto Legis; ut non iam timore iustificaremur in etiam Moyses in eremo super lignum exaltavit serpentem "8. Persuasione
operibus Legis, sed fide apud Deum, quae non per timorem, sed per quippe serpentis homo in damnationem mortis cecidit. Itaque serpens ad
dilectionem operatur. Spiritus enim sanctus, qui hoc per Moysen dixit significationem ipsius mortis, convenienter in ligno exaltatus est: in illa
utrumque providit, ut et timore visibilis poenae custodirentur qui nondum enim figura mors Domini pendebat in ligno. Quis autem abhorreret, si
poterant ex invisibilium fide vivere; et ipse timorem istum solveret susci- diceretur, Maledictus serpens qui pendet in ligno? Et tamen mortem
piendo quod timebatur, qui timore sublato donum daré poterat charitatis carnis Domini praefigurans, serpens pendebat in ligno, cui sacramento
Nec in hoc quod maledictus est appellatus qui pendet in ligno, contu- ipse Dominus attestatus est, dicens: Sicut exaltavit Moyses serpentem in
melia in Dominum putanda est. Ex parte quippe mortali pependit in eremo, ita exaltan oportet Filium hominis super terram *". Non enim et
ligno: mortalitas autem unde sit, notum est credentibus; ex poena quipp e hoc in contumeliam Domini Moysen fecisse aliquis dixerit, cura tantam
est, et maledictione peccati primi hominis, quam Dominus suscepit et in ea cruce salutem hominum esse cognosceret, ut non ob aliud ad eius
peccata nostra pcrtulit in corpore suo super lignum 'ls. Si ergo diceretur indicium serpentem illum erigere iuberet, nisi ut eum intuentes qui rnorsi
Mors maledicta est; nenio exhorresceret: quid autem nisi mors Domini 46
Rom. 8,3.
pependit in ligno, ut mortem moriendo superaret? eadem igitur maledicta " Ibid. 6,6.
48
N u m . 211,9.
" i P e t r . 2,24. " l o . 3.14-
134 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 23 24 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS I

serpiente aquella, para que mirándola sanasen al instante los testante. Y lo que vale la muerte del testante para consolidan
que, mordidos por las serpientes, se hallaban a punto de mo- su testamento, porque no puede ya mudar el parecer, eslo
rir. Ni fué aquella serpiente hecha de bronce por otro motivo mismo vale la inmutabilidad de la promesa de Dios para con
que el de anunciar la fe de la perseverante pasión del Señor. solidar la heredad de Abrahán, cuya fe se le imputó a jusli
Se denominan por el vulgo cosas broncíneas aquellas en las cia; y, por lo tanto, el linaje de Abrahán a quien se hicieron
que persiste la medida. Si los hombres se hubieran trascor- las promesas, dice el Apóstol que fué Cristo, es decir, todos
dado y hubiera caído en el olvido del tiempo que Cristo mu- los cristianos que imitan a Abrahán en la fe. Esto lo redujo
rió por los hombres, verdaderamente morirían; pero ahora a singular recordando que no se dijo a los linajes, sino a tu
permanece la fe en la cruz como cosa broncínea, de suerte linaje; porque, asimismo, una es la fe, y no pueden ser justi-
que, cuando unos mueren y otros nacen, encuentran que ella, ficados de igual modo los que viven carnalmente de las obras
sin embargo, permanece inquebrantable, y contemplándola sa- como aquellos que viven espiritualmente de la fe. Son venci-
nan. Luego no es de extrañar que con lo maldito venció lo dos los contrincantes del Apóstol por lo que añade: la ley
maldito el que venció con la muerte la muerte, con el pecado aún no había sido dada, y, por lo tanto, no podía ser entre-
el pecado, con la serpiente la serpiente. Maldita fué la muer- gada, después de tantos años, de tal modo que anulase las
te, maldito el pecado, maldita la serpiente, y todas estas cosas promesas antiguas hechas a Abrahán. Porque, si justifica la
fueron vencidas en la cruz. Luego maldito todo aquel que pen- ley, no fué justificado Abrahán, que existió mucho tiempo an-
de de un leño. El temor de maldición de la cruz fué abolido tes de la ley. Como no pueden decir esto, se ven forzados a
porque Cristo justifica a los creyentes en él, no por las obras confesar que el hombre no se justifica por las obras de la
de la ley, sino por la fe. La caridad de la bendición de Abra- ley, sino por la fe. Al mismo tiempo, también a nosotros nos
hán permanece como ejemplo de fe ante las gentes, pues dice: obliga a entender que todos los antepasados que se justifica-
para que recibamos por la fe el anuncio del espíritu, es decir, ron, se justificaron por la misma fe. Como nosotros nos sal-
para que se dé a conocer a los que han de creer, no lo que vamos creyendo en parte lo pasado, es decir, la primera ve-
se teme en la carne, sino lo que se ama por el espíritu. nida del Señor, y en parte lo futuro, esto es, la segunda ve-
nida, ellos igualmente creían todo esto, es decir, ambas venidas
23. [3,15-18.] Esto le da pie para recordar el testamento
del Señor como futuras, habiéndoselas revelado el Espíritu
humano, el cual, sin duda, es menos estable que el divino. Sin
Santo para que se salvasen. De aquí aquella sentencia: Abrahán
embargo, dice, el testamento confirmado del hombre, nadie
deseó ver mi día; le vio y se alegró.
lo invalida o lo altera con cláusulas nuevas. Porque, cuando
el testador cambia el testamento, cambia el que no ha sido 24. [3,19-20.] Prosigue una cuestión, y por cierto muy
confirmado, puesto que sólo se confirma por la muerte del
mentum eius, quia consilium imitare iam non potest; hoc incommutabi-
a serpentibus morituri erant, continuo sanarentur. Nec propter aliud ille litas promissionis Dei valet ad confirmandam haereditatem Abrahae, cuius
serpens aeneus factus erat, nisi ut permansurae passionis Domini fidem fides deputata est ad iustitiam 50. Et ideo semen Abrahae, cui dictae sunt
significaret. Etiam vulgo quippe dicuntur aenea, quorum numerus manet. promissiones, Christum dicit Apostolus, hoc est omnes Christianos fide
Si enim obliti essent homines, et obliteratum esset de memoria temporis, imitantes Abraham: quod ad singularitatem redigit, commendando quod
quod Christus pro hominibus mortuus est, veré morerentur: mine autem non diclum est, Et seminibus, sed, Semini tuo; quia et una est fides, et
tanquam aenea permanet crucís fides, ut cum alü moriantur, alíi nascan- non possunt similiter mstificari qui vivunt ex operibus carnaliter, cum
tur, ipsam tamen sublimem permanere inveniant, quam intuendo sanentur. his qui vivunt ex fide spiritualiter. Vincuntur autem quod infert, Lex
Non igitur mirum si de maledicto vicit maledictum, qui vicit de morte nondum data erat, nec posset post tot annos ita dari, ut antiquas Abrahae
mortem, et de peccato peccatum, de serpente serpentem. Maledicta autem promissiones irritas faceret. Si enim Lex iustificat, non est iustificatus
mors, maledictum peccatum, maledictus serpens; et haec omnia in cruce Abraham, qui multum ante Legem fuit. Quod quia dicere non possunt,
triumphata sunt. Maledictus igitur omnis qui pendet in ligno. Quia ergo coguntur fateri non Legis operibus iustificari hominem, sed fide. Simul
non ex operibus Legis, sed ex fide iustificat Christus credentes in se, etiam nos cogit intelligere, omnes antiquos qui iustificati sunt, ex ipsa
timor maledictionis crucis ablatus est,: chantas benedictionis Abrahae fide iustificatos. Quod enim nos ex parte praeteritum, id est, primum
propter exemplum fidei permanet ad Gentes. Ut annuntiationem, inquit, adventum Domini; ex parte futurum, id est, secundum adventum Domini
spiritus per fidem accipiamus: id est, ut non quod timetur in carne, sed credendo salvi efficimur: hoc totum illi, id est, utrumque adventum
quod spiritu diligitur, credituris annuntietur. futurum credebant, revelante sibi Spiritu sancto, ut salvi fierent. Unde
est etiam illud: Abraham concupivit diera meum videre, et vi.dit, et ga-
23. [3,15-18.] Unde etiam testamenti humani mentionem facit, quod visus est".
utique multo est infirmius quam divinum. Tamen hominis confirmatum
testamentum, inquit, nenio irritum facit, aut superordinat. Quia cum tes- 24. [3,19.20.] Sequitur quaestio satis necessaria: Si enim fides iustí-
tator mutat testamentum, non confirmatum mutat: testatoris enim morte 50
R o m . 4,9.
confirmatur. Quod autem mors testatoris valet ad confirmandum testa- •" l o . 8,56.
136 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 24 24 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 137

o p o r t u n a . Si la fe justifica y los santos a n t i g u o s q u e f u e r o n h i z o m e d i a d o r e n t r e D i o s y l o s h o m b r e s , c u a n d o el V e r b o de


justificados d e l a n t e de D i o s lo f u e r o n p o r ella, ¿ q u é necesi- Dios, D i o s en D i o s , r e b a j ó su m a j e s t a d h a s t a la h u m a n a ba-
dad h a b í a de d a r la l e y ? A l t r a t a r esta cuestión, se sitúa p r e - j e z a y elevó la p e q u e n e z h u m a n a h a s t a la e x c e l s i t u d d i v i n a
g u n t a n d o y d i c i e n d o : ¿Pues qué? H a s t a a q u í es p r e g u n t a ; a p a r a h a c e r s e m e d i a d o r e n t r e D i o s y los h o m b r e s , h o m b r e con
continuación i n t r o d u c e l a r e s p u e s t a , d i e i e n d o : la ley fué dada D i o s s o b r e l o s h o m b r e s . El es el más hermoso de los hijos de
en gracia de la transgresión, hasta tanto que viniese el linaje los hombres, y es ungido con el óleo de alegría sobre sus
a quien se había hecho la promesa, dispuesta por los ángeles compartícipes ( P s . 4 4 , 3 - 9 ) . L u e g o t o d o s los h o m b r e s q u e cre-
por mano del Mediador. Y el Mediador no es de uno, y Dios y e n d o a m a r o n y a m a n d o i m i t a r o n la h u m i l d a d de Cristo, y a
es uno. L l a m a M e d i a d o r a J e s u c r i s t o en c u a n t o q u e es h o m b r e , p o r r e v e l a c i ó n a n t e s de t o m a r l a , y a p o r el E v a n g e l i o d e s p u é s
y esto se ve m á s e v i d e n t e en a q u e l l a s e n t e n c i a del m i s m o Após- de r e c i b i r l a , f u e r o n s a n a d o s , p o r esta h u m i l d a d , de la i m p i e -
tos, c u a n d o d i c e : porque hay un solo Dios y un solo Media- d a d de la s o b e r b i a p a r a ser r e c o n c i l i a d o s con D i o s . P e r o esta
nero entre Dios y los hombres, el hombre Cristo Jesús. No j u s t i c i a de fe n o se dio a los h o m b r e s en v i r t u d de m é r i t o ,
puede haber un medianero entre Dios y Dios, porque hay un sino p o r m i s e r i c o r d i a y g r a c i a de D i o s ; p o r lo t a n t o , n o e r a
solo Dios, y el m e d i a d o r n o es de u n o solo, p o r q u e es inter- u n i v e r s a l a n t e s de q u e D i o s n a c i e r a h o m b r e e n t r e l o s h o m b r e s .
m e d i o entre a l g u n o s . L o s á n g e l e s , sin d u d a , q u e n o se a p a r - L a s p a l a b r a s el linaje a quien se hizo la promesa designan
t a r o n de la visión de D i o s , n o n e c e s i t a n m e d i a d o r p o r el cual •el p u e b l o , n o a a q u e l l o s p o q u í s i m o s q u e la c o n t e m p l a r o n ve-
se reconcilien. A s i m i s m o , los á n g e l e s q u e sin i n c i t a c i ó n de n i d e r a p o r l a s r e v e l a c i o n e s ; p u e s a u n q u e e l l o s p o r e l l a se
n a d i e se a p a r t a r o n de la visión de D i o s p o r v o l u n t a r i a pre- s a l v a s e n , sin e m b a r g o , n o h u b i e r a n p o d i d o s a l v a r al p u e b l o .
varicación n o se r e c o n c i l i a n p o r m e d i a d o r . L u e g o resta q u e Este p u e b l o , en v e r d a d , si se c o m p a r a con t o d o el m u n d o ,
quien fué d e r r i b a d o p o r el d i a b l o , o r g u l l o s o m e d i a d o r q u e p u e s t o q u e de t o d o el o r b e se c o n g r e g a la Iglesia, celestial
p e r s u a d e la s o b e r b i a , se l e v a n t e p o r Cristo, m e d i a d o r h u m i l - j e r u s a l é n , es p e q u e ñ o , p o r q u e la vía a n g o s t a la siguen p o c o s ;
de, que aconseja l a h u m i l d a d . P o r q u e , si el H i j o de D i o s hu- sin e m b a r g o , r e u n i d o s ya en u n o , c u a n t o s p u d i e r o n existir
biese q u e r i d o p e r m a n e c e r en l a n a t u r a l i g u a l d a d del P a d r e y desde q u e c o m e n z ó a ser p r e d i c a d o el E v a n g e l i o y c u a n t o s
n o se h u b i e s e a n o n a d a d o t o m a n d o la f o r m a de siervo, n o se- p u e d a n c o n g r e g a r s e de t o d a s l a s n a c i o n e s h a s t a el fin del m u n -
r í a m e d i a d o r e n t r e D i o s y l o s h o m b r e s , p o r q u e l a T r i n i d a d es d o , u n i é n d o s e l e s los q u e , a u n s i e n d o p o c o s , h a b i e n d o r e c i b i d o
u n solo Dios, la m i s m a en los t r e s , en el P a d r e , en el H i j o p o r la fe en el S e ñ o r la s a l u d de g r a c i a en la fe p r o f é t i c a a n -
y en el E s p í r i t u S a n t o , p o r la e t e r n i d a d de la deidad v p o r tes de sus dos v e n i d a s , c o m p l e t a n el e s t a d o b i e n a v e n t u r a d o
l a constante i g u a l d a d . P o r lo t a n t o , el H i j o ú n i c o de D i o s se
minum factus est, cum Verbum Dei Deus apud Deum, et 'maiestatem
ficat, et priores sancti, qui apud Deum iustificati sunt, per ipsam iustifi- suam usque ad humana deposuit, et humilitatem humanam usque ad!
cati sunt, quid opus erat Legem dari? Quam quaestionem tractandam sic divina subvexit, ut mediator esset inter Deum et homines homo per Deum
intulit, interrogans, et dicens, Quid ergo? Hucusque enim interrogatio ultra homines. Ipse est enim speciosus forma prae íiliis hominum, et
est: deinde infertur responsio, Lex transgressionis grada proposita est, une tus oleo exsultationis prae participibus suis 54 . Sanati sunt ergo a l
doñee venirel, inquit, semen cui promissum est, dispositum per Angelos impietate superbiae, ut reconciliarentur Deo, quicumque homines humi-
in manu Mediatoris. Mediator autem unius non est, Deus vero unus est. litatem Christi, et per revelationem antequam fieret, et per Evangelium
Mediatorem Iesum Christum secundum hominem dici, ex illa eiusdem posteaquam facta est, credendo dilexerunt, diligendo imitati sunt. Sed
apostoli sententia fit planius, cum ait: Unas enim Deus, unus et mediator haec iustitia fidei, quia non pro mérito data est hominibus, sed pro
Dei et hominum homo Christus ¡esus52. Mediator ergo inter' Deum et misericordia et gratia Dei, non erat popularis antequam Deus homo inter
Deum esse non posset, quia unus est Deus: mediator autem unius non homines nasceretur. Semen autem cui promissum est, populum significat;
est, quia inter aliquos medius est. Angeli porro, qui non lapsi sunt a non illos paucissimos qui revelationibus eam futuram cementes, quamvis
conspectu Dei, mediatore non opus habent, per quem reconcilien tur. ítem per eamdem salvi fierent, populum tamen salvum faceré non poterant.
angeli qui millo guariente spontanea praevarieatione sic lapsi sunt, per Qui populus sane, si per totum orbem consideretur (nam de toto orbe
mediatorem non reconciliantur. Restat ergo ut qui mediatore superbo Ecclesiam Ierusalem caelestem congregat), pauci sunt, quia via angusta
diabolo superbiam persuádeme deiectus est, mediatore humili Christo paucorum est: in unum tamen congregati, quotquot existere potuerunt,
humilitatem persuadente erigatur. Nam si Filius Dei in naturali aequa- ex quo Evangelium praedicatur, et quotquot poterunt usque in finem
litate Patris manere vellet, nec se exinaniret. formam servi accipiens í 3 ; saeculi per omnes gentes, adiunctis sibi etiam illis, quamvis paucissimis,
non esset mediator Dei et hominum: quia ipsa Trinitas unus Deus est, qui ex fide Domini, fide prophetica, ante ambos adventus eius salutem
eadem in tribus, Patre et Filio et Spiritu sancto, deitatis aeternitate et gratiae perceperunt, implent sanctorum beatissimum civitatis sempiternae
aequalitate constante. Sic ¡taque unicus Filius Dei, mediator Dei et ho- statum. Superbienti ergo populo Lex posita est, ut quoniam gratiam cha-
ritatis nisi humiliatus accipere non posset, et sine hac gratia nullo modo
52
i T i m . 2,<;.
53
P k i l . 2,7. P s . 44,33.
25 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 139
138 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 25

de los santos de la ciudad eterna. Luego la ley fué impuesta de semejante ley; pues, por una parte, veían éstos que no
al ensoberbecido pueblo, a fin de que, como no podía recibir heredaban de sus padres principio alguno de justicia; por
la gracia del amor sino humillándose, y comú sin esta gracia otra, la gracia evangélica los halló servidores de ídolos. A és-
en modo alguno había de cumplir los preceptos de la ley, se tos se les podía decir que no existía aquella justicia de sus
humillase por la transgresión para así buscar la gracia, y no padres en el culto de los ídolos que ellos creían existía; en
juzgara que se salvaba por sus propios méritos, lo que es cambio, no podía decirse del mismo modo a los judíos que
ser soberbio; y para que de este modo no fundase en su pro- fué falsa la justicia del patriarca Abrahán. De aquí que a és-
pia potestad y en su valor el hacerse justo, sino en la mano tos se dijera: haced digno fruto de penitencia y no digáis
del Mediador, que justifica al impío. Toda la economía del dentro de vosotros mismos: A Abrahán tenemos por padre,
Antiguo Testamento fué servida por los ángeles obrando en porque poderoso es Dios para hacer de estas piedras hijos de
ellos el Espíritu Santo y el mismo Verbo de Verdad aún no Abrahán. A su vez, a los gentiles se dice: Por lo tanto, acor-
encarnado, pero nunca ajeno a economía alguna verdadera. daos que fuisteis un tiempo gentiles en carne los que sois lla-
Aquella economía de la ley fué ordenada por los ángeles al mados prepucio por la que se llama circuncisión hecha en la
obrar algunas veces en persona propia y otras en representa- carne por mano; los que estabais en aquel tiempo sin Cristo,
ción de Dios, como suelen hacerlo los profetas, y así por me- ajenos a la sociedad de Israel y forasteros de las alianzas, sin
dio de la ley, que muestra las enfermedades, pero que no tener esperanza de la promesa y sin Dios en este mundo. En
cura, también fué triturada la soberbia con el crimen de pre- fin, aquellos, por ser infieles, se desgajaron de su propio oli-
varicación. De este modo fué dispuesto el germen por medio vo; al paso que éstos, por ser fieles, aparecen arrancados de
de los ángeles en mano del Mediador, para que él mismo li- su propio acebuche e injertados en el olivo de los israelitas.
brase de pecados y, por tanto, se viesen obligados por la trans- Luego la soberbia de los judíos debía ser quebrantada por la
gresión de la ley a confesar que les era necesaria la gracia transgresión de la ley, conforme lo relata el Apóstol escribien-
y la misericordia del Señor para que se les perdonasen los do a los romanos, cuando, habiendo hecho resaltar los peca-
pecados y se reconciliasen con Dios en la nueva vida por aquel dos de los judíos mediante las palabras de la Escritura, dice:
que por ellos derramó su sangre. Sabéis que cuanto dice la ley, reza para, los que están en la
ley, a fin de que toda boca sea tapada y aparezca todo el mun-
25. [3,21-22.] En éstos debía ser quebrantada la so- do ser reo ante Dios; a saber, los judíos por la transgresión
berbia por medio de la transgresión de la ley, porque, glo- de la ley, y los gentiles por la impiedad sin ley. Por lo cual
riándose de su padre Abrahán, se jactaban como si por natu
raleza poseyeran la justicia, y anteponían a las demás gentes íacillime etiam sine huiusmodí Legis transgressione humiliarentur. Homi-
sus propios méritos, derivados de la circuncisión, con tanto nes enim nullam ex parentibus originem iustitiae se trahere praevidentes.
simulacrorum etiam servos invenit evangélica gratia. Non enim, sicut
más perjuicio cuanto con más arrogancia lo hacían. Los gen- istis dici poterat non fuisse illam iustitiam parentum eotum m colendis
tiles, a su vez, con facilidad se humillarían sin la transgresión idolis, quam esse arbitrabantur, ita etiam Iudaeis dici poterat falsam
fuisse iustitiam patris Abraham. Itaque illis dicitur: «Facite ergo fructum
praecepta Legis impleret, transgressione humiliaretur, ut quaereret gra- dignum poenitentiae: et ne dixeritis vobis, Patrem habemus Abraham.
tiam, nec se suis meritis salvum fieri, quod superbum est, opinaretur; Potens est enim Deus de lapidibus istis suscitare filios Abraham» 55. Istis
ut esset non in sua potestate et viribus iustus, sed in manu Mediatoris autem dicitur: «Propter quod memores estis quia vos aliquando Gentes
iustificantis impium. Per Angelos autem ministrata est omnis dispensatio in carne, qui dicimini praeputium ab ea quae dicitur circumcisio in
Veteris Testamenti, agente in eis Spiritu sancto, et ipso Verbo veritatis, carne manu facta, qui eratis illo tempore sine Christo, alienati a societate
nondum incarnato, sed nunquam ab aliqua verídica administratione re- Israel, et peregrini testamentorum, promissionis spem non habentes, et
cedente. Quia per Angelos disposita est illa dispensatio Legis, cum ali- sine Deo in hoc mundo» 5°. «Denique illic infideles de oliva sua fracti.
quando suam, aliquando Dei personam, sicut Prophetarum etiam rnos hic autem fideles de oleastro in olivam illorum inserti esse monstran
est, agerent; perqué illam Legem morbos ostendentem, non auferentem, t u r » " . Illorum ergo erat de Legis transgressione atterenda superbia.
etiam praevaricationis crimine contrita est superbia: dispositum est per Sicut ad Romanos cum Scripturarum verbis peccata eorum exaggerasset
Angelos semen in mana Mediatoris, ut ipse liberaret a peccatis, iam per Satis autem, inquit, quoniam quaecumque Lex dicit, his qui in Lege
transgressíonem Legis coactos confiten opus sifci esse gratiam et mise- sunt. loquitur, ut omne os obstruatur, et reus fiat omnis mundus Deo '•
ricordiam Domini, ut sibi peccata dimitterentur, et in nova vita per eum. ludaci scilicet de transgressione Legis, ct Gentes de impietate sine Lege.
qui pro se sanguinem fudisset, reconciliarentur Deo. Unde et iterum ait: Conclusit enim Deus omnia in incredulitatem, ut
25. [3,21.22.] In istis enim erat per transgressionem Legis confrin- 55
Mt. 3,8.9.
genda superbia, qui gloriantes de patre Abraham, quasi naturalem se 56
E p h . 2,11.12.
57
iactabant habere iustitiam, et merita sua in circumcisione caeteris gen- "Rom. I'I,I7.
ss
I b i d . 3,19.
tibus tanto perniciosius, quanto arrogantius praeferebant, Gentes autem
140 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 26 27 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 141
de nuevo dice: A todos encerró Dios en la incredulidad, para Dios acaso a su pueblo? No hay tal. Porque yo soy israelita,
usar con todos de misericordia. Y ahora dice lo mismo, pre- del linaje de Abrahán, de la tribu de Benjamín. Ño desechó
sentando reiteradamente la misma cuestión: ¿Luego la ley Dios a su pueblo, que preconoció. También cuando alababa
contra las promesas de Dios? De ningún modo. Porque, si se el Apóstol a la iglesia de los tesalonicenses entre todas las
hubiera dado ley que pudiera vivificar, la justicia sería en iglesias de los gentiles, los asemejó a las iglesias de los judíos
absoluto de la ley. Pero la Escritura lo encerró todo bajo pe- porque habían padecido mucho, de parte de sus conciudada-
cado para que la promesa se diese a los creyentes por la fe nos, por la fe, como los judíos de parte de sus compatriotas.
en Jesucristo. Luego no se dio la ley para abolir el pecado, A esto viene también aquello que dice a los romanos y que
sino para encerrarlo todo bajo pecado. La ley, pues, mos- poco antes conmemoré: Si, pues, las gentes participaron de
traba que era pecado lo que ellos, cegados por la costumbre, los bienes espirituales de los judíos, deben también los gen-
pudieran apreciar como justicia, para que de este modo hu- tiles servirles con los carnales. Así, pues, ahora dice a conti-
millados conocieran que no estaba en su mano su propia sa- nuación de los judíos: Antes de venir la fe éramos custodiados
lud, sino en la del Mediador, ya que la humildad principal- bajo la ley, encerrados en la fe que había de ser revelada. ¿De
mente hace volver al puesto de donde nos arrojó la soberbia. dónde aconteció que tan cerca fueran encontrados y de tan
Pues la humildad dispone para recibir la gracia de Cristo, el poca distancia se acercaran a Dios, vendiendo todos sus bienes,
cual es un singular ejemplo de humildad. lo que ordenó Dios a los que quisieran ser perfectos, si no
26. [3,23.] Nadie será tan ignorante que diga: ¿Por fué por la misma ley, bajo la cual se hallaban custodiados y
qué no aprovechó a los judíos estar colocados en la mano del encerrados en la fe, es decir, en la fe de su venida, la cual fué
Mediador, por el ministerio de los ángeles en la intimación revelada después? Pues su cerco era entonces el temor de un
de la ley? Les aprovechó lo indecible, pues ¿qué iglesias hubo solo Dios. El haber sido encontrados prevaricadores de la misma
de entre los gentiles que vendieran sus bienes y colocaran su ley, sirvió no para perdición, sino para utilidad de los que
precio a los pies de los apóstoles, lo que inmediatamente hi- creyeron, pues el conocimiento de mayor enfermedad hizo de>
cieron tantos miles de judíos? No ha de atenderse precisa- sear con mayores ansias al médico y amarle con más ardor.
mente a la turba de los judíos infieles, pues toda trilla tiene, Mucho ama a quien mucho se le perdona.
con mucho, más paja que trigo. ¿A qué vienen, si no, aque-
27. [3,24.27.] La ley, dice el Apóstol, fué pedagogo para
llas palabras del apóstol San Pablo a los romanos, sino a
llevarnos a Cristo. Esto es lo mismo que dijo anteriormente:
resaltar la santificación de los judíos? ¿Pues qué? ¿Desechó

sum ex semine Abraham, de tribu Beniamin. Non repulit Deus plebem


ómnibus misereaturs". Hoc et nunc dicit, refricans ipsam quaestionem: suam, quam praescivit". Cum autem laudaret prae caeteris Ecclesiis
Lex ergo adversus promissa Dei? Absit. Si enim data esset Lex quae Gentium Ecclesiam Thessalonicensium, símiles eos factos ait Ecclesiis
posset vivificare, omnino ex Lege esset iustitia. Sed conclusit Scriptura Iudaeae; quia multa a contribuí ibus suis pro fide passi erant, quomodo
omnia sub peccato, ut promissio ex fide lesu Christi daretur credentibus. et illi a Iudaeis 62 . Hinc est et illud, quod paulo ante commemoravi, quod
Non ergo Lex' data est ut peccatum auferret, sed ut sub peccato omnia ait ad Romanos: Si enim spiritualibus eorum communicaverunt Gentes,
concluderet. Lex enim ostendebat esse peccatum, quod ilíi per consue- debent et in carnalibus ministrare eists. De ipsis ergo Iudaeis etiam
tudinem caecati, possent putare iustitiam: ut hoc modo humiliati, cognos- conseqnenter dicit: Prius autem quam veniret fides, sub Lege custodie-
cerent non in sua manu esse salutem suam, sed in manu Medíatoris. bamur, conclusi in eam fidem, quae postea revelata est. Ut enim tam
Máxime quippe humilitas revocat, unde nos deiecit superbia. Et ipsa prope invenirentur, et tam de próximo ad Deum venditis suis rebus
humilitas est accommodata percipiendae gratiae Christi, qui singulare accederent, quod Dominus eis praecepit qui vellent esse perfecti 6 \ Lege
humilitatis exemplum est. ipsa factum est, sub qua custodiebantur, conclusi in eam fidem, id est
26. [3,23.] Nec quisquam hic tam imperite dixerit: Cur ergo non in adventum eius fidei, quae postea revelata est: conclusio enim eorum
profuit Iudaeis, quod per Angelos Legem ministrantes, in manu Media- erat tum timor unius Dei. Et quod praevaricatores ipsius Legis inventi
toris dispositi sunt? Profuit enim, quantum dici non potest. Quae enim sunt, non ad perniciem, sed ad utilitatem valuit eis qui crediderunt:
Gentium Ecclesiae venditarum rerum suarum pretia ad pedes Apostolo- cognitio enim maioris aegritudinis, et desiderari medicum vehementius
rum posuerunt, quod tot milia hominum tam repente fecerunt? ° _Nec fecit, et diligi ardentius. Cui enim plurimum dimittitur, plurimum di-
turbae infidelium considerandae sunt: omnis enim área multis partibus ligit 65 .
ampliorem habet paleam, quam frumentum. Unde autem etiam illa ems-
dem apostoli verba ad Romanos, nisi de sanctificatione Iudaeorum? Quid 27. [3,24.27.] Itaque Lex, inquit, paedagogus noster fuit in Christo:
ergo? numquid repulit Deus plebem suam? Absit. Nam et Ego israelita hoc est, quod ait, Sub I^ege custodiebamur conclusi in ea 6a . Posteaquam
61 64
59 62
Rom. II,r.2. 65
Mt. 19,2T.
Ibid. 11,32. 1 Thess. 2,14. , Le. 7,43.47.
60 63
Act. 4,34. Rom. 15,27. »» Gal. 3,23.
142 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GALATAS 28 28 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS CALATAS 143

bajo la ley estábamos custodiados, encerrados en ella. Después pecado, esta diferencia de gentiles, de condición y de sexo,
que vino la fe, no estamos ya bajo pedagogo. Luego ahora abolida ya por la unidad de la fe, permanece, no obstante, en
reprende a los que anulan la gracia de Cristo, porque, como el estado mortal, de suerte que ha de observarse su orden en
si aun no hubiera venido el que nos llamaba a libertad, pre- la peregrinación de esta vida. Los apóstoles, que dieron salu-
tenden todavía estar bajo pedagogo. Lo que dice que todos dabilísimas normas de vida, mandan la forma como deban
son hijos de Dios por la fe, porque todos los que fueron bau- vivir entre sí según la condición de nación, griega o j u d í a ;
tizados en Cristo se vistieron de Cristo, sirve para que no según la diferencia de estado, de señor y de siervo, y según
desesperen de sí mismos los gentiles al no ser custodiados bajo la diferencia de sexo, de hombres o mujeres. Lo mismo dígase
pedagogo, y por esto crean que no son hijos de Dios, puesto de otras diferencias por el estilo que ocurran. Antes que ellos
que, vistiéndose de Cristo mediante la fe, todos se hacen hijos, la estableció el Señor cuando dijo: Dad al César lo que es
no por naturaleza, como el único Hijo, que también es Sabi- del César y a Dios lo que es de Dios. Unas son las cosas que
duría de Dios; ni por prepotencia, ni por singularidad de observamos en la unidad de la fe sin diferencia alguna, y otras
toma, a fin de tener y llevar naturalmente la persona de la las que como pasajeros guardamos en el orden de esta vida,
Sabiduría, como el mismo Mediador, que se hizo uno con la para que no se blasfeme del nombre y doctrina de Dios. Y esto
Sabiduría, tomada sin la interposición o intervención de algún no sólo por causa de la ira, con el fin de evitar la ofensa de
otro poder de mediador; sino que se hacen hijos por partici- los hombres, sino también por la conciencia, para no obrar
pación de la Sabiduría, disponiendo y prestando esto la fe en con simulación, como si hiciéramos esto por bien parecer, y
el Mediador, a cuya gracia de fe ahora la llama vestido, de no más bien con pura conciencia de amor, por causa de Dios,
modo que se vistieron de Cristo los que creyeron en El, y, por que quiere que todos los hombres se salven y vengan al cono-
lo tanto, se hacen hijos de Dios y hermanos del Mediador. cimiento de la verdad. A continuación dice el Apóstol: luego
28. [3,28-29.] En esta fe no hay diferencia de griego y todos vosotros sois uno en Cristo Jesús; y añade: si, pues;
judío, de siervo y de libre, de hombre y mujer. En cuanto que, con el fin de que en este lugar se subdivida y sobrentienda
todos son fieles, todos son uno en Jesucristo, Y si esto lo hace vosotros sois uno en Cristo Jesús, y después se introduzca:
la fe, por la cual se peregrina con justicia en esta vida, ¿cuán- luego sois prosapia de Abrahán; de modo que sea éste el sen-
to más perfecta y copiosamente lo hará la misma visión cuando tido: todos vosotros sois uno en Cristo Jesús; mas, si sois uno
contemplemos cara a cara? Pues ahora, aunque tengamos las en Cristo Jesús, luego sois linaje de Abrahán. Anteriormente
primicias del espíritu, que es vida, por causa de la justicia de había dicho el Apóstol que la Escritura no dice de los linajes,
la fe, sin embargo, como aún está muerto el cuerpo por el
iustitiam fidei; tanien quia adhuc mortuum est corpus propter pec-
venit fides, iam non sumus suh paedagogo. Eos ergo mine reprehendit, catum G8 , differentia ista vel Gentium, vel conditionis, vel sexus, iam
qui faciunt irritam gratiam Christi: quasi enim nondum venerit, qui. quidem ablata est ab unitate fidei, sed manet in conversatione mortali;
vocaret in libertatem, sic adhuc volunt esse sub paedagogo. Quod aütem eiusque ordinem in huius vitae itinere servandum esse, et Apostoli prae-
filios Dei dicit esse omnes per fidem, quia induerunt Christum, quicum- cipiunt, qui etiam regulas salubérrimas tradunt, quemadmodum secum
que in Christo baptizad sunt; ad hoc valet, ne Gentes de se. desperarent, vivant pro differentia gentis Iudaei et Graeci; et pro differentia con-
quia non custodiebantur sub paedagogo, et ideo se filios non putarent: ditionis, domini et servi; et pro differentia sexus, viri et uxores, vel
sed per fidem induendo Christum, omnes fiunt filii; non natura, sicut si qua talia caetera occurrunt: et ipse prior Dominus, qui ait, Reddite
unicus • Filius, qui etiam Sapientia Dei est; ñeque praepotentia et singu- Caesari quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt". Alia sunt enim
laritate susceptionis ad habendam naturaliter et agendam personam Sa- quae servamus in unitate fidei sine ulla distantia, et alia in ordine vitae
pientiae, sicut ipse Mediator unum cum ipsa suscipiente Sapientia sine huius tanquam in via, ne nomen Dei et doctrina blasphemetur. Et hoc
interpositione alicuius mediatoris effectus: sed filii fiunt participatione non solum propter iram, ut effugiamus offensionem hominum; sed etiam
sapientíae, id praeparante atque praestante Mediatoris fide: quam fidei propter conscientiam, ut non simúlate, quasi ad oculos hominum ista
gratiam mine indumentum vocat, ut Christum induti sint, qui in eum faciamus, sed pura dilectionis conscientia propter Deum, qui omnes
erediderunt, et ideo filii Dei fratresque eius Mediatoris effecti sunt. nomines vult salvos fieri, et in agnitionem veritatis venire 7°. Omnes ergo,
28. [3,28.29.] In qua fide non est distantia Iudaei, ñeque Graeci, inquit, vos unum estis in Christo Iesu. Et addidit, Si autem, ut hic
non servi ñeque liberi, non masculi et feminae: in quantum enim omnes subdistinguatur et subaudiatur, vos unum estis in Christo Iesu, ac deinde
fideles sunt, omnes unum sunt in Christo Iesu. Et si hoc facit fides, inferatur, Ergo Abrahae semen estis: ut iste sit sensus, Omnes ergo vos
per quam in hac vita iuste ambulatur; quanto perfectius atque cumu- unum estis in Christo Iesu; si autem vos unum estis in Christo Iesu,
latius id species ipsa factura est, cum videbimus facie ad faciem? 67 vos ergo Abrahae semen estis. Superius enim dixerat, Non dicit, Et
Nam nunc quamvis primitias habentes spiritus, qui vita est, propter 68
R o m . 8,23.10.
67
i Cor. 13,12. " ' M t . 22,21.
' • 1 T i m . 2,4.
144 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 29 30 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 145
c o m o si se t r a t a r a de m u c h o s , sino de tu linaje, h a b l a n d o de se f o r m ó de j u d í o s y g e n t i l e s , p a r t e h u b i e r a e s t a d o b a j o el
u n o , el c u a l es C r i s t o . A q u í d e c l a r a q u e h a de e n t e n d e r s e u n p e d a g o g o de l a ley d u r a n t e el t i e m p o de su niñez, a s a b e r , la
linaje, q u e es C r i s t o , n o sólo el m i s m o M e d i a d o r , sino t a m b i é n p o r c i ó n q u e se c o n g r e g ó de l o s j u d í o s , y p a r t e b a j o l o s ele-
la Iglesia, de q u i e n él es la cabeza de este c u e r p o , de m o d o m e n t o s del m u n d o , a q u i e n e s c o m o a t u t o r e s y c u r a d o r e s servía
' que t o d o s sean u n o en C r i s t o y r e c i b a n , s e g ú n la p r o m e s a , la la p o r c i ó n q u e se c o n g r e g ó de los gentiles. Así, al i n t r o d u c i r
h e r e d a d p o r la fe en l a q u e e s t a b a e n c e r r a d o , es decir, en c u y a el A p ó s t o l su p e r s o n a , n o d i c i e n d o : c u a n d o e r a i s p á r v u l o s
venida, c o m o b a j o p e d a g o g o , se h a l l a b a c u s t o d i a d o el p u e b l o e s t a b a i s b a j o los e l e m e n t o s de este m u n d o , s i n o e s c r i b i e n d o :
h a s t a el t i e m p o o p o r t u n o en el q u e h a b í a n de ser l l a m a d o s a cuando éramos párvulos estábamos sometidos a servidumbre
l i b e r t a d los q u e en el m i s m o p u e b l o f u e r o n l l a m a d o s s e g ú n el bajo los elementos de este mundo, n o se designe a los j u d í o s ,
p r o p ó s i t o , es decir, l o s q u e en a q u e l l a t r i l l a fueron e n c o n t r a d o s de q u i e n e s p r o c e d í a S a n P a b l o , sino m á s b i e n a los g e n t i l e s ;
> ser t r i g o . p e r o sólo en esta ocasión, p u e s t o que con t o d a c o n g r u e n c i a
29. [ 4 , 1 - 3 . ] A esto a ñ a d i ó : Ahora, pues, por todo el p o d í a u n i r s e a la c o n g r e g a c i ó n de a q u e l l o s a q u i e n e s fué en-
tiempo que el heredero es niño, en nada se diferencia del siervo, viado a evangelizar.
aunque es dueño de todo, mas está bajo tutores y curadores 30. [4,4-5.] A c o n t i n u a c i ó n dice q u e , h a b i e n d o l l e g a d o
hasta el tiempo marcado por el padre; así también nosotros, el c u m p l i m i e n t o del t i e m p o , envió D i o s a su H i j o a l i b e r t a r
cuando éramos niños, estábamos sometidos a servidumbre bajo al n i ñ o h e r e d e r o q u e servía p a r t e b a j o la ley, c o m o a p e d a -
los elementos del mundo. P u e d e p r e g u n t a r s e de q u é m o d o , g o g o ; p a r t e a los e l e m e n t o s de este m u n d o , c o m o a t u t o r e s y
c o n f o r m e a esta s e m e j a n z a , h u b i e r a n e s t a d o l o s j u d í o s someti- c u r a d o r e s , p u e s e s c r i b e : envió Dios a su Hijo hecho de mujer.
dos b a j o l o s e l e m e n t o s del m u n d o , s i e n d o así q u e a e l l o s p o r D i j o m u j e r (mulier), es decir, la casada, en l u g a r de h e m b r a
la ley q u e r e c i b i e r o n se les o r d e n ó a d o r a r a u n solo D i o s , q u e (jemina), s e g ú n l a c o s t u m b r e de los h e b r e o s . T a m p o c o a p r o -
hizo el cielo y l a t i e r r a . M a s p u e d e ser o t r a la e x p l i c a c i ó n de pósito de E v a , a u n q u e de e l l a se d i j o : y la formó Dios como
este p a s a j e ; de s u e r t e q u e así c o m o a n t e r i o r m e n t e l l a m ó pe- mujer (mulier), n o se sigue q u e h u b i e s e c o n o c i d o m a r i t a l m e n -
d a g o g o a la ley, b a j o el c u a l se h a l l a b a e s t a b l e c i d o a q u e l te al v a r ó n , la c u a l n o le conoció, según la E s c r i t u r a , h a s t a
pueblo judío, a h o r a llame tutores y curadores a los elementos d e s p u é s de h a b e r sido a r r o j a d o s a m b o s del p a r a í s o . Y dijo
de este m u n d o , b a j o l o s c u a l e s s e r v í a n l a s g e n t e s . E n t o n c e s fué hecho p o r l a t o m a de l a c r i a t u r a , p o r q u e l o s q u e n a c e n
a q u e l h i j o p e q u e ñ o , es decir, el p u e b l o q u e p e r t e n e c í a p o r de h e m b r a s n o n a c e n e n t o n c e s de D i o s ; p e r o , sin e m b a r g o .
causa de u n a s o l a fe a u n solo l i n a j e de A b r a h á n , p u e s t o q u e Dios los h a c e , c o m o a t o d a c r i a t u r a , p a r a q u e así p u e d a n
seminibu,s, tanquam in multis; sed tanquam in uno, et semini tuo, quod
est Christus7l. Hic ergo ostendit unum semen Christum, non tantum congregatus est, partim fuerit sub paedagogo Legis, tempore pueritiae
ipsum Mediatorem intelligendum esse, verum etiam Ecclesiam, cuius suae, id est ex ea parte qua de ludaeis congregatus est; partim sub ele-
ille corporis caput est: ut omnes in Christo unum sint, et capiant se- mentis huius mundi, quibus tanquam procuratoribus et actoribus ser-
cundum promissionem haereditatem per fidem, in quam conclusus erat; viebat, ex ea parte qua de Gentibus congregatus est: ut quod immiscet
id est, in cuius adventum tanquam sub paedagogo custodiebatur popu- Apostolus personam suam, non dicens, Cum essetis parvuli, sub elemen-
lus usque ad aetatis opportunitatem, qua in libertatem vocandi erant, tis huius mundi eratis; sed dicens, Cum essemus parvuli, sub elementis
qui in eodem populo secundum propositum vocati sunt, id est, qui in huius mundi eramus servientes, non pertineat ad significationem Judaeo-
illa área frumentum inventi sunt. rum, ex quibus Paulus originem ducit, sed magis ad Gentium, hoc dun-
taxat loco: quoniam et eorum personae decenter se potest annectere,
29. [4,1-3.] Ad hoc enim adiungit: Dico autem, Quanto tempore
quibus ad evangelizandum missus est.
haeres parvulus est, nihil differt a servo, cum sit dominus omnium; sed
sub procuratoribus et actoribus est usque ad praefinitum ternpus a pa- 30. [4,4.5.] Deinde iam dicit, veniente plenitudine temporis Deum
ire: sic et nos cum essemus parvuli, sub elementis huius mundi eramus misisse Filium suum ad liberandum parvulum haeredem, servien'tem ex
servientes. Quaeri autem potest quomodo secundum hanc similitudinem parte Legi, tanquam paedagogo, ex parte elementis huius mundi, tan-
sub elementis huius mundi fuerint Iudaei, cum illis per Legem quam quam procuratoribus et actoribus: Misit Deus, inquit, Filium suum fac-
acceperunt, unus Deus qui fecit caelum et terram, colendus commen- tum ex mullere. Mulierem pro femina posuit, more locutionis Hebraeo-
daretur. Sed potest esse alius exitus capituli huius, ut cum superius Le- rum. Non enim quia de Eva dictum est, Formavit eam in mulierem7a,
gem paedagogum fecerit " , sub quo erat ille populus Iudaeorum; mine iam passa erat concubitum viri, quod non scribitur passa, nisi cum
procuratores et actores dicat elementa mundi, sub quibus serviebant dimissi essent de paradíso. Factum autem dixit, propter susceptionem
Gentes: ut filius ille parvulus, id est populus propter unam hdem ad creaturae; quia qui nascuntur ex feminis, non tune ex Deo nascuntur,
unum semen Abrahae pertinens, quoniam et de ludaeis et de Gentibus sed tamen Deus ilios facit, ut sic nasci possint, ut omnein creaturam.
Factum autem sub Lege dixit, quia et circumeisus est, et hostia pro illo
71
G a l . 3,16.
72
G a l . 3,34. 73
G e n . 2,22.
146 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 31 31 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 147
nacer. Y dijo fué hecho bajo la ley porque asimismo fué cir- hijos porque no estaban bajo pedagogo. Y así dice: porque
cuncidado y se ofreció un sacrificio legal por El. JNo es de vosotros sois hijos, envió Dios a vuestros corazones el espíritu
admirar que soportase aquellas obras de la ley, de las que de su Hijo, que- clama: Abba, Padre. Dos son las palaliras
liberó a los que se hallaban sujetos servilmente a ellas, el que que escribió, para que por la última se interpretara la prinrra,
también soportó la muerte para librar de ella a los que esta- porque es lo mismo Abba que Padre. Y ha de entenderse qui-
ban obligados a ella por la mortalidad. A continuación añade: no en vano escribió con elegancia, de dos lenguas, palal'iii
para que recibiéramos la adopción de hijos. Dijo adopción para que significan lo mismo, por razón de la universal congrí'^,"
que con claridad distingamos al único Hijo de Dios. Porque ción que fué llamada a la unidad de la fe, tanto de juili"
nosotros somos hijos de Dios por merced y gratitud de su mi- como de gentiles. De suerte que la palabra hebrea se refi««i ••
sericordia; pero El es Hijo por naturaleza, el cual es lo que a los judíos, y la griega, a los gentiles, y, con todo, la iiU'u
es el Padre. Ni dijo tomemos (accipiamus), sino recibamos tica significación de ambas voces corresponda a la unidad di
(recipiamus), para significar que perdimos en Adán aquello una misma fe y espíritu. También escribiendo a los romano'
por cuya pérdida somos mortales. Luego esto que dice: para allí donde les propone una cuestión parecida sobre la paz <l<
redimir a los que estaban bajo la ley, que significa conceder judíos y gentiles en Cristo, dice: pues no recibisteis de nurvf
la libertad a aquel pueblo que, como niño, estaba sometido a el espíritu de servidumbre en temor, sino que recibisteis el
pedagogo, se refiere a lo que dijo: hecho bajo la ley. Lo que espíritu de adopción de hijos, en el cual clamamos: A.bbn
escribió: para que recibamos la adopción de hijos, se refiere Padre. Con seguridad quiso demostrar a los gentiles que peí
a lo consignado: fué hecho de mujer. Recibimos precisamente tenecen a la promesa de heredad por la asistencia y don del
la adopción porque el Único no se desdeñó participar de nues- Espíritu Santo. Porque no se evangelizó a los gentiles sino
tra naturaleza humana, siendo hecho de mujer, de tal suerte después de la ascensión del Señor y la venida del Espíritu
que no sólo fué unigénito donde no tiene más hermanos, sino Santo. Pues los judíos ya habían comenzado a creer cuando
asimismo primogénito entre muchos hermanos. Por lo tanto, aún el Hijo de Dios llevaba la mortalidad humana sobre In
dos cosas declaró: que fué hecho de mujer y hecho también tierra, conforme está escrito en el Evangelio. Y aunque en <-l
bajo la ley; pero las frases siguientes del Apóstol se corres- Evangelio alabó la fe de la mujer cananea y la del centurión,
pondejn con éstas en orden inverso. de quien dijo que no halló tanta fe en Israel, sin embargo,
31. [4,6.] Al pueblo judío agregó aquel otro que, niño, entonces sólo se evangelizó a los judíos, conforme lo demues
servía bajo tutores y curadores, es decir, bajo los elementos tran con toda claridad las mismas palabras del Señor cuando
de este mundo, para que no pensasen que tal vez ellos no eran contestó a la súplica de la cananea que no había sido enviado

legitima oblata est , 4 . Nec mirum si et illa Legis opera sustinuit, ex autem filii estis, inquit, misil Deus Spiritum Filii sui in corda veslru
quíbus liberaret qui eis serviliter tenebantur; qui etiam mortem susti- clamantem, Abba, Pater. Dúo sunt verba quae posuit, ut posteriorc in
nuit, ut ex ea liberaret eos qui mortalitate tenebantur. Ut adoptionem, terpretaretur primum: nam hoc est, Abba, quod Pater. Eleganter aiiti'm
inquit, filiorum recipiamus. Adoptionem propterea dicit, ut distincte intelligitur non frustra duarum linguarum verba posuisse Ídem signili
intelligamus unicum Dei Filium. Nos enim beneficio et dignatione mi- cantia, propter miiversum populum, qui de Iudaeis et de Gentibus in
sericordiae eius filii Dei sumus: ille natura est Filius, qui hoc est quod unitatem fidei vocatus est: ut hebraeum verbum ad Iudaeos, graeriini
Pater. Nec dixit, accipiamus; sed, recipiamus: ut significaret hoc nos ad gentes, utriusque tamen verbi eadem significatio ad eiusdem fiílri
amisisse in Adam, ex quo mortales sumus. Hoc ergo quod ait, Ut eos spiritusque unitatem pertineat. Nam et ad Romanos, ubi símilis quacslin
qui sub Lege erant redimeret, et ad liberandum eum populum pertinet, de pace in Christo Iudaeorum Gentiumque tractatur, hoc dicit: Non
qui parvulus sub paedagogo serviebat; et refertur ad id quod dixit, enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore; sed accepisds Spi
factum sub Lege. Illud autem quod ait, ut adoptionem filiorum recipia- ritum adoptionis filiorum, in quo clamamus, Abba, Pater7". Recte aiili'i"
mus, refertur ad id quod dixit, factum ex muliere. Hinc enim adoptio- de praesentia et de dono Spiritus sancti probare voluit Gentibus c|u<>.l
nem recipimus, quod ille Unicus non dedignatus est participationem pertineant ad promissionem haereditatis. Non enim evangelizatum «" 1
naturae nostrae, factus ex muliere, ut non solum Unigenitus esset ubi Gentibus, nisi post ascensum Domini et adventum Spiritus sancti. * •"'
fratres non habet, sed etiam Primogenitus in multis íratribus fieret7S. perant enim iam ludaei crederc, cuín in terris adhuc Filius D(-i m<>i
Dúo enim proposuit, factum ex muliere, factum sub Lege: sed mutato talem hominem gereret, sicut in Evangelio scriptum est: ubi quanqnnm
ordine respondit. et Chananaeae mulieris fidem ipse laudaverit", et illius Centuriniii
31. 14,6.] Iam illum populum adiungens^ qui parvulus sub pro- de quo ait non se invenisse talem fidem in Israel 7 8 ; tamen propric 11111 •
curatoribus et actoribus serviebat, id est, elementis huius mundi, ne [udaeis esse evangelizatum, verbis ipsius Domini satis clarum est, ''iim
putarent se non esse filios, quia non erant sub paedagogo, Quoniam 76
Ibid. is.
77
74
I.C. 2,21.24. M t . 15,28.
78
75
R o m . 8,29. I b i d . 8,10.
148 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 31 32 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 149

sino a salvar las ovejas que habían perecido de la casa de os da a vosotros el Espíritu y obra prodigios en vosotros, ¿lo
Israel. Igualmente, cuando envió a los discípulos, les dice: hace por las obras de la ley o por la audición de la fe? Igual-
A camino de gentiles no vayáis ni en ciudades de samaritanos mente por esto dice aquí: porque sois hijos de Dios, envió
entréis, sino id primeramente a las ovejas que perecieron de la Dios el Espíritu de su Hijo ti vuestros corazones, que clama:
casa de Israel. Declaró que tenía otro rebaño, el de las gentes, Abba, Padre.
cuando dijo: tengo otras ovejas que no son de este redil, a las 32. [4,7-8.] A continuación demostró clarísimamente que
que, sin embargo, dice que las ha de conducir hacia sí, para hablaba también de los gentiles que habían venido a la fe, a
que haya un solo rebaño y un solo pastor. ¿Y cuándo había quienes asimismo escribe la Epístola, pues dice: de modo que
de hacer esto sino después de su glorificación? A seguida de ya no eres siervo, sino hijo; y lo escribe por lo que había
su resurrección envió discípulos a los gentiles, cuando les expuesto: durante el tiempo que el heredero es niño, en nada
mandó permanecer interinamente en Jerusalén hasta que les se diferencia del siervo. Ahora añade: y si es hijo, también es
enviase, según su promesa, el Espíritu Santo. Luego, después heredero por Dios, esto es, por la misericordia de Dios, no por
de haber dicho el Apóstol: envió Dios a su Hijo, hecho de promesas de padres, de quienes no procedían por la carne,
mujer, hecho bajo la ley, para redimir a los que estaban bajo como los judíos, con todo, son hijos de Abrahán por la imi-
la ley, a fin de que recibamos la adopción de hijos, faltaba tación de la fe, cuya gracia de fe merecieron por la misericor-
que demostrase asimismo que los gentiles, que no estaban bajo dia de Dios. Pero entonces, dice, desconociendo a Dios, ser-
la ley, pertenecían a la idéntica adopción de hijos, lo cual visteis a los que por naturaleza no son dioses. Como ahora no
enseña que la consiguieron por el don del Espíritu Santo, que escribe a los judíos, sino a los gentiles, ni dice servimos, sino
se dio a todos. De aquí resulta que Pedro también se defiende servísteis, es muy probable que también habló anteriormente
delante de los creyentes judíos de haber bautizado al incir- de los gentiles cuando dijo que estaban sujetos a servidumbre
cunciso centurión Cornelio, diciendo que no pudo negar el agua bajo los elementos de este mundo, como bajo tutores y cura-
a los que se patentizó que ya habían recibido el Espíritu Santo. dores. Porque los mismos elementos no son, sin duda, dioses por
Como también San Pablo se valió anteriormente de este mismo naturaleza, ya sean del cielo o de la tierra, aunque muchos son
fortísimo argumento cuando dijo: sólo quiero saber esto de tenidos por dioses, y no pocos por señores; pero para nosotros
vosotros: ¿recibisteis el Espíritu Santo por las obras de la existe un solo Dios Padre, por quien tienen ser todas las cosas
ley, o por la audición de la fe?; y a renglón seguido: el que y nosotros en El, y un solo Señor Jesucristo, por quien son
todas las cesas y nosotros por El. Cuando escribe: servísteis
ad ipsius Chananaeae deprecationem dixit non se esse missnm n!si ad
oves quae perierunt domus I s r a e l " : et discípulos cum mitteret, ait, Spiritum accepistis, an ex auditu fidei? Et paulo post, Qui ergo tribuil
In viam Gentium ne abieritis, et in civitate Samaritanorum ne intoieritis; vobis Spiritum, et virtutes operatur in vobis: Ex operibus Legis, an ex
sed ite primum ad oves quae perierunt domus Israel80. Gentium autem auditu fidei? ss Sic et hic, Quoniam, inquit, filii Dei estis, misit Deus
aliud ovile appellavit, cum diceret, Habeo alias oves quae non sunt de Spiritum Filii sui in corda vestra clamantem, Abba, Pater.
hoc ovili; quas tamen se adducturum ait, ut esset unus grex, et unus 32. [4,7.8.] Deinde manifestissime ostendit de his etiam se dicere.
pastor 8 1 : quando autem, nisi post clarificationem suara? Post resur- qui ex Gentibus ad fidem venerant, ad quos etiam Epistolam scribit.
rectionem autem etiam ad Gentes discípulos misit, cum eos interim ¡taque iam, inquit, non est servus, sed filius: propter id quod dixerat.
lerosolymae manere iussisset, doñee eis secundum promissionem suam Quamdiu haeres parvulus est, nihil differt a servo. Si autem filius, in-
Spiritum sanctum mitteret 82 . Cum ergo dixisset Apostolus, Misit Deus quit, et haeres per Deum: id est, per misericordiam Dei, non per pro-
Filium suum, factura ex mullere, factura sub Lege, ut eos qui sub Lege missiones patrum, de quibus carnaliter sicut Iudaei natus non est; sed
eraut redimeret, ut adoptionem filiorum recipiaraus 83 ; restabat ut etiam tamen filius Abrahae secundum imitationem fidei, cuius fidei gratiam
Gentes, quae non erant sub Lege, ad eamdem tamen adoptionem filio- per misericordiam Domini meruit. Sed tune quidem, inquit, ignorantes
rum pertinere ostenderet: quod de sancti Spiritus dono, qui ómnibus Deum, his qui naturaliter non sunt dii servistis. Nunc certe quia non
datus est, docet. Unde se etiam Petrus de baptizato incircumeiso Cen- Iiidaeis scribit, sed Gentibus; nec ait, serviviinus, sed, servistis: satis
turione Cornelio defendit apud Iudaeos qui crediderant, dicens non se probabile est etiam superius de Gentibus dictum, quod sub elementis
potuisse aquam negare illis quos iam Spiritum sanctum accepisse cla- huius mundi erant servientes, tanquam sub procuratoribüs et netori-
r u e r a t " . Nam et ipso gravissimo documento etiam superius usus est bus 8°, Nam ipsa elementa utique non sunt naturaliter dii, «sive in cáelo,
Paulus, cum diceret, Hoc solum voló discere a vobis: Ex operibus Legis sive ín térra: quemadmodum multi dii, et domini multí: sed nobís unus
70
Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso; et unus Dominus Jesús Chris-
s
Ibid. 15,24. tus, per quem omnia, et nos per ipsum» 87. Cum autem dicit, His qui
81
° Ibid. 10,5.6. " •
82
lo. 10,16. 85
Act. 1,4. 86
Gal. 3,2,5.
83 Ibid. 4,1-3.
84
Gal. 4,4. 87
Aot. 10,47. 1 Cor. 8,5.6.
150 EXPOSICIÓN BE LA EP. A LOS CALATAS 32 33 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 151
a los que por naturaleza no son dioses, demuestra con toda bajo su potestad, obren algo que El no permita o ignore en
evidencia que el único Dios verdadero es por naturaleza Dios, las cosas'sometidas a cada uno según su jerarquía. Sin embar-
bajo cuyo nombre se entiende la Trinidad en el fidelísimo y go, no les recompensa lo que se ejecuta justamente de ellas,
católico seno del corazón. A los que no son por naturaleza dio- sino el ánimo con que lo hacen, puesto que Dios no negó la
ses, arriba los llama tutores y curadores, porque ninguna cria- libre voluntad a su racional criatura, pero, no obstante, retuvo
tura hay, ya sea la que permanece en la verdad dando gloria para sí el poder, por el que ordena con justicia a los injustos.
a Dios, ya la que no permaneció en ella, buscando su propia Esto ya lo hemos tratado muchas veces más intensa y tendi-
gloria, que de grado o por fuerza no sirva a la divina Provi- damente en su propio lugar en los libros del libre albedrío.
dencia, pues, queriendo, hace con ella lo que es bueno, y de Luego, cuando adoraban las gentes el sol, la luna y las estre-
aquella que no quiere obrar el bien, hace lo que es justo. Poi- llas, el cielo y la tierra u otras cosas parecidas o a los demo-
que, si los mismos ángeles prevaricadores, con su príncipe el nios, rectamente se entiende que se hallaban bajo los tutores
diablo, no se llamasen rectamente tutores y curadores de la y curadores.
divina Providencia, no hubiera llamado el Señor magistrado
33. [4,9.] Las cosas que siguen de nuevo complican la
de este' mundo al diablo; ni la misma autoridad apostólica
cuestión casi dilucidada. En toda la Epístola da a entender
hubiera usado de él para corrección de los hombres, conforme
que no fué requerida la fe de los gálatas por otros, sino por
lo expresa San Pablo en otro pasaje: a éstos entregué a Sata-
aquellos que eran de la circuncisión y deseaban conducirlos a
nás para que aprendan a no blasfemar. Y en otro lugar, refi-
las carnales observancias de la ley, como si en ellas estuviese
riéndose a la salud espiritual, dice: pues yo, aunque ausente
la salud. Sin embargo, parece que sólo habla en este lugar
con el cuerpo, mas presente con el espíritu, he condenado ya,
a los que pretendían volver a las supersticiones gentílicas.
cual si estuviera presente, al que así obró. En el nombre de
Pues dice: «mas ahora, habiendo conocido a Dios, mejor dicho,
nuestro Señor Jesucristo, congregados vosotros y el espíritu mío,
habiendo sido conocidos por Dios, ¿cómo os volvéis de nuevo
he juzgado, con el poder de nuestro Señor Jesucristo, entregar a
a los flacos y míseros elementos, a los cuales otra vez queréis
este tal a Satanás para perdición de la carne, a fin de que sea
servir como antes?» En lo que dice: os volvéis, como no habla
salvo el espíritu en el día del Señor Jesucristo. Pero, como el
a circuncisos, sino a gentiles, conforme se nota en toda la
magistrado que se halla constituido por el emperador no obra
Epístola, no dice que se volvían a la circuncisión, en la cual
sino cuanto aquél le permite, así los tutores y curadores de este
jamás habían estado, sino a los flacos y míseros elementos del
mundo nada ejecutan fuera de lo que Dios les tolera. A El nada
se le oculta, como a los hombres; ni tampoco cosa alguna esca-
pa a su poder, de modo que los tutores y curadores que están liuius mundi nihil faciunt, nisi quantum Dominus sinit. Non enim latet
eum aliquid, sicut hominem; aut in aliquo est minus potens, ut procu-
naturaliter non, sunt dii, servistis, satis demonstrat unum verum Deum ratores atque actores, qui sunt in eius potestate, aliquid ipso sive non
natura esse Deum, quo nomine Trinitas fidelissimo et eatholico gremio permittente, sive nesciente, in subiectis sibi pro suo gradu rebus efficiant.
cordis accipitur. Eos autem qui natura non sunt dii, propterea superius Non eis tamen rependitur, quod de ipsis iuste fit, sed quo animo ipsi
procuratores actoresque appellat, quia nulla creatura est, sive quae in faciunt: quia ñeque liberam voluntatem rationali creaturae suae Deus
veritate manet, dans gloriam Deo; sive quae in veritate non stetit, quae- negavit; et tamen potestatem, qua etiam iustos iuste ordinat, sibi reti-
rens gloriam suam: nulla inquam creatura est, quae non, velit nolit, nuit. Quem locum latius et uberius in libris alus saepe tractavimus .
divinae providentiae serviat; sed volens facit cum ea quod bonum est; Sive ergo solem et lunam et sidera et caelum et terram, caeteraque hu-
de illa vero quae hoc non vult, fit quod iustum est. Nam si etiam ipsi iusmodi Gentes colebant, sive daemonia, recte sub procuratoribus et
praevaricatores angelí, cum principe suo diabolo, non recte dicerentur actoribus fuisse intelliguntur.
procuratores vel actores divinae providentiae, non Dominus magistratura 33. [4,9.] Verumtamen ea quae sequuntur, iam quasi explicatam
huius mundi diabolum diceret; nec uteretur illo ad correptionem homi- quaestionem rursus implicant. Cum enim per totam Epistolam non ab
num ipsa potestas apostólica, eodem Paulo alibi dicente, Quos tradidi alus ostendat sollicitatam fuisse Galatarum fidem, nisi ab eis qui ex
satanae, ut discant non blasphemare *": et alio loco ad salutem; ait enim, circumcisione erant, et ad carnales observationes Legis, tanquam in eis
«Ego quidem sicut absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudicavi salus esset, adducere cupiebant; hoc tantum loco ad eos loqui videtur,
quasi praesens, eum qui sic operatus est, in nomine Domini nostri íesu qui ad Gentilium superstitiones rediré tentarent. Ait enim: «Nunc au-
Christi congregatis vobis et meo spiritu, cum potentia Domini nostri tem cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo, quomodo revertimini iterum
lesu Christi, tradere huiusmodi satanae in interitum carnis, ut spiritus ad infirma et egena elementa, quibus rursus ut antea serviré vultis?»
salvus sit in die Domini Iesu» 89 . Sed et magistratus sub statuto impe- [n eo enim quod dicit, revertimini, quando. non circumcisis, sed Gen-
ratore non facit, nisi quantum illi permittitur; et procuratores actoresque tibus loquitur, sicut in tota Epístola apparet; non utique ad circumci-
sionem dicit eos revertí, in qua nunquam erant, sed ad infirma, inquit,
r Tim. i,20,
i Cor. 5,3-5. •° In libris De libero arbitrio.
^5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 153
152 EXPOSICIÓN DK LA EP. A LOS CALATAS 34
los g e n t i l e s : « ¿ D e q u é os sirve el h a b e r o s l i b r a d o de l a servi-
mundo, a los que de nuevo queréis servir como antes. T o d o
d u m b r e a q u e e s t a b a i s s o m e t i d o s c u a n d o servíais a l o s ele-
esto n o s fuerza a e n t e n d e r l o de los gentiles, p o r q u e antes ¡es
m e n t o s de este m u n d o , s i e n d o así q u e volvéis de n u e v o a lo
h a b í a d i c h o : desconociendo entonces a Dios, servísteis a los
m i s m o , s e d u c i d o s p o r a q u e l l o s q u e , n o c o n o c i e n d o a ú n el
que por naturaleza no son dioses, a c u y a s e r v i d u m b r e i n d i c a
t i e m p o de su l i b e r t a d , sirven a c t u a l m e n t e , e n t r e l a s d e m á s
q u e d e s e a b a n v o l v e r c u a n d o d i c e : ¿cómo os volvéis a los fla-
o b r a s de la ley q u e son c a r n a l e s , t a m b i é n a los t i e m p o s ; a los
cos y míseros elementos, a los que queréis servir como antes?
q u e v o s o t r o s q u e r é i s de n u e v o s e r v i r c o m o a n t e s , y p r e t e n d é i s
3 4 . [ 4 , 1 0 - 1 1 . ] L o q u e a ñ a d i ó : observáis días y meses,
o b s e r v a r c o m o e l l o s l o s días, l o s m e s e s , l a s e s t a c i o n e s y l o s
estaciones y años. Temo por vosotros, no sea que quizá haya
a ñ o s , a los c u a l e s servíais a n t e s de q u e creyeseis en C r i s t o ? »
trabajado en vano entre vosotros, p u e d e a p a r e c e r q u e c o n f i r m a
E s e v i d e n t e q u e el d e s e n v o l v i m i e n t o del t i e m p o se r i g e p o r l o s
m á s y m á s esta s e n t e n c i a . C o m u n í s i m o es este e r r o r e n t r e los
e l e m e n t o s de este m u n d o , es decir, p o r el cielo y l a t i e r r a , p o r
g e n t i l e s : q u e , al e j e c u t a r u n a cosa o al e s p e r a r los aconteci-
el m o v i m i e n t o y el o r d e n de l a s e s t r e l l a s , a c u y o s e l e m e n t o s
m i e n t o s de la v i d a y de sus n e g o c i o s , tienen en c u e n t a los
l l a m a flacos, p o r q u e c a m b i a n d e b i d o a la d e b i l i d a d e i n e s t a b l e
días, meses, estaciones y a ñ o s s e ñ a l a d o s p o r los a s t r ó l o g o s y
f o r m a , y precarios o endebles, p o r q u e n e c e s i t a n de l a s u m a
los c a l d e o s . Sin e m b a r g o , q u i z á n o h a y n e c e s i d a d de q u e en-
f o r m a del C r e a d o r p a r a q u e p u e d a n ser c o m o son.
t e n d a m o s esto c o m o si t r a t a s e sólo del e r r o r de los gentiles,
n o sea q u e nos p a r e z c a q u e r e r con t e m e r i d a d t o r c e r de re- 3 5 . L u e g o e l i j a el l e c t o r la s e n t e n c i a q u e q u i e r a , m i e n t r a s
p e n t e en otro sentido el i n t e n t o de la c a u s a , q u e , e m p r e n d i d o entienda que conducen a tanto peligro las observancias supers-
desde u n p r i n c i p i o , c o n d u c e h a s t a el f i n ; s i n o m á s b i e n de ticiosas de los t i e m p o s , q u e p o r este m o t i v o el A p ó s t o l a ñ a d i ó
a q u e l l a s cosas q u e h a n de e v i t a r s e , y q u e p a r e c e t r a t a r en t o d a a este p a s a j e : temo por vosotros, no sea que quizá hubiere yo
la E p í s t o l a . P o r q u e t a m b i é n los j u d í o s o b s e r v a n s e r v i l m e n t e trabajado con vosotros en vano; lo c u a l , a p e s a r de q u e esto
los días, los meses, l a s estaciones y l o s a ñ o s en el c a r n a l cum- se lee con t a n t a s o l e m n i d a d y a u t o r i d a d p o r t o d o el o r b e en
p l i m i e n t o del s á b a d o y del n o v i l u n i o , y del m e s de los n u e v o s l a s i g l e s i a s , l l e n a s están n u e s t r a s r e u n i o n e s de h o m b r e s q u e
frutos, y del a ñ o s é p t i m o , q u e l l a m a n s a b á t i c o . M a s c o m o estas a c e p t a n de los m a t e m á t i c o s los t i e m p o s de l a s cosas q u e h a n
cosas e r a n s o m b r a s de l a s f u t u r a s , l l e g a d o Cristo, q u e d a r o n de h a c e r s e . Y así, m u c h a s veces n o d u d a n t a m b i é n a c o n s e j a r n o s ,
r e d u c i d a s a s u p e r s t i c i ó n , s i e n d o así q u e se o b s e r v a b a n c o m o sin s a b e r — c o m o s u e l e d e c i r s e — p o r d ó n d e a n d a n , q u e n o se
s a l u d a b l e s p o r los q u e i g n o r a b a n a q u é cosas d e b í a n ser refe- incoe en l o s días q u e l l a m a n e g i p c í a c o s (de m a l a g ü e r o ) a l g o ,
r i d a s . D e s u e r t e q u e el A p ó s t o l viene c o m o a d e c i r l e s esto a y a en c u a n t o a la edificación o en c u a n t o a c u a l e s q u i e r clase
de o b r a s . Si este p a s a j e h a de e n t e n d e r s e del c u l t o supersti-
cioso de los j u d í o s , ¿ q u é e s p e r a n z a t i e n e n al q u e r e r l l a m a r s e
et egena elementa, quibus rursus ut antea serviré vultis. Quod de Gen-
tibus intelligere cogimur: bis enira supra dixerat, Sed tune quidem cum serviretis elementis mundi, quando rursus ad talia reditis, seducti
ignorantes Deum, his qui natura non sunt dii, servistis91; ad quam ab eis qui nondum agnoscentes libertatis suae tempus, ínter caetera
servitutem revertí eos velle significat, cura ait, Quomodo revertimini ad opera Legis quae carnaliter sapiunt, etiam temporibus serviunt; quibus
infirma et egena elementa, quibus rursus ut antea serviré vultis? et vos rursus ut antea serviré vultis, et observare cum eis dies, et menses.
34. [4,10.11.] Quod autem adiungit, Dies observatis, et menses, el et annos, et témpora, quibus serviebatis et anteqtiam Christo crederetis?
annos, et témpora: timeo vos, ne forte sine causa laboraverim in vos, Manifestum est enim, volumina temporum per elementa huius mundi. hoc
magis hanc sententiam confirmare videri potest. Vulgatissimus est enim est, caelum et terram et motus arque ordinem siderum administran. Quae
error Gentilium iste, ut vel in agendis rebus, vel in exspectandis even- infirma appellat, ex eo quod infirma et instabili specie variantur: egena
tis vitae ac negotiorum suorum, ab astrologis et Chaldaeis notatos dies, vero, ex eo quod egent summa et stabili specie Creatoris, ut quomodo
et menses, et annos, et témpora observent. Fortasse tamen non opus est sunt, esse possint.
ut hoc de Gentilium errore intelligamus, ne intentionem causae, quam 35. Ergo eligat lector utram volet sententiam, dummodo mtelügat ad
ab exordio susceptam ad finem usque perducit, súbito in aliud temeré tantum periculum animae pertinere superstitiosas temporum observationes.
detorquere velle videamur; sed de his potius, de quibus cavendis euin ut huic loco subiecerit Apostolus, Timeo vos, ne forte sine causa labo-
agere per totam Epistolam apparet. Nam et ludaei serviliter observant raverim in vos. Quod cum tanta celebritate atque aucloritate per orbem
dies, et menses, et annos, et témpora in carnali observatione sabbati et terrarum in Ecclesiis legatur, plena sunt conventícula nostra hominibus
neomeniae, et mense novorum, et séptimo quoque anno quem vocant qui témpora rerum agendarum a mathematicís accipiunt. Iam vero ne
Sabbatum sabbatorum. Quae quoniam erant umbrae futurorum, iam adve- aliquid inchoetur, aut aedificiorum, aut huiusmodi quorumlibet operum,
niente Christo in superstitione remanserunt, cum tanquam salutaria ob- diebus quos Aegyptiacos vocant, saepe etiam nos monere non dubitant.
servarentur a nescientibus quo referenda sint: ut tanquam hoc dixerit nescientes, ut dicitur, ubi ambulant. Quod si locus iste de ludaeorum
Apostolus Gentibus, Quid prodest vos evasisse servitutem qua tenebamini, superstitiosa observatione intelligendus est, quam spem habent, cum
91
christianos se dici velint, ex ephemeridis vitam naufragam gubernantes,
Gal. 4,8.
154 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 36 37 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 155
cristianos y gobernar su vida náufraga por el horóscopo, cuan- sino que debemos ser purificados por esta fe, para que en
do, según los libros divinos que Dios entregó a aquel pueblo tiempo oportuno podamos conocerlo. Si se entiende al pie de
todavía carnal, el Apóstol les decía, si observaban los tiempos la letra lo que en la misma corrección dice el Apóstol: mejor
al estilo judaico: temo por vosotros, no sea que quizá hubiere dicho, habiendo sido conocidos por Dios, se juzgará que Dios
yo trabajado con vosotros en vano? Y, no obstante, si alguno conoce algo en el tiempo que antes no conocía. Se dijo esto
sorprende a un catecúmeno observando el sábado con rito ju- en sentido figurado, para que tomemos los ojos de Dios por
dío, se alborota la iglesia; y, sin embargo, ahora muchos de su amor, el cual nos lo avaloró enviando a su Hijo para morir
entre los fieles nos dicen, con gran presunción, a la cara, al por los impíos, ya que solemos hablar de los que amamos de
día siguiente de las calendas no me pondré en camino; y ape- esta manera; los tenemos delante de nuestros ojos. Luego el
nas con la mayor lenidad nos atrevemos a prohibir estas cosas sentido de las palabras: y ahora, conociendo vosotros a Dios,
sonriendo, para no irritarlos, y temiendo, para que no se ex- mejor dicho, habiendo sido conocidos por Dios, es el mismo
trañen como de una cosa nueva. ¡Ay de los pecados de los que expresó San J u a n : no que nosotros hubiéramos amado a
hombres, que sólo los inusitados nos llenan de horror, mas los Dios, sino que Dios nos amó a nosotros.
ordinarios, que por lavarlos derramó la sangre el Hijo de 37. [4,12-18.] Dice sed como yo, que ciertamente, sien-
Dios, por muy grandes que sean, y aunque cierren en absoluto do judío, ahora desprecio estas cosas carnales por la discre-
al hombre el reino de Dios, muchas veces, viéndolos, los tolera- ción espiritual. Porque yo también soy como vosotros, es de-
mos, y no pocas, tolerando mucho, nos vemos obligados a cir, soy hombre. A continuación, con oportunidad y decoro,
cometerlos! Y ojalá, Señor, que no hagamos todos lo que no les recuerda su amor, para que no le tomen por enemigo.
podemos impedir. Y así dice: Por favor, hermanos, en nada me habéis agraviado;
36. [4,9.] Pero veamos ya lo que sigue. Sin duda ha- como si dijese: luego no penséis que yo quiera agraviaros a
bíamos pasado por alto lo que se dijo: y ahora, conociendo vosotros, porque sabéis que en medio de la flaqueza de la
vosotros a Dios, mejor dicho, habiendo sido conocidos por carne os evangelicé la primera vez, es decir, padeciendo per-
Dios. Parece cierto que, en este lugar, la locución apostólica secución. Y vuestra prueba en mi carne no la despreciasteis
quiso acomodarse a la flaqueza humana, de modo que apa- ni la rechazasteis. Cuando el Apóstol fué perseguido fueron
rezca que no sólo en el Antiguo Testamento condescendía la probados, con el fin de ver si le abandonaban por el temor
manera divina de hablar con el sentir terreno del hombre. o se unían a él por el amor. Y no despreciasteis, dice, como
Nada nos debe inquietar el haber corregido lo que dijo: y aho- útil que era esta prueba; ni la rechazasteis, de modo que no
ra, conociendo vosotros a Dios, pues es evidente que, mientras
non per speciem'"', nondum nos cognovisse Deum: sed ea fide purgari,
caminamos por la fe, no por visión, aún no conocemos a Dios, ut opportuno tempore cognoscere valeamus. Sed quod in ipsa correctione
ait, imo cogniti a Deo, si proprie accipitur, putabitur Deus quasi ex
quando de divinis Libris, quos Deus adhuc carnali populo dedit, si more tempore aliquid cognoscere, quod ante non noverat. Transíate ergo dictum
Iudaeorum témpora observarent, diceret eis Apostolus. Tuneo vos, ne est, ut oculos Dei accipiamus ipsam dilectionem eius, quam commendavit
forte sine causa laboraverim in vos? Et tamen si deprehendatur quisquam mittendo pro impiis occidendum unicum Filium: sic enim de iis qui
vel catechumenus ludaico ritu sabbatum observans. tumultuatur Ecclesia. diliguntur dicere solemus quod ante oculos' habeantur. Hoc est ergo
Nunc autem innumerabiles de numero lidelium cuín magna confidentia cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo, quod et Ioannes dixit, Non quod
in faciem nobis dicunt, Die post calendas non proficiscor. Et vix lente nos dilexerimus Deum, sed quoniam ipse dilexit nos "'.
ista prohibemus arridentes, ne irascantur, et timentes ne quasi novum 37. [4,12-18.] Dicit autem, Estofe sicut et ego: qui utique cum
aliquid mirentur. Vae peccatis hominum, quae sola inusitata exhorresci- ludaeus natus sim, iam ista carnalia spirituali diiudicatione contemno.
mus: usitata vero pro quibus abluendis Filii Dei sanguis effusus est. Quoniam et ego sicut vos: id est, homo sirni. Deinde opportune ac de-
quamlibet magna sint, et omnino claudi contra se faciant regnum Dei, center facit eos recolere charitatem suam, ne tanquam inimicum illum
saepe videndo omnia tolerare, saepe tolerando nonnulla etiam faceré deputent. Dicit enim, Fratres, precor vos, nihil me laesistis: tanquam si
cogimur! atque utirtam, o Domine, non omnia quae non potuerimus diceret, Ne ergo putetis quod ego laedere vos cupiam. Scitis quia per
prohibere, faciamus! infirmitatem carnis iam pridem evangelizavi vobis: id est, cum persecu-
tíonem paterer. Et tentationem vestram in carne mea non sprevistis, ñe-
36. [4,9.] Sed iam videamus quae sequuntur. Sane praeteríeramus
que respuistis. Tentati sunt enim, cum persecutionem pateretur Apostolus,
quod dictum est, Nunc autem cognoscentes Ueum, imo cogniti a Deo.
utrum timore desererent eum, an chántate amplecterentur. Et ñeque
Videtur enim certe hoc loco etiam Apostólica locutio congruere vellc
sprevistis, inquit, tanquam utilem istam tentationem: ñeque respuistis,
infirmitati hominum; ne tantummodo in Veteris Testamenti libris usque
ut non suscipereüs communionem periculi mei. Sed sicut angelum Dei.
ad terrenas hominum cogitationes modus divini eloquii descendisse vi-
deatur. Nam quoniam correxit quod dixerat, cognoscentes Deum, nihil 92
2 Cor. 5,7.
y3
nos moveré debet: manifestum est enim quamdiu per fidem ambulamus, r lo. 4,io.
156 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 38 38 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 157

tomaseis parte en mi prueba, sino que como a un ángel de y humilde corazón, que no se envanece de los méritos de sus
Dios me recibisteis, como a Cristo Jesús. Después,- admirán- obras, que son nulos, sino que incoa por la misma gracia un
dose, les recomienda su obra espiritual, para que, teniéndola cierto mérito. A éste puede llamar su pequeñuelo, indicándose
presente, no caigan en el temor carnal. Y así les dice: ¿Qué a sí mismo, aquel que dijo: cuanto hicisteis a uno de mis
se hizo de vuestro gozo? Poique os doy testimonio de que, a pequeñuelos, a mí me lo hicisteis. Cristo se forma en aquel
ser posible, os hubierais sacado los ojos y me los hubierais que toma la forma de Cristo. Y toma la forma de Cristo quien
dado. Luego ¿me he hecho enemigo vuestro predicándoos la se une a Cristo con amor espiritual. De aquí sucede que
verdad?, sin duda se responde que no. Pero ¿qué verdad pre- por la imitación de Cristo se hace lo que es Cristo, en cuanto
dicó, sino que no se circuncidasen? Atiende, por tanto, a lo se lo permite su condición, pues el que dice que permanece
que añadió: no tienen celo bueno de vosotros, es decir, os en Cristo, afirma San Juan, debe también caminar como Cristo
envidian, pues quieren haceros de espirituales carnales; esto caminó. Como las madres conciben a los hombres para for-
es, no tienen buen celo, porque pretenden echaros fuera para marlos, y, una vez formados, los dan a luz para que nazcan,
que tengáis celo de ellos, es decir, para que los imitéis; y ¿de puede inquietar lo que se dijo: a los que de nuevo doy a luz
qué modo si no es encadenándoos al yugo de la servidumbre, con dolores de parto, para que Cristo sea formado en vos-
como ellos se hallan encadenados? Bueno es, dice, tener celo, otros; a no ser que entendamos que este acto de parir repre-
pero siempre en el bien. Quiere que siempre le imiten a él; sentó las angustias de los cuidados con los que los dio a luz
por eso añadió: y no sólo mientras estoy presente a vosotros. para que se formasen en Cristo, y que de nuevo también los
Como, hallándose presente a ellos, hubieran querido entregar- da a luz con dolores de parto por causa de los peligros de
le los ojos, sin duda pretenderían imitar a quien de tal modo seducción con que los ve hallarse inquietados. Mas la solici-
amaban. tud de tales cuidados sobre ellos, por la que dice que él en
cierto modo está de parto, habría podido durar hasta que
38. [4,19.] Por esto ahora les dice, para que como pa- hubieran conseguido la medida de la plenitud de la edad de
dre le imiten: Mijitos míos,, a quienes de nuevo doy a luz con Cristo, para que ya no los conmoviera viento alguno de doc-
dolores de parto hasta que Cristo sea jormado en vosotros, trina. Luego no se dijo: a quienes de nuevo doy a luz con
Esto más bien lo habló personificando a la madre Iglesia, dolores de parto, hasta que Cristo sea formado en vosotros,
puesto que también dice en otro lugar: me hice niño en me- por el comienzo de la fe (initium fidei), por el cual ya ha-
dio de vosotros, como si fuera una nodriza que cría y acari- bían nacido, sino por la fortaleza y perfección. Este acto de
cia a sus hijos. Cristo se forma por la fe en el hombre inte- parir lo recuerda asimismo con otras palabras en otra cir-
rior del creyente, llamado a la libertad de la gracia con manso cunstancia, donde dice: el trabajo diario, el cuidado de todas
excepístis me, sicut Christum lesum. Deinde admirans, opus eorum spiri-
tante de operum meritis, quae nulla sunt; sed ab ipsa gratia meritum
tuale commendat, ut hoc intuentes, in camalera timorem non deeidant.
aliquod inchoante, quem possit dicere mínimum suum, id est, seipsum,
Quae ergo fuit, inquit, beatitudo vestra? Testimonium enim vobis per-
ille qui ait, Cum enim fecistis uni ex minimis meis, mihi fecistis °5. For-
hibeo, quoniam si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi.
matur enim Christus in eo qui form'am accipit Christi: formam autem
Ergo inimicus jactas sum vobis, verum vobis praedicans? Respondetur
accipit Christi, qui adhaeret Christo dilectione spirituali. Ex hoc enim
utique, iNon. Sed quid verum praedicans, nisi ut non circumcidantur?
fit ut huius imitatione sit quod ille, quantum gradu suo sinitur: Qui
Et ideo vide quid adiungit, Aemulantur vos non bene: id est, invident
enim dicit se in Christo manere, ait Ioannes, debet quomodo ille ambu-
vobis, qui vos carnales de spiritualibus volunt faceré, hoc est, aemulantm
lavit, et ipse ambulare °*. Sed cum homines a matribus concipiantur ut
non, bene. Sed exclulere, inquit, tíos volunt, ut illos aemulemini, hoc est,
formentur, iam formati autem parturiantur ut nascantur, potesl moveré
imitemini: quomodo, nisi ut servitutis iugo attineaminí, sicut ipsi atti-
quod dictum est, Quos iterum parturio, doñee Christus formetur in vobis.
nentur? Bonum autem, ait, acmulari in bono semper. Vult enim ut seropeí
Nisi parturitionem hanc pro curarum angoribus positam intelligamus,
ipsum imitentur: propter hoc addidit, Et non solum cum praesens sum
quibus eos parturivit ut nascerentur in Christo; et iterum parturit propter
apud vos. Cum enim praesenti oculos suos daré vellent, utique ipsum
pericula seductionis, quibus eos conturban videt. Sollicitudo autem ta-
conabantur imitari, quera ita diligebant.
lium de illis curarum, 'qua se quodammodo parturire dicit, taradiu esse
38. [4,19.] Ad hoc dicit etiam, Filioli mei, ut tanquam parentem poterit, doñee perveniant in mensuram aetatis plenitudinis Christi, ut
utique imitentur, Quos iterum, inquit, parturio, doñee Christus formetuí iam non moveantur omni vento doctrinae". Non ergo propter initium
in vobis. Magis hoc ex persona matris Ecclesiae locutus est: nam et alibi fidei, quo iam nati erant, sed propter robur et perfectionem dictum est,
dicit, F'actus sum parvulus in medio vestrum, tanquam si nutrix joveat Quos iterum parturio, doñee Christus formetur in vobis. Hanc parturitio-
filios suos 91. Formatur autem Christus in credente per fidem in interiore
homine, vocato in l'ibertatem gratiae, miti et humili corde, non se iac- " 5 M t . 15,25.40.
<" I l o . 2,6.
4 97
" i Thess. 3,7. E p h . 4,13.14.
158 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 39-40 40 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 159

las iglesias. ¿Quién se enferma que yo no me enferme, quién debido al yugo servil de los ritos carnales y a las promesas
se escandaliza que yo no me abrase? terrenas. Estando aprisionados por éstas y no esperando de
39. [4,20.] Lo que añade: ahora quisiera estar présen- Dios otras fuera de ellas, no son admitidos a la heredad es-
le a vosotros y cambiar mi voz, porque estoy perplejo sobre piritual del patrimonio celeste. Pero no le basta a Isaac haber
vosotros, ¿qué otra cosa significa si no es que, habiéndoles nacido de la mujer libre para simbolizar al pueblo heredero
llamado hijos suyos, quiere quizá perdonarles, es decir, tra- del Nuevo Testamento, pues necesita ante todo nacer según la
tarlos con miramiento por caria, no sucediese que, conmo- promesa. Así, pues, Isaac pudo nacer según la carne ríe la
vidos por una severa reprensión, con facilidad fuesen arras- esclava o de la libre, como de Cetura, a quien después tomó
trados a odio contra él por los embaucadores, a quienes no Abrahán por mujer, de la que tuvo hijos según la carne, mas
podía hacer frente estando ausente? Pues dice: quisiera ahora no según la promesa. Pero Isaac nació milagrosamente por la
hallarme presente ante vosotros y cambiar mi voz, es decir, promesa, cuando ambos padres eran ya viejos. Si alguno, ba-
negaros como hijos, porque estoy perplejo sobre vosotros. sándose en el Apóstol, ya que con claridad manifestó que
También suelen los padres renunciar a los malos hijos, para los dos hijos debían tomarse alegóricamente, quisiere ver asi-
no avergonzarse de ellos. mismo a los hijos de Cetura simbolizando alguna alegoría de
cosas futuras, pues no en vano se escribieron estos hechos
40. [4,21-31.] A continuación añade: decidme los que sobre tales personas por ordenación del Espíritu Santo, quizá
queréis estar bajo la ley, ¿no oísteis la ley? Lo que dice de encontrará que simbolizan las herejías y cismas, porque, a
los dos hijos de Abrahán fácilmente se entiende, porque él no dudarlo, son hijos de la libre, como éstos son de la Igle-
mismo interpreta esta alegoría. Los dos hijos que tuvo Abra- sia, pero, no obstante, nacidos según la carne, mas no espi-
hán fueron prototipos de los dos Testamentos. Los que en- rítualmente por la promesa. Lo cual si es así, tampoco ellos
gendró de otra mujer después de la muerte de Sara, no per- parecen pertenecer a la heredad, es decir, a la Jerusalén ce-
tenecen a esta alegoría. Por eso, muchos lectores del apóstol lestial, a la que llama estéril la divina Escritura, porque
San Pablo, desconocedores del libro del Génesis, juzgan que durante largo tiempo no engendró hijos en la tierra; la cual
Abrahán tuvo sólo dos hijos. El Apóstol sólo conmemora es- también fué llamada abandonada, por causa de los hombres
tos dos, porque entonces sólo tenía esos dos cuando se sim- que abandonaron la justicia celestial al ir en pos de las co-
bolizaban estas cosas que a continuación expone, diciendo que sas terrenas, contraponiéndola a la Jerusalén terrena, que te-
el de la esclava, la que se llamaba Agar, personifica el Anti- nía marido, por decirlo así, porque había recibido la ley.
guo Testamento, es decir, al pueblo del Antiguo Testamento, Y, por lo tanto, Sara representa la Jerusalén celestial, la cual
durante largo tiempo estuvo desierta o alejada de la unión
nem alus verbis etiam alibi commendat, ubi dicit: Incursus in me quo-
tidianus, sollicitudo omnium Ecclesiarum. Quis infirmatur, et ego non mentí, propter iugum servile carnalium observationum, el promissa terrena
infirmor? quis scandalizatur, et ego non urorP 9S quibus irretiti, et quae tantummodo sperantes de Dco. non admittuntur
39. [4,20.] Quod vero subiecit, Vellem autem nunc adesse apud ad liaereditatem spiritualem caelestis patrimonii. Non autem sufficit quod
tros, et mutarc vocem meam, quia confundor in vobis; quid aliud intelli- de libera uxore natus est Isaac, ad significandum populum hacredem
gatur, nisi quia filios suos esse dixerat, parcens eis fortasse per litteras, Novi Testamenti; sed plus hic valet quod secundum promissionem natus
ne severiore obiurgatione commoti, facile in eius odinm traducerentur a est. lile autem de ancilla secundum carnem. et de libera nasci potuit
deceptoribus illis, quibus absens non posset resistere. Veüem ergo, inquit, secundum carnem, sícut de Cethura, quam postea duxit Abraham. non
nunc adesse apud vos, et mutare vocem meam, id est, negare vos filios; secundum promissionem, sed secundum carnem suscepit filios". Isaac
quia con]undor in vobis. Malos enim filios, ne de his erubescant, etiarn enim mirabiliter natus est per repromissionem. cum ambo parentes se-
párenles abdicare solent. nuissent. Quod si data per Apostolum fiducia, qua dúos illos allegorice
40. [4,21-31.] Deinde subiungit, Dicite mihi, sub Lege volantes esse, accipiendos apertissime ostendit, voluerit aliquis etiam Cetliurae filios
Legem non audistis? Et de dnobus quidem filiis Abrahae quod dicit, in aliqua rerum figura futurarum inspicere (non enim frustra de talibus
facile intelligitur: nam ipse interpretatur hanc allegoriam. Hos enim dúos personis administratione Spiritus sancti haec gesta conscripta sunt):
filios habebat Abraham, cum dúo Testamenta significata sunt. Post mor- inveniet fortasse haereses et schismata significari. Qui filii de libera
tem autem Sarae, quos de alia uxore genuit, non pertinent ad hanc quidem, sicut isti de Ecclesia; sed lamen secundum carnem nati sunt.
significationem. Et ideo multi legentes Apostolum, librum autem Céneseos non spiritualiter per repromissionem. Quod si ita est, nec ipsi ad liaere-
ignorantes, putant solos habuisse dúos filios Abraham. Hos. ergo solos ditatem inveniuntur pertinere, id est ad caelestem lerusalem, quam
commemorat Apostolus, quia solos adhuc habebat, cum haec significa- sterilem vocat Scriptura, quia diu filios in térra non genuit. Quae de-
rentur, quae consequenter exponit: quod ille .de ancilla, quae Agar serta etiam dicta est, caelestem iustitiam deserentibus hominibus terrena
vocabatur, Vetus Testamentum significat, id est, populum Veteris Testa- sectantibus, tanquam virum habente illa terrena lerusalem, quia Legem
98
2 Cor. 11,28.29. "s G e n . 25,1.2.
160 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 40 41 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 161
del varón debido a su conocida esterilidad; los hombres que misma Jerusalén celestial, es antigua. De aquí que Juan dice
eran al estilo de Abrahán no usaban de las mujeres para sa- a los partos: os escribo, padres, porque conocisteis lo que
ciar su pasión, sino para la consecución de la prole. A la este- existía desde el principio. Y los carnales que hay en la Igle-
rilidad se había juntado la senectud, de suerte que la prome- sia, de quienes nacen los herejes y cismáticos, recibieron sin
sa divina ofrecía un gran mérito a los creyentes contra toda duda del Evangelio la ocasión de nacer; pero el error carnal
esperanza. Luego, seguro de la promesa de Dios, cumplió la por el que fueron concebidos, y que llevan consigo, no se re-
obligación de engendrar en edad ya avanzada la que no ha- laciona con la antigüedad de la verdad, y, por tanto, nacieron
bía ejercido por la unión corporal en los años de su juventud. de madre jovencita y de padre anciano sin promesa recípro-
El Apóstol, aduciendo el simbolismo de ambas mujeres, ex- ca. Pues también el Señor apareció en el Apocalipsis con blan-
plica lo que se dijo por el profeta: muchos son los hijos de cos cabellos, no por otro motivo sino por la antigüedad de
la abandonada, más que los de aquella que tuvo varón, a pe- la Verdad. Luego nacieron tales hijos en la novel y temporal
sar de que Sara murió antes que su marido y no hubo entre mentira con ocasión de la antigua verdad. Dice el Apóstol
ellos divorcio. Y ¿de dónde le vino a aquélla el ser abando- que nosotros somos hijos de la promesa, como Isaac. Y así
nada y a la otra el tener varón, si no es porque Abrahán como padeció Isaac persecución de parte de Ismael, del mis-
había trasladado la obra de la propagación de la prole, de mo modo los que comenzaron espiritualmente a vivir pade-
la esterilidad de su esposa Sara, a la fecundidad de su escla- cieron persecución de los carnales judíos, a pesar de su inuti-
va Agar? Y esto permitiéndolo Sara y ofreciéndoselo volun- lidad, puesto que, conforme a la Escritura, fué arrojada la es-
tariamente, para que su marido recibiera hijos de la esclava. clava con su hijo, no pudiendo ser éste heredero con el hijo
Existe una antigua ley de justicia, la cual recuerda el Após- de la libre. Y nosotros, dice el Apóstol, hermanos, no somos
tol a los corintios: la mujer no es dueña de su propio cuer- hijos de la esclava, sino de la libre. Ahora aquella libertad ha
po, sino el marido, y asimismo tampoco el varón es dueño de de oponerse de un modo especial al yugo de la servidumbre,
su propio cuerpo, sino la mujer. Los débitos o derechos de con cuyo yugo se mantenían en las obras de la ley los que
este género, como los demás, se fundan en el dominio de arrastraban a éstos a la circuncisión.
aquellos a quienes se deben. Quien no defrauda a esta po-
testad o dominio, guarda los derechos de la castidad conyugal. 41. [5,1-3.] Cuando dice: estad en pie, da a entender
La ancianidad de los padres de Isaac sirve para este simbo- que aún no habían caído. De otro modo hubiera dicho más
lismo, porque el pueblo del Nuevo Testamento, aunque sea exactamente: levantaos. Lo que añadió: para que de nuevo
nuevo, sin embargo, su predestinación delante de Dios, y la no os unzáis con el yugo de la servidumbre, puede entenderse

sit novus, praedestinatio tamen eius apud Deum, et ipsa Ierusalem cae-
acceperat. Et ideo caelestem Ierusalem Sara significat, quae din deserta lestis antiqua est. Unde et Ioannes ad Parthos dicit: Scribo vobis, patres,
est a concubitu viri propter cognitam sterilitatem. Non enim tales nomi- quoniam cognovistis quod erat ab initio I01 . Carnales autem qui sunt in
nes, qualis erat Abraham, ad explendam libidinem utebantur feminis. Ecclesia, ex quibus haereses et schismata fiunt, ex Evangelio quidem
sed ad successionem prolis. Accesserat autem sterilitati etiam peneotus occasionem nascendi acceperunt; sed carnalis error quo concepti sunt,
ut ex omni desperatione divina promissio magnum meritum credentibus et quem secum trahunt, non refertur ad antiquitatem veritatis: et ideo
daret. Certus ergo de promissione Dei officio gignendi accéssit ad: aeta- de matre adolescentula, et de patre sene sine repromissione nati sunt.
tem iam gravem, quam in annis vigentioribus corporali copulatione de- Quia et Dominus non nisi ob antiquitatem veritatis in Apocalypsi albo
seruerat. Non enim ob aliud Apostolus, adiuncta earum mulierum figura, capite apparuit 102 . Nati sunt ergo tales ex occasione antiquae veritatis
interpretatur quod per prophetam dictum est, Qaoniam multi filii de- in novitio temporalique mendacio. Dicit ergo nos Apostolus secundum
sertae, magis quam eius quae habet virum; cum et marito prior Sara Isaac promissionis filios esse: et sic persecutionem passum Isaac ab
sit mortua, ñeque Ínter eos ullum exstitisset divortium. Unde ergo illa Ismaele, quemadmodum hi qui spiritualiter vivere coeperant, a carnali-
deserta, aut illa habens virum. nisi quod Abraham propagandae prolis bus Iudaeis persecutionem patiebantur; frustra tamen, cum secundum
operam ad Agar ancillae fecunditatem ab uxoris Sarae sterilitate transtu- Scripturam eiiciatur ancilla et filius eius, nec haeres esse possit cum
lerat? ipsa tamen permitiente et ultro offerente, ut maritus eius de filio liberae. Nos autem, inquit, fratres, non sumus ancillae filii, sed
ancilla susciperet filios. Antiqua enim iustitiae regula est, quam com- liberae. Ea enim libertas nunc máxime opponenda est servitutis iugo,
mendat ad Corinthios idem apostolus; Mulier sui corporis potestate.m quo in operibus Legis tenebantur, qui ad circumcisionem istos trahebant.
non habet, sed vir; similiter autem et vir sui corporis potestatem non 41. [5,1-3.] Cum autem dicit, State ergo, significat eos nondum
habet, sed mulier 1<">, Et huiusmodi enim, debita, sicut caetera, in eorum cecidisse: accommodatius enim diceret, Surgite. Sed quod addidit, Et
quibus debentur potestate consistunt. Cui potestati qui fraudem non facit, ne iterum servitutis iugo attineamini, quandoquidem hic nullum .aliud
Ole castitatis coniugalis iura custodit. Senectus autem parentum Isaac iugum potest intelligi, quo eos attineri nolit, nisi circumcisionis talium-
ad eam significationem valet, quoniam Novi Testamenti populus quamvis
100 101
i Cor. 7,4. l o . 2,13.
102
A p o c . 1,14.
S.Ag. 18 6
162 EXPOSICIÓN DE LA E r . A LOS l.ALATAS 41 42 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 163

únicamente del yugo de la circuncisión y el de otros ritos ju- de las observancias—a las que éstos querían someterlos—al
daicos, con el que no quiere sean encadenados, pues dice menos por temor del gran número de tales prescripciones, no
así: ved que yo, Pablo, os digo que, si os circuncidáis, Cristo sea que se viesen obligados a cumplirlas todas, cosa que ni
de nada os aprovechará. Pero ¿de qué modo hemos de tomar los misino^ judíos ni sus padres pudieron realizar, como dice
lo que dice: para que no os unzáis de nuevo con el yugo de la Pedro en los Hechos de los Apóstoles.
servidumbre, siendo así que escribe a los que jamás fueron 42. [5,4-12.] De Cristo os divorciasteis los que os jus-
judíos? Ciertamente trata aquí de que no se circunciden. Mas tificáis en la ley. Esta es aquella proscripción por la cual ha-
sin duda que en este sitio se declara y se confirma aquella bía dicho anteriormente que Cristo fué desterrado de ellos.
sentencia sobre la cual hablamos más arriba. Pues no en- De suerte que, al ser éstos abandonados por Cristo, es decir,
cuentro qué otra cosa diga en este pasaje a los gentiles si no al apartarse Cristo de ellos como de posesión que retenía, se
es que les aproveche el haber sido librados por la fe de Cristo introdujesen las obras de la ley en aquella posesión como en
de la servidumbre de su superstición, y, por tanto, no quieran heredad valdía. Por lo cual, como a Cristo no le perjudica,
de nuevo ser esclavos bajo el yugo de los ritos carnales, por sino a ellos, añadió: caísteis de la gracia. Como la gracia de
más que el pueblo carnal de los atados servilmente estuvie- Cristo hacía que quienes eran deudores de las obras de la
se bajo la ley de Dios. Y dice que Cristo en nada les ha de ley se libraran de tal deuda, éstos, desagradecidos a gracia
aprovechar si se circuncidan, pero del modo con que a éstos tan inmensa, quieren ser deudores de la observancia de toda
querían circuncidarlos, es decir, fundando la esperanza de sa- la ley. Aún no se había consumado el hecho, mas, como la
lud en la circuncisión de la carne. Pues no ha de creerse, por- voluntad había comenzado a dar sus pasos, se habla en mu-
que el mismo Pablo circuncidó a Timoteo siendo ya joven chos sitios como si ya se hubiese consumado. Prosigue y dice:
cristiano, que Cristo no le aprovechó, pues lo hizo para evitar nosotros, pues, con el espíritu esperamos de la fe la esperan-
el escándalo de los judíos, no fingiendo nada en absoluto, sino za de justicia. En lo cual demuestra que pertenecen a la fe
llevado de aquella indiferencia por la que dice: nada vale de Cristo aquellas cosas que espiritualmente se esperan, y no
la circuncisión, nada el prepucio. La circuncisión no implica las que se anhelan carnalmente, a cuyas promesas estaba so-
óbice alguno para quien no cree que en ella se halla la salud. metida aquella servidumbre, según lo dice en otro sitio: no
Conforme a esta sentencia asimismo añadió aquello: y testi- poniendo la mira en las cosas que se ven, sino en las que no
fico a todo hombre que se circuncida, es decir, a cualquiera se ven, pues las que se ven son temporales, pero las que no se
que desea esta circuncisión como saludable, que se hace deu- ven son eternas. Después añade: en Jesucristo, ni la circunci-
dor de cumplir toda ley. Dice esto para que se abstuviesen
vationum, quae in Legis operibus scriptae sunt, ne omnes implere co-
gerentur (quod nec ipsi ludaei, nec parentes eorum implere potuerunt.
que observationum Judaicarum; ita enim et sequitur, Ecce ego Paulus sicut Petras in Actibus Apostolorum dicit) ' ° \ abstinerent se ab his,
dico vobis, quia si circumcidamini, Christus vobls nihil proderít: quo- quibus eos isti subiugare cnpiebant.
modo accepturi sumas quod ait, ne iterum servitulis iugo atlineamini ;
cum ad eos scribat qui ludaei nunquam fuerant? Nam hoc agit utique, 42. [5,4-12.] Evacuad, inquit, estis a Christo, qui in Lege iustifi-
ne circumcidantur. Sed niminim hic declaratur et confirmatur illa sen- camini. Haec est illa proseriptio qua Christum proscriptum superius
tentia de qua superius disputavimus. Quid enim aliud hoc loco Gentibus dixerat 1 ° \ ut cum isti evacuarentur a Christo, id est, Christus ab eis
dicat, non invenio, nisi ut prosit lilis quod a servitute superstitionis suae tanquam a possessione quam tenebat, abscedit, opera Legis in eam pos-
per fidem Christi liberati sunt, ne iterum servi esse velint sub iugo sessionem tanquam in vacuam inducantur. Quod quia non Christo, sed
observationum carnalium, quamvis sub Lege Dei, tamen carnalem po- illis obest, addidit, a grada excidistis. Cum enim hoc agat gratia Christi,
pulum serviliter alligantium. Christum autem nihil eis profuturum esse ut illi qui debitores erant operum Legis, liberentur hoc debito; isti
dicit, si circnmcidantnr: sed illo modo, quo eos isti volebant circumcidi. ingrati tantae gratiae, debitores esse volunt universae Legis faciendae.
id est, ut in carnis circumcisione ponerent spem salutis. Non enim Nondum autem erat factum; sed quia voluntas moveri eoeperat; ita
Timotheo non profuit Christus, quia Paulus ipse illum iam christianum plerisque locis loquitur quasi factum sit. Nos enim, inquit, spiritu ex
iuvenem. circumcidit: fecit autem hoc propter scandalum suorum ' " , nihil fide spem iustitiae expectamus. In quo demonstrat ea pertinere ad fidem
simulans omnino, sed ex illa indifferentia qua dicit, Circumcisio nihil Christi, quae spiritualiter exspectantur; non quae carnaliter desiderantur,
est, et praeputium nihil est 1°'1. Nihil enim obest illa circumcisio ei qu/ qualibus promissionibus servitus illa tenebatur: sicut alio loco dicit, Non
salutem in illa esse non credit. Secundum hanc sententiam etiam illiul respicientibus nobis quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim
addidit, Testificar autem omni homini circumcidenti se, id est, tanquam videntur, temporalia sunt; quae autem non videntur, aeterna sunt"7.
salutarem istam circumcisionem appetenti, guia debitar est universae Deinde subiunxit, In Christo enim Iesu ñeque circumcisio quidquam
Legis faciendae. Quod ideo ait, ut vel terrore tam innumerabilium obser- 1¡¡
"106 Act. 15,10.
03 11,7
Gal. 3,1.
' A c t . 16,3. .2 Cor'. 4,18.
1114
i Cor. 7,ig.
164 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 42 42 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 165
sión vale algo ni el prepucio, para poner de manifiesto aque- el mismo Pablo, mas no había querido manifestarles clara-
lla indiferencia y demostrar que nada hay pernicioso en esta mente su opinión, por eso oportunamente añade: Yo, herma-
circuncisión, si no es el esperar de ella la salud. Pues dice que nos, si aún predico la circuncisión, ¿por qué soy perseguido
de nada vale en Cristo la circuncisión o el prepucio, sino la todavía? Soportaba la persecución de aquellos que se apres-
je que obra por amor. Aquí toca de pasada, sin decirlo, que taban a persuadirles tales cosas, cuando ya aparecían haber
la servidumbre obra por temor bajo la ley. Bien corríais, dice. recibido el Evangelio. A los cuales menciona en otro sitio,
¿Quién os impidió obedecer a la verdad? Esto es lo mismo donde dice: peligros de parte de los falsos hermanos; y tam-
que dijo anteriormente. ¿Quién os fascinó? Vuestra persua- bién al principio de esta Epístola, donde escribe: por motivo
sión, dice, no viene del que os llamó. Esta persuasión es car- de los falsos hermanos de soslayo entremetidos, que furtiva-
nal, y Aquel os llamó a libertad. Denominó su persuasión a mente entraron a espiar nuestra libertad, que en Cristo posee-
lo que les era persuadido; y fermento a estos pocos que se mos, a fin de reducirnos a servidumbre. Luego, si predicaba
acercaban a ellos con el fin de persuadir estas cosas, porque, la circuncisión, hubieran dejado de perseguirle. El cual no
en comparación de la multitud de los creyentes de Galacia, obstante, para que no temieran aquellos a quienes se predicaba
era un pequeño número. Reciban éstos el fermento y toda la la cristiana libertad, o para que no juzgasen que el mismo
masa; es decir, toda su iglesia fermentará en cierto modo en Apóstol temía, dio anteriormente a conocer su nombre, di-
corrupción carnal de servidumbre si, recibiendo a tales con- ciendo: Ved que yo, PABLO, os digo: si os circuncidáis, Cristo
sejeros, los honrasen como a justos y creyentes. Yo, dice, pues- de nada os sirve; como si dijera: aquí me tenéis, imitadme,
ta la esperanza en el Señor, confío en vosotros que ninguna no temáis; o, si teméis, haced recaer sobre mí la responsabi-
otra cosa pensaréis. Luego ciertamente manifiesta aquí que aún lidad. En lo que dice: luego se acabó el escándalo de la cruz,
no habían sido poseídos por los tales. Y el que os conturba, repite aquella sentencia: si la justicia dimana de la ley, luego
añade, soportará el juicio de condenación, quienquiera que él Cristo murió en balde. Aquí, al nombrar el escándalo, trae a
fuere. Esta es aquella perturbación opuesta al orden, para que la memoria que los judíos padecieron de modo especial es-
se truequen por ella de espirituales en carnales. Y como ha cándalo en Cristo, porque le observaron no pocas veces omi-
de entenderse que hubo algunos que, queriendo persuadirles tir y despreciar estos ritos carnales que ellos juzgaban el fun-
esta servidumbre y viendo que no lo conseguían, debido a la damento de la salud. Dijo esto así como si hubiera dicho:
autoridad del apóstol Pablo, dijeron que también opinaba esto luego si es que aún se aconsejan tales ritos a aquellos por
quienes Cristo murió; los judíos escandalizados crucificaron
valet, ñeque praeputium; ut illam indifferentiam declararet, nihilque
perniciosum esse in hac circumcisione ostenderet, nisi ex illa salutem
sperare. Nihil ergo valere dicit in Christo circumcisionem aut praeputium, patiebatur persecutionem, qui talia persuadere moliebantur, cum iam
sed fidem quae per düectionem operatur. Et hic illud tetigit, quia eub Evangelium suscepisse viderentur. Quos tangit alio loco, ubi ait, Periculis
Lege servitus per timorem operatur. Currebatis bene, inquit; quis vos in falsis fratribus 10 °; et hic in capite Epistolae, ubi dicit, «Propter
impedivit veritaíi non obedire? Hoc est, quod superius ait, Quis vos subintroductos autem falsos fratres, qui subintroierunt proscultare liber-
fascinavit? 10* Suasio, inquit, vestra non ex eo est qui vocavit vos. Haec tatem nostram, quam habemus in Christo Iesu, ut nos in servitutem
enim suasio carnalis est, ille autem in libertatem vocavit. Suasionem redigerent» 110. Ergo si circumcisionem praedicabat, desinerent eum per-
autem eorum dixit, quod eis suadebatur. Eos autem paucos, qui ad illos sequi. Qui tamen ne timerentur ab eis, quibus christiana libertas annun-
veniebant, ut ista suaderent, quia in comparatione multitudinis creden- tiabatur; aut ne ab ipso Apostólo timeri putarentur, propterea superius
tium Galatarum exigui numero erant, fermentum appellat. Recipient au- libera plenus fiducia, nomen suum etiam professus est, dicens, Ecce ego
tem isti fermentum; et tota massa, id est, tota eorum Ecclesia in cor- Paulus dico vobis, quia si circumcidamini, Christus vobis nihil prode-
ruptione carnalis servitutis quodammodo fermentabitur, si tales suasores rit'11: tanquam si diceret, Ecce me imitamini, ut non timeatis; aut in
tanquam iustos et fideles recipientes honoraverint. Ego, inquit, confido me causam refundite, si timetis. Quod autem dicit, Ergo evacuatum est
in vobis in Domino, quod nihil aliud sapietis. Hinc utique manifestum scandalum crucis, sententiam illam repetit, Si ex Lege iustitia, ergo
est, nondum illos fuisse possessos a talibus. Qui autem conturbat vos, Christus gratis mortuus est112. Sed hic quoniam scandalum nominat, in
inquit, portabit iudicium, quicumque ille fuerit. Haec est illa conturba- memoriam revocat propterea máxime in Christo passos esse scandalum
do contraria ordini, ut de spiritualibus carnales fiant. Et quoniam intelli- ludaeos, quia istas carnales observationes, quas pro ipsa salute se habere
gendum est fuisse quosdam qui cum vellent eis istam servitutem per- arbitrabantur, eum saepe animadvertebant praeterire atque contemnere.
suadere, et viderent eos Pauli apostoli auctoritate revocari, dicerent etiam Hoc ergo ita dixit, ac si diccrct: Sine causa ergo Christum, cum ista
ipsum Paulum id sentiré, sed non eis facile aperire voluisse sententiam contemneret, scandalizati Iudaei crucifixerunt, si adhuc eis pro quibus
suam; opportunissime subiecit, Ego autem, fratres, si circumcisionem 109
adhuc praedico, quid adhuc persecutionem patior? Etiam ab ipsis enim 110
2 Cor. 11,26.
111
Gal. 2,4.
108 Ibid. 5,2.
Gal. 3,i. 112
Ibid. 2,2i.
166 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 43
44 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 167
a Cristo sin motivo, cuando despreciaba estos ritos. Y añadió Saúl, hubiera podido matarlo impunemente, sin ser vengado
con elegantísima ambigüedad una bendición bajo forma de por los hombres, puesto que David era en extremo amado do
maldición: Ojalá se cercenasen los que os turban; es decir, ellos; ni por Dios, quien le había dado este poder, según dijo,
no solamente se circunciden, sino se corten del todo, pues a fin de que hiciera de él lo que quisiera (1 Reg. 24,4-8). Lue-
así se harán eunucos por causa del reino del cielo y dejaran go perdonó amando a su prójimo como a sí mismo, no sólo
de sembrar cosas carnales. cuando era perseguido (por Saúl), sino aun sabiendo que con-
43. [5,13.] Porque vosotros, hermanos, dice, a libertad tinuaría persiguiéndole. Deseaba David más bien corregirlo
fuisteis llamados, puesto que aquella perturbación, alejando que matarle. Este hombre, a quien la fe revelada y creída de
de las cosas espirituales y llevando a las carnales, hacía caer la futura heredad de Cristo le salvaba y le incitaba a imitar-
en servidumbre. Desde aquí comienza a tratar sobre aquellas le, se hallaba en el Antiguo Testamento, pero no era hombro
obras de la ley de las que anteriormente dije que había de del Antiguo Testamento. Por eso ahora dice el Apóstol: a li-
hablar al fin de la Epístola; las que nadie discute que per- bertad, hermanos, habéis sido llamados; únicamente que no
tenecen al Nuevo Testamento. Pero, por otro fin, con el que convirtáis la libertad en ocasión de carne, es decir, no sea
conviene sean ejecutadas por los libres, es decir, con el de que, habiendo oído el nombre de libertad, penséis que el pe-
la caridad, que espera de aquí premios eternos y los espera cado es impune para vosotros. Por caridad, pues, servios unos
por la fe. No como los judíos, que se veían obligados a cum- a otros. Quien sirve por caridad, sirve con libertad, y, obe-
plirlas por temor, mas no por aquel puro y permanente para deciendo a Dios sin pesadumbre, habiendo hecho con amor
siempre, sino por el que temían por su vida presente, y, por lo que enseña, no se ejecuta con temor lo que impone.
lo tanto, cumplían ciertas obras de la ley que se hallaban en 44. [5,14.] Toda la ley se encierra en una sola expre-
los sacramentos o ritos; mas las relativas a las buenas cos- sión, en aquélla: amarás a tu prójimo como a ti mismo. Aho-
tumbres no podían en absoluto observarlas. Pues no las cum- ra llama toda la ley a aquella de la cual dimanan todas las
ple si no es la caridad. Si alguno no mata a otro hombre, obras que pertenecen a las buenas costumbres, porque también
para no ser matado él, este tal no cumple el precepto de jus- aquella otra ley que se refiere a los sacramentos o ritos, cuan-
ticia. Si no mata porque hacer esto es injusto, aunque pudie- do éstos se entienden bien por los libres y no se observan
ra hacerlo impunemente, no sólo ante los hombres, sino tam- carnal mente por los siervos, es necesario que se refieran a
bién ante Dios, éste lo cumple. Como lo cumplió David, quien, los dos preceptos del amor de Dios y del prójimo. Así rec-
habiendo recibido por mandato divino potestad sobre el rey tamente se entiende que a esto pertenece lo que también dice
el Señor: no vine a abolir la ley, sino a cumplirla. Porque
crticifixus est, talia persuadentur. Et adiecit elegantissima ambiguitate
quasi sub specie maledictionis benedictionem, dicens: Utinam et absci- idem David; nec Deo, qui hanc ipsam potestatem dedisse se dixerat, ut
dantur qui vos conturbant. Non tantum, inquit, circumcidantur, sed et omnino ei faceret_ quod vellet l l s . Pepercit ergo diligens proximum tan-
abscidantur. Sic enim fient spadones propter regnum caelorum " 3 , et quam seipsum, non solum persecutum, sed etiam persecuturum, qui eum
carnalia seminare cessabunt. corrigi quam interfici malebat: homo in Veteri Testamento, sed non
43. [5,13.] Vos enim, inquit, in libertatem vocati estis, jralres. Quia homo de Veteri Testamento, quem fides ftiturae haereditatis Christi re-
illa conturbatio a spiritualibus ad carnalia revocans in servitutem trahe- velata et credita salvum faciebat, et ad imitandum vocabat. Ideo nunc
bat. Sed iam hinc opera illa Legis tractare incipit, de quibus eum supra dicit Apostolus, In libertatem vocati estis, fratres; tantum ne libertatem
dixeram in fine Epistolae tractatum (Supra, n.19), quae ad Novum in occasionem carnis detis: id est, ne audito nomine libertatis, impune
quoque Testamentum pertinere nenio ambigit; sed alio fine, quo liberos vobis peccandum esse arbitremini. Sed per charitatem, inquit, servite
ea faceré decet, id est, charitatis aeterna sperantis hinc praemia, et ex invicem. Qui enim per charitatem servit, libere servit, et sine miseria
fide exspectantis. Non sicut Iudaei, qni timore ista implere cogebantur. obtemperans Deo, cum amore faciendo quod docetur, non cum timore
non illo casto permanente in saeculum saeculi " ' , sed quo timebant quod cogitur.
praesenti vitae suae: et ideo quaedam opera Legis implebant, quae in 44. [5,14.] Omnis enim Lex, inquit, in uno sermone impleta est,
sacramentis sunt; illa vero quae ad bonos mores pertinent, omnino non in eo quod diligcs proximum tuum tanquam teipsum. Omnem ergo Legem
poterant. Non enim implet ea nisi chantas. Quia et hominem si propterea nunc dicit ex his operibus quae ad bonos mores pertinent: quia et illa
non occidit aliquis, ne et ípse occidatur; non implet praeceptum iusti- quae sunt in sacramentis, cum bene a liberis intelliguntur, nec carnaliter
tiae: sed si ideo non occidit, quia iniustum est, etiam si id possit faceré observantur a servís, ad illa dúo praecepta referantur necesse est, dilec-
impune, non solum apud nomines, sed etiam apnd Deum. Sicut David tionis Dei et proximi. Recte itaque accipitur ad hoc pertinere quod etiam
cum divinitus accepisset in potestatem regem Saül, impune utique occi- Dominus ait, Non veni Legem solvere, sed implere11*: quia erat abla-
deret, nec hominibus in se vindicaturis, quia multum ab eis diligebatur turus timorem carnalem; spiritualem autem charitatem daturus, qua sola
113 1,5
M t . 19,12. i Reg. 24,4-8.
114
P s . 18,10. "' M t 5,17
45 . EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 169
168 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GALATAS 45
había de quitar el temor carnal y dar el amor espiritual, con es perfecta cuando se basa en los dos preceptos del amor de
el que sólo puede cumplirse la ley. La plenitud de la ley es Dios y del prójimo. ¿Por qué conmemoró el Apóstol en am-
la caridad. Como la fe consigue el Espíritu Santo, por quien bas epístolas únicamente el amor del prójimo, si no fué por-
se difunde la caridad en los corazones de los que obran la que, tocante al amor de Dios, pueden mentir los hombres, ya
justicia, por eso nadie en modo alguno se gloríe de buenas que le prueban con escasas tentaciones, y en el amor al pró-
obras antes de la gracia de la fe. Por lo tanto, el Apóstol re- jimo con facilidad se convencen no tenerlo al obrar inicua-
futa así a estos jactanciosos de las obras de la ley, al mani- mente con los hombres? Es natural que quien ama a Dios con
festar que las obras antiguas de los sacramentos fueron som- todo el corazón, con toda la mente y con toda el alma, ame
bras de los futuros, las que con la venida del Señor demostró también a su prójimo como a sí mismo, porque esto lo manda
no ser necesarias para el libre heredero. Pero las obras tocan- Aquel a quien ama con todo el corazón, con toda la mente
tes a las buenas costumbres no se cumplen, a no ser por el y con toda el alma. Y ¿quién puede amar al prójimo, es de-
amor, mediante el cual obra la fe. De donde se deduce que al- cir, a todo hombre, como a sí mismo, si no ama a Dios, con
gunas obras de la ley, después de la fe, son superfluas, y otras cuyo precepto y don puede cumplir el amor del prójimo?
antes de la fe son nulas. Viva el justo de la fe para arrojar Luego, como ambos preceptos sean de tal cualidad que no
la grave carga de la servidumbre, vigorizado por la suave car- puedan observarse uno sin otro, asimismo muchas veces es
ga de Cristo, y, obedeciendo al ligero yugo de la caridad, no suficiente conmemorar uno de ellos cuando se trata de obras
traspase el límite de las justicia. de justicia; pero más conveniente se conmemora aquel sobre
el cual todos se convencen con más facilidad. De aquí es que
45. [5,15-16.] Puede también preguntarse por qué el dice San J u a n : quien no ama a su hermano, que ve, a Dios,
Apóstol conmemoró aquí sólo el amor del prójimo, con el cual que no ve, ¿cómo puede amarlo? Se engañan, pues, algunos
dijo que se cumple la ley; al parigual que, escribiendo a los al decir que ellos amaban a Dios, y manifestaban no amarlo
romanos, al tratar de la misma cuestión, dice: El que ama debido al odio fraterno, lo cual es fácil observar en la vida
al prójimo cumple la ley; porque no adulterarás, no comete- ordinaria y en las costumbres. Si os mordéis, dice, y os devo-
rás homicidio, no robarás, no codiciarás, y si hay algún otro ráis unos a otros, mirad no seáis consumidos los unos por los
mandato, se recapitula en estas palabras: amarás a tu prójimo otros. Con este vicio de c o n t r o v e r s i a y e n v i d i a , sostenían e n t r e
como a ti mismo. El amor del prójimo no obra el mal. La sí de u n m o d o e s p e c i a l d i s p u t a s p e r n i c i o s a s , h a b l a n d o m a l a -
plenitud de la ley es la caridad, siendo así que la caridad sólo m e n t e u n o s de o t r o s y b u s c a n d o c a d a u n o su v a n a v i c t o r i a y

Lex impleri potest. Plenitudo enim Legis, chantas: ut quoniam fieles


impetrat Spiritum sanctum, per quera charitas Dei diffusa est in cordibus ergo nonnisi in duobus praeceptis dilectionis Dei et proximi perfecta sit
operantium iustitiam 117 , nullo modo quisquam ante gratiam fidei de charitas, cur Apostolus et in hac et in illa Epístola solam proximi
bonis operibus glorietirr. Quapropter istos iactantes se de operibus Legis dilectionem commemorat: nisi quia de dilectione Dei possunt mentiri
ita refellit Apostolus, dum ostendit opera vetusta sacramentorum umbras nomines, quia rariores tentationes eam probant: in dilectione autem
futurorum fuisse, quas iam adventu Domini libero haeredi necessarias proximi facilius convincuntur eam non habere, dum inique cum homi-
non esse monstravit: opera vero ad bonos mores pertinentia non impleri nibus agunt? Consequens est autem ut qui ex toto corde, ex tota anima,
nisi dilectione, per quam fides operatur l l s . Unde si opera Legis quaedam ex tota mente Deum diligit, diligat et proximum tanquam seipsum; quia
post fidern superflua, quaedam ante fidem milla sunt; vivat iustus ex hoc iubet ille, quem ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente diligit.
fide "*, ut et onus grave servitutis abiiciat, levi sarcina Christi vegeta- ítem diligere proximum, id est omnem hominem, tanquam seipsum, quis
tus 120, et iustitiae metas non transgrediatur, leni iugo charitatis obtem- potest, nisi Deum diligat, cuius praecepto et dono dilectionem proximi
perans. possit implere? Cum ergo utrumque praeceptum ita sit, ut neutrum sine
altero possit teneri, etiam nnum horum commemorare plerumque sufficit,
45. [5,15.16.] Quaeri autem potest cur Apostolus et hic solam com-
memoravit proximi dilectionem, qua Legem dixit impleri; et ad Romanos cum agitur de operibus iustitiae: sed opportunius illud, de quo quisque
cum in eadem .quaestione versaretur, «Qui enim diligit alterum, inquit, facilius convincitur. Unde Ioannes dicit: Qui enim non diligit fratrem
Legem implevit: nam, Non adulterabis, Non homicidium facies, Non suum quem videt, Deum quem non videt quomodo potest diligere? 12"
furaberis, Non concupisces, et si quod est aliud mandatum, in hoc ser- Mentiebantur enim quídam dilectionem se Dei habere, et de odio fraterno
mone recapitulatur, Diliges proximum tuum tanquam teipsum. Dilectio eam non habere convincebantur: de quo iudicare in quotidiana vita et
proximi malum non operatur. Plenitudo autem Legis, charitas» ,21 . Cum moribus facile est. Si autem mordetis, inquit, et comeditis invicem, videte
ne ab invicem. consumamini: hoc enim máxime vitio contentionis et invi-
117
118
Rom. s.5- dentiae, perniciosae disputationes ínter eos nutriebantur, male de invicem
Gal. 5,6. loquendo, et quaerendo quisque gloriam suam vanamque victoriam, quibus
" » H a b . 2,4.
120
M t . IT,30. 122
<21 R o m . 13,8-10. i l o . 4,ao.
170 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 46
46 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 171
p r o p i a g l o r i a , en c u y a s o c u p a c i o n e s se d e s t r u y e la u n i d a d del
espontánea y complacidamente la justicia y no oponerse a
p u e b l o al d i v i d i r s e en b a n d o s . ¿ Y c ó m o p u e d e n evitarse estas
e l l a , c u a n d o a s i m i s m o al i n t e n t a r l o p o r n e c e s i d a d es v e n c i d a ,
cosas si n o es a n d a n d o en e s p í r i t u y n o e j e c u t a n d o los deseos
al e n c o n t r a r q u e p u e d a a l c a n z a r u n m a y o r b i e n t e m p o r a l de
de la c a r n e ? E l p r i n c i p a l y g r a n d o n es el e s p í r i t u , la h u m i l -
s e g u i r la i n i q u i d a d q u e de g u a r d a r la e q u i d a d ? C o m o la p r i -
d a d y la m a n s e d u m b r e . De a q u í lo q u e c o n m e m o r é q u e decía
m e r a v i d a del h o m b r e es l a q u e t i e n e a n t e s de l a ley, c u a n d o
el S e ñ o r : Aprended de mí, que soy manso y humilde de co-
n o se p r o h i b e n i n g u n a i n i q u i d a d ni m a l d a d , n i el h o m b r e re-
razón; y l o s i g u i e n t e del p r o f e t a : ¿Sobre quién descansará siste en a b s o l u t o a los m a l o s deseos, p o r q u e n o h a y q u i e n lo
mi espíritu si no es sobre el humilde y el manso y el que teme p r o h i b a , a s i m i s m o l a s e g u n d a v i d a es la q u e tiene b a j o la
mis palabras? ley a n t e s de l a g r a c i a , c u a n d o se p r o h i b e a l g o , y sin d u d a in-
46. [5,17.] E n lo q u e d i c e : La carne codicia en contra tenta a b s t e n e r s e del p e c a d o , p e r o es v e n c i d o , p o r q u e a ú n n o
del espíritu, y el espíritu en contra de la carne, puesto que se a m a la j u s t i c i a p o r D i o s y p o r la j u s t i c i a en sí m i s m a , s i n o
oponen entre sí estas cosas de modo que no hacéis lo que que- q u e desea q u e l a j u s t i c i a le s i r v a p a r a c o n s e g u i r l a s cosas te-
réis, p i e n s a n q u e el A p ó s t o l n e g ó a q u í q u e t u v i é r a m o s los r r e n a s . Y así, c u a n d o ve de u n a p a i t e la j u s t i c i a y de o t r a la
h o m b r e s el l i b r e a l b e d r í o de la v o l u n t a d ; y n o e n t i e n d e n q u e u t i l i d a d t e m p o r a l , es arrastrado por el peso d e la codicia tem-
se les dijo esto d a d o caso de n o q u e r e r c o n s e r v a r la g r a c i a de poral y a b a n d o n a la justicia, la que intentaba observar p a r a
la fe r e c i b i d a , p o r la c u a l sólo p u e d e n a n d a r en e s p í r i t u y sin p o s e e r l o q u e a h o r a Ve q u e p i e r d e si la o b s e r v a . L a t e r c e r a
c o n s u m a r los deseos de la c a r n e . L u e g o , si n o q u i e r e n rete- v i d a es l a q u e se t i e n e b a j o l a g r a c i a , c u a n d o n i n g ú n b i e n
n e r l a , n o p o d r á n h a c e r lo q u e d e s e a n . P r e t e n d e n e j e c u t a r las t e m p o r a l se a n t e p o n e a la j u s t i c i a ; lo c u a l n o p u e d e conse-
o b r a s de j u s t i c i a q u e se h a l l a n c o n t e n i d a s en la ley, p e r o son g u i r s e a n o ser p o r el a m o r e s p i r i t u a l , q u e e n s e ñ ó el S e ñ o r
vencidos p o r la c o n c u p i s c e n c i a de la c a r n e ; s i g u i e n d o a ésta, con su e j e m p l o y c o n c e d i ó p o r g r a c i a . E n esta v i d a , a u n q u e
a b a n d o n a n la g r a c i a de la fe. P o r esto dice t a m b i é n a los ro- e x i s t a n l o s deseos de la c a r n e p r o c e d e n t e s de la m o r t a l i d a d
m a n o s : La prudencia de la carne es enemiga de Dios, pues no del c u e r p o , sin e m b a r g o n o d o b l e g a n la m e n t e al consenti-
se somete a la ley de Dios, ni puede. S i e n d o así q u e l a c a r i d a d m i e n t o del p e c a d o . Así, p u e s , y a n o r e i n a el p e c a d o en nues-
c u m p l e la ley, y la p r u d e n c i a de la c a r n e , s i g u i e n d o las co- t r o c u e r p o m o r t a l , a u n q u e n o p u e d a m e n o s de h a b i t a r en él
m o d i d a d e s t e m p o r a l e s , se o p o n g a a l a c a r i d a d e s p i r i t u a l , p o r el t i e m p o q u é es c u e r p o m o r t a l . N o r e i n a , en p r i m e r lu-
¿ c ó m o p u e d e estar s o m e t i d a a la ley de D i o s , es decir, c u m p l i r g a r , c u a n d o con la m e n t e s e r v i m o s a la ley de D i o s , a u n q u e
con la c a r n e s i r v a m o s a la ley del p e c a d o , es decir, a la p e n a l
studiis consumitur soeietas populi, dum in partes discinditur. Quomodo c o s t u m b r e , c u a n d o se l e v a n t a n de e l l a deseos a los q u e , sin
autem ista vitare possunt, nisi spiritu ambulent, et concupiscentias carnis . . 1 _ —- -
non perficiant? Priraum enim et magnum munus est spiritus, humilitas. ubi invenerit maius commodum temporale de iniquitate se posse assequi.
et mansuetudo. Unde illud quod iam commemoravi, Dominus clamat, quam si custodiat aequitatem? Sien t enim prima hominis vita est ante
Discite a me, quia mitis saín, et humilis corde 123 : et illud prophetae, Legem, cum nulla nequitia et malitia prohibetur, ñeque ulla ex parte
Super quem requiescit Spiritus meus, nisi super humilem et quietum. et pravis cupiditatibus resistit; quia non est qui prohibeat: sic secunda
trementem verba mea? 124 est sub Lege ante gratiam, quando prohibetur quidem et conatur a pec-
46. [5,17.] Quod autem ait, Caro enim concupiscit adversus spiritum, cato abstinere se, sed vincitur; quia nondum iustitiam propter Deum et
spiritus autem adversus camera: haec enim invicem adversantur; ut non propter ipsam iustitiam diligit, sed earn sibi vult ad conquirendum terrena
ea quae vultis faciatis; putant hic homines liberum voluntatis arbitrium serviré. Itaque ubi viderit ex alia parte ipsam, ex alia commodum tem-
negare Apostolum nos habere, nec intelligunt hoc eis dictum, si gratiam porale, trahitur pondere temporalis cupiditatis, et relinquit iustitiam:
fideí susceptam tenere nolunt, per quam solam possunt spiritu ambulare, quam propterea tenere conabatur, ut haberet illud quod se nunc videt
et concupiscentias carnis non perficere; si ergo nolunt eam tenere, non amittere, si illam tcnuerit. Tertia est vita sub grada, quando nihil tem-
poterunt ea quae volunt faceré. Volunt enim operare opera iustitiae, quae poralis commodi iustitiae praeponitur: quod nisi charitate spirituali,
sunt in Lege, sed vincuntur concupiscentia carnis, quam sequendo quam Dominus exemplo suo docuit, et gratia donavit, fierí non potest.
deserunt gratiam fidei. Unde et ad Romanos dicit, Prudentia carnis In hac enim vita etíamsí existant desideria carnis de mortalitate corpo-
inimica in Deum: Legi enim Dei non est subiecta; ñeque enim potest125. ris, tamen mentem ad consensioneni peccati non subiugant. Ita iam non
Cum enim charitas Legem impleat, prudentia vero carnis commoda tem- regnat peccatum in nostro mortali corpore '""; quamvis non possit nisi
poralia consectando spirituali charitati adversetur; quomodo potest Legi inhabitare in eo, quamdiu mortale Corpus est. Primo enim non regnat,
Dei esse subiecta, id est libenter atque obsequenter implere iustitiam, cum mente servimus Legi Dei, quamvis carne legi p e c c a t i l " , id est
eique non adversan; quando etiam dum conatur, vincatur necesse est, poenali consuetudini, cum ex illa existunt desideria, quibus tamen non
obedimus. Postea vero ex omni parte exstinguitur. Quoniam si Spiritus
123
M t . 111,29.
124 126
I s . 66,2. R o m . 6,12.
125 127
R o m . 8,7. I b i d . 7,25-
172 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS • 47 48 EXPOSICIÓN DE LA EP. Á LOS GÁLATAS 173

e m b a r g o , n o n o s d o b l e g a m o s . D e s p u é s se e x t i n g u e p o r com- c o n d e n a b l e p a d e c e r el i n c e n t i v o de l a c a r n e , sino el ser a r r a s -


p l e t o . Porque, si el Espíritu de Jesús habita en nosotros, el t r a d o s p o r l a c a r n e . P o r eso, si sois movidos por el espíritu, ya
que resucitó a Cristo Jesús de entre los muertos vivificará tam- no estáis bajo la ley, p o r q u e n o dice a n t e r i o r m e n t e : andad en
bién nuestros cuerpos mortales por causa del Espíritu que espíritu y n o t e n g á i s deseos c a r n a l e s , sino no los consuméis.
habita en nosotros. L u e g o a h o r a se h a de o b r a r g r a d u a l m e n t e Y a q u e el n o s e n t i r l o s en a b s o l u t o n o es l u c h a , sino p r e m i o
bajo la g r a c i a p a r a e j e c u t a r p o r el e s p í r i t u lo q u e q u e r e m o s , del c o m b a t e , u n a vez q u e h u b i é r a m o s o b t e n i d o l a v i c t o r i a per-
a u n q u e n o p o d a m o s d e b i d o a la c a r n e , es decir, n o obedez- m a n e c i e n d o b a j o l a g r a c i a . S o l a m e n t e la t r a n s f o r m a c i ó n del
c a m o s a los deseos del p e c a d o , p r e s t á n d o l e n u e s t r o s miem- c u e r p o en e s t a d o de i n m o r t a l i d a d c a r e c e r á de l a s concupiscen-
b r o s c o m o a r m a s de i n i q u i d a d . A u n q u e n o t e n g a m o s el p o d e r cias de l a c a r n e .
de h a c e r q u e n o e x i s t a n estos deseos, de t a l m o d o q u e , a p e s a r 48. [5,19-21.] A continuación comienza a enumerar las
de q u e n o e s t e m o s t o d a v í a en a q u e l l a p a z e t e r n a y perfecta o b r a s de l a c a r n e p a r a q u e e n t i e n d a n q u e , si consienten en los
de t o d o el h o m b r e , sin e m b a r g o , d e j e m o s y a de e s t a r b a j o l a deseos c a r n a l e s e j e c u t a n d o estas cosas, e n t o n c e s son l l e v a d o s
ley, d o n d e l a m e n t e se t i e n e p o r r e a de p r e v a r i c a c i ó n , cuan- p o r l a c a r n e , n o p o r el e s p í r i t u . D i c e : evidentes son las obras
do la c o n c u p i s c e n c i a de la c a r n e l a l l e v a c a u t i v a al consenti- de la carne; éstas son: fornicaciones, impurezas, idolatrías, he-
m i e n t o del p e c a d o . E s t e m o s , p u e s , b a j o la g r a c i a , donde no chicerías, enemistades, contiendas, rencores, emulaciones, di-
existe condenación alguna para aquellos que son en Cristo sensiones, herejías, envidias, embriagueces, glotonerías y otras
Jesús, p o r q u e el c o m b a t i e n t e n o o b t i e n e la p e n a , s i n o el ven- cosas semejantes a éstas, de las que os digo, como ya os lo
cido. dije, que quienes las ejecutan no poseerán el reino de Dios.
47. [5,18.] Así, p u e s , con el m a y o r o r d e n p r o s i g u e : E j e c u t a n estas cosas l o s q u e , c o n s i n t i e n d o en deseos c a r n a l e s ,
si sois movidos por el espíritu, no estáis ya bajo la ley, a fin d e t e r m i n a n ponerla.) p o r o b r a , a u n q u e les falte p o d e r p a r a
de d a r n o s a e n t e n d e r q u e están b a j o la ley a q u e l l o s cuyo l l e v a r l a s a c a b o . L o s q u e son e x c i t a d o s p o r t a l e s movimien-
e s p í r i t u de t a l s u e r t e desea en c o n t r a de l a c a r n e , q u e n o ha- tos y, l l e v a d o s de u n a m o r m á s " r a n d e , p e r m a n e c e n i n m ó v i l e s ,
cen lo q u e q u i e r e n , es decir, q u e n o se m a n t i e n e n invictos en n o s ó l o n o p r e s t a n d o los m i e m b r o s de su c u e r p o p a r a o b r a r
el a m o r de l a j u s t i c i a , sino que- son v e n c i d o s p o r l a c a r n e , q u e el m a l , p e r o n i c o n s i n t i e n d o , n o e j e c u t a n estas cosas, y, p o r
codicia c o n t r a e l l o s . N o sólo se o p o n e la c a r n e a ley de su lo t a n t o , p o s e e r á n el r e i n o de D i o s . P o r q u e y a n o r e i n a el
m e n t e , sino q u e t a m b i é n los c a u t i v a b a j o la l e y del p e c a d o , q u e p e c a d o en su c u e r p o m o r t a l p a r a o b e d e c e r a sus deseos, aun-
se h a l l a en su m i e m b r o s m o r t a l e s . L o s q u e n o son l l e v a d o s
del e s p í r i t u , l ó g i c a m e n t e son a r r a s t r a d o s p o r la c a r n e . N o es
Non autem pati adversitatem carnis, sed duci a carne, damnatio est.
lesu habitat in nobis, qui suscitavit lesum Christum a mortuis, vivificabit Et ideo, Quod si spiritu, inquit, ducimini, non adhuc estis sub Lege. Nam
et mortalia corpora nostra, propter Spiritum qui habitat in nobis 12S . et superius non ait, Spiritu ambulate, et concupiscentias carnis non ha-
Nunc ergo implendus est gradus sub gratia, ut faciamus quod volumus bueritis; sed ne perfeceritis132. Quippe non eas omnino habere, non iam
spiritu, etiamsi carne non possumus; id est non obediamus desideriis certamen, sed certaminis praemium est, si obtinuerimus victoriam perse-
peccati ad praebenda illi membra nostra arma iniquitatis 1Z9, etiamsi non verando sub gratia. Commutatio enim corporis in immortalem statum
valemus efficere ut eadem desideria non existant: ut quamvis nondum sola carnis concupiscentias non habebit.
sirnus in pace illa aeterna ex omni hominis parte perfecta, iam tamen 48. [5,19-21.] Deinde incipit opera carnis enumerare, ut intelligant
desinamus esse sub Lege, ubi praevaricationis rea mens tenetur, dum se, si ad operandum ista desideriis carnalibus consenserint, tune duci
eam concupiscentia carnis in consensionem peccati captivam ducit; simus carne, non spiritu. «Manifesta autem sunt, inquit, opera carnis, quae
autem sub gratia, ubi nulla est condemnatio iis qui sunt in Christo sunt fornicationes, immunditiae, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae,
lesu 1 3 0 ; quia non certantem, sed victum poena consequitur. contentiones, animositates, aemulationes, dissensiones, haereses, invidiae,
47. [5,18.] Ordinatissime itaque subiungit, Quod si spiritu ducimini, ebrietates, comessationes, et his similia; quae praedico vobis, sicut prae-
non adhuc estis sub Lege: ut intelligamus eos esse sub Lege, quorum dixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt.» Agunt
spiritus ita concupiscit adversus carnem, ut non ea quae volunt faciant; autem haec qui cupiditabus carnalibus consentientes facienda esse de-
id est, non se teneant invictos in chántate iustitiae, sed a concupiscente cernunt, etiam si ad implendum facultas non datur. Caeterum qui tan-
adversum se carne vincantur; non solum ea repugnante legi mentís eo- guntur huiusmodi motibus, et immobiles in maiore charitate consistunt,
rum, sed etiam captivante illos sub lege peccati, quae est in membris non solum non eis exhibentes membra corporis ad male operandum, sed
mortalibus 13) . Qui enim non ducuntur spiritu, sequitur ut carne ducantur. ñeque nutu consensionis ad exhibendum consentientes; non haec agunt,
et ideo regnum Dei possidebunt. Non enim iam regnat peccatum in eorum
128
129
Ibid 8 , I I . mortali corpore, ad obediendum desideriis eius; quamvis habitet in eorum
I b i d . 6,13. mortali corpore peccatum, nondum exstincto Ímpetu consuetudinis natu-
" • I b i d . 8,i.
131
I b i d . 7,23. 132
G a l . 5,16.
174 EXPOSICIÓN' DE LA EP. A LOS CALATAS 49 49 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 175
que habite el pecado en su cuerpo mortal no habiendo sido y añade: Contra tales cosas no hay ley, para que entendamos
aún extinguido el ímpetu de la costumbre natural con la que están colocados bajo la ley aquellos en quienes no reinan
que nacimos mortales, y el de nuestra propia vida, puesto estos frutos. Porque aquellos en quienes imperan usan debi-
que también nosotros al pecar acrecentamos lo que arrastra- damente de la ley, puesto que la ley no les fué impuesta para
mos desde el origen del pecado humano y la condenación reprimir, pues la justicia es su mayor y más poderoso amor.
del hombre. Una cosa es no pecar, y otra no tener pecado. Así, el mismo Pablo dice a Timoteo: Sabemos que la ley es
Aquel en quien no reina el pecado no peca, es decir, no obe- buena, si alguno usa bien de ella; sabiendo que la ley no está
dece a sus deseos; aquel en quien no existen en absoluto es- puesta para el justo. Para los injustos e insubordinados, para
tos deseos, no sólo no peca, sino que no tiene pecado. Lo los impíos y pecadores, para los malvados y los abominables,
cual si puede darse en esta vida en muchos aspectos, sin em- para los parricidas y matricidas, para los homicidas, fornica-
bargo, no se ha de esperar por completo sino en la resu- rios, sodomitas, plagiarios, mentirosos, perjuros, y si hay algu-
rección y conmutación de la carne. Posiblemente inquietará na otra cosa que se oponga a la sana doctrina, se entiende
lo que dice: Os digo ahora, como ya os dije, que quienes eje- para éstos se ha dado la ley. Reinan p t o s frutos espirituales
cutan tales cosas no poseerán el reino de Dios. Puede uno pre- en el hombre en quien no reinan los pecados. Y reinan estos
guntarse dónde hubiera dicho anteriormente esto; pues en esta bienes si de tal modo deleitan, que sostienen el ánimo en las
Epístola no se encuentra. Luego, o se lo había dicho estando tentaciones para que no caiga en el consentimiento del pecado.
presente, o había sabido que llegó a sus manos la Epístola Porque es necesario que obremos conforme a lo que más nos
dirigida a los corintios, porque allí dice así: No os engañéis; deleita. Por ejemplo, al presentarse a nuestros ojos la forma
ni los fornicarios, ni los idólatras, ni los adúlteros, ni los afe- de una mujer hermosa, mueve a deleite de fornicación. Pero
minados, ni los sodomitas, ni los ladrones, ni los avaros, ni si deleita más aquella íntima hermosura y pura forma de la
los borrachos, ni los maldicientes, ni los rateros poseerán el castidad, debido a la gracia que se llalla en la fe de Cristo,
reino de Dios. obramos y vivimos según ella. De suerte que, no reinando el
pecado en nosotros para obedecer a sus deseos, sino imperando
49. [5,22-23. | Habiendo enumerado ya las obras de la la justicia por la caridad, con gran deleite hacemos todo lo
carne para las que está cerrado el reino de Dios, a continua- que conocemos que en ella agrada a Dios. Lo que dije sobre
ción declara las obras del espíritu, a las que llama frutos del la castidad y la fornicación quise se entendiese de las demás
espíritu. El fruto del espíritu, dice, es caridad., gozo, paz, lon- virtudes o pecados.
ganimidad, benignidad, bondad, fe, mansedumbre, continencia;

ralis, qua mortaliter nati sumus, et propriae vitae nostrae, cum et nos in quibus ista non regnant. Nam in quibus haec regnant, ipsi Lege legi-
ipsi peccando auximus quod ab origine peccati humani damnationisque time utuntur, quia non est illis Lex ad coercendum posita: maior enim
trahebamus. Aliud est enim non peccare; aliud, non habere peccatum. et praepollentior delectatio eorum iustitia est. Sic enim ad Timotheum
Nam in quo peccatum non regnat, non peccat, id est, qui non obedit dicit: «Scimus enim' quia bona est Lex, si quis ea legitime utatur:
desideriis eius: in quo autem non existunt omnino ista desideria, non sciens hoc quia Lex iusto posita non est; iniustis autem, et non subditis,
solum non peccat, sed etiam non habet peccatum. Quod etiam si ex impiis et peccatoribus, et scelestis, et contaminatis, patricidis, et matri-
multis partibus in ista vita possit effici, ex onini tamen parte nonnisi in cidis, homicidis, fornicatoribus, masculorum concubitoribus, plagiariis,
resurrectione carnis atque commutatione sperandum est. Potest autem mendacibtis, periuris, et si quid aliud sanae doctrinae adversatur» l s 4 :
moveré quod ait, Quae pracdico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talla subauditur, his Lex posita est. Regnant ergo spirituales isti fructus in
agunt, regnum Dei non possidcbunt, si quaeratur ubi ista praedixerit; homine, in quo peccata non regnant. Regnant autem ista bona, si tan-
nam in hac Epístola non ¡nvenitur. Ergo aut praesens cum esset, hoc tum delectant, ut ipsa teneant animum in téntationibus ne in peccati
praedixerat; aut cognoverat pervenisse ad illos Epistolam quac missa consentionem ruat. Quod enim amplius non delectat, secundum id opere-
est ad Corinthios. Ibi enim sic ait: «Nolite errare: ñeque fornicatores, mur necesse est: ut verbi gratia, oceurrit forma speciosae femínae, et
ñeque idolis servientes ñeque adulteri, ñeque molles, ñeque masculorum movet ad delectationem fornicationis: sed si plus delectat pulchritudo
concubitores, ñeque fures. ñeque avari, ñeque ebriosi, ñeque maledici, illa intima et sincera species castitatis, per gratiam quae est in fide Chris-
ñeque rapaces regnum Dei possidebunt» "'1. ti, secundum hanc vivimus, et secundum hanc operamur; ut non re-
49. [5,22.23.1 Hic ergo cum enumerasset opera carnis, quibus clau- gnante in nobis peccato ad obediendum desideriis eius, sed regnante
sum est regnum Dei, subiecit etiam opera spiritus, quos spiritus fructus iustitia per charitatem cum magna delectatione faeiamus quidquid in
vocat. Fructus autem spiritus est,. inquit, chantas, gaudium, pax. Ion- ea Deo placeré cognoscimus. Quod autem de castitate et de fornicatione
ganimitas, benignitas, bonitas, fid.es, mansuetudo, continemia: et addidit, dixi, hoc de caeteris intelligi volui.
Adversus huiusmodi non est lex; ut intelligamus illos sub Lege pósitos,
131
I,;5
i Cor. 6,9.10. 1 Tira. I,8-IO.
176 52 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 177
EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS CALATAS 50-51
5 0 . T a m p o c o n o s i n q u i e t e q u e en esta E p í s t o l a n o h a y a o a l g u n a s a o t r a s m u c h a s . H a b i e n d o p u e s t o a l a c a b e z a de l o s
e n u m e r a d o en a b s o l u t o , con el m i s m o o r d e n y con i d é n t i c o vicios d e l a c a r n e l a s f o r n i c a c i o n e s , y a la c a b e z a de l a s vir-
n ú m e r o , l a s o b r a s de la c a r n e q u e en a q u e l l a o t r a a los corin- t u d e s del e s p í r i t u l a c a r i d a d , ¿ a q u é i n v e s t i g a d o r de l a s divi-
tios, o el h a b e r o p u e s t o p o c a s o b r a s b u e n a s e s p i r i t u a l e s a mu- n a s l e t r a s n o le h a r á d i l i g e n t e e s c r u t a d o r a fin de a v e r i g u a r
chos vicios c a r n a l e s , o el n o h a b e r e n t a b l a d o o p o s i c i ó n con l a s d e m á s o p o s i c i o n e s ? Si l a f o r n i c a c i ó n es el a m o r l i b r e y
los c o n t r a r i o s , c o m o , p o r e j e m p l o , la c a s t i d a d con las forni- d i s o l u t o , f u e r a del l e g í t i m o m a t r i m o n i o , que p e r s i g u e el des-
caciones, la m u n d i c i a con l a s i n m u n d i c i a s y así las d e m á s cosas enfreno de s a c i a r l a s e n s u a l i d a d , ¿ q u é cosa se u n e con m á s
con sus o p u e s t a s . P u e s n o e m p r e n d i ó el t r a b a j o de e n s e ñ a r l e g i t i m i d a d p a r a c o n s e g u i r la f e c u n d i d a d e s p i r i t u a l q u e el a l m a
c u á n t a s sean, s i n o en q u é m a n e r a u n a s h a n de r e p r o c h a r s e y a D i o s , a q u i e n c u a n t o m á s se h u b i e r e u n i d o t a n t o m á s inco-
o t r a s h a n de a m a r s e , c u a n d o con los n o m b r e s de c a r n e y de r r u p t i b l e se h a c e ? P o r la c a r i d a d se u n e . L u e g o , sin d u d a , a
e s p í r i t u n o s a n u n c i a b a q u e n o s c o n v e n í a d i r i g i r n o s del p e c a d o l a f o r n i c a c i ó n se o p o n e l a c a r i d a d , en l a c u a l ú n i c a m e n t e se
y de l a p e n a del p e c a d o a l a g r a c i a del S e ñ o r y a la j u s t i c i a , h a l l a l a g u a r d a de l a c a s t i d a d . I m p u r e z a s son t o d a s l a s p e r t u r -
n o a c o n t e c i e r a q u e , a b a n d o n a n d o l a g r a c i a t e m p o r a l , p o r la b a c i o n e s c o n c e b i d a s de a q u e l l a f o r n i c a c i ó n , a l a s c u a l e s se opo-
q u e m u r i ó Cristo p o r n o s o t r o s , n o a r r i b á s e m o s al d e s c a n s o n e el gozo del sosiego. L a i d o l a t r í a es la p r i n c i p a l f o r n i c a c i ó n
e t e r n o , en el c u a l vive p o r n o s o t r o s el S e ñ o r ; y a s i m i s m o su- del a l m a , p o r la c u a l se llevó a c a b o u n a g u e r r a f u r i o s í s i m a con-
c e d i e r a q u e , n o e n t e n d i e n d o la p e n a t e m p o r a l , en la q u e se t r a el E v a n g e l i o con los r e c o n c i l i a d o s con D i o s , c u y a s r e l i q u i a s ,
d i g n ó el S e ñ o r d o m a r n o s con la m o r t a l i d a d de l a c a r n e , cai- a p e s a r de h a b e r sido t r i t u r a d a s l a r g o t i e m p o h a , a ú n , no
g a m o s en la p e n a e t e r n a , q u e se h a l l a p r e p a r a d a p a r a q u i e n o b s t a n t e , c o n s e r v a n su c a l o r . A ésta, c i e r t a m e n t e , se o p o n e la
p e r s e v e r a e n la s o b e r b i a , en c o n t r a del S e ñ o r . C u a n d o d e s p u é s paz, con l a c u a l nos r e c o n c i l i a m o s con D i o s . A d e m á s , p o r la
de h a b e r e n u m e r a d o m u c h a s o b r a s d e la c a r n e a ñ a d i ó : y otras m i s m a p a z o b s e r v a d a con l o s h o m b r e s se c u r a n en n o s o t r o s los
semejantes a las dichas, suficientemente d e m o s t r ó q u e n o in- vicios de l o s e n c a n t a m i e n t o s o m a l e f i c i o s , de l a s e n e m i s t a d e s ,
tentó d e t e r m i n a r el n ú m e r o exacto d e éstas, s i n o e s c r i b i r el de l a s c o n t r o v e r s i a s , de l a s e m u l a c i o n e s , de l a s d i s e n s i o n e s y
d i s c u r s o l i b r e m e n t e . T a m b i é n hizo lo m i s m o a l e n u m e r a r los d i s c o r d i a s ; a s i m i s m o , p a r a ser e j e r c i t a d a s con j u s t a m o d e r a -
frutos del e s p í r i t u , p u e s n o dice contra éstos no hay ley, s i n o ción en o t r o s e n t r e q u i e n e s v i v i m o s , sirve l a f o r t a l e z a de á n i m o
en contra de los frutos de esta clase, esto es, y a de éstos o y a p a r a sostener, y l a b e n i g n i d a d p a r a c u r a r , y la b o n d a d p a r a
t a m b i é n de o t r o s de este g é n e r o . p e r d o n a r . L a fe se o p o n e a l a s h e r e j í a s ; l a m a n s e d u m b r e , a l a
e n v i d i a ; la t e m p l a n z a , a l a s e m b r i a g u e c e s y g l o t o n e r í a s .
5 1 . Sin e m b a r g o , c o n s i d e r a n d o con t o d a d i l i g e n c i a estas
cosas, n o a p a r e c e a q u í en m o d o a l g u n o u n a d e s o r d e n a d a y 5 2 . N i p i e n s e a l g u n o q u e e m u l a c i ó n o r i v a l i d a d es l o mis-
confusa o p o s i c i ó n e n t r e l a s o b r a s e s p i r i t u a l e s y c a r n a l e s . E l
Ob hoc autem latet, quia pauciora, vel singula quibusdam pluribus op-
m o t i v o de a p a r e c e r esto v e l a d o d i m a n a de q u e se o p o n e n p o c a s ponuntur. Nam ex eo quod carnalium vitiorum in capite posuit fornica-
50. Ñeque moveat, vel quod non omnino ad eumdem numerum et tiones, in capite autem virtutum spiritualium charitatem; quem non
ordinem opera carnis in hac Epístola enumeravit, atque in illa ad Co- divinarum Litterarum studiosum faciat intentum ad perscrutanda cae-
rinthios: vel quod spiritualia bona pauciora, pluribus carnalibus vitiis tera? Si enim fornicatio est amor a legitimo connubio solutus et vagus,
opposuit; ñeque ita e contrario ut fornicationibus castitas, immunditiis explendae libidinis consectando licentiam; quid tam legitime ad spiri-
munditia, atque ita caeteris caetera occurrerent. Non enim hoc sus- tualem fecunditatem coniungitur quam anima Deo? Cui quanto fixius
cepit ut doceret quot sint, sed in quo genere illa vitanda, illa vero inhaeserit, tanto est incorruptior. Inhaeret autem chántate. Recte igitur
expetenda sint; cum carnis et spiritus nominibus a poena peccati atque fornicationi opponitur charitas, in qua sola est custodia castitatis. Im-
peccato ad gratiam Domini atque iustitiam nos convertí oportere prae- munditiae autem sunt omnes perturbationes de illa fornicatione con-
diceret: ne deserendo gratiam temporalem, qua pro nobis Dominus mor- ceptae, quibus gaudium tranquillitatis opponitur. Idolorum autem servitus,
tuus est, non perveniamus ad aeternam quietem, in qua pro nobis Domi- ultima fornicatio est animae, propter quam etiam bellum adversus Evan-
nus vivit; ñeque intelligendo poenam temporalem in qua nos Dominus gelium cum reconciliatis Deo furiosissimum gestum est, cuius reliquiae
mortalitate carnis edomare dignatus est, in poenam sempiternam inci- quamvis tritae diu, adhuc tamen recalent. Huic itaque pax contraria est,
damus, quae perseveranti adversum Dominum superbiae praeparata est. qua reconciliamur Deo, eademque pace etiam cum hominibus custodita,
Cum enim commemoratis multis operibus carnis, addidit, et his similia; beneficiorum, inimicitiarum, contentionum, aemulationum, animositatum,
satis ostendit non se ista examinatiore numero collocasse, sed liberiore dissensionumque vitia sanantur in nobis: ut autem in alus, Ínter quos
sermone posuisse. Hoc etiam de spiritualibus fructibus fecit. Non enim vivimus, iusta moderatione tractentur, et ad sustinendum longanimitas, et
ait, Adversus haec non est Lex: sed, Adversas huiusmodi; hoc est, sive ad curandum benignitas, et ad ignoscendum bonitas militat. Iam vero
ista, sive etiam caetera huiusmodi. haeresibus fides, invidiae mansuetudo, ebrietatibus et comessationibus
continentia reluctatur.
51. Sed tamen diligenter considerantibus non hic omni modo carr
nalium spiritualiumque operum oppositio inordinata atque confusa est. 52. Ne quis sane arbitretur hoc esse invidiam quod est aemulatio;
178 , EXPOSICIÓN DK LA EP. A LOS CALATAS 53
54 EXPOSICIÓN DE LA F.P. A LOS CALATAS 17Q
mo que la envidia. Son ciertamente muy afines, y, por la mis-
Esta cruz es aquella de la cual dice el Señor: Torna tu cruz
ma afinidad, muchas veces se toma una por la otra, o la emu-
lación por la envidia, o la envidia por la emulación. Pero, y sigúeme.
como aquí ambas se nombraron en sus propios lugares, por 54. [5,25.] Si vivimos del espíritu, caminemos con es-
eso exigen de nosotros su propia distinción. La emulación es píritu. Es evidente que habremos vivido conforme hayamos ca-
el dolor de ánimo por haber alcanzado uno la cosa que dos minado, y habremos caminado en pos de lo que hubiéremos
o más apetecían, y no puede poseerse si no es por uno solo. amado. Por tanto, si existen dos cosas opuestas, el precepto
A ésta lá. cura la paz, con la que apetecemos aquello que, si de justicia y la costumbre carnal, y se aman una y otra, se-
todos los que lo apetecen lo consiguen, se hacen en ello una guiremos en pos de la quo amamos más; si se aman ambas
misma cosa. La envidia es un pesar del ánimo al ver que igualmente, no se irá en pos de ninguna, sino que, o por el
alguno parece indigno de conseguir aun aquello que tú no temor o por la fuerza, seremos atraídos a una de ellas; o, si
apetecías; a ésta la cura la mansedumbre cuando, sometién- tememos a ambas por igual, sin lugar a duda permaneceremos
dose cada uno al juicio de Dios, no se opone a su voluntad y en peligro, agitados por el movimiento alternativo del amor
cree a Dios, que ha obrado rectamente, más bien que a sí y del temor. Triunfe la paz de Cristo en nuestros corazones,
mismo, cuando lo estimaba indigno. y entonces la oración y los gemidos y la diestra de la miseri-
cordia de Dios, llamada en nuestra ayuda, no despreciará el
53. [5,24.] Crucificaron la carne con sus pasiones y co- sacrificio del atribulado corazón y promoverá una mayor ca-
dicias—como con toda razón lo dice—los que están en Cris- ridad al avisar del peligro del que nos libró. En esto se en-
to Jesús. ¿De dónde provino el crucificarla sino de aquel temor gañaban aquéllos, al no poder negar que debían seguir al Es-
casto que permanece por los siglos de los siglos, por el cual píritu Santo, defensor y conductor de su libertad; pero, vueltos
evitamos ofender a aquel a quien amamos con todo el corazón, carnalmente a las obras serviles, no entendían que intentaban
con toda el alma y con toda la mente? No leme la mujer adúl- volver atrás. Por eso no dice: Si vivimos DEL espíritu, sigamos
tera con el mismo temor ser vista del marido con que teme al espíritu, sino sigamos CON espíritu. Confesaban que convenía
la mujer casta ser abandonada. Para la primera es triste la servir al Espíritu Santo y no querían seguirle con su espíritu,
presencia del varón; para la segunda, la ausencia. Por eso, sino con la carne, puesto que no obtenían la gracia de Dios
aquel temor es depravado y no quiere traspasar los límites de espiritualmente, sino que colocaban la esperanza de salud en'
este siglo; pero éste es casto y permanece por los siglos de la circuncisión carnal y en otras cosas semejantes.
los siglos. Con este temor anhela el profeta ser crucificado
cuando dice: Atraviesa con los clavos de tu temor mis carnes. carnes meas 136. Ista crux est de qua Dominus dicit: folie crucen tuam,
et sequere me I3G*.
vícina enim sunt, et propter ipsam vicinitatem plerumque utrumlibet 54. [5,25.] Si spiritu, inquit, vivimus, spiritu et sectemur. Manifes.
horum pro altero, vel aemulaíio pro invidia, vel invidia pro aemulatione tum est certe secundum id nos vivere quod sectati fuerimus; sectabimuí
ponitur. Sed quia utrumque hic locis suis dictum est, utique distinctio- autem quod dilexerimus. Itaque si ex adverso existant dúo, praeceptum
nem de nobis flagitant. Nam aemulatio est dolor animi, cum alius perve- iustitiae, et consuetudo carnalis, et utrumque diligitur, id sectabimuí
nit ad reín quam dúo pluresve appetebant, et nisi ab uno haberi non quod amplius dilexerimus: si tantumdem utrumque diligitur. nihil
potest. Istam sanat pax, qua id appetimus, quod omnes qui appetunt, si horum sectabimur; sed aut timore, aut inviti trahemur in alterutram
assequantur, unum in eo fiunt. Invidia vero dolor animi est, cum indig- partem; aut si utrumque aequaliter etiam timemus, in periculo sine
nus videtur aliquis assequi, etiam quod tu non appetebas. Hanc sanat dubio remanebimus, fluctu dilectionis et timoris alternante quassati. Sed
mansuetudo, cum quisque ad iudicium Dei revocans, non resistit vo, pax Christi vincat in eordibus nostris I37 . Tune enim orationes et gemi-
luntati eius, et magis ei credit recte íactum esse, quam sibi quod tus, et in auxilium invocata dextera misericordíae Dei, sacriíicium con-
putabat indígnum. tribulati cordis non despicit, charitatemque siii ampliorem commenda-
53. [5,24.] Crucifixerunt autem carnem suam cum passionibus et tione periculi, de quo liberavit, exsuscitat. In eo autém ¡Di fallebantur,
concupiscentiis, sicut consequenter dicit, qui sunt in Christo lesu. Un de quod negare quidem non poterant, sectandum sibi esse Spiritum sanctum,
autem crucifixerunt, nisi timore illo casto permanente in saeculum saecu. assertorem ac ducem libertatis suae; sed ad opera servilia carnaliter con,
]i " 5 , quo cavemus offendere illum quem toto corde, tota anima, tota versi, retrorsum se conari non intelligebant. Propterea non ait, Si spiritu
mente diligimus? Non enim hoc timore timet adultera, ne custodiatuí vivimus, spiritum sectemur; sed, spiritu sectemur, inquit. Fatebantur
a viro, quo timet casta ne deseratur: illi enim tristis est praesentia viri, enim Spiritui sancto serviré oportere: et eum non spiritu suo sed carne
huic absentia. Et ideo timor ille corruptas est, et transiré non vult hoo volebant sectari; non spiritualiter obtinentes gratiam Dei, sed in circum-
saeculum: iste autem castus permanet in saeculum saeculi. De quo cisione carnali et cáeteos huiusmodi spem constituentes salutis.
timore crucifigi optat propheta, cum dicit: Confige clavis a timore tuo 136
P s . 1.18,120.
133
Ps. I8,IO. 136* M t . 16,24.
137
Col. 3,15.
56 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 181
iSO EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 55-56
no le conviene pelear, sino ser apacible para todos, dócil, pa-
55. [ 5 , 2 6 . ] No nos hagamos amadores de la vanagloria ciente. Y p a r a q u e n o p i e n s e a l g u n o q u e p o r esto h a b í a de
envidiándonos unos a otros y provocándonos mutuamente. Des- a p a r t a r s e de l a c o r r e c c i ó n del e r r o r de a l g u i e n , a t i e n d a a lo
p u é s de h a b e r l o s i n s t r u i d o c o n t r a q u i e n e s los i n d u c í a n a so- q u e d i c e : Con mansedumbre debe corregirse a los que piensan
m e t e r s e a la ley, recta y m a g n í f i c a m e n t e y con a b s o l u t o o r d e n de distinto modo. ¿ Q u é significa c o r r e g i r y q u é con m a n s e d u m -
d i v i n o les p r e c a v e q u e n o s u c e d a q u e , i n s t r u i d o s y deseosos d e b r e , s i n o g u a r d a r l a b l a n d u r a en el c o r a z ó n y r o c i a r con l a
r e s p o n d e r a l a s i m p o s t u r a s de los c a r n a l e s , c a i g a n en contien- p a l a b r a de l a c o r r e c c i ó n a l g u n a s e v e r i d a d m e d i c i n a l ? N o veo
d a s y s i r v a n , sin h a l l a r s e ya e s c l a v i z a d o s a l a s o b r a s de l a q u e h a y a de e n t e n d e r s e de o t r o m o d o lo q u e se e s c r i b i ó en l a
ley, p o r el deseo de l a v a n a g l o r i a , a v a n o s a p e t i t o s . m i s m a E p í s t o l a : Predica la palabra, insiste a tiempo y a des-
56. [6,1.] Nada prueba mejor a un hombre espiritual tiempo, arguye, exhorta, reprende con toda paciencia y doctrina.
q u e su c o m p o r t a m i e n t o con el p e c a d o a j e n o . E s t o se ve cuan- A t i e m p o y a d e s t i e m p o , c i e r t a m e n t e son cosas o p u e s t a s . N i n g ú n
d o se p r a c t i c a con él el p e r d ó n m á s b i e n q u e la i r r i s i ó n , se m e d i c a m e n t o c u r a en a b s o l u t o a n o ser q u e lo a p l i q u e s a su
p r e s t a m á s b i e n a u x i l i o s q u e i n s u l t o s , y se p r o t e g e c u a n t o lo d e b i d o t i e m p o . Sin e m b a r g o , t a m b i é n p u e d e s e p a r a r s e a s í :
p e r m i t a el p o d e r . P o r esto d i c e : Hermanos, si cayó el hombre insiste a t i e m p o ; de s u e r t e q u e o t r o s e n t i d o sea é s t e : a des-
en algún delito, vosotros, los que sois espirituales, enmendad t i e m p o a r g u y e ; y a 6 o n t i n u a c i ó n se e n t r e l a c e lo r e s t a n t e : ex-
al tal. A c o n t i n u a c i ó n , p a r a q u e n o le p a r e z c a a c a d a u n o q u e h o r t a , r e p r e n d e con t o d a p a c i e n c i a y d o c t r i n a , a fin de q u e
c o r r i g e al p e c a d o r c u a n d o le a t o r m e n t a y se mofa insolente- e n t o n c e s te sientas o p o r t u n o c u a n d o insistes edificando. M a s ,
m e n t e de él, o le a b o m i n a con o r g u l l o c o m o a u n i n c u r a b l e , c u a n d o d e s t r u y e s a r g u y e n d o , n o te p r e o c u p e s , a u n q u e a p a -
d i c e : con espíritu de mansedumbre, considerándote a ti mis- rezcas i n o p o r t u n o , si es q u e esto es i n o p o r t u n o p a r a l o s t a l e s .
mo, no sea que tú también seas tentado. N a d a i n c l i n a m á s a Y así, l a s dos p a l a b r a s q u e s i g u e n p u e d e n referirse c a d a u n a
c o m p a s i ó n q u e el p e n s a m i e n t o del p e l i g r o p r o p i o . A s í , p u e s , de p o r sí a l a s d o s a n t e r i o r e s : e x h o r t a c u a n d o insistes a tiem-
n o q u i s o q u e les f a l t a s e a e l l o s la c o r r e c c i ó n de l o s h e r m a - p o r ; r e p r e n d e c u a n d o a r g u y e s a d e s t i e m p o . D e s p u é s l a s dos
n o s n i q u e se suscitasen c o n t i e n d a s . M u c h o s h o m b r e s , c u a n d o restantes se p u e d e n a p l i c a r del m i s m o m o d o , p e r o con o r d e n
se d e s p i e r t a n , d e s e a n l i t i g a r , o d o r m i r de n u e v o c u a n d o se c a m b i a d o : con t o d a p a c i e n c i a , p a r a s o p o r t a r el e n o j o de aque-
l e s p r o h i b e p l e i t e a r . L a p a z , p u e s , y el a m o r se c o n s e r v a n en l l o s q u e d e s t r u y e s , y con t o d a d o c t r i n a , p a r a afianzar la en-
el c o r a z ó n p e n s a n d o en el c o m ú n p e l i g r o . L a p r o p o r c i ó n q u e s e ñ a n z a de a q u e l l o s q u e edificas. Sin e m b a r g o , a u n q u e se
h a de g u a r d a r s e en el d i s c u r s o , y a v i o l e n t o o m o d e r a d o , h a d i v i d a de a q u e l l a m a n e r a a c o s t u m b r a d a , insiste a t i e m p o ; y
d e d i s p o n e r s e c o n f o r m e se vea q u e lo p i d e la s a l u d de a q u e l si de esta f o r m a n o a p r o v e c h a s , a d e s t i e m p o ; h a de e n t e n d e r s e
a q u i e n c o r r i g e s . P o r q u e en o t r o sitio d i c e : Al siervo del Señor de t a l s u e r t e q u e t ú n o a b a n d o n e s en a b s o l u t o l a o p o r t u n i d a d

55. [5,26.] Non efficiamur, inquit, inanis gloriae cupidi, invicem dum sibi esse a correptione erroris alterius, vide quid adiungat: In mo-
invidentes, et invicem provocantes. Prorsus magnifice et omnino divino destia, inquit, corripientem diversa semientes 13s. Quomodo in modestia
ordine, posteaquam eos instruxit adversus illos a quibus in servitutem quomodo corripientem, nisi cum lenitatem corde retinemus, et aliquam
Legis seducebantur, hoc in eis cavet, ne instructiores facti, et volentes iam medicamenti acrimoniam verbo correptionis aspergimus? Nec aliter acci-
calumniis carnalium responderé, contentionibus studeant, et appetitu ina- piendum video quod in eadem Epístola positum est: Praedica verhum
nis gloriae, Legis oneribus non servientes, vanis cupiditatibus serviant. insta opportune, importune; argüe, hartare, increpa in omni longanimitate
56. [6,1.] Nihil autem sic probat spiritualem virum, quam peccati et doctrina 13S'. Importunitas enim opportunitati utique contraria est: ñeque
alieni tractatio, cum liberationem eius potius quam insultationem, po- omnino ullum medicamentum sanat, nisi quod opportune adhibueris. Quan-
tiusque auxilia quam convicia meditatur, et quantum facultas tribuitur quam ergo et sic possit distinguí, Insta opportune, ut alius sit sensus, Im-
suscipit. Et ideo dicit: Fratres, etsi praeoccupatus fuerit homo in aliquo portune argüe, deinde caetera contexantur, Hortare, increpa cum omni
delicio, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi. Deinde ne sibi quis- longanimitate et doctrina: ut tune opportunus sentiaris, cum instas aedifi-
que videatur instruere, etiam cum proterve exagitat irridetque peccantem, cando; cum autem destruís arguendo, ijon cures etiamsi importunus videa-
aut superbe tanquam insanabilem detestatur, in spiritu, inquit, mansuetu- ris, si hoc est talibus importunum: ita dúo quae sequuntur, ad dúo supe-
dinis, intendens teipsum, ne et tu tenteris. Nihil enim ad misericordiam riora possunt singillatim referri, Hortare cum opportune instas, increpa
sic inclinat, quam proprii periculi cogitatio. Ita eos nec deesse voluit cum importune arguis; deinde caetera dúo similiter, sed converso ordine
fratrum correptioni, nec studere certamini. Multi enim homines cum a referuntur, Cum omni longanimitate, ad sustinendas indignationes eorum
somno excitantur, litigare volunt; aut rursus dormiré, cum litigare prohi- quos destruís; et doctrina, ad instruenda eorum studia quos aedificas:
bentur. Pax igitur et dilectio, communis periculi cogitatione, in corde tamen etiamsi illo usitatiore modo distinguatur, Insta opportune; quod si
serventur: modus autem sermonis, sive acrius, sive blandius proferatur, hoc modo non proficis, importune: ita intelligendum est, ut tu opportu-
sicut salus eius quem corrigis postulare videtur, moderandus est. Nam et
138
alio loco dicit: Servum autem Domini litigare non oportet; sed mitem 2 T i m . 2,24-25.
13
esse ad omnes, docibilem, patientem. Et ne quisquam ex eo putet cessan- « I b i d . 4,2-
182 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 56 57 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 183
y, por tanto, tomes lo que se dijo: a destiempo, de modo que, al curar el alma del otro, como aquellos médicos tocan con
aunque aparentes inoportuno a aquel que no oye de buen gra- manos sanas los miembros ajenos.
do las cosas que le dices, sin embargo, tú debes saber que 57. Nunca ha de tomarse el cuidado de reprender el pe-
esto es oportuno para él, y debes mantener el amor y el cui- cado ajeno si no es cuando, examinando nuestra conciencia
dado de su salud con ánimo apacible, comedido y fraternal. con preguntas internas, nos respondemos delante de Dios, sin
Porque muchos, pensando más tarde las cosas que oyeron y
titubeos, que lo hacemos por amor. Si el ultraje, las amena-
cuan justas fueron, se reprocharon a sí mismos más grave y
zas o también las persecuciones de aquel a quien corriges hu-
severamente; y aunque aparecieron más perturbados al apar-
tarse del médico, poco a poco, habiendo penetrado el vigor bieran hecho mella en tu ánimo, y, no obstante, aún se viera
de la palabra hasta la medula, curaron; lo que no sucedería si que él podía ser curado por ti, nada repliques hasta que te
esperásemos siempre que quien se encuentra en peligro con hayas curado, no sea que quizá por tus movimientos carna-
las carnes podridas se presentase a dejarse quemar o cortar les te inclines a perjudicarle y ofrezcas tu lengua al pecado
cuando a él le agradare. Esto tampoco lo cumplen los mis- como arma de iniquidad para devolver mal por mal o injuria
mos médicos del cuerpo, que curan atendiendo a salario te- por injuria. Porque todo lo que dijeres con ánimo herido, es
rreno. Porque ¡cuan pocos son los que hayan experimentado, movimiento de quien castiga, no caridad de quien corrige.
sin ser atados, el hierro o el fuego de los médicos!; pues son Ama y di lo que quieras. De ningún modo será afrenta lo que
menos los que de grado se hayan dejado atar. Porque a mu- hubiere sonado a especie de ultraje si recordases y sintieses
chos, resistiendo y gritando que preferían morir antes de ser que tú pretendes ser libertador del hombre, sacándolo del ase-
curados de aquella manera, les amarraron todos los miem- dio de los vicios por la espada de la palabra de Dios. Pero
bros, dejándoles libre apenas su lengua, sin abandonarlo a si quizá, como sucede muchas veces, emprendes tal acción por
la libre elección del médico ni a la de los enfermos que se resis- amor y te acercas a ella con espíritu de caridad, pero durante
tían, sino a -la de su propia arte, sin conmoverse el ánimo de la obra se hubiere deslizado algo que te aparta de sepultar el
quien curaba y sin dar paz a la mano, no obstante los gritos vicio del hombre y a él mismo le perjudica, oponiéndose a
y las injurias de los pacientes. Por el contrario, los ministros ti, mucho más saludablemente te convendrá recordar, laván-
de la medicina celeste, o quieren contemplar, debido a la viga dote después con lágrimas el polvo de esta especie, cómo no
de odios, la paja en el ojo del hermano, o ver más tolerable debemos ensoberbecernos sobre los pecados de los extraños,
la muerte del pecador que oír la palabra del que se indigna,
cuando en la misma reprensión de ellos pecamos, al hacernos
lo que no hubiera sucedido si empleáramos un ánimo tan sano

curando alterius animo adhiberemus, quam sanis manibus illi medici alie.
nitatem omnino non deseras, et sic accipias quod dictum est, importune, na membra pertractant.
ut illi videaris importunus, qui non libenter audit quae dicuntur in eum:
tu tamen scias hoc illi esse opportunum, et dilectioncm ctiramque sanitatis 57. Numquam itaque alieni peccati obiurgandi siiscipiendum est ne-
eius animo teneas mansueto, et modesto, et fraterno. Multi enim postea gotium, nisi eum internis interrogationíbus examinantes nostram conscien-
cogitantes quae audierint, et quam insta audierint, ipsi se gravius et seve- tiam, liquido nobis coram Deo responderimus, dilectione nos faceré. Quod
rius arguerunt; et quamvis perturbatiores a medico víderentur abscedere, si convieium, vel minae, vel etiam persecutiones eius quem argueris, lace-
paulatim verbi vigore in medullas penetrante, sanati sunt: quod non fieret, raverit animum; si adhuc ille per te sanari posse videbitur, nihil respon-
si semper exspectaremus periclitantem putrescentibus membris, quando» deas doñee saneris prior: ne forte carnalibus motibus tuis ad nocendum
eum liberet aut uri aut secari. Quod nec ipsi corporis medici attendunt, consentías, et exhibeas linguam tuam arma iniquitatis peccato ' " ad red-
qui terrenae mereedis intuitu curant. Quotus enim quisque reperitur, qui dendum malum pro malo, aut maledictum pro maledicto 1 4 \ Quidquid
ferrum eorum aut ignem non ligatus expertus sit? eum et illi rariores enim lacerato animo dixeris, punientis est Ímpetus, non charitas corrigen-
sint qui volentes ligati íuerint. Plures, enim resistentes, et mori se malle tis. Dilige, et dic quod voles: nullo modo maledictum erit quod specie
clamantes, quam illo curari modo, vix lingua ipsa eorum relicta libera maledieti sonuerit, si memineris senserisque te in gladio verbi Dei, libe-
ómnibus membris constrinxerunt; ñeque ad suum, ñeque ad reluctantis, ratorem hominis esse velle ab obsidione vitiorum. Quod si forte, ut plerum-
sed ad ípsius artis arbítrium: quorum tamen vocíbus conviciisque dolen- que accidit, dilectione quidem talem suscipis actionem, et ad eam corde
tium nec commovetur curantis animus, nec quiescit manus. Medicinae dilectionis accedis, sed Ínter agendum subrepserit aliquid, dum tibi resis-
autem caelestis ministri, aut per odiorum trabern cerneré stipulam m titur, quod te auferat ab hominis vitio percutiendo, et ipsi homini facial
oculo fratris volunt " \ aut tolerabilius mortem videre peccantis, quam infestum; postea te lacrymis lavantem huiusmodi pulverem, multo salu-
verbum indignantis audire: quod non ita accidisset, si tam sanum animum brius meminisse oportebit, quam non debeamus super aliorum superbire
141
R o m . 6,13.
"'» Mí. 7,3- 142 j P e t r i¡%
ig4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 58-59 60-61 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁLATAS 185

m á s fácilmente a i r a d o s la c ó l e r a del p e c a d o r q u e misericor- veces, p a r a q u e n o d i s m i n u y a n u e s t r a g l o r i a con sus ofensas,


d i o s o s su m i s e r i a . o d e s c u i d a m o s c u r a r l o s con l a r e p r e n s i ó n o les m a n i f e s t a m o s
5 8 . [ 6 , 2 . ] Soportad los unos las cargas de los otros, y con j a c t a n c i a a l g ú n b i e n n u e s t r o , m á s b i e n q u e se lo h a c e m o s
c o m p r e n d e r con g r a v e d a d . O m i t o l a s cosas q u e fingen o in-
así cumpliréis la ley de Cristo; es decir, l a ley de l a c a r i d a d .
Si c u m p l e la l e y q u i e n a m a al p r ó j i m o , y, a d e m á s , el a m o r v e n t a n a c e r c a de sí l o s h o m b r e s p o r c a u s a de l a s a l a b a n z a s
del p r ó j i m o se r e c o m i e n d a de m a n e r a e s p e c i a l en el A n t i g u o de o t r o s h o m b r e s . ¿ Q u é c e g u e d a d h a y m á s t e n e b r o s a q u e
f o m e n t a r el e r r o r del h o m b r e p a r a o b t e n e r u n a g l o r i a v a n a y
T e s t a m e n t o , en cuyo a m o r dice en o t r o l u g a r el m i s m o A p ó s t o l
d e s p r e c i a r a D i o s , q u e es testigo en el c o r a z ó n , c o m o si en
q u e se h a l l a n c o m p e n d i a d o s t o d o s l o s p r e c e p t o s de l a ley, es
m o d o a l g u n o h u b i e r a de c o m p a r a r s e el e r r o r de a q u e l q u e
evidente que la E s c r i t u r a que fué d a d a a l p r i m e r p u e b l o e r a
t e j u z g a b u e n o con t u e r r o r , c u a n d o t r a t a s de a g r a d a r a u n
la ley de Cristo, la cual vino E l a c u m p l i r p o r a m o r , y a q u e
h o m b r e con u n f a l s o b i e n y d e s a g r a d a s a D i o s con u n v e r d a -
n o se c u m p l í a p o r t e m o r . L u e g o l a m i s m a E s c r i t u r a y el mis-
dero m a l ?
JIIO p r e c e p t o , c u a n d o d e p r i m e o a b a t e a los siervos codiciosos
de b i e n e s t e r r e n o s , se l l a m a V i e j o T e s t a m e n t o , y c u a n d o le- 60. [ 6 , 6 . ] L a s d e m á s cosds j u z g o q u e son e v i d e n t e s .
v a n t a h a c i a los b i e n e s e t e r n o s a l o s l i b r e s a m a n t e s , se l l a m a P o r q u e c l a r í s i m o es a q u e l a c o s t u m b r a d o p r e c e p t o de s u m i n i s -
Nuevo Testamento. t r a r al p r e d i c a d o r de l a p a l a b r a de D i o s t o d o lo n e c e s a r i o p o r
5 9 . [6,3-5.] S¿ alguno, no siendo nada, juzga ser algo, a q u e l a q u i e n se p r e d i c a . D e b í a n ser e x h o r t a d o s a l a s b u e n a s
se engaña a sí mismo. N o le s e d u c e n sus a d u l a d o r e s , sino m á s o b r a s , p a r a q u e s u m i n i s t r a s e n al Cristo n e c e s i t a d o los q u e ha-
b i e n él a sí m i s m o , p o r q u e , e s t a n d o a sí m i s m o m á s p r e s e n t e b í a n de c o l o c a r s e a l a d e r e c h a con .los c o r d e r o s , p a r a q u e en
que ellos, q u i e r e m á s b u s c a r s e en e l l o s q u e en sí. P e r o ¿ q u é e l l o s o b r a s e m á s el a m o r de l a fe q u e p u d i e r a o b r a r el t e m o r
dice el A p ó s t o l ? Cada uno pruebe su obra, y entonces tendrá de l a l e y . E s t o n i n g ú n o t r o l o d e b e m a n d a r con m á s confianza
solamente gloria en sí mismo y no en otro; es decir, p r u e b e q u e este A p ó s t o l , q u i e n , c o n s i g u i e n d o el a l i m e n t o con sus p r o -
d e n t r o de su conciencia, no en otro, esto es, c u a n d o o t r o l e p i a s m a n o s , n o q u e r í a q u e se c u m p l i e s e esto en él, p a r a de-
a l a b a . P o r q u e cada uno, a ñ a d e , llevará la propia carga. L u e g o m o s t r a r con m a y o r a u t o r i d a d a t o d o s q u e él m á s b i e n l o hacía,
n u e s t r o s a d u l a d o r e s n o d i s m i n u i r á n l a s c a r g a s d e n u e s t r a con- s a b e r p o r l a u t i l i d a d de a q u e l l o s q u e lo d e b í a n p o n e r en p r á c -
ciencia, y o j a l á m á s b i e n n o l a s a u m e n t e n , c u a n d o m u c h a s tica q u e p o r l a de a q u e l l o s en c u y o f a v o r d e b í a n e j e c u t a r l o .
61. [ 6 , 7 - 1 0 . ] P o r l o q u e a ñ a d e d e s p u é s : No os engañéis;
peccata, quando in ipsa eorum obiurgatione peccamus, cum facílius nos a Dios no se le befa; lo que el hombre hubiere sembrado, eso
ira peccantis iratos, quam miseria misericordes facit. recogerá, d e s c u b r e e n t r e q u é p a l a b r e r í a de h o m b r e s p e r d i d o s
58. [6,2.] Alter alterius onera pórtate, et sic adimplebitis Legem
Christi: Legem utique charitatis. Si autem implet Legem qui diligit pro- aut obiurgatione illos curare negligimus, aut iactanter eis aliquid nostrum
ximum, dílectioque proximi etiam in veteribus Scripturis máxime commen- ostentamus, potius quam constanter ostendimus. Omitto ea quae fingunt et
datur 143 , in qua dilectione dicit alio loco ídem apostolus, recapitulan mentiuntur de se homines propter hominum laudes. Quid enim ista caeci-
omnia mandata L e g i s l i í : manifestum est etiam illam Scripturam, quae tate tenebrosius, ad obtinendam inanissimam gloriam errorem hominis
priori populo data est, Legem Christi esse, quam venit implere chán- aucupari, et Deum testem in corde contemnere? Quasi vero ullo modo
tate 14S, quae non implebatur timore. Eadem igitur Scriptura et ídem comparandus sit error illius qui te bonum putat, errori tuo qui homini de
mandatum, cum bonis terrenis inhiantes premit servos, Testamentum falso bono placeré studes, de vero malo displices Deo.
Vetus; cum in bona aeterna flagrantes erigit liberos, Testamentum Novum
60. [6,6.] Iam caetera planissima esse existimo. Nam et illud usita-
vocatur.
tum praeceptum est, ut praedicatori verbi Dei praebeat necessaria, cui
59. [6,3-5.] Si enim aliquis, inquit, videtur esse aliquid, cum nihil praedicatur. Ad bona enim opera hortandi erant, ut etiam egenti Christo
sit, seipsum seducit. Non enim eum seducunt laudatores eius, sed ipse po- ministrarent, staturi ad dexteram cum agnis; ut plus in eis operaretur
tius; quia cum sibi sit ipse praesentior quam illi, mavult se in illis dilectio fidei, quam Legis posset timor. Ñeque hoc quisquam maiore fidu-
quaerere, quam in seipso. Sed quid dicit Apostolus? Opus autem suum cia debet praecipere, quam hic apostolus, qui manibus suis victum transi-
probet unusquisque, et tune in seipso tantum gloriam habebit, et, non in gens 1 4 \ haec in.se nolebat fieri, ut maiore pondere, propter eorum magis
altero, id est, intus in conscientia sua: et non in altero, id est, cum eum utilitatem qui haec exhiberent, quam propter eorum quibus exhiberent ea,
alter laudat. Unusquisque enim, inquit, proprium onus portabit. Non ergo se monere ómnibus demonstraren
laudatores nostri minuunt onera conscientiae nostrae: atque utinam non 61. [6,7-10.] Quod autem deinde subiungit', Nolite errare, Deus non
etiam accumulent, cum plerumque ne illis offensis laus nostra minuatur, subsannatur: quod enim seminaverit homo, hoc et metet; novit inter quae
143
Lev. IQ.IS.
verba perditorum hominum laborent, qui constituuntur in fide rerum
i " R o m . I3.8.Q.
> " M t . s,i7.
'«• Act. 18,3; 20,34; i Cor. 4,T2; i Thess. 2,9; 2 Thess. 3,8.
62 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 187
1B6 . EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS CALATAS 61
mas nuestra cosecha se nos promete al fin, y, por tanto, es
trabajen los que se hallan fundados en la fe de las cosas que necesaria la perseverancia. Quien hubiere perseverado hasta
no se ven. Pues ven la siembra de sus obras, pero no ven la el fin, éste se salvará. Igualmente clama el profeta: Mantente
cosecha. Ni se promete a ellos tal mies cual en el campo acos- en el Señor, obra varonilmente, y se confortará tu corazón;
tumbra a darse, ya que el justo vive1 de la fe. Quien hubiere mantente en el Señor. Lo que ahora dice el Apóstol: Obrando
sembrado en su carne, de la carne cosechará corrupción. Esto lo bueno, no nos debilitemos, porque, siendo infatigables, a
lo dice de los que aman más los placeres que a Dios. Siembra su tiempo recogeremos. Por tanto, mientras tenemos tiempo,
en su carne aquel que todas las cosas que hace, aunque pa- obremos lo bueno para con todos, y de modo especial para
rezcan buenas, sin embargo, las hace para que le resulten un con los deudos en la fe, ¿a quiénes ha de creerse s *ie quiso
bien carnal. Quien hubiere sembrado en el espíritu, cosechará significar sino a los cristianos? La vida eterna ha de desearse
del espíritu la vida eterna. La siembra en el espíritu consiste con igual amor para todos, pero no a todos pueden manifes-
en servir a la justicia por la fe con amor y en no dar oídos tarse los mismos tributos de amor.
a los deseos del pecado aunque existan en la carne mortal.
La mies de la vida eterna se cosechará cuando la muerte, últi- 62. [6,11-14.] Después de haber enseñado que las obras
mo enemigo, sea destruida, y sea devorado lo mortal por la de la ley, que son saludables y que pertenecen a las buenas
vida, y esto corruptible se vista de incorrupción. En este tercer costumbres, sólo pueden llevarse a cabo .con el amor de la fe
grado en el que estamos bajo la gracia, sembramos en lágri- y no con el temor servil, vuelve a lo mismo de donde se de-
mas, existiendo como existen los deseos procedentes del cuerpo riva todo el motivo de la Epístola. Ved, dice, con qué letras
animal, a los que no consintiendo resistimos, para cosechar os escribí de mi propia mano. Así evita que alguno, falsifi-
con gozo cuando, transformado ya nuestro cuerpo, por ninguna cando una carta como suya, engañe a los incautos. Quienes
parte del hombre nos turbará molestia alguna ni nos atormen- pretenden agradar en carne, éstos os impelen a circuncidaros,
tara peligro alguno de pecado. Porque también el mismo cuer- sólo para no ser perseguidos por la cruz de Cristo. Sobrema-
po animal es tenido por semilla. Pues se siembra cuerpo /tni- nera perseguían los judíos a quienes advertían que abando-
mal, dice en otro sitio, y pertenece a la cosecha lo que añade: naban las antiguas observancias de este género. El Apóstol
y se levantará cuerpo espiritual. Con esta sentencia coincide demostró hasta la saciedad qué poco los teme, cuando quiso
el profeta, que dice: Quien siembra en lágrimas, recogerá con escribir tal carta de su propia mano. Luego enseña que el te-
gozo. Sembrar bien, es decir, obrar bien, es más fácil que per- mor aún obra en éstos, que obligan a circuncidar a los genti-
severar en el bien obrar. Suele el fruto endulzar el trabajo. les como si estuvieran constituidos bajo la ley. Pero ni los

earum quas non vident. Vident enim seminationem operu'm suorum, sed nostra in fine promittitur; et ideo perseverantia opus est. Qui enim per-
messem non vident. Nec talis eis messis promittitur, qualis hic reddi solet, severaverit usque in finem, hic salvus erit l s ° : et propheta clamat, Sustine
quia iustus ex fide vivit " ' . Quia qui seminaverit, inquit, in carne sua, ex Dominum, viriliter age; et confortetur cor tuum, et sustine Dominum151.
carne metet corruptionem. Hoc dicit de amatoribus voluptatum magis Quod nunc Apostolus ait, Bonum autem facientes, inquit, non infirmemur:
quam Dei. In carne enim sua seminat, qui omnia quae .facit, etiamsi bona proprio enim tempore metemus infatigabiles. ¡taque dum tempus habemus,
videantur, propterea tamen facit, ut carnaliter ei bene sit. Qui autem se- operemur bonum ad omnes, máxime autem ad domésticos fidei. Quos eum
minaverit in spiritu, de spiritu metet vitam aeternam. Seminatio in spiritu credendum est, nisi Christianos significare? Ómnibus enim pari dilectione
est, ex fide cum chántate serviré iustitiae, et non obaudire desideriis vita aeterna optanda est; sed non ómnibus eadem possunt exhiberi di-
peccati, quamvis de mortali carne existentibus. Messis autem vitae aeter- lectionis officia.
nae cum inimica novissima destruetur mors, et absorbebitur mortale a vita, 62. [6,11-14.] Deinde cum docuisset, opera ipsa Legis, quae sunt
et corruptibile hoc induet incorruptionem. In hoc ergo tertio gradu, quo- salubria et ad bonos mores pertinent, dilectione fidei posse tantummodo
sub gratia. sumus, seminamus in lacrymis, cum existunt desideria de ani- impleri, non timore servili; redit ad illud unde tota causa agitur. Vidistis,
mali corpore; quibus non consentiendo renitimur, ut in gaudio metamus, inquit, qualibus litteris vobis scripsi manu mea. Cavet ne quisquam sub
cum etiam reformato corpore, ex milla parte hominis, ulla nos sollicitabit nomine Epistolae eius fallat incautos. Qui volunt, inquit, placeré in carne,
molestia ullumve tentationis periculum. Nam etiam ipsum anímale corpus hi cogunt vos circumcidi, tantum ut in cruce Christi persecutionem non
deputatur in semine. Seminatur enim corpus anímale, ait alio loco; ut ad patiantur. Multum enim persequebantur Iudaei eos qui videbantur dese-
messem pertineat quod adiunxit, surget corpus spirituale 148. Huic ergo rere traditas huiusmodi observationes: quos ipse quam non timeat satis
sententiae propheta concinit, dicens, Qui seminat in. lacrymis, in gaudio ostendit, cum tales litteras etiam sua manu scribere voluit. Docet ergo
metetllí. Bene autem seminare, id est, bene operari, facilius est, quam timorem adhuc in istis operari, tanquam sub Lege constitutis, qui ad
in eo perseverare. Fructus enim solet laborem consolari: messis autem circumcisionem Gentes cogerent. Ñeque enim qui circumcisi sunt, hi Le-
147 150
148
Hab. 2,4 Mt. I0j22.
i Cor. 15,26.44. 151
149 Ps. 26,14.
Ps. 125,5.
63 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS GÁLATAS 189
188 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 63
no perjudica en nada a los creyentes, sino la esperanza de la
mismos que están circuncidados guardan la ley. Llama cum-
salud fundada en tales observancias. Porque también en los
plimiento de la ley el no matar, no adulterar, no proferir falso
Hechos de los Apóstoles se dice que hubo judíos que de tal
testimonio y cualesquiera otros preceptos semejantes que sea
modo persuadían la circuncisión, que llegaron a negar que
evidente pertenecen a las buenas costumbres, los cuales, como
pudieran salvarse sin ella los gentiles que creyeron. El Após-
ya se dijo, no pueden cumplirse si no es con la caridad y la
tol no rechaza como maldad la obra en sí misma, sino la de
esperanza de los bienes eternos, que se reciben por la fe. Pero
este error; pues dice: Nada es la circuncisión, nada el pre-
quieren, dice, circuncidaros para gloriarse ellos en vuestra
pucio, sino la nueva criatura. Llama nueva criatura a la vida
carne; es decir, no sólo para no padecer persecución de parte
nueva, basada en la fe de Jesucristo; y ha de tenerse en cuen-
de los judíos, los que en modo alguno toleraban esquivar
ta la palabra que emplea. Difícilmente encontrarás haber sido
la ley a los incircuncisos, sino también para gloriarse ante
llamados criatura aun aquellos que, creyendo, vinieron a la
ellos por haber hecho tan gran número de prosélitos. Los
adopción de hijos. Sin embargo, dice también en otro lugar:
judíos, dijo el Señor, para hacer un prosélito solían dar vuel-
Si alguien es en Cristo nueva criatura (puesto que las cosas
ta al mar y a la tierra. Lejos de mí el gloriarme sí no es en
viejas pasaron), he aquí que todas las cosas se han hecho
la cruz de nuestro Señor Jesucristo, por quien el mundo está
nuevas, y todas proceden de Dios. Pero donde dice: Y la mis-
crucificado para mí, y yo para el mundo. El mundo, dice, está
ma criatura (creación) será librada de la servidumbre de la
crucificado para mí, a fin de que no me posea, y yo para el
corrupción, y en lo que añade después: no sólo ella, sino tam-
mundo, para que yo no lo posea, es decir, para que el mundo
bién nosotros mismos, que tenemos las primicias del espíri-
no me pueda dañar ni yo desee algo del mundo. Quien se
tu, distingue a los que creyeron del nombre de criatura; así
gloría en la cruz de Cristo no quiere gozarse en la carne,
como a los mismos unas veces les llama hombres y otras no
porque no teme las persecuciones de los carnales, las cuales
hombres. En otro lugar objeta a los corintios como acusán-
primeramente soportó El al ser crucificado, a fin de ofrecer
doles que todavía eran hombres, pues escribe: ¿Acaso no sois
un ejemplo con sus propias huellas a sus seguidores.
hombres y camináis según el hombre? Del mismo modo que
63. [6,15-16.] La circuncisión nada es, ni tampoco el al Señor después de su resurrección a veces no le llama hom-
prepucio. Como vemos, observa hasta el fin la indiferencia bre, como se observa en el principio de esta Epístola, cuando
sobre los ritos, para que no sucediese que alguno juzgase qua escribe: No de los hombres ni por el hombre, sino por Jesu-
en la circuncisión de Timoteo obró un tanto simuladamente el cristo; y en otras partes le llama hombre, como en aquel lu-
Apóstol, o al ejecutarlo en cualquier otro, si quizá existiese gar en que dice: Porque uno es Dios y uno el mediador entre
algún motivo para tal rito. Muestra, pues, que la circuncisión
nem obesse aliquid credentibus, sed spem salutis in talibus observationibus
gem custodiunt. Illam enim dicit custoditionem Legis, non occidere, non constitutam. Nam et in Actibus Apostolorum hoc modo inveniuntur illi
moechari, non falsum testimonium dicere; et si qua huiusmodi ad bonos circumcisionem persuadere, ut aliter eos qui ex Gentibus crediderant, sal-
mores pertinere manifestum est: quae nisi chántate et spe bonorum aeter- vos fieri negent posse ls3 . Non ergo ipsius operis, sed huius erroris perni-
noruin, quae per fidem accipiuntur, impleri non posse iam dictum est. ciem refellit Apostolus. Ñeque circumcisio ergo aliquid est, ñeque praepu-
Sed volant vos circumcidi, inquit, ut in vestra glorientur carne: id est, ut tium, sed nova, inquit, creatura. Novam creaturam dicit vitam novam per
non solum non patiantur perseeutionem a Iudaeis, qui nullo modo ferebant fidem Iesu Christi: et notandum verbum est. Difficile enim inveneris
incircumcisis Legem prodi, sed etiam glorientur apud eos, quod tam mul- creaturam vocari etiam eos, qui iam credendo in adoptionem filiorum
tos proselytos faciunt. Ut enim unum proselytum Iudaei facerent, mare et venerunt. Dicit tamen et alio loco: Si qua igitur in Christo nova creatura,
terram eos circuiré soleré, Dominus dixit 1S2 . Mihi autem absit glorian velera transierunt, ecce facta sunt omnia nova: omnia autem ex Deo ' .
nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus Ubi autem dicit, Et ipsa creatura liberabitur a servitute interitus; et post-
est et ego mundo. Mundus mihi crucifixus est, ait, ut me non teneat; et ea dicit, Non solum autem, sed et nos ipsi primitias Spiritus habentes 15s,
eso mundo, ut eum non teneam; id est, ut ñeque mundus mihi nocere discernit eos qui crediderunt ab appellatione creaturae quomodo eosdem
possit, ñeque ego de mundo aliquid cupiam. Qui autem in cruce Christi aliquando homines, aliquando non homines dicit. Nam exprobrans obiecit
gloriatur, non vult placeré in carne; quia persecutiones carnalium non Corinthiis quodam loco, quod adhuc homines essent, ubi ait: Nonne homi-
timet quas prior ut crucifigeretur ille sustinuit, ut vestigia sua sectantibus nes estis, et secundurm hominem ambulatis ? 156 Quomodo eumdem Domi-
praeberet exemplum. num etiam post resurrectionem, alicubi non hominem appellat, sicut in
63. [6,15.16.] Ñeque enim circumcisio aliquid est, ñeque praeputium. principio huius Epistolae, eum ait, Non ab hominibus, ñeque per hominem,
Servat usque in finem illam indifferentiam, ne quis eum putaret vel in sed per lesum Christum157; alicubi autem hominem, sicut ¡lio loco ubi
Tímothei circumcisione simúlate aliquid egisse, vel in cuiusquam agere,
si forte aliqua talis causa extitisset. Ostendit enim non ipsam circumcisio- 153
Aot. 15,1. 15S
r Cor. 3,3.4.
154 157
¡a C o r . 5,17 et 18. G a l . 1,1.
1!S
152 M t . 23.15- R o m . 8,31.23.
190 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 64 65 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS GÁLATAS 191

Dios y los hombres, el hombre Cristo Jesús; y añade: Todos vían de ruina, sino que le aprovechaban para corona de vic-
los que sigan esta regla, paz sobre ellos y misericordia, y so- toria por la remisión de los pecados, recibida al bautizarse.
bre el Israel de Dios; esto es, a aquellos que verdaderamente 65. [6,18.] La conclusión de la Epístola, como su fir-
son preparados para la visión de Dios, no los que son lla-
ma, es manifiesta, pues usa de ella también en algunas otras
mados con ese nombre, y por una carnal ceguedad rehusan
ver al Señor, cuando desprecian su gracia y codician ser sier- epístolas. La gracia de nuestro Señor Jesucristo -sea con vues-
vos de los tiempos. tro espíritu, hermanos. Amén.

64. [6,17.] Por lo demás, nadie me moleste. No quiere catorum, in qua baptizatus erat. omnes iliae tribulationes non ei valebant
ad perniciem, sed ad coronam victoriae proficiebant.
que por turbulentas disputas le causen hastío sobre un punto 65. [6,18.] Conclusio Epistolae tanquam subscriptio manifesta est;
ya expuesto suficientemente tanto en la Epístola a los Romanos nam et in nonnullis alus Epistqlis ea utitur: Gratia Domini nostri Iesu
como en esta misma: Porque yo llevo en mi cuerpo las seña- Christi cum spiritu vestro, jratres. Amen.
les de nuestro Señor Jesucristo. Esto es, tengo otros conflic-
tos y luchas con mi carne, que pelean contra mí en las per-
secuciones que padezco. Se llaman estigmas ciertos caracte-
res de los padecimientos serviles; por ejemplo, si un siervo
padece en los grillos por un daño, es decir, por una culpa o
cosa semejante, se dice que tiene estigmas; y por eso en el
derecho de manumisión es de orden inferior. Aquí, pues, el
Apóstol quiso llamar estigmas a esos como caracteres penales
de las persecuciones que padecía. Porque reconocía que eso
se le pagaba por la culpa de la persecución con que él había
perseguido a las iglesias de Cristo, conforme el mismo Señor
dijo a Ananías al temer éste a Pablo como perseguidor de los
cristianos: Yo le mostraré lo que le conviene padecer por mi
nombre. Sin embargo, todas aquellas persecuciones no le ser-

ait, Unus enim Deus, unus et mediator Dei et hominum homo Christw,
¡esus 1 5 \ Et quicumque, inquit, hanc regulam sectantur, pax super illos
et misericordia, et super Israel Dei: id est, eos qui veré ad visionem Dei
praeparantur, non qui vocantur hoc nomine, et carnali caecitate videra
Domimim nolunt, quando gratiam eius respuentes serví esse temporum
eupiunt.
64. [6,17.] De caetero, inquit, laborem nemo mihi praestet. Non vult
per turbulentas contentiones taedium sibi fieri de re, quantum satis erat,
expósita, et in Epistola quam ad Romanos scripsit, et hac ipsa. Ego enim
stigmata Domini Iesu Christi in corpore meo porto: id est. habeo alios
conflictus et certamina cum carne mea, quae in persecutionibus quas
patior, mecum dimicant. Stigmata enim dicuntur notae quaedam poena-
rum servilium: ut si quis, verbi gratia. servus in compedibus fuerit propter
noxam, id est propter culpam, vel huiusmodi aliquid passus íuerit, stigma-
ta habere dicatur; et ideo in iure manumissionis. inferioris est ordinis.
¡Vunc ergo Apostolus stigmata voluit appellare, quasi notas poenarum de
persecutionibus quas patiebatur. Propter culpam enim persecutionis qua
persecutus erat Ecclesias Christi, haec sibi retribui cognoverat: sicut ab
ipso Domino dictum est Ananiae, cum idem ülum Ananias tanquam per-
secutorem Christianorum formidaret, Ego Mi ostendam, inquit, quae opor-
teat eum. pati pro nomine meo lo9 . Verumtamen propter remissionem pec-
'•" i T i m . 2,s.
153
Act. 9,16.
I, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS l'l.l
l e c c i ó n c o m o aceite p a r a la l l a m a ; si allí h a y a l g o que p u e d a
s e r n u t r i d o , se n u t r e , crece y p e r d u r a . A s i m i s m o , a m u c h o s les
Exposición de la Epístola de San Juan s e r á c o m o l l a m a p a r a la l e ñ a , de m o d o q u e , si n o a r d e n , al oír
a los Partos e l s e r m ó n se e n c e n d e r á n . E n a l g u n o s se n u t r e la c a r i d a d quo
t i e n e n ; en o t r o s se e n c i e n d e si les falta, de m o d o q u e t o d o s n o s
r e g o c i j e m o s en la m i s m a c a r i d a d . D o n d e h a y c a r i d a d , h a y paz,
y donde hay humildad, caridad. Oigámosle ya. Yo comentaré
s u s p a l a b r a s c o n f o r m e el S e ñ o r m e s u g i e r a , p a r a q u e l a s en-
tendáis bien.

TRATADO I
P R Ó L O G O
S o b r e lo que escribe S a n J u a n : "Lo que e r a desde el principio, lo
que oímos y lo q u e v i m o s " , e t c . ; h a s t a donde d i c e : " P o r q u e las
Recuerda vuestra santidad que vengo tratando, por orden
tinieblas c e g a r o n s u s o j o s " (1 y 2,1-11)
de l e c t u r a s , s o b r e el E v a n g e l i o de S a n J u a n ; m a s c o m o a h o r a
se h a i n t e r p u e s t o la s o l e m n i d a d de los s a n t o s d í a s , en los cua- 1. Lo que era desde el principio, lo que oímos, lo que vi-
les conviene se reciten en l a iglesia d e t e r m i n a d a s lecciones del mos con nuestros ojos y palparon nuestras manos acerca del
E v a n g e l i o , lo q u e se h a c e a n u a l m e n t e , e x c l u y e n d o a l a s de- Verbo de vida... ¿ Q u i é n p o d r í a t o c a r al V e r b o con las m a n o s
m á s , p o r eso el o r d e n a q u e l q u e e m p r e n d i m o s h a sido p o r ne- si n o es p o r q u e el Verbo se hizo carne y habitó entre nosotros?
cesidad i n t e r r u m p i d o u n p o c o de t i e m p o , m a s n o s u s p e n d i d o . P a r a q u e este V e r b o , q u e se hizo c a r n e , fuese t o c a d o con l a s
P e n s a n d o q u é cosa p o d í a t r a t a r con v o s o t r o s d u r a n t e esta sema- m a n o s , c o m e n z ó a ser c a r n e t o m á n d o l a de la V i r g e n M a r í a ;
n a s o b r e l a S a g r a d a E s c r i t u r a , en c u a n t o el S e ñ o r m e p e r m i t a , m a s e n t o n c e s n o c o m e n z ó el V e r b o , p o r q u e d i j o q u e era desde
c o n f o r m e a l a a l e g r í a de los días p r e s e n t e s , y q u e p u d i e r a ter- el principio. V e d c ó m o confirma su E p í s t o l a p o r su E v a n g e l i o ,
m i n a r en estos siete u ocho d í a s , se m e o c u r r i ó la E p í s t o l a
p r i m e r a de S a n J u a n . Así, i n t e r r u m p i e n d o u n t a n t o su E v a n g e - in, se unde audiat, necesse est gaudeat ad quod audit. Sic enim illi erit
lio, n o n o s a p a r t a m o s de J u a n al t r a t a r s o b r e su E p í s t o l a . S o b r e lectio ista, tanquam oleum in flamma; si est ibi quod nutriatur, nutritur,
t o d o p o r q u e e n l a m i s m a c a r t a se r e c o m i e n d a de m o d o especia- et crescit, et permanet. ítem quibusdam sic esse debet, tanquam flamma
l í s i m o la c a r i d a d , m u y d u l c e p a r a t o d o s a q u e l l o s q u e t i e n e n ad fomitem; ut si non ardebat, accedente sermone accendatur. In quibus-
sano el p a l a d a r del c o r a z ó n p a r a g u s t a r del p a n de D i o s y m u y dam enim nutritur quod est, in quibusdam accenditur si deest; ut omnes
m e m o r a b l e en l a santa Iglesia de D i o s . H a b l ó m u c h a s cosas, y in una chántate gaudeamus. Ubi autem charitas, ibi pax; et ubi humilitas,
ibi charitas. Iam ipsum audiamus; et ad eius verba, quae Dominus sug-
casi t o d a s s o b r e la c a r i d a d . El q u e tiene en sí o í d o s , necesaria- gerit, etiam vobis ut bene intelligatis, loquamur.
m e n t e se a l e g r a r á p o r lo q u e oye. Así, p u e s , le s e r v i r á esta

TRACTATUS I
In Epistolam Ioannis ad Parthos t r a c t a t u s decem
PROLOCUS D e eo quod I o a n n e s scribit, "Quod e r a t a b initio, quod a u d i v i -
m u s , e t quod v i d i m u s " , etc., u s q u e a d id, " Q u o n i a m t e n e b r a e e x -
Meminit Sanctitas vestra Evangelium secundum Ioannem ex ordine c a e c a v e r u n t oculos e i u s " ( e l et 2,1-11)
lectionem nos soleré tractare: sed quia nunc interposita est solemnitas
sanctorum dierum, quibus certas ex Evangelio lectiones oportet in Eccle- 1. Quod erat ab initio, quod audivimus, et quod vidimus oculis nostris.
sia recitan, quae ita sunt annuae, ut aliae esse non possint; ordo ille et manus nostrae tractaverunt de Verbo vitae. Quis est qui manibus tractat
quem susceperamus, necessitate paululum intermissus est, non amissus. Verbum, nisi quia Verbum caro factum est. et habitavit in nobis? Hoc
Cum autem cogitarem quid secundum hilaritatem praesentium dierum peí autem Verbum quod caro factum est, ut manibus tractaretur, coepit esse
hanc hebdomadam vobiscum de Scripturis agerem, quantum Dominus do- caro ex virgine María: sed non tune coepit Verbum, quia quod erat ab
nare dignatur, quod posset in istis septem vel octo diebus finiri, occurrit initio dixit. Videte si non attestatur Epístola sua Evangelio suo. ubi modo
mihi Epístola beati Ioannis: ut cuius Evangelium paululum ¡ntermisimus, audistis, In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum '. Forte
eius Epistolam tractando ab eo non recedamus; praesertim quia in ipsa de Verbo vitae sic quisque accipiat quasi locutionem quamdam de Christo,
Epístola satis dulcí ómnibus quibus sanum est palatum cordis, ubi sapiat
1
pañis Dei, et satis memorabili in sancta Ecclesia Dei, máxime Chantas l o . 1,14.1
commendatur. Locutus est multa, et prope omnia de Chántate. Qui habet
S.Ag. 18 7
194 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 2 I, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 195
en el q u e p o c o h a o í s t e i s : En el principio era el Verbo, y el o y e r o n de los l a b i o s de los testigos o c u l a r e s , al d e s a g r a d a r su
Verbo era con Dios. Q u i z á la frase s o b r e el V e r b o de v i d a , t e s t i m o n i o a los h o m b r e s a n t e q u i e n e s h a b l a b a n , s o p o r t a r o n to-
a l g u n o la t o m e c o m o a p l i c a d a a la p e r s o n a d e C r i s t o y n o al d o s los s u f r i m i e n t o s q u e p a d e c i e r o n los m á r t i r e s . T e s t i g o s d e
m i s m o c u e r p o de C r i s t o , q u e fué p a l p a d o con m a n o s ; p e r o ved D i o s son t o d o s los m á r t i r e s . D i o s q u i s o t e n e r de t e s t i g o s a l o s
lo q u e s i g u e : y la misma vida se manifestó. L u e g o C r i s t o es el h o m b r e s , p a r a q u e los h o m b r e s t e n g a n a D i o s de t e s t i g o . Vimos,
V e r b o de v i d a . ¿ C ó m o se m a n i f e s t ó ? Era desde el principio, dice, y somos testigos. ¿ D ó n d e v i e r o n ? E n la m a n i f e s t a c i ó n .
m a s n o h a b í a sido m a n i f e s t a d a (esa v i d a ) a l o s h o m b r e s ; p e r o Y ¿ q u é significa en la m a n i f e s t a c i ó n ? E n el sol, es d e c i r , en
sí a los á n g e l e s , q u e la v e í a n y se a l i m e n t a b a n de e l l a c o m o d e esta luz. ¿ C ó m o p u d o ser visto en el sol A q u e l q u e h i z o h a s t a
su p a n a d e c u a d o . P e r o ¿ q u é dice la E s c r i t u r a ? El hombre co- el sol, si n o es p o r q u e puso su inorada en el sol, y El, como es-
mió el pan de los ángeles. L u e g o se m a n i f e s t ó l a m i s m a v i d a en poso que sale del tabernáculo, salta como gigante a recorrer
la c a r n e , p o r q u e fué p u e s t a a l a vista p a r a q u e lo q u e s ó l o p o d í a el camino? E l , q u e existe a n t e s del sol q u e h i z o ; E l , q u e es
verse con el c o r a z ó n se v i e r a t a m b i é n con l o s o í o s y así s a n a s e a n t e s del l u c e r o , a n t e s de t o d a s l a s e s t r e l l a s , a n t e s de t o d o s l o s
e l l a los c o r a z o n e s . S ó l o con el c o r a z ó n se ve al V e r b o . L a c a r n e á n g e l e s , v e r d a d e r o c r e a d o r , p o r q u e t o d a s las cosas f u e r o n he-
se ve con los ojos del c u e r p o . P o d í a m o s v e r l a c a r n e , p e r o n o c h a s p o r E l , y sin E l n a d a fué h e c h o , p a r a q u e p u d i e r a ser
al V e r b o . Se h i z o el V e r b o c a r n e , la c u a l fué v i s i b l e a n o s o t r o s visto p o r ojos c a r n a l e s , q u e c o n t e m p l a n el sol, c o l o c ó su m o -
p a r a q u e s a n a r a en n o s o t r o s a q u e l l o con lo cual v i é r a m o s al r a d a en el sol, es decir, dejó v e r su c a r n e en la m a n i f e s t a c i ó n
Verbo. de esta luz. E l t á l a m o de a q u e l e s p o s o fué el v i e n t r e d e l a Vir-
2. Vimos y somos testigos. Q u i z á a l g u n o s h e r m a n o s q u e n o gen, p o r q u e en a q u e l v i e n t r e v i r g í n e o se u n i e r o n los d o s , el es-
c o n o c e n el g r i e g o i g n o r a n c ó m o se dice en g r i e g o testigos, a p o s o y la e s p o s a , es decir, el V e r b o y la c a r n e , y a q u e e s t á
p e s a r de ser u n a p a l a b r a u s a d í s i m a y p a r a t o d o s r e l i g i o s í s i m a ; e s c r i t o : Serán dos en una carne. T a m b i é n en el E v a n g e l i o dice
Dues b i e n , a los q u e en l a t í n l l a m a m o s testes, testigos, en g r i e g o el S e ñ o r : Luego ya no son dos, sino una sola carne. I s a í a s ex-
se les l l a m a mártires. Y ¿ q u i é n n o oyó l a p a l a b r a mártir, o e n c e l e n t e m e n t e r e c u e r d a q u e son u n o s o l o estos d o s ; p u e s h a b l a n -
q u é b o c a c r i s t i a n a n o se h a l l a h a b i t u a l m e n t e el n o m b r e de los d o de la p e r s o n a de C r i s t o , d i c e : Como a esposo me impuso
m á r t i r e s ? Y o j a l á viva de t a l m o d o en el c o r a z ó n q u e imite- mitra y como a esposa me adornó con esplendor. U n o s o l o pa-
m o s los s u f r i m i e n t o s de los m á r t i r e s y n o c o n c u l q u e m o s su me- rece ser el q u e h a b l a y se h a c e e s p o s o y e s p o s a , porque no son
m o r i a con n u e s t r a s c o s t u m b r e s . L u e g o d i j o : Vimos y somos tes- dos, sino una carne, puesto que el Verbo se hizo carne y habitó
tigos; c o m o si h u b i e r a d i c h o : v i m o s y s o m o s m á r t i r e s . D a n d o entre nosotros. A esta c a r n e se u n e la I g l e s i a , y r e s u l t a el cuer-
u n o s t e s t i m o n i o de lo q u e v i e r o n y testificando o t r o s de lo q u e p o c o m p l e t o : cabeza y c u e r p o .

non ipsum corpus Christi quodi manibus tractatum est. Videte quid se- sus quos dicebatur, passi sunt omnia quae passi sunt martyres. Testes
quatur: Et ipsa vita manifestata est. Christus ergo Verbum vitae. Et unde Dei sunt martyres. Deus testes habere voluit homines ut et nomines ha-
manifestata est? Erat enim ab initio; sed non erat manifestata homini- beant testem Deum. Vidimus, inquit, et testes sumus. Ubi viderunt? In
bus: manifestata autem erat Angelis videntibus, et tanquam pane suo manifestatione. Quid est, in manifestatione? In solé, id est in hac luce.
cibantibus. Sed quid ait Scriptura? Panem Angelorum manducavit homo 2. Unde autem potuit videri in solé qui fecit solem, nisi quia in sote posuit
Ergo manifestata est ipsa vita in carne; quia in manifestatione posita tabernaculum suum, et ipse tanquam sponsus procedens de thalamo suo,
est, ut res quae solo corde videri potest. videretur et oculis. ut corda exsultavit ut sigas ai currendam viam'. lile ante solem qui fecit solem,
sanaret. Solo enim corde videtur Verbum: caro autem et oculis corpora- ille ante luciferum, ante omnia sidera, ante omnes Angelos, verus creator
libus videtur. Erat unde videremus carnem. sed non erat unde videremus (quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil \ ut vide-
Verbum: factum est Verbum caro, quam videre possemus ut sanaretur retur oculis carneis qui solem vident; ipsum tabernaculum suum in solé
in nobis unde Verbum videremus. posuit, id est carnem suam in manifestatione huius lucis ostendit: et illius
sponsi thalamus fuit uterus Virginis, quia in illo útero virginali coniuncti
2. Et vidimus, el testes sumus. Forte aliqui fratrum nesciunt, qui sunt dúo, sponsus et sponsa, sponsus Verbum et sponsa caro; quia scriptum
graece non norunt, quid sint testes graece: et usitatum nomen est ómnibus est, Et erunt dúo in carne unas; et Dominus dicit in Evangelio, ¡gitur
et religiosum; quos enim testes latine dicimus, graece martyres gunt. iam. non dúo, sed una caro °. Et Isaías optime meminit unum esse ipsos
Quis autem non audivit martyres, aut in cuius christiani ore non quotidie dúos: loquitur enim ex persona Christi, et dicit, Sicut sponso imposuit
habitat nomen martyrum? Atque utinam sic habitet et in corde, ut passio- mihi mitram, et sicut sponsam ornavit me ornamento 7. Unus videtur loqui,
nes martyrum imitemur, non eos calcibus persequamur! Ergo hoc dixit, et sponsum se fecit et sponsam se fecit; quia non dúo, sed una caro:
Vidimus, et testes sumus: Vidimus, et martyres sumus. Testimonium enim quia Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. lili carni adiungitur
dicendo ex eo quod viderunt, et testimonium dicendo ex eo quod audierunt Ecclesia, et fit Ohristus totus, caput et corpus.
ab his qui viderunt, cum displiceret ipsum testimonium hominibus adver-
s
2
Ps. 18,6. ' Gen. 3,34. ' ís. 6t,io.
Ps. 77,25. 4
lo. 1,3. 6
Mt. 19,6.
196 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 3 I, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 197

3. Dijo: Somos testigos y os anunciamos la vida eterna, añade: Y nuestra sociedad será con el Padre y con su Hijo Je-
que estaba en el Padre y se manifestó en nosotros, es decir, se sucristo. Esto os escribimos para que vuestro gozo sea completo.
manifestó entre nosotros. Esto mási claramente se diría: se nos Llama gozo pleno al que hay en esta sociedad, en esta caridad,
manifestó. Lo que vimos y oímos os anunciamos. Atienda vues- en esta unidad.
tra caridad: Las cosas que vimos y oímos os las anunciamos. 4. Y éste es el mensaje que oímos de El, y que os comuni-
Ellos vieron presente en carne al Señor y oyeron las palabras camos. ¿Cuál es? Ellos vieron y palparon con sus manos al
de su boca y nos las anunciaron; nosotros también las oímos, Verbo de vida; desde el principio existía, pero se hizo visible
pero no le vimos. ¿Luego somos menos felices que ellos, que y palpable en el tiempo el Hijo unigénito de Dios. ¿A qué
le vieron y oyeron? Entonces ¿cómo añade para que vosotros vino? ¿Qué cosa nueva anunció? ¿Qué quiso enseñar? ¿Qué
tengáis también comunión con nosotros? Ellos le vieron, nos- fin tuvo al hacer lo que hizo, esto es, hacerse el Verbo carne;
otros no le vimos, y, sin embargo, somos sus socios, porque te- padecer Dios, que está sobre todas las cosas, ultrajes de parte
nemos idéntica fe. Uno, viendo, no creyó, y deseó tocarle para de los hombres; soportar las bofetadas de aquellos cuyas ma-
así creer. Dijo: De ningún modo creeré a no ser que introduzca nos él mismo formó? ¿Qué quiso enseñar, qué quiso demostrar,
mis dedos en el lugar de sus clavos y palpe sus cicatrices. qué anunciar? Oigamos, porque el mero oír sucesos pasados:
Cristo, ciertamente, se ofreció temporalmente a ser tocado por que Cristo nació y padeció, sin el fruto de la instrucción, es
las manos de los hombres, quien de continuo se ofrece a ser entretenimiento de la mente, mas no sostenimiento de ella. ¿De
contemplado por la mirada de los ángeles. Aquel discípulo, qué te vale el mero oír? Atiende al provecho con que oyes.
pues, le palpó y exclamó: Señor mío y Dios mío; tocando al ¿ Qué quiso enseñar ? ¿ Qué anunciar ? Escucha: que Dios es
hombre, confesó a Dios. Mas el Señor, para consolar a los que luz y en El no hay rastro de tinieblas. Aquí ciertamente ha nom-
no podemos, por estar ya sentado en el cielo, tocarle con las brado la luz, pero las palabras son oscuras; nos conviene que
manos, pero sí con la fe, dijo al discípulo: Porque me viste, la misma luz que nombró ilumine nuestros corazones para enten-
creíste; bienaventurados los que no ven y creen. En éstos nos der lo que dijo. Lo que os anunciamos es esto: que Dios es luz
hallamos representados nosotros, somos designados. Tenga lu- y en El no hay rastro de tinieblas. ¿Quién se atreverá a decir
gar en nosotros la felicidad que el Señor predijo como futura. que en Dios hay tinieblas? ¿Qué es esta luz, qué las tinieblas?
Mantengamos con firmeza lo que no vemos, porque nos lo anun- No sea que hable de las cosas que pertenecen á estos nuestros
cian quienes vieron. Así se nos aplicará aquello: Para que tam- ojos carnales. Dios, dice, es luz. Alguno dirá: El sol es luz tam-
bién vosotros tengáis sociedad con nosotros. ¿Y qué vale tener bién, luz es la luna, y asimismo una lámpara es luz. Debe ser
sociedad con los hombres? No la desprecies; atiende a lo que cosa mucho mayor que estas luces, más poderosa, muchísimo
más excelente. Cuanto Dios se diferencia de la criatura, cuanto
3. Et testes, inquit, sumus; et annuntiamus vobis vitam aeternam, quae
erat apud Patrem, et manifestata est in nobis: hoc est, manifestata est. societatem habere cum hominibus? Noli contemnere; vide quid addat: Et
ínter nos; quod apertius diceretur, manifestata est nobis. Quae ergo vidi- societas nostra sit cum Deo Patre, et lesu Christo Filio eius. Et haec,
mus et atidivimas, nuntiamus vobis. Intendat Charitas vestra: Quae ergo inquit, scribimus vobis, ut gaudium vestrum sit plenum. Plenum gaudium
vidimus et audivimus, nuntiamus vobis. lili viderunt ipsum Dominum prae- dicit in ipsa societate, in ipsa charitate, in ipsa unitate.
sentem in carne, et audierunt verba ex ore Domini, et annuntiaverunt
nobis. Et nos ergo audivimus, sed non vidimus. Minus ergo sumus felices 4. Et haec est annuntiatio quam audivimus ab eo, et annuntiamus vo-
quam illi qui viderunt et audierunt? Et quomodo adiungit: Ut et vos bis. Quid est hoc? Ipsi viderunt, contrectaverunt manibus Verbum vitae:
societatem habeatis nobiscum? lili viderunt, nos non vidimus, et taraen ab initio erat, ad tempus visibilis et palpabilis factus est unicus Filius Dei.
socii sumus: quia fidem communem tenemus. Nam et quídam videndo Ad quam rem venit, vel quid nobis novum nuntiavit? Quid docere voluit?
non credidit, et palpare voluit, et sic credere, et ait: Non credam nisi Quare fecit hoc quod fecit, ut Verbum caro fieret, ut Deus super omnia
dígitos meos misero in locum clavorum, et cicatrices eius tetigero. Et indigna ab hominibus pateretur, ut alapas eorum sustineret de manibus
praebuit se ex tempore palpandum manibus hominum, qui semper se quas ipse formavit? Quid voluit docere? quid voluit ostendere? quid vo-
praebet videndum aspectibus Angelorum: et palpayit Ule discipulus et ex- luit annuntiare? Audiamus: nam sine fructu praecepti, auditio rei gestae,
clamavit, Dominas meus et Deus meus. Quia tetigit hominem, confessus quia natus est Christus, et quia passus est Christus, avocamentum mentís
est Deum. Et Dominus consolans nos qui ipsum iam in cáelo sedentem est, non firmamentum. Quid magnum audis ? quo fructu audis, vide. Quid
manu contrectare non possumus, sed fide contingere, ait illi: Quia vidisti, voluit docere? quid annuntiare? Audi: Quia Deus lux est, inquit, et te-
ciedidisti; beati qui non vident et credunt". Nos descripti sumus. nos nebrae in eo non sunt ullae. Adhuc lucem quidem nominavit, sed obscura
designati sumus. Fiat ergo in nobis beatitudo quam Dominus praedixit sunt verba: bonum est nobis ut ipsa lux quam nominavit, illustret corda
futuram: firme teneamus quod non videmus; quia illi nuntiant qui vide- nostra, et videamus quid dixit. Hoc est quod annuntiamus, quia Deus lux
runt. Ut et vos, inquit, societatem habeatis nobiscum. Et quid magnum est, et tenebrae in eo non sunt ullae. Quis enim auderet dicere quia in
Deo sunt tenebrae? Aut quid est ipsa lux? aut quid sunt tenebrae? ne
8
lo. 20,25-29. forte talia dicat, quae ad oculos istos nostros pertineant. Deus lux est:
J98 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 5
I, 5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 199
el Creador dista de la creación, cuanto la Sabiduría se distan-
cia de aquello que fué hecho por ella, otro tanto debe esta luz ciedad con El y caminamos en tinieblas, mentimos. Lo mismo te
transcender todas las cosas. Pero quizá estaremos cercanos a dice el apóstol San P a b l o : ¿Qué comunión hay entre la luz y
ella si conocemos cuál sea esta luz y nos aproximamos a ella las tinieblas? Dices que tienes comunión con Dios, y, no obs-
para que nos ilumine. De nosotros somos tinieblas, mas pode- tante, tú caminas en tinieblas. Dios es luz y no hay rastro de
mos ser luz iluminados por ella, sin confundirnos a causa de tinieblas en El. ¿Cómo, pues, ha de existir comunión entre la
ella, porgue la confusión proviene de nosotros. ¿Quién se con- luz y las tinieblas? Diga ya el hombre: ¿Qué haré? ¿Cómo
funde de sí mismo? El que se reconoce pecador. ¿Quién no se seré luz? Vivo en maldad y en pecados. Cierta desesperación
confunde a causa de aquella luz? El que es iluminado por ella. y tristeza se ha apoderado de él. No hay salvación a no ser en
¿Qué es ser iluminado por ella? Verse entenebrecido por los la comunión con Dios. Dios es luz y no hay rastro de tinieblas
pecados, y, deseando ser iluminado por ella, acercarse a ella. en El. Tinieblas son los pecados, pues dice el Apóstol: El dia-
Por esto dice el salmo: Acercaos a El y seréis iluminados, y blo y sus ángeles son los rectores de estas tinieblas. No diría
vuestros rostros no se avergonzarán. No te avergonzarás de ella que son los rectores de las tinieblas, a no ser los rectores de los
si, cuando te muestra deforme, te desagrada tu fealdad para pecados, los dominadores de los impíos. ¿Qué haremos, herma-
percibir su hermosura. Esto es lo que quiere enseñar. nos? Se impone la comunión con Dios; de otro modo no existe
esperanza alguna de vida eterna. Dios es luz y en El no hay
5. ¿Quizá nos hemos adelantado a decir esto? Lo demues- rastro de tinieblas. Las iniquidades son tinieblas; ellas nos fuer-
tre él en lo que sigue. Acordaos que en el principio de nuestra zan a no poder tener comunión con Dios; luego ¿qué esperan-
exposición dije que esta Epístola recomienda la caridad: Dios, za tenemos? Pero ¿no prometí que había de hablar estos días
dice, es luz y en El no hay rastro de tinieblas. ¿ Qué había dicho de algo que causara gozo? Si ahora ofrezco lo contrario, lo que
anteriormente? Para que vosotros tengáis comunión con nos- causo es tristeza. Dios es luz y en El no hay rastro de tinieblas.
otros y nuestra comunión sea con Dios Padre y su Hijo Jesu- Tinieblas son los pecados. ¿Qué será de nosotros? Oigamos:
cristo. Por lo tanto, si Dios es luz y no hay rastro de tinieblas sin duda nos va a consolar, a dar ánimo y esperanza para no
en El, y debemos formar sociedad con El, y deben ser arrojadas desfallecer en el camino. Corremos, corremos hacia la patria;
de nosotros las tinieblas para que entre en nosotros la luz, por- mas, si desesperamos de llegar, por la misma desesperación
que las tinieblas no pueden compaginarse con la luz, atiende, desfallecemos. El, que quiere que lleguemos a ella, nos alimenta
por lo mismo, a lo que sigue: Si dijésemos que formamos so- en el camino para que lleguemos salvos a la patria. Oigamos,
pues: Si dijéramos que tenemos comunión con El y caminamos
ait nescio quis, Et sol lux est, et luna lux est, et lucerna lux est. Aliquid en tinieblas, mentimos y no obramos la verdad. No digamos que
debet esse longe his maius, longe praestantius, longeque supereminentius.
Quantum Deus a creatura, quantum conditor a conditione, quantum sa-
pientia ab eo quod factum est per sapientiam, longe ultra omnia debet bris ambulamus, mentimur. Habes et apostolum Paulum dicentem. Aut
esse lux ista. Et forte vicini ei erimus, si quae sit lux ista cognoverimus, quae societas luci ad tenebras? 10 Dicis te societatem habere cum Deo, et
et ad eam nos applicavetimus, ut ex ipsa illuminemur; quia in nobis tene- in tenebris ambulas; et Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae:
brae sumus, ct ab illa ¡Iluminad possumus esse lux, et non confundí de qüomodo ergo est societas luci et tenebris? Iam ergo dicat sibi homo.
illa, quia de nobis confundimur. Quis est qui de se confunditur? Qui se Quid faciam? unde ero lux? In peccatis et in iniquitatibus vivo. Quasi
eognoscit peccatorem. Quis de illa non confunditur? Qui ab illa illumi- subrepit quaedam desperatio et tristitia. Salus nulla est. nisi in societate
natur. Quid est ab illa illuminari? Qui iam videt se peccatis tenebrari, et Dei. Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae. Peccata autem tene-
cupit ab illa illuminari, accedit ad illam: unde dicit Psalmps, Accedite brae sunt, sicut dicit Apostolus diabolum et angelos eius rectores tene-
ad eum, et illuminamini; et vultus vestri non erubescent °. Sed non eru- brarum harum esse ". Non diceret rectores tenebrarum, nisi rectores pec-
besces de illa, si, quando tibi te foeduní ostenderit, displiceat tibi foeditas catorum, dominatores iniquorum. Quid ergo facimus, fratres mei? Socie-
tua, ut percipias pulchritudinem illius. Hoc est quod vult docere. tas cum Deo habenda est, alia spes vitae aeternae nulla est; Deus autem
lux est, et tenebrae in eo sunt nullae: iniquitates autem tenebrae sunt:
5. Et fortasse praepropere illud nos dicimus? Ipse hoe manifestet in iniquitatibus premimur, ne societatem cum Deo habere possimus: quae
consequentibus. Mementote in principio sermonis nostri, quia Epístola ergo spes? Nonne promiseram me aliquid locuturum istis diebus quod
ista charitatem commendaf. Deus lux est, inquit, et tenebrae in eo non gaudium faciat? Quod si non exhibeo. tristitia est ista. Deus lux est. el
sunt ullae. Et quid superius dixerat? Ut societatem habeatis nobiscum, tenebrae in eo non sunt ullae; peccata tenebrae sunt: quid erit nobis?
et societas nostra sit cum Deo Paire et Filio eius lesu Christo. Porro si Audiamus ne forte consoletur, erigat, det spem, ne deficiamus in via.
Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae, et societatem cum illo Currimus enim, et ad patriam currimus; et si nos perventuros desperamus,
habere debemus; et a nobis pellendae sunt tenebrae, ut fiat in nobis lux; ipsa desperatione deficimus. lile autem qui nos vult parvenire, ut conser-
nam tenebrae cum luce societatem habere non possunt; ideo vide quid se- vet in patria, pascit in via. Audiamus ergo: Quod si dixerimus quia socie-
quatur: Quod si dixerimus quia societatem, habemus cum eo, et in teñe 10
2 Cor. 6,14.
11
« P s . 33,6. Kph. 6,12.
200 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 5 I, 6 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 201
con El tenemos sociedad si caminamos en tinieblas'. Pero, si 6. Atiende a lo que dice: Si decimos que no tenemos pe-
caminamos en la luz, así como está El en la luz, habrá comunión cado, nos engañamos a nosotros mismos, y la verdad no está
entre El y nosotros. Caminemos en la luz como El se halla en en nosotros. Luego, si te confiesas pecador, en ti está la verdad:
la luz, para que con El podamos tener comunión. ¿Y qué ha- la verdad es luz. Aún tu vida no brilla en todo su fulgor, por-
remos de nuestros pecados? Escucha lo que sigue: Y la sangre que hay en ti pecados; pero ya comienzas a ser iluminado,
de Jesucristo, su Hijo, nos limpiará de todo delito. Gran segu- puesto que confiesas tus iniquidades. Mira lo que sigue: Si con-
ridad dio Dios. Con motivo celebramos la Pascua, en la que fesamos nuestros pecados, fiel es El y justo para perdonarnos
se derramó la sangre de Cristo, con la cual nos purificamos de los pecados y limpiarnos de toda iniquidad. No sólo los pasa-
todo pecado. Estemos seguros; el diablo tenía la escritura de dos, sino los que hubiéramos contraído en la vida actual, ya
servidumbre contra nosotros, mas por la sangre de Cristo fué que el hombre, durante el tiempo que lleva su carne, no puede
destruida. La sangre de Cristo, su Hijo, nos limpiará de todo menos de tener pecados, aunque sólo sean leves. Mas estos que
pecado. ¿Qué significa de todo delito o pecado? Atended, ved llamamos leves no los despreciemos. Si no te asustas al pesar-
que en nombre de Cristo, por su sangre, a quien ahora confie- los, horrorízate al contarlos. Muchas cosas leves hacen una
san estos que son llamados infantes, les han sido borrados todos grande; muchas gotas forman un río; muchos granos hacen
un acervo inmenso. ¿Y qué esperanza queda? Ante todo, la
sus pecados. Entraron viejos, salieron nuevos. ¿Qué significa
confesión, no creyéndose nadie justo, ni levantando su cerviz
entraron viejos, salieron nuevos? Entraron ancianos, salieron el hombre que no era y es, ante la vista de Dios, que ve lo que
infantes. La vejez decrépita es la vida antigua; la infancia re- es. Primero, la confesión; después, el amor. ¿Qué se dijo de la
generada es la vida nueva. Y nosotros, ¿qué haremos? Los caridad? La caridad cubre la muchedumbre de los pecados.
pecados pasados han sido perdonados, no sólo a ellos, sino Veamos ya cómo recomienda la misma caridad debido a los de-
también a nosotros. Mas después del perdón y de la abolición litos que entran como a hurtadillas en el hombre, puesto que
de todos los pecados, al vivir en este mundo entre las tentacio- sólo ella borra los pecados. La soberbia apaga la caridad; la
nes, quizá se hayan contraído algunos otros. Por tanto, el hom- humildad fortalece el amor; la caridad borra los pecados. La
bre haga lo que pueda, confiese lo que es, para que sea curado humildad concierne a la confesión, por la cual nos reconocemos
por Aquel que siempre es lo que es. El siempre era y es; pecadores. Esto es la humildad; no el confesarlo sólo con la
nosotros no éramos y somos. lengua movidos por una especie de soberbia, a fin de no desagra-
dar a los hombres, diciendo que somos justos. Los impíos y

latera habemus cum eo, et in tenebris ambulamus, mentimur, et non fa- 6. Vide enim quid dícat: Quod si dixerimus quia peccatum non
cimus veritatem. Non dicamus quia societatem cum illo habemus. si in habemus, nosmetipsos seducimus, et ventas in nobis non est. Ergo si
tenebris ambulamus. Quod si in lamine ambulamus, sicut et ipse est te confessus fueris peccatorem, est in te veritas: nam ipsa veritas lux
in lumine; societatem habemus cum invicem. In lumine ambulemus, est. Nondum perfecte splenduit vita tua, quia insunt peccata; sed ta-
sicut et ipse est in lumine, ut possimus societatem habere cum illo. men iam ¡Iluminan coepisti, quia inest confessio peccatorum. Vide
Et quid facimus de peccatis? Audi quid sequitur: Et sanguis lesu enim quid sequatur: Quod si confessi fuerimus delicia nostra, jidelis
Christi Füii eius purgabit nos ab omni delicio. Magnam securitatem est et iustus, ut dimittat nobis delicia nostra, et purgel nos ex omni
dedit Deus. Mérito Pascha celebramus, ubi fusus est sanguis Domini, iniquitate. Non tantum praeterita, sed et si qua forte contraximus ex
quo purgamur ab omni delicto. Simus securi: cautionem contra nos hac vita; quia non potest homo quamdiu carnem portat, nisi habere
servitutis diabolus tenebat, sed sanguine Christi deleta est. Sanguis, vel levia peccata. Sed ista levia quae dicimus, noli contemnere. Si
inquit, Filii eius purgabit nos ab omni delicio. Quid est, ab omni de- contemnis, quando appendis; expavesce, quando numeras. Levia multa
licto? Attendite: ecce iam in nomine Christi per sanguinem eius, faciunt unum grande: multac guttae implent flumen; multa grana fa-
quem nunc confessi sunt isti qui appellantur infantes, mundata sunt ciunt massam. Et quae spes est? Ante omnia confessio: ne quisquam
omnia peccata ipsorum. Veteres intraverunt, novi exierunt. Quid est, se iustum putet, et ante oculos Dei qui videt quod est, erigat cervicem
homo qui non erat et est. Ante omnia ergo confessio, deinde dilectio:
veteres intraverunt, novi exierunt? Senes intraverunt, infantes exierunt.
quia de charitate quid dictum est? Charilas cooperit multitudinem pec-
Senectus enim veternosa, vetusta vita: infantia autem regenerationis, catorum 12. Iam videamus si ipsam charitatem commendat, Jjropter
nova vita. Sed quid facimus? Praeterita peccata donata sunt', non tan- subrepentia delicta: quia sola charitas exstinguit delicta. Superbia exstin-
tum ipsis, sed et nobis; et post donationem et abolitionem omnium guit charitatem: humilitas ergo roborat charitatem; charitas exstinguit
peccatorum vivendo in hoc saeculo inter tentationes, quaedam forte delicta. Humilitas pertinet ad confessionem, qua confitemur nos pec-
contracta sunt. Ideo quod potest homo facial; ipse confiteatur quod catores esse: ipsa est humilitas, non ut dicamus illud lingua; quasi
est, ut ab illo curetur qui semper est quod est: ipse enim semper erat propter arrogantiam ne displiceamus hominibus, si nos iustos esse dixe-
et est; nos non eramus et sumus.
12
i Petr. 4,8.
202 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 7 I, 8 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 203

m a l v a d o s p r o c e d e n de este m o d o : Sé, dicen, c i e r t a m e n t e q u e p r o v e c h o s o . M a l a m e n t e p r e t e n d e s e s t a r s e g u r o , sé p r e v e n i d o .


soy j u s t o ; p e r o ¿ c ó m o lo h e de d e c i r a n t e los h o m b r e s ? F i e l y j u s t o es p a r a p e r d o n a r n o s n u e s t r o s p e c a d o s si te d e s a g r a -
Si dijese q u e soy j u s t o , ¿ q u i é n m e s o p o r t a r á , q u i é n m e t o l e r a - d a s y c a m b i a s h a s t a q u e seas p e r f e c t o . V e lo q u e s i g u e : Hijitos
r á ? Quede p a r a Dios solo mi justicia. P o r mi parte, diré que míos, os escribo estas cosas para que no pequéis. Q u i z á se in-
soy p e c a d o r , n o p o r q u e lo sea, s i n o p a r a n o h a c e r m e odioso t r o d u c e a h u r t a d i l l a s en l a v i d a h u m a n a el p e c a d o . ¿ Q u é h a r e -
p o r m i p r e s u n c i ó n . D i a l o s h o m b r e s lo q u e eres, d i l o a D i o s , m o s ? ¿ Q u é , l a d e s e s p e r a c i ó n s e r á su r e m e d i o ? E s c u c h a : 5¿ to-
p o r q u e , si n o dijeses a D i o s lo q u e e r e s , D i o s c o n d e n a r á lo q u e davía alguno hubiese pecado, tenemos abogado ante el Padre, a
e n c u e n t r e en ti. ¿ N o q u i e r e s q u e E l te c o n d e n e ? C o n d é n a t e t ú . Jesucristo justo; él es propiciador por nuestros pecados. E l es
¿ Q u i e r e s q u e E l te p e r d o n e ? R e c o n ó c e t e tú p a r a q u e p u e d a s n u e s t r o a b o g a d o ; p o n e m p e ñ o en n o p e c a r ; m a s , si p o r c a u s a de
d e c i r l e : Aparta tu atención de mis pecados. Dile también las la f l a q u e z a del e s p í r i t u se i n t r o d u j o el p e c a d o , p o n t e en g u a r d i a
p a l a b r a s del m i s m o s a l m o : Yo reconozco mis iniquidades. Sí a l i n s t a n t e , al m o m e n t o te d e s a g r a d e , c o n d é n a l e en s e g u i d a , y,
confesamos nuestros delitos, fiel y justo es para perdonarnos c u a n d o le h u b i e r e s c o n d e n a d o , te a c e r c a r á s s e g u r o al j u e z . A l l í
los pecados y limpiarnos de toda iniquidad. Si decimos que no t i e n e s a b o g a d o ; n o t e m a s p e r d e r la c a u s a de t u confesión. Si
hemos pecado, le hacemos mentiroso, y su palabra se halla a l g u n a vez se confía el h o m b r e en esta v i d a a u n a l e n g u a elo-
ausente de nosotros. Si d i j e r e s : N o h e p e c a d o , h a c e s a D i o s cuente, y así n o p e r e c e , confiándote tú al V e r b o , ¿ h a s de pe-
m e n t i r o s o al q u e r e r h a c e r t e a ti v e r a z . ¿ C ó m o p u e d e s u c e d e r r e c e r ? G r i t a : Abogado tenemos ante el Padre.
q u e D i o s sea m e n t i r o s o y el h o m b r e veraz, c o n t r a d i c i e n d o a la 8. C o n t e m p l a d al m i s m o J u a n e j e r c i t a n d o la h u m i l d a d . Sin
E s c r i t u r a , q u e a f i r m a : Todo hombre es mentiroso; Dios solo es d u d a e r a u n h o m b r e j u s t o y excelso, el c u a l l i b a b a los secretos
veraz? L u e g o D i o s p o r sí m i s m o es v e r a z ; t ú p o r D i o s , y a q u e de los m i s t e r i o s en el p e c h o del S e ñ o r , p u e s él es q u i e n , be-
por tu parte eres mendaz. b i e n d o del p e c h o del S e ñ o r , e r u p t ó la d i v i n i d a d : En el princi-
7. Y p a r a q u e q u i z á n o p a r e z c a h a b e r c o n c e d i d o i m p u n i - pio era el Verbo, y el Verbo estaba en Dios, etc. T a l v a r ó n n o
d a d al p e c a d o al d e c i r : Fiel es y justo para perdonarnos todo d i j o tenéis a b o g a d o a n t e el P a d r e , s i n o abogado tenemos si pe-
pecado, y, p o r t a n t o , se d i j e r e n l o s h o m b r e s : P e q u e m o s , h a g a - camos. N o dijo tenéis, n i m e tenéis, n i a C r i s t o tenéis, s i n o q u e
m o s s e g u r o s lo q u e q u e r a m o s , p u e s t o q u e C r i s t o n o s purifica, p r e s e n t ó a C r i s t o , n o a sí m i s m o , y n o e s c r i b i ó tenéis, sino tene-
él es fiel y j u s t o y n o s l i m p i a de t o d o p e c a d o , a p a r t a de ti el mos. Prefirió c o n t a r s e en el n ú m e r o de los p e c a d o r e s , p a r a t e n e r
a p ó s t o l t a n funesta s e g u r i d a d e i n f u n d e en t u c o r a z ó n u n t e m o r p o r a b o g a d o a Cristo, a n t e s q u e p r o p o n e r s e p o r a b o g a d o en
l u g a r de C r i s t o y c o n t a r s e e n t r e los s o b e r b i o s , q u e h a n de ser
rimus. Faciunt hoc impii et insani: Scio quidem quia iustus sum, sed
quid dicturus sum ante homines? si me iustum dixero, quis ferat, quis
toleret? apud Deum nota sit iustitia mea: ego tamen dicam me pec- nostra, si semper tibi displiceas, et muteris doñee perficiaris. Ideo quid
catorem; non quia sum, sed ne arrogantia odiosus inveniar. Dic homi- sequitur? Filioli mei, haec scribo vobis, ut non peccetis. Sed forte
nibus quod es, dic Deo quod es. Quia si non dixeris Deo quod es, dam- subrepit de vita humana peccatum: quid ergo fiet? Quid? iam despe-
nat Deus quod in te inveniet. Non vis ut ille damnet? tu damna. Vis ratio erit? Audi: Et si quis, inquit, peccaverit, advocatum habemus ad
ut ille ignoscat? tu agnosce, ut possis Deo dicere, Avene jaciem. tuam Patrem, lesum Christum iustum; et ipse propiliator est peccatorum
a péccatis meis. Dic illi etiam illa verba in ipso Psalmo, Quoniam nostrorum. Ille est ergo advocatus; da operam tu ne pecces: si de
iniquitatem meam ego agnosco". Quod si confessi fuerimus delicia infirmitate vitae subrepserit peccatum, continuo vide, continuo dis-
nostra, fidelis est et iustus, qui dimittat nobis delicia nostra, et purget pliceat, continuo damna; et eum damnaveris, securus ad iudicem
nos ex omni iniquitate. Quod si dixerimus quia non peccavimus, men- venies. Ibi habes advocatum; noli timere ne perdas causam confessionis
dacem facimus eum, et verbum eius non est in nobis. Si dixeris, Non tuae. Si enim, aliquando in hac vita committit se homo disertae linguae,
peccavi; illum facis mendacem, eum te vis faceré veracem. Unde et non perit; committis te Verbo, et periturus es? Clama, Advocatum
fieri potest ut Deus mendax sit, et homo verax; eum contradicat Scrip- habemus ad Patrem.
tura: Omnis homo mendax, Deus solus verax? " Ergo Deus per seipsum 8. Videte ipsum Ioannem servantem humilitatem. Certe vir iustus
verax, tu per Deum verax; nam per te mendax. erat et magnus, qui de pectore Domini mysteriorum secreta bibebat;
7. Et ne forte impunitatem videretur dedisse péccatis, quia dixit, ille, ille qui bibendo de pectore Domini divinitatem ructavit, In principio
Fidelis est et iustus, qui mundet nos ab omni iniquitate; et dicerent erat Verbum, et Verbum erat apud Deum15: ille talis vir non dixit,
iam sibi homines, Peccemus, securi faciamus quod volumus, purgat nos Advocatum habetis apud Patrem; sed, Si quis peccaverit, advocatum,
Christus, fidelis est et iustus, purgat nos ab omni iniquitate: tollit inquit, habemus. Non dixit, habetis; nec, me habetis, dixit; nec, ipsum
tibi malam securitatem, et inserit utilem timorem. Male vis esse securus, Christum habetis, dixit: sed et Christum posuit, non se; et habemus
sollicitus esto. Fidelis enim est et iustus, ut dimittat nobis delicta dixit, non, habetis. Maluit se poneré in numero peccatorum, ut haberet
advocatum Christum, quam poneré se pro Christo advocatum, et inve-
13
P s . 50,11.5. 15
14
R o m . 3,4. lo. 1,1.
201 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 8 I, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 205
condenados. Hermanos, a Jesucristo, justo, tenemos por aboga- los nuestros, sino por los de todo el mundo. Ahí tenéis a In
do ante el P a d r e ; él es propiciación por nuestros pecados. Iglesia extendida por todo el mundo; no sigáis a los falsos jus-
Quien retiene esto, no es hereje; quien defiende esto, no es cis- tificadores y verdaderos disgregadores. Asentaos en aquel monto
mático. ¿De dónde se originan los cismas? De decir los hom- de Daniel que ha llenado toda la tierra, Cristo, que es propi-
bres: somos justos. De afirmar: nosotros santificamos a los ciación por nuestros pecados, y no sólo por los nuestros, sino
impuros, justificamos a los impíos, pedimos y alcanzamos. Juan, por los de todo el mundo, comprado con su sangre.
¿qué dijo? Si pecase alguno, ante el Padre tenemos por aboga- 9. Nos damos cuenta que le hemos conocido si guardamos
do a Jesucristo, justo. Entonces dirá alguno: ¿Luego los santos sus mandamientos. ¿Qué mandamientos? Quien dice que le co-
no interceden por nosotros?; ¿luego los obispos y prepósitos noce y no observa sus mandamientos, es mentiroso y en él no
no piden por el pueblo? Atended a la Escritura y veréis que los se halla la verdad. Aún preguntas: ¿Qué mandamientos? Res-
prepósitos se encomiendan ellos mismos al pueblo. El Apóstol ponde : En el que cumple su palabra, en éste efectivamente es
dice a los fieles: Orando a una, orad por mí. Ora el Apóstol perfecto el amor de Dios. Veamos si el mandamiento es la cari-
por el pueblo, ora el pueblo por el Apóstol. Rogamos por vos- dad. Porque preguntábamos a qué mandamiento se refería, y
otros, hermanos; mas vosotros rogad por mí. Rueguen todos respondió: En el que cumple su palabra, en éste efectivamente
los miembros unos por otros, interceda por todos la Cabeza. es perfecto el amor de Dios. Escucha al Evangelio y verás si no
Por lo tanto, no es de admirar lo que sigue, y que al mismo es éste el mandamiento: Os doy un nuevo mandamiento: que os
tiempo tapa la boca a los que dividen la Iglesia de Dios. El que améis los unos a los otros. En esto conocemos que permanece-
dijo: Tenemos por abogado a Jesucristo, justo, el cual es pro- mos en El, si hubiésemos sido perfeccionados en El. Habla de
piciación por nuestros pecados, atendió a los que habían de los perfectos en el "amor, y ¿cuál es la perfección del amor?
apartarse de El y decir: He aquí al Cristo, hele aquí, queriendo Amar a los enemigos, y amarlos para que se conviertan en her-
demostrar que quien compró todo el mundo y posee todo lo manos. Nuestro amor no debe ser carnal. Desear para alguno
creado se halla sólo en una parte; por eso añadió a seguida San la salud temporal es cosa buena; pero, si ésta falta, esté a salvo
J u a n : No sólo por los nuestros, sino por los de todo el mundo. el alma. ¿Anhelas para algún amigo tuyo la vida? Haces bien.
¿Qué es esto, hermanos? La encontramos en los campos selvá- ¿Te alegras de la muerte de un enemigo tuyo? Obras mal, aun-
ticos, encontramos a la Iglesia en todas las naciones. Ved ahí a que quizá la vida que anhelas para tu amigo le sea inútil, y la
Cristo siendo propiciación por nuestros pecados, y no sólo por muerte de tu enemigo, de la cual te alegras, le sea útil. Es in-

tórum nostrorum; non tantum nostrorum, sed et totius mundi. Ecce


niri inter damnandos supernos. Fratres, Iesum Christum iustum, ipsum
habes Ecclesiam per totum mundum; noli sequi falsos iustificatores, et
habemus advocatum ad Patrem; ipse propitiatio est peccatorum nos-
veros praecisores. In illo monte esto qui implevit orbem terrarum 1 9 :
trorum. Hoc qui tenuit, haeresim non fecit; hoc qui tenuit, schisma
quia Christus propitiatio est peccatorum nostrorum; non tantum nos-
non fecit. Unde enim facta sunt schismata? Cum dicunt homines, Nos
trorum, sed et totius mundi, quem suo sanguine comparavit.
iusti sumus; cum dicunt homines, Nos sanctificamus immundos, nos
iustificamus impíos, nos petimus, nos impetramus. Ioannes autem quid 9. Et in hoc, inquit, cognoscimus eum, si mándala eius servaveri-
dixit? Et. si quis peccaverit, advocatum habemus ad Patrem, lesum mus. Quae mandata? Qui dicit quia cognovit eum, et mandata eius non
Christum iustum. Sed dicet aliquis: Ergo sancti non petunt pro nobis? servat; mendax est, et in hoc veritas non est. Sed adhuc quaeris, Quae
ergo episcopi et praepositi non petunt pro populo? Sed attendite mandata? Qui autem, inquit, servaverit verbum eius, veré in hoc per-
Scripturas, et videte quia et praepositi commendant se populo. Nam fecta est dilectio Dei. Videamus ne ipsum mandatum dilectio vocetur.
Apostolus dicit plebi, Orantes simul et pro nobis". Orat Apostolus Quaerebamus enim, quae mandata, et ait, Qui autem servaverit verbum
pro plebe, orat plebs pro Apostólo. Oramus pro vobis, fratres: sed et eius, veré in hoc perfecta est dilectio Dei. Attende Evangelium, si non
vos orate pro nobis. Invicem pro se omnia membra orent, caput pro est hoc mandatum: Mandatum, inquit, novum do vobis, ut vos invicem
ómnibus interpellet. Propterea non mirum quia sequitur hic, et claudit diligatis 2°. In hoc cognoscimus quia in ipso sumus, si in ipso perfecti
ora dividentibus Ecclesiam Dei. Qui enim dixit. Iesum Christum ha- fuerimus. Perfectos in dilectione vocat: quae est perfectio dilectionis?
bemus iustum, et ipse propitiatio est peccatorum nostrorum: propter Et inimicos diligere, et ad hoc diligere, ut sint fratres. Non enim dilectio
illos qui se divisuri erant, et dicturi, Ecce hic est Christus, ecce illic 17 ; nostra carnalis esse debet. Optare alicui salutem temporalem, bonum
et vellent ostendere eum in parte qui emit totum, et possidet totum: est; sed et si desit, anima tuta sit. Optas alicui amico tuo vitam? bene
continuo secutus est, Non tantum nostrorum, sed et totius mundi. Quid facis. Gaudes de morte inimici tui? male facis. Sed forte et amico tuo
est hoc, fratres? Certe invenimus eam in campis saltuum " . invenimus vita illa quam optas inutilis est, et inimico tuo mors de qua gaudes
Ecclesiam in ómnibus gentibus. Ecce Christus propitiatio est pecca- utilis fuit. Incertum est utrum alicui sit utilis vita ista, an inutilis; vita
vero quae est apud Deum, sine dubio utilis est. Sic dilige inimicos
16
Col. 4 ) j .
19
" M t . 24,23. D a n . 2,35.
18 20
P s . 1311,6. l o . 13,34-
206 EXPOSICIÓN DÉ LA EP. A LOS PARTOS I, 10 207
I, 11 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS

cierto si esta vida es útil o inútil a alguno, mas la vida en Dios viejo en cuanto que ya le habéis oído; de otro modo, se opon-
es, sin duda, útil para todos. Ama a tus enemigos de tal modo dría al Señor, que dice: Un mandamiento nuevo os doy: que
que los tengas p o r hermanos. Ama a tus enemigos para condu- os améis unos a otros. ¿Por qué es viejo? No porque pertenezca
cirlos a tu comunión. Así amó Aquel que, pendiente de la cruz, al hombre viejo. ¿Por qué? Porque le teníais desde el princi-
decía: Padre, perdónalos, porque no saben, lo que hacen. No pio. El mandamiento viejo es la palabra que oísteis. Por tanto,
dijo: Padre, que vivan éstos mucho tiempo; a mí me matan, es viejo porque ya le oísteis. Asimismo manifiesta que es nuevo
pero que vivan ellos; lo que dijo fué: Perdónalos, porque no al decir: Otra vez mandamiento nuevo os escribo. No es distin-
saben lo que hacen. De ellos apartaba la muerte sempiterna to, sino que al mismo que llamó viejo le llama ahora nuevo.
con plegaria llena de misericordia y de poder eficacísimo. Cre- ¿Por qué? Porque es verdadero en El y en vosotros. Ya oísteis
yeron muchos de ellos, y les fué perdonado el derramamiento por qué es viejo; porque le conocíais. ¿Por qué es nuevo?
de la sangre de Cristo. Primero la vertieron cuando se ensaña- Porque las tinieblas huyeron y luce ya la luz verdadera. He
ron, luego la bebieron al creer. En esto advertiremos que vivi- aquí el origen del nuevo; las tinieblas pertenecen al hombre
mos en El, si en El fuéremos perfeccionados. Avisando el Señor viejo; la luz, al nuevo. ¿Qué dice el apóstol San Pablo? Des-
sobre la perfección del amor a nuestros enemigos, dice: Sed nudaos del hombre viejo y vestios del nuevo; y en otro lugar:
perfectos, como lo es vuestro Padre celestial. Quien dice que En algún tiempo fuisteis tinieblas, mas ahora luz en el Señor.
permanece en El, debe caminar como El caminó. ¿Cómo, her- 11. Quien dice estar en la luz, con esto va a declarar ahora
manos ? ¿ Qué nos amonesta ? Quien dice que permanece en El, todo lo que dijo: Quien dice estar en la luz y odia a su her-
es decir, en Cristo, debe caminar como El caminó. ¿Quizás nos mano, hasta el presente está en tinieblas. Ea, hermanos míos,
recomienda que caminemos sobre el m a r ? De ningún modo. ¿hasta cuándo os vamos a estar diciendo: Amad a vuestros
Nos dice que caminemos por la senda de la justicia. ¿Por qué enemigos? Cuidaos, lo que es peor, de odiar a los hermanos.
senda? Ya lo dije. Clavado estaba en la cruz y por aquel camino Si únicamente amáis a los hermanos, aún no sois perfectos; si
andaba; ella es la ruta de la caridad: Padre, perdónalos, por- los odiáis, ¿qué seréis, dónde estáis? Examine cada uno su co-
que no saben lo que hacen. Por tanto, si aprendes a orar por tu razón, no guarde rencor contra su hermano p o r causa de algu-
enemigo, recorres el camino del Señor. na palabra dura. Por una disputa de tierra no se haga tierra.
10. Carísimos, no os escribo un mandamiento nuevo, sino Quien odia a su hermano, no diga que camina en la luz. ¿Qué
el mandamiento viejo que teníais desde el principio. ¿A qué
llamó mandamiento viejo? Al que teníais desde el principio. Es habebatis, inquit, ab initio. Ideo ergo vetus, quia iam illud audistis:
alioquin contrarius erit Domino, ubi ait, Mandatum novum do vobis,
tuos, ut fratres optes; sic dilige inimicos tuos, ut in societatem tuam ut vos invicem diligatis. Sed mandatum vetus quare? Non quia ad
vocentur. Sic enim dilexit ille qui in cruce pendens ait: Pater, veterem hominem pertinet. Sed quare? Quod habebatis ab initio. Man-
ignosce Mis, quia nesciunt quid faciunt21. Ñeque enim dixit, Pater, vi- datum vetus, est verbum quod audistis. Ideo ergo vetus, quia iam
vant isti multo tempore; me quidem occidunt, sed ipsi vivant. Sed audistis. Et idipsum novum ostendit dicens, Iterum mandatum, novum
quid ait? Ignosce Mis, quia nesciunt quid faciunt. Mortem sempiter- scribo vobis. Non alterum, sed ídem ipsum quod dixit vetus, idem est
nam ab eis expellebat, prece misericordissima, et potentia praestantis- et novum. Quare? Quod est verum in ipso et in vobis. Iam quare vetus,
sima. Multi ex eis crediderunt, et dimissus est eis fusus sanguis Christi. audistis; quia iam illud noveratis. Quare autem novum? Quia tenebrae
Primo fuderunt cum saevirent, nunc biberunt cum crederent. In hoc transierunt, et lux vera iam lucet. Ecce unde novum: quia tenebrae ad
cognoscimus quia in ipso sumus, si in ipso perfecti fuerimus. De ipsa veterem hominem, lux vero ad novum pertinet. Quid dicit apostolus Pau-
perfectione diligendorum inimicorum Dominus admonens ait: Estote lus? Exulta vos veterem hominem, et indulte novum23. Et 2iterum quid
ergo vos perfecti, sicut et Pater vester caelestis perfectus est22. Qui dicit? Fuistis allquando tenebrae; nunc autem lux in Domino *.
ergo dicit se in ipso manere, debet sicut ipse ambulavit et ipse am-
bulare. Quomodo, fratres? Quid nos monet? Qui dicit se in ipso ma- 11. Qui dicit se esse in lumine; modo manifestat totum quod dixit:
nere, id est in Christo, debet sicut ille ambulavit et ipse ambulare. Qui dicit se esse in lumine, et fratrem suum odit, in tenebris est usque
Forte hoc nos monet, ut ambulemus in mari? Absit. Hoc ergo, ut adhuc. Eia, fratres mei, quamdiu dicemus vobis, Diligite inimicos?"
ambulemus in via iustitiae. In qua via? Iam commemoravi. Fixus in Videte, quod peius est, ne adhuc fratres oderitis. Si fratres solum ama-
cruce erat, et in ipsa via ambulabat: ipsa est via charitatis, Pater, ig- retis, nondum essetis perfecti: si autem fratres oditis, quid estis? ubi
nosce Mis, quia nesciunt quid faciunt. Sic ergo, si didiceris orare pro estis? Respiciat unusquisque cor suum: non teneat odium contra fra-
inimico tuo, ambulas viam Domini. trem pro aliquo verbo duro; pro contentione terrae, ne fiat térra.
Quisquís enim odit fratem suum, non dicat quia in lumine ambulat. Quid
10. Dilectissimi, non mandatum novum scribo vobis, sed manda- dixi? non dicat quia in Christo ambulat. Qui dicit se esse in luce, et
tum vetus quod habebatis ab initio, Quod mandatum vetus dixit? Quod
23
21 Col. 3,9.10.
L e . 23,34. 24
E p h . 5,8.
22
M t . 5,48.
•' M t . 5,44-
208 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 12 I, 12 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 209
h e d i c h o ? N o d i g a que c a m i n a en C r i s t o . Quien dice que está l a r g o t i e m p o , p u e s y a t e r m i n a n u e s t r a i n s t r u c c i ó n , sino p a r a
en la luz y odia a su hermano, hasta ahora está en tinieblas. q u e n o o i g a m o s p o r tedio c o n m e n o s a t e n c i ó n lo q u e s o b r e m a -
U n p a g a n o se h a c e , p o r e j e m p l o , c r i s t i a n o . C u a n d o e r a p a g a n o , n e r a n o s es n e c e s a r i o . El que ama a su hermano habita en la
e s t a b a en t i n i e b l a s . A h o r a fué h e c h o c r i s t i a n o ; t o d o s se c o n g r a - luz j ; en él no hay tropiezo (o e s c á n d a l o ) . ¿ Q u i é n e s son los q u e
t u l a n , d i c i e n d o : G r a c i a s a D i o s . S e r e c i t a a l A p ó s t o l , q u é d a el se e s c a n d a l i z a n o e s c a n d a l i z a n ? L o s q u e se e s c a n d a l i z a n en
p a r a b i é n : Fuisteis en otro tiempo tinieblas, mas ahora luz en Cristo o en la I g l e s i a . L o s q u e se e s c a n d a l i z a n en C r i s t o son
el Señor. A d o r a b a a los í d o l o s , a d o r a a D i o s ; a d o r a b a las c o s a s q u e m a d o s c o m o p o r el s o l ; los que en la I g l e s i a , c o m o p o r l a
q u e hizo, a d o r a a A q u e l q u e le h i z o a él. Se c a m b i ó ; t o d o s l o s l u n a . D i c e el s a l m o : No te quemará el sol durante el día, ni
c r i s t i a n o s se felicitan, d i c i e n d o : D e m o s g r a c i a s a D i o s . ¿ P o r la luna durante la noche; es decir, si retienes l a c a r i d a d , n i
q u é ? P o r q u e ya a d o r a al P a d r e y al H i j o y al E s p í r i t u S a n t o , en Cristo n i en la I g l e s i a t e e s c a n d a l i z a r á s ; n i a b a n d o n a r á s
y detesta a los d e m o n i o s e í d o l o s . P e r o a ú n J u a n está p r e o c u - a Cristo n i a la I g l e s i a . Q u i e n se a p a r t a de la I g l e s i a , ¿ c ó m o
p a d o p o r él, y, a p e s a r de q u e m u c h o s se c o n g r a t u l a n , t o d a v í a h a de estar en C r i s t o , n o s i e n d o de los m i e m b r o s de C r i s t o ? ;
le es s o s p e c h o s o . H e r m a n o s , a c e p t e m o s de b u e n g r a d o este cui- p u e s ¿ c ó m o está en C r i s t o q u i e n n o está en el c u e r p o d e
d a d o m a t e r n a l . P u e s n o sin m o t i v o la m a d r e siente c u i d a d o p o r C r i s t o ? L u e g o se e s c a n d a l i z a n q u i e n e s a b a n d o n a n a C r i s t o o
n o s o t r o s c u a n d o los d e m á s se a l e g r a n . L l a m o m a d r e a l a cari- a la I g l e s i a . ¿ C ó m o s a b e m o s q u e al decir el s a l m o : El sol no
d a d ; e l l a h a b i t a b a en el c o r a z ó n de J u a n c u a n d o decía e s t a s te quemará durante el día, ni la luna durante la noche, q u i e r e
cosas. Y ¿ p o r q u é dice esto si n o es p o r q u e t e m í a a l g o d e q u e se e n t i e n d a , p o r u s t i ó n , e s c á n d a l o ? A n t e t o d o a t i e n d e a
n o s o t r o s c u a n d o los h o m b r e s se c o n g r a t u l a b a n de n o s o t r o s ? l a m i s m a s e m e j a n z a . Así c o m o q u i e n se q u e m a d i c e : N o t o l e r o ,
¿ Q u é t e m í a ? L o q u e a ñ a d e : Quien dice que está en la luz, es n o s o p o r t o , y se a p a r t a , del m i s m o m o d o , q u i e n e s n o sopor-
decir, q u i e n se dice ser c r i s t i a n o , y odia a su hermano, hasta el t a n a l g u n a s cosas en la I g l e s i a y se a p a r t a n del n o m b r e de
presente está en tinieblas. E s t o n o necesita e x p o n e r s e , s i n o a l e - C r i s t o o de la Iglesia, se e s c a n d a l i z a n . V e d d e q u é m o d o se
g r a r s e de e l l o , si n o sucede, o d e p l o r a r l o si a c o n t e c e . e s c a n d a l i z a r o n , c o m o del sol, a q u e l l o s c a r n a l e s a q u i e n e s p r e -
d i c a b a C r i s t o s o b r e su c a r n e d i c i e n d o : Quien no comiere la
12. El que ama a su hermano habita en la luz y en él no>
carne del Hijo del hombre y bebiere su sangre, no tendrá
hay tropiezo. Os r u e g o en n o m b r e de C r i s t o : ( A t e n d e d . ) D i o s
vida en sí. A l r e d e d o r de setenta h o m b r e s d i j e r o n : Dura es
n o s a l i m e n t a . E n n o m b r e de Cristo h e m o s de r e s t a b l e c e r n u e s -
esta plática, y se a p a r t a r o n de E l , excepto d o c e . E l sol q u e m ó
tros c u e r p o s ; en p a r t e están r e p a r a d o s y en p a r t e h a n de s e r l o
a t o d o s a q u e l l o s , y se a l e j a r o n , n o p u d i e n d o s o p o r t a r la rea-
a ú n . Se a l i m e n t e n u e s t r a m e n t e . N o lo d i g o p o r q u e h e de h a b l a r
l i d a d de l a p a l a b r a . P e r m a n e c i e r o n doce. Y p a r a q u e q u i z á n o
odit jratrem suum, in tenebris est usque adhuc. Nescio quis enira ex quod máxime necessarium est. Qui diligit jratrem suum, in lumine
pagano factus est christianus; intendite: ecce in tenebris erat, quando manet, et scandatum in eo non est. Qui sunt qui patiuntur scandalum,
paganus erat; modo iam christianus factus est; Deo gratias, omnes aut faciunt? Qui scandalizantur in Christo et in Ecclesia. Qui in Christo
gratulantur: recitatur Apostolus gratulans. Fuistis enim aliquando teñe- scandalizantur, tanquam a solé unmtur; qui in Ecclesia, tanquam a luna.
brae; nunc autem lux in Domino. Adorabat idola, adorat Deum; ado- Dicit autem Psalmus: Per diem sol non uret te, ñeque luna per noclem '":
rabat quae fecit, adorat qui eum fecit. Muta tus est; Deo gratias, omnes id est, Si tenueris charitatem, nec in Christo scandalum patieris, nec in
gratulantur Christiani. Quare? Quia iam adorator Patris et Filii et Ecclesia; nec Christum relinques, nec Ecclesiam. Qui enim Ecclesiam
Spiritus sancti, et detestator daemoniorum et idolorum est. Adhuc de relinquit, quomodo est in Christo, qui in membris Christi non est? quomo-
isto Ioannes sollicitus est, multis gratulantibus adhuc suspectus est. do est in Christo, qui in corpore Christi non est? lili ergo patiuntur scan-
Fratres, maternam sollicitudinem libenter amplectamur. Non sine cau- dalum, qui relinquunt aut Christum aut Ecclesiam. Unde intelligimus quia
sa mater soílicita est de nobjs, cum alii gaudent: matrem dico ehari- inde dixit Psalmus, Per diem sol non uret te, ñeque luna per noctem, quia
tatem; ipsa enim habitabat in corde Ioannis, cum ista diceret. Quare, ipsam ustionem scandalum vult intelligi? Primo ipsam similitudinem atten-
nisi quia aliquid timet in nobis, et cum iam nobis nomines gratulantur? de. Quomodo qui uritur dicit, Non tolero, non fero, et subducit se: sic qui
Quid est quod timet? Qui dicit se esse in lumine. Quid est hoc? Qui quaedam non ferunt in Ecclesia, et subtrahunt se vel nomini Christi vel
iam dicit se esse christianum: et jratrem suum odit, in tenebris est Ecclesiae, scandalum patiuntur. Videte enim quomodo passi sunt scan-
usque adhuc. Quod exponere non est; sed quod gaudere si non fiat, dalum tanquam a solé illi carnales, quibus praedicabat carnem suam
aut quod plangere si fiat. Christus, et dicebat: Qui non manducaverit carnem Filii hominis, et
12. Qui diligit jratrem suum, in lumine manet, et scandatum in biberit eius sanguinem, non habebit in se vitam. Septuaginta ferme
eo non est. Obsecro per Christum; pascit nos Deus, refecturi sumus homines dixerunt, Durus est hic sermo; et recesserunt ab eo: et re-
corpora in nomine Christi, et aliquantum refecta sunt, et reficienda manserunt duodecim. Omnes illos ussit sol et recesserunt, non valentes
sunt; mens nostra pascatur. Non quia diu dicturus sum, dico; nam ferré vim verbi. Remanserunt ergo duodecim. Et ne forte putarent
ecce iam finitur lectio: sed ne forte ex taedio minus attente audiamus
26
P s . 120,6.
220 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 12
I, 13 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 211
juzgasen los hombres que favorecen a Cristo creyendo en
Cristo, y no más bien que ellos son beneficiados por El, al no a los hermanos. Atiende, atiende a lo que dice el Señor:
permanecer los doce, les dice el Señor: ¿Acaso vosotros tam- Un nuevo mandamiento os doy: que os améis unos a otros-
bién queréis iros? Conoced que y o os soy necesario, no vos- ¿Y qué es la ley sino un mandamiento? ¿Y por qué no se
otros a mí. Aquellos a quienes el sol no había quemado res- escandalizan sino porque se toleran unos a otros? Así lo dice
pondieron por la palabra de P e d r o : Señor, tienes palabra de San P a b l o : Sufriéndoos unos a otros en caridad, cuidando
vida, ¿a quién iremos? ¿ A quiénes quema la Iglesia como de conservar la unidad de espíritu en el vínculo de la paz. Que
luna durante la noche? A los cismáticos. Atiende a las pala- ésta sea la ley de Cristo, escúchalo de San Pablo, que reco-
bras escritas por el Apóstol: ¿Quién se enferma que yo no me mienda : Llevad mutuamente vuestras cargas y así cumpliréis
la ley de Clisto.
enferme, quién se escandaliza que yo no me queme? ¿Por
qué no hay escándalo en el que ama a su hermano? El 13. Porque quien odia a su hermano, está en tinieblas,
que ama a su hermano soporta todas las cosas p o r la uni- anda en tinieblas e ignora adonde va. Esto es sublime, herma-
dad, puesto que en el vínculo de la caridad se asienta el nos; atended, os rogamos: Quien odia a su hermano camina en
amor fraterno. ¿Te ofende alguien, ya sea malo, ya le juz- tinieblas e ignora adonde va, porque las tinieblas cegaron sus
gues tú malo, ya te le finjas tú tal? ¿ Y abandonas a tan- ojos. ¿Qué cosa más ciega que estos que odiaron a sus herma-
tos buenos? ¿Qué amor fraterno hay, cual aparece en éstos? nos? Conoced cuan ciegos están: tropezaron contra un monte.
(en los donatistas). Acusando a los africanos, se apartaron de He repetido esto para que no lo olvidéis. ¿Acaso esta piedra
todo el orbe. ¿Es que no había santos en toda la tierra? ¿Ü es que fué cortada del monte sin manos no es Cristo, sacado de
que, sin ser oídos, pudieron ser condenados por vosotros? la nación judía sin obra marital? Esta piedra, ¿no pulverizó
i Oh si amaseis a los hermanos! No habría en vosotros escán- todos los reinos de la tierra, es decir, todo el poderío de los
dalo. Oye lo que dice el salmo: Tendrán mucha paz los que ídolos y demonios? ¿No creció esta piedra y se hizo un gran
monte, hasta llenar toda la tierra? ¿Acaso mostramos con el
aman tu ley y no sufrirán escándalo. Dijo que tendrán mucha
dedo este monte, al estilo que se muestra la luna tercera a los
paz los que aman la ley de Dios, y, por lo mismo, no se es-
hombres? Cuando quieren los hombres ver, por ejemplo, la
candalizarán. Los que se escandalizan pierden la paz. ¿De
luna nueva, dicen: Hela aquí, mira dónde está; si hay quie-
quiénes dijo que no padecerán escándalo ni lo causarán? De nes no son capaces de verla y dicen: ¿Dónde?, se les apun-
los que aman la ley de Dios. Luego están asentados en la ta con el dedo para que vean. Algunas veces, ruborizándo-
caridad. Pero dirá alguno, dijo: Los que aman la ley de Dios,
Sed dicit aliquis, Legem Dei dixit diligentibus, non fratres. Audi quid
homines guia ipsi praestant Christo credendo in Christum, et non ab Dominus dicat: Mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis.
ipso illis praestatur beneficium; cum duodecim remansissent, ait illis Quid est lex, nisi mandatum? Quomodo autem non patiuntur scandalum,
JJominus: Numquid et vos vultis iré? Ut noveritis quia vobis necessarius nisi dum sufferunt invicem? Sicut Paulus dicit, Sufferentes invicem in
ego sum, non vos mihi. lili autem quos non usserat sol, responderunt dilectione, studentes servare unitatem spiritus in vinculo pacis30. Et
ex voce Petri: Domine, verbum vitae aeternae habes; quo ibimus?'" quia ipsa est lex Christi, eumdem audi apostolum commendantem ipsam
Quos autem urit Ecclesia tanquam luna per noctem? Qui schismata legem: sl Invicem, inquit, onera vestra pórtate, et sic adimplebitis legem.
lecerunt. Audi ipsum verbum positum in Apostólo: Quis infirmatur, et Christi .
ego non ifirmor? quis scandalizatur, et ego non uror'í " Quomodo ergo 13. Nam qui odit fratrem suum, in tenebris est, et in tenebris am-
non est scandalum in eo qui diligit fratrem? Quia qui diligit fratrem, bulat, et nescit quo eat. Magna res, fratres; attendite, rogamus vos.
tolerat omnia propter unitatem; quia in unitate cbaritatis est fraterna Qui odit fratrem suum, in tenebris ambulat, et nescit quo eat; quonlam
dilectio. Offendit te nescio quis, sive malus, sive ut tu putas malus, tenebrae excaecaverunt oculos eius. Quid tam caecum, quam isti qui
sive ut tu fingis malus, et deseris tot bonos? Qualis dilectio fraterna oderunt fratres? Nam ut noveritis quia caeci sunt, in montera offen-
est, qualis apparuit in istis? Cum accusant Afros, deseruerunt orbem derunt. Eadem dico, ne vobis excidant. Nonne lapis iste qui praecisus
terrarum. Numquid in orbe terrarum sancti non erant? Aut inauditi est de monte sine manibus, Christus est de regno ludaeorum sine opere
a vobis damnari potuerunt? Sed o si diligeretis fratres, scandalum in maritali? Nonne ille lapis confregit omnia regna terrarum, id e s t
vobis non esset. Audi Psalmum, quid dicat: Pax multa diligentibus le- omnes dominationes idolorum et daemoniorum? Nonne ille lapis crevit'
gem tuam, et non est eis scandalum28. Pacem multam dixit eis qui et factus est mons magnus, et implevit universum orbem terrarum? *»
diligunt legem Dei, et ideo non eis esse scandalum. lili ergo qui scan- Numquid dígito ostendimus istum montem, quomodo ostenditur honii
dalum patiuntur, pacem perdunt. Et quos dixit non pati scandalum, nibus tertia luna? Verbi grada, quando volunt homines videre lunam no-
aut non faceré? Diligentes legem Dei. Ergo in charitate positi sunt. vam, dicunt, Ecce luna, ecce ubi est: et si sunt ibi qui non valeam
27 "> E p h . 4,2-3-
l o . 6,54-69. 31
- 8 2 C o r . 11,29. G a l . 6,2.
32
-'s P s . 118,165. D a n . 2,34.35.
212 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS I, 13
II, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 213
se de que se les t e n g a p o r ciegos, d i c e n q u e h a n visto lo q u e
lo d e s c o n o c e n l o s q u e o d i a n a los h e r m a n o s ; es que c a m i n a n
n o v i e r o n . ¿ A c a s o , h e r m a n o s m í o s , m o s t r a m o s d e este m o d o
en t i n i e b l a s e i g n o r a n a d ó n d e v a n , ya que las tinieblas cega-
la I g l e s i a ? ¿ N o está a la v i s t a ? ¿ N o está p a t e n t e ? ¿ N o encie-
r o n sus ojos. N o ven el m o n t e . N o os a d m i r é i s ; n o tienen o j o s .
r r a a t o d a s l a s g e n t e s ? ¿ N o se c u m p l i ó lo q u e t a n t o s a ñ o s
¿ C ó m o es q u e n o t i e n e n o j o s ? P o r q u e las t i n i e b l a s les cega-
a n t e s se p r o m e t i ó a A b r a h á n , q u e en su e s t i r p e s e r í a n .bende-
r o n . ¿ C ó m o lo p r o b a m o s ? P o r q u e o d i a n a l o s h e r m a n o s , pues-
cidas t o d a s las n a c i o n e s ? Se p r o m e t i ó a u n c r e y e n t e , y el
to q u e , al t r o p e z a r c o n t r a los a f r i c a n o s , se a p a r t a n de t o d o el
m u n d o está l l e n o de m i l e s de e l l o s . H e a q u í el m o n t e q u e l l e n a
m u n d o , n o t o l e r a n d o p o r la p a z de Cristo a l o s q u e i n f a m a n
t o d a la superficie de la t i e r r a . H e a q u í la c i u d a d de la c u a l se
d i j o : No puede estar escondida la ciudad construida sobre un y s o p o r t a n d o p o r D o n a t o a los q u e c o n d e n a n .
monte. A q u e l l o s t r o p e z a r o n c o n t r a u n m o n t e , y c u a n d o se les
d i c e : S u b i d , c o n t e s t a n : N o existe tal m o n t e . M á s f á c i l m e n t e
se d a n de n a r i c e s e n él, q u e b u s c a n a l l í u n a m o r a d a . A y e r se
leyó a I s a í a s ; t o d o el q u e de v o s o t r o s a t e n d í a n o sólo con l o s TRATADO II
ojos, sino con el o í d o , y n o con el o í d o del c u e r p o , s i n o del
c o r a z ó n , o y ó : Se manifestará en los últimos días el monte de D e s d e elí versillo: " O s escribo, hijitos, p o r q u e os h a n sido perdo-
la casa del Señor, colocado en la cima de los montes. ¿Qué n a d o s los p e c a d o s p o r su n o m b r e " , h a s t a : "Quien h a c e l a volun-
cosa m á s ostensible q u e u n m o n t e ? P e r o h a y t a m b i é n m o n t e s taid d e Dios p e r m a n e c e e t e r n a m e n t e , colmo E l p e r m a n e c e p o r los
d e s c o n o c i d o s , que se h a l l a n en a l g u n a p a r t e de la t i e r r a . ¿ Q u i é n siglos de los siglos" (2,12-17)
de v o s o t r o s conoce el m o n t e O l i m p o ? L o m i s m o a c o n t e c e a l o s
1. T o d a s l a s cosas q u e se leen de l a S a g r a d a E s c r i t u r a
q u e h a b i t a n allí, q u e d e s c o n o c e n n u e s t r o G i d d a b a . E s t o s m o n -
p a r a n u e s t r a i n s t r u c c i ó n y s a l u d , conviene o í r l a s a t e n t a m e n t e .
tes o c u p a n l u g a r e s p a r c i a l e s . A q u é l n o , p o r q u e l l e n a t o d a l a
Y se h a n de g r a b a r en l a m e m o r i a l a s q u e de m o d o p a r t i c u l a r
t i e r r a , y de él se d i c e : Situado era la cima de los montes. Es
sirven p a r a c o m b a t i r a l o s h e r e j e s , q u e n o cesan de i n s i d i a r a
m o n t e q u e está s o b r e la c u m b r e de t o d o s los m o n t e s . Y acudi-
los d é b i l e s y n e g l i g e n t e s . A c o r d a o s de n u e s t r o S e ñ o r y S a l v a -
rán a él todas las naciones. ¿ Q u i é n se p i e r d e en este m o n t e ,
q u i é n se r o m p e la c a r a t r o p e z a n d o en é l ? ¿ Q u i é n n o ve l a dor Jesucristo, que murió por nosotros y resucitó; murió por
c i u d a d e s t a b l e c i d a s o b r e este m o n t e ? N o os a d m i r é i s p o r q u e n u e s t r o s p e c a d o s y resucitó p o r n u e s t r a justificación. H a p o c o
oísteis q u e d o s de sus cliscípulos, a q u i e n e s e n c o n t r ó en el
c a m i n o , t e n í a n l o s ojos v e l a d o s , de m o d o q u e n o le r e c o n o c í a n .
intendere aciem, et dicant, Ubi? intenditur illis digitus ut videant.
Aliquando dum erubescunt ne caeci putentur, dicunt se vidisse quod tam? Sed nolite mirari quia ignoratur ab istis qui oderunt fratres:
non viderunt. Numquid sic ostendimus Ecclesiam, fratres mei? Nonne quia¡ in tenebris ambulant, et nesciunt quo eant; quia tenebrae excaeca-
aperta est? nonne manifesta? nonne tenuit omnes gentes? nonne impletur verunt oculos eorum. Montem non vident: nolo mireris, oculos non
quod ante tot annos promissum est Abrahae, in semine eius benedici habent. Unde oculos non habent? Quia tenebrae excaecaverunt eos.
omnes gentes? 33 Uni fideli promissum est. et millibus fidelium mundua Unde probamus? Quia fratres oderunt, quia cum offenduntur in Afris,
impleus est. Ecce mons implens universam faciem terrae: ecce civitas de separant se ab orbe terrarum, quia non tolerant pro pace Christi quos
qua dictum est, Non potest civitas abscondi super montem constituía s . infamant, et tolerant pro parte Donati quos damnant.
lili autem offendunt in montem. Et cum eis dicitur, Ascendite; Non est
mons, dicunt, et facilius illuc faciem impingunt, quam illic habitaculum
quaerunt. Isaias hesterna die lectus est; quisquís vestrum vigilabat, non
oculis tantum, sed aure, nec aure corporis, sed aure cordis, advertit, Erit in
novissimis diebus manifestus mons domus üomini, paratas in cacumine TRACTATUS II
montium. Quid tam manifestum quam mons? Sed sunt et montes ignoti,
quia in una parte terrarum positi sunt. Quis vestrum novit Olympum mon- A b eo versículo, "Scribo vobis, filioli, quia r e m i t t u n t u r vobis
tem? quomodo ibi qui habitant, Giddabam nostrum non norunt. In parti- p e c c a t a p e r n o m e n e i u s " , usque ad istum, "Qui a u t e m fecerit
bus sunt isti montes. lile autem mons non sic, quia implevit universam v o l u n t a t e m Dei, m a n e t in a e t e r n u m , sicut et ipse m a n e t in a e -
faciem terrae; et de illo dicitur, Paratas in cacumine montium. Mons t e r n u m " (2,12-17)
est super cacumina omnium montium. Et congregabuntur, inquit, ad
eum omnes gentes35. Quis errat in hoc monte? Quis frangit faciem 1. Omnia quae leguntur de Scripturis sanctis, ad instruetionem et
offéndendo in illum? Quis ignorat civitatem super montem constitu- salutem nostram, intente oportet audire. Máxime tamen memoriae com-
mendanda sunt, quae adversus haereticos valent plurimum; quorum
» 3 G e a . 22,18.
34
M t . 5,1-4. insidiae infirmiores quosque et negligentiores circumvenire non cessant,
35
I s . 2,2. Mementote Dominum nostrum et salvatorem Iesum Christum, et mortuum
esse pro nobis et resurrexisse; mortuum scilicet proptei delicta nostra,
214 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 1 11,2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 215
Los encontró desesperanzados de la redención que había te- con esto, sino que además confirmó con la Escritura el corazón
nido lugar por Cristo; juzgando que había padecido y muerto de los creyentes; pues veía que nosotros, que habíamos de ve-
como hombre y que no vivía como Hijo de Dios eternamente. nir, no tendríamos posibilidad de palparle, pero sí de leer.
Los que estabais atentos, así lo oísteis por sus palabras. Pen- Si aquéllos creyeron porque le asieron y le palparon, nosotros
saban que, una vez muerto en su cuerpo, no reviviría sino al ¿qué haremos? Cristo ya subió al cielo y no ha de venir sino
igual que cualquier otro profeta. Hallándose en estos pensa- al fin del mundo, para juzgar a los vivos y a los muertos. ¿En
res, les aclaró las Escrituras, comenzando por Moisés y si- virtud de qué habremos de creer sino en virtud de aquello por
guiendo por los profetas, mostrándoles que todo lo que había lo que quiso confirmar a los mismos que le tocaron? Les de-
padecido estaba predicho. Lo hizo para que no se escandali- claró las Escrituras y les mostró que convenía que padeciese
zasen más al ver que había resucitado, ni le creyesen menos Cristo y se cumpliesen todas las cosas que de El estaban es-
si estas cosas no hubieran sido predichas de El. La firmeza de critas en la ley de Moisés, en los profetas y en los Salmos.
la fe se basa en que todas las cosas que acontecieron en Cristo Abarcó todo el Antiguo Testamento, pues todo él pregona a
fueron profetizadas. Los discípulos no le reconocieron sino en Cristo; pero se necesitan oídos que le perciban. Y les abrió el
la fracción del pan. Ciertamente que quien no come y bebe su sentido para que entendiesen las Escrituras. Por lo cual, nos-
condenación, conoce a Cristo en la fracción del pan. Más tar- otros también debemos pedirle esto: que El abra nuestro sen-
de también los once juzgaban que veían un fantasma. Entonces tido.
se ofreció a ser tocado el que se entregó a ser crucificado:
a ser crucificado por los enemigos; a ser tocado por los ami- 2. ¿Qué mostró el Señor estar escrito de El en Moisés, en
gos. Era médico de todos: de la impiedad de aquéllos y de la los Salmos y en los Profetas? ¿Qué dio a conocer? El mismo
incredulidad de éstos. Oísteis, al leer los Hechos de los Após- lo dice. El evangelista lo dijo brevemente para que supiéra-
toles, cuántos miles, de los que mataron a Cristo, creyeron. Si mos qué debíamos creer y entender en tanta amplitud de la
creyeron después quienes le habían matado, ¿no habían de Escritura. Ciertamente contiene muchas páginas, contiene mu-
creer los que dudaron por un poco de tiempo? Atended bien chos libros; sin embargo, todos encierran lo que dijo breve-
a lo que digo y grabadlo en vuestra memoria. Dios quiso pro- mente el Señor a sus discípulos. ¿Qué? Que convenía pade-
porcionar, contra los errores falaces, argumentos firmes en la ciese Cristo y resucitase al tercer día. Aquí tienes expresado
Escritura, contra la que nadie se atreve a hablar si de algún lo referente al esposo: Convenía que padeciese Cristo y resu-
modo quiere aparecer como cristiano. Así, pues, cuando se citase. Nos ha sido entregado el esposo a nuestra considera-
ofreció a ser tocado por sus amigos, no se dio por satisfecho
non erant credituri qui paululum dubitabant? Et ipsis tamen (quod má-
xime debetis animadvertere, et memoriae vestrae mandare, quia contra
resurrexisse propter iustificationem nostram \ Sicut modo audistis quia insidiosos errores Deus voluit poneré firmamentum in Scripturis, contra
discipulorum duorum qu09 invenit in via, tenebrantur oculi ne eum quas nullus audet loqui, qui quoquo modo se vult videri christianum)
agnoscerent: et invenit eos desperantes de redemptione quae erat in eum se palpandum praebuisset, non illi suffecit, nisi de Scripturis con-
Christo, et existimantes iam illum passum et mortuum íuisse, sicut firmaret cor credentium: prospiciebat enim nos futuros; in quo quod
hominem. nec tanquam Filium Dei putantes semper vivere; et in carne palpemus nos non habemus, sed quod legamus habemus. Si enim propter-
ita mortuum ut non revivisceret, sed tanquam unum ex Prophetis: sicut ea illi crediderunt, quia tenuerunt et palpaverunt; nos quid íaciemus?
verba eorum paulo ante qui intenti eratis, audistis. Tune aperuit illis Iam Christus ascendit in caelum, non est venturus nisi in fine, ut iudicet
Scripturas, incipiens a Moyse per omnes Prophetas, ostendens eis de vivis et mortuis: unde credituri sumus, nisi unde et ipsos palpantes
omnia quae passus erat praedicta fuisse; ne illi magis moverentur, si voluit confirmari? Aperuit enim illis Scripturas, et ostendit eis quia
resurrexisset Dominus, et magis ei non crederent, si de illo ista ante oportebat pati Christum, et impleri omnia quae de illo scripta sunt in
dicta non essent. Firmitas enim fidei in eo est, quia omnia quae lege Moysi, et Prophetis, et Psalmis. Omnem veterem textum Scriptura-
evenerunt in Christo, praedicta sunt. Discipuli ergo eum non agno- rum circumplexus est. Quidquid illarum Scripturarum est, Christum so-
verunt, nisi in2 fractione pañis. Et veré qui non sibi iudicium man- nat; sed si aures inveniat. Et aperuit eis sensum, ut intelligerent Scriptu-
ducat et bibit , in fractione pañis Christum agnoscit. Postea et illi un- ras. Unde et nobis hoc orandum est, ut ipse sensum nostrum aperiat.
decim putabant se spiritum videre. Praebuit se palpandum, qui se 2. Quid autem ostendit Dominus scriptum de se in lege Moysi, et
praebuit crucifigendum; crucifigendum inimicis, palpandum amicis: me- Prophetis, et Psalmis? quid ostendit? Ipse dicat. Breviter hoc Evangelista
dicus tamen omnium, et illorum impietatis, et istorum incredulitatis. posuit, ut nos nossemus quid in tanta latitudine Scripturarum credere et
Namque audistis eum Actus Apostolorum legerentur, quot millia credi- intelligere debeamus. Certe multae sunt paginae, et multi libri, hoQ
derunt ex interfectoribus Christi3. Si crediderunt postea qui occiderant.
habent omnes quod dixit Dominus breviter discipulis suis. Quid est hoc?
1
R o m . 4,25. Quia oportebat pati Christum, et resurgere tenia die. Habes iam de
2
i Cor. 11,29. sponso, quia oportebat Christum pati et resurgere. Commendatus est nobis
8
Act. 2,41. sponsus. De sponsa videamus quid dicat; ut tu eum cognoveris sponsuin
216 II, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 217
EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 2
c i ó n . V e a m o s q u é d i g a de la e s p o s a , a fin de q u e , c o n o c i e n d o por todas las naciones, comenzando por Jerusalén. L o oísteis,
al esposo y a la esposa, no asistas a las bodas a ciegas. Júbilo h e r m a n o s ; r e t e n e d l o . N a d i e d u d e de la I g l e s i a , p u e s l o q u e está
de b o d a s es t o d a s o l e m n i d a d . Se c e l e b r a n l a s b o d a s de la e x t e n d i d a p o r t o d a s l a s n a c i o n e s ; n a d i e d u d e q u e c o m e n z ó des-
I g l e s i a . E l h i j o del R e y se casa, y este h i j o del R e y es rey, de J e r u s a l é n y l l e n ó t o d a s l a s n a c i o n e s . C o n o c e m o s la p a r c e l a
y t o d o s los q u e asisten son e s p o s a . E n las b o d a s c a r n a l e s , u n o s d o n d e se p l a n t ó l a v i ñ a ; p e r o l u e g o q u e creció, y a n o l a
asisten, u n a sola se c a s a ; en la I g l e s i a , los q u e asisten, si c o n o c e m o s , p o r q u e o c u p ó t o d o el m u n d o . ¿ D ó n d e c o m e n z ó ?
asisten b i e n , son t a m b i é n e s p o s a . P u e s t o d a la I g l e s i a es espo- En Jerusalén. ¿ H a s t a d ó n d e h a l l e g a d o ? H a s t a todas las gen-
sa de C r i s t o . E l p r i n c i p i o y las p r i m i c i a s de la I g l e s i a es la tes. P o c a s q u e d a r o n ; l a s o c u p a r á t o d a s . M i e n t r a s o c u p a a to-
c a r n e de Cristo, p u e s a q u í se u n i ó la e s p o s a al e s p o s o en c a r n e . d a s , el A g r i c u l t o r vio a l g u n o s s a r m i e n t o s i n ú t i l e s q u e d e b í a n
Con r a z ó n , al d a r a c o n o c e r la c a r n e , p a r t e el p a n , y con ser c o r t a d o s : n a c i e r o n l a s h e r e j í a s y c i s m a s . N o os i n d u z c a n
m o t i v o de la fracción del p a n se a b r i e r o n los ojos de los los c o r t a d o s a q u e os s e p a r é i s ; m á s b i e n e x h o r t a d a l o s cor-
d i s c í p u l o s y le c o n o c i e r o n . ¿ Q u é fué lo q u e dijo el S e ñ o r q u e t a d o s a q u e de n u e v o se i n j e r t e n . E s e v i d e n t e q u e C r i s t o pa-
se escribió de E l en Moisés, en los S a l m o s y en los P r o f e t a s ? d e c i ó , r e s u c i t ó y s u b i ó al c i e l o . P a t e n t e t a m b i é n es l a I g l e s i a ,
Que convenía que Cristo padeciese. Si n o h u b i e s e a ñ a d i d o p o r q u e se p r e d i c a en n o m b r e de E l l a p e n i t e n c i a y el p e r d ó n
y resucitase, con r a z ó n l l o r a r í a n a q u e l l o s q u e t e n í a n los ojos d e los p e c a d o s en t o d a s l a s n a c i o n e s . ¿ D ó n d e c o m e n z ó ? En
v e l a d o s ; p e r o se les a n u n c i ó la r e s u r r e c c i ó n . ¿ A q u é dice e s t o : Jerusalén. L o oye el i g n o r a n t e , el l i g e r o , y ¿ q u é otro califica-
P o r q u é c o n v e n í a q u e Cristo p a d e c i e s e y r e s u c i t a s e ? P o r a q u e l tivo h e de d a r sino el de ciego a q u i e n n o ve t a n i n m e n s o
s a l m o q u e s o b r e m a n e r a os r e c o m e n d é el m i é r c o l e s en la p r i - m o n t e y c i e r r a los ojos a n t e l a luz c o l o c a d a en el c a n d e l e r o ?
m e r a a s a m b l e a de la s e m a n a p a s a d a . ¿ P o r q u é c o n v e n í a q u e 3 . C u a n d o les d e c i m o s : Si sois c r i s t i a n o s católicos, c o m u n i -
C r i s t o p a d e c i e s e y r e s u c i t a s e ? P o r e s t o : Serán recordados y c a d con a q u e l l a Iglesia d e s d e d o n d e se d i f u n d e el E v a n g e l i o p o r
se convertirán al Señor todos los términos de la tierra, y se t o d o el o r b e ; c u a n d o les d e c i m o s : C o m u n i c a d con J e r u s a l é n ,
postrarán en su presencia todas las naciones de los gentiles. n o s r e s p o n d e n : N o c o m u n i c a m o s con a q u e l l a c i u d a d en d o n d e
P u e s p a r a q u e conocieseis q u e c o n v e n í a q u e C r i s t o p a d e c i e s e fué c r u c i f i c a d o n u e s t r o R e y , e n d o n d e fué m a t a d o n u e s t r o Se-
y r e s u c i t a s e , a ñ a d i ó a q u í , r e c o m e n d a n d o a la e s p o s a d e s p u é s ñ o r ; y lo dicen c o m o si o d i a s e n la c i u d a d en d o n d e fué m a t a d o
de h a b e r r e c o m e n d a d o al e s p o s o , q u e c o n v e n í a fuesen predi- n u e s t r o S e ñ o r . M a t a r o n los j u d í o s al q u e e n c o n t r a r o n en l a tie-
cadas en su nombre la penitencia y el perdón de los pecados r r a ; éstos t r a t a n de d e s t r u i r al q u e está s e n t a d o en el cielo.
¿ Q u i é n e s son p e o r e s , los q u e le d e s p r e c i a r o n p o r q u e le j u z g a r o n
h o m b r e o l o s q u e h a c e n d e s a p a r e c e r los s a c r a m e n t o s de a q u e l
et spansam, non sine causa ad nuptias venias. Celebratio enim nuptiarum
omnis celebratio: Ecclesiae nuptiae celebrantur. Ducturus est uxorem a q u i e n confiesan p o r D i o s ? P e r o , con t o d o , o d i a n l a c i u d a d
filius regis, et ipse filius regis rex: et qui frequentant, ipsi sunt sponsa. en l a q u e fué m a t a d o su S e ñ o r . ¡ Q u é p i a d o s o s y m i s e r i c o r d i o -
Non quomodo in nuptiis carnalibus alii frequentant nuptias, et alia nubit,
in Ecclesia qui frequentant, si bene frequentant, sponsa fiunt. Omnis enim creverit, non agnoscimus, quia totum occupavit. Unde coepit? Ab Ierusa-
Ecclesia sponsa Christi est, cuius principium et primitiae caro Christi est: lem. Quo pervenit? Ad omnes gentes. Paucae remanserunt, omnes tenebit,
ibi iuncta est sponsa sponso in carne. Mérito carnem ipsam cum com- Interea dum omnes tenet, aliqua sarmenta inutilia visa sunt agrícolas
mendaret, panem fregit; et mérito in fractione pañis aperti sunt oculi praecidenda; et fecerunt haereses et schismata. Non vos inducant praecisa,
discipulorum, et agnoverunt eum. Quid ergo dixit Dominus scriptum esse ut praecidamini; hortamini magis quae praecisa sunt, ut iterum inseran-
de se in Lege, et Prophetis, et Psalmis? Quia oportebat pati Christum. tur. Manifestum est Christum passum, resurrexisse, et ascendisse in cae-
Si non adderet, et resurgere, recte ilü plangerent, quorum oculi teneban- lum: manifestata est et Ecclesia, quia praedicatur in nomine eius poeniten-
tur; sed et resurgere praedictum est. Et utquid hoc? quare oportebat pati tia et remissio peccatorum per omnes gentes. Unde coepit? Incipiens ab
Christum et resurgere? Propter illum psalmum quem vobis máxime com- Ierusalem. Audit stultus, vanus, et quid amplius dicturus sum quam cae-
mendavimus, quarta sabbati, statione prima novissimae hebdomadis. Quare cus, qui tam magnum montem non videt; qui contra lucernam in cande-
oportebat Christum pati et resurgere? Propterea: Commemorabuntur et labro positam oculos claudit?
convertentur ad Dominum universi fines terrae, et adorabunt in conspectu 3. Cum eis dicimus, Si christiani catholici estis, communicate illi
eius universae patriae gentium4. Nam ut noveritis quia oportebat pati Ecclesiae unde Evangelium toto orbe diffunditur; illi Ierusalem commu-
Christum et resurgere; et hic quid addidit, ut post commendationem nicate, quando eis dicimus, respondent nobis, Non communicamus illi
sponsi commendaret et sponsam? Et praedicari, inquit, in nomine eius civitati ubi occisus est rex noster, ubi occisus est Dominus noster: quasi
poenitentiam et remissionem peccatorum per omncs gentes, incipiens ab oderint civitatem ubi occisus est Dominus noster. Occiderunt Iudaei quem
Ierusalem. Audistis, fratres, tenete. Nemo dubitet de Ecclesia, quia peí invenerunt in térra, exsufflant isti eum qui sedet in cáelo. Qui sunl
omnes gentes est; nemo dubitet, quia ab Ierusalem coepit, et omneg peiores, qui contempserunt quia hominem putabant, an qui Sacramenta
gentes implevit. Agnoscimus agrum ubi vitis plantata est: cum autem eius exsufflant, quem iam Deum confiten tur? Sed oderunt videlicet civi-
1
tatem in qua occisus est Dominus ipsorum. Pii nomines et misericordes
Ps. SI,Í«.
218 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS n, 3 II, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 219
sos son estos h o m b r e s : se d u e l e n t a n t o de l a m u e r t e de C r i s t o ,
t o d a s l a s l e n g u a s , se p a t e n t i z a b a q u e t o d a s h a b í a n de c r e e r .
y ellos m a t a n a Cristo en l o s h o m b r e s ! P e r o E l a m ó a q u e l l a
P e r o estos q u e a m a n m u c h í s i m o a Cristo, y q u e , p o r lo m i s m o ,
c i u d a d v se c o m p a d e c i ó de e l l a , v p o r eso dijo q u e c o m e n z a s e
n o q u i e r e n c o m u n i c a r con la c i u d a d q u e le m a t ó , de t a l m o d o
su p r e d i c a c i ó n desde Jerusalén. E l m a n d ó q u e fuese c o m e n z a d a
h o n r a n a Cristo, q u e d i c e n h a b e r q u e d a d o C r i s t o e n d o s na-
a l l í la p r e d i c a c i ó n de su n o m b r e , ¿ y tú r e h u s a s c o m u n i c a r con
ciones s o l a m e n t e : en l a l a t i n a y en la p ú n i c a , es decir, en la
a q u e l l a c i u d a d ? N o es de a d m i r a r q u e , c o r t a d o , odies l a raíz
a f r i c a n a . S ó l o dos n a c i o n e s tiene C r i s t o . Estas d o s e s t á n en el
¿ Q u é dijo Jesús a sus d i s c í p u l o s ? Permaneced en la ciudad,
p a r t i d o de D o n a t o ; n o t i e n e m á s . D e s p e r t e m o s , h e r m a n o s , y
porque yo os enviaré mi promesa. E s t a es la c i u d a d q u e odia-
v e a m o s m á s b i e n el d o n del E s p í r i t u de D i o s , y c r e a m o s l a s
r o n . Quizá la a m a r í a n si h a b i t a s e n en e l l a l o s m i s m o s j u d í o s
c o s a s a n t e r i o r m e n t e d i c h a s de E l , y c o n t e m p l e m o s c u m p l i d a s
que mataron a Cristo. Es sabido de todos que todos los que
l a s q u e a n t e s se d i j e r o n en el s a l m o : No hay conversación ni
m a t a r o n a Cristo, es decir, l o s j u d í o s , f u e r o n e x p u l s a d o s de
lenguaje cuyas voces no se oigan. Y p a r a que q u i z á n o p i e n s e
l a c i u d a d . L a q u e c o n t e n í a a l o s q u e se e n s a ñ a r o n con C r i s t o ,
a l g u n o q u e t o d a s l a s l e n g u a s se r e u n i e r o n en u n solo l u g a r ,
contiene a h o r a a l o s a d o r a d o r e s de C r i s t o . P o r eso éstos la
y n o m á s b i e n v i n o el d o n de Cristo a t o d a s l a s l e n g u a s , oye
o d i a n , p o r q u e en e l l a h a v c r i s t i a n o s . A l l í q u i s o q u e p e r m a -
lo q u e s i g u e : Por toda la tierra resuena su voz y por todos
neciesen sus d i s c í p u l o s v a l l í les envió el E s p í r i t u S a n t o . ¿ D ó n -
los confines del orbe sus palabras. Y esto, ¿ p o r q u é ? P o r q u e
de comenzó la I g l e s i a de C r i s t o ? A l l í d o n d e el E s p í r i t u S a n t o
en el sol estableció su tienda, es decir, al p ú b l i c o . Su t i e n d a
b a j ó del cielo y l l e n ó a ciento v e i n t e r e s i d e n t e s en u n l u g a r .
es su c a r n e , su t i e n d a es su I g l e s i a , y está s i t u a d a e n el sol,
E l n ú m e r o doce fué m u l t i p l i c a d o p o r diez. Se h a l l a b a n r e u n i -
n o está en l a s t i n i e b l a s , s i n o e n p l e n o día. P e r o ¿ p o r q u é
dos ciento veinte h o m b r e s , y v i n o el E s p í r i t u S a n t o y l l e n ó
éstos n o la c o n o c e n ? V o l v e d a la l e c t u r a con la q u e t e r m i n á -
t o d o el l u g a r , y se oyó u n s o n i d o c o m o de u n fuerte v i e n t o .
b a m o s a y e r la a s a m b l e a , y v e r é i s p o r q u é n o la c o n o c e n :
y fueron r e p a r t i d a s l e n g u a s c o m o de f u e g o . Oísteis l o s H e c h o s
Quien odia a su hermano anda en tinieblas y no sabe a dónde
de los A p ó s t o l e s . H o y se recitó esta l e c t u r a . Comenzaron a
va, porque las tinieblas cegaron sus ojos. N o s o t r o s , p o r el con-
hablar lenguas según les concedía el Espíritu. Y todos los
t r a r i o , a t e n d a m o s a l a s p a l a b r a s siguientes y n o p e r m a n e z c a -
j u d í o s a l l í p r e s e n t e s , q u e h a b í a n v e n i d o de d i v e r s a s n a c i o n e s ,
m o s en las t i n i e b l a s . ¿ C ó m o n o e s t a r e m o s en t i n i e b l a s ? A m a n -
e s c u c h a b a n su p r o p i o i d i o m a , y se m a r a v i l l a b a n de q u e a q u e -
d o a los h e r m a n o s . ¿ P o r d ó n d e se p r u e b a q u e a m a m o s l a
l l o s r u d o s e i n d o c t o s h u b i e s e n a p r e n d i d o de r e p e n t e , n o u n a
f r a t e r n i d a d ? P o r q u e n o r a s g a m o s la u n i d a d , p o r q u e r e t e n e m o s
o dos l e n g u a s , s i n o l a s de t o d a s l a s n a c i o n e s . L u e g o , al r e s o n a r
la caridad.
multum dolent occisum esse Christum, et occidunt in hominibus Christum!
At ille dilexít illam civitatem, et misertus est eius: inde dixit incipere
praedicationem suam, Incipiens ab lerusalem. lile ibi principium fecit nabant, omnes linguae crediturae ostendebantur. Isti autem qui multum
praedicationis nominis sui: et tu exhorrescis communionem illius civita- amant Christum, et ideo nolunt communicare civitati quae interfecit
tis? Non est mirum si praecisus odisti radicem. Quid ait ille discipulis Christum, sic honorant Christum, ut dicant illum remansisse ad duas lin-
suis? Estote sedentes in civitate, quia ego mitto promissionem meam in guas, latinam, et punicam, id est, afram. Solas duas linguas tenet Chris-
vos 5. Ecce quam civitatem oderunt. Forte amarent, si Iudaei interfectores tus? Istae enim duae linguae solae sunt in parte Dona ti, plus non ha-
Christi in illa habitarent. Manifestum est enim omnes interfectores Christi. bent. Evigílemus, fratres, videamus potius donum Spiritus Dei, et credamua
id est Iudaeos, expulsos esse de illa civitate. Quae habebat saevientes in ante dictis de illo, et videamus impleta quae ante dicta sunt in Psalmo;
Christum, habet adorantes Christum. Propterea illam isti oderunt, quia Non sunt loquelae ñeque sermones, quorum non audiantur voces eorum.
Christiani in illa sunt. Ibi voluit sedere discípulos suos, et ibi illis mittera Et ne forte ipsae linguae venerunt ad unum locum, et non potius donum
Spiritum sanctum. Ubi inchoata est Ecclesia, nisi ubi venit de cáelo Spi- Christi venit ad omnes linguas, audi quid sequitur: In omnem terram
ritus sanctus, et implevit uno loco sedentes centum viginti? Duodenariua exiit sonus eorum, et fines orbis terrae verba eorum. Quare hoc? Quia
ille numerus decuplatus erat. Sedebant centum viginti homines, et venit in solé posuit tabernaculum suum", id est, in manifestó. Tabernaculum
Spiritus sanctus, et implevit totum locum, et factus est sonus, quasi fer- eius, caro eius; tabernaculum eius, Ecclesia eius: in solé posita est, non
retur flatus vehemens, et linguae divisae sunt velut ignis. Audistis Actus est in nocte, sed in die. Sed quare illi non agnoscunt? Redi te ad lectio-
Apostolorum, hodie lecta est ipsa ¡ectio: Coeperunt linguis loqui quomoda nem, ad quam heri finis factus est, et videte quare non agnoscunt: Qui
Spiritus dabat eis pronuntiare. Et omnes qui aderant illic, de diversis odit fratrem suum, in tenebris ambulat, et nescit quo eat; quoniam teñe-
gentibus venientes Iudaei, agnoscebant unusquisque linguam suam; et brae excaecaverunt oculos eius. Nos ergo sequentia videamus, et non si-
mirabantur ilios idiotas et imperitos súbito didicisse non unam aut duas mus in tenebris. Unde non erimus in tenebris? Si amemus fratres. Unde
linguas, sed omnium omnino gentium *. Ubi ergo iam omnes linguae si- probatur quia amamus fraternitatem? Quia non scindimus unitatem, quia
tenemus charitatem.
s Le. 24.13-40.
• Aot. 1,15, et ! , l l ! ' Ps. 18,4.6.
220 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 4-5 II, 5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 221

4 . Os escribo, hijitos, que os han sido perdonados los pe- s a s f u e r o n h e c h a s p o r E l . Si h i z o t o d a s l a s cosas, E l , c o m o


cados por su nombre. Sois p e q u e ñ u e l o s p o r q u e , al h a b e r o s m á s a n t i g u o , h i z o a la m a d r e de la c u a l h a b í a de n a c e r d e
s i d o p e r d o n a d o s los p e c a d o s , n a c i s t e i s . P e r o ¿ p o r q u é n o m b r e n u e v o . ¿ C r e e m o s q u e s ó l o es m á s a n t i g u o q u e la m a d r e ? E s
os f u e r o n p e r d o n a d o s los p e c a d o s ? ¿ A c a s o p o r el de A g u s t í n ? m á s q u e los a b u e l o s de la m a d r e . A b u e l o de l a m a d r e e s
T a m p o c o p o r el de D o n a t o . S a b é i s q u i é n es A g u s t í n y q u i é n A b r a h á n , y el S e ñ o r d i c e : Yo soy antes de Abrahán. ¿Antes
es D o n a t o . T a m p o c o p o r el n o m b r e d e P a b l o o de P e d r o . A n t e de A b r a h á n ? A n t e s de existir el h o m b r e f u e r o n h e c h o s el cielo
los q u e se r e p a r t í a n la I g l e s i a e i n t e n t a b a n c o n s t i t u i r p a r t i d o s y la t i e r r a , y a n t e s de éstos existió el S e ñ o r . E s m á s , e x i s t e .
a costa de la u n i d a d ; la m a d r e c a r i d a d , q u e r e s i d í a en el A p ó s - C o n t o d a p r o p i e d a d n o d i c e : Y o existí a n t e s de A b r a h á n ,
tol, p a r e i n f a n t e s ; m u e s t r a sus e n t r a ñ a s , r a s g a en cierto m o d o s i n o : Yo soy antes de Abrahán. L o q u e se dice q u e fué, y a
con p a l a b r a s sus p e c h o s ; l l o r a a los h i j o s q u e ve ser a r r a n c a - n o e s ; lo q u e se dice será, a ú n n o e s ; E l n o c o n o c e o t r a cosa
d o s de su s e n o ; i n t i m a a v o l v e r a la u n i d a d a los q u e inten- f u e r a del ser. C o m o D i o s c o n o c e el ser, i g n o r a el h a b e r s i d o
t a b a n f o r m a r m u c h o s p a r t i d o s ; a p a r t a del a m o r q u e p u e d a n o el h a de ser. A l l í sólo h a y u n d í a , p e r o e t e r n o . E l d í a de
t e n e r l e , p a r a q u e sea a m a d o C r i s t o , y d i c e : ¿Acaso Pablo fué a y e r y el de m a ñ a n a n o le c o l o c a n en m e d i o ; t e r m i n a d o el
crucificado por vosotros, o en nombre de Pablo habéis sido d í a de a y e r , c o m i e n z a el de h o y , q u e t e r m i n a h a b i e n d o v e n i d o
bautizados? ¿ Q u é d i c e ? N o q u i e r o seáis m í o s , p a r a q u e estéis el de m a ñ a n a . A l l í a q u e l d í a n o t i e n e t i n i e b l a s , n i n o c h e , n i
conmigo. Estad c o n m i g o ; todos somos de aquel que m u r i ó por e s p a c i o s , n i m e d i d a , n i h o r a s . L l á m a l e c o m o q u i e r a s : si quie-
n o s o t r o s , q u e fué c r u c i f i c a d o p o r n o s o t r o s . D e a q u í t a m b i é n res, d í a ; si q u i e r e s , a ñ o ; si q u i e r e s , a ñ o s ; p u e s se d i j o d e E l :
a q u e l l o : Os han sido perdonados los pecados por su nombre, y tus años no tienen fin. ¿ C u á n d o se l l a m ó d í a ? C u a n d o se
n o p o r el de a l g ú n otro h o m b r e . d i j o al S e ñ o r : Yo te engendré hoy. E n g e n d r a d o p o r el Eter-
n o P a d r e , e n g e n d r a d o d e s d e la e t e r n i d a d y en la e t e r n i d a d , n o
5. Os escribo, padres. ¿ P o r q u é dijo p r i m e r a m e n t e hijos?
tiene p r i n c i p i o n i fin, n i e s p a c i o a l g u n o de e x t e n s i ó n ; p o r q u e
Porque os han sido perdonados los pecados por su nombre,
es lo q u e e s ; p o r q u e E l es el q u e e s . A M o i s é s d i j o q u e éste
Y así, e n g e n d r a d o s a la n u e v a v i d a , ya sois h i j o s . ¿ P o r q u é
e r a su n o m b r e . Les dirás: El que es me envió a vosotros. Lue-
a h o r a dice p a d r e s ? Porque conocisteis al que es desde el prin-
go ¿ a q u é p r e g u n t a r si existe a n t e s de A b r a h á n , a n t e s de N o é ,
cipio. E l p r i n c i p i o p e r t e n e c e a l a p a t e r n i d a d . C r i s t o es n u e v o
a n t e s de A d á n ? O y e la E s c r i t u r a : Antes del lucero te engen-
en c u a n t o a la c a r n e , p e r o a n t i g u o en c u a n t o a la d i v i n i d a d .
dré. E n fin, a n t e s del cielo y la t i e r r a . ¿ P o r q u é ? Porque to-
¿ C u a n a n t i g u o e s ? ¿ C u á n t o s a ñ o s t i e n e ? ¿ S e r á de m á s e d a d
das las cosas fueron hechas por El, y sin El nada fué hecho.
q u e su m a d r e ? Sin d u d a q u e de m á s e d a d , p u e s t o d a s l a s co-
tamusne ante matrem solam? Et ante avos ma'tris antiquus. Avus matris
4. Scribo vobis, filioli, quia remittuntur vobis peccata per nomen eius. ipsius Abraham; et Dominus dicit, Ante Abraham ego sumla. Ante Abra-
Ideo filioli, quia dimissis peccatis nascimini. Sed per cuius nomen remit- ham dicimus? Caelum et térra, antequam esset homo, facta sunt. Ante
tuntur peccata? JNumquid per Augustini? Ergo nec per nomen Donati. ista fuit Dominus, imo et est. Optime enim non ait, Ante Abraham ego
Videris quis Augustinus, aut quis Donatus: nec per nomen Pauli, nec per fui; sed, Ante Abraham ego sum. Quod enim dicitur quia fuit, non est;
nomen Petri. Nam dividentibus sibi Ecclesiam, et partes faceré de unitate et quod dicitur quia erit, nondum est: ille non novit nisi esse. Secundum
conantibus parturiens párvulos mater charitas in Apostólo, exponit viscera quod Deus est, esse novit; fuisse et íuturum esse non novit. Dies est ibi
sua, conscindit quodammodo verbis ubera sua, plorat filios quos videt unus, sed sempiternus. Non ponunt illum diem in medio hesternus et
efferri, revocat ad unum nomen eos qui multa nomina sibi faceré volebant, crastinus: hesterno enim die finito, incipiens hodiernus venturo crastino
repellit ab amore suo ut Cliristus ametur, et dicit: Numquid Paulas pro finietur. Ule unus dies ibi est sine tenebris, sine nocte, sine spatiis, sine
vobis crucifixus est? aut in nomine Pauli baptizan estis?" Quid dicit? mensura, sine horis. Quod vis illum dic: si vis, dies est; si vis, annus est;
Nolo mei sitis, ut mecum sitis: mecum esto te; omnes illius sumus qui pro si vis, anni sunt. Dictum est enim de ipso, Et anni tui non deficient".
nobis mortuus est, qui pro nobis crucifixus est: unde et hic, Dimittuntur Quando autem dictus est dies? Quando dictum est Domino, Ego hodie
12
vobis peccata per nomen eius, non per hominis alicuius. genui te . Ab aeterno Patre genitus, ex aeternitate genitus, in aeternitate
genitus: nullo initio, nullo termino, nullo spatio latitudinis; quia est quod
5. Scribo vobis, patres. Quare primo filii? Quia remittuntur vobis est, quia ipse est qui est. Hoc nomen suum dixit Moysi: Dices eis, Qui
peccata per nomen eius, et regeneramini in novam vitam, ideo filii. Patres est, misit me ad vos 13. Quid ergo ante Abraham? quid ante Noe? quid
quare? Quia cognovistis eum qui a principio est: principium enim ad ante Adam? Audi Scripturam: Ante luciferum genui te11. Postremo ante
paternitatem pertinet. Novus Christus in carne, sed antiquus in divinitate. caelum et terram. Quare? Quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso
Quam antiquus putamus? quot annorum? Putamusne maior quam mater
sua? Maior plañe quam mater: omnia enim per ipsum facta sunt *. Si 10
Ibid. 8,58.
omnia, et ipsam matrem antiquus fecit, de qua nasceretur novus. Pu- 11
P s . 101,38.
12
P s . 2,7.
8 13
i Cor. 1,13. E x . 3,14.
14
' l o . 1,3. P s . 109,3. '
222 EXPOSICIÓN DE LA F.P. A LOS PARTOS II, 6-8 II, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 223
P o r t a n t o , c o n o c e d la d i g n i d a d de los p a d r e s : se c o n s t i t u y e n el c o n o c i m i e n t o sin la c a r i d a d n o n o s s a l v a r á . L a ciencia
en p a d r e s c o n o c i e n d o lo q u e es d e s d e el p r i n c i p i o . h i n c h a , la c a r i d a d edifica. Si q u e r é i s confesar y n o a m a r , co-
6. Os escribo a vosotros, jóvenes. H a y hijos, h a y padres, m e n z á i s a ser s e m e j a n t e s a los d e m o n i o s . C o n f e s a b a n los de-
h a y j ó v e n e s : h i j o s p o i q u e n a c e n , p a d r e s p o r q u e c o n o c e n el m o n i o s al H i j o de D i o s , d i c i e n d o : ¿Qué tenemos que ver tú v
p r i n c i p i o ; j ó v e n e s ¿ p o r q u é ? Porque vencisteis al maligno. nosotros?, y n o e r a a c e p t a d a su confesión. C o n f e s a d l e y a m a d -
E n l o s h i j o s se c o n s i d e r a el n a c i m i e n t o , en los p a d r e s la an- le. A q u é l l o s le t e m í a n p o r sus i n i q u i d a d e s ; v o s o t r o s a m a d al
t i g ü e d a d , en l o s j ó v e n e s la f o r t a l e z a . Si el m a l i g n o es venci- que perdona las vuestras. P e r o ¿ c ó m o p o d r e m o s a m a r a Dios
d o p o r los j ó v e n e s , es q u e l u c h a c o n t r a n o s o t r o s . L u c h a , p e r o si a m a m o s al m u n d o ? N o s p r e p a r a a q u e se d o m i c i l i e en nos-
n o v e n c e . ¿ P o r q u é ? ¿ P o r q u e s o m o s fuertes n o s o t r o s , o por- o t r o s l a c a r i d a d . H a y dos a m o r e s : el del m u n d o y el de D i o s .
q u e es fuerte en n o s o t r o s A q u e l q u e se m o s t r ó d é b i l e n m a - Si h a b i t a el a m o r del m u n d o , el de D i o s n o e n c u e n t r a en-
n o s de sus p e r s e g u i d o r e s ? E l q u e n o resistió a los p e r s e g u i d o - t r a d a ; a p á r t e s e el a m o r del m u n d o y h a b i t e el de D i o s . T o m e
res, n o s h i z o fuertes. F u é crucificado en la flaqueza, p e r o vive p o s e s i ó n de la casa el m e j o r . A m a b a s al m u n d o , n o sigas
p o r la v i r t u d de D i o s . a m á n d o l e . C u a n d o h a y a s v a c i a d o tu c o r a z ó n del a m o r t e r r e n o ,
te l l e n a r á s de a m o r d i v i n o , y e n t o n c e s c o m e n z a r á a h a b i t a r
7 . Os escribo a vosotros, niños. ¿ C ó m o son n i ñ o s ? Por-
en ti l a c a r i d a d , d e l a q u e n a d a m a l o p u e d e n a c e r . L u e g o oíd
que conocisteis al Padre. Os escribo a vosotros, padres; reco-
a h o r a l a s p a l a b r a s del q u e l i m p i a . C o m o u n c a m p o e n c u e n t r a
m i e n d a esto r e p i t i é n d o l o : porque conocisteis a Aquel que es
el c o r a z ó n del h o m b r e ; p e r o ¿ e n q u é e s t a d o lo e n c u e n t r a ?
desde el principio. A c o r d a o s q u e sois p a d r e s ; si os o l v i d á i s
Si lo h a l l a h e c h o u n a m a r a ñ a , lo l i m p i a ; si lo e n c u e n t r a lim-
de A q u e l q u e es desde el p r i n c i p i o , h a b é i s p e r d i d o la p a t e r -
p i o , lo p l a n t a . Q u i e r e p l a n t a r a l l í u n á r b o l : la c a r i d a d . Y ¿ q u é
n i d a d . Os escribo a vosotros, jóvenes. Considerad una y otra
b o s q u e q u i e r e a r r a n c a r ? E l a m o r del m u n d o . Oye al t a l a d o r
vez q u e sois j ó v e n e s ; l u c h a d de m o d o q u e v e n z á i s ; v e n c e d y
del b o s q u e : No améis el mundo; a esto s i g u e : ni las cosas
seréis c o r o n a d o s ; sed h u m i l d e s p a r a n o s u c u m b i r en la l u c h a .
aue hay en el mundo. Si alguno ama al mundo, el amor del
Os escribo a vosotros, jóvenes, porque sois fuertes, y la pala*
Padre no está en él.
bra de Dios permanece en vosotros y vencisteis al maligno.
8. T o d a s estas cosas, h e r m a n o s : el c o n o c e r lo q u e es des- 9. Oísteis q u e , si alguno ama al mundo, no está en él la
de el p r i n c i p i o , el ser fuertes, el c o n o c e r al P a d r e ; t o d a s estas verdad del Padre. P a r a q u e n o d i g a a l g u n o en su c o r a z ó n que.
cosas, d i g o , q u e , s e g ú n p a r e c e , r e c o m i e n d a n el c o n o c i m i e n t o , esto es falso, p e n s a d , h e r m a n o s , q u e lo dice D i o s ; q u e el
¿ n o r e c o m i e n d a n la c a r i d a d ? Si c o n o c e m o s , a m e m o s ; p o r q u e E s p í r i t u S a n t o h a b l ó p o r el a p ó s t o l . L u e g o n a d a h a y m á s

factum est nihil15. Ideo patres agnoscite: patres enim fiunt agnoscendo cognitio sine chántate non salvos facit. Scientia inflat, charitas aedificat " .
quod est ab initio. Si confiten vultis et non amare, incipitis daemonibus símiles esse. Confi-
tebantur daemones Filium Dei, et dicebant. Quid nobis et tibí?1" et re-
6. Scribo vobis, iuvenes. Filii sunt, patres sunt, iuvenes sunt; filü, pellebantur. Confitemini, et amplectimini. lili enim timebant de iniquita-
quia nascuntur; patres, quia principium agnoscunt: iuvenes quare? Quia tibus suís; vos amate dimíssorem iniquitatum vestrarum. Sed quomodo
vicistis malignum. In filiis nativitas, in patribus antiquitas, in iuvenibus poterimus amare Deum, si amamus mundum? Parat nos ergo inhabitari
fortitudo. Si malignus a iuvenibus vincitur, pugnat nobiscum. Pugnat, sed charitate. Dúo sunt amores, mundi et Dei: si mundi amor habitet, non
non expugnat. Quare? Quia nos sumus fortes, an quia ille est fortis in est qua intret amor Dei: recedat amor mundi, et habitet Dei. melior
nobis, qui Ínter manus persequentium infirmus inventus est? Ule nos accipiat locum. Amabas mundum, noli amare mundum: cum exhauseris
fortes fecit, qui persequentibus non restitit. Crucifixus est enim ex infir- cor tuum amore terreno, hauries amorem divinum; et incipit habitare
mitate, sed vivit ex virtute Dei " . iam charitas, de qua nihil malí potest procederé. Audite ergo verba pur-
7. Scribo vobis, pueri. Unde pueri? Quia cognovistis Patrem. Scribo gantis modo. Quasi agrum invenit corda hominum: sed quomodo invenit?
vobis, patres: commendat hoc, et repetit, Quia cognovistis eum qui a Si silvam invenit, exstirpat; si agrum purgatum invenit, plantat. Plantare
principio est. Mementote vos patres esse: si obliviscimini eum qui a prin- ibi vnlt arborem, charitatem. Et quam silvam vult exstirpare? Amorem
cipio est, perdidistis paternitatem. Scribo vobis, iuvenes. Etiam atque etiam mundi. Audi exstirpatorem silvae. Nolite diligere mundum, hoc enim se-
considérate, quia iuvenes estis: pugnate, ut vincatis; vincite, ut coronemi- quitur, ñeque ea quae sunt, in mundo. Si quis dilexerit mundum, dilectio
ni; humiles estote, ne cadatis in pugna. Scribo vobis, iuvenes, quia fortes Patris non est in ipso.
estis, et verbum Dei in vobis manet, et vicistis malignum.
9. Audistis quia si quis dilexerit mundum, dilectio Patris non est in
8. Haec omnia, fratres, quia cognovimus id quod a principio est, quia ipso. Ne quis dicat in corde suo falsum esse hoc, fratres: Deus dicit, peí
fortes sumus, quia cognovimus Patrem: omnia ista quasi cognitionem Apostolum Spiritus sanctus locutus est, nihil verius, Si, quis dilexerit
commendant, charitatem non commendant? Si cognovimus, amemus: nam mundum, dilectio Patris non est in ipso. Vis habere dilectionem Patris,
,s 17
l o . 1,3. i Cor. ?,[
1G 18
i Cor. 13,4 M t 8,29.
224 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS ir, 10 II, 10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 225
v e r d a d e r o q u e e s t o : Si alguno ama al mundo, no está en él tad de Dios permanece eternamente, como El permanece poi
la caridad del Padre. ¿ Q u i e r e s t e n e r la c a r i d a d del P a d r e p a r a los siglos de los siglos. ¿ P o r q u é n o h e de a m a r lo q u e hizo
q u e seas c o h e r e d e r o del H i j o ? N o a m e s el m u n d o . E x c l u y e D i o s ? ¿ Q u é p r e f i e r e s : a m a r l a s c o s a s t e m p o r a l e s y p a s a r con
de ti el a m o r m a l o del m u n d o p a r a q u e te l l e n e s del a m o r d e el t i e m p o , o n o a m a r al m u n d o y vivir e t e r n a m e n t e con D i o s ?
D i o s . E r e s u n vaso, p e r o a ú n estás l l e n o ; a r r o j a lo q u e tie- E l río de l a s c o s a s t e m p o r a l e s arras*tra; p e r o n u e s t r o S e ñ o r
nes p a r a q u e r e c i b a s lo q u e n o t i e n e s . N u e s t r o s h e r m a n o s cier- J e s u c r i s t o es c o m o á r b o l p l a n t a d o a la o r i l l a del r í o . T o m ó
t a m e n t e y a r e n a c i e r o n p o r el a g u a y el E s p í r i t u S a n t o , y asi- l a c a r n e , m u r i ó , resucitó, s u b i ó a l o s cielos. Q u i s o en cierto
m i s m o n o s o t r o s r e n a c i m o s h a c e a l g u n o s a ñ o s p o r el a g u a y el m o d o ser p l a n t a d o a la o r i l l a del río d e l a s cosas t e m p o r a l e s .
E s p í r i t u . N o s es u n b i e n n o a m a r al m u n d o , a fin de q u e n o ¿ E r e s a r r a s t r a d o h a c i a el a b i s m o ? A g á r r a t e al á r b o l . ¿ T e
p e r m a n e z c a n en n o s o t r o s los s a c r a m e n t o s p a r a c o n d e n a c i ó n , a r r a s t r a , v o l t e á n d o t e , el a m o r del m u n d o ? A g á r r a t e a C r i s t o .
s i n o q u e n o s sean m á s b i e n f u n d a m e n t o de s a l u d . El funda- P o r ti se h i z o E l t e m p o r a l , p a r a q u e t ú te h a g a s e t e r n o ; p u e s
m e n t o de la s a l u d es tener la raíz de l a c a r i d a d , t e n e r l a vir- E l d e t a l m o d o se hizo t e m p o r a l , q u e c o n t i n ú a s i e n d o e t e r n o .
t u d de la p i e d a d y n o la a p a r i e n c i a . B u e n a es l a f o r m a exter- Se le a ñ a d i ó a l g o q u e p e r t e n e c e al t i e m p o ; n o p e r d i ó n a d a de
na, s a n t a es la f o r m a ; p e r o ¿ q u é v a l e la f o r m a si n o t i e n e su e t e r n i d a d . T ú , sin e m b a r g o , n a c i s t e t e m p o r a l y p o r el p e -
r a í z ? ¿ N o se a r r o j a al fuego el s a r m i e n t o c o r t a d o ? T e n for- c a d o te hiciste t e m p o r a l . T e hiciste t e m p o r a l p o r el p e c a d o ;
m a , p e r o e n la raíz. ¿ C ó m o d e b é i s e s t a r a r r a i g a d o s p a r a n o E l se hizo t e m p o r a l p o r la m i s e r i c o r d i a , p e r d o n a n d o l o s pe-
ser d e s a r r a i g a d o s ? T e n i e n d o la c a r i d a d , s e g ú n dice el a p ó s t o l c a d o s . ¡ C u á n t a diferencia n o h a y e n t r e dos q u e están en la
S a n P a b l o : Estando arraigados y cimentados en la caridad. c á r c e l , s i e n d o el u n o reo y el o t r o v i s i t a n t e ! A l g u n a s veces
¿ C ó m o e c h a r á a l l í raíces la c a r i d a d e n t r e l a i n m e n s a m a r a ñ a se a c e r c a u n h o m b r e a u n a m i g o s u y o y e n t r a a v i s i t a r l e ; a m
del a m o r del m u n d o ? T a l a d los b o s q u e s . V a i s a s e m b r a r u n a b o s están en l a c á r c e l , p e r o d i s t a n y se d i f e r e n c i a n m u c h o .
excelente s e m i l l a , n o lo h a g á i s en c a m p o q u e la s o f o q u e . Es- A u n o le fuerza la falta, a o t r o le lleva la c o m p a s i ó n . L o mis-
t a s son l a s p a l a b r a s e x t i r p a d o r a s q u e d i j o : No améis al mun- m o p a s a en esta m o r t a l i d a d ; n o s o t r o s c a í m o s en e l l a p o r la
do ni las cosas que hay en el mundo. Si alguno ama al mun- c u l p a , El b a j ó a e l l a p o r la m i s e r i c o r d i a ; vino al c a u t i v o c o m o
do, no está en él la caridad del Padre. r e d e n t o r , n o c o m o o p r e s o r . E l S e ñ o r d e r r a m ó su s a n g r e p o r
10. Porque todo lo que hay en el mundo es codicia de n o s o t r o s , n o s r e d i m i ó , c a m b i ó n u e s t r a e s p e r a n z a . A ú n lleva-
la carne, deseo de los ojos y ambición del siglo. T r e s c o s a s m o s l a m o r t a l i d a d de la c a r n e , y p r e s e n t i m o s l a f u t u r a in-
d i j o que no proceden del Padre, sino que dimanan del mundo. m o r t a l i d a d . F l u c t u a m o s en el m a r , p e r o ya h e m o s fijado en
El mundo y sus codicias pasan, pero el que hiciere la volun- t i e r r a el á n c o r a de l a e s p e r a n z a .

ut sis cohaeres Filii? Noli diligere mundum. Exelude malum amorem


mundi, ut implearis amore Dei. Vas es, adhuc plenus es; funde quod Quare non amem quod fecit Deus? Quid vis? utrum amare temporalia,
habes, ut accipias quod non habes. Certe iam renati sunt ex aqua et et transiré cum tempore; an mundum non amare, et in aeternum vivere
Spiritu fratres nostri; et nos ante aliquot annos renati sumus ex aqua et cum Deo? Rerum temporalium fluvius trahit: sed tanquam circa fluvium
Spiritu. Bonum est nobis ut non diligamus mundum, ne remaneant in arbor nata est Dominus noster Tesus Christus. Assumpsit carnem, mortuus
nobis Sacramenta ad damnationem, non fírmamenta ad salutem. Firma- est, jesurrexit, ascendit in caelum. Voluit se quodammodo circa fluvium
mentum salutis est, habere radicem charitatis, habere virtutem pietatis, temporalium plantare. Raperis in praeceps? teñe lignum. Volvit te amor
non formam solam. Bona forma, sancta forma: sed quid valet forma, si mundi? teñe Christum. Propter te factus est temporalis, ut tu fias aeter-
non teneat radicem? Sarmentum praecisum nonne in ignem mittitur? nus; quia et ille sic factus est temporalis, ut maneret aeternus. Accessit
Habe formam, sed in radice. Quomodo autem radicamini, ut non eradice-
ílli aliquid ex tempore, non decessit ex aeternitate. Tu autem temporalis
mini? Tenendo charitatem, sicut dicit apostólas Paulus, In chántate ra-
dicad et fundad lg . Quomodo ibi radicabitur charitas, Ínter tanta silvosa natus es, et per peccatum temporalis factus est: tu factus es temporalis
amoris mundi? Exstirpate silvas. Magnum semen posituri estis; non sit per peccatum, ille factus est temporalis per misericordiam dimittendi
in agro quod effocet semen. Haec sunt verba exstiz-pantia quae dixit: No- peccata. Quantum interest, cum dúo sunt in carcere, Ínter reum et visita-
lite diligere mundum., ñeque ea quae sunt in mundo. Si quis dilexerit torem ipsius? Homo enim aliquando venit ad amicum suum, et intrat
mundum, non est chantas Patris in eo. visitare eum, et ambo in carcere videntur; sed multum distant et distincti
sunt. Illum causa premit, illum humanitas adduxit. Sic in ista mortalitate,
10. Quia omne quod in mundo est, desiderium est carnis, et deside-
rium oculorum, et ambitio saeculi, tria dixit, quae non sunt ex Patre, nos reatu tenebamur; ille misericordia descendit: intravit ad captivum
sed ex mundo sunt. Et mundus transit et desideria eius: qui autem fecerit redemptor, non oppressor. Dominus pro nobis sanguinem suum fudit, re-
voluntatem Dei, manet in aeternum, sicut et ipse manet in aeternum. demit nos, mutavit spem nostram. Adhuc portamus mortalitatem carnis, et
de futura immortalitate praesumimus: et in mari fluctuamus, sed ancho-
Eph. 3,17. ram spei in térra iam fiximus.
8
S.Ag. lg
II, 12 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 227
226 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 11
1 1 . P e r o n o a m e m o s al m u n d o n i l a s cosas q u e h a y en él, a n i l l o , y a n o q u i e r o v e r su r o s t r o , ¿ c ó m o l a c a l i f i c a r í a m o s ?
L a s cosas q u e h a y en el m u n d o son la codicia de la carne, el ¿ Q u i é n n o d e t e s t a r í a t a l d e m e n c i a ? ¿ Q u i é n n o a c u s a r í a a su
deseo de los ojos y la ambición del siglo. E s t a s t r e s cosas a l m a de a d ú l t e r a ? A m a s el o r o en l u g a r del v a r ó n , a m a s e|
h a y ; y n o v a y a a d e c i r a l g u n o q u e lo q u e h a y en el m u n d o a n i l l o en l u g a r del e s p o s o . Si éste es t u s e n t i r : a m a r el a n i l l o
D i o s lo h i z o , es d e c i r , el cielo, l a t i e r r a , el m a r , el sol, la en vez de a tu e s p o s o , y n o q u i e r e s ver a tu e s p o s o , e n t o n c e s
l u n a , l a s e s t r e l l a s y t o d o el o r n a t o del cielo. ¿ C u á l es el a d o r - te dio l a s a r r a s p a r a n o q u e d a r s o m e t i d a a él, sino p a r a ale-
n o del m a r ? T o d o lo q u e r e p t a . ¿ C u á l el de la t i e r r a ? Lo? j a r t e . P e r o el e s p o s o d a l a s a r r a s p a r a ser a m a d o en e l l a s .
a n i m a l e s , los á r b o l e s , l a s a v e s . T o d o esto está en el m u n d o ; D i o s te dio t o d a s estas cosas, l u e g o a m a a l q u e l a s h i z o . M u
D i o s lo h i z o . ¿ P o r q u é n o h e de a m a r lo q u e h i z o D i o s ? E! cho m á s es lo q u e q u i e r e d a r t e el q u e l a s h i z o : a sí m i s m o .
E s p í r i t u de D i o s esté en ti p a r a q u e v e a s q u e t o d a s estas cosas Si a m a s e s t a s cosas, a u n q u e las hizo D i o s , y a b a n d o n a s a l
son b u e n a s ; p e r o ¡ a y de ti si a m a s lo c r e a d o y a b a n d o n a s al C r e a d o r , a m a n d o al m u n d o , ¿ n o se t e n d r á tu a m o r p o r a d u l -
C r e a d o r ! H e r m o s a s son p a r a ti, p e r o ¡ c u á n t o m á s h e r m o s o es terino ?
A q u e l q u e l a s c r e ó ! A t i e n d a v u e s t r a c a r i d a d . Con s e m e j a n z a s 12. Se d e n o m i n a m u n d o n o sólo esta o b r a q u e hizo D i o s ,
p o d é i s ser i n s t r u i d o s ; n o se i n s i n ú e en v o s o t r o s S a t a n á s , di- a s a b e r , el cielo, la t i e r r a , el m a r , l a s cosas v i s i b l e s e invisi-
c i e n d o lo q u e suele d e c i r : Bien os va con la c r i a t u r a de D i o s , b l e s , sino t a m b i é n los h a b i t a n t e s de este m u n d o ; a l estilo q u e
¿ P a r a q u é la hizo s i n o p a r a v u e s t r o s e r v i c i o ? , y se e n g o l f a n se l l a m a n casa l a s p a r e d e s y los h a b i t a n t e s . A l g u n a s veces ala-
en e l l a y p e r e c e n y se o l v i d a n de su C r e a d o r . U s a n d o de l a s b a m o s la casa y v i t u p e r a m o s a los h a b i t a n t e s . D e c i m o s : ¡ Q u é
c r i a t u r a s con a p a s i o n a m i e n t o y sin m o d e r a c i ó n , se d e s p r e c i a casa m á s b u e n a ! , p o r q u e es de m á r m o l y tiene h e r m o s o s ar-
al C r e a d o r . D e éstos dice el A p ó s t o l : Adoraron y sirvieron a t e s o n a d o s . D e c i m o s t a m b i é n : ¡ Q u é casa m á s b u e n a ! , c u a n d o
la criatura más bien que al Creador, que es digno de ser ben- a l l í n a d i e sufre i n j u r i a , n o h a y r a p i ñ a n i o p r e s i o n e s . E n este
decido por los siglos de los siglos. D i o s n o te p r o h i b e a m a r s e g u n d o s e n t i d o , n o a l a b a m o s las p a r e d e s , s i n o a l o s q u e ha-
estas cosas, sino a m a r l a s p o n i e n d o en e l l a s t u f e l i c i d a d ; a p r u é - b i t a n d e n t r o de e l l a s ; sin e m b a r g o , d e c i m o s casa t a n t o en u n
b a l a s y a l á b a l a s de m o d o q u e a m e s a l C r e a d o r . Si u n e s p o s o caso c o m o en el o t r o . S o n a m a d o r e s del m u n d o t o d o s los q u e '
hiciese a su e s p o s a u n a n i l l o , y ésta, r e c i b i d o el a n i l l o , le m o r a n en él p o r a m o r , así c o m o m o r a n en el cielo los qutj
a m a s e m á s q u e a l e s p o s o , q u e le h i z o el a n i l l o , ¿ a c a s o n o se- t i e n e n p u e s t o el c o r a z ó n a r r i b a , a u n q u e v i v a n con el c u e r p o en
ría c o n s i d e r a d a su a l m a a d ú l t e r a p o r este d o n del e s p o s o , la t i e r r a . T o d o s los a m a d o r e s del m u n d o se l l a m a n m u n d o ,
a u n q u e a m a s e lo q u e l a dio el e s p o s o ? Sin d u d a d e b í a a m a r E s t o s n o t i e n e n m á s q u e estas tres c o s a s : la codicia de la
lo q u e le dio el e s p o s o . N o o b s t a n t e , si d i j e r e : M e b a s t a este c a r n e , el deseo de los ojos y la a m b i c i ó n del s i g l o . D e s e a n

11. Sed non diligamus mundum, ñeque ea quae in mundo sunt. Quae
enim; in mundo sunt, desiderium carnis est, et desiderium oculorum, et annulus iste, iam illius faciem nolo videre; qualis esset? Quis non detes-
ambitio saeculí. Tria sunt ista: ne quis forte dicat, Quae in mundo sunt, taretur hanc amentiam? quis non aduííerinum animum convinceret? Amas
Deus fecit, id est, caelum et terram, mare, solem, lunam, stellas, omnia aurum pro viro, amas annulum pro sponso si hoc est in te, ut ames
ornamenta caelorum. Quae sunt ornamenta maris? Omnia repentia. Quae annulum pro sponso tuo, et nolis videre sponsum tuum; ad hoc tibi
terrae? Animalia, arbores, volatilia. Ista sunt in mundo, Deus illa fecit. arrham dedit, ut non te oppigneraret, sed averteret. Ad hoc utique arrham
Quare ergo non amem quod Deus fecit? Spiritus Dei sit in te, ut videas dat sponsus, ut in arrha sua ipse ametur. Ergo dedit tibi Deus omnia
quia haec omnia bona sunt: sed vae tibi si amaveris condita, et deserueris ista, ama illum qui fecit. Plus est quod tibi vult daré, id est, seipsum,
conditorem. Pulchra sunt tibi; sed quanto est ille pulchrior qui ista for- qui ista fecit. Si autem amaveris haec, quamvis illa Deus fecerit, et tie-
mavit? Intendat Charitas vestra. Similitudinibus enim potestis instruí: ne glexeris Creatorem, et amaveris mundum; nonne tuus amor adulterinus
subrepat vobis satanás, dicens quod solet dicere, Bene vobis sit in creatura deputabitur?
Dei; quare illa fecit, nisi ut bene vobis sit? Et inebriantur, et pereunt, 12. Mundus enim appellatur non solum ista fabrica quam fecit Deus,
et obliviscuntur Creatorem suum: dum non temperanter, sed cupide utun- caelum et térra, mare, visibilia et invisibilia: sed habitatores mundi mun-
tur creatis, Creator contemnitur. De talibus dicit Apostolus: Coluerunt et dus vocantur, quomodo domus vocatur et parietes et inhabitantes. Et ali-
servierunt creaturae potius quam Creatofi, qui est benedictus in saecula 20. quando laudamus domum, et vituperamus inhabitantes. Dicimus enim,
Non te prohibet Deus amare ista, sed non diligere ad beatitudinem; sed Bona domus; quia marmorata est et pulchre laqueata et aliter dicimus,
approbare et laudare ut ames Croatorem. Quemadmodum, fratres, si spon- Bona domus; nemo ibi patitur iniuriam, nullae rapinae, nullae oppressio-
sus faceret sponsae suae annulum, et illa acceptum annulum plus dili- nes ibi fiunt. Modo non parietes laudamus, sed inhabitatores parietum:
geret quam sponsum qui illi fecit annulum; nonne in ipso dono sponsi' domus tamen vocatur, sive illa, sive illa. Omnes enim dilectores mundi,
adultera anima deprehenderetur, quamvis hoc amaret quod dedit spon- quia dilectione inhabitant mundum; sicut caelum inhabitant quorum sur-
sus? Certe hoc amaret quod dedit sponsus: tamen si diceret, Sufficit mihi sum est cor, et ambulant carne in térra: omnes ergo dilectores mundi
20
mundus vocantur. Ipsi non habent nisi ista tria, desiderium carnis, desi-
Rom. 1,25.
228 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 13 II, 14 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 22Q

c o m e r , b e b e r , c o h a b i t a r , u s a r de estos p l a c e r e s . P e r o ¿ n o h a y alegraos porque vuestros nombres están escritos en el cielo


m e d i d a en e l l o s ? ¿ C u á n d o se dice n o a m é i s estas c o s a s ; cuán- Q u i s o q u e se a l e g r a s e n los a p ó s t o l e s en lo m i s m o en q u e d e b e s
d o se dice n o c o m á i s , n o b e b á i s , n o e n g e n d r é i s h i j o s ? N o se a l e g r a r t e tú. ¡ A y de ti si t u n o m b r e n o está escrito en el cié.
dice esto, s i n o q u e se g u a r d e la m e d i d a en t o d o ello p o r c a u l o ! ¿ A c a s o te i m p r e c a r á si n o resucitaste m u e r t o s , si n o ca,
sa del C r e a d o r , p a r a q u e n o os e n c a d e n e n estas cosas p o r el m i n a s t e s o b r e el m a r , si n o a r r o j a s t e d e m o n i o s ? S i recibiste
a m o r , n o sea q u e las a m é i s p a r a g o z a r l a s , c u a n d o d e b é i s p o - p o d e r , ú s a l e con h u m i l d a d , n o con s o b e r b i a . T a m b i é n d e a l .
s e e r l a s p a r a u s a r l a s . S ó l o seréis p r o b a d o s c u a n d o se os p r o - g u n o s s e u d o p r o f e t a s dijo el S e ñ o r q u e h a b í a n de h a c e r p r o ,
p o n g a el d i l e m a : o esto o a q u e l l o . ¿ A p e t e c e s la j u s t i c i a o el d i g i o s y s e ñ a l e s . L u e g o d e s a p a r e z c a la a m b i c i ó n del s i g l o . Lq
l u c r o ? N o t e n g o de q u é vivir, n o t e n g o q u é c o m e r , n o t e n g o a m b i c i ó n del siglo es la s o b e r b i a . E l h o m b r e se j a c t a con lo§
q u é b e b e r . P e r o ¿ q u é s u c e d e r á si n o p u e d e s c o n s e g u i r estas h o n o r e s ; se c r e e g r a n d e , y a p o r las r i q u e z a s , y a p o r a l g ú n
cosas a n o ser m e d i a n t e l a i n j u s t i c i a ? ¿ N o es m e j o r q u e ames, poder.
lo q u e n o se p i e r d e q u e c o m e t a s i n i q u i d a d ? V e s la g a n a n c i a 14. T r e s son estas cosas, y n o e n c o n t r a r á s o t r a c a u s a p o r
del o r o ; n o ves el d a ñ o de l a fe. E s concupiscencia de la car- la q u e sea t e n t a d a l a c o n c u p i s c e n c i a h u m a n a , fuera de la e o ,
ne, s e g ú n el a p ó s t o l , e s t o : el deseo de l a s cosas q u e p e r t e n e - dicia de la c a r n e , el deseo de los ojos o la a m b i c i ó n del si,
cen a la c a r n e , c o m o el a l i m e n t o , el c o n c ú b i t o y l a s d e m á s c o s a s g l o . C o n estas tres cosas t e n t ó el d e m o n i o al S e ñ o r . L e tentó
semejantes. con la c o d i c i a de la c a r n e c u a n d o , al sentir h a m b r e d e s p u é s
1 3 . Y el deseo de los ojos. L l a m a deseo de los ojos a del a y u n o , le d i j o : Si eres Hijo de Dios, di a estas piedra^
t o d a c u r i o s i d a d . ¡ C u á n t o a b a r c a l a c u r i o s i d a d ! Se da la cu- que se conviertan en panes. P e r o ¿ c ó m o rechazó al t e n t a d o ^
r i o s i d a d en los e s p e c t á c u l o s , en los t e a t r o s , en los secretos dia- y e n s e ñ ó a l u c h a r al s o l d a d o ? E s c u c h a lo q u e le d i c e : NQ
b ó l i c o s , en l a s a r t e s m á g i c a s , en l a s h e c h i c e r í a s . L a curiosi- sólo de pan vive el hombre, sino de toda palabra salida de ¿ Q
d a d t a m b i é n tienta a l g u n a s veces a l o s siervos de D i o s p a r a boca de Dios. F u é t e n t a d o con el deseo de los ojos p o r e}
q u e q u i e r a n h a c e r c o m o m i l a g r o s . T r a t a r d e c o m p r o b a r si m i l a g r o , c u a n d o le dijo el d i a b l o : Arrójate abajo, porqu^
D i o s les oye h a c i e n d o m i l a g r o s , es c u r i o s i d a d , es deseo de l o s está escrito: a sus ángeles ha dado órdenes acerca de ti, par(l
ojos, q u e n o e m a n a del P a d r e . Si D i o s te dio p o d e r , h a z l o s , que te reciban en sus manos, no sea que tropieces con el p i e
p u e s te l o - d i o p a r a q u e los h a g a s . P e r o n o se h a de c r e e r q u e contra una piedra. E l r e c h a z ó al t e n t a d o r . Si h u b i e s e h e c h o
los q u e n o h a c e n estas cosas n o p e r t e n e c e n a l r e i n o de D i o s . el m i l a g r o , sólo a p a r e c e r í a q u e o cedió o q u e lo hizo p o r cu,
C u a n d o se a l e g r a b a n los a p ó s t o l e s p o r q u e les e s t a b a n sujetos r i o s i d a d . L o hizo c u a n d o q u i s o , c o m o Dios, p e r o p a r a cura¡.
los d e m o n i o s , ¿ q u é les dijo el S e ñ o r ? No os alegréis por esto: a l o s e n f e r m o s . Si lo h u b i e r a h e c h o entonces, se j u z g a r í a qu^

derium oculorum, et ambitionem saeculi. Desiderant enim manducare,


bibere, concumbere, uti voluptatibus istis. Numquid non est in his mo- vestra scripta sunt in cáelo 21. Inde voluit gaudere Apostólos, unde gaude s
dus? Aut quando dicitur, Nolite ista diligere, hoc dicitur, ut non man- et tu. Vae tibi enim, si nomen tuum non est scriptum in cáelo. Numqui^
ducetis, aut non bibatis, aut filios non procreetis? Non hoc dicitur. Sed vae tibi, si non suscitaveris mortuos? numquid vae tibi, si non ambulaver¡ s
sit modus propter Creatorem, ut non vos illigent ista dilectione; ne ad in mari? numquid vae tibi, si non excluseris daemonia? Si accepisti undj,
fruendum hoc ametis, quod ad utendum habere debetis. Non autem pro- facias, utere humiliter, non superbe. Nam et de quibusdam pseudoprophet¡ a
bamini, nisi quando vobis proponuntur dúo, hoc aut illud: Iustitiam vis, dixit Dominus, quia facturi sunt signa et prodigia 22. Ergo non sit amb¡,
an lucra? Non habeo unde vivam, non habeo unde manducem, non habeo tio saeculi. Ambitio saeculi superbia est. laclare se vult in honoribus¡
unde bibam. Sed quid, si non potes habere ista nisi per iniquitatem? magnus síbi videtur homo, sive de divitiis, sive de aliqua potentia.
Nonne melius amas quod non amittis, quam iniquitatem committis? Lu- 14. Tria sunt ista, et nihil invenís unde tentetur cupiditas humana^
crum auri vides, damnum fidei non vides. Hoc ergo, ait nobis, desiderium nisi aut desiderio carnis, aut desiderio oculorum, aut ambitione saecul¡_
carnis est, id est, desiderium earum rerum quae pertinent ad carnem, sicut Per ista tria tentatus est Dominus a diabolo. Desiderio carnis tentatus estt
cibus et concubitus, et caetera huiusmodi. quando dictum est ei, Si Filius Dei es, dic lapidibus istis ut panes jiant.
quando esurivit post ieiunium. Sed quomodo repulit tentatorem, et docuij,
13. Et desiderium oculorum: desiderium oculorum dicit omnem cu- pugnare militem? Attende quid illi ait: Non in solo pane vivit^ homo^
riositatem. Iam quam late patet curiositas? Ipsa in spectaculis, in thea- sed in omni verbo Dei. Tentatus est et desiderio oculorum de miracuic^
tris, in sacramentis diaboli, in magicis artibus, in maleficiis ipsa est cu- quando ei dixit: Mitte te deorsum, quia scriptum est, Angelis suis man,
riositas. Aliquando tentat etiam servos Dei, ut velint quasi miraculum davit de te, ut suscipiant te, ne quando ojfendas ad lapidem pedem_ tuurn_
faceré, tentare utrum exaudiat illos Deus íh miraculis; curiositas est, hoc Ule restitit tentatori: si enim faceret miraculum, non videretur nisi au(
est desiderium oculorum; non est a Patre. Si dedit Deus, fac; obtulit cessisse, aut curiositate fecisse: fecit enim quando voluit tanquam Deus j
enim ut facias: non enim qui non fecerunt, ad regnum Dei non pertine-
bunt. Cum gauderent Apostoli quia daemonia eis subiecta erant, quid 21
L e . 10,20.
eis dixit Dominus? Nolite in hoc gaudere; sed gaudete quoniam nomina 22
M t . 24,24.
III, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 231
230 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS II, 14
así c o m o D i o s es e t e r n o , del m i s m o m o d o t a m b i é n v o s o t r o s
q u i s o sólo h a c e r l e c o m o a l a r d e . P e r o , p a r a q u e los h o m b r e s
p e r m a n e z c á i s e t e r n a m e n t e , p o r q u e c a d a u n o es t a l c u a l es su
n o p e n s a r a n esto, oye lo q u e r e s p o n d e ; y c u a n d o a ti t a m -
a m o r . ¿ A m a s la t i e r r a ? S e r á s t i e r r a . ¿ A m a s a D i o s ? ¿ D i r é
bién se t e p r e s e n t e t a l t e n t a c i ó n , di lo m i s m o : Aléjate de mí, q u e s e r á s D i o s ? N o m e a t r e v o a d e c i r l o c o m o cosa m í a ; oiga-
Satanás, pues escrito está: No tentarás al Señor tu Dios; esto m o s l a E s c r i t u r a : Yo dije: Todos sois dioses e hijos del Altí-
es, si h i c i e r a esto, t e n t a r í a a D i o s . D i j o lo q u e q u i s o q u e simo. L u e g o , si q u e r é i s ser dioses e h i j o s del A l t í s i m o , no
d i j e r a s t ú . C u a n d o el e n e m i g o te s u g i e r e : ¿ Q u é h o m b r e , q u é améis al mundo ni las cosas que hay en el mundo. Si aleuno
c r i s t i a n o e r e s ? H a s t a a h o r a n i u n m i l a g r o h a s h e c h o , n i con amase al mundo, no está en él la caridad del Padre. Porque
tus o r a c i o n e s h a s r e s u c i t a d o m u e r t o s , n i s a n a s t e a los enfer- todo lo que hay en el mundo es codicia de la carne, deseo de
m o s ; si fueses de a l g ú n peso, h a r í a s a l g ú n m i l a g r o , r e s p o n d e los ojos y ambición del siglo, lo cual no procede del Padre,
y d i : Escrito está: No tentarás al Señor tu Dios. N o t e n t a r é sino del mundo; es decir, de los h o m b r e s a m a d o r e s del m u n d o .
a D i o s c o m o si p e n s a s e q u e le p e r t e n e z c o si h a g o m i l a g r o s , y Y el mundo pasa y sus deseos, pero quien hace la voluntad de
n o , si n o los h a g o . P u e s ¿ n o son p a l a b r a s s u y a s : Alegraos Dios permanece eternamente, como Dios permanece por los
porque vuestros nombres están escritos en el cielo? ¿Cómo siglos de los siglos.
fué t e n t a d o el S e ñ o r con la a m b i c i ó n del s i g l o ? C u a n d o le
llevó a u n m o n t e m u y a l t o y le d i j o : Todas estas cosas te
daré si, postrado, me adorares. C o n l a g r a n d e z a del r e i n o te-
r r e n o q u i s o t e n t a r al R e y de l o s s i g l o s ; p e r o el S e ñ o r , q u e
hizo el cielo y la t i e r r a , p i s o t e a b a al d i a b l o . ¿ Q u é m i l a g r o
TRATADO III
q u e el d i a b l o f u e r a v e n c i d o p o r el S e ñ o r ? ¿ Q u é cosa r e s p o n -
dió al d i a b l o sino lo q u e te e n s e ñ ó d e b e s r e s p o n d e r l e t ú ? S o b r e lo q u e s i g u e : " N i ñ o s , es l a ú l t i m a h o r a " , h a s t a d o n d e es-
c r i b e : " l a unción d e él os e n s e ñ a t o d a s l a s c o s a s " (2,18-27)
Escrito está: Adorarás al Señor tu Dios y a El solo servirás.
O b s e r v a n d o e s t a s cosas, n o t e n d r é i s la c o d i c i a del m u n d o , y, 1. Niños, es la última hora. E n este p a s a j e les h a b l a c o m o
n o t e n i e n d o la c o d i c i a del m u n d o , n o os s u b y u g a r á n i la c o d i c i a a n i ñ o s , p a r a q u e se den p r i s a a crecer, p o r q u e es la ú l t i m a
de la c a r n e , n i el deseo de l o s ojos, n i l a a m b i c i ó n del siglo, h o r a . L a e d a d del c u e r p o n o d e p e n d e de la v o l u n t a d . A s í .
y h a r é i s l u g a r a la c a r i d a d , q u e viene p a r a q u e a m é i s a D i o s . pues, n a d i e , en c u a n t o al c u e r p o , crece c u a n d o q u i e r e , como
P o r q u e , si residiese a l l í el a m o r del m u n d o , n o r e s i d i r í a el
a m o r de D i o s . P o s e e d m á s b i e n el a m o r de D i o s , p a r a q u e , potius dilectionem Dei, ut quomodo Deus est aeternus, sic et vos maneatis
in aeternum: quia talis est quisque qualis eius dilectio est. Terram diri-
sed tanquam infirmos curans. Nam si tune faceret, quasi tantummodo gís? térra eris. Deum diligis? quid dicam? deus eris? Non audeo dicere
miraculum voluisse faceré putaretur. Sed ne hoe nomines sentirent, atien- ex me, Scripturas audiamus: Ego dixi, Dii estis, et filii Altissimi om-
de quid respondit; et quando tibi talis tentatio evenerit, dic illud et tu, nes Z4. Si ergo vultis esse dii et filii Altissimi, nolite diligere mundum,
Redi post me, satanás; scriptum est enim, Non tentahis Dominum Deum nec ea quae sunt in, mundo. Si quis dilexerit mundum, non est chantas
tuum: id est, Si hoc fecero, tentabo Deum. Hoc dixit, quod te voluit Patris in illo. Quia omnia quae sunt in mundo, desiderium carnis est,
dicere. Quando tibi suggerit inimicus, Qualis homo, qualis christianus? et desiderium oculorum, et ambitio saeculi, quae non est ex Patre, sed ex
modo vel unum miraculum fecisti, aut orationibus tuis mortui surrexerunt, mundo: id est, ab hominibus dilectoribus mundi. Et mundus transit, et
aut febrientes sanasti? si veré esses alicuius momenti, faceres aliquod desideria eius: qui autem facit voluntatem Dei, manet in aeternum, sicut
miraculum: responde et dic, Scriptum est, Non tentabis Dominum Deum et. Deus manet in aeternum.
tuum: non ergo tentabo Deum, quasi tune pertineam ad Deum si fecero
miraculum, et non pertineam si non fecero. Et ubi sunt verba eius, Gau.
déte guia nomina vestra scripta sunt in cáelo? De ambitione saeculi quo-
modo tentatus est Dominus? Quando elevavit eum in excelsum, et dixit
ei: Haec omnia tibi dabo, si prostratus adoraveris me. De elatione regni
TRACTATUS III
terreni voluit tentare regem saeculorum: sed Dominus qui fecit caelum
et terram diabolum calcabat. Quid magnum, a Domino diabolum vinci? De eo quod s e q u i t u r , " P u e r i , n o v i s s i m a h o r a e s t " ; u s q u e a d id,
Quid ergo respondit diabolo, nisi quod te docuit ut respondeas? Scriptum " U n c t i o ipsius docet vos d e ó m n i b u s " (2,18-27)
est, Dominum Deum tuum adorabis, et Mi soli serviesz3. Tenentes ista,
1. Pueri, novissima hora est. In hac lectione pueros alloqiiitur, ut
non habebitis concupiscentiam mundi: non habendo concupiscentiam
festinent crescere, quia novissima hora est. Aetas corporis non est in
mundi, non vos subiugabil nec desiderium carnis, nec desiderium ocu-
volúntate. Ita nullus secundum carnem crescit quando vult; sicut nullus
lorum, nec ambitio saeculi; et facietis locum charitati venienti, ut diligatis
quando vult nascitur: ubi autem nativitas in volúntate est, et crementum
Deum. Quia si fuerit ibi dilectio mundi, non ibi erit dilectio Dei. Tenete
24
23
Ps. 8r,6.
M t . A.I-IO.
232 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, 2 III, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 233

nadie nace cuando quiere. Pero allí donde el nacimiento de- con igual método de efectos contrarios? Como la serpiente
pende de la voluntad, también depende el crecimiento, pues anunció la muerte al primer hombre por medio de la mujer,
nadie renace por el agua y el Espíritu sin querer; luego, si así la vida fué anunciada a los varones por la mujer. ¿Por
quiere, crece, y si quiere, decrece. ¿Qué es crecer? Progresar. qué no quiso ser tocado sino porque quiso se entendiera que
¿Qué es decrecer? Decaer. Todo el que conoce que ha nacido, se trataba de un contacto espiritual? El contacto espiritual
sepa que es niño e infante. La madre es la Iglesia, y sus pechos dimana de un corazón limpio. Toca a Cristo con un corazón
los dos Testamentos de la divina Escritura. De aquí, mame la limpio quien entiende que El es igual al Padre. Quien aún no
leche de los sacramentos, realizados en el tiempo en favor de ha comprendido la divinidad de Cristo, llega hasta la carne,
nuestra salud eterna, para que, nutrido y fortalecido, llegue mas no hasta la divinidad. No es cosa extraordinaria llegar
a comer el manjar, el cual es: en el principio era el Verbo, hasta donde llegaron los perseguidores que le crucificaron. Lo
y el Verbo estaba en Dios, y el Verbo era Dios. Nuestra leche extraordinario es entender al Verbo de Dios en el principio
es Cristo humilde; nuestro manjar, el mismo Cristo igual al en Dios, por quien fueron hechas todas las cosas. Así quería
Padre. Te cría con leche para alimentarte luego con pan. Por- ser conocido cuando dijo a Felipe: Tanto tiempo ha que estoy
que conocer espiritualmente a Cristo con el corazón es conocer con vosotros, ¿y aún no me conocéis, Felipe? Quien me ve,
que es igual al Padre. ve a mi Padre.
2. P o r este motivo prohibía a María que le tocase al 3. Para que nadie tenga pereza en adelantar, oiga: Niños,
decirle: No me toques, porque aún no he subido al Padre. es la última hora. Adelantad, corred, creced; es la última
¿Qué es esto? ¿Se ofreció a ser tocado por los discípulos y hora. Esta última hora es larga; sin embargo, es la última.
evita el contacto con María? ¿No es El quien dijo al discí- En lugar de último tiempo, escribió hora; porque en los últi-
pulo que dudaba: Mete tus dedos y palpa mis cicatrices? mos tiempos vendrá nuestro Señor Jesucristo. Pero algunos
¿Acaso había subido ya al Padre? Luego ¿por qué prohibe dirán: ¿Cómo puede ser el último tiempo, cómo la última
a María y le dice: No me toques, pues aún no he subido al hora, pues sin duda antes vendrá el anticristo y después llega-
Padre? ¿Hemos de contestar a esto que no temió ser tocado rá el día del juicio? Vio Juan estas cabalas, v para que nadie
por hombres y temió serlo por mujeres? Su contacto purifica se sintiese seguro y, por tanto, no juzgase que era la última
toda carne. ¿Temió ser tocado por quienes quiso primeramente hora, porque antes había de venir el anticristo, les dice: Y se-
ser visto? ¿No fué anunciada su resurrección a los varones gún oísteis que el anticristo ha de venir, ahora muchos se han
por medio de las mujeres, para que fuese vencida la serpiente hecho anticristos. ¿Acaso puede haber muchos aiticristos, a no
ser en la última hora?
¡n volúntate est. Nema ex aqua et Spiritu nascitur nisi volens. Ergo si
vult, crescit: si vult decrescit. Quid est crescere? Proficere. Quid est
decrescere? Deficere. Quisquís novit natum se esse. audiat quia puer est homini per feminam nuntiavit; et viris vita per feminam nuntiata est.
et infans; avide inhiet uberibus matris. et cito crescit. Est autem mater Quare ergo se tangi noluit, nisi quia contactum illum spiritualem intelligi
Ecclesia; et ubera eius dúo Testamenta Scripturarum divinarum. Hinc voluit? Contactus spiritualis est de corde mundo. Ule attingit de corde
sugatur lac omnium sacramentorum temporaliter pro aeterna salute nostra mundo Christum, qui eum intelligit Patri coaequalem. Qui autem nondum
gestorum, ut nutritus atque roboratus perveniat ad manducandum cibum. intelligit divinitatem Christi, usque ad carnem venit, usque ad divinitatem
quod est, In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum. et Deus non venit. Quid autem magnum est, usque illuc attingere, usque quo
erat Verbum.1. Lac nostrum Christus humilis est: cibus noster. idem ipse persecutores qui crucifixerunt? Illud est magnum, intelligere Verbum
Christus aequalis Patri. Lacte te nutrit, ut pane pascat: nam corde con- Deum apud Deum in principio, per quod facta sunt omnia: qualem se
tingere Iesum spiritualiter, hoc est cognoscere quia aequalis est Patri. cognosci volebat, quando ait Philíppo, Tanto tempore vobiscum sum, et
non cognovistis me, Philippe? Qui videt me, videt et Patrem'.
2. Propterea et Mariam prohibebat se tangere, et dicebat ei: Noli me
tangere; nondum enim ascendí ad Patrem. Quid est hoc? Discipulis se 3. Sed ne quis piger sit ad proficiendum, audiat: Pueri, novissima
palpandum praebuit, et Mariae contactum vitavit? Nonne ipse est qui hora est. Proficite, currite," crescite, novissima hora est. Ipsa novissima
dubitanti discípulo dixit. Mitte dígitos, et palpa cicatrices?''' Numquid hora diuturna est; tamen novissima est. Horam enim pro tempore posuit
iam ad Patrem ascenderat? Quare ergo Mariam prohibet, et dicit, Noli novissimo; quia in novissimis temporibus veniet Dominus noster Iesus
me tangere; nondum enim ascendí ad Patrem? An hoo dicturi sumus, Christus. Sed dicturi sunt aliqui: Quomodo novissimum tempus? quomodo
quod a viris se tangi non timuit, et a mulieribus tangí timuit? Contactus novissima hora? certe prius veniet Antichristus, et tune veniet dies iudicii.
illius omnem carnem mundat. Quibus primo voluit manifestari, ab his Vidit Ioannes cogitationes istas: ne quasi securi fierent, et ideo non esse
se timuit contrectari? Nonne viris resurrectio eius per feminas nuntiata horam novissimam putarent, quod venturus esset Antichristus, ait illis, Et
est, ut contraria arte serpens vinceretur? Quia enim ille mortem primo sicut audistis quod Antichristus sit venturus, nunc antichristi multi facti
sunt. Numquid posset habere multos antichristos, nisi hora novissima?
1
lo. I , I 3
2
I b i d . 20,17.27. l o . 14,9.
III, 5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 235
234 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, 4

4 . ¿ A q u i é n e s l l a m ó a n t i c r i s t o s ? P r o s i g u e y d i c e : Por lo de u n m i e m b r o se gozan con él los r e s t a n t e s m i e m b r o s , y en


que conocemos que es la última hora. ¿ P o r q u é la c o n o c e m o s ? el s u f r i m i e n t o de u n o t o d o s sufren, la c o n c o r d i a de los miem-
P o r q u e h a y m u c h o s a n t i c r i s t o s . De nosotros salieron. Ved los b r o s n o t i e n e a n t i c r i s t o . H a y q u i e n e s están d e n t r o c o m o anti-
a n t i c r i s t o s . De nosotros salieron; luego lloramos la pérdida. cristos en el c u e r p o de n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o , p u e s t o q u e
O y e el c o n s u e l o : Pero no eran de nosotros. T o d o s los h e r e j e s , a h o r a se c u r a su c u e r p o , y la perfecta s a l u d n o t e n d r á l u g a r
t o d o s los c i s m á t i c o s , s a l i e r o n de n o s o t r o s , es decir, salen de si n o es en la r e s u r r e c c i ó n de los m u e r t o s . E s t á n e n el c u e r p o
la I g l e s i a ; p e r o n o s a l d r í a n si fuesen de los n u e s t r o s . L u e g o de C r i s t o c o m o h u m o r e s m a l o s . C u a n d o son e x p e l i d o s , enton-
ya a n t e s de s a l i r n o e r a n de los n u e s t r o s . Si a n t e s de s a l i r n o ces se a l i v i a el c u e r p o de C r i s t o . Así, c u a n d o s a l e n fuera, en-
e r a n de l o s n u e s t r o s , h a y m u c h o s d e n t r o ; n o h a n s a l i d o ; sin tonces se a l i v i a l a I g l e s i a . Y c u a n d o el c u e r p o l o s e x p e l e y
e m b a r g o , son a n t i c r i s t o s . N o s a t r e v e m o s a decir e s t o . ¿ P a r a a r r o j a , dice la I g l e s i a : D e mí s a l i e r o n estos h u m o r e s , p e r o n o
q u é ? P a r a q u e c a d a u n o , e s t a n d o d e n t r o , n o sea a n t i c r i s t o . V a p r o c e d í a n de m í . ¿ Q u é significa n o p r o c e d í a n de m í ? N o fue-
a d e s c r i b i r y c a r a c t e r i z a r a los a n t i c r i s t o s . A h o r a los v e r e m o s . r o n c o r t a d o s de mi c a r n e , sino q u e , i n t r u s o s , m e o p r i m í a n el
C a d a u n o d e b e p r e g u n t a r a su c o n c i e n c i a si es a n t i c r i s t o . E n p e c h o c u a n d o e s t a b a n d e n t r o de m í .
l a t í n antichristus significa el c o n t r a r i o a C r i s t o . N o c o m o m u - 5. De nosotros salieron, p e r o n o os e n t r i s t e z c á i s ; no eran
chos i n t e r p r e t a n q u e se dijo antichristus, a saber, p o r q u e ha de los nuestros. ¿ C ó m o lo p r u e b a s ? Porque, si hubieran sido
de v e n i r antes de Cristo; esto es, q u e d e s p u é s de él v e n d r á de nosotros, hubieran permanecido, sin duda, con nosotros. De
C r i s t o . N o se dice n i se escribe a s í : ante..., sino anticristo, es a q u í vea v u e s t r a c a r i d a d c ó m o m u c h o s q u e n o son de n o s o t r o s ,
decir, c o n t r a r i o a C r i s t o . Q u i é n sea c o n t r a r i o a Cristo, lo no- r e c i b e n con n o s o t r o s los s a c r a m e n t o s , r e c i b e n con n o s o t r o s el
táis a h o r a al e x p o n e r l o él, y e n t e n d é i s q u e n o p u e d e n s a l i r b a u t i s m o , r e c i b e n con n o s o t r o s lo q u e s a b e n los fieles q u e
fuera s i n o los a n t i c r i s t o s . L o s q u e n o son c o n t r a r i o s a C r i s t o , r e c i b e n : la b e n d i c i ó n , la E u c a r i s t í a y t o d o s l o s d e m á s s a n t o s
de n i n g ú n m o d o p u e d e n s a l i r f u e r a . E l q u e n o es c o n t r a r i o s a c r a m e n t o s ; r e c i b e n con n o s o t r o s la c o m u n i ó n del m i s m o al-
a Cristo, está u n i d o a su c u e r p o y se c o m p u t a p o r m i e m b r o . t a r , y n o son de n o s o t r o s . L a p r u e b a d e m u e s t r a q u e n o lo son.
L o s m i e m b r o s n u n c a se o p o n e n a sí m i s m o s . L a i n t e g r i d a d del C u a n d o les s o b r e v i e n e la t e n t a c i ó n , c o m o i m p u l s a d o s p o r el
c u e r p o consta de t o d o s sus m i e m b r o s . ¿ Y q u é dice el A p ó s t o l viento v u e l a n fuera, p o r q u e n o e r a n g r a n o s . C u a n d o la e r a del
s o b r e la c o n c o r d i a de los m i e m b r o s ? Si padece un miembro, S e ñ o r c o m i e n c e a ser b e l d a d a en el d í a del j u i c i o , e n t o n c e s
padecen con él todos los miembros, y si es glorificado un miem- v o l a r á n t o d o s ; esto n o m e c a n s a r é de r e p e t i r l o . Salieron de
bro, gozan con él todos los miembros. Si en la glorificación nosotros, pero no eran de nosotros, porque, si hubieran sido
de nosotros, hubiesen permanecido ciertamente con nosotros.
4. Quos dixit antichristos? Sequitur, et exponit Unde cognoscimus
quod novissima sit hora. Unde? Quia antichristi multi facti sunt. Ex nobis glorificatione membri caetera membra congaudent, et in passione omnia
exierunt: videte antichristos. Ex nobis exierunt: ergo plangimus damnum. membra patiuntur; concordia membrorum non habet antichristum. Et sunt
Audi consolationem: Sed non erant ex nobis. Omnes haeretici, omnes qui intus sic sunt in corpore Domini nostri Iesu Christi; quandoquidem
schismatici ex nobis exierunt, id est, ex Ecclesia exeunt; sed non exirent, adhuc curatur corpus ipsius, et sanitas perfecta non erit nisi in resurrec-
si ex nobis essent. Antequam exirent ergo, non erant ex nobis. Si ante- tione mortuorum: sic sunt in corpore Christi, quomodo humores mali.
quam exirent, non erant ex nobis; multi intus sunt, non exierunt, sed Quando evomuntur, tune relevatur corpus: sic et mali quando exeunt
tamen antichristi sunt. Audemus hoc dicere utquid, nisi ut unusquisque tune Ecclesia relevatur. Et dicit quando eos evomit atque proiicit corpus:
cum intus est, non sit antichristus? Descripturus enim et designaturus Ex me exierunt humores isti, sed non erant ex me. Quid est, non erant
est antichristos; et videbimus eos nunc. Et interrogare debet unusquis- ex me? Non de carne mea praecisi sunt, sed pectus mihi premebant cum
que conscientiam suam, an sit antichristus. Latine enim Antichristus, con- inessent.
trarius est Christo. Non quomodo nonnulli intelligunt Antichristum ideo 5. Ex nobis exierunt; sed, nolite tristes esse, non erant ex nobis.
dictum, quod ante Christum venturas sit, id est, post eum venturas sit Unde probas? Quod si fuissent ex nobis, tpermansissent utique nobiscum.
Christus: non sic dicitur, nec sic scribitur; sed Antichristus, id est, con- Hinc ergo videat Charitas vestra, quia multi qui non sunt ex nobis, acci-
trarius Christo. Iam quis sit contrarius Christo, nunc advertitis ipso piunt nobiscum Sacramenta, accipiunt nobiscum Baptismum, accipiunt
exponente, et intelligitis non posse exire foras nisi antichristos; eos nobiscum quod norunt fideles se accipere, Benedictionem, Eucliaristiam,
autem qui non sunt Christo contrarii, foras exire nullo modo posse. Qui et quidquid in Sacramentis sanctis est; ipsius altaris communicationem
enim non est Christo contrarius, in corpore ipsius haeret, et membrum accipiunt nobiscum, et non sunt ex nobis. Tentatio probat quia non sunt
computatur. Nunquam sibi sunt membra contraria. Corporis integritas ex nobis. Quando illis tentatio venerit, velut occasione venti, volant foras,
universis membris constat. Et quid de concordia membrorum dicit quia grana non erant. Omnes autem tune volabunt, quod saepe dicendum
Apostolus? Si patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra; et est, cum área Dominica coeperit ventilari in die iudicii. Ex nobis exie-
si glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra 4. Si ergo in runt, sed non erant ex nobis: quod si fuissent ex nobis, permansissent
4
utique nobiscum. Num vultis nosse, oharissimi, quam certissime dicatur
i Cor. 12,26.
236 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, 6
III, 6 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 237
¿ Q u e r é i s s a b e r , h e r m a n o s , con c u á n t a v e r d a d se dijo q u e quie-
nes s a l e n y v u e l v e n n o son a n t i c r i s t o s , n o son c o n t r a r i o s a a l a s p a l a b r a s ; n o os lisonjeéis, n o os a d u l é i s , n o os e n g a ñ é i s ,
C r i s t o ? N o p u e d e a c o n t e c e r q u e se q u e d e n fuera q u i e n e s n o n o os b u r l é i s : Ninguna mentira procede de la verdad. Vea-
son a n t i c r i s t o s . P e r o c a d a u n o , p o r p r o p i a v o l u n t a d , o es an- mos cómo mienten los anticristos, puesto que no hay sólo u n a
ticristo o está en C r i s t o . O p e r t e n e c e m o s a los m i e m b r o s o a clase de m e n t i r a . ¿Quién es mendaz sino el que niega que
los m a l o s h u m o r e s . El q u e se convierte, es m i e m b r o en el Jesús es Cristo? U n significado t i e n e Jesús, o t r o Cristo. S i e n d o
c u e r p o de C r i s t o . Q u i e n p e r m a n e c e en el p e c a d o , es h u m o r u n o J e s u c r i s t o , n u e s t r o S a l v a d o r , sin e m b a r g o , Jesús es su p r o -
m a l o , y c u a n d o h u b i e r e s a l i d o , s e r á n a l i g e r a d o s q u i e n e s se p i o n o m b r e . C o m o se l l a m ó a Moisés con p r o p i o n o m b r e , y
s e n t í a n o p r i m i d o s . Salieron de nosotros, pero no eran de nos- a E l i a s , y a A b r a h á n , así fué l l a m a d o el S e ñ o r n u e s t r o con
otros, porque, si hubieran sido de nosotros, sin duda hubiesen p r o p i o n o m b r e : Jesús. C r i s t o es n o m b r e d e m i s t e r i o . C o m o se
permanecido con nosotros; pero salieron para que apareciese dice a u n o p r o f e t a y se dice s a c e r d o t e , así el n o m b r e de C r i s t o
que no eran de nosotros. A ñ a d i ó para que apareciese, porque, r e c u e r d a q u e fué u n g i d o , e s t a n d o en E l l a r e d e n c i ó n d e t o d o
c u a n d o ya están d e n t r o , n o son de n o s o t r o s ; sin e m b a r g o , n o el p u e b l o de I s r a e l . E l p u e b l o de I s r a e l e s p e r a b a q u e h a b í a
están a la vista, p e r o s a l i e n d o se m a n i f i e s t a n . Y vosotros tenéis de v e n i r este C r i s t o , y, c o m o se p r e s e n t ó h u m i l d e , n o fué re-
unción de parte del Santo para que os conozcáis a vosotros con c o n o c i d o . P o r q u e e r a p i e d r a p e q u e ñ a , t r o p e z a r o n c o n t r a él v
evidencia. L a u n c i ó n e s p i r i t u a l es el m i s m o E s p í r i t u S a n t o . Su se e s t r e l l a r o n . P e r o creció l a p i e d r a y se h i z o u n g r a n m o n t e ,
s a c r a m e n t o consiste en la u n c i ó n v i s i b l e . Dice q u e t o d o s los y ¿ q u é dice l a E s c r i t u r a ? Todo el que tropezare contra esta
q u e tienen esta u n c i ó n de Cristo c o n o c e n a los m a l o s y a los piedra, se hará pedazos, y sobre quien ella cayere le reducirá
b u e n o s y n o necesitan ser e n s e ñ a d o s , p o r q u e la m i s m a u n c i ó n a polvo. D e b e n d i s t i n g u i r s e l a s p a l a b r a s , p u e s d i j o será que-
los e n s e ñ a . brado q u i e n t r o p e z a r e , y s o b r e q u i e n e l l a c a y e r e será pulveri-
zado. P o r q u e p r i m e r a m e n t e v i n o h u m i l d e , l o s h o m b r e s t r o p e -
6. Os escribo no porque no sepáis la verdad, sino porque z a r o n en E l ; p o r q u e d e s p u é s h a de v e n i r m a j e s t u o s o p a r a
la sabéis y porque ninguna mentira procede de la verdad. A q u í j u z g a r , s o b r e q u i e n v e n g a le h a r á p o l v o . P e r o n o p u l v e r i z a r á
nos a d v i e r t e de q u é m o d o p o d e m o s c o n o c e r al a n t i c r i s t o . ¿ Q u é c u a n d o v e n g a a q u i e n n o q u e b r ó c u a n d o v i n o . Q u i e n n o tro-
es C r i s t o ? L a v e r d a d . E l d i j o : Yo soy la verdad. Ninguna pezó en el h u m i l d e , n o t e n d r á q u e t e m e r al m a j e s t u o s o . Aca-
m e n t i r a p r o c e d e de la v e r d a d ; l u e g o t o d o s los q u e m i e n t e n b á i s de o í r l o , h e r m a n o s : q u i e n n o t r o p e z ó en el h u m i l d e , n o
a ú n n o son de C r i s t o . N o d i j o : A l g u n a m e n t i r a p r o c e d e de t e n d r á q u e t e m e r al m a j e s t u o s o . C r i s t o es p i e d r a de t r o p i e z o
la v e r d a d , y a l g u n a m e n t i r a n o p r o c e d e de la v e r d a d . A t e n d e d p a r a t o d o s los m a l o s ; t o d o lo q u e dice Cristo les es d e s a g r a -
dable.
hoc, ut qui forte exierunt et redeunt, non sint antichristi, non sint con-
trarii Christo? Qui non sunt antichristi, non potest fieri ut reraaneant
illudatis: Omne mendacium non est ex veritate. Videamus ergo quomodo
foris. Sed de volúntate sua quisque aut antichristus, aut in Christo est.
antichristi mentiuntur quia non est unum genus mendacii. Quis est mendax,
Aut in membris sumus, aut in humoribus malis. Qui se in melius com-
mutat, in corpore membrum est: qui autem in malitia permanet, humor nisi is qui negat quod lesus non est Christus? Aliam significationem habet
malus est; et quando exierit, relevabuntur qui premebantur. Ex nobis lesus, aliam habet Christus: cum sit unus lesus Christus salvator noster,
exierunt, sed non erant ex nobis: quod si fuissent ex nobis, permansissent lesus tamen proprium nomen est illi. Quomodo Moyses proprio nomine
utique nobiscum: sed ut manijestarentur, quod non omnes erant ex appellatus est, quomodo Elias, quomodo Abraham; sic tanquam proprium
nobis. Ideo addidit, ut manij estar entur, quia et intus cum sunt, non ex nomen habet Dominus noster lesus: Christus autem sacramenti nomen est.
nobis sunt; non tamen manifesti sunt, sed exeundo manifestantur. Et vos Quomodo si dicatur propheta, quomoda si dicatur sacerdos; sio Christus
unctionem habetis a sancto, ut ipsi vobis manifesti sitis. Unctio spiritua- commendatur unctus, in quo esset redemptio totius populi Israel. Iste
lis ipse Spiritus sanctus est, cuíus sacramentum est in unctione visibili. Christus sperabatur venturus a populo Iudaeorum; et quia humilis venit,
Hanc unctionem Christi dicit omnes qui habent, cognoscere malos et non est agnitus; quia lapis parvus erat, offenderunt in illum, et fracti
bonos; nec opus esse ut doceantur, quia ipsa unctio docet eos. sunt. Sed crevit lapis, et factus est mons magnus 6 ; et quid ait Scriptura?
Quicumque offenderit in lapidem istum, conquassabitur; et super quem
6. Scribo vobis, non quod nescieritis veritatem; sed quia nostis eam, venerit lapis iste, conteret eum'. Discernenda sunt verba: offendentem
et quia omne mendacium non est ex veritate. Ecce admoniti sumus dixit conquassari; super quem autem venerit, conteri. Primo quia humi-
quomodo cognoscamus Antichristum. Quid est Christus? Veritas. Ipse lis venit, offenderunt in illum homines: quia excelsus venturus est ad
dixit, Ego sum veritas''. Omne autem mendacium non est ex veritate: iudicium, super quem venerit, conteret eum. Sed illum non conteret ven-
omnes igitur qui mentiuntur, nondum sunt ex Christo. Non dixit quoddam turus, quem non quassavit cum venit. Qui in humilem non offendit, non
mendacium ex veritate, et quoddam mendacium non ex veritate. Senten-
formidabit excelsum. Breviter audistis, fratres: qui in humilem nor> of-
tiam attendite; ne vos palpetis, ne vos aduletis, ne vos decipiatis, ne vos
fendit, non formidabit excelsum. Ómnibus enim malis lapis offensionis
•1 l o . 14,6. est Christus; quidquid dicit Christus, amarum est illis.
6
Dan. 2,3*. ' L e . 20,18.
III, 8 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 239
238 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, 7
con la m u l t i t u d u n i v e r s a l , r e d i m i d a con la s a n g r e del S e ñ o r .
7. E n efecto, oíd y v e d . T o d o s los q u e salen de l a I g l e s i a
T e n e m o s al S e ñ o r r e s u c i t a d o de e n t r e los m u e r t o s , el c u a l se
y se a p a r t a n de su u n i d a d son a n t i c r i s t o s . N a d i e lo d u d e , p u e s
ofreció a ser t o c a d o p o r l a s m a n o s de los v a c i l a n t e s d i s c í p u l o s ;
el m i s m o a p ó s t o l lo c o n s i g n ó : Salieron de nosotros, pero no
y c o m o a ú n t i t u b e a s e n , les dice q u e convenía que Cristo pade-
eran de nosotros, porque, si hubieran sido de nosotros, hubie-
ciese y resucitase al tercer día y se predicase en su nombre la
sen permanecido ciertamente con nosotros. T o d o s los q u e n o
penitencia y el perdón de los pecados. ¿ D ó n d e ? ¿ P o r d ó n d e ?
p e r m a n e c e n con n o s o t r o s , sino q u e s a l e n de n o s o t r o s , es evi-
¿ A q u i é n e s ? Por todas las naciones, comenzando por Jerusa-
dente q u e son a n t i c r i s t o s . ¿ C ó m o se p r u e b a q u e lo s o n ? P o r
lén. E s t a m o s s e g u r o s de l a u n i d a d de l a h e r e d a d . T o d o el q u e
la m e n t i r a . ¿Y quién es mentiroso sino el que niega que Jesús
n o p a r t i c i p a de esta h e r e d a d h a s a l i d o f u e r a .
es Cristo? P r e g u n t e m o s a los h e r e j e s . ¿ Q u é h e r e j e e n c u e n t r a s
q u e n i e g u e q u e J e s ú s es C r i s t o ? V e a v u e s t r a c a r i d a d u n g r a n 8 . N o n o s c o n t r i s t e m o s : Salieron de nosotros, pero no
m i s t e r i o . C o n s i d e r a d q u é n o s i n s p i r ó el S e ñ o r y q u é q u i e r o eran de nosotros, porque, si hubieran sido de nosotros, hubie-
i n s i n u a r o s . V e d q u e s a l i e r o n de n o s o t r o s y se h i c i e r o n d o n a - sen permanecido ciertamente con nosotros. Si s a l i e r o n de nos-
t i s t a s ; si les p r e g u n t a m o s si J e s ú s es C r i s t o , al m o m e n t o con- o t r o s , son a n t i c r i s t o s ; si a n t i c r i s t o s , m e n t i r o s o s ; si m e n t i r o s o s ,
fiesan q u e J e s ú s es C r i s t o . Si, p u e s , es a n t i c r i s t o el q u e n i e g a n i e g a n q u e J e s ú s es C r i s t o . D e n u e v o v o l v e m o s a l a d i f i c u l t a d
q u e J e s ú s es Cristo, n o p o d e m o s l l a m a r l e s a n t i c r i s t o s , n i e l l o s de l a c u e s t i ó n . P r e g u n t a p o r s e p a r a d o a c a d a u n o ; confiesan
a n o s o t r o s , p o r q u e n o s o t r o s y e l l o s c o n f e s a m o s q u e J e s ú s es q u e J e s ú s es C r i s t o . E l c o r t o e n t e n d e r n o s c o a r t a en esta E p í s -
C r i s t o . L u e g o , si n i e l l o s a n o s o t r o s n o s l l a m a n a n t i c r i s t o s n i t o l a . V e i s , sin d u d a , la c u e s t i ó n ; si n o se e n t i e n d e , n o s p e r t u r b a
n o s o t r o s a e l l o s , t a m p o c o s a l i e r o n e l l o s de n o s o t r o s n i nos- a nosotros y a ellos. O nosotros somos anticristos o son ellos.
o t r o s de e l l o s . L u e g o , si n o h e m o s s a l i d o u n o s de o t r o s , tene- E l l o s n o s l l a m a n a n t i c r i s t o s y d i c e n q u e s a l i m o s de e l l o s ; n o s -
m o s la m i s m a u n i d a d ; si t e n e m o s la m i s m a u n i d a d , ¿ q u é pin- o t r o s les c o n t e s t a m o s en el m i s m o t o n o ; p e r o esta E p í s t o l a de-
t a n en esta c i u d a d dos a l t a r e s ? ¿ P o r q u é están d i v i d i d a s las s i g n ó q u i é n e s son los a n t i c r i s t o s . C u a l q u i e r a q u e n i e g u e q u e
casas y los m a t r i m o n i o s ? ¿ Q u é significa t e n e r lecho c o m ú n J e s ú s es C r i s t o , es a n t i c r i s t o . I n d a g u e m o s q u i é n n i e g a y n o
y a C r i s t o d i v i d i d o ? N o s avisa, q u i e r e h a c e r n o s r e c o n o c e r la a t e n d a m o s a p a l a b r a s , sino a h e c h o s . Si u n o s y o t r o s son inte-
v e r d a d . O e l l o s s a l i e r o n de n o s o t r o s , o n o s o t r o s de e l l o s . N o s - r r o g a d o s , t o d o s u n á n i m e s confiesan q u e J e s ú s es C r i s t o . Des-
o t r o s n o s a l i m o s de e l l o s , p u e s t e n e m o s el T e s t a m e n t o de la c a n s e u n p o c o la l e n g u a y p r e g u n t a a l a v i d a . S i h a l l a m o s
h e r e n c i a del S e ñ o r ; lo l e e m o s y a l l í n o s e n c o n t r a m o s h e r e d e -
r o s : Te daré en herencia las gentes y en posesión los confines possessionem tuam, términos terrae8. Tenemus haereditatem Christi: ille
de la tierra. N o s o t r o s t e n e m o s la h e r e n c i a de C r i s t o ; e l l o s n o eam non tenent; non communicant orbi terrarum, non communicant
universitati redemptae sanguine Domini. Habemus ipsum Dominum resur-
la t i e n e n , n o p a r t i c i p a n del o r b e d e l a t i e r r a , n o c o m u n i c a n gentem a mortuis, qui se dubitantium manibus discipulorum praebuit
palpandum. Et cum adhuc illi dubitarent, ait illis: Oportebat Christum
7. Etenim audite, et videte. Omnes certe qui exeunt de Ecclesia, pati, et resurgere terna die, et praedicari in nomine eius poenitentiam et
et ab unitate Ecclesiae praeciduntur, antichristi sunt: nemo dubitet; remissionem peccatorum. Ubi? qua? quibus? Per omnes gentes, inci-
ipse enim designavit, Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis: nam si piens ab lerusalem". Securi sumus de unitate haereditatis. Quisquís huic
fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum. Quicumque ergo non haereditati non communicat, foras exiit.
manent nobiscum, sed exeunt ex nobis, manifestum est quod antichristi 8. Sed non contristemur: Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis:
sunt. Et quomodo probantur antichristi? Ex mendacio. Et quis est men- nam si fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum. Si ergo ex
dax, nisi qui negat quod Iesus non est Christus? Interrogemus haereticos: nobis exierunt, antichristi sunt; si antichristi sunt, mendaces sunt; si
quem invenís haereticum, qui negat quia Iesus non est Christus? Videat mendaces sunt, negant Iesum esse Christum. Iterum redimus ad difficulta-
Charitas vestra magnum sacramentum. Attendite quid inspiraverit nobis tem quaestionis. Singulos interroga, confitentur Iesum esse Christum.
Dominus Deus, et quid insinuare vobis velim. Ecce exierunt a nobis, et Coarctat nos augustus intellectus in hac Epistola. Videtis certe quaestio-
facti sunt Donatistae: interrogamus eos utrum Iesus sit Christus; statim nem; haec quaestio et nos et ipsos turbat, si non intelligatur. Aut nos
confitentur quia Iesus Christus est. Si ergo ille est antichristus qui negat sumus antichristi, aut illi sunt antichristi: illi nos antichristos vocant, et
Iesum esse Christum, nec nos possunt illi dicere antichristos, nec nos dicunt quod exivimus ab eis; nos illos similiter: sed designavit haec
illos; quia et nos confitemur, et illi. Si ergo nec illi nos dicunt, nec nos Epistola antichristos. Quicumque negat quod Iesus non sit Christus,
illos; ergo nec illi a nobis exierunt, nec nos ab ipsis. Si ergo non a nobis ipse est antichristus. Iam ergo quaeramus quis neget; et non attendamus
exivimus, in unitate sumus: si in unitate sumus, quid faciunt in hac ad linguam, sed ad facta. Si enim omnes interrogentur, omnes uno ore
civitate dúo altaría? quid faciunt divisae domus, divisa coniugia? quid confitentur Iesum esse Christum. Quiescat paululum lingua, vitam in-
facit communis lectus, et divisus Christus? Admonet nos, vult nos fateri terroga. Si invenerimus hoc, si ipsa Scriptura nobis dixerit quia negatio
quod verum est. Aut ipsi a nobis exierunt, aut nos ab ipsis. Sed absit
ut nos ab ipsis: habemus enim testamentum dominicae haereditatis, 8
P s . 2,8.
recitamus, et ibi nos invenimus, Dabo tibi gentes haereditatem tuam, et 9
L e . 24,46 et 47.
240 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, f \jll, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 241

q u e la m i s m a E s c r i t u r a n o s dice q u e se n i e g a n o sólo con la c o n s i d e r a r s e a n t i c r i s t o . P u e s a n t i c r i s t o es c o n t r a r i o a C r i s t o .


l e n g u a , sino t a m b i é n con l a s o b r a s , sin d u d a h a l l a r e m o s mu- ¿ Q u e r é i s s a b e r c u a n a b i e r t a m e n t e se o p o n g a n éstos a C r i s t o ?
c h o s a n t i c r i s t o s q u e confiesan a C r i s t o con la b o c a y le n i e g a n S u c e d e a l g u n a s veces q u e , al e j e c u t a r e l l o s a l g u n a m a l a o b r a ,
con l a s c o s t u m b r e s . ¿ D ó n d e e n c o n t r a r e m o s esto en la Escritu- son c o r r e g i d o s ; y c o m o n o se a t r e v e n a b l a s f e m a r de C r i s t o ,
r a ? Oye al a p ó s t o l S a n P a b l o ; c u a n d o h a b l a de éstos, d i c e : m a l d i c e n a sus m i e m b r o s , q u e les c o r r i g e n . Si les m u e s t r a s q u e
Confiesan que conocen a Dios, pero le niegan con los hechos. a d u c e s p a l a b r a s de Cristo y n o t u y a s , e n t o n c e s t r a t a n de demos-
H e m o s h a l l a d o a estos a n t i c r i s t o s . T o d o el q u e n i e g a con he- t r a r t e , p o r t o d o s los m e d i o s , q u e dices p a l a b r a s t u y a s y n o d e
c h o s a C r i s t o , es a n t i c r i s t o . N o a t i e n d o a lo q u e d i c e n , s i n o C r i s t o . Si al fin a p a r e c e e v i d e n t e q u e a l e g a s p a l a b r a s de C r i s t o ,
o b s e r v o c ó m o viven. H a b l a n l a s o b r a s , y ¿ b u s c a m o s p a l a b r a s ? l a t o m a n con C r i s t o y c o m i e n z a n a v i t u p e r a r l e . ¿ C ó m o , d i c e n ,
¿ Q u é h o m b r e m a l o n o q u i e r e h a b l a r b i e n ? P e r o ¿ q u é dice el y p o r q u é n o s h i z o a s í ? ¿ N o dicen esto t o d o s los d í a s los h o m -
S e ñ o r a los t a l e s ? Hipócritas, ¿cómo podéis hablar bien sien- b r e s convictos de sus m a l o s h e c h o s ? L o s q u e p o r su m a l a vo-
do malos? P r o f e r í s v u e s t r a s p a l a b r a s a m i s o í d o s ; y o e x a m i n o l u n t a d se p e r v i r t i e r o n , a c u s a n a l Artífice. El Artífice q u e n o s
v u e s t r o s p e n s a m i e n t o s , veo a l l í la m a l a v o l u n t a d , y m e m o s t r á i s hizo y n o s r e s t a u r a , c l a m a h a c i a e l l o s desde el c i e l o : ¿ Q u é te
los frutos e n g a ñ o s o s . Sé de d ó n d e h e de c o g e r c a d a f r u t o . N o h i c e ? Y o h i c e al h o m b r e , n o l a a v a r i c i a ; y o hice al h o m b r e ,
r e c o j o h i g o s de l o s a b r o j o s n i u v a s de l o s e s p i n o s . C a d a á r b o l n o el h u r t o ; y o hice al h o m b r e , n o el a d u l t e r i o . Oísteis c ó m o
se c o n o c e p o r su f r u t o . E l a n t i c r i s t o m á s m e n t i r o s o es el q u e me a l a b a n t o d a s m i s o b r a s . E l m i s m o h i m n o s a l i d o de la b o c a
confiesa con l a b o c a q u e J e s ú s es C r i s t o y le n i e g a con los de los t r e s j ó v e n e s e r a el q u e p r o t e g í a d e l a s l l a m a s . A l a b a n
h e c h o s . Y es m e n d a z , p o r q u e dice u n a cosa y h a c e o t r a . al S e ñ o r l a s o b r a s del S e ñ o r ; le a l a b a n el cielo, l a t i e r r a , el
9. L u e g o , h e r m a n o s , si h a d e i n t e r r o g a r s e a los h e c h o s , m a r ; le a l a b a n t o d a s l a s cosas q u e h a y en el c i e l o ; le a l a b a n
n o sólo e n c o n t r a m o s m u c h o s a n t i c r i s t o s q u e s a l i e r o n fuera, s i n o los á n g e l e s , l a s e s t r e l l a s , los a s t r o s ; le a l a b a t o d o lo q u e n a d a ,
m u c h o s o c u l t o s q u e a ú n n o h a n s a l i d o . C u a n t o s p e r j u r o s tiene t o d o lo q u e r e p t a ; t o d a s l a s cosas a l a b a n a l S e ñ o r . ¿ A c a s o
la Iglesia, d e f r a u d a d o r e s , h e c h i c e r o s , i n q u i s i d o r e s d e sortile- oíste q u e la a v a r i c i a a l a b e al S e ñ o r ? ¿ O í s t e i s a c a s o q u e a l a b e
gios, a d ú l t e r o s , b o r r a c h o s , u s u r e r o s , v e n d e d o r e s de esclavos, e al S e ñ o r la e m b r i a g u e z , q u e le a l a b e n la l u j u r i a y l a frivo-
i n f i n i d a d de h o m b r e s s e m e j a n t e s , h a c e n cosas c o n t r a r i a s a la l i d a d ? T o d o lo q u e n o oyes q u e a l l í a l a b e al S e ñ o r , n o lo
d o c t r i n a de C r i s t o , al V e r b o de D i o s . P e r o C r i s t o es el V e r b o h i z o el S e ñ o r . C o r r i g e lo q u e tú h i c i s t e , p a r a q u e se salve lo
de D i o s ; l u e g o lo q u e es c o n t r a r i o al V e r b o de D i o s debe q u e en ti h i z o D i o s . Si n o q u i e r e s c o r r e g i r l o y a m a s y te en-
t r e g a s a t u s p e c a d o s , e r e s c o n t r a r i o a C r i s t o . Estés d e n t r o o
non tantura lingua fit, sed et factis; certe invenimus inultos antichristos
qui ore profitentur Christum, et moribus dissentiunt a Christo. Ubi inve-
nimus hoc in Scriptura? Paulum audi apostolum: de talibus cum loquere- contrarius est Christo. Et vultis nosse quam aperte resistant isti Christo?
tur, ait, Confitentur enim se nosse Deum, factis autem negant10. Inveni- Aliquando evenit ut áliquid mali facíant, et incipiant corripi; quia
mus et ipsos antichristos: quisquís factis negat Christum, antichristus Christum non audent blasphemare, ministros eius blasphemant, a quibus
est. Non audio quid sonet, sed video quid vivat. Opera loquuntur, et corripiuntur: si autem ostenderis illis quia Christi verba dicis, non verba
verba requirimus? Quis enim malus non bene vult loqui? Sed quid dicit tua; conantur quantum possunt ut te convincant verba tua te dicere, non
talibus Dominus? Hypocritae, quomodo potestis bono, loqui cum sitis verba Christi: si autem manifestum fuerit quia verba Christi dicis, eunt
mali F11 Voces vestras ad aures meas profertís; ego cogítatíones vestras ef in Christum, inicipiunt reprehenderé Christam: Quomodo, inquiunt, et
inspicio: voluntatem malam ibi video, et falsos fructus ostenditis. Novi quare tales nos fecit? Nonne dicunt hoc quotidie homines convicti de
quid unde colligam; non colligo de tribulis ficus, non colligo de spinis factis suis? Prava volúntate perversi, artificem accusant. Clamat illis
uvas. Unaquaeque enim arbor a fructu cognoscitur 12. Magis mendax est artifex de cáelo (quia ipse nos fecit, qui nos refecit): Quid te feci? Ego
antichristus qui ore profitetur Iesum esse Christum, et factis negat. Ideo hominem feci, non avaritiam; ego hominem feci, non latrocinium; ego
mendax, quia aliud loquitur, aliud agit. hominem feci, non adulterium. Audisti quia laudant me opera mea. Ex
ore trium puerorum ipse hymnus erat qui ab ignibus defendebat". Lau-
9. Iam ergo, fratres, si facta interroganda sunt, non solum multos dant opera Domini Dominum; laudat caelum, térra, mare; laudant omnia
invenimus antichristos foras exiisse; sed multos nondum manifestos, qui quae sunt in cáelo; laudant Angeli, laudant stellae, laudant luminaria;
minime foras exierunt. Quotquot enim habet Ecclesia periuros, fraudato- laudat quidquid natat, quidquid volat, quidquid ambulat, quidquid repit,
res, maléficos, sortilegorum inquisitores, adúlteros, ebriosos, foeneratores, laudant ista omnia Dominum. Numquid audisti quia laudat Dominum
mangones, et omnia quae numerare non possumus; contraria sunt doctri- avaritia? numquid audisti quia laudat Dominum ebriositas; quia laudat
nas Christi, contraria sunt verbo Dei: Verbum autem Dei Christus est: luxuria, laudat nugacitas? Quidquid ibi non audis laudem daré Domino,
quidquid contrarium est Verbo Dei, in Antichristo est. Antichristus enim non fecit Dominus. Corrige quod tu fecisti, ut salvetur quod in te Deus
10
Tit. 1,16
fecit. Si autem non vis, et amas et amplecteris peccata tua: contrarius es
11
M t . 12,34.
12 18
Ibid. 7,i6. D a n . 3,24-90.
242 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS ,UI, 10-11/ \ l l l , 11 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 243
estés fuera, e r e s a n t i c r i s t o ; estés d e n t r o o f u e r a , e r e s p a j a . P e r o c u e r p o q u e se c o r r o m p e i n c l i n a h a c i a l a s cosas de a b a j o ; p e r o
¿ p o r q u é n o estás f u e r a ? P o r q u e n o h a s e n c o n t r a d o la o p o r t u - t o l e r o estas cosas p a r a q u e p e r m a n e z c a en mí l o q u e oí d e s d e
n i d a d del v i e n t o . el p r i n c i p i o . D i r é a m i D i o s : Por las palabras de tus labios
10. H e r m a n o s , estas c o s a s ya están c l a r a s . N a d i e d i g a : yo recorro caminos ásperos. ¿ D e q u é r e c o m p e n s a seré d i g n o ?
N o a d o r o a C r i s t o , p e r o a d o r o a D i o s , su P a d r e . Todo el que O y e y n o desfallezcas. Si i b a s y a a f l a q u e a r p o r los t r a b a j o s ,
niega al Hijo, ni al Padre ni al Hijo tiene; y quien confiesa sé fuerte p p r la r e c o m p e n s a p r o m e t i d a . ¿ Q u i é n es el q u e tra-
al Hijo, tiene al Hijo y al Padre. H a b l a a v o s o t r o s , g r a n o s . b a j a en l a v i ñ a y a p a r t a de su p e n s a m i e n t o la p a g a q u e h a d^
Los q u e son p a j a o i g a n y se h a g a n g r a n o s . C a d a u n o e x a m i - r e c i b i r ? Si se o l v i d a del s a l a r i o , se le caen l a s m a n o s . E l re-
n a n d o su c o n c i e n c i a , se m u d e si ve q u e es a m a d o r del m u n d o ; c u e r d o d e l s a l a r i o p r o m e t i d o le h a c e p e r s e v e r a r en el t r a b a j o ,
se h a g a a m a d o r de Cristo p a r a n o ser a n t i c r i s t o . Si a l g u n o le y, con t o d o , es u n n o m b r e el q u e p r o m e t e , el cual p u e d e enga-
dice q u e es a n t i c r i s t o , se i r r i t a y lo c o n s i d e r a c o m o i n j u r i a ñ a r t e . ¿ C u á n t o m á s c o n s t a n t e d e b e s ser en el c a m p o de D i o s ,
.inferida a é l ; q u i z á si oye a su l i t i g a n t e l l a m a r l e a n t i c r i s t o , le s i e n d o así q u e p r o m e t e la V e r d a d , la c u a l es i n m u t a b l e y n o
a m e n a z a con l l e v a r l e a los t r i b u n a l e s . C r i s t o le d i c e : Sé pa- p e r e c e n i p u e d e e n g a ñ a r a q u i e n p r o m e t i ó ? ¿ Y c u á l es l a p r o -
c i e n t e ; si te h a n l e v a n t a d o u n falso t e s t i m o n i o , a l é g r a t e con- m e s a ? V e á m o s l a . ¿ E s o r o , q u e en este m u n d o s o b r e m a n e r a
m i g o , p o r q u e a m í los a n t i c r i s t o s c o n t i n u a m e n t e m e l e v a n t a n a m a n los h o m b r e s , o es p l a t a ? ¿ O son t i e r r a s , p o r c u y a a d q u i -
falsos t e s t i m o n i o s . Si oíste la v e r d a d , p o n t e de a c u e r d o con t u sición g a s t a n l o s h o m b r e s el o r o , a u n q u e lo a m e n m u c h o ?
c o n c i e n c i a ; si t e m e s oír, t e m e m á s ser. ¿ O fincas a m e n a s , a m p l i a s casas, m u c h o s esclavos, n u m e r o s o s
1 1 . Luego permanezca en vosotros lo que desde el prin- a n i m a l e s ? N o es éste el s a l a r i o al q u e n o s a n i m a p a r a sopor-
cipio oísteis. Porque, si permanece en vosotros lo que oísteis t a r el t r a b a j o . ¿ C ó m o se l l a m a esta p a g a ? V i d a e t e r n a . Oísteis
desde el principio, también vosotros permaneceréis en el Hijo y gozosos e x c l a m a s t e i s . A m a d lo q u e oísteis y os l i b r a r é i s de
y en el Padre. Esta es la promesa que El nos hizo. Q u i z á b u s - v u e s t r a s f a t i g a s en el d e s c a n s o de l a v i d a e t e r n a . V e d lo q u e
cas r e c o m p e n s a y d i c e s : H e a q u í q u e obedezco y g u a r d o en D i o s p r o m e t e : l a v i d a e t e r n a . V e d con q u é a m e n a z a D i o s :
mí lo q u e oí desde el p r i n c i p i o ; s o p o r t o p o r su c o n s e r v a c i ó n con el fuego e t e r n o . ¿ Q u é d i r á a los c o l o c a d o s a la d e r e c h a ?
p e l i g r o s , t r a b a j o s , t e n t a c i o n e s . ¿ D ó n d e está el f r u t o ? ¿ P o r q u é Venid, benditos de mi Padre; poseed el reino que os está pre-
recompensa tolero todo esto? ¿Qué me dará después, ya que parado desde el origen del mundo. ¿ Y q u é d i r á a los coloca-
en este m u n d o m e veo a g o b i a d o p o r l a s t e n t a c i o n e s ? V e o q u e d o s a l a i z q u i e r d a ? Id al juego eterno, que se preparó para
a q u í n o h a y d e s c a n s o ; la m i s m a m o r t a l i d a d a g o b i a al a l m a , y el el diablo y sus ángeles. Si a ú n n o a m a s a q u e l l o , t e m e al me-
nos e s t o .
Christo. Intus sis, foris sis, antichristus es: intus sis, foris sis, palea es.
Sed guare foris non es? Quia occasionem venti non invenisti.
et dicam Deo meo, Propter verba labiorum tuorum ego castodivi vias
10. Iam ista manifesta sunt, fratres. Ne quis dicat: Christum non duras " . Ad quam ergo mercedem? Audi, et noli deficere. Si deficiebas
coló, sed Deum coló Patrem ipsius. Omnis qui negat Filium, nec Filium in laboribus, promissa mercede fortis esto. Quis est qui operetur in vinea
nec Patrem habet: et qui confitetur Filium, et Filium et Patrem habet. et recedat illi de corde quod accepturus est? Fac illum oblitum mercedem
Vos grana alloquitur; et qui palea erant, audiant, et grana fiant. Unus- suam, deficiunt manus. Memoria promissae mercedis perseverantem facit
quisque considerans conscientiam suara, si mundi amator est, mutetur; in opere: et homo promisit qui te potest fallere. Quanto fortior esse debes
fíat amator Christi, ne sit antichristus. Si quis ei dixerit quod antichristus in agro Dei, quando promisit veritas, cui nec succedi potest, nec mori
sit, irascitur, iniuriam sibi factam putat; fortassis inscriptionem minatur, nec fallere potest eum cui promissum est? Et quid est promissum? Videa-
si audiat a litigante quod antichristus sit. Dicit ei Christus: Patiens esto; mus quid promisit. Aurum est, quod hic multum amant homines, an ar-
si falsum audisti, gaude mecum, quia et ego falsa ab antichristis audio: gentum? An possessiones, ad quas fundunt homines aurum, quamvis mul-
si autem verum audisti, conveni conscientiam tuam; et si audire times, tum ament aurum? An amoena praedia, amplae domus, multa mancipia,
esse plus time. animalia numerosa? Non haec est quaedam merces ad quam nos hortatur,
11. Ergo vos quod ab initio audistis, in vobis maneat. Quod si in ut in labore duremus. Quid dicitur merces ista? Vita aeterna. Audistis,
vobis manserit quod ab initio audistis; et vos in Filio et Paire manebitis. et gavisi exclamastis: amate quod audistis, et liberamini a laboribus ves-
Haec est pollicitatio quam ipse pollicitus est nobis. Forte enim mercedem tris in réquiem vitae aeternae. Ecce quid promittit Deus, vitam aeternam.
quaereres, et díceres: Ecce in me quod ab initio audivi custodio, obtem- Ecce quid minatur Deus, ignem aeternum. Quid lilis ad dexteram consti-
pero; pericula, labores, tentationes pro ista permansione sustineo: quo tutis? Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum
fructu? qua mercede? Quid mihi postea dabit, quia in hoc saeculo me est ab origine mundi. Ad sinistram quid? Ite in ignem aeternum, qui prae-
video laborare Ínter tentationes? Non video hic réquiem esse aliquam; paratus est diabolo, et angelis eius I5 . Illud nondum amas, vel hoc time.
mortalitas ipsa aggravat animam, et corpus quod corrumpitur premit ad 14
inferiora: sed tolero omnia, ut illud quod ab initio audivi, maneat in me; Ps. 16,4.
15
Mt. 25,34-4'i-
244 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS III, 12-13/ III, 13 EXPOSICIÓN DE LA EP. A IOS PARTOS 245

1 2 . L u e g o a c o r d a o s , h e r m a n o s m í o s , q u e Cristo n o s p r o - y t a m b i é n al m i s m o a p ó s t o l . D í g n e s e o í r al n i ñ o q u e le inte-
m e t i ó l a v i d a e t e r n a . Esta es la promesa, dice el a p ó s t o l , que r r o g a . P r e g u n t e m o s al m i s m o J u a n : ¿ T e n í a n u n c i ó n a q u e l l o s
El nos hizo: la vida eterna. Os escribí estas cosas por los que a q u i e n e s h a b l a b a s ? P u e s tú d i j i s t e : Porque su unción os
os andan engañando. N a d i e os a r r a s t r e a l a m u e r t e ; d e s e a d enseña todas las cosas. E n t o n c e s ¿ p o r q u é escribiste esta E p í s -
la p r o m e s a de la v i d a e t e r n a . ¿ Q u é p u e d e p r o m e t e r el m u n - t o l a ? ¿ P o r q u é les e n s e ñ a b a s ? ¿ A q u é v e n í a i n s t r u i r l e s ? ¿ Q u é
d o ? P r o m e t a lo q u e q u i e r a , q u i z á p r o m e t e al q u e h a de m o r i r e d i f i c a b a s ? V e d ya, h e r m a n o s , en esto u n g r a n m i s t e r i o . E l
m a ñ a n a . ¿ C o n q u é c a r a h a s de s a l i r m a ñ a n a al e n c u e n t r o de s o n i d o de n u e s t r a s p a l a b r a s h i e r e el o í d o , p e r o el m a e s t r o
A q u e l q u e p e r m a n e c e e t e r n a m e n t e ? P e r o es q u e m e a m e n a z a está d e n t r o . N o p e n s é i s q u e a l g u n o a p r e n d e a l g o del h o m b r e .
u n h o m b r e p o d e r o s o p a r a q u e h a g a a l g u n a cosa m a l a . ¿ C o n P o d e m o s l l a m a r l a a t e n c i ó n con el r u i d o de n u e s t r a v o z ; p e r o
q u é a m e n a z a ? ¿ C o n l a c á r c e l , l a s c a d e n a s , el fuego, los tor- si d e n t r o n o está el q u e e n s e ñ e , v a n o es n u e s t r o s o n i d o . H e r -
m e n t o s , l a s b e s t i a s ? P e r o ¿ a c a s o te a m e n a z a con el fuego m a n o s , ¿ q u e r é i s d a r o s c u e n t a de esto q u e d i g o ? ¿ A c a s o n o
e t e r n o ? T e m e a q u e l l o con q u e te a m e n a z a el O m n i p o t e n t e ; oísteis t o d o s este s e r m ó n ? ¡ C u á n t o s s a l d r á n de a q u í sin ins-
a m a lo q u e te p r o m e t e el m i s m o , y n o t e i m p o r t a r á t o d o el t r u i r s e ! P o r lo q u e a m í t o c a , a t o d o s h a b l é ; p e r o a q u e l l o s
m u n d o , ya p r o m e t a , y a a t e r r e . Os escribí estas cosas por causa a q u i e n e s n o h a b l a a q u e l l a u n c i ó n , a q u i e n e s el E s p í r i t u S a n t o
de los que os andan engañando, para que sepáis que tenéis n o e n s e ñ a i n t e r i o r m e n t e , s a l e n sin i n s t r u c c i ó n . E l m a g i s t e r i o
la unción, y la unción que de él recibimos permanezca en vos- e x t e r n o consiste en ciertas a y u d a s y avisos. Q u i e n i n s t r u y e l o s
otros. Se t r a t a del s a c r a m e n t o d e u n c i ó n ; su v i r t u d es invisi- c o r a z o n e s t i e n e la c á t e d r a en el c i e l o . P o r esto dice E l m i s m o
b l e . L a u n c i ó n i n v i s i b l e es el E s p í r i t u S a n t o ; la u n c i ó n invi- en el E v a n g e l i o : No llaméis Maestro a nadie en la tierra;
s i b l e es a q u e l l a c a r i d a d q u e , en q u i e n q u i e r a q u e esté, le será uno solo es vuestro Maestro, Cristo. Os h a b l e El i n t e r i o r m e n t e ,
c o m o raíz a la q u e n o p u e d e secar el sol a u n q u e se h a l l e en ya q u e n i n g ú n h o m b r e está a l l í ; p u e s , a u n q u e a l g u n o esté a
t o d a su fuerza. T o d o lo q u e está e n r a i z a d o se n u t r e con el tu l a d o , n a d i e está en t u c o r a z ó n . N o esté tu c o r a z ó n i n h a b i -
c a l o r del sol, m a s n o se seca. t a d o , esté C r i s t o e n t u c o r a z ó n . S u u n c i ó n esté en el c o r a z ó n ,
p a r a q u e n o se h a l l e s e d i e n t o e n la s o l e d a d y sin fuentes p o r
1 3 . Y no tendréis necesidad de que alguno os enseñe, por-
l a s q u e sea r e g a d o . L u e g o el m a e s t r o i n t e r i o r es q u i e n e n s e ñ a ;
que su unción os enseña todas las cosas. E n t o n c e s , h e r m a n o s ,
Cristo e n s e ñ a , su i n s p i r a c i ó n e n s e ñ a . D o n d e n o e s t á n su inspi-
¿ q u é p i n t o y o a q u í e n s e ñ á n d o o s ? Si su u n c i ó n os e n s e ñ a t o d a s
r a c i ó n n i su u n c i ó n , v a n a m e n t e s u e n a n en el e x t e r i o r l a s pa-
l a s cosas, l u e g o p a r e c e q u e n o s o t r o s i n ú t i l m e n t e n o s afana-
l a b r a s . E s t a s p a l a b r a s , h e r m a n o s , q u e p r o n u n c i a m o s al exte-
m o s ; y e n t o n c e s ¿ a q u é t a n t o g r i t a r ? Os c o n f i a r e m o s a su un-
r i o r , son a n á l o g a s a lo q u e es el a g r i c u l t o r p a r a el á r b o l ; o b r a
ción y q u e ella os e n s e ñ e . P e r o a h o r a m e h a g o esta p r e g u n t a ,
e x t e r n a m e n t e , p r o p o r c i o n a a g u a y c u i d a d o de c u l t i v o ; p o r
12. Mementote ergo, fratres mei, quia vitam aeteraam nobis promisil
Christus: Haec est, inquit, pollicitatio quam ipse pollicitus est nobis, vi- Unctionem habebant quibus loquebaris? Tu dixisti, Quia unctio ipsius
tam aetemam. Haec scripsi voBis de his qui vos seducunt. Nemo vos se- docet vos de ómnibus. Utquid talem Epistolam fecisti? Quid illos tu do-
ducat ad mortem; promissionem vitae aeternae desiderate. Quid potesl cebas? quid instruebas? quid aedificabas? Iam hic videte magnum sacra-
mundus promittere? Quidquid libet promittat, fortassis crastina morituro mentum, fratres: sonus verborum nostrorum aures percutit, magister intus
promittit. Et qua fronte ad illum qui manet in aeternum, exiturus es? est. Nolite putare quemquam aliquid discere ab nomine. Admonere possu-
Sed minatur mihi potens homo, ut aliquid mali faciam. Quid minatur? mus per strepitum vocis nostrae; si non sit intus qui doceat, inanis fit
Carceres, catenas, ignes, tormenta, bestias: numquid ignem aeternum? Ex- strepitus noster. Adeo, fratres, vultis nosse? Numquid non sermonem istum
horresce quod minatur Omnipotens, ama quod pollicetur Omnipotens; et omnes audistis? Quam multi hinc indocti exituri snnt? Quantum ad me
vilescit omnis mundus, sive promittens, sive terrens. Haec scripsi vobis de pertinet, ómnibus locutus sum; sed quibus unctio illa intus non loquitur
his qui vos seducunt; ut sciatis quia unctionem habetis, et unctio quam quos Spiritus sanctus intus non docet, indocti redeunt. Magisteria forin-
accepimus ab eo, permaneat in nobis. Unctionis sacramentum est, virtus secus, adiutoria quaedam sunt, et admonitiones. Cathedram in cáelo habet
ipsa invisibilis, unctio invisibilis, Spiritus sanctus; unctio invisibilis, cha- qui corda docet. Propterea ait et ipse in Evangelio: Nolite vobis dicere
ritas illa est quae in quocumque fuerit, tanquam radix illi erit, quamvis magistrum in térra; unus est magister vester Christus.1''. Ipse vobis ergo
ardente solé arescere non potest. Omne quod radicatum est, nutritur calore intus loquatur, quando nemo hominum illic est; quia etsi aliquis est a
solis, non arescit. latere tuo, nullus est in corde tuo. Et non sit nullus in corde tuo: Christus
sit in corde tuo; unctio ipsius sit in corde, ne sit in solitudine cor sitiens,
13. Et non habetis necessitatem ut aliquis vos doceat, quia unctio ip- et non habens fontes quibus irrigetur. Interior ergo magister est qui docet,
sius docet vos de ómnibus. Quid ergo nos facimus, fratres, quia docemus Christus docet, inspiratio ipsius docet. Ubi illius inspiratio et unctio illiua
vos? Si unctio eius docet vos de ómnibus, quasi nos sine causa labora- non est, forinsecus inaniter perstrepunt verba. Sic sunt ista verba, fratres
mus. Et utquid tantum clamamus? Dimittamus vos unctioni ¡llius, et doceat quae forinsecus dicimus, quomodo est agrícola ad arborem: forinse-
vos unctio ipsius. Sed modo mihi fació quaestionem, et illi ipsi apostólo
16
fació: dignetur audire parvulum quaerentem a se; ipsi Ioanni dico, Mt. 23,8.9.
246 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 1 IV, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 247
m u c h o q u e c u i d e e x t e r n a m e n t e , ¿ a c a s o él f o r m a el f r u t o ? en b a l d e v o c e a m o s n o s o t r o s si n o os h a b l a i n t e r i o r m e n t e A q u e l
¿ A c a s o viste la d e s n u d e z d e los á r b o l e s con el f o l l a j e ? ¿ A c a s o q u e os c r e ó , os r e d i m i ó , os l l a m ó y h a b i t a en v o s o t r o s p o r la
o b r a esto i n t e r n a m e n t e ? E s t o , ¿ q u i é n lo e j e c u t a ? Oíd al agri- fe y el E s p í r i t u S a n t o . ¿ C ó m o se d e m u e s t r a e s t o ? P o r lo mis-
c u l t o r , a l A p ó s t o l ; ved q u é s o m o s , y oíd al m a e s t r o i n t e r i o r . Yo, mo q u e , n o o b s t a n t e ser m u c h o s los q u e oyen, n o t o d o s se
dice, planté, Apolo regó; pero Dios dio el crecimiento. Ni el p e r s u a d e n de lo q u e se dice, s i n o sólo a q u e l l o s a q u i e n e s h a b l a
que planta es algo ni el que riega, sino Dios, que da el cre- Dios i n t e r i o r m e n t e . H a b l a i n t e r i o r m e n t e a los q u e le dejan
cimiento. L u e g o os d e c i m o s e s t o : y a p l a n t e m o s , ya r e g u e m o s sitio, y le d e j a n sitio los q u e se le h a n q u i t a d o al d i a b l o . El
h a b l a n d o , n a d a s o m o s ; lo es t o d o sólo D i o s , q u e da el creci- d i a b l o q u i e r e m o r a r en el c o r a z ó n del h o m b r e y h a b l a r a l l í
m i e n t o , es decir, su u n c i ó n , q u e os e n s e ñ a t o d a s las cosas. t o d a s l a s cosas q u e se e n c a m i n a n a l a s e d u c c i ó n . P e r o ¿ q u é
dice el S e ñ o r J e s ú s ? El príncipe de este mundo fué lanzado
juera. ¿ D e d ó n d e fué l a n z a d o ? ¿ A c a s o fuera del cielo y de la
t i e r r a , f u e r a del á m b i t o del m u n d o ? N o ; f u e r a . d e los corazo-
TRATADO IV nes de los c r e y e n t e s . L a n z a d o f u e r a el i n v a s o r , h a b i t e el Re-
d e n t o r , p o r q u e el q u e creó t a m b i é n r e d i m i ó . E l d i a b l o , i m p u g
Sobre lo q u e s i g u e : " Y es v e r d a d y no es f a l a z " , h a s t a donde es- n a n d o a h o r a y a d e s d e fuera, n o vence a A q u e l q u e o c u p a el
c r i b e : " E l Hijo de Dios se m a n i f e s t ó p a r a d e s t r u i r las o b r a s del i n t e r i o r . I m p u g n a d e s d e fuera s u g i r i e n d o d i v e r s a s t e n t a c i o n e s ,
d i a b l o " (3,27-29 y 3,1-8) p e r o n o consiente a q u e l a q u i e n D i o s y la, u n c i ó n de la q u e
oísteis h a b l a r a d o c t r i n a n en el i n t e r i o r .
1. R e c o r d a r é i s , h e r m a n o s , q u e l a e x p o s i c i ó n de a y e r con-
2. Y es veraz, dice, l a m i s m a u n c i ó n ; esto es, el m i s m o
c l u y ó con esta a f i r m a c i ó n : N o necesitáis q u e a l g u i e n os en-
E s p í r i t u del S e ñ o r , q u e e n s e ñ a a los h o m b r e s , n o p u e d e men-
señe, s i n o q u e l a m i s m a u n c i ó n os e n s e ñ a t o d a s l a s c o s a s . N o
tir. Y no es mendaz. Como os enseñé, perseverad en la unción.
d u d o r e c o r d á i s q u e e x p u s i m o s esto d i c i e n d o q u e n o s o t r o s ,
Y ahora, hijitos, perseverad en El, para que, cuando se ma-
cuando h a b l a m o s externamente a vuestros oídos, somos como
nifieste, tengamos confianza en su presencia y no seamos con-
o b r e r o s q u e c u l t i v a m o s e x t e r n a m e n t e el á r b o l , p e r o q u e n o
fundidos por El en su venida. V e i s , h e r m a n o s , q u e c r e e m o s en
p o d e m o s p r o d u c i r el c r e c i m i e n t o n i f o r m a r los frutos, y q u e
Cristo, a q u i e n n o h e m o s visto. N o s le a n u n c i a r o n los q u e le
cus operatur, adhibet aquam et diligentiam culturae; quaelibet fo- vieron, t o c a r o n y o y e r o n de su b o c a su p a l a b r a . P a r a conven-
rinsecus adhibeat, numquid poma format? numquid nuditatem ligno- cer a l g é n e r o h u m a n o de estas cosas, f u e r o n e n v i a d o s p o r E l ,
rum vestit umbra foliorum? numquid tale aliquid intrinsecus agit? Sed no a t r e v i é n d o s e e l l o s a i r p o r p r o p i a c u e n t a . Y ¿ a d o n d e fue-
quis agit hoc? audite agricolam Apostolum, et videte quid sumus, et
audite magistrum interiorem: Ego plantavi, Apollo rigavit; sed Deus in-
crementara dedit: ñeque qui plantat est aliquid, ñeque qui rigat; sed qui vobis intus, sine causa nos perstrepimus. Unde hoc apparet? Quia cum
incrementum dar Deus". Hoc ergo vobis dicimus: sive plantemus, sive multi audiant, non ómnibus persuadetur quod dicitur; sed illis solis
rigemus loquendo, non sumus aliquid; sed ille qui incrementum dat Deus, quibus intus loquitur Deus. lilis autem intus loquitur, qui ei locum prae-
id est, unctio illius quae docet vos de ómnibus. bent: illi autem Deo locum praebent, qui diabolo locum non praebent.
Habitare enim vult diabolus corda hominum, et loqui ibi omnia quae
valent ad seductionem. Sed quid ait Dominus Iesus? Princeps huius mundi
missus est joras 1. Unde missus est? numquidí extra caelum et terram?
TRACTATUS IV numquid extra fabricam mundi? Sed extra corda credentium. Foras mis-
so invasore, habitet redemptor; quia ipse redemit qui creavit. Et diabolus
iam forinsecus oppugnat, non vincit illum qui intus possidet. Forinsecus
D e eo quod sequltur, " E t v e r a x est, e t n o n est m e n d a x " ; u s q u e
autem oppugnat, immittendo varias tentationes: sed ille non consentit
ad id, "in hoc m a n i f e s t a t u s est F i l i u s Dei, u t s o l v a t o p e r a dia- cui Deus intus loquitur, et unctio quam audistis.
boli" (2,27-29, e t 3,1-8)
2. Et verax est, inquit, eadem unctio; id est, ipse Spiritus Domini
1. Meministis, fratres, hesternam lectionem ad hoc terminatam, quia qui docet homines, mentiri non potest, «Et non est mendax. Sicut docuit
non habetis necessitatem ut quis doceat vos, sed ipsa unctio docet vos de vos, permanete in ipsa. Et nunc, filioli, manete in eo, ut cum manifestatus
ómnibus. Hoc autem, sicut vos recordari certus sum, sic exposuimus vobis fuerit, habeamus fiduciam in conspectu eius, ut non confundamur ab eo
quia nos qui forinsecus loquimur ad aures vestras, ita sumus quasi ope- in adven tu eius». Videtis, fratres; credimus in Iesum quem non vidimus:
rarii, adhibentes culturam forinsecus ad arborem, sed incrementum daré annuntiaverunt eum qui viderunt, qui contrectaverunt, qui verbum ex ore
non possumus, nec fructus formare: ille autem qui vos creavit, et rede- ipsius audierunt; et ut haec persuaderent generi humano, ab illo missi
mit, et vocavit, per fidem et Spiritum suum habitans in vobis, nisi loquatuí sunt, non a seipsis iré ausi sunt. Et quo missi sunt? Audistis cum Evan-
17
i Cor. 3,6.7. 1
l o . 12,31.
248 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 2 IV, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 249

ron enviarlos? Lo oísteis cuando se leía el Evangelio: Id, pre- 3. Sabéis que es justo, conoced que todo el que obra jus-
dicad el Evangelio a toda criatura que está debajo del cielo. ticia ha nacido de El. Ahora nuestra justicia procede de la fe.
Luego por todo el mundo fueron enviados los discípulos, con- La justicia perfecta sólo se halla en los ángeles, y apenas en
firmando con signos y prodigios su palabra a fin de ser creí- los ángeles si se comparan con Dios. Sin embargo, si hay algu-
dos, y anunciaban lo que habían visto. Creemos en Aquel que na justicia perfecta en las almas y en los espíritus que Dios
no hemos visto y le esperamos venidero. Todos los que con fe creó, está en los ángeles santos, justos, buenos, los cuales no
le esperan, se alegrarán cuando venga. Los que están sin fe, se han apartado de Dios por el pecado ni han caído por J a
cuando venga Aquel a quien no ven ahora, quedarán confun- soberbia, sino que permanecen siempre en la contemplación
didos. Y aquella confusión no será de un día, transitoria—así del Verbo de Dios y no tienen por dulce otra cosa fuera_ de
suelen confundirse los que caen en un pecado y son escarne- Aquel por quien fueron creados. En éstos es perfecta la jus-
cidos por los hombres—; aquella confusión hará pasar a los ticia; en nosotros está en sus comienzos, nacida de la fe según
el Espíritu. Oísteis al leer el salmo: Comenzad confesando al
confundidos a la izquierda para oír: Id al fuego eterno, que
Señor. Comenzad, dice. El principio de nuestra justicia es la
se halla preparado para el diablo y sus ángeles. Permanezca-
confesión de los pecados. Cuando comienzas a no defender tu
mos en sus palabras para no ser confundidos cuando venga.
pecado, has incoado ya la justicia. Se perfeccionará ésta en ti
En el Evangelio dice a los que creen en E l : Si permaneciereis cuando no te deleite hacer cosa alguna fuera de la justicia;
en mi palabra, seréis verdaderamente mis discípulos. Y como cuando sea absorbida la muerte para victoria; cuando ningún
si le preguntasen: ¿Qué provecho nos reporta?, responde: deseo carnal te deleite; cuando no haya lucha con la carne
Y conoceréis la verdad, y la verdad os libertará. Ahora nues- y la sangre; cuando obtengas la corona de la victoria, trofeo
tra salud se basa en la esperanza, no en la realidad, pues aún del enemigo. Entonces tendrás justicia perfecta. Ahora aún
no tenemos lo que se nos prometió, sino que lo esperamos luchamos. Si luchamos, estamos en el estadio; herimos y so-
venidero. Fiel es el promitente; no te engaña. Únicamente no mos heridos, pero aún no se sabe quién vencerá. Vence aquel
desfallezcas; espera la promesa. La verdad no puede engañar. que, al herir, no presume de sus propias fuerzas, sino de Dios,
Tú no seas mentiroso, profesando una cosa y haciendo otra. su alentador. El diablo lucha solo contra nosotros. Nosotros,
Guárdale tú fidelidad, El mantendrá su promesa. Si tú no le si estamos con Dios, vencemos al diablo. Pero, si tú solo lu-
guardas fidelidad, tú mismo te defraudas, no Aquel que pro- chas contra el diablo, serás vencido. Es un enemigo adiestrado
metió. ¡con cuántas victorias! Considerad hasta dónde nos derribó.
Para que naciésemos mortales, primeramente derribó a nuestro

gelium legeretur, he, praedicate Evangelium universae creaturae quae sub 3. Si scitis quia iustusí est, scitote quia omnis qui facit iustitiam, ex
cáelo est *. Ubique ergo discipuli missi sunt, attestantibus signis et pro- ipso est natus. Iustitia modo nostra ex fide. Iustítia perfecta non est nisi
digiis ut crederetur illis, quia ea dicebant quae viderant. Et credimus in in Angelis; et vix in Angelis, si Deo comparen tur: tamen si qua perfecta
eum quem non vidimus, et vehturum eum exspectamus. Quicumque illum iustitia animarum et spirituum est quos Deus creavit, in Angelis est
fide exspectant, cum venerit gaudebunt: qui sine fide sunt, cum venerit sanctis, iustis, bonis, nullo lapsu aversis, nulla superbia cadentibus, sed
quod nunc non vident, erubescent. Et confusio illa non erit unius diei et manentibus semper in contemplatione Verbi Dei, et nihil aliud dulce
transiet, quomodo solent confundí qui inveniuntur in aliqua culpa, et eis habentibus, nisi a quo creati sunt; in ipsis perfecta iustitia est: in nobis
insultatur ab hominibus. Confusio illa traducet confusos ad sinistram, ut autem ex fide coepit esse secundum Spiritum. Audistis cum Psalmus
audiant, I te in ignem aeternum, qui paratas est diabolo et angelis eius '. legeretur, Incipite Domino in confessione 5. lncipite, inquit: initium iusti-
Maneamus ergo in verbis eius, ne confundamur cum venerit. Ipse enim tiae nostrae, confessio est peccatorum. Coepisti non defenderé peccatum
dicit in Evangelio eis qui in eum crediderant: Si permanseritis in verbo tuum, iam inchoasti iustitiam: perficietur autem in te, quando nihil aliud
meo veré discipuli mei estis. Et quasi dicerent, Quo fructu? Et cognos- faceré delectabit, quando absorbebitur mors in victoriam 6, quando nulla
cetis, inquit, veritatem, et peritas liberavit vos ". Modo enim salus riostra concupiscentia titillabit, quando non erit lucta cum carne et sanguine,
in spe, nondum in r e : non enim tenemus iam quod promissum est, sed quando erit corona victoriae, triumphus de inimico; tune erit perfecta
venturum speramus. Fidelis autem est qui promisit; non te fallit: tantum iustitia. Modo adhuc pugnamus: si pugnamus, in stadio sumus; ferimus
tu noli deficere, sed exspecta promissionem. Non enim novit fallere veritas. et ferimur: sed qui vincat, exspectatur. Ule autem vincit, qui et quod
Tu noli esse mendax, ut aliud profitearis, aliud agas: tu serva fidem, et ferit, non de viribus suis praesumit, sed de hortatore Deo. Solus diabolus
servat Ole pollicitationem. Si autem non t tu servaveris fidem, tu te frau- adversum nos pugnat. Nos si cum Deo sumus, diabolum vincimus: nam
dasti, non ille qui promisit. et si tu solus cum diabolo pugnaveris, vinceris. Exercitatus hostis est:
2
M e . I6.I5- quot palmarum? Considérate quo deiecerit ut mortales nasceremur, primo
3
M t . 25,31.
* l o . 8,31 et 33. 5
P s . 146,7.
8
1 Cor. 15,54.
250 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 4 IV, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 251
p r i m e r p a d r e del p a r a í s o . ¿ L u e g o q u é h a y q u e h a c e r , p u e s t o se l l a m a n m é d i c o s y n o s a b e n c u r a r ! ¡ C u á n t o s se l l a m a n se-
q u e él está a d i e s t r a d o ? I n v o c a r al O m n i p o t e n t e c o n t r a el ejer- r e n o s y se p a s a n t o d a la n o c h e d u r m i e n d o ! Así m u c h o s se
c i t a d o e n e m i g o . H a b i t e e n ti el q u e n o p u e d e ser v e n c i d o , y l l a m a n c r i s t i a n o s y n o a p a r e c e n t a l e s en sus o b r a s , p o r q u e n o
s e g u r o v e n c e r á s a a q u e l q u e suele v e n c e r . P e r o ¿ a q u i é n e s ? son lo q u e se l l a m a n , es decir, en la v i d a , en las c o s t u m b r e s ,
A a q u e l l o s en q u i e n e s n o h a b i t a D i o s . P o r q u e , c o m o sabéis, en l a fe, en la e s p e r a n z a , en la c a r i d a d . ¿ Q u é h a b é i s o í d o a q u í ,
h e r m a n o s , A d á n , c o l o c a d o en el p a r a í s o , d e s p r e c i ó el m a n d a t o h e r m a n o s ? Ved qué caridad nos dio el Padre, que nos llama-
de D i o s , y, al l e v a n t a r su cabeza c o m o d e s e a n d o ser d u e ñ o mos hijos de Dios, y lo somos. P o r eso el m u n d o n o n o s co-
a b s o l u t o de sus actos y n o q u e r i e n d o s o m e t e r s e a la v o l u n t a d n o c e . P o r q u e n o le conoció a E l , t a m p o c o n o s conoce el m u n -
de D i o s , c a y ó de a q u e l l a i n m o r t a l i d a d y f e l i c i d a d q u e t e n í a d o . T o d o el m u n d o es c r i s t i a n o y t o d o el m u n d o es i m p í o ,
Cierto h o m b r e ya ejercitado, nacido mortal, hallándose arro- p o r q u e p o r t o d o el m u n d o h a y i m p í o s , p o r t o d o el m u n d o pia-
j a d o en u n e s t e r c o l e r o , r o í d o de g u s a n o s , v e n c i ó a l d e m o n i o ; d o s o s . A q u é l l o s n o c o n o c e n a éstos. ¿ E n q u é n o s f u n d a m o s
v e n c i ó t a m b i é n A d á n en el m i s m o J o b , p o r q u e J o b p r o c e d í a p a r a decir q u e n o n o s c o n o c e n ? E n q u e se m o f a n de los q u e
de l a e s t i r p e d e A d á n . L u e g o A d á n fué v e n c i d o en el p a r a í s o viven b i e n . A t e n d e d y o b s e r v a d , p o r q u e q u i z á l o s h a y e n t r a
y v e n c i ó en el e s t e r c o l e r o . E s t a n d o en el p a r a í s o , d i o o í d o s a v o s o t r o s . C a d a u n o de v o s o t r o s , q u e vive ya p i a d o s a m e n t e , q u e
la p e r s u a s i ó n de l a m u j e r . E s t a p e r s u a s i ó n h a b í a sido suge- d e s p r e c i a l a s cosas s e c u l a r e s , q u e n o q u i e r e ir a los espectácu-
r i d a a la m u j e r p o r el d i a b l o . E s t a n d o en el e s t e r c o l e r o , dice los, q u e n o q u i e r e e m b r i a g a r s e de c o n t i n u o , q u e n o q u i e r e
a E v a : Como una de las mujeres necias has hablado. Allí dio h a c e r s e , i n d i g n o de los d í a s s a n t o s a u n c o n t a n d o con el a p o y o
o í d o s ; a q u í r é p l i c a . S i e n d o feliz, o y ó ; s i e n d o h e r i d o , v e n c i ó . de los p o d e r o s o s lo q u e sería m á s g r a v e , q u e n o q u i e r e per-
P o r t a n t o , ved, h e r m a n o s , lo q u e sigue e n esta E p í s t o l a , pues- p e t r a r t o d a s estas cosas, ¿ c ó m o es i n s u l t a d o p o r a q u e l l o s q u e
to q u e n o s r e c o m i e n d a q u e v e n z a m o s al d i a b l o , p e r o n o a t r i - l a s h a c e n ? ¿ A c a s o se le i n s u l t a r í a si se le c o n o c i e s e ? ¿ P o r
b u y é n d o n o s el t r i u n f o . Si sabéis que es justo, dice, conoced q u é n o se le c o n o c e ? P o r q u e el m u n d o n o le c o n o c e . ¿ Q u i é n
que todo el que obra justicia ha nacido de El, de D i o s , de Cris- es el m u n d o ? L o s h a b i t a n t e s de él, c o m o se dice casa a los
to. Y d i c i e n d o : De El ha nacido, n o s e x h o r t a . L u e g o , p o r q u e q u e viven en e l l a . Y a se h a d i c h o esto m u c h a s veces, y n o lo
h e m o s n a c i d o de E l , s o m o s p e r f e c t o s . r e p i t o p a r a c a u s a r o s t e d i o . C u a n d o o i g á i s la p a l a b r a mundo
4 . Ved qué caridad nos dio el Padre, que nos llamamos en m a l s e n t i d o , e n t e n d e d l a sólo a p l i c a d a a los a m a d o r e s d e !
hijos de Dios, y lo somos. Q u i e n e s se l l a m a n y n o son, ¿ d e m u n d o , p u e s t o q u e m o r a n en él p o r a m o r y m e r e c e n r e c i b i r e l ,
q u é les a p r o v e c h a el n o m b r e , si n o t i e n e n la c o s a ? ¡ C u á n t o s n o m b r e del l u g a r d o n d e r e s i d e n . P o r esto el m u n d o n o nos
c o n o c e ; p o r q u e n o conoció a C r i s t o . N u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o
ipsam originem nostram de paradiso deiecit. Quid ergo faciendum est
quia ipse exercitatus est? Invocetur Omnipotens adversus exercitatum dia-
bolum. Habitet in te qui non potest vinci, et securas vinces eum qui men ubi res nen est? Quam multi vocantur medici, qui curare non
vincere solet. Sed quod? In quibus non habitat Deus. Nam, ut noveritis, norunt? quam multi vocantur vigiles, qui tota nocte dormiunt? Sic multi
fratres, contempsit Adam in paradiso positus praeceptum Dei, et erexit vocantur christiani, et in rebus non inveniuntur; quia hoc quod vocantuí
cervicem, veluti in potestate sua esse cupiens, et nolens subdi voluntan' non sunt, id est in vita, in moribus, in fide, in spe, iri chántate. Hic
Dei, et lapsus est ab illa immortalitato, ab illa beatitudine 7. Homo autem autem quid audistis, fratres? «Ecce qualem dilectionem dedit nobis Pater,
quídam iam exercitatus, natus mortalis, cum sederet in stercore putris ut filii Dei vocemur et simus. Propter hoc mundus non cognoscit nos, quia
vermibus, diabolum vicit: vicit et ipse Adam, et in Iob ipse; quia de non cognovit eum, et nos non cognoscit mundus». Totus mundus christia-
genere ipsius, Iob. Ergo Adam victus in paradiso, vicit in stercore. In nus, et totus mundus impius; per totum enim mundum impii, et per
paradiso cum esset, audivit persuasionem nralieris, quam illi immiseral totum mundum pii: illi illos non cognoscunt. Quomodo putamus quia non
diabolus: in stercore autem cum esset, aít Evae, Tanquam una ex insi- cognoscunt? Insultant bene viventibus. Attendite et videte, quia forte
pientibus mulieribus locuta es". Ibi aurem apposuít; hic responsum de sunt et Ínter vos. Unusquisque vestrum qui iam pie vivit, qui contemnit
dit: cum esset laetus, audivit; cum esset flagellatus, vicit. Ideo videte saecularfa, qui non vult iré ad spectacula, qui non vult se inebriare
quid sequitur, fratres, in Epístola ista; quia hoc nobis commendat, ut quasi solemniter, et quod est gravius, accedente patrocinio, sanctorum
diabolum quidem vincamus, sed non ex nobis. Si scitis quia iustus est. dierum fieri immundus; qui ista faceré noluerit, quomodo ei insultatuí
ait, scitote quia omnis qui facit iustitiam, ex ipso est natus: ex Deo, ex ab his qui faciunt? Numquid insultaretur ei si agnosceretur? Quare
Christo. Et quia dixit, Ex ipso est natas, hortatur nos. Iam ergo quia autem non agnoscitur? Mundus eum non agnoscit. Quis est mundus?
nati ex illo sumus, perfecti sumus. Illi habitatores mundi, quomodo dicitur domus, habitatores eius. Iam ista
saepe dicta sunt, et non ea vobis cum odio repetimus. Iam cum auditis
4. Audite: Ecce qualem dilectionem dedit nobis Pater, ut filii Dei mundum in mala significatione, non intelligatis nisi dilectores mundi;
vocemur et simus. Nam qui vocantur et non sunt, quid illis prodest no- quia per dilectionem inhabitant, et per quod inhabitant, nomen habere
r meruerunt. Propter hoc mundus non cognovit nos, quia non cognovit
Gen. 3,6.
8
I o b 2,10. eum. Ambulabat et ipse Dominus Iesus Christus, in carne erat Deus,
IV, 6 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 253
252 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 5

c a m i n a b a , e r a D i o s en c a r n e ; se o c u l t a b a en la flaqueza. Y ¿ p o r h o m b r e p a r a ser j u z g a d o , v e n d r á h o m b r e p a r a j u z g a r . S i n o
q u é n o fué c o n o c i d o ? P o r q u e r e p r e n d í a a los h o m b r e s t o d o s h a d e ser visto, ¿ a q u é viene a q u e l l o q u e se e s c r i b i ó : Verán
sus p e c a d o s . E l l o s , a m a n d o los deleites de los p e c a d o s , n o le a aquel que crucificaron? D e l o s i m p í o s , p u e s , se d i j o q u e le
r e c o n o c í a n D i o s . A m a n d o lo q u e les i n s p i r a b a su fiebre, inju- v e r á n y se c o n f u n d i r á n . ¿ C ó m o n o le h a n de v e r los i m p í o s ,
r i a b a n al m é d i c o . s i e n d o así q u e c o l o c a r á a u n o s a la d e r e c h a y a o t r o s a la iz-
q u i e r d a ? A los c o l o c a d o s a la d e r e c h a d i r á : Venid, benditos
5 . ¿ Y n o s o t r o s q u é ? Y a h e m o s n a c i d o de E l ; p e r o , c o m o de mi Padre; poseed el reino; y a los c o l o c a d o s a la izquier-
v i v i m o s en e s p e r a n z a , d i j o : Amadísimos, ahora somos hijos d a : Id al fuego eterno. V e r á n , p e r o la f o r m a de siervo, m a s
de Dios ¿ Y a ? E n t o n c e s , ¿ q u é e s p e r a m o s , si y a s o m o s h i j o s n o la f o r m a de D i o s . ¿ P o r q u é ? P o r q u e son i m p í o s , y dice
de D i o s ? Y aún no se ha mostrado, dice, qué cosa seremos. el m i s m o S e ñ o r : Bienaventurados los limpios de corazón, por
¿ Q u é o t r a cosa s e r e m o s s i n o h i j o s de D i o s ? Oíd lo q u e s i g u e : que ellos verán a Dios. L u e g o g o z a r e m o s , h e r m a n o s , de cierta
Sabemos que, cuando apareciere, seremos semejantes a El, visión q u e n o v i e r o n los ojos, n i o y e r o n los o í d o s , n i s u b i ó
porque le veremos conforme es. A t i e n d a v u e s t r a c a r i d a d , esto a c o r a z ó n de h o m b r e ; de cierta visión q u e s o b r e p a s a a t o d a ?
es g r a n d e : Sabemos que, cuando apareciere, seremos seme- l a s h e r m o s u r a s t e r r e n a s , d e o r o , de p l a t a , de b o s q u e s , de cam-
jantes a El, porque le veremos conforme es. A t e n d e d a a q u e l l o p o s ; a la b e l l e z a del sol y de la l u n a , a la b e l l e z a de l a s es-
q u e se l l a m a con l a p a l a b r a es. S a b é i s q u é se l l a m a a s í . L o t r e l l a s , a la b e l l e z a de los á n g e l e s ; en u n a p a l a b r a , a la de
q u e se dice es, n o sólo se l l a m a , s i n o es v e r d a d e r a m e n t e , es t o d a s l a s cosas, p u e s t o q u e p o r e l l a son b e l l a s t o d a s .
i n m u t a b l e ; p e r m a n e c e s i e m p r e , n o conoce el c a m b i o , n o se
c o r r o m p e p o r p a r t e a l g u n a , n i se p e r f e c c i o n a , p o r q u e es perfec- 6. L u e g o ¿ q u é s e r e m o s c u a n d o v e a m o s e s t o ? ¿ Q u é se nos
t o ; n i t i e n e p é r d i d a , p o r q u e es e t e r n o . Y esto, ¿ q u é e s ? En p r o m e t i ó ? Seremos semejantes a El, porque le veremos como
el principio era el Verbo, y el Verbo estaba en Dios, y el es. L a l e n g u a lo dice del m o d o q u e p u e d e ; lo d e m á s piénse-
lo el c o r a z ó n . ¿ Q u é dijo a ú n el m i s m o J u a n q u e sea d i g n o de
Verbo era Dios. ¿ Y q u é es e s t o ? El cual, existiendo en forma
Aquel que e s ? ; o ¿ q u é podemos decir nosotros, h o m b r e s muy
de Dios, no juzgó rapiña el ser igual a Dios. A C r i s t o e n la
i n f e r i o r e s a él en m é r i t o s ? L u e g o v o l v a m o s a a q u e l l a u n c i ó n
f o r m a de D i o s , V e r b o de D i o s , U n i g é n i t o del P a d r e i g u a l al q u e él c o n m e m o r ó , v o l v a m o s a a q u e l l a u n c i ó n q u e interior-
P a d r e , n o p u e d e n v e r l e los m a l o s . P e r o , en c u a n t o V e r b o en- homo, sed Deus: nam maledictus omnis qui spem suam ponit in homine " .
c a r n a d o p o d r á n v e r l e t a m b i é n l o s m a l o s , p o r q u e en el d í a del Homo venit ut iudicaretur, homo veniet ut iudicet. Et si non videbitur,
j u i c i o le v e r á n , p u e s t o q u e v e n d r á a j u z g a r c o m o v i n o a ser quid est quod scriptum est, Videbunt in quem confixerunt? 12 De impiis
j u z g a d o : en la m i s m a f o r m a de h o m b r e , p e r o D i o s ; p o r q u e enim dictum est quia videbunt, et confundentur. Quomodo non videbunt
m a l d i t o el q u e p o n e su e s p e r a n z a en el h o m b r e . V i n o c o m o impii, quando alios ponet ad dexteram, alios ad sinistram? Ad dexteram
posítis dicet, Volite, benedicti Patris mei, percipite regnum: ad sinistram
latebat in infirmitate. Et unde non est cognitus? Quia omnia peccata positis dicet, lie in ignem aeternum I3. Videbunt, sed formam servi: for-
arguebat in hominibus. lili amando delectationes peccatorum, non agnos. mam Dei non videbunt. Quare? Quia impii sunt; et ipse Dominus dicit,
cebant Deum: amando quod febris suadebat, iniuriam medico faciebant.
Beati mundo carde, quoniam ipsi Deum videbunt " . Ergo visuri sumus
5. Quid ergo nos? Iam nati sumus ex ipso; sed quia in spe sumus,
Dilectissimi, inquit, nunc jilii Dei sumus. Iam nunc? Quid est ergo quod quamdam visionem, fratrcs, quam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec
exspectamus, si iam filü Dei sumus? Et nondum, inquit, manifestatum in cor hominis ascendit 1 5 : visionem quamdam, visionem praecellentem
est quid erimus. Quid autem erimus aliud, quam filü Dei? Audite quid omnes pulchritudines terrenas, auri, argenti, nemorum atque camporum,
sequitur: «Scimus quia cum apparuerit, símiles ei erimus; quoniam vide- pulchritudinem maris et aeris, pulchritudinem solis et lunae, pulchritudi-
bimus eum sicut est». Intelligat Charitas vestra. Magna res: «Scimus quia nem steilarum, pulchritudinem Angelorum, omnia superantem; quia ex
cum apparuerit, símiles ei erimus; quoniam videbimus eum sicuti est». ipsa pulchra sunt omnia.
Iam illud attendite quid vocatur est. Nostis quid vocatur. Est quod voca-
tur, et non solum vocatur, sed veré est, incommutabile est; semper manet, 6. Quid ergo nos erimus, quando hoc videbimus? Quid nobis promis-
mutari nescit, nulla ex parte corrumpitur: nec proficit, quia perfectum sum est? Símiles ei erimus; quoniam videbimus eum sicuti est. Quomodo
est; nec déficit, quia aeternum est. Et quid est hoc? In principio eral potuit, lingua sonuit; cae'tera corde cogiten tur. Quid enim vel ipse Ioan-
Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum 9 . Et quid est nes dixit ad comparationem eius qui est, vel quid a nobis potest dici ho-
hoc? Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequa- minibus longe imparibus meritis ipsius? Redeamus ergo ad illam unctio-
lis Deo 10. Hoc modo Christum in forma Dei, Verbum Dei, Unicum Patri, nem ipsius, redeamus ad illam unctionem quae intus docet quod loqui
aequalem Patri, non possunt videre mali. Secundum id vero quod Verbum non possumus, et quia modo videre non potestis. officium vestrum in
caro factum est, poterunt et mali: quia in die iudicii videbunt et mali; 11
1er. 17,5.
quia sic veniet iudicaturus quomodo venerat iudicandus. In ipsa forma 12
lo. 19,37.
13
11
Mt. 25,34.
9 Ibid. 5,8.
lo. I,I. 13
r Cor. 2,9.
10
Phil. 2,6.
254 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 6 IV, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 255
m e n t e e n s e ñ a lo q u e n o p o d e m o s e x p r e s a r ; y c o m o a h o r a n o p i a r s e a u n con t r a b a j o y afán p a r a q u e sea a p t o p a r a a l g o
p o d é i s ver, sea v u e s t r o ejercicio el deseo. T o d a la v i d a del D i o s es a q u e l l o q u e n o p u e d e e x p r e s a r s e p o r m á s q u e q u e -
n o m b r e c r i s t i a n o es u n s a n t o d e s e o . L o q u e deseas a ú n n o lo r a m o s decir, p o r m á s q u e d i g a m o s , ya d i g a m o s m i e l , y a di-
ves, p e r o d e s e a n d o te h a r á s c a p a z d e v e r l o , p a r a q u e , c u a n d o g a m o s o r o , y a d i g a m o s v i n o . Y c u a n d o d e c i m o s D i o s , Deus,
v e n g a lo q u e h a s de ver, seas s a c i a d o . P u e s así, c o m o , si quie- ¿ q u é d e c i m o s ? ¿ S o n estas dos s í l a b a s t o d o lo q u e e s p e r a m o s ?
res l l e n a r u n a c o n c a v i d a d y s a b e s c u á n t o es lo q u e se te va T o d o l o q u e s o m o s c a p a c e s de decir es i n f e r i o r a E l ; exten-
a d a r , e s t i r a s la c o n c a v i d a d del o d r e , o del saco, o del reci- dámonos, pues, hacia Él p a r a que, cuando viniere, nos llene,
p i e n t e , p u e s c o n o c e s c u a n g r a n d e es lo q u e h a s de m e t e r y ves y a q u e seremos semejantes a El, puesto que le veremos como es.
c u a n p e q u e ñ o es el r e c i p i e n t e y e s t i r á n d o l o lo h a c e s m á s am- 7. Y todo el que tiene esta esperanza en El. V e i s q u e no?
p l i o , así D i o s , r e t a r d a n d o e x t i e n d e el deseo, h a c i e n d o d e s e a r di- c o l o c ó en e s p e r a n z a . Veis c ó m o c o n c u e r d a el a p ó s t o l S a n P a -
lata el á n i m o , y a m p l i a n d o l e h a c e c a p a z . D e s e e m o s , h e r m a n o s , b l o con su c o a p ó s t o l : Por la esperanza hemos sido salvados
p o r q u e h e m o s de ser l l e n a d o s . V e d a P a b l o c ó m o e x t i e n d e el Pero la esperanza que se ve no es esperanza. Porque lo que
seno p a r a p o d e r c o n t e n e r lo q u e h a de v e n i r , p u e s d i c e : No uno ve, ¿cómo puede esperarlo? Si lo que no vemos espera-
que ya lo haya alcanzado o ya sea perfecto; hermanos, yo no mos, con paciencia esperamos. L a m i s m a p a c i e n c i a ejercita
pienso que lo he alcanzado aún. ¿ Q u é h a c e s , p u e s , en esta el d e s e o . P e r m a n e c e tú, p o r q u e t a m b i é n El p e r m a n e c e ; y per-
v i d a , y a q u e a ú n n o l o h a s c o n s e g u i d o ? Una sola cosa: olvi- s e v e r a en el a n d a r p a r a q u e l l e g u e s , p o r q u e l a m e t a n o se tras-
dándome de lo de atrás, me extiendo a lo de adelante, y sigo l a d a . V e d : Y todo el que tiene esta esperanza en El, se puri-
corriendo con la intención hacia la palma de la suprema vo- fica a sí mismo, como El es puro. N o t a d c ó m o n o q u i t a el li-
cación. Dice q u e se e x t e n d i ó y q u e s i g u e c o r r i e n d o con la in- b r e a l b e d r í o , p o r lo q u e d i c e : se purifica a sí mismo. ¿Quién
t e n c i ó n . Se sentía i n c a p a z de c o n t e n e r lo q u e el ojo n o vio. nos purifica sino D i o s ? P e r o D i o s n o te purifica si n o quie-
ni el o í d o o y ó , n i subió a c o r a z ó n de h o m b r e . E s t a es n u e s t r a res t ú . L u e g o , al u n i r tu v o l u n t a d con la de D i o s , te purificas
v i d a : q u e nos e j e r c i t e m o s p o r el d e s e o . P e r o en t a n t o n o s ejer- a ti m i s m o . T e purificas, m a s n o p o r ti, sino p o r a q u e l q u e
cita el s a n t o deseo en c u a n t o a p a r t a m o s n u e s t r o s deseos del v i n o p a r a h a b i t a r en ti. S i n e m b a r g o , c o m o h a c e s a l l í a l g o vo-
a m o r del s i g l o . Y a lo h e m o s d i c h o o t r a s v e c e s : v a c í a lo que, l u n t a r i a m e n t e , p o r eso t a m b i é n a ti se te a t r i b u y e a l g o . P o r
h a de l l e n a r s e . ¿ H a s de ser l l e n a d o de b i e n ? D e r r a m a el m a l . eso a ti se te c o n c e d e q u e d i g a s al p a r i g u a l q u e en el s a l m o :
P i e n s a q u e D i o s te q u i e r e l l e n a r d e m i e l ; si estás l l e n o de Sé mi ayuda, no me abandones. AI d e c i r sé mi ayuda, algo
v i n a g r e , ¿ d ó n d e p o n d r á s la m i e l ? D e b e ser d e r r a m a d o lo que haces, p o r q u e , si n o h a c e s n a d a , ¿ c ó m o es q u e te a y u d a ?
c o n t e n í a el v a s o , d e b e ser l i m p i a d o el m i s m o v a s o , debe lim-
cuidam rei. Mel dicamus, aurum dicamus, vinum dicamus; quidquid di-
desiderio sit. Tota vita christiani boni, sunctum desiderium est. Quod cimus quod dici non potest, quidquid volumus dicere, Deus vocatur. Et
autem desideras, nondum vides; sed desiderando capax efficeris. ut cum quod dicimus Deus, quid diximus? Duae istae syllabae sunt totum quod
venerit quod videas, implearis. Sicuti enim si velis implere aliquem sinum, exspectamus? Quidquid ergo dicere valuimus, infra est: extendamus nos
et nosti quam magnum est quod dabitur, extendis sinum vel saeci vel in eum, ut cum venerit, impleat. Símiles enim ei erimus; quoniam vide-
utris vel alicuius rei: nosti quantum missurus es, et vides quia angustus bimus eum sicuti est.
est sinus; extendendo facis capaciorem: sic Deus differendo extendit desi-
7. Et omnis qui habet spem hanc in ipso. Videtis quia in spe nos
derium, desiderando extendit animum, extendendo facit capacem. Deside-
posuit. Videtis quemadmodum congruit apostolus Paulus coapostolo suo,
remus ergo, fratres, quia implendi sumus. Videte Paulum extendentem
Spe salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim
sinum, ut possit capere quod venturum est. Ait enim: Non quia iam acce-
videt quis, quid sperat? Si enim quod non videmus speramus, per palien-
perim, aut iam perfectas sim: fratres, ego me non arbitror apprehendisse.
tiam exspectamuslr. Ipsa patientia exercet desiderium. Mane tu, nam
Quid ergo agis in hac vita, si nondum apprehendisti? Unum autem, quae
manet ille: et persevera in ambulando, ut pervenias; quia quo tendis, non
retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus, secundum intentionem sequoi
migrabit. Videte: Et omnis qui habet spem hanc in ipso, castificat se-
ad palmam supernae vocationis 10. Extentum se dixit, et secundum inten-
metipsum, sicut et ipse castus est. Videte quemadmodum non abstulit libe-
tionem sequi se dixit. Minorem se sentiebat ad capiendum quod oculus
rum arbitrium, ut diceret, castificat semetipsum. Quis nos castificat nisi
non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Haec est vita
Deus? Sed Deus te nolentem non castificat. Ergo quod adiungis volunta-
nostra, ut desiderando exerceamur. Tantum autem nos exercet sanctum
tem tuam Deo, castificas teipsum. Castificas te, non de te, sed de illo qui
desiderium, quantum desideria nostra amputaverimus ab amore saeculi.
venit ut inhabitet te. Tamen quia agis ibi aliquid volúntate, ideo et tibí
Iam diximus aliquando, Exinani quod implendum est. Bono implendus
aliquid tributum est. Ideo autem tibi tributum est, ut dicas sicut in
es, funde malum. Puta quia melle te vult implere Deus: si aceto plenus
Psalmo, Adiutor meus esto, ne derelinquas me 18. Si dicis, Adiutor meus
es, ubi mel pones? Fundendum est quod portabat vas: mundandum est
esto, aliquid agis: nam si nihil agis, quomodo ille adiuvat?
ipsum vas; mundandum est, etsi cum labore, cum tritura, ut fíat aptum
17
R o m . 8,24.25. 1
18
'« P h i l . 3,13.14. P s . 26,9.
256 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS IV, 8 IV, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 257

8. Todo el que comete pecado perpetra iniquidad. Nadie 9. Hijitos, nadie os engañe. El que obra justicia, es jus-
diga: Una cosa es el pecado, y otra la iniquidad. Nadie diga: to, como El es justo. ¿Acaso, cuando oímos que somos justos
Yo soy pecador, pero no inicuo. Todo el que comete pecado per- como El, debemos juzgarnos iguales a Dios? Debéis conocer
petra iniquidad, puesto que el pecado es iniquidad. ¿Qué hare- qué signifique sicut (como). Ya dijo antes: Se purifica a sí
mos de nuestros pecados e iniquidades? Oye lo que dice: Y sa- mismo COMO El es puro. ¿Luego es idéntica nuestra pureza
béis que El apareció para quitar el pecado, y en El no hay peca- a la pureza de Dios, y nuestra justicia a la justicia de Dios?
do. Aquel en el cual no hay pecado, vino a quitar el pecado. Si ¿Quién dirá esto? La palabra sicut (como) no siempre com-
en El hubiese pecado, debería quitársele a El, no quitarlo El. para igualando. Por ejemplo: Si alguno, viendo esta amplia
Todo el que permanece en El, no peca. En tanto no peca, en basílica, quisiera hacer una menor, pero, no obstante, guar-
cuanto permanece en El. Todo el que peca, ni le ha visto ni co- dando las proporciones en sus medidas, de suerte que, si ésta
nocido. Esta es una gran cuestión. Todo el que peca, ni le ha vis- tiene el doble de largo que de ancho, haga también la que in-
to ni conocido. No es de extrañar. Aún no le hemos visto, sino tenta de doble largura que anchura, se dirá que la hizo como
que le hemos de ver; no le hemos conocido, pero le hemos de (sicut), pero en menor proporción. Pero esta mide, verbigra-
conocer; creemos en aquel a quien no conocemos. ¿ 0 es que cia, cien codos; aquélla, treinta; por tanto, es como ésta y
quizá le conocemos por la fe y aún no le conocemos por la vi- es desigual. Visteis que no siempre la palabra sicut denota
sión? P o r la fe le hemos visto y conocido. Si la fe aún no le paridad e igualdad. Ved cuánta diferencia hay entre la cara
ve, ¿por qué nos llamamos iluminados? Hay iluminación por del hombre y su imagen en el espejo. Hay cara en la imagen,
la fe, la hay por la visión. Ahora, mientras peregrinamos, ca- hay cara en el cuerpo; la imagen es una imitación; el cuerpo,
minamos por la fe, no por la visión. Luego nuestra justicia una realidad. Y, con todo, ¿qué decimos? Como aquí están
es por la fe, no por la visión. Será perfecta nuestra justicia los ojos, también allí están; como aquí hay oídos, también los
cuando contemplemos por visión. Ahora no abandonemos la hay allí; desigual es la realidad, pero la palabra como (sic-
justicia, que procede de la fe, porque el justo vive por la fe, ut) dice semejanza. Luego tenemos la imagen de Dios, pero
como dice el Apóstol. Todo el que permanece en El, no peca. no aquella que tiene el Hijo, iguaí al Padre. Sin embargo,
Porque todo el que peca, no le ha visto ni le ha conocido. si nosotros, según nuestra capacidad, no fuésemos como El,
El que peca, no cree, pues si cree, no peca en cuanto depende de ninguna manera nos diríamos semejantes a El. Luego nos
de su fe. purifica COMO El es puro; pero El es puro por eternidad; nos-
otros, por fe. Somos justos COMO El es justo; pero El lo es
en perpetua inmutabilidad; nosotros, creyendo en aquel que
8. Omnis qui facit peccatum, et iniquitatem facit. Nemo dicat, Aliud no vemos, para verle en otro tiempo. Cuando llegue a ser per-
est peccatum, aliud iniquitas: nemo dicat, Ego peccator homo sum, sed
iniquus non sum. Omnis enim qui facit peccatum, et iniquitatem facit.
Peccatum est iniquitas. Quid ergo facimus de peccatis nostris et iniqui- 9. Filioli, nemo vos seducat. Qui facit iustitiam, iustus est, sicut et
tatibus? Audi quid dicat: Et scitis quia ille manifestatus est, ut peccatum ille iustus est. Numquid quando audivimus quia iusti sumus, sicut et
auferat; et peccatum in ipso non est. In quo non est peccatum, ipse venit ille, aequales nos debemus putare Deo? Debetis nosse quid est, sicut:
auferre peccatum. Nam si esset et in illo peccatum, auferendum esset illi, ¡amdudum enim dixit, Castificat semetipsum, sicut ipse castus est. Iam
non ipse auferret. Omnis qui in ipso manet, non peccat. In quantum in ergo par et aequalis est castitas nostra castitati Dei, et iustitia nos-
ipso manet, in tantum non peccat. Omnis qui peccat, non vidit eum, ñeque tra iustitiae Dei? Quis hoc dicat? Sed, sicut, non semper ad aequalitatem
cognovit eum. Magna ista quaestio: Omnis qui peccat, non vidit eum, dici solet. Quomodo, verbi gratia, visa basílica ista ampia, si velit face-
ñeque cognovit eum. Non est mirum. Non eum vidimus, sed visuri sumus; re aliquis minorem, sed tamen proportione ad mensuras eius, ut verbi
non eum cognovimus, sed cognituri sumus: credimus in eum quem non gratia, si lata est ista simplum, et Ionga duplum; faciat et ille latam
cognovimus. An forte ex fide cognovimus, et specie nondum cognovimus? simplum, et longam duplum: videtur sic fecisse sicut est ista. Sed ista
Sed in fide et vidimus et cognovimus. Si enim nondum videt fides, quare habet, verbi gratia, centum cubitos, illa triginta: et sic est, et impar est.
dicimur illuminati? Est illuminatio per fidem, est illuminatio per speciem. Videtis quia non semper, sicut, ad parilitatem et aequalitatem refertur.
Modo eum peregrinamur, per fidem ambulamus, non per speciem " . Ergo Verbi gratia, videte quantum sit inter faeiem hominis, et imaginera de
et iustitia nostra per fidem est, non per speciem. Erit perfecta nostra speculo: facies in imagine, facies in corpore; imago in imitatione, corpus
iustitia, eum videbimus per speciem. Modo non relinquamus eam iusti- in veritate. Et quid dicimus? Nam sicut hic oculi, ita et ibi: sicut hic
tiam quae est ex fide, quoniam iustus ex fide vivit20, sicut ait Apostolus. aures, ita et ibi aures sunt. Dispar est res; sed sicut, ad similitudinem
Omnis qui manet in ipso, non peccat. Nam omnis qui peccat non vidit dicitur. Habermis ergo et nos imaginem Dei; sed non illam quam habet
eum, ñeque cognovit eum. Non credit iste qui peccat: si autem credit, Filius aequalis Patri; tamen et nos pro modulo nostro si non sicut ille
quantum ad fidem eius pertinet, non peccat. essemus, ex nulla parte similes diceremur. Ergo castificat nos sicut et
ipse castus est; sed ille castus aeternitate, nos casti fide: iusti sumus
" 2 Cor. 5,7.
20 sicut et ipse iustus est; sed ipse in ipsa incommutabili perpetuitate, nos
Rom. 1,17.
s.Ag. ¡8 s
258 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IV, 10-11 IV, 12 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARÍOS 259
fecta nuestra justicia, cuando hayamos sido igualados a los Son dos hombres, pero uno de ellos es hombre hombre; el
ángeles, ni aun entonces nuestra justicia será igual a la suya. otro, hombre Dios. Por el hombre hombre somos pecadores;
Luego ¿cuánto estará ahora más distante, siendo así que ni por el hombre Dios nos justificamos. El nacimiento primero
entonces será igual a la de E l ? hace caer en la muerte; el segundo hace resurgir a la vida.
10. El que comete pecado es del diablo, porque el diablo El primer nacimiento trae consigo el pecado; el segundo libra
peca desde el principio. ¿Sabéis qué significa es del diablo? del pecado. Por eso vino Cristo hombre, para perdonar los
Imitar al diablo. El diablo no hizo a nadie, a ninguno engen- pecados de los hombres. Para esto apareció el Hijo de Dios,
dró, a ninguno creó. Pero cualquiera que imite al diablo, como para desvanecer las obras del diablo.
si naciese de él, se hace hijo del diablo por imitación, no por 12. Las demás cosas las dejo a vuestra consideración,
nacimiento. ¿Cómo es que eres hijo de Abrahán? ¿Acaso te por no hacerme pesado. Esta es la cuestión en cuya solución
ha engendrado? Ved a los judíos, que, siendo hijos de Abra- trabajamos: que nos llamamos pecadores. Pues si alguno di-
hán, por no imitar a Abrahán, se hicieron hijos del diablo. jere que no tiene pecado, es mentiroso. Esto lo encontramos
Nacieron de la carne de Abrahán, pero no imitaron su fe. en la misma Epístola de San Juan, pues dice: Si decimos que
Luego, mientras que los nacidos de él fueron desheredados no tenemos pecado, nos engañamos a nosotros mismos. Os debéis
por no imitarle, tú, que no naciste de Abrahán, te constituirás acordar de las cosas primeras: Si decimos que no tenemos
en hijo suyo y lo serás imitándole. Y si imitares al diablo, pecado, nos engañamos a nosotros mismos, y la verdad no
como él, soberbio e impío, se alzó contra Dios, serás hijo del está en nosotros. Pero asimismo oís en lo siguiente: El que
diablo imitando, no porque te haya creado o engendrado. nació de Dios, no peca. El que comete pecado, no le ha vis-
11. Para esto apareció el Hijo de Dios... Ea, hermanos, to ni conocido. Todo el que comete pecado es del diablo.
todos los pecadores nacieron del diablo en cuanto son peca- El pecado no procede de Dios. De nuevo nos aterra este asun-
dores. Adán fué hecho por Dios, pero, cuando dio oídos al to. ¿Cómo es que nacimos de Dios y, no obstante, nos confe-
diablo, nació del diablo y engendró a todos los demás, seme- samos pecadores? ¿Es que hemos de decir que no hemos na-
jantes a él. Nacemos con la misma concupiscencia y, antes de cido de Dios? ¿Que no tienen valor estos sacramentos en los
que añadamos nuestras propias deudas, nacemos de aquella niños? ¿Qué dijo J u a n ? : El que ha nacido de Dios no peca;
condenación. Si nacemos sin pecado, ¿por qué se corre a bau- y también: Si decimos que no tenemos pecado, nos engaña-
tizar a los niños para que se les perdone? Luego, hermanos, mos a nosotros mismos, y la verdad no está en nosotros. Esta
atended: existen dos nacimientos, el de Cristo v el de Adán. es una cuestión grande y difícil. Baste por hoy haber llamado

iusti credendo in quem non videmns, ut aliquando videamus. Et cura


perfecta fuerit iustitia nostra, cum facti aequales Angelis fuerimus; nec ut solvantur? Ergo duas nativitates attendite, fratres, Adam et Christum?
tune ílli aequabitur. Quanto érgo modo ab illo longe est, quando nec dúo sunt homines; sed unus ipsorum homo homo, alter ipsorum homo
tune par erit? Deus. Per hominem hominem, peccatores sumus: per hominem Deum,
iustificamur. Nativitas illa deiecit ad mortem; ista nativitas erexit ad
10. Qui facit peccatum., de diabolo est; quia ab initio diabolus pec- vitam: nativitas illa trahit secum peccatum; nativitas ista liberat a
cat. De diabolo est, nostis quid dicat: imitando diabolum. Nam neminem peccato. Ideo enim venit Christús homo, ut solveret peccata hominum.
fecit diabolus, neminem gennit, neminem creavit: sed quicumque fuerit In hoc manifestatus est Filius Dei, ut solvat opera diaboli.
imitatus diabolum, quasi de illo natus fit filius diaboli imitando,
non proprie nascendo. Quomodo es filius Abrahae? numquid Abra- 12. Caetera commendo Charitati vestrae, ne vos gravem. Ipsa enim
ham te genuit? Quomodo Iudaei, filii Abrahae non imitantes fidem quaestio est, in qua solvenda laboramus, quia peccatores nos dicimus: si
Abrahae, facti sunt filii diaboli: de carne Abraham nati sunt, et fidem enim quis dixerit se esse sine peccato, mendax est. Et in ipsius Epístola
Abrahae non sunt imitad. Si ergo qui inde nati sunt, exhaeredad sunt, loannis invenimus, Si dixerimus quia peccatum. non habemus, nos ipsos
quia non sunt imitati; tu qui non de illo natus es, efficeris filius, et sic seducimus. Meminisse enim debetis priorum: Si dixerimus quia peccatum
eris filius imitando. Et si diabolum fueris imitatus, quia ille superbus non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est21. Et rur-
exstitit et impius adversus Deum, eris filius diaboli, imitando; non quia sus in consequendbus audis, Qui natus est ex Deo, non peccat: Qui facit
creavit te, aut genuit te. peccatum, non vidit eum, ñeque cognovit eum: Omnis qui facit peccatum,
de diabolo est. Ex Deo non est peccatum. Iterum terret nos. Quomodo
11. In hoc manifestatus est Filius Dei. Eia, fratres, omnes peccatores nati sumus ex Deo, et quomodo nos fatemur peccatores? An dicturi su-
ex diabolo nati sunt, in quantum peccatores. Adam a Deo factus est: mus, quia de Deo nati non sumus? Et quid faciunt ista Sacramenta in
sed quando consensit diabolo, ex diabolo natus est; et tales omnes ge- infantibus? Quid dixit loannes? Qui natus est ex Deo, non peccat. Ipse
nuit qualis erat. Cum ipsa concupiscentia nati sumus: et antequam nos loannes iterum dixit, Si dixerimus quia peccatum non habemus, nosmet-
debita nostra addamus, de illa damnatione nascimur. Nam si cum nullo
21
peccato nascimur, quid est quod cum infantibus ad Baptismum curntur i lo. i,8.

% \
V, 1 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS 261
260 EXPOSICIÓN DÉ LA ÉP. A LOS PARTOS V, 1
l a d o el h o m b r e , n o e n c u e n t r a q u é decir, q u é confesar, q u é de-
la a t e n c i ó n de v u e s t r a c a r i d a d h a c i a su s o l u c i ó n . M a ñ a n a , en c l a r a r . D e c l a r a r q u e se h a l l a sin p e c a d o es p e l i g r o s o , y n o sólo
el n o m b r e del S e ñ o r , e x p o n d r e m o s lo q u e nos d i e r e a conocer p e l i g r o s o , sino q u e t a m b i é n es m e n t i r a . A nosotros mismos,
s o b r e este a s u n t o . dice, nos engañamos, y la verdad no está en nosotros si de-
cimos que no tenemos pecado. ¡ O j a l á n o le tuvieses, p a r a po-
d e r d e c i r l o , p u e s d i r í a s la v e r d a d , y n o t e m e r í a s en la m a n i -
festación de la v e r d a d vestigio a l g u n o de i n i q u i d a d . P e r o , p o r
TRATADO V el c o n t r a r i o , h a c e s m a l si lo dices, p o r q u e profieres m e n t i r a .
La verdad no está, dice, en nosotros si decimos que no tene-
Sobre lo que s i g u e : Todo el que nació de Dios, no c o m e t e p e - mos pecado. N o dice n o tuvimos, n o fuese q u e q u i z á p a r e c i e - .
c a d o " , h a s t a donde d i c e : " N o a m o n i o s sólo de p a l a b r a y c o n l a se q u e se dijo con r e l a c i ó n a la v i d a p a s a d a . T u v o , p u e s , pe-
l e n g u a , sino con o b r a s y de v e r d a d " (3,9-18) c a d o s este h o m b r e , p e r o desde q u e n a c i ó de D i o s c o m e n z ó a
n o t e n e r l o s . Si así fuese, n i n g ú n t o r m e n t o n o s c a u s a r í a esta
1. O í d a t e n t o s , os r u e g o , p o r q u e el a s u n t o q u e v a m o s a
cuestión. P u e s d i r í a m o s : F u i m o s p e c a d o r e s , p e r o a h o r a s o m o s
t r a t a r es i m p o r t a n t e . N o d u d o q u e a y e r a t e n d i s t e i s , p o r q u e
j u s t o s ; t u v i m o s p e c a d o , p e r o a h o r a y a n o lo t e n e m o s . M a s n o
h o y os r e u n i s t e i s con m á s d i l i g e n c i a . E s u n a g r a n cuestión
dice esto. ¿ Q u é d i c e ? Si decimos que no tenemos pecado, nos
d e s e n t r a ñ a r c ó m o d i g a J u a n en su E p í s t o l a : El que ha nacido
engañamos a nosotros mismos, y la verdad no está en nos-
de Dios, no peca; y c ó m o en l a m i s m a E p í s t o l a a n t e r i o r m e n t e
otros. D e s p u é s de u n p o c o e s c r i b e : El que nació de Dios, no
d i j o : Si dijésemos que no tenemos pecado, nos engañamos a
peca. ¿ A c a s o n o h a b í a n a c i d o de D i o s el m i s m o J u a n ? Si J u a n
nosotros mismos, y la verdad no está en nosotros. ¿ Q u é h a de
de q u i e n oísteis q u e d e s c a n s a b a s o b r e el p e c h o del S e ñ o r , n o
h a c e r a q u e l a q u i e n u n a y o t r a s e n t e n c i a de la m i s m a E p í s t o l a
h a b í a n a c i d o de D i o s , ¿ s e a t r e v e r á a l g u n o a p r o m e t e r s e que
le a c o s a n p o r a m b o s l a d o s ? Si se confiesa p e c a d o r , t e m e se
h a s i d o r e g e n e r a d o él, c u a n d o n o m e r e c i ó c o n s e g u i r la rege-
le d i g a : L u e g o n o n a c i s t e de D i o s , p o r q u e está e s c r i t o : El que
n e r a c i ó n a q u e l q u e fué d i g n o de d e s c a n s a r s o b r e el p e c h o del
ha nacido de Dios, no peca. Si se l l a m a j u s t o y dice q u e n o
S e ñ o r ? ¿ E s q u e a q u e l a q u i e n el S e ñ o r a m a b a m á s q u e a los
tiene p e c a d o , r e c i b e , p o r o t r a p a r t e , la c e n s u r a de la m i s m a
d e m á s fué el ú n i c o a q u i e n el E s p í r i t u S a n t o n o h a b í a rege-
E p í s t o l a : Si dijésemos que no tenemos pecado, nos engañamos
nerado?
a nosotros mismos, y la verdad no está en nosotros. Acorra-

ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Magna quaestio est et angus-
ta; et ad hanc solvendam intentam íecerim Charitatem vestram. In no- dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in
mine Domini eras quod inde dederit, disseremus. nobis non est. Positus ergo homo in medio, quid dicat, et quid confitea-
tur, aut quid profiteatur, non invenit. Profiteri se esse sine peccato, pe-
riculosum est; et non solum periculosum, sed etiam mendosum: ¡yos
ipsos, inquit, seducimus et veritas in nobis non est, si dixerimus quia
peccatum non habemus. Sed utinam non haberes, et díceres! verum enim
TRACTATUS V díceres, nec in veritate promenda ullum iniquitatis vel vestigium formi-
dares. Sed ideo male facis si dicis quia mendacium dicis: Veritas, inquit,
in nobis non est, si dixerimus quia peccatum non habemus. Non ait,
I n id quod s e q u i t u r , " O m n i s qui n a t u s est e x Deo, n o n facit
Non habuimus; ne forte de praeterita vita dictum videretur. Habuit enim
p e c c a t u m " ; u s q u e a d id, " N o n d i l i g a m u s verbo t a n t u m et llngua, peccata homo iste; sed ex quo natus est ex Deo, coepit non habere. Si
sed o p e r e e t v e r i t a t e " (3,9-18) ita esset, nulla nos angustaret quaestio. Diceremus enim: Fuimus pecca-
1. Intente audite, obsecro vos, quia res non minima versatur in me- tores, sed modo iustificati sumus; habuimus peccatum, sed modo non
dio: et non dubito quia hesterno die adfuistis intente, quod et hodie habemus. Non hoc ait: sed quid ait? Si dixerimus quia peccatum non
intentius convenistis. Est enim non parva quaestio, quomodo dicat in ista habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Post aliquan-
Epístola, Qui natus est ex Deo, non peccat: et quomodo in eadem Epístola tum rursus, Qui natus est ex Deo, inquit, non peccat. Numquid Ioannes
superius dixit, Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos se- ipse non erat natus ex Deo? Si Ioannes non erat natus ex Deo, de quo
ducimus, et veritas in nobis non est'. Quid facturus est quem uterque audistis quia supra pectus Domini recumbebat; aliquis sibi audet pro-
sermo ex eadem Epístola in medio coarctavit? Si se confessus íuerit pec- mittere regenerationem factam in se, quam ille habere non meruit, qui
catorem, timet ne dícatur illi, Non ergo ex Deo natus es; quia scriptum super pectus Domini recumbere meruit? Quem Dominus plus quam cae-
est, Qui natus est ex Deo, non peccat. Si autem dixerit se iustum, et non teros diligebat \ ipsum solum de Spiritu non genuerat?
habere peccatum, accipit ex alia parte plagam ex ipsa Epístola, Si 2
l o . 13,23.
1
i lo. i,8.
262 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V, 2
V, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 263
2. Atended ahora a estas palabras. Aún os confío mis zo- ha nacido de Dios. Y tal pecado sería aquel que, si alguno
zobras, para que por vuestro empeño, que es oración por mí le cometiese, consolidase los otros, y si no le cometiese, bo-
y por vosotros, Dios abra el sentido y dé fin a esta cuestión, rrase los restantes. ¿Cuál es este pecado? Obrar contra el
no sea que alguno encuentre ocasión de perdición en la pala- mandato. ¿Y cuál es el mandato? Un mandamiento nuevo o.i
bra de Dios, que ha sido escrita y predicada sólo para salud doy: que os améis los unos a los otros. Recapacitad. Este man-
y medicina. Todo el que hace pecado, escribe, comete también damiento de Cristo se llama caridad. Por esta caridad se bo.
iniquidad. No andes con distingos: El pecado es iniquidad rran los pecados. El no tener ésta, es un grave pecado y la
Para que no digas: Soy pecador, pero no inicuo, escribió: raíz de todos los pecados.
El pecado es iniquidad. Y sabéis que El apareció para esto,
• para borrar los pecados. Y en El no hay pecado. ¿Y qué nos 3. Recapacitad, hermanos; hemos presentado algo con lo
aprovecha que haya venido El sin pecado? Todo el que no que ha quedado solucionada la cuestión para los que entien-
peca permanece en El, y todo el que peca, ni le ha visto ni den bien. Pero ¿acaso andamos el camino sólo en compañía
le ha conocido. Hijitos, nadie os engañe. El que obra justicia de los que caminan aceleradamente? Los que andan más des.
le ha conocido. Hijitos, nadie os engañe. El que obra justicia pació no deben ser abandonados. Expongamos esto con las
es justo, como es justo El. Ya dijimos que la palabra sicut palabras que podamos para que llegue a todos su conocimien-
(como) suele tener el sentido de comparación, no de igualdad. to. Pienso, hermanos, que todo hombre que se preocupa de
El que comete pecado es del diablo, porque el diablo peca su alma, que no entra sin motivo en la iglesia, ni busca cosas
desde el principio. También dijimos que el diablo no ha crea- temporales en ella, ni entra allí para ventilar negocios mun-
do ni engendrado a nadie, sino que sus imitadores vienen como danos, sino para entender y conseguir algo eterno a él pro-
a nacer de él. Para esto apareció el Hijo de Dios: para des- metido, necesita pensar de qué modo anda por el camino, para
truir las obras del diablo. Luego vino para borrar los pecados que no se estacione, para que no retroceda, para que no le
aquel que no tiene pecado. A continuación prosigue: Todo el pierda, no sea que, claudicando, no llegue a la meta. Luego
que ha nacido de Dios, no comete pecado, porque su germen el que es solícito, sea lento o veloz, no se aparta del camino
permanece en él, y no puede pecar, porque de Dios ha nacido Dije ya que quizá quiso el apóstol referirse a un pecado con-
Nos acorrala por completo. Quizá dijo no peca, refiriéndose creto al decir: El que ha nacido de Dios, no peca. Porque, si
a cierto pecado particular, no a todos en general. Y así lo no, sería opuesto a aquel otro pasaje: Si decimos que no te
que dice: Quien ha nacido de Dios, no peca, se entendería de nemos pecado, nos engañamos a nosotros mismos, y la verdad
un pecado determinado, que no puede cometer el hombre que no está en nosotros. Luego así puede quedar resuelta la cues-

2. Attendite nunc verba ista: adhuc angustias riostras coramendo, ut peccatum intelligas, quod non potest admittere homo qui ex Deo natus
per intentionem vestram, quae oratio est et pro nobis et pro vobis, dilatet est: et tale peccatum est illud, ut si quisquam illud admiserit, confirmet
Deus, et det exitum; ne aliquis in verbo eius inveniat occasionem per- caetera; si fruís autem hoc non admiserit, solvat caetera. Ouod est hoc
ditionis suae, quod verbum non est praedicatum et conscriptum, nisi ad peccatum? Faceré contra mandatum. Quod est mandatum? Mandatum
medicinam et salutem. Omnis, inquit, qui facit peccatum, et iniquitatem novum do vobis, ut, vos invicem diligatis". Intendite. Hoc mandatum
jacit. Ne forte discernas: Peccatum iniquitas est. Ne dicas, Peccator Christi dilectio vocatur: per hanc dilectionem peccata solvuntur. Haec si
sum, sed iniquus non sum: Peccatum, iniquitas est. Et scitis quia in hoc non teneatur, et grave peccatum est, et radix omnium peccatorum.
Ule manifestatus est, ut peccata auferat; et peccatum in illo non est.
Et quid prodest nobis quia venit sine peccato? Omnis qui non peccat, 3. Intendite, fratres; protulimus aliquid in quo bene intelligentibus
in ipso manet: et omnis qui peccat, non vidit eum, ñeque cognovit eum. soluta est quaestio. Sed numquid eum celerioribus tantum ambulamus
Filioli, nemo vos seducat. Qui facit iustitiam, iustus est, sicut et Ule ius- viam? Et qui tardius ambulant, non sunt relinquendi. Versemus hoc qui-
tus est. lam ista diximus, quia sicut secundum quamdam similitudinera, bus possumus verbis, ut ad omnes perveniat. Puto enim, fratres, quia
non secundum aequalitatem, diei solet. Qui facit peccatum, de diabolo omnis homo sollicitus est pro anima sua, qui non sine causa intrat Ec-
est; quia ab initio diabolus peccat. Et hoc diximus, quia neminem creavit clesiam, qui non temporalia quaerit in Ecclesia, qui non propterea
diabolus, ñeque genuit; sed imitatores eius tanquam ex illo nascuntur. intrat ut transigat negotia saecularia: sed ideo intrat, ut aliquid
In hoc manifestatus est Filius Dei, ut solvat opera diaboli3. Ergo ut sibi aeternum promissum teneat, quo perveniat: necesse est cogitet
solvat peccata ille qui non habet peccatum. Deinde sequitur: Omnis qui quemadmodum ambulet in via, ne remaneat, ne retro eat, ne aber-
natus est ex Deo, non facit peccatum,, quia semen eius in ipso manet; ret, ne claudicando non perveniat. Qui ergo sollicitus est, tardus sit,
et non potest peccare, quia ex Deo natus est. Fortiter instrinxit. Fortassis velox sit, non recedat de via. Hoc ergo dixi, quia qui natus est ex Deo,
secundum quoddam peccatum dixit, non peccat, non secundum omne non peccat, fortassis secundum quoddam peccatum voluit intelligi: nam
peccatum: ut quod ait, Qui natus est ex Deo, non peccat, certum quodcjam erit contrarium illi loco, Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos
ipsos seducimus, et, ventas in nobis non est. Sic ergo potest solvi quaestio.
3
l o . 3,4-8. 4
Ibid. 13,34.
264 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V, 4 265
V, 4 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS

tión. Hay cierto pecado que no puede cometerle aquel que le había sido dado por Dios, y buscaba con qué corresponder
nació de Dios, y por el que, no cometido, se borran los otros, a Dios, sin encontrarlo. Todo lo que quieras ofrecer a Dios,
y, cometido, se afianzan los demás. ¿Qué pecado es éste? de El lo recibiste antes de dárselo. Y ¿qué cosa encontró digna
Obrar contra el mandamiento de Cristo, contra el testamento de darle? Como dijimos, lo mismo que había recibido de El.
nuevo. ¿Cuál es el nuevo mandamiento? Un mandamiento nue Tomaré el cáliz de salud e invocaré el nombre del Señor.
vo os doy: que os améis unos a otros. El que obra contra la ¿Quién le había dado el cáliz de salud sino aquel a quien in-
caridad y contra el amor fraterno, no se atreva a gloriarse y tentaba dárselo? Tomar el cáliz de salud e invocar el nombre
a decir que ha nacido de Dios. Pero el que está basado en la del Señor es lo mismo que saciarse con la caridad. Y debes
caridad fraterna no puede cometer ciertos pecados, y princi- saciarte de tal modo que no sólo no odies a tu hermano, sino
palmente el de odiar al hermano. Pero ¿qué decir de los otros que debes estar dispuesto a morir por él. El estar dispuesto a
pecados, de los que se dijo: Si decimos que no tenemos peca- morir por el hermano es caridad perfecta. Esta fué la que ma-
dos, nos engañamos a nosotros mismos, y la verdad no está nifestó el Señor tener en sí cuando murió por todos y oró por
en nosotros? Tranquilícese oyendo este otro lugar de la Es- los que le crucificaban, diciendo: Padre, perdónalos, porque no
critura : La caridad cubre la muchedumbre de los pecados. saben lo que hacen. Si sólo El hubiera hecho esto, sin tener
4. Luego recomendamos la caridad. Esta Epístola también discípulos, no sería Maestro. Siguiéndole, los discípulos tam-
la recomienda. El Señor, después de su resurrección, ¿qué bién hicieron esto. Era apedreado San Esteban, y, puesto de
otra cosa preguntó a Pedro sino: Me amas? Y fué poco pre- rodillas, decía: Señor, no les imputes este crimen. Amaba a
guntarle una sola vez; por segunda y por tercera vez ninguna quienes le mataban, ya que por ellos moría. Oye también al
otra cosa le pregunta; y a pesar de que Pedro se entristece en apóstol San Pablo, que dice: Yo me consumiré por vuestras
la tercera interrogación, como si no se le creyese y como si almas. Entre aquellos por quienes oraba Esteban, se encontra-
Cristo no supiese lo que había en el interior de Pedro, sin em- ba Saulo cuando Esteban moría a manos de ellos. Esta es la
bargo, fué interrogado hasta tres veces. Por tres veces le negó perfecta caridad. Luego, si alguno tiene tanta caridad que se
el temor; tres le confesó el amor. Pedro ama al Señor. ¿Qué halla dispuesto a morir también por los hermanos, en él reside
había de ofrecer al Señor? También se turbó aquel que dijo la caridad perfecta. Pero ¿acaso al poco tiempo de nacer es
en el salmo: ¿Qué devolveré a Dios por todas las cosas que ya perfecta en absoluto? Nace para perfeccionarse; nacida,
me dio? El que decía esto en el salmo tenía presente cuánto se nutre; nutrida, se fortalece; fortalecida, se perfecciona.

Est quoddam peccatum quod non potest admittere ille qui natus est ex et quaerebat quid retribueret Deo, et non inveniebat. Quidquid enim
Deo; et quo non admisso solvuntur caetera, quo admisso confirmantur retribuere volueris, ab ipso accepisti ut reddas. Et quid invenit ut retri-
caetera. Quod est hoc peccatum? Faceré contra mandatum Christi, contra buat? Quod, ut diximus, fratres, ab ipso acceperat, hoc invenit quod
testamentum novum. Quod est mandatum novum? Mandatum novum do retribueret. Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo \
vobis, ut vos invicem düigatis. Qui facit contra charitatem et contra Quis enim illi dederat calicem salutarem, nisi ille cui volebat retribuere?
dilectionem fraternam, non audeat gloriari, et dicere natum se esse ex Accipere autem calicem salutarem, et invocare nomen Domini, hoc est
Deo: qui autem in dilectione fraterna constitutus est, certa sunt peccata satiari charitate; et ita satiari, ut non solum non oderis fratrem, sed
quae non potest admittere, et hoc máxime ne oderit fratrem. Et quid de paratus sis mori pro fratre. Perfecta ista chantas est, ut paratus sis mori
caeteris peccatis facit, unde dictum est, Si dixerimus quia peccatum non pro fratre. Hanc ipse Dominus in se exhibuit, mortuus pro ómnibus,
habemus, nos ipsos seducimus, et neritas in nobis non est? Audiat secu- orans pro eis a quibus8 crucifigebatur, et dicens: Pater, ignosce illis, quia
ritatem de alio loco Scripturae: Chantas cooperit multitudinem peccato- nesciunt quid faciunt . Sed si solus hoc fecit, non erat magister, si dis-
rum 6. cípulos non habebat. Secuti discipuli hoc fecerunt. Lapidabatur Ste-
4. Charitatem ergo comendamus; charitatem commendat haec Epís- phanus, et genu fixo ait: Domine, ne statuas illis hoc delictum". Amabat
tola. Post resurrectionem Dominus quid aliud interrogavit Petrum, nisi, a quibus occidebatur, quia et pro ipsis moriebatur. Audi 10et apostolum
Amas me? Et parum fuit semel interrogare; et iterum nihil aliud, et Paulum: Et ipse, inquit, impendar pro animabus vestris . ínter illos
tertio nihil aliud. Cum iam tertio ille taedio afficeretur, quasi non enim erat pro quibus Stephanus deprecabatur, quando eorum manibus
sibi crederet, quomodo qui nesciret quid in illo ageretur; tamen moriebatur. Perfecta ergo charitas haec est. Si quis tantam habuerit cha-
et primo, et secundo, 6et tertio hoc interrogavit. Ter negavit timor, ritatem, ut paratus sit pro fratribus etiam mori, perfecta est in illo
ter confessus est amor . Ecce amat Petrus Dominum. Quid praes- charitas. Sed numquid mox ut nascitur, iam prorsus perfecta est? Ut per-
taturus Domino? Non enim et ipse non turbatus est in illo psalmo, ficiatur, nascitur: cum fuerit nata, nutritur; cum fuerit nutrita robo-
Quid retribuam Domino pro ómnibus quae retribuit mihi? Qui enim ratur; cum fuerit roborata, perficitur: cum ad perfectionem venerit,
dicebat haec in Psalmo, attendebat quanta sibi essent praestita a Deo; 7
P s . 115,12.13.
s
L e . 23,34,
« i P e t r . 4,8.
« A c t . 7,59.
* l o . 21,15-17. 10
2 C o r . 12,15.
266 EXPOSICIÓN DK LA EP. A LOS PARTOS V, 5 V, 6 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 267
Y c u a n d o h a l l e g a d o a la p e r f e c c i ó n , ¿ q u é d i c e ? Para mí el el siervo de Dios y a l i m e n t a d o p o r e l l a a q u e l a q u i e n D i o s
vivir es Cristo, y el morir, ganancia; desearía morir y estar a l i m e n t a b a en s e c r e t o . Sin e m b a r g o , a u n q u e o b s e q u i a n d o a los
con Cristo, pues es mucho mejor; pero es necesario permanecer siervos de D i o s , se benefician a sí m i s m o s los q u e s o c o r r e n
en la carne por vosotros. Q u e r í a vivir p o r c a u s a de a q u e l l o s su i n d i g e n c i a , t e n i e n d o en c u e n t a a q u e l l a r e c o m p e n s a p r o m e -
p o r q u i e n e s se h a l l a b a d i s p u e s t o a m o r i r . t i d a p o r el S e ñ o r en el E v a n g e l i o : Quien recibe al justo a tí-
5 . Y p a r a q u e s e p á i s q u e ésta es la c a r i d a d p e r f e c t a , la tulo de justo, recibirá galardón de justo; y quien recibe a un
q u e n o q u e b r a n t a y c o n t r a la q u e n o p e c a q u i e n h á n a c i d o profeta a título de profeta, recibirá recompensa de profeta; y
de D i o s , el S e ñ o r dice a P e d r o : Pedro, ¿me amas? E l respon- el que diere un vaso de agua fría a uno de mis pequeñuelo!
l e : Te amo. N o dice J e s ú s : S i m e a m a s , o b s é q u i a m e . V i v i e n d o a título de discípulo, en verdad os digo que no perderá su re-
el S e ñ o r en c a r n e m o r t a l , t u v o h a m b r e y sed, y en el t i e m p o compensa; a u n q u e a sí m i s m o s , r e p i t o , se beneficien los q u e
en q u e sentía h a m b r e y sed fué h o s p e d a d o ; le s u s t e n t a b a n con o b r a n así, sin e m b a r g o , n o p o d r í a n o b s e q u i a r al S e ñ o r de este
sus h a b e r e s q u i e n e s los t e n í a n , c o m o l e e m o s en el E v a n g e l i o . m o d o u n a vez s u b i d o al c i e l o . E n t o n c e s ¿ q u é p o d í a ofrecerle
L e h o s p e d ó Z a q u e o , y, r e c i b i e n d o a l m é d i c o , fué c u r a d o d e P e d r o , q u e le a m a b a ? A t i e n d e : Apacienta mis ovejas, es decir,
l a e n f e r m e d a d . ¿ D e q u é e n f e r m e d a d ? D e l a a v a r i c i a . E r a ri- h a z p o r t u s h e r m a n o s lo q u e y o hice p o r ti. A t o d o s r e d i m í
q u í s i m o y jefe de a l c a b a l e r o s . V e d c ó m o fué c u r a d o de la en- con mi s a n g r e , n o d u d é i s en m o r i r p o r confesar la v e r d a d ,
f e r m e d a d de l a a v a r i c i a : Doy, dice, a los pobres la mitad de p a r a q u e los d e m á s os i m i t e n .
mis bienes, y si he robado a alguno, le devuelvo el cuadruplo. 6. E s t a , c o m o d i j i m o s , h e r m a n o s , es la c a r i d a d perfecta.
R e s e r v ó l a o t r a m i t a d , n o p a r a g o z a r , sino p a r a t e n e r de d ó n d e El q u e n a c i ó de D i o s la t i e n e . A t i e n d a v u e s t r a c a r i d a d . V e d le
p a g a r l a s d e u d a s . L u e g o h o s p e d ó en esta o c a s i ó n al m é d i c o , q u e d i g o . El h o m b r e b a u t i z a d o r e c i b i ó el s a c r a m e n t o del naci-
p o r q u e el S e ñ o r , a q u i e n los h o m b r e s d e b í a n o b s e q u i a r , vivía m i e n t o . P o s e e el s a c r a m e n t o , y g r a n s a c r a m e n t o , d i v i n o , s a n t o ,
e n l a d e b i l i d a d d e l a c a r n e ; y esto fué u n a d i g n a c i ó n s u y a inefable. Considera q u é virtud t i e n e : la de renovar al hombre
p a r a con los q u e le o b s e q u i a b a n , p u e s t o q u e a ellos, n o a E l , p o r la r e m i s i ó n de los p e c a d o s . Sin e m b a r g o , m i r e al c o r a z ó n
a p r o v e c h a b a . A E l le s e r v í a n l o s á n g e l e s ; ¿ n e c e s i t a b a el ob- p a r a v e r si a l l í se h a l l e v a d o a c a b o lo q u e se h i z o en el c u e r
s e q u i o de los h o m b r e s ? T a m p o c o E l i a s , su siervo, t e n í a nece- p o . V e a si tiene c a r i d a d , y si la t i e n e , e n t o n c e s p o d r á d e c i r :
s i d a d de este o b s e q u i o en c i e r t a ocasión en la q u e D i o s le H e n a c i d o de D i o s . Si n o tiene c a r i d a d , tiene i m p u e s t o el
e n v i a b a p a n y c a r n e p o r m e d i o de u n c u e r v o , y, sin e m b a r g o , c a r á c t e r , p e r o v a g a e r r a n t e c o m o u n d e s e r t o r . P o s e a l a cari-
p a r a q u e fuese b e n d e c i d a l a p i a d o s a v i u d a , fué e n v i a d o a ella

quid dicit? Mihi vivere Christus est, et mori lucrum. Optabam dissolvi et tebat; et tamen ut vidua religiosa benediceretur, mittitur servus Dei,
esse cum Christo; multó enim magis optimum: manere in carne neces- pascitur a vidua quem Deus in secreto pascebat l d . Verumtamen quam-
sarium propter vos Lí. Propter eos volebat vivere, pro quibus paratus quam de his servis Dei sibi praestent, qui eorum indigentiam considérant,
erat mori. propter illam mercedem a Domino in Evangelio manifestissime positam,
5. Et ut noveritís quia ipsa est perfecta charitas, quam non violat, Qui suscipit iustum in nomine iusti, mercedem iusti accipiet; et qui
et in quam non peccat qui natus est ex Deo; hoc Dominus dicit Petro: suscipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet;
Petre, amas me? Et ille: Amo. Non ait, Si amas me, obsequere mihi. et qui dederit calicem aquae frigidae uni ex his minimis tantum in nomine
Quando enim erat Dominus in carne mortali, esurivit, sitivit: eo tempore _ discipuli, amen dico vobis, non perdet mercedem suam15: quamvis ergo
quo esuríebat et sítiebat, susceptus est hospitio; ministrarunt illi qui sibi praestent qui hoc fachmt, tamen nec hoc poterat praeberi ascensuro
habuerunt, de substantia sua, sicut legimus in Evangelio l J . Suscepit in caelum. Quid illi poterat retribuere Petrus, qui amabat illum? Audi
eum hospitio Zacchaeus: salvus factus est a morbo, suscepto medico. quid: Pasee oves meas; id est, Fac pro fratribus quod pro te feci. Omnes
Quo morbo? Avaritiae. Erat enim ditissimus, et princeps publicanorum. sanguine meo redemi: nolite dubitare mori pro veritatis confessione, ut
Attendite sanatum a morbo avaritiae. Dimidium, inquit, bonorum meorum caeteri vos imitentur.
do pauperibus; et si cui aliquid tuli, quadruplum reddam 13. Ideo serva- 6. Sed haec, ut diximus, fratres, perfecta charitas est; qui natus
vit alterum dimidium, non quo frueretur, sed unde debita solveret. Sus- est ex Deo, habet ilíam. Intendat Charitas vestra, videte quid dicam.
cepit ergo tune medicum hospitio, quia erat infirmitas carnis in Domino, Ecce accepit Sacramentum nativitatis homo baptizatus; Sacramentum
cui hoc obsequium praeberent homines: et hoc, quia voluit praestare habet, et magnum Sacramentum, divinum, sanctum, ineffabile. Conside-
obsequentibus; obsequentibus enim proderat, non illi. Cui enim Angeli ra quale: ut novum hominem faciat dimissione omnium peccatorum. At-
ministrabant, horum obsequium requirebat? Nec Elias servus illius hoc tendat tamen in cor, si perfectum est ibi, quod factum est in corpore:
necessarium habebat aliquando, cui panem et carnem per corvum mit- videat si habet charitatem, et tune dicat, Natus sum, ex Deo. Si autem
non habet, characterem quidem impositum habet, sed desertor vagatur.
11
P h i l . i.ar-24. 14
12
l e . 8,3. 3 R e s . 17,4-9.
15
13
I b i d . 19,6-8. M t . 10,41 et 42.
\
268 EXPOSICIÓN DE LA EP.'A LOS PARTOS V", 7 V, 8 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 269

dad; de lo contrario, no diga que ha nacido de Dios. Tengo, blo. Todo el que no es justo, no es de Dios; tampoco lo es el
dice, el sacramento. Oye al Apóstol: Si conociese todos los que no ama a su hermano. Ya está claro por qué dice: Y el que
sacramentos y tuviese toda la fe, de modo que trasladase mon- no ama a su hermano. Sólo la caridad distingue a los hijos de
tes, si no tengo caridad, nada soy. Dios de los del diablo. Sígnense todos con la señal de la cruz
7. Si recordáis, al comenzar a leer esta Epístola consig- de Cristo; respondan todos: Amén; canten todos: Aleluya;
nábamos que en ella ninguna otra cosa se nos recomendaba bautícense todos; frecuenten la iglesia, se apiñen en las ba-
como la caridad. Y si parece que habla de cosas distintas, sílicas; no se distinguirán los hijos de Dios de los del diablo
vuelve a la caridad, y a ella intenta referir todas las cosas si no es por la caridad. Los que tienen caridad nacieron de
que dice. Veamos si hace lo mismo en este pasaje. Atended: Dios; los que no la tienen no nacieron de El. Gran distintivo
Todo el que ha nacido de Dios, no comete pecado. Pregunta- y señal. Ten todo lo que quieras; si te falta sólo la caridad,
mos: ¿De qué pecado se trata? Porque, si lo entendemos de de nada te aprovecha todo lo que tengas. Si no tienes otras
todos, sería contrario al otro pasaje: Si decimos que no te- cosas, ten ésta, y cumplirás la ley. Quien ama a su prójimo
nemos pecado, nos engañamos a nosotros mismos, y la verdad cumple la ley, dice el Apóstol. Y también: El pleno cumpli-
no está en nosotros. Luego diga de qué pecado nos habla; miento de la ley es la caridad. Creo que ésta es aquella mar-
instruyanos, no sea que yo diga temerariamente que este pe- garita que buscaba el negociante descrito en el Evangelio, el
cado es la violación de la caridad, basado en que arriba dijo: cual encontró una margarita y, vendiendo todo lo que tenía,
El que odia a su hermano, está en tinieblas, y camina en ti- la compró. Esta es la preciosa margarita: la caridad. Sin ella,
nieblas, y no sabe a dónde va, porque las tinieblas cegaron sus de nada te sirve todo lo que tengas. Si sólo posees ésta, te
ojos. Pero quizá dijo él algo en los posteriores incisos del basta. Ahora ves con fe, después verás con visión. Si amamos
período, y nombró la caridad. Ved que este período termina ahora que no vemos, ¿qué efusiones de amor tendremos cuan
así y a esto viene a p a r a r : Todo el que ha nacido de Dios, do veamos? Pero, entre tanto, ¿en qué debemos ejercitarnos?
no peca, porque su germen permanece en él. El germen de En el amor fraterno. Puedes decirme: No veo a Dios; pero
Dios es su palabra. De aquí que dice el Apóstol: Por medio ¿puedes decirme: No veo al hombre? Ama al hermano. Si
del Evangelio os engendré. Y no puede pecar, porque nació amas al hermano, que ves, al mismo tiempo verás a Dios, por-
de Dios. Ha dicho esto. Ea, veamos en qué no puede pecar. que verás la misma caridad, y Dios mora dentro.
En esto se manifiestan los hijos de Dios y los hijos del dia- 8. El que no es justo no es de Dios; tampoco lo es el que
no ama a su hermano. Porque éste es el mensaje... Ve cómo
Habeat charitatem; aliter non se dicat natum ex Deo. Sed habeo, inquit,
sacramentum. Audi Apostolum: Si sciam omnia sacramenta, et habeam nis qui non est iustus, non est a Deo, et qui non diligit fratrem suum.
omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habeam, Certe iam manifestum est unde dicat, Et qui non diligit, inquit, fratrem
nihil sum ". suum. Dilectio ergo sola discernit inter filios Dei et filios diaboli. Signent
se omnes signo crucis Christi; respondeant omnes, Amen; cantent om-
7. Hoc, si meministis, commendavimus, cura istam Epistolam legere nes, Alleluia; baptizentur omnes, intrent Ecclesias, faciant parietes basi-
inciperemus, nihil in ea nobis sic commendari, quomodo charitatem. Et licarum: non discernuntur filii Dei a filiis diaboli, nisi charitate. Qui
si videtur alia et alia dicere, illuc facit reditum; et ad ipsam charitatem habent charitatem, nati sunt ex Deo: qui non habent, non sunt nati ex
omnia vult referre quaecumque dixerit. Videamus si et hic hoc facit. Deo. Magnum indicium, magna discretio. Quidquid vis habe; hoc solum
Attende: Omnis qui natus est ex Deo, non facit peccatum. Quaerimus non habeas, nihil tibi prodest: alia si non habeas, hoc habe, et implesti
quod peccatum: quia si omne intellexeris, contrarius erit illi loco, Si Legem. Qui enim diligit alterum, Legem implevit, ait Apostolus: et, Pie-
dixerimus quia peccatum non habemus, nosmetipsos seducimus, et veri- nitudo Legis chantas 19. Puto istam margaritam esse illam quam homo
tas in nobis non est. Ergo dicat quod peccatum, doceat nos; ne forte ego negotiator quaesisse describitur in Evangelio, qui 20 invenit unam margari-
temeré dixerim peccatum hoc esse violationem charitatis, quia supra tam, et vendidit omnia quae habebat, et emit eam . Haec est margarita
dixit, Qui odit fratrem suum, in tenebris est, et in tenebris ambulat, et pretiosa, charitas, sine qua nihil tibi prodest quodcumque habueris: quam
nescit quo eat, quia tenebrae excaecaverunt oculos eius ". Sed forte dixit si solam habeas, sufficit tibi. Modo cum fide vides, tune cum specie vide-
aliquid in posterioribus, et nominavit charitatem. Videte quia circuitus bis. Si enim amamus cum non videmus, quomodo amplectemur cum vi-
ille verborum hunc habet finem, hunc habet exitum. Omnis qui natus est derimus? Sed ubi nos debemus exercere? In amore fraterno. Potes mihi
ex Deo, non peccat; quia semen eius in ipso manet. Semen Dei, id est, dicere, Non vidi Deum; numquid potes mihi dicere, Non vidi hominem?
verbum Dei: unde dicit Apostolus, Per Evangelium ego vos genui18. Et Dilige fratrem. Si enim fratrem quem vides dilexeris, simul videbis et
non potest peccare, quia ex Deo natus est. Dicat hoc, videamus in quo Deum; quia videbis ipsam charitatem, et intus inhabitat Deus.
non potest peccare. In hoc manifestati sunt filii Dei et filii diaboli. Om-
8. Qui non est iustus, non est ex Deo; et qui non diligit fratrem
16
i Cor. 13,2. 13
17
i lo. 2,n. R o m . 13,8.10.
20
18
I Cor. 4,15. M t . 13,46.
\
270 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V, 8' V , 9-10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 271

lo confirma: Porque éste es el mensaje que oímos desde el manos, se distinguen los hombres. Nadie atienda a la lengua,
principio: que nos amemos unos a otros. Nos manifestó que sino a los hechos y al corazón. Si no obra bien en favor de
éste era su pensamiento: todo el que peca contra este manda- sus hermanos, demuestra qué tiene en su interior. Los hom-
to, se halla en aquel pernicioso pecado en el que caen los bres se prueban en las tentaciones.
que no nacen de Dios. No romo Caín, que, siendo del, malo, 9. No os extrañéis, hermanos, de que nos odie el mundo.
mató a su hermano. Y ¿por qué le mató? Porque sus obras ¿Acaso se os ha de estar diciendo continuamente qué es el
eran malas, y las de su hermano buenas. Luego donde hay en- mundo? No es el cielo, ni la tierra, ni las obras que hizo Dios,
vidia no puede haber amor fraterno. Vea vuestra caridad. Kl sino los amadores del mundo. Repitiendo esto de continuo,
que envidia, no ama. El pecado del diablo reside en él, por- me hago pesado a algunos; pero hasta tal punto no lo digo
que el diablo, envidiando, cayó. Cayó v envidia al que se halla inútilmente, que, al interrogar a algunos si lo he dicho, no
en pie. Pero no quiere derribar al hombre para quedar ' saben responder. Luego, aunque sea machacando, quede algo
solo en pie, sino para no caer él solo. Retened en el pensa- en el corazón de los oyentes. ¿Qué es el mundo? El mundo,
miento lo que añadió a esto: La envidia no puede hallarse en tomado en mal sentido, son los amadores del mundo. El mun-
la caridad. Cuando el apóstol San Pablo elogia la caridad, do, tomado en buen sentido, es el cielo, la tierra y las obras
clararnente dice: La caridad no envidia. No hubo caridad en de Dios que hay en ellos; de aquí que se dice: Y el mundo
Caín; y si Abel no hubiera tenido caridad, Dios no hubiera fué hecho por El. También es mundo la tierra con todos sus
aceptado su sacrificio. Habiendo ofrecido ambos: el uno de moradores, como dijo el mismo San J u a n : No sólo es propi-
los frutos de la tierra, y el otro de las crías de las ovejas, ciador por nuestros pecados, sino también por los de todo el
¿pensáis, hermanos, que Dios despreció los frutos de la tie- mundo. Aquí habla del mundo de todos los fieles esparcidos
rra y amó las crías de las ovejas? No miró Dios las manos, por el orbe. Mundo, en mal sentido, son los amadores del
sino el corazón; y aceptó el sacrificio de aquel a quien vio mundo. Los que aman el mundo no pueden amar al hermano.
que ofrecía con caridad, y apartó la mirada del sacrificio de
aquel a quien vio que ofrecía con envidia. No conmemora otras 10. Si nos odia el mundo, nosotros sabemos... ¿Qué sa-
obras buenas de Abel fuera de la caridad, ni otras obras ma- bemos? Que hemos pasado de la muerte a la vida. ¿ P o r qué
las de Caín fuera del odio al hermano. No se contentó con lo sabemos? Porque amamos a los hermanos. Nadie pregunte
odiar a su hermano; tuvo envidia también de sus obras. No a otro hombre; dirija cada uno la mirada a su corazón; si
queriendo imitarle, quiso matarle. De aquí aparece que Caín allí encuentra la caridad fraterna, esté seguro que pasó de
era hijo del diablo, y Abel, justo, hijo de Dios. En esto, her- la muerte a la vida. Ya está a la diestra, no mire a que su gloria

Dei. Hinc ergo discernuntur homines, fratres mei. Nemo attendat linguas,
siium. Quia haec. est annuntiatio: vide (juomodo confirma!:: Quia haec est
annuntiatio quam audivimus ab initio, ut diligamus invicem. Manifestavit sed facta et cor. Si non bene faciat pro fratribus suis, ostendít quid in ee
nobis inde se dicere: contra hoc mandatum quisquís facit, in peccato illo habeat. Tentationibus probantur homines.
est scelerato, in quod incidunt qui non nascuntur ex Deo. Non sicut. Cain 9. Nolite mirari, fratres, si odit nos mundus. Numquid saepe vobis
qui ex maligno erat, et occidit fratrem suum. Et cuius reí grada occidit? dicendum est quid est mundus? Non caelum, non térra, ncc ista opera
Quia opera eius maligna fuerunt, fratris vero eius iusta. Ergo ubi est quae Deus fecit; sed dilectores mundi. Ista saepe dicendo quibusdam
invidia, amor fraternus esse non potest. Intendat Charitas vestra. Qui in- onerosus sum: sed usque adeo non frustra dico, ut aliqui interrogentur
vídet, non amat. Peccatum diaboli est in illo; quia et diabolus invidendo an dixerim, et non respondeant. Ergo vel inculcando haereat aliquid in
deiecit. Cecidit enim, et invidit stanti. Non ideo voluit deiicere ut ipse cordibus audientium. Quid est mundus? Mundus est, quando in malo po-
staret, sed ne solus caderet. Tenete in animo ex hoc quod subiecit, invi- nitur, dilectores mundi: mundus quando in laude ponitur, caelum et térra
diam non posse esse in charitate. Habes aperte cum laudaretur ipsa cha- est, et quae in his opera Dei; unde dicitur, Et mundus per eum jactas
ntas, Charitas non aemulatur". Non fuit charitas in Cain; et nisi esset est"-. ítem mundus est plenitudo terrae, sicut dixit ipse Ioannes, Non
charitas in Abel, non acciperet Deus sacrificium eius. Cum enim ambo solum autem nostrorum peccatorum propitiator est, sed et totius mundi "'\
obtulissent, ille de íructibus terrae, ille de fetibus ovium; quid putatis, Mundi dicit omnium íidelium per orbem sparsorum. Mundus autem in
fratres, quia Deus fructus terrae neglexit, et fetus ovium dilexit? Non malo, amatores mundi sunt. Qui amant mundum, fratrem amare non
intendit Deus ad manus; sed in corde vidit: et quem vidit cum charitate possunt.
offerre, ipsius sacrificium respexit; quem vidit cum invidia offerre, ab 10. Si odit nos mundus: ríos scimus. Quid nos scimus? Quia transivi-
ipsius sacrificio oculos avertit. Opera ergo bona Abel non dicit nisi chari- mus de morte ad vitam. Unde scimus? Quia diligimus fratres. Nemo in-
tatem: opera mala Cain non dicit nisi odium fraternum. Parum est quia terroget hominem; redeat unusquisque ad cor suum: si ibi invenerit cha-
odit fratrem suum, et invidit operibus bonis; quia imitari noluit, necare ritatem fraternam, securus sit, quia transiit a morte ad vitam. Iam in
voluit. Et hinc apparuit quia filius erat diaboli, et ille hinc apparuit iustus
22
l o . 1,10.
21
i Cor. 13,4. - 3 I l o . 2,2.
\ V, 12 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 273
272 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V, 1^
glorificar a Dios. De modo que al decirle: Apacienta mis ove-
esté oculta ahora; cuando viniere el Señor, entonces aparece-
Jfis, le enseñaba a dar su vida por ellas.
rá en gloria. Tiene vigor, pero aún está en el invierno. La
raíz tiene vida, pero los ramos están como secos; dentro en- 12. Hermanos, ¿dónde comienza la caridad? Atended un
poquito; oísteis cómo se perfecciona. El fin y la perfección
cierra la savia, que tiene vigor; dentro se hallan las hojas
son expresados por el Señor en el Evangelio: Nadie tiene ma-
del árbol, dentro los frutos; pero esperan la estación del ve-
yor caridad que aquel que da su vida por sus amigos. Luego
rano. Luego nosotros sabemos que hemos pasado de la muerte su perfección la declara en el Evangelio; aquí recomienda su
a la vida, porque amamos a los hermanos. El que no ama, cumplimiento. Pero os preguntáis y os decís: ¿Cuándo podre-
está muerto. No penséis, hermanos, que es cosa pequeña odiar mos tener esta caridad? No desconfíes de ti al momento. Qui-
o no amar. Oíd lo que sigue: Todo el que odia a su hermano zá nació, pero aún no es perfecta; foméntala para que no se
es homicida. Luego, si alguno menosprecia el odio fraterno, ahogue. Pero me dirás: ¿Y cómo lo sé? Ya hemos oído cómo
¿acaso también ha de considerar baladí el homicidio en su se perfecciona; oigamos cómo comienza. Prosigue el apóstol
corazón? No mueve sus manos para matar al hombre, y ya y dice: El que tiene posibles del mundo y, viendo a su her-
es tenido por Dios como homicida. Vive aquél, y a éste ya mano hambriento, le cierra sus entrañas, ¿cómo puede estar
se le condena como asesino. Todo el que odia a su hermano es en él la caridad de Dios? Ved cómo comienza la caridad. Si
homicida. Y sabéis que ningún homicida tiene vida eterna per- aún no eres capaz de morir por el hermano, sé, a lo menos,
manente en sí mismo. capaz de darle de tus bienes. Hiera la caridad tus entrañas,
para que no lo hagas por jactancia, sino por la enjundia ínti-
11. En esto conocemos la caridad. Habla de la perfección ma de la misericordia, de modo que te intereses por él cuan-
de la caridad; de aquella perfección que hemos recomenda- do está necesitado. Si no puedes dar a tu hermano de lo que
do. En esto conocemos la caridad: en que Aquel dio por nos- te sobra, ¿podrás dar tu vida por él? Se halla depositado el
otros su vida, y también nosotros debemos dar nuestras vidas dinero en tu arca, la que te pueden robar; y, dado caso que
por los hermanos. He aquí a qué venía aquello: Pedro, ¿me los ladrones no te la descerrajen, al morir la dejarás, si ante?
amas? Apacienta mis ovejas. Pues para que conozcáis que de ella no te abandona a ti viviendo tú. ¿Qué has de hacer, pues,
tal modo quería que fuesen apacentadas por él sus ovejas que con ella? Tiene hambre tu hermano, se halla en necesidad;
diese por ellas su vida, le dijo a continuación: Siendo joven, quizá es apresado, es estrechado por el acreedor; él no tiene,
te ceñías e ibas a donde querías; cuando envejezcas, otro te
ceñirá y te llevará a donde tú no quieras. Esto lo dijo, dice «significans qua morte clarificaturus erat Deum» 2i: ut cui dixerat, «Pasee
el evangelista, significando la muerte, con la que había de oves meas», doceret eum poneré animam pro ovibus suis.
12. Unde incipit charitas, fratres? Modicum attendite: quo perficia-
tur audistis; ipsum finem et modum ipsum et Dominus in Evangelio
dextera est: non attendat quia modo gloria eius occulta est; cum venerit commendavit: Maiorem charitatem nenio habet, ait, quam ut animam
Dominus, tune apparebit in gloria. Viget enim, sed adhuc in hieme; viget suam ponat pro amicis suis2S. Perfectionem ergo eius ostendit in Evan-
radix, sed quasi aridi sunt rami: intus est medulla quae viget, intus sunt gelio, et hic commendata est eius perfectio: sed interrogatis vos, et dicitis
folia arborum, intus fructus; sed aestatem exspectant. Ergo nos scimus vobis, Quando possumus habere istam charitatem? Noli cito de te despe-
quia transivimus de morte ad vitam, quia diligimus fratres. Qui non dili- rare: forte nata est, sed nondum perfecta est; nutri eam, ne effocetur.
git, manet in morte. Ne putetis, fratres, leve esse, odisse aut non diligere, Sed dicturus es mihi, Et unde novi? Quo enim perficiatur audivimus;
audite quod sequitur: Omnis qui odit fratrem suum, homicida est. Iam unde incipiat audiamus. Sequitur, et dicit: Qui autem habuerit facultates
ergo si contemnebat quisquam odium fraternum, numquid et homicidium mundi, et viderit fratrem suum esurientem, et clauserit viscera sua ab eo:
in corde suo contempturus est? Non movet manus ad occidendum homi- quomodo poterit dilectio Dei manere in eo? Ecce unde incipit charitas.
nem, homicida iam tenetur a Domino; vivit ille, et iste iam interfector Si nondum es idoneus mori pro fratre, iam idoneus esto daré de tuis
iudicatur. Omnis qui odit fratrem suum, homicida est. Et scitis quia omnis facultatibus fratri. Iam percutiat viscera tua charitas, ut non de iactan-
homicida non habet vitam aeternam in se manentem. tia facías, sed de intimo adipe misericordiae; ut consideres illum in eges-
tate positum. Si enim superflua non potes daré fratri tuo, animam tuam
11. In hoc cognoscimus dilectionem. Perfectionem dilectionis dicit, potes poneré pro fratre? Iacet pecunia in sinu tuo, quam tibi fures
perfectionem illam quam commendavimus. In hoc cognoscimus dilectio- possunt auferre; et si illam non auferent fures, moriendo illam deseres,
nem, quia ille pro nobis animam, suam posuit: et nos debemus animas pro etiam si te illa viventem non deserat: quid inde facturus es? Esurit frater
fratribus poneré. Ecce unde veniebat, Petre, amas me? pasee oves meas. tuus, in necessitate positus est: fortassis suspenditur, a creditore angusta-
Nam ut noveritis quia sic ab eo pasci volebat oves suas, ut animam suam tur; non habet ipse, habes tu: frater tuus est, simul empti estis, unum,
pro ovibus poneret; hoc illi continuo dixit, «Cum iuvenis esses, praecin:
gebas te, et ibas quo volebas: cum autem fueris sénior, alius te praecin- 24
l o . 21,15-19.
get, et tollet te quo tu non vis. Hoc autem dixit», ait Evangelista, " Ibid. 15,13.
274 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V, 1$
\VI, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 275
tienes tú, es tu h e r m a n o ; al m i s m o t i e m p o fuisteis compra*
d o s , u n o m i s m o es el p r e c i o de v u e s t r a c o m p r a , a m b o s h a b é i s
s i d o r e d i m i d o s con la s a n g r e de C r i s t o . V e si te c o m p a d e c e s
t e n i e n d o b i e n e s m u n d a n o s . Q u i z á d i c e s : ¿ A m í q u é m e im-
p o r t a t o d o e s t o ? ¿ L e d a r é d i n e r o p a r a q u e n o sienta moles-
TRATADO VI
t i a ? Si te dijese esto t u c o r a z ó n , n o m o r a en ti la c a r i d a d del
S o b r e l a que s i g u e : " E n esto conocelmos que s o m o s de la ver-
P a d r e . Si la c a r i d a d del P a d r e n o m o r a en ti, n o naciste de
dad...", h a s t a dondb dice: "Y é s t e es el a n t i c r i s t o , del que oísteis
D i o s . ¿ C ó m o te g l o r i a r á s de ser c r i s t i a n o ? T i e n e s el n o m b r e , h a b l a r " , e t c . (3,19-24 y 4,1-3)
m a s n o los h e c h o s . Si, m a n t e n i e n d o el n o m b r e , q u e d a poster-
g a d a la o b r a , c u a l q u i e r p a g a n o te d i r á : M u e s t r a tú con h e c h o s 1. Si r e c o r d á i s , h e r m a n o s , a y e r t e r m i n a m o s el s e r m ó n con
q u e e r e s c r i s t i a n o . P o r q u e si n o m u e s t r a s q u e e r e s c r i s t i a n o , este p a s a j e : Hijitos, no amemos sólo de palabra y con la len-
a u n q u e t o d o s te l l a m e n c r i s t i a n o , ¿ d e q u é te a p r o v e c h a el gua, sino con obras y de verdad, q u e , sin d u d a , d e b i ó de gra-
n o m b r e d o n d e n o existe l a r e a l i d a d ? El que tiene posibles del b a r s e y d e b e p e r m a n e c e r en v u e s t r o c o r a z ó n , p o r q u e fué el
mundo y,, viendo a su hermano necesitado, le cierra sus entra- ú l t i m o q u e oísteis. A c o n t i n u a c i ó n d i c e : Y en esto conocemos
ñas, ¿cómo puede permanecer en él la caridad de Dios?; y que somos de la verdad, y delante de El persuadiremos a nues-
s i g u e : Hijitos, no amemos sólo de palabra y con la lengua, tro corazón; porque, si nos condena nuestro corazón, Dios
sino con obras y de verdad. es mayor que nuestro corazón y conoce todas las cosas. Ha-
b i e n d o d i c h o el a p ó s t o l : No amemos sólo de palabra y con la
1 3 . P i e n s o , h e r m a n o s m í o s , q u e se os a c l a r ó el g r a n d e lengua, sino con obras y de verdad, t r a t a m o s de a v e r i g u a r en
y n e c e s a r i o m i s t e r i o . ¿ Q u é v a l o r tiene la c a r i d a d ? T o d a la q u é o b r a y en q u é v e r d a d se d a a c o n o c e r el q u e a m a a D i o s
E s c r i t u r a lo e x p o n e , p e r o i g n o r o q u e en a l g ú n o t r o sitio se y al h e r m a n o . Y a dijo a n t e r i o r m e n t e en q u é consiste la cari-
e x p o n g a m á s a m p l i a m e n t e q u e en esta E p í s t o l a . Os r o g a m o s d a d . H a s t a d ó n d e l l e g a ; t a m b i é n lo dice el S e ñ o r en su Evan-
y p e d i m o s en el S e ñ o r q u e r e t e n g á i s en l a m e m o r i a l a s cosas g e l i o : Nadie tiene mayor caridad, que aquel que da su vida
q u e oísteis, y q u e v e n g á i s a oír con s o l i c i t u d , h a s t a q u e se por sus amigos. T a m b i é n dijo el a p ó s t o l : Como El dio su
t e r m i n e esta E p í s t o l a , las cosas q u e a ú n h a n de d e c i r s e . A b r i d vida por nosotros, así nosotros debemos darla por los herma-
el c o r a z ó n a la b u e n a s e m i l l a , a r r a n c a d las e s p i n a s p a r a q u e nos. E s t a es l a perfección de la c a r i d a d , y m a y o r perfección
n o a h o g u e n en v o s o t r o s lo q u e se s i e m b r a , s i n o q u e m á s bien no p u e d e e n c o n t r a r s e . P e r o , a u n q u e n o es perfecta en t o d o s .
crezca la m i e s , y se a l e g r a r á el a g r i c u l t o r y os p r e p a r a r á el
g r a n e r o a d e c u a d o c o m o a t r i g o , n o el h o r n o de fuego c o m o a
PaJa-
est pretium vestrum, ambo sanguine Christi redempti estis: vide si mise-
reris, si habes facultates mundi. Quid ad me pertinet, forte dicis? Ego TRACTATUS VI
daturus sum pecuniam meam, ne ille molestiam patiatur? Si hoc tibí
responderá cor tuum, dilectio Patris non in te manet. Si dileetio Patris In illud, " E t in hoc c o g n o s c i m u s quia e x v e r i t a t e s u m u s " ;
non in te manet, non es natus ex Deo. Quomodo te gloriaris esse chris- u s q u e a d id, " E t hic e s t A n t i c h r i s t u s de quo a u d i s t i s " , e t c .
tianum? Nomen habes, et facta non habes. Si autem nomen secutum fuerit (3,19-24, et 4,1-3)
opus, dicat te quisquam paganum, tu factis ostende te christianum. Nam
si factis non ostendis te christianum, omnes te christianum vocent, quid 1. Si meministis, fratres, hesterno nos clausisse sermonem ad istam
tibi prodest nomen, ubi res non invenitur? «Qui autem habuerit faculta- sententiam, quae sine dubio manere debuit et debet in corde vestro, quia
tes mundi, et viderit fratrem suum egentem, et clauserit viscera sua ab ipsam novissimam audistis: «Filioli, non diligamus verbo tantum et lin-
eo: quomodo potest dilectio Dei manere in eo?» Et sequitur: «Filioli, non gua, sed opere et veritate». Deinde sequitur: «Et in hoc cognoscimus quia
diligamus verbo tantum et lingua, sed opere et veritate». ex veritate sumus, et coram ipso persuademus cordi nostro: quia si male
senserit cor nostrum, maior est Deus corde nostro, et novit omnia». Dixe-
13. Puto manifestatum esse vobis magnum et necessarium secretum rat, «Non diligamus verbo tantum et lingua, sed opere et veritate»:
et sacramentum, fratres mei. Quid valeat charitas, omnis Scriptura com- quaeritur a nobis, in quo opere et in qua veritate agnoscitur qui diligit
mendat; sed nescio si alicubi amplius quam in ista Epistola commendetur. Deum, vel qui diligit fratrem suum. Tam superáis dixerat quousque cha-
Rogamus vos et obsecramus in Domino, ut et illa quae audistis memoria ritas perficiatur; quod et Dominus in Evangelio ait, Maiorem hac nenio
teneatis; et ad ea quae adhuc dicenda sunt, doñee finiatur ipsa Epistola, habet charitatem, quam. ut animam suam. ponat pro amicis suis *: et iste
intenti veniatis, intenti audiatis- Aperite autem cor ad semina bona: exstir- hoc dixerat, Sicut ille animam suam pro nobis posuit, debemus et nos
pate spinas, ne effocetur in vobis quod seminatur, sed potius crescat se- animas pro fratribus poneré. Haec est perfectio charitatis; et maior om-
ges: et gaudeat agricola, et horreum vobis praeparet tanquam frumentis,
non ignem tanquam paleis. 1
l o . 15,13.

/
VI, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 277
276 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, ¡2
el a p ó s t o l q u i s o q u e e l l a fuese p r o b a d a y, a m o n e s t a n d o , d i j o :
sin e m b a r g o , n o d e b e d e s e s p e r a r a q u e l en q u i e n n o lo es, Hijitos, no amemos sólo de palabra y con la lengua, sino con
p u e s n a c i ó p a r a p e r f e c c i o n a r s e ; y si n a c i ó , d e b e ser n u t r i d a obras y de verdad. P r e g u n t a m o s : ¿ D e q u é o b r a se t r a t a , de
y l l e v a d a a la p e r f e c c i ó n con sus a d e c u a d o s a l i m e n t o s . H e m o s
q u é v e r d a d ? ¿ P u e d e h a b e r o b r a m á s c l a r a q u e d a r a l o s po-
i n q u i r i d o c ó m o se i n c o a la c a r i d a d , y a c o n t i n u a c i ó n lo encon-
b r e s ? M u c h o s lo h a c e n p o r v a n a g l o r i a , n o p o r c a r i d a d . ¿ P u e -
t r a m o s en estas p a l a b r a s : Si alguno tiene posibles del mundo
de h a b e r o b r a m a y o r q u e m o r i r p o r los h e r m a n o s ? M u c h o s ,
y, viendo a su hermano necesitado, le cierra sus entrañas,
m o v i d o s p o r a r r o g a n c i a de a d q u i r i r n o m b r e y n o p o r e n t r a ñ a s
¿cómo puede estar en él la caridad del Padre? L u e g o , h e r m a -
de c a n d a d , d e s e a n se c r e a q u e e l l o s h a c e n lo m i s m o . R e s t a ,
n o s , la c a r i d a d c o m i e n z a a q u í : d a n d o de lo superfluo al ne-
p u e s , a d m i t i r q u e q u i e n a m a al h e r m a n o es a q u e l q u e inte-
cesitado q u e se h a l l a en a l g u n a s p e n u r i a s y l i b r a n d o a l her-
r r o g a a su c o r a z ó n si v e r d a d e r a m e n t e h a c e esto p o r a m o r de
m a n o de los a p u r o s t e m p o r a l e s con l a s cosas q u e le s o b r a n
de este m u n d o . E s t e es el c o m i e n z o de la c a r i d a d . Si a l i m e n - l o s h e r m a n o s , r e s p o n d i é n d o l e su c o r a z ó n a f i r m a t i v a m e n t e de-
t a r e s con la p a l a b r a de D i o s y con la e s p e r a n z a de la v i d a l a n t e de D i o s , q u e es el ú n i c o q u e ve a l l í ; y el ojo q u e pe-
futura esta c a r i d a d i n c o a d a , o b t e n d r á s t a l p e r f e c c i ó n q u e es- n e t r a el c o r a z ó n , a d o n d e n o p u e d e a l c a n z a r el h o m b r e , d a
t a r á s d i s p u e s t o a d a r la v i d a p o r t u s h e r m a n o s . t e s t i m o n i o en f a v o r s u y o de este a m o r . P o r esto el a p ó s t o l S a n
P a b l o se h a l l a b a a p a r e j a d o p a r a m o r i r p o r los h e r m a n o s , y
2. P e r o , c o m o se h a c e n m u c h a s c o s a s i g u a l e s p o r a q u e - d e c í a : Me consumiré por vuestras almas; n o o b s t a n t e , p o r q u e
l l o s q u e b u s c a n o t r a s cosas y q u e n o a m a n a los h e r m a n o s ,
esto lo veía D i o s en su c o r a z ó n , n o los h o m b r e s a q u i e n e s
r e c u r r a m o s al t e s t i m o n i o de la c o n c i e n c i a p a r a p r o b a r esto.
h a b l a b a , les d i c e : Para mí lo menos es ser juzgado por vos-
¿ C ó m o p r o b a m o s q u e se h a c e n m u c h a s cosas i g u a l e s p o r a q u e -
otros o por juicio humano. T a m b i é n d e m u e s t r a en cierto lu-
llos q u e n o a m a n a los h e r m a n o s ? V e d c u á n t o s se l l a m a n a
g a r q u e p u e d e n h a c e r esto los h o m b r e s p o r v a n a j a c t a n c i a , n o
sí m i s m o s m á r t i r e s v i v i e n d o en la h e r e j í a y en el c i s m a . Les
p o r a p o y a r s e e n l a c a r i d a d ; p u e s dice c u a n d o h a b l a r e c o m e n -
p a r e c e q u e d a n su v i d a p o r sus h e r m a n o s . Si diesen su v i d a
d a n d o esta c a r i d a d : Si diere todos mis bienes a los pobres, y
p o r los h e r m a n o s , n o se s e p a r a r í a n de la f r a t e r n i d a d univer-
entregare mi cuerpo al fuego, y no tuviere caridad, de nada
s a l . A s i m i s m o , ved q u é g r a n n ú m e r o h a y de h o m b r e s q u e p o r
jactancia distribuyen y dan muchos bienes, y no buscan allí me sirve. ¿ A l g u n o p u e d e h a c e r esto sin c a r i d a d ? P u e d e . P o r -
m á s q u e la a l a b a n z a h u m a n a y l a g l o r i a c a l l e j e r a , l l e n a de que quienes no tienen caridad dividieron la unidad. Buscad
viento y sin e s t a b l e solidez. L u e g o , c o m o existen estos h o m - a q u í , y v e r é i s q u e m u c h o s d a n m u c h o a los p o b r e s ; v e r é i s
b r e s , ¿ d ó n d e h a de ser p r o b a d a l a c a r i d a d f r a t e r n a ? P o r q u e también aquí que otros están dispuestos a soportar la muerte,
de m o d o q u e , f a l t a n d o el p e r s e g u i d o r , e l l o s se m a t a n . E s t o s ,

niño non potest ¡nveniri. Sed quia non in ómnibus perfecta est, et de-
sperare non debet in quo perfecta non est, si iam nata est quae perficia- et ait admonens: Filioli, non diligamus verbo tantum et lingua, sed opere
tur: et utique si nata est, nutrienda est, et quibusdam suis nutrimentis ad et veritate. Quaerimus, In quo opere, in qua veritate? Potest esse mani-
perfectionem propriam perducenda. Quaesivimus inchoationem charitatis festius opus, quam tribuere pauperibus? Multi hoc iactantia faciunt, non
unde incipiat, et ibi continuo invenimus: Si quis habet facultates mundi, dilectione. Potest esse maius opus, quam morí pro fratribus? Et hoc multi
et viderit jratrem suum egentem, et clauserit viscera sua adversas eum; volunt putari se faceré, iactantia nominis comparandi, non visceribus di-
quomodo dilectio Patris manet in illo ?2 Ergo hic incipit ista charitas, lectionis. Restat ut ille diligat fratrem, qui ante Deum ubi solus videt,
fratres, ut de suis superfluis tribuat egenti, in angustiis aliquibus consti- cordi suo persuadet, et interrogat cor suum an veré propter fratrum di-
tuto; ex eo quod sibi abundat secundum tempus, a tribulatione temporali lectionem hoc faciat; et perhibet illi testimonium oculüs qui penetrat cor,
liberet fratrem. Hinc exordium est charitatis. Hanc ita coeptam, si verbo quo homo attendere non potest. Ideo Paulus apostolus, quia paratus erat
Dei et spe futurae vitae nutrieris, pervenies ad illam perfectionem, ut
mori pro fratribus, et dicebat, Ipse impendar pro animabas vestris 3 : ta-
paratus sis animam tuam poneré pro fratribus tuis.
men quia Deus hoc videbat in corde ipsius, non homines quibus loque-
2. Sed quia multa talla fiunt ab his qui alia quaerunt, et qui fratres batur, ait illis, Mihi autem mínimum est ut a vobis diiudicer, aut ab hu-
non amant; revocemur ad testimonium conscientiae. Unde probamus quia mano die i. Et ostendit etiam ipse quodam loco quia solent ista fieri inani
talia multa fiunt ab his qui fratres non amant? Quam multi se in haere- iactantia, non firmamento charitatis: ait enim cum de ipsius charitatis
sibus et schismatibus martyres dicunt! Videntur sibi animam poneré pro commendatione loqueretur, Si distribuero omnia mea pauperibus, et tra-
fratribus suis. Si pro fratribus animam ponerent, non se ab universa fra- didero corpus meum ut ardeam, charitatem autem non habeam, nihil mihi
ternitate separarent. ítem quam multi sunt qui iactantiae causa multa prodest5. Potest enim quisquam hoc faceré sine charitate? Potest. Nam
tribuunt, multa donant; et non ibi quaerunt nisi laudem humanam et qui non habent jcharitatem, diviserunt unitatem. Quaerite ibi, et videbitis
gloriam popularem, plenam ventis, nulla stabilitate solidatam! Quia ergo multos multa tribuere pauperibus; videbitis alios paratas ad suscipiendam
sunt tales, ubi probanda erit charitas fraterna? quia voluit illam probari,
3
2 2 Cor. 12,15.
i lo. 3,16.17. 4
1 Cor. 4,3.
5
Ibid. 13,3.
278 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 3 VI, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 279

sin duda, lo ejecutan sin caridad. Volvamos al testimonio de y qué intentaste con ello: ¿tu salud o la vana alabanza de
la conciencia, de la cual dice el Apóstol: Nuestra gloria es ios hombres? Ve tu interior, porque el hombre no puede juz-
ésta: el testimonio de nuestra conciencia. Recurramos a la con- gar a quien no puede ver. Si tratamos de convencer a nuestro
ciencia, de la cual dice asimismo: Cada uno examine su obra, corazón, convenzámosle delante de El. Porque, si nos condena
y entonces tendrá gloria en sí mismo y no en otro. Luego cada el corazón, es decir, si nos acusa interiormente, porque no lo
uno de nosotros examine su obra y vea si emana del manan- hacemos con aquel ánimo con que debe ser hecho, Dios, que
tial del amor y si los ramos de las buenas obras brotan de es mayor que nuestro corazón, conoce todas las cosas. Escon-
la raíz de la caridad. Cada uno examine su obra, dice, y en- des tu corazón a los hombres; escóndesele a Dios si puedes.
tonces tendrá gloria en sí mismo, no en otro, no cuando le da ¿Cómo se le esconderás a Aquel a quien se dijo por cierto
testimonio la lengua ajena, sino cuando se lo da su conciencia. pecador que temía y confesaba: ¿Adonde iré lejos de tu espí-
3. San Juan recomienda lo mismo: En esto conocerán que ritu y adonde huiré de tu rostro? Buscaba adonde huir para
somos de la verdad... si no sólo amamos de palabra y con la evadirse del juicio de Dios, y no lo encontraba. ¿Dónde no
lengua, sino con obras y de verdad; y delante de El conven- está Dios? Si subiere al cielo, allí estás; si descendiere al
cemos a nuestro corazón. ¿ Qué quiere decir delante, de El? infierno, estás presente. ¿Adonde has de ir, adonde huirás?
Donde El ve. De aquí que el mismo Señor dice en el Evan- ¿Quieres oír un consejo? Si quieres huir de El, vete a El. Vete
gelio : Evitad obrar vuestra justicia delante de los hombres, hacia El confesando, no ocultándote de El. No puedes ocul-
tarte, pero sí confesar. Dile: Tú eres mi refugio; así fortale-
para ser vistos de ellos; de otro modo rio tendréis recompensa
cerá en ti el amor, que es lo único que conduce a la vida. Tu
ante vuestro Padre, que está en los cielos. ¿Y qué significa
conciencia atestigüe que es de Dios. Si es de Dios, no te jactes
ignore tu mano izquierda lo que haga tu mano derecha, si no
de la buena conciencia ante los hombres, porque las alaban- '
es que la mano derecha es la conciencia pura, y la izquierda zas de los hombres no te elevan al cielo, ni sus reproches te
la codicia mundana? Muchos, por la codicia del mundo, eje- arrojan de allí. Vea Aquel que corona; sea testigo Aquel que
cutan infinidad de cosas admirables. Obra la mano izquierda, te coronará como juez. Siendo Dios mayor que nuestro cora-
no la derecha. Debe obrar la mano derecha ignorándolo la zón, conoce todas las cosas.
izquierda, para que no se entremezcle la codicia del siglo
cuando se hace algún bien por caridad. ¿Y dónde conocemos 4. Carísimos, si nuestro corazón no nos condena, tenemos
esto? Ante Dios estás, pregunta a tu corazón; ve qué hiciste confianza ante Dios. ¿Qué significa que nuestro corazón no
nos condena? Que nos responde la verdad, es decir, que ama-
mortem, ita ut desistente persecutore, seipsos praecipitent: isti sine dubio
sine charitate hoc faciunt. Revocemur ergo ad conscientiam, de qua dicit vide quid fecisti, et quid ibi appetisti; salutem tuam, an laudem homi-
Apostolus: Nam gloria riostra haec est, testimonium. conscientiae nostrae °. num ventosam. lntus vide: nam homo iudicare non potest quem videra
Revocemur ad conscientiam, de qua ídem dicit: Opus autem suum probet non potest. Si persuademus cordi nostro, coram ipso persuadeamus. Quia
unusquisque, et tune in semetipso gloriam habebit, et non in altero '. si male sentiat cor nostrum, id est, aecuset nos intus, quia non eo animo
Opus ergo suum probet unusquisque nostrum, utrum de vena charitatis facimus quod faciendum sit; maior est Deus corde nostro, et novit omnia.
emanet, utrum de radice dílectionis rami bonorum operum pullulent. Opas Cor tuum abscondis ab nomine; a Deo absconde si potes. Quo modo abs-
autem suum probet unusquisque, aít, et tune in semetipso gloriam habebit, condes ab eo, cui dictum est a peccatore quodam tímente et confitente:
et. non in altero: non quando illi perhibet testimonium lingua aliena, sed Quo ibo a spiritu tuo? et a facie tua quo fugiam? Quaerebat quo fugeret,
guando perhibet conscientia propria. ut evaderet iudicium Dei, et non inveniebat. Ubi enim non est Deus?
3. Hoc ergo hic commendat. In hoc cognoscimus quia ex veritate su- Si ascenderá, inquit, in caelum, ibi es: si descendero in infernum, ades".
mus, quando opere et veritate, non verbis et lingua tantum diligimus: et Quo iturus es? quo fugies? Vis audire consilium? Si vis ab illo fugere,
coram ipso persuademus cordi nostro. Quid est, coram ipso? Ubi ipse vi- ad ipsum fuge. Ad ipsum fuge, confitendo, non ab ipso latendo: latere
det. Unde ipse Dominus in Evangelio: Cávete, inquit, /acere iustitiam enim non potes, sed confiten potes. Dic illi, Refugium meum es tu 10; et
vestram coram hominibus, ut videamini ab eis: alioquin mercedem non nutriatur in te dilectio, quae sola perducit ad vitam. Perhibeat tibi testi-
habebitis apud Patrem vestrum qui in caelis est. Et quid est, Nesciat monium conscientia tua, quia ex Deo est. Si ex Deo est, noli illam velle
sinistra tua quid faciat dextera tua": nisi quia dextera, pura conscientia ante homines iactare; quia nec laudes hominum te levant in caelum, neo
est; sinistra, mundi cupiditas? Multi per cupiditatem mundi multa mira vituperationes inde te deponunt. Ule videat qui coronat; ille sit testis
faciunt; sinistra operatur, non dextra. Dextra debet operari, et nesciente quo iudice coronaris. Maior est Deus corde nostro, et novit omnia.
sinistra, ut nec misceat se cupiditas saeculi, quando aliquid boni dilectio- 4. Dilectissimi, si cor non male senserit, fiduciam habemus ad Deum.
ne operamur. Et ubi hoc cognoscimus? Ante Deum es, interroga cor tuum: Quid est, cor non male senserit? Verum nobis responderit, quia diligimus,

et germana dilectio est in nobis: non ficta, sed sincera; salutem frater-
2 Cor. 1,12.
7
G a l . 6,4. 9
P s . 138,7.8.
8
M t . 6,1.3. 10
P s . 31,7.
280 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 5 VI, 5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 281

m o s y q u e existe en n o s o t r o s la c a r i d a d a u t é n t i c a , n o f i n g i d a , y t a m b i é n : Me gastaré por vuestras almas. T a n t a e r a la g r a c i a


s i n o s i n c e r a , y q u e Lusca l a s a l u d de los h e r m a n o s y n o e s p e r a que poseía, que evidentemente tenía caridad. Sin e m b a r g o ,
r e c o m p e n s a a l g u n a de p a r t e d e e l l o s , s i n o ú n i c a m e n t e su sa- c o n s t a q u e p i d i ó a l g o y n o le fué c o n c e d i d o . ¿ Q u é d i r e m o s
l u d . Confianza tenemos ante Dios, y todo lo que pidiéremos e n t o n c e s , h e r m a n o s ? A q u í está l a cuestión. P o n e d l a m i r a d a
lo recibiremos de El, porque guardamos sus mandamientos. en D i o s . G r a n d e es esta c u e s t i ó n . A s í c o m o al h a b l a r del peca-
P o r t a n t o , n o t e n e m o s confianza a n t e los h o m b r e s , s i n o en el d o , d o n d e se d i j o : El que ha nacido de Dios, no peca, descu-
c o r a z ó n , en d o n d e ve D i o s . L u e g o tenemos confianza ante Dios, b r i m o s q u e a q u e l p e c a d o e r a v i o l a r la c a r i d a d , y q u e s ó l o
y todo lo que pidiéremos lo recibiremos de El, p e r o porque p r o p i a m e n t e este p e c a d o se d e s i g n ó e n a q u e l l u g a r , así t a m b i é n
guardamos sus mandamientos. ¿ C u á l e s son é s t o s ? ¿ A c a s o va- a h o r a p r e g u n t a m o s q u é es lo q u e q u i s o decir. Si a t i e n d e s a
m o s a e s t a r r e p i t i é n d o l o s i e m p r e ? Un nuevo mandamiento os l a s p a l a b r a s , p a r e c e e v i d e n t e ; si a e j e m p l o s , o b s c u r o . N i n g u n a
doy: que os améis mutuamente. H a b l a de esta c a r i d a d ; l a re- cosa h a y m á s c l a r a q u e estas p a l a b r a s : Todo lo que pidamos
c o m i e n d a . T o d o el q u e t e n g a c a r i d a d f r a t e r n a , y la t e n g a de- lo recibiremos de El, porque guardamos sus mandamientos y
l a n t e de D i o s , en d o n d e ve D i o s , e i n t e r r o g a n d o a su c o r a z ó n hacemos ante El lo que le agrada. Todo lo que pidamos, dice,
i m p a r c i a l m e n t e le r e s p o n d a q u e a l l í está la g e n u i n a raíz de lo recibiremos de El. N o s cercó p o r c o m p l e t o . T a m b i é n a l l í
l a c a r i d a d , d e d o n d e g e r m i n a n f r u t o s b u e n o s , este t a l t e n d r á n o s h u b i e s e a c o r r a l a d o si h u b i e s e h a b l a d o de t o d o p e c a d o .
confianza a n t e D i o s , y c u a l q u i e r cosa q u e le p i d i e r e , la reci- P e r o e n c o n t r a m o s la m a n e r a de s a l i r del a t o l l a d e r o , p o r q u e
b i r á de E l , p o r q u e g u a r d a sus m a n d a m i e n t o s . h a b l ó de u n p e c a d o d e t e r m i n a d o , n o de t o d o s . D e cierto peca-
d o q u e n o lo c o m e t e a q u e l q u e h a n a c i d o de D i o s . V i m o s q u e
5 . Se p r e s e n t a o t r a cuestión, la c u a l n o consiste en que este p e c a d o d e t e r m i n a d o e r a l a v i o l a c i ó n de la c a r i d a d . E l
este o a q u e l h o m b r e , t ú o y o , p i d a m o s a l g o al S e ñ o r , D i o s E v a n g e l i o n o s p r e s e n t a , p a r a e n t e n d e r l o así, u n c l a r o e j e m p l o
n u e s t r o , y al n o r e c i b i r l o , c u a l q u i e r a p u e d e d e c i r f á c i l m e n t e : c u a n d o dice el S e ñ o r : Si no hubiese venido, no tendrían peca-
N o tiene c a r i d a d . E s t o p o d r í a decirse sin d i f i c u l t a d de cual- do. P u e s ¿ q u é ? ¿ A l h a b l a r así q u i s o i n d i c a r q u e e r a n ino-
q u i e r h o m b r e de este t i e m p o ; y p i e n s e c a d a h o m b r e l o q u e centes los j u d í o s c u a n d o v i n o a e l l o s ? Si E l n o h u b i e r a ve-
q u i e r a del h o m b r e . L a g r a n c u e s t i ó n la suscitan a q u e l l o s va- n i d o , ¿ n o t e n d r í a n p e c a d o ? ¿ H i z o e n f e r m o s la p r e s e n c i a del
r o n e s q u e consta h a b e r s i d o s a n t o s al e s c r i b i r y q u e a h o r a m é d i c o y n o q u i t ó la f i e b r e ? ¿ Q u i é n d i r á esto, p o r m u y de-
g o z a n de D i o s . ¿ Q u i é n t e n d r á c a r i d a d , si n o l a t e n í a S a n P a - m e n t e q u e s e a ? E l v i n o sólo a c u r a r y s a n a r e n f e r m o s . ¿ P o r
b l o , q u e d e c í a : Nuestra boca se abre a vosotros, ¡oh corintios!;
nuestro corazón se ensanchó, no os angustiéis por nosotros;
dicebat, Impendar pro animabus vestris 13 : et tanta gratia in illo erat, ut
manifestaretur eum habere charitatem? Invenimus eum tamen petisse, et
nam quaerens, nullum emolumentum exspectans a fratre, nisi salutem non accepisse. Quid dicimus, fratres? Quaestio est; intenti estote ad
ipsius. Fiduciam habemus ad Deum; et quidquid postulaverimus, accipie- Deum. Magna et ista quaestio est. Quomodo de peccato ubi dictum est,
mus ab eo, quia mandata eius servamus. Ideo non in conspectu hominum, Qui natus est ex Deo, non peccat11; invenimus hoc esse peccatum violare
sed ubi ipse Deus videt in corde. Fiduciam, ergo habemus ad Deum; et charitatem, et hoc proprie designatum esse in hoc loco: sic et nunc
quidquid postulaverimus, ab eo accipiemus: sed, quia mandata eius ser- quaerimus quid dixerit. Si enim verba attendas, planum videtur; si exem-
vamus. Quae sunt mandata eius? Numquid semper repetendum est? Man- pía, obscurum est. Verbis his nihil est planius: «Et quidquid postulaveri.
datum novum do vobis, ut vos invicem diligatis 11. Ipsam charitatem loqui- mus, accipiemus ab eo; quia mandata eius servamus, et quae placent illi,
tur, ipsam commendat. Quisquís ergo habuerit charitatem fraternam, et in conspectu eius facimus. Quidquid postulaverimus», ait, «accipiemus ab
coram Deo habuerit, ubi Deus videt, corque eius interrogatum sub justo eo». Angustavit vehementer. Quia et ibi angustaret, si diceret omne p e e
examine, non ei aliud responderit, quam germanam ibi esse radicem cha- catum: sed ideo invenimus locum exponendi, quia de certo peccato dixit,
rita tis, unde boni fructus existant; habet fiduciam apud Deum, et quid, non de omni; sed de quodam peccato, quod omnis qui ex Deo natus est,
quid postulaverit, ab eo accipiet, qui mandata eius servat. non facit: et invenimus ipsum quoddam peccatum violationem esse cha-
5. Occurxit quaestio quaedam, quia non ille aut ille homo, aut tu aut ritatis. Et habemus exemplum de Evangelio manifestum, quando ait Do-
ego, qui si petiero aliquid a Domino Deo nostro, et non accepero, facile minus, S¿ non venissem, peccatum non haberentls. Quid ergo? ad inno-
de me potest dicere unusquisque, Non habet charitatem; et de quolibet centes Iudaeos venerat, quia sic loquitur? Ergo si ipse non veniret, pec-
homine huius temporis facile dici potest; et sentiat quis quod vult homo catum non haberent? Praesentia ergo medici fecit aegrotum, febrem non
de homine: maiorem quaestionem non faciunt, nisi illi viri, quos sanctos abstulit? Quis hoc vel demens dicat? Ule non venit nisi curare et sanare
constat fuisse cum scriberent, et modo esse cum Deo. Quis habet charita- aegrotos. Quare ergo dixit, Si non venissem, peccatum non haberent, nisi
tem, si eam Paulus non habebat, qui dicebat, Os nostrum patet ad vos, o quia certum quoddam peccatum voluit intelligi? Quoddam enim peccatum
Corinthii, cor nostrum dilatatum est; non angustamini in nobis12; qui 13
I b i d . 12,15
11
11 1 l o . 3,9.
l o . 13,34. 13
l o . 15,23.
12
2 Cor. 6,11.12.
VI, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 283
282 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 6
Señor que lo apartase de mí, y me dijo: Te basta mi gracia,
q u é dijo, p u e s : Si no hubiese venido, no tendrían pecado, si porque la fortaleza se perfecciona en la flaqueza. V e d q u e no
n o es p o r q u e q u i s o se e n t e n d i e r a cierto p e c a d o d e t e r m i n a d o ? es o í d o al p e d i r q u e fuese a p a r t a d o de él el á n g e l de S a t a n á s .
N o h u b i e r a n t e n i d o los j u d í o s cierto p e c a d o . ¿ C u á l ? E l de n o P e r o ¿ p o r q u é ? P o r q u e n o le c o n v e n í a . L u e g o fué o í d o en
h a b e r c r e í d o en E l , p o r el q u e le d e s p r e c i a r o n p r e s e n t e . Lue- c u a n t o a la s a l u d el q u e n o lo fué en c u a n t o a su q u e r e r . Co-
go, c o m o allí h a b l ó de p e c a d o , y n o es n e c e s a r i o q u e enten- nozca v u e s t r a c a r i d a d este g r a n m i s t e r i o , q u e os r e c o m e n d a -
d a m o s se t r a t a de t o d o p e c a d o , así t a m b i é n en este p a s a j e n o m o s p a r a q u e n o se a p a r t e de v u e s t r a m e m o r i a en l a s tenta-
h a b l a de t o d o p e c a d o ; de l o c o n t r a r i o , se o p o n d r í a al p a s a j e c i o n e s : los s a n t o s son o í d o s en t o d o lo r e f e r e n t e a la s a l u d .
q u e d i c e : Si decimos aue no tenemos pecado, nos engañamos S i e m p r e son o í d o s t o c a n t e a la s a l u d e t e r n a . E s t a es la q u e
a nosotros mismos, y la verdad no está, en nosotros, sino a u e d e s e a n , y s e g ú n ésta s i e m p r e son o í d o s .
se h a b l a de u n p e c a d o d e t e r m i n a d o , es decir, de la v i o l a c i ó n
7. P e r o d i s t i n g a m o s los d i s t i n t o s m o d o s del oír de D i o s .
de l a c a r i d a d . P e r o a q u í n o s e s t r e c h a m á s a ú n . P u e s d i j o : S>
E n c o n t r a m o s q u e a l g u n o s n o f u e r o n o í d o s en c u a n t o a su que-
p e d i m o s , y n o n o s a c u s a n u e s t r o c o r a z ó n , sino q u e nos testi-
rer, p e r o lo f u e r o n en c u a n t o a la s a l u d . P o r el c o n t r a r i o , t a m -
fica e n l a p r e s e n c i a d e D i o s q u e h a y v e r d a d e r a c a r i d a d en
bién t o p a m o s con a l g u n o s q u e f u e r o n o í d o s en c u a n t o a su
n o s o t r o s , todo lo que pidamos lo conseguiremos de El.
q u e r e r y n o t o c a n t e a la s a l u d . D i s t i n g u i d e s t o ; r e t e n e d el
6. Y a dije a v u e s t r a c a r i d a d , h e r m a n o s , q u e n a d i e a t i e n d a e j e m p l o de a q u e l q u e n o fué o í d o en c u a n t o al q u e r e r , sino
a m i p e r s o n a . P u e s ¿ q u é sov y o , o q u é sois v o s o t r o s ? ¿ O u é en c u a n t o a la s a l u d . O y e al a p ó s t o l S a n P a b l o , p o r q u e D i o s
o t r a cosa sino m i e m b r o s de l a I g l e s i a de D i o s , la cual es pa- le m a n i f e s t ó q u e h a b í a s i d o e s c u c h a d o en c u a n t o a la s a l u d :
tente a t o d o s ? P o r su b e n e p l á c i t o e s t a m o s en e l l a . Y y a q u e Te basta mi gracia, le dice, porque la fortaleza se prueba en
p o r l a c a r i d a d p e r m a n e c e m o s en e l l a , en ella p e r s e v e r e m o s si la flaqueza. P e d i s t e , c l a m a s t e , t r e s veces c l a m a s t e ; l o q u e pe-
q u e r e m o s d e m o s t r a r l a c a r i d a d q u e t e n e m o s . Sin e m b a r g o , diste u n a vez, lo oí, n o a p a r t é m i s o í d o s de t i ; conocí q u é de-
¿ q u é cosa m a l a h e m o s de j u z g a r q u e h u b o en el a p ó s t o l S a n bía h a c e r . T ú q u i e r e s q u i t a r la m e d i c i n a con q u e e r e s caute-
P a b l o ? ¿ N o a m a b a él a l o s h e r m a n o s ? ¿ N o t e n í a el testimo- r i z a d o , y o conocí la e n f e r m e d a d q u e p a d e c í a s . L u e g o éste fué
nio de su c o n c i e n c i a a n t e la p r e s e n c i a de D i o s ? ¿ N o e s t a b a en o í d o a t e n d i e n d o a la s a l u d , n o a su v o l u n t a d . ¿ H a l l a r e m o s al-
P a b l o a q u e l l a r a í z de la c a r i d a d de la q u e p r o c e d í a n toda g u n o s q u e f u e r o n o í d o s en c u a n t o a l a v o l u n t a d y n o en cuan-
clase de b u e n o s f r u t o s ? ¿ Q u i é n s e r á t a n d e m e n t e q u e n i e g u e to a la s a l u d ? ¿Los encontraremos? ¿ P e n s a m o s que vamos a
e s t o ? ¿ D ó n d e e n c o n t r a m o s q u e p i d i ó el A p ó s t o l y n o r e c i b i ó ? e n c o n t r a r q u e a l g ú n i m p í o fué o í d o p o r D i o s en c u a n t o a su
V e á m o s l o : Para que no me vanagloriase con la sublimidad de
las revelaciones, me fué dado el aguijón de mi carne, ángel
qui me colaphizet: propter quod ter üominum rogavi ut auferret eum a
de Satanás, que me abofetea, por lo cual tres veces pedí al me; et dixit mihi, Sufficit tibí gratia mea; nam virtus in infirmitate per-
ficitur17. Ecce non est exauditus. ut auferretur ab illo ángelus satanae.
non haberent ludaei. Quod peccatnm? Quo in eum non erediderunt, quo Sed quare? Quia non ei proderat. Ergo exauditus est ad salutem, qui
praesentem contempsenmt. Sicut ergo ibi peccatum dixit, et non est non est exauditus ad voluntatem. Noverit magnum sacramentum Chantas
consequens ut omne peccatum intelíigamus, sed certum peccatnm: sic et vestra; quod ideo commendamus vobis, ne excidat vobis in tentationibus
hic non omne peccatum, ne contrarius sit illi loco ubi ait, Si dixerimus vestris. Sancti ad salutem per omnia exaudiuntur, semper exaudiuntur ad
quia peccatum non habemus. nosmetipsos seducimus, et ventas in nobis salutem aeternam: ipsam desiderant; quia secundum hanc semper exau-
non est16; sed- certum quoddam peccatum, id est, violationem charitatis. diuntur.
Hic autem plus nos constrinxit: Si petierimus, dixit, si nos non accusave- 7. Sed discernamus exauditiones Dei. Invenimus enim quosdam non
rit cor nostrum, et renuntiaverit in conspectu Dei quia vera dilectio est exauditos ad voluntatem, exauditos ad salutem: et rursus quosdam. inve-
in nobis; quidquid postulaverimus. ab eo accipiemus. nimus exauditos ad voluntatem, et non exauditos ad salutem. Hoc discer-
fi. Iam ergo dixi Charitati vestrae, fratres. nemo attendat ad nos. nite, hoc tenete exemplum eius qui non est exauditus ad voluntatem, sed
Quid enim sumus nos? Aut quid estis vos? Quid, nisi Ecclesia Dei, quae exauditus ad salutem. Audi apostolum Paulum; nam ípsam exauditionem
nota est ómnibus? Et si illi placet. in illa sumus; et qui dilectione in ad salutem ostendit illi Deus: Sufficit tibi, inquit, gratia mea; nam virtus
illa manemus, ibi perseveremus. si volumus ostendere dilectionem quam in infirmitate perficitur. Rogasti, clamasti, ter clamasti: ipsum semel quod
habemus. Verumtamen de apostólo Paulo quid mali sensuri sumus? Ipse clamasti audivi, non averti aures meas a te; novi quid faciam: tu vis
non diligebat fratres? Apud ipsum non erat testimonium conscientiae eius auferri medicamentum quo ureris; ego novi infirmitatem qua gravaris.
in conspectu Dei? Non erat in Paulo radix illa charitatis. unde omnes Ergo iste ad salutem exauditus est, ad voluntatem non est exauditus. Quos
boni fructus procedebant? Quis hoc demens dixerit? Ubi ergo invenimus invenimus exauditos ad voluntatem, non exauditos ad salutem? Inveni-
petisse Apostolum et non accepisse? Ait ipse: In magnitudine revelatio- mus, putamus, aliquem nequam, aliquem impium exauditum a Deo ad
num. ne extollar, datas est mihi slimulus carnis meae, ángelus satanae. 17
2 Cor. 12,7-9.
" i lo. i,8.
VI, 8 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 285
284 .EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 7
el d i a b l o d o m i n a en a q u e l l o s q u e l l e v a n v i d a de p u e r c o s .
deseo y n o en c u a n t o a la s a l u d ? Si p r o p u s i e r a el e j e m p l o de
¿ L u e g o f u e r o n o í d o s l o s d e m o n i o s y el A p ó s t o l n o ? D i g a m o s
a l g ú n h o m b r e , q u i z á m e d i r í a i s : T ú dices q u e e r a i n i c u o ,
m á s b i e n lo q u e es m á s c i e r t o : q u e el A p ó s t o l fué o í d o , y n o
p e r o e r a j u s t o ; p u e s si n o h u b i e s e sido j u s t o , n o h u b i e r a sido
o í d o p o r D i o s . H e de p r o p o n e r u n e j e m p l o de u n t a l , q u e l o s d e m o n i o s . Se accedió al deseo de e l l o s ; se r e a l i z ó la s a l u d
n a d i e d u d e de su i n i q u i d a d e i m p i e d a d . E l d i a b l o p i d i ó a J o b , del A p ó s t o l .
y lo r e c i b i ó . ¿ N o h a b é i s o í d o a q u í t a m b i é n q u e quien comete 8. C o n f o r m e a esto, d e b e m o s e n t e n d e r q u e , si D i o s n o
pecado es del diablo? M a s n o p o r q u e el d i a b l o l e h a y a c r e a d o , a s i e n t e a n u e s t r o q u e r e r , con t o d o , n o s c o n c e d e la s a l u d . ¿ Q u é
sino p o r q u e i m i t a al d i a b l o . ¿ N o se dijo del d i a b l o que no s u c e d e r í a si p i d i e s e s lo q u e te p e r j u d i c a , c o n o c i e n d o el m é d i c o
permaneció en la verdad? ¿ N o es él l a a n t i g u a s e r p i e n t e , q u e q u e te es n o c i v o ? N o te desoye el m é d i c o c u a n d o , p o r e j e m p l o ,
p o r l a m u j e r p r o p i n ó v e n e n o al p r i m e r h o m b r e ? E l es el q u e p i d e s a g u a fría, y si t e es s a l u d a b l e , al i n s t a n t e t e l a d a , y si
r e s e r v ó la m u j e r a J o b p a r a q u e p o r e l l a fuese t e n t a d o el m a - n o lo es, te la n i e g a . ¿ N o te oyó p o r q u e se o p u s o a t u v o l u n -
r i d o y n o c o n s o l a d o . P u e s b i e n , el m i s m o d i a b l o p i d i ó q u e le t a d ? A l c o n t r a r i o , te oyó m i r a n d o p o r tu s a l u d . P e r m a n e z c a
fuese e n t r e g a d o el s a n t o v a r ó n p a r a t e n t a r l e , y lo r e c i b i ó . E l en v o s o t r o s , h e r m a n o s , l a c a r i d a d ; p e r m a n e z c a en v o s o t r o s , y
A p ó s t o l p i d e q u e fuese a l e j a d o de él el a g u i j ó n de la c a r n e , estad s e g u r o s ; p u e s c u a n d o n o se os da lo q u e p e d í s , sois
y n o fué o í d o . P e r o m á s b i e n fué o í d o el A p ó s t o l q u e el dia- o í d o s , p e r o n o lo s a b é i s . A m u c h o s se les d i o p a r a su m a l .
b l o , p u e s el A p ó s t o l fué o í d o en c u a n t o a la s a l u d , n o en lo D e éstos dice el A p ó s t o l q u e Dios los entregó a los deseos de
referente a su q u e r e r ; el d i a b l o fué o í d o en c u a n t o a su que- su corazón. P i d e u n o d i n e r o en a b u n d a n c i a ; lo r e c i b e p a r a
rer, p e r o p a r a p e r d i c i ó n . P o r t a n t o , se le p e r m i t i ó t e n t a r a su m a l . C u a n d o n o l o t e n í a , p o c o t e m í a . C o m e n z ó a t e n e r l o ,
J o b p a r a q u e , h a b i e n d o sido p r o b a d o éste, fuese el d i a b l o se hizo p r e s a del m á s p o d e r o s o . ¿ N o fué o í d o p a r a su m a l
a t o r m e n t a d o . Esto, h e r m a n o s , n o sólo lo h a l l a m o s en el V i e j o a q u e l q u e q u i s o t e n e r r i q u e z a s , p o r l a s q u e v i n o a ser ace-
T e s t a m e n t o , s i n o t a m b i é n en el E v a n g e l i o . L o s d e m o n i o s pi- c h a d o p o r l o s l a d r o n e s , y a q u i e n , s i e n d o p o b r e , n a d i e le ace-
d i e r o n al S e ñ o r , al ser a r r o j a d o s de u n h o m b r e , q u e se les c h a b a ? A p r e n d e d a r o g a r a D i o s de m o d o q u e e n c a r g u é i s al
p e r m i t i e s e e n t r a r en u n o s p u e r c o s . ¿ N o p o d í a h a b e r l e s d i c h o m é d i c o lo q u e él s a b e q u e d e b e h a c e r . T ú d e c l a r a l a enfer-
el S e ñ o r q u e n o ? P u e s n o h a b r í a n de r e b e l a r s e c o n t r a el R e y m e d a d ; q u e a p l i q u e él el m e d i c a m e n t o . T ú ten s o l a m e n t e ca-
de cielos y t i e r r a si n o se lo h u b i e r a c o n c e d i d o . E n v i r t u d d e r i d a d . E l m é d i c o q u i e r e s a j a r , q u i e r e q u e m a r ; si tú g r i t a s y
cierto m i s t e r i o y cierta a d m i n i s t r a c i ó n , p e r m i t i ó el S e ñ o r a los n o e r e s o í d o c u a n d o te s a j a n , c u a n d o te q u e m a n y te h a l l a s
d e m o n i o s e n t r a r en los p u e r c o s ; a s a b e r , p a r a d e m o s t r a r q u e en los d o l o r e s , es p o r q u e él s a b e h a s t a d ó n d e l l e g a la p o d r e .

certa dispensatione dimisit daemones in porcos 23, ut ostenderet diabolum


voluntatem, non exauditum ad salutem? Si alicuius hominis exemplum
in eis dominari, qui vitam porcorum gerunt. Daemones ergo exauditi sunt,
posuero, forte dicturus es raihi: Tu illum dicis iniquum, nam iustus erat;
Apostolus non est exauditus? An potius quod verius est dicamus. Imo
si iustus non esset, a Deo non exaudiretur. Talem propositurus sum, de
Apostolus exauditus est, daemones non sunt exauditi? Illorum voluntas
cuius iniquitate et impietate nemo dubitet. Diabolus ipse petit Iob. et
facta est, huius sanitas perfecta est.
accepit 18 . Nonne et hic de diabolo audistis quia qui facit peccatum, ex
diabolo est? " Non quia ille creavit, sed quia iste imitatur. Nonne de illo 8. Secundum hoc intelligere debemus quia Deus etsi voluntati nos-
dictum est, In veritate non stetit? 2° Nonne ipse est antiquus ille serpens trae non dat, saluti dat. Quid si enim hoc petieris quod tibi obest, et
qui per feminam venenum primo homini propinavit? 21 Qui et ipsi Iob medicus novit quia obest tibi? Non enim non te exaudit medicus, quando
feminam propterea servavit, per quam maritus non consolaretur, sed ten- forte tu frigidam aquam petis, et si prodest, statim dat; si non prodest,
taretur 22. Ipse diabolus petiit sanctum virum tentandum, et accepit: pe- non dat. Non exaudivit, an potius ad sanitatem exaudivit, quia voluntati
tiit Apostolus ut auferretur ab eo stimulus carnis, et non accepit. Sed contradixit? Sit ergo in vobis charitas, fratres; sit in vobis, et securi
Apostolus magis exauditus est quam diabolus. Apostolus enim est exau- estote: et quando non vobis datur quod petitis, exaudimini; sed nescitis.
ditus ad salutem, etsi non ad voluntatem; diabolus exauditus est ad Multi dati sunt in manus suas malo suo: de quibus dicit Apostolus,
voluntatem, sed ad damnatíonem. Ideo enim concessus est iste tentandus, Tradidit eos Deus in desideria cordis eorum 2 \ Petiit aliquis magnam
ut eo probato esset ille cruciandus. Sed hoc, fratres, non tantum in vete- pecuniam; accepit malo suo. Quando illam non habebat, parum timebat;
ribus Libris invenimus, sed et in Evangelio. Petierunt daemones a Domino, habere illam coepit, praeda factus est potentiori. Nonne malo suo exau-
cum eos excluderet ab nomine, ut iré permitterentur in porcos. Non eis ditus est, qui voluit habere unde a latrone quaereretur, quem pauperem
posset dicere Dominus, ut nec illuc accederent? Non enim, si nollet, re- nemo quaerebat? Discite rogare Deum, ut medico committatis, quod ipse
bellaturi erant contra regem caeli et terrae. Certi tamen mysterii gratia et novit faciat. Tu morbum confitearis, ille medicamentum adhibeat. Tu
tantum charitatem teñe. Nam ille secare vult, urere vult; tu si clamas,
18
19
IO. 1,11.12. et non exaudiris in sectione, in ustione et tribulatione, novit ille quousque
20
i lo. 3,8.
21
lo. 8,44. 23
Ix. 8,32.
22
Gen. 3,1-6 24
Iob 2,9. Rom. 1,24.
286 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 9 VI, 10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 287
Tú quieres que ya aparte la mano, pero él atiende a la pro- damiento que nos dio: que nos amemos unos a otros. Y quien
fundidad de la herida, sabe hasta dónde debe llegar con el guarda su mandamiento... Veis que ninguna otra cosa se nos
cauterio. No te oye en lo tocante a tu deseo, sino a tu salud. manda si no es que nos amemos unos a otros. Y el que guarda
Luego estad ciertos, hermanos, que lo que dice el Apóstol es su mandamiento, en él permanece, y Dios en él. Y por esto
verdad: No sabemos qué hemos de pedir como conviene, pero conocemos que mora en nosotros: por el Espíritu que nos dio.
el Espíritu intercede por nosotros con gemidos inenarrables, ¿No es evidente que el Espíritu Santo hace en el hombre que
porque El intercede por los santos. ¿Qué significa el mismo exista en él el amor y la caridad? ¿No está patente lo que
Espíritu intercede por los santos, sino la misma caridad que dice el apóstol San P a b l o : La caridad se ha difundido en
se hizo en ti por el Espíritu? Por esto dice el mismo Apóstol: nuestros corazones por el Espíritu Sanio, que nos ha sido dado?
La caridad de Dios se ha difundido en nuestros corazones por Hablaba de la caridad y decía eme debemos interrogar a nues-
el Espíritu Santo, que nos ha sido dado. La misma caridad tro corazón en la presencia de Dios. Porque, si no nos conde-
gime, la misma caridad ora; contra ella no sabe hacerse el na nuestro corazón, es decir, si confiesa que obra por amor
sordo aquel que la dio. Estáte seguro, ruegue la caridad, y allí al hermano, todo lo que hace se encamina al bien. A esto
estarán atentos los oídos de Dios. No se hace lo que quieres, añade lo que dice sobre el mandamiento: Este es su manda-
sino lo que conviene. Luego todo lo que pedimos lo alcanza- miento: que creamos en el nombre de su Hijo Jesucristo y que
mos de El. Ya dije que, si lo entiendes referente a la salud, nos amemos mutuamente. Y el que ejecuta su mandato mora
no habrá cuestión alguna. Si no lo entiendes tocante a la sa- en Dios, y Dios en él. Y en esto conocemos que mora en nos-
lud, existe una cuestión, y grande, puesto que te constituyes otros: por el Espíritu que nos dio. Si ves que tienes caridad,
en calumniador del apóstol Pablo. Todo lo que pidiéremos lo tienes el Espíritu de Dios para entender; cosa sobremanera
recibiremos de El, porque guardamos sus mandamientos y ha- necesaria.
cemos en su presencia lo que le agrada. En su presencia, es
decir, dentro, allí donde El solo ve. 10. En los primeros tiempos, el Espíritu Santo descen-
día sobre los creventes y hablaban lenguas que no habían
9. Y ¿cuáles son estos mandamientos? Este es, dice, su aprendido, según les concedía el Espíritu. Eran signos apro-
mandamiento: que creamos en el nombre de su Hijo Jesucris- piados a los tiempos. Convenía, pues, que de este modo fue-
to y nos amemos mutuamente. Veis que éste es el mandamien- se manifestado en todas las lenguas el Espíritu Santo, porque
to; veis que quien obra contra este mandamiento comete peca- el Evangelio de Dios había de recorrer todo el orbe a través
do, del que carece el que ha nacido de Dios. Conforme al man- de todas las lenguas. Fué significado aquello y pasó. ¿Acaso
putre est. Tu iam vis revocet marras, ct ille vulneris sinum attendit; fscit
tis quia nihil aliud nobis praecipitur, nisi ut diligamus invicem: Et qui
quo usque perveniat. Non te exaudit ad voluntatem, sed exaudit ad sani-
servaverit mandatum- eius. in ipso manebit, et ipse in eo. Et in hoc cognos-
tatem. Certi ergo estote, fratres mei, quia quod ait Apostolus verum est:
cimus quia manet in nobis de Spiritu quem, dedit nobis. Nonne manifes-
Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus; sed ipse Spiritus ínterpellat
tum est quia hoc agit Spiritus sanctus in nomine, ut sit in illo dilectio
gemitibus inenarrabilibus, quia ipse interpellat pro sanctis2". Quid est,
et charitas? Npnne manifestum est quod ait apostolus Paulus: Charitas
Ipse Spiritus interpellat pro sanctis, nisi, ipsa Charitas quae in te per
Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est
Spiritum facta est? Ideo enim dicit idem apostolus: Charitas Dei diffusa
nobis ? De charitate enim loquebatur, et dicebat quia in conspectu Dei
est in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datas est nobis"'. Chari-
debenras interrogare cor nostrum. Quod si non mate senserit cor nostrum,:
tas ipsa gemit, charitas ipsa orat; contra hanc aures claudere non novit
id est, si confiteatur quia de dilectione fratris fit, quidquid fit in bono
qui illam dedit. Seciirus esto, charitas roget; et ibi sunt aures Dei. Non
opere. Accessit etiam quod de mandato cum diceret, hoc ait: Hoc est
fit quod vis, sed fit quod expedit. Ergo quidquid postulaverimus, inquit,
mandatum eius. ut credamus nomini Filii eius lesu Christi, et. diligamus
accipiemus ab eo. Iam dixi, si ad salutem intelligas, nulla quaestio est:
invicem. Et qui facit mandatum eius, in ipso manet, et ipse in eo. In hoc
si non ad salutem, quaestio est, et magna, quae te calumniatorem facit
cognoscimus quia manet in nobis de Spiritu quem, dedit nobis. Si enim
Paulo apostólo. Quidquid postulaverimus, accipiemus ab eo; quia man-
inveneris te habere charitatem, habes Spiritum Dei ad intelligendum:
dato eius servamus, et quae placent Mi, in conspectu eius facimus. In
valde enim necessaria res est.
conspectu eius, intus ubi videt.
10. Primis temporibus cadebat super credentes Spiritus sanctus; et
9. Et quae illa mandata sunt? Hoc est, inquit, mandatum illius, ut loquebantur linguis quas non didicerant, quomodo Spiritus dabat eis pro-
credamus nomini Filii eius lesu Christi, et diligamus invicem. Videtis nuntiare. Signa erant tempori opportuna. Oportebat enim ita significan in
quia hoc est mandatum, videtis quia contra hoc mandatum qui facit, ómnibus linguis Spiritum sanctum, quia Evangelium Dei per omnes linguas
peccatum facit, quo caret omnis qui natus est ex Deo. Sicut dedit nobis cursurum erat toto orbe terrarum. Significatum est illud, et transiit. Num-
mandatum: ut diligamus invicem. Et qui servaverit mandatum eius: vide- quid modo quibus imponitur manus ut accipiant Spiritum sanctum. hoc
-'•' I b i d . 8,26.27. exspectatur, ut linguis loquantur? Aut quando imposuimus manum istis
26
I b i d . 5,5. ¡nfantibus, attendit unusquisque vestrum utrum linguis loquerentur; et
288 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 10 VI, 11 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 289

ahora se espera de aquellos a quienes se impone las ma- razón, no sea que tengas el sacramento y te falte la virtud
nos para que 'reciban el Espíritu Santo que hablen lenguas? del sacramento. Pregunta a tu corazón. Si tienes amor frater-
¿O, cuando impusimos las manos a estos niños, atendía cada nal, estáte seguro. No puede haber caridad sin el Espíritu de
uno de vosotros a ver si hablaban lenguas, y, viendo que no Dios, puesto que Pablo grita: La caridad de Dios se difunde en
las hablaban, hubo alguno de vosotros de corazón tan perverso nuestros corazones por el Espíritu Santo, que nos ha sido dado.
que dijese: Estos no recibieron el Espíritu Santo, porque, si 11. Carísimos, no creáis a todo espíritu. Como había di-
le hubiesen recibido, hablarían lenguas, al igual que entonces cho: En esto conocemos que mora en nosotros: por el espíritu
aconteció? Y si ahora no se testifica la presencia del Espíritu que nos dio. Atended cómo se conoce el Espíritu: Carísimos,
Santo por estos milagros, ¿cómo se comprueba, cómo se co- no creáis a todo espíritu, sino constatad si los espíritus son
noce que uno ha recibido el Espíritu Santo? Pregunte a su de Dios. ¿Y quién es el que discierne los espíritus? Herma-
corazón; si ama al hermano, en él mora el Espíritu de Dios. nos, nos ha propuesto una cuestión difícil; mejor nos convie-
Vea, pruébese a sí mismo en la presencia de Dios. Vea si tie- ne que diga él cómo los distinguiremos. No temáis; ha de
ne el amor de la paz y de la unidad, el amor de la Iglesia, decirse; pero ante todo ved, atended, observad que de aquí
difundida por toda la tierra. No atienda sólo a amar al herma- emana aquello por lo que calumnian los vanos herejes. Aten-
no que tiene ante sí; pues no vemos a muchos hermanos nues- ded y oíd que dice: Carísimos, no creáis a todo espíritu, sino
tros, no obstante que estamos unidos a ellos en la unidad del constatad si los espíritus son de Dios. El Espíritu Santo fué
Espíritu (Santo). ¿Qué extraño es que no estén con nosotros? denominado en el Evangelio con el nombre de agua cuando
Formamos un cuerpo, tenemos una cabeza en el cielo. Her- el Señor, clamando, decía: Si alguno tiene sed, venga a mí
manos, nuestros ojos no se ven a sí mismos, como tampoco se y beba. Quien cree en mí, ríos de agua viva manarán de su
conocen, por decirlo así. Pero en el afecto de la unión cor- vientre. El evangelista declaró por qué lo decía, cuando es-
poral, ¿no se conocen? Para que veáis que se conocen en la cribe a continuación: Y esto lo decía del Espíritu que habían
unión del afecto, cuando ambos están abiertos, no le es per- de recibir los que creyesen en El. ¿Por qué no bautizó a mu-
mitido al derecho ver algo que no vea el izquierdo. Dirige tú chos el Señor? Atiende a lo que dice: Pero aún no había
el rayo del ojo derecho sin el otro, si puedes. A un tiempo sido dado el Espíritu, porque Jesús aún no había sido glori-
se encuentran, se encaminan a u n a ; la aplicación es la mis- ficado. Luego, como tenían el bautismo, pero no habían reci-
ma; los lugares, diversos. Luego, si todos los que, como tú, bido aún el Espíritu Santo, que el Señor envió desde el cielo
aman a Dios tienen un mismo deseo contigo, no atiendas a el día de Pentecostés, se esperaba para dar el Espíritu Santo
que estés separado localmente por el cuerpo, pues fijasteis a
una la mirada del corazón en la luz de la verdad. Luego, si
quieres saber si recibiste el Espíritu Santo, pregunta a tu co- mentum habes, et virtutem sacramenti non habes. Interroga cor tuum,
si est ibi dilectio fratris, securus esto. Non potest esse dilectio sine Spiritu
Dei: quia Paulus clamat, Chantas Dei diffusa est in cordibus nostris per
cum videret eos linguis non loqui, ita perverso corde aliquis vestrum Spiritum sanctum qui datus est nobis.
fuit ut diceret: Non acceperunt isti Spiritum sanctum; nam si accepis-
sent linguis loquerentur quemadmodum tune factum est? Si ergo per 11. Dilectissimi, nolite omni spiritui credere. Quia dixerat, In hoc
haec miracula non fíat modo testimonium praesentiae Spiritus sancti: cognoscimus quia manet in nobis de Spiritu quem dedit nobis. Unde
unde fit, unde cognoscit quisque accepisse se Spiritum sanctum? Inter- autem cognoscitur ipse Spiritus attendite: Dilectissimi, nolite omni spi-
roget cor suum: si diligit fratrem, manet Spiritus Dei in illo. Videat, ritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sunt. Et quis est qui probat
probet seipsum coram oculis Dei; videat si est in illo dilectio pacis spiritus? Difficilem rem nobis proposuit, fratres mei: bonum est nobis ut
et unitatis, dilectio Ecclesiae toto terrarum orbe diffusae. Non atten- dicat ipse unde discernamus. Dicturus est; ne formidetis: sed primo vi-
dat eum solum diligere fratrem quem attendit ante se: multos enim dete, attendite; videte hiñe exprimí illud unde vani haeretici calumnian-
non videmus fratres nostros, et in unitate Spiritus illis copulamur. tur. Attendite, videte quid ait, Dilectissimi, nolite omni spiritui credere,
Quid mirum quia nobiscum non sunt? In uno corpore sumus, unum caput sed probate spiritus si ex Deo sunt. Spiritus sanctus nomine aquae ap-
habemus in cáelo. Fratres, oculi nostri non se vident, quasi non se no- pellatus est in Evangelio, Domino clamante et dicente: Si quis sitit,
runt. An in chántate compaginis corporalis non norunt se? Nam, ut no- veniat ad me, et bibat: qui credit in me,, flamina aquae vivae fluent de
veritis quia in coniunctione charitatfs se norunt: quando ambo patent, ventre eius. Evangelista autem exposuit unde diceret: secutus enim ait,
non licet ut aliquid attendat dexter, quod non attendat sinister. Dirige Hoc autem dicebat de Spiritu quem accepturi erant qui in eum erant
radium dextrum sine altero, si potes. Simul coeunt, simul diriguntur; credituri. Quare non multos baptizavit Dominus? Sed quid ait? 27Spiritus
intentio una est, loca diversa sunt. Si ergo omnes qui tecum diligunt autem nondum erat datus, quia lesus nondum erat clarificatus . Quia
Deum, unam intentionem tecum habent, noli attendere quia corpore in ergo illi Baptismum habebant, et Spiritum sanctum nondum acceperant,
loco separatus es; aciem cordis simul fixistis in lumine veritatis. Ergo quem die Pentecostés misit Dominus de cáelo; ut daretur Spiritus, ex-
si vis nosse quia accepisti Spiritum, interroga cor tuum; ne forte sacra- 27
l o . 7,37-39-
S.Ag. 18 10
VI, 12 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS ¿91
290 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 11
terpretación, sino al testimonio del Evangelio, que dice: Y esto
la glorificación de Dios. Antes de ser glorificado y antes de lo decía por el Espíritu que habían de recibir aquellos que
enviarle, invitaba a los hombres a que se preparasen a reci- creyesen en El. Luego, si bajo el nombre de agua está signi-
bir el agua, de la cual dijo: El que tiene sed, venga y beba, y ficado el Espíritu Santo, y en esta Epístola nos dice: No creáis
quien cree en mí, ríos de agua viva manarán de su vientre. a todo espíritu, sino constatad si los espíritus son de Dios,
¿Qué significa ríos de agua viva? ¿Qué es esta agua? Nadie entendamos que por esto se dijo: Abstente del agua ajena y
me pregunte; pregunte al Evangelio: Y esto lo decía por el no bebas de fuente extraña ¿Qué significa no bebas de fuen-
Espíritu que habían de recibir quienes creyesen en El. Una te extraña? No creas al espíritu ajeno.
cosa es el agua del sacramento y otra el agua que simboliza 12. Luego resta examinar cómo se prueba que es Espíritu
al Espíritu de Dios. El agua del sacramento es visible, la del de Dios. Nos dio un signo, pero quizá es difícil de entender.
Espíritu es invisible. La primera lava el cuerpo y simboliza Sin embargo, veamos. Hemos de volver a la caridad. Ella es
lo que se hace en el alma. Por aquel Espíritu, el alma se lim- la que nos enseña, porque ella es la unción. Sin embargo,
pia y se alimenta. El es el Espíritu de Dios, que no pueden ¿qué dice aquí? Constatad si los espíritus son de Dios, porque
poseer los herejes y todos los que se apartan de la Iglesia. han aparecido muchos seudoprofetas en este mundo. Aquí es-
Asimismo, todos los que no se apartan abiertamente, sino que tán comprendidos todos los herejes y cismáticos. ¿Cómo cons-
se separan por la iniquidad y dentro revolotean como pajas tato el espíritu ? Prosigue: En esto se conoce el Espíritu de
y no son granos, no tienen este Espíritu. Este Espíritu fué Dios. Aprestad los oídos del corazón. Nos esforzábamos y de-
simbolizado por el Señor bajo el nombre de agua. También cíamos: ¿Quién conocerá, quién discernirá? He aquí que va
en esta Epístola lo hemos oído: No creáis a todo espíritu. a darnos un signo. En esto se conoce el Espíritu de Dios: todo
Asimismo lo atestiguan aquellas palabras de Salomón: Abs- espíritu que confiesa que Jesucristo vino en carne, es de Dios.
tente del agua ajena. ¿Qué es el agua? El Espíritu. ¿Acaso el Y todo espíritu que no confiesa que Jesucristo vino en carne,
agua siempre significa Espíritu? No siempre. En ciertos pa- no es de Dios; y éste es anticristo, del cual oísteis que ha de
sajes significa Espíritu; en otros, bautismo; en otros, pueblos; venir, y ya está en este mundo. Los oídos están a punto de
en otros, consejo. Así, en cierto lugar se escribió: Fuente de discernir el espíritu, y, sin embargo, hemos oído tal cosa, que
vida es el consejo para los que lo poseen. Luego en diversos no distinguimos nada en concreto. Pues ¿qué dice? Todo es-
pasajes de la Escritura el nombre de agua tiene distintos sig- píritu que confiesa que Jesucristo vino en carne, es de Dios.
nificados. Sin embargo, aquí bajo el nombre de agua oísteis ¿Luego también es de Dios el espíritu que se halla en los
hallarse representado el Espíritu Santo, no debido a mi in-
gelico testimonio, ubi ait: Hoc autem dicebat de Spiritu quem erant
spectabatur 'clarificatio Domini. Et antequara clarificaretur, et antequam accepturi hi qui in eum erant credituri. Si ergo aquae nomine signi-
mitteret eum, invitabat tamen nomines ut se praepararent ad accipiendam ficatur Spiritus sanctus, et dicit nobis Epístola ista, Nolite omni spiri-
aquam, de qua dixit, Qui sitit, venial et bibat; et Qui credit in roe, flumina tui credere, sed probate spiritus si ex Deo sunt; intelligamus inde dictum
aquae vivae jluent de ventre eius. Quid est, flumina aquae vivae? quid esse, Ab aqua aliena abstine te, et de jonte alieno ne biberis ~'J. Qui
est illa aqua? Nenio me interroget; Evangelium interroga. Hoc autem est de jonte alieno ne biberis? Spiritui alieno ne credideris.
dicebat, ait, de Spiritu quem accepturi erant hi qui in eum, erant credi-
turi. Aliud est ergo aqua Sacramenti, aliud aqua quae significat Spiritum 12. Restat ergo examen, unde probetur quia Spiritus Dei est. Posuit
Dei. Aqua Sacramenti visibilis est; aqua Spiritus invisibilis. Ista abluit quidem signum, et hoc fortasse difficile; videamus tamen. Ad illam
Corpus, et significat quod fit in anima: per illum Spiritum ipsa anima charitatem redituri sumus; ipsa est quae nos docet, quia ipsa est unctio.
mundatur et saginatur. Ipse est Spiritus Dei, quem non possunt habere Tamen hic quid ait? Probate spiritus si ex Deo sunt: quia multi pseu-
haeretici, et quicumque se ab Ecclesia praecidunt. Et quicumque non doprophetae exierunt in istum mundum. Iam ibi sunt omnes haeretici
aperte praecidunt, sed per iniquitatem praecisi sunt, et intus tanquam et omnes schismatici. Quomodo ergo probo spiritum? Sequitur, in hoc
paleae volvuntur, et grana non sunt, non habent istum Spiritum, Iste Spi- cognoscitur Spiritus Dei. Erigite aures cordis. Laborabamus, et diceba-
ritus nomine aquae a Domino significatus est: et audivimus ab hac Epís- mus, Quis novit? quis discernit?* Ecce dicturus est signum. «In hoc co-
tola, Nolite omni spiritui credere; et testantur verba illa Salomonis, Ab gnoscitur Spiritus Dei: omnis spiritus qui confitetur Iesum Christum in car-
aqua aliena obstine te. Quid est aqua? Spiritus. Numquid semper aqua ne venisse, ex Deo est. Et omnis spiritus qui non confitetur Iesum Chris-
Spiritum significat? Non semper: sed quibusdam locis Spiritum signifi- tum in carne venisse, non est ex Deo: et hic est antichristus, de quo au-
cat, quibusdam locis Baptismum significat, quibusdam locis populos distis quod venturus sit; et nunc in isto mundo est». Quasi eriguntur
significat, quibusdan locis consilium significat. Habes quodam loco dic- aures ad discernendos spiritus; et tale quiddam audivimus, unde nihilomi-
tufn, Fons vitae consilium, possidentibus eum ~*. Ergo per diversa loca nus non discernamus. Quid enim ait? Omnis spiritus qui confitetur Iesum
Scripturarum nomen aquae diversa significat. Nunc tamen nomine aquae Christum in carne venisse, ex Deo est. Ergo spiritus qui est apud
Spiritum sanctum audistis, non ex interpretatione nostra, sed ex Evan-
'*» Prov. 9,i8, sec. LXX.
38
Prov. 16,22.
VI, 13 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 293
292 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V I , 13
i1 no es de Dios? El que niega que Jesucristo vino en carne.
herejes si confiesan que Jesucristo vino en carne? Puede su- ¿Qué espíritu es de Dios? El que confiesa que Jesucristo vino
ceder que se levanten contra nosotros y digan: Vosotros no en carne. ¿Quién es el que confiesa que Jesucristo vino en
tenéis el Espíritu de Dios; nosotros confesamos que Jesucristo carne? Ea, hermanos, atendamos a las obras, no al ruido de
vino en carne. San Juan dijo que no tienen el Espíritu de Dios la lengua. Preguntemos por qué vino en carne Jesucristo, y
aquellos que no confiesan que Jesucristo vino en carne. Pero hallaremos quiénes son los que niegan que vino en carne. Si
pregunta a los arríanos; confiesan que Jesucristo vino en carne. das oídos a la lengua, has de oír que muchas herejías con-
Pregunta a los eunomianos; confiesan que Jesucristo vino en fiesan que Cristo vino en carne; pero la verdad les convence
carne. Pregunta a los macedonianos; confiesan que Jesucristo de mentira. ¿Por qué Jesucristo vino en carne? ¿No era Dios?
vino en carne. Pregunta a los catafrigas; confiesan que Jesu- ¿Acaso no se escribió de E l : En el principio era el Verbo, y el
cristo vino en carne. Pregunta a los novacianos; confiesan que Verbo estaba en Dios, y el Verbo era Dios? ¿Acaso no ali-
Jesucristo vino en carne. ¿Todos estos herejes tienen el Es- mentaba y alimenta a los ángeles? ¿Acaso no vino a la tierra
píritu de Dios? ¿No son falsos profetas? ¿No hay allí engaño sin alejarse del cielo? ¿Acaso no subió a los cielos y, sin em-
alguno? ¿No hay allí seducción? Sin duda son anticristos, bargo, no nos abandonó? ¿Por qué vino en carne? Porque
que salieron de nosotros, pero no eran de nosotros. convenía que se nos mostrase la esperanza de la resurrección.
13. Luego ¿qué haremos? ¿Cómo distinguiremos? Pre- Era Dios y vino en carne. Dios no podía morir; la carne sí;
paraos, caminemos a una con el pensamiento, y llamemos. La por eso vino en carne, para morir por nosotros. ¿De qué modo
misma caridad está alerta; ella ha de ser la que llame, la que murió por nosotros? Nadie tiene mayor caridad que quien da
abra. Ahora lo entenderéis en nombre de nuestro Señor Je- su vida por sus amigos. La candad fué la que le condujo a
sucristo. Oísteis antes que dijo: Quien niega que Jesucristo la muerte. Luego quien no tiene caridad niega que Jesucristo
vino en carne, éste es anticristo; y allí preguntábamos quién vino en carne. Ahora pregunta ya a todos los herejes si Cristo
lo negaba, porque ni nosotros ni ellos lo niegan. Y vimos que vino en carne. Y dirán: Vino, lo creo y lo confieso. Precisa-
algunos lo negaban con hechos; y adujimos el testimonio del mente lo niegas en absoluto. ¿Cómo es que lo niego? Bien
Apóstol, que dice: Confiesan que conocen a Dios, pero le nie- oyes que lo afirmo. Pues yo te demuestro que lo niegas. Lo
gan con los hechos. Luego así también ahora preguntamos dices con la boca, lo niegas con el corazón; lo dices con pa-
por los hechos, no por las palabras. ¿Cuál es el espíritu que labras, lo niegas con hechos. ¿De qué modo me dices que lo
niego con los hechos? Porque Jesucristo vino en carne para
haereticos, ex Deo est; quia confitetur lesum Christum in carne venisse?
[am hic erigunt se forte adversus nos, et dicunt: Vos non habetis lesum Christum in carne venisse. Et quis est spiritus qui est ex Deo? Qui
spiritum ex Deo; sed nos confitemur lesum Christum in carne venisse: confitetur lesum Christum in carne venisse. Quis est qui confitetur
iste autem illos negavit Spiritum Dei habere, qui non confitentur lesum lesum Christum in carne venisse? Eia, fratres, opera attendamus, non
Christum in carne venisse. Quaere ab Arianis; confitentur lesum Christum strepitum linguae. Quaeramus quare venerit in carne Christus, et inve-
in carne venisse: quaere ab Eunomianis; confitentur lesum Christum nimus qui eum negant in carne venisse. Nam si linguas attendas, multas
in carne venisse: quaere a Macedonianis; confitentur lesum Christum haereses auditurus es confitentes Christum in carne venisse: sed con-
in carne venisse: interroga Cataphrygas; confitentur lesum Christum in vincit illos veritas. Quare venit Christus in carne? Nonne Deus erat?
carne venisse: interroga Novatianos; confitentur lesum Christum in Nonne de illo scriptum est, In principio erat Verbum, et Verbum erat
carne venisse. Omnes ergo istae haereses Spiritum Dei habent? Non apud Deum, et Deus erat Verbum?33 Nonne ipse pascebat Angelos, et
ergo pseudoprophetae sunt? nulla est ergo ibi deceptio, nulla est ibi ipse pascit Angelos? Nonne sic huc venit, ut inde non recederet?
seductio? Certe antichristi sunt, qui ex nobis exierunt, sed non erant Nonne sic ascendit, ut nos non dimitteret? Quare ergo venit in carne?
ex nobis. Quia oportebat nobis ostendi spem resurrectionis. Deus erat, et-in carne
13. Quid ergo facimus? unde discernimus? Intendite; eamus simul venit; Deus enim mori non poterat, caro mori poterat: ideo ergo venit
corde, et pulsemus. Vigilat ipsa charitas, quia ipsa pulsatura est, ipsa in carne, ut moreretur pro nobis. Quemadmodum autem mortuus est
apertura: modo intelligetis in nomine Domini nostri Iesu Christi. Iam pro nobis? Maiorem hac charitatem nenio habet, quam ut animam suam
superius audistis quia dictum est, Qui negat lesum Christum in carne ponat pro amicis suis 3 \ Charitas ergo illum adduxit ad carnem. Quis-
venisse, hic est antichristusM'. Et ibi quaesivimus, quis neget; quia nec quís ergo non habet charitatem, negat Christum in carne venisse. Hic
nos negamus, nec illi negant. Et invenimus quosdam factis negare ; nunc iam interroga omnes haereticos, Christus venit in carne? Venit:
et adhibuimus testimonium de Apostólo, qui ait, Confitentur enim se hoc credo, hoc confíteor. Imo hoc negas. Unde negó? audis quia hoc
nosse Deum, factis autem negant3:!. Sic ergo et modo quaeramus in dico. Imo ego convinco quia negas. Dicis voce, negas corde; dicis
factis, non in lingua. Quis est spiritus qui non est ex Deo? Qui negat verbis, negas factis. Quomodo, inquis, negó factis? Quia ideo venit in
30 33
31
I l o . 2,TQ.2'2. lo. 1,1.
Suipra, tr.3 n.7-9. 34
32 Ibid. 15,13-
Tit. 1,16.
294 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VI, 14 VI, 14 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 295
morir por nosotros. Y murió por nosotros, demostrando inmen- carne. No eres de Dios. Por eso dice el Evangelio: Quien de-
sa caridad: Nadie tiene mayor caridad que quien da su vida rogue, desate, uno de los mandamientos más pequeños, y lo
por sus amigos. Tú no tienes caridad, porque por tu gloria enseñare así, será tenido por muy pequeño en el reino de los
divides la unidad de Cristo. Luego de aquí discernid el espí- cielos. ¿Qué quiere decir solvitur (se desata), qué docetur (se
ritu de Dios. Pulsad, tocad los vasos de barro, no sea que estén enseña)? Se desata (se niega) con hechos; se enseña como
rotos y suenen m a l ; ved si suenan perfectamente; ved si allí con palabras. Predicas que no ha de hurtarse, y hurlas. Luego
hay caridad. Te separas de la unidad de toda la tierra, divi- niega, desata, con hechos el que hurta; al hacer esto es como
des la Iglesia por el cisma, desgarras el cuerpo de Cristo. El si enseñase: Se llamará muy pequeño en el reino de los cielos,
vino en carne para congregar, tú gritas para esparcir. Luego es decir en la Iglesia de este mundo. De los tales dijo: Haced
tiene el Espíritu de Dios aquel que dice que Jesús vino en lo que dicen, mas no hagáis lo que hacen. El que lo hiciese y
carne; el que lo dice no con la lengua, sino con los hechos; enseñase, será tenido por grande en el reino de los cielos. Por
el que lo dice no clamando, sino amando. No es Espíritu de lo que dijo aquí fecerit, hiciese, contrapuso allí solverit, des-
Dios el que niega que Jesucristo vino en carne, y lo niega no atase, negase; es decir, no hiciese, y enseñase así. Luego niega
con la lengua, sino con la vida; no con palabras, sino con he- el que no hace. ¿Qué nos enseña, pues, si no es a interrogar
chos. Luego está claro, hermanos, cómo podemos conocer. Mu- a los hechos y a no creer las palabras? La oscuridad del asun-
chos están dentro como si fuesen de dentro; nadie está fuera to me obligó a extenderme. Lo hice, sobre todo, a fin de que
si verdaderamente no lo está. aquello que Dios se digna comunicarme, llegue incluso hasta
14. Para que conozcáis que se refiere a hechos, dice: los hermanos más tardos de ingenio, ya que todos fuimos re-
Y todo espíritu que desata o niega que Cristo vino en carne, dimidos con la sangre de Cristo. Temo que la exposición de
no es de Dios. Desatar o negar se entiende de hechos. Pues esta Epístola, conforme lo prometí, no sea terminada en estos
¿qué te manifiesta el que niega? Que dijo solvit, desató. El días. Pero sea lo que Dios quiera. Mejor es reservar lo so-
vino a congregar, tú a desligar. Pretendes dispersar los miem- brante que no empachar los corazones con demasiado alimento.
bros de Cristo. ¿Cómo es que no niegas que Cristo vino en
carne, tú que disgregas la Iglesia de Dios, que El congregó? minimis, et docuerit sic, minimus vocabitur in regno caelorum. Quid
est, solvitur? quid est, docetur? Solvitur factis, et docetur quasi verbis.
Te opones a Cristo; eres anticristo. Estés dentro, estés fuera, Qui praedicas non furandum, furaris 33. Solvit ergo in facto qui furatur,
eres anlicristo; pero, cuando estás dentro, estás oculto; cuando et quasi docet sic; minimus vocabitur in regno caelorum, id est, in Ec-
fuera, estás patente. Desunes a Cristo y niegas que vino en clesia huius temporis. De illo dictum est, Quae dicunt facite; quap,
autem, faciunt, faceré nolite '". Qui autem fecerit, et sic docuerit, mag-
carne Christus, ut mo rere tur pro nobis. Ideo mortuus est pro nobis, nus vocabitur in regno caelorum 37. Ex eo quod dixit hic, fecerit, contra
quia charitatem multam docuit: Maiorem hac charitatem nemo habet, hoc ibi dixit, solverit, id est, non fecerit, et docuerit sic. Ule ergo
quam ut animam suam ponat pro amias suis. Tu non habes charitatem; solvit qui non facit. Quid nos docet, nisi ut facta interrogemus, non
quia pro honore tuo dividís unitatem. Ergo hinc intelligite spiritum ex verba credamus? Obscuritas rerum multa nos cogit dicere: máxime Ut
Deo. Púlsate, tangite vasa fictilia, ne forte crepuerint et male resonent: illud quod Dominus revelare dignatur, etiam ad tardiores fratres per-
videte si integre sonant, videte si ibi est charitas. Tollis te ab unitate veniat; quia omnes Christi sanguine comparad sunt. Et vereor ne ipsa
orbis terrarum, dividis Ecclesiam per schismata, dilanias Corpus Christi. Epístola istis diebus, sicut promiseram, non finiatur: sed quod Domino
[He venit in carne, ut colligat: tu ideo clamas, ut spargas. Ergo ipse placet, melius est servare reliquias, quam onerare corda nimio cibo.
est Spiritus Dei, qui dicit Iesum in carne venisse: qui dicit non lingua,
sed factis; qui dicit non sonando, sed amando. lile autem non est spi- • ,5 R o m . 2,21.
36
M t . 2V3.
ritus Dei, qui negat Iesum Christum in carne venisse: negat et ipse 37
I b i d . '5,19.
non lingua, sed vita; non verbís, sed factis. Manífestum est ergo linde
cognoscamus fratres. Multi intus, quasi intus sunt: nemo autem foris.
nisi veré foris.
14. Adeo ut noveritis quia ad facta retulit, Et omnis spiritus, ait,
qui solvit Christum, in carne venisse, non est ex Veo. Solvere factis intelli-
gitur. Quid tibi ostendit? qui negat; quia dixit, solvit. lile venit col-
ligere, tu venis solvere. Distringere vis membra Christi. Quomodo non
negas Christum in carne venisse, qui disrumpis Ecclesiam Dei, quam
Ule congregavit? Contra Christum ergo venis; antichristus es. Intus
sis, foris sis; antichristus es: sed quando intus es, lates, quando foris
es, manifestaris. Solvis Iesum, et negas eum in carne venisse; non es
ex Deo. Ideo dicit in Evangelio: Qui solverit unum de mandatis istis
296 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VII, 1 297
VII, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS

lo q u e oísteis s o b r e l a c a r i d a d ? H e m o s p a c t a d o con n u e s t r o
Dios en la o r a c i ó n q u e , si q u e r e m o s q u e n o s p e r d o n e D i o s
n u e s t r o s p e c a d o s , h e m o s de p e r d o n a r t a m b i é n n o s o t r o s los q u e
TRATADO Vil se c o m e t e n c o n t r a n o s o t r o s . S ó l o l a c a r i d a d p e r d o n a . A r r a n c a
la c a r i d a d del c o r a z ó n , y éste se q u e d a r á con el o d i o y n o
D e s d e d o n d e d i c e : "Mijitos, v o s o t r o s sois y a d e D i o s " , h a s t a : " A s a b e p e r d o n a r . Si a l l í h a y c a r i d a d , c o m o n o tiene l í m i t e s ,
D i o s n a d i e le h a v i s t o j a m á s " (4,4-12) p e r d o n a sin m i r a m i e n t o s . E n t o d a esta E p í s t o l a , q u e t o m é a
m i c a r g o e x p o n é r o s l a , n o t a d q u e n o se r e c o m i e n d a o t r a cosa
1. Este m u n d o es p a r a l o d o s los fieles q u e b u s c a n la p a f u e r a de la m i s m a c a r i d a d . N i h a de t e m e r s e q u e , p o r repetir-
t r i a c o m o fué el d e s i e r t o p a r a el p u e b l o de I s r a e l . S i n d u d a lo m u c h a s veces, cause h a s t í o . ¿ Q u é cosa se a m a si la cari-
a n d a b a n e r r a n t e s b u s c a n d o l a p a t r i a , p e r o n o p o d í a n extra- d a d viene a c o n v e r t i r s e en h a s t í o ? S i e n d o la c a r i d a d l a q u e
v i a r s e g u a r d á n d o l o s D i o s . S u c a m i n o fué el m a n d a t o de D i o s . n o s h a c e a m a r b i e n t o d a s las d e m á s cosas, ¿ c o n q u é a m o r n o
P u e s t o d o s c o n o c e n q u e , a p e s a r de q u e a n d u v i e r o n v a g a n d o debemos a m a r l a a ella? Luego ella, que nunca debe apartarse
p o r el d e s i e r t o d u r a n t e c u a r e n t a a ñ o s , lo r e c o r r i e r o n l u e g o en del c o r a z ó n , t a m p o c o se a p a r t e de la b o c a .
p o q u í s i m a s j o r n a d a s . Se d e m o r a b a n p a r a ser p r o b a d o s , n o
p o r q u e se les a b a n d o n a s e . L o q u e D i o s n o s p r o m e t e a nos- 2. Vosotros, hijitos, dice, ya sois de Dios, y le vencisteis.
o t r o s es u n a d u l z u r a i n e f a b l e , y u n b i e n q u e , c o m o dice la ¿ A q u i é n ? A l a n t i c r i s t o . A n t e r i o r m e n t e h a b í a d i c h o : Todo el
E s c r i t u r a , y m u c h a s veces lo oísteis al r e c o r d á r o s l o y o , ni el que disgrega a Cristo Jesús y niega que vino en carne, no es
ojo vio, ni el oído oyó, ni llegó al corazón del hombre. Somos de Dios. D i j i m o s , si r e c o r d á i s , q u e t o d o s a q u e l l o s q u e n i e g a n
e j e r c i t a d o s con t r a b a j o s t e m p o r a l e s e i n s t r u i d o s con l a s ten- q u e C r i s t o v i n o en c a r n e , v i o l a n la c a r i d a d . J e s ú s n o t e n í a
t a c i o n e s d e esta v i d a . Si n o q u e r é i s m o r i r de sed en este de- n e c e s i d a d a l g u n a de v e n i r ; si v i n o , v i n o p o r la c a r i d a d . Se
sierto, b e b e d l a c a r i d a d . E s l a fuente q u e D i o s q u i s o c o l o c a r nos recomienda aquella caridad que también El recomendó
en este m u n d o p a r a q u e n o p e r e z c a m o s en el c a m i n o . M á s en el E v a n g e l i o : Nadie tiene mayor caridad que quien da la
a b u n d a n t e la b e b e r e m o s c u a n d o h u b i é r e m o s l l e g a d o a la pa- vida por sus amigos. ¿ C ó m o p o d í a el H i j o de D i o s d a r su v i d a
t r i a . A h o r a se l e y ó el E v a n g e l i o . P a r a h a b l a r de p a l a b r a s con p o r n o s o t r o s , a n o ser q u e se vistiese de c a r n e p a r a p o d e r
l a s q u e t e r m i n ó l a l e c t u r a , ¿ d e q u é o t r a cosa h a b l a r é s i n o de m o r i r ? T o d o el q u e q u e b r a n t a la c a r i d a d con su v i d a , d i g a lo
q u e q u i e r a con la l e n g u a , n i e g a q u e Cristo v i n o en c a r n e ;

doquidem pactum fecimus cum Deo nostro in oratione, ut si volumus


ut dimittat nobis peccata nostra, dimittamus et nos peccata quae in
nos fuerint commissa 3 . Non autem dimittit nisi charitas. Tolle chari-
TRACTATUS VII tatem de corde; odium tenet, ignoscere non novit. Sit ibi charitas,
secura ignoscit, quae non angustatur. Epístola autem ista tota, quam
A b eo quod s e q u i t u r , " I a m vos e x Deo estis filioli", u s q u e a d suscepimus tractandam vobis, videte si aliud aliquid commendat quam
id, " D e u m n c m o vidit u n q u a m " (4,4-!12) ipsam unam charitatem. Nec timendum est ne saepe dicendo in odium
veniat. Quid enim amatur, si charitas in odium veniat? Qua charitate
fit ut caetera bene amentur, ipsa quomodo amanda est? Res ergo quae
1. Mundus iste ómnibus fidelibus quaerentibus patriam sic est, numquam debet de corde discedere, nec ab ore discedat.
quomodo fuit eremus populo Israel. Errabant quidem adhuc, et patriam
quaerebant: sed duce Deo errare non poterant. Via illis fuit iussio Dei. 2. Iam vos, inquit, ex Deo estis filioli, et vicistis eum: quem, nisi
Nam ubi per quadraginta annos circumierunt, paucissimis mansionibus Antichristum? Superius enim dixerat, Omnis qui solvit lesum Christum
conficitur iter ipsum, et notum est ómnibus. Tardabantur, quia exer- et negat eum in carne venisse, non est ex Deo". Exposuimus autem, si
cebantur, non quia dgserebantur. Quod ergo nobis promittit Deus, inef- meministis, quia omnes negant lesum Christum in carne venisse, qui
fabilis dulcedo est, et bonum, sicut Scriptura dicit, et saepe nobis com- violant charitatem. Iesus enim non opus erat ut veniret, nisi propter
memorantibus audistis, quod' ocultis non vidit, nec auris audivit, nec in charitatem. Charitas enim nobis illa commendatur quam et ipse in Evan-
cor hominis ascendit1. Laboribus autem temporalibus exercemur, et gelio commendat: Maiorem hac dilectionem nemo potest habere, quam
tentationibus vitae praesentis erudimur. Sed si non vultis in ista eremo ut animam suam ponat pro amicis suis". Quomodo poterat Filius Dei
siti mori, bibite charitatem. Fons est quem voluit Dominus hic poneré, animam suam poneré pro nobis, nisi carne indueretur, ubi mori posset?
ne deficiamus in via: et abundantius eum bibemus, cum ad patriam Quisquís ergo violat charitatem, quodlibet dicat lingua, vita ipsius
venerimus. Modo Evangelium lectum est; ut de ipsis verbis, quibus negat Christum in carne venisse; et iste est antichristus, ubicumque
lectio terminata est dicam, quid aliud nisi de chántate audistis? Quan-
' l o . 4,3-
4
1 I b i d . 15,13.
I s . 64,4; 1 Cor. 2,9. 2
M í . 6,12.
298 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VII, 3 VII, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 299
y éste es anticristo dondequiera que esté, en cualquier sitio Cristo, El dijo: Yo soy la verdad. Esta sentencia es verdadera,
que entrare. Pero ¿qué dice a aquellos que son ciudadanos de, es estable. Oye ya lo que dicen los hombres mundanos,: ¿No
aquella patria por la que suspiramos? Le vencisteis. Y 6cómo te vas a vengar? Mira que luego va a ufanarse de que hizo
le vencieron? Porque es mayor el que está en vosotros que contigo tal cosa. Demuéstrale que tiene un asunto pendiente
el que está en el mundo. Y para que no atribuyesen a sus pro- con un hombre. Todos los días se dicen estas cosas. Hablan
pias fuerzas la victoria, y así no fuesen vencidos por la jac- según el mundo los que esto dicen, y el mundo les escucha.
tancia de la soberbia, pues el diablo a todo el que hace so- Sólo dicen esto los que aman el mundo, y sólo oyes estas cosas
berbio le vence, queriendo que ellos conservaran la humildad, de los amadores del mundo. El que ama al mundo y desdeña
¿qué les dice? Le vencisteis. Todo el que oye le vencisteis, le- la caridad, niega que Jesús vino en carne, como lo habéis
vanta la cabeza, yergue la cerviz y quiere alabarse. No te oído. ¿Acaso el mismo Señor en su vida mortal obró como
ensoberbezcas; ve quien venció en ti. ¿Por qué venciste? Por- los mundanos? ¿Quiso, por ventura, vengarse cuando era
que es mayor el que está en vosotros que el que está en el abofeteado? ¿No dijo cuando pendía en la cruz: Padre, per-
mundo. Sé humilde. Lleva a tu Señor. Sé jumento de tu ca- dónalos, porque no saben lo que hacen? Si no amenazaba el
balgante. Te conviene que El te rija, que El te conduzca. Por- que tenía poder, tú, que estás constituido en potestad aiena,
que, si no le tuvieses a él por jinete, puedes levantar la cerviz, ¿por qué amenazas, por qué te enfureces? El que murió por-
puedes tirar coces; pero iay de ti sin conductor! Esta libertad que quiso, no amenazaba, ¿y amenazarás tú, que ignoras cuándo
te llevará a ser pasto de las fieras. has de morir?
3. Ellos son del mundo. ¿Quiénes? Los anticristos. Ya 4. Nosotros somos de Dios. Veamos por qué; ved si por
oísteis quiénes son. Si no sois, los conocéis, pues todo el que alguna otra cosa fuera de la caridad. Nosotros somos de Dios.
es no discierne. Ellos son del mundo; por eso hablan según Quien conoce a Dios nos oye. El que no es de Dios no nos
el mundo, y el mundo los oye. ¿Quiénes son los que hablan oye. De aquí conocemos el espíritu de la verdad y del error.
según el mundo? Atended: los que pecan contra la caridad. Porque quien nos oye tiene espíritu de verdad; el que no nos
Ved que oísteis decir al Señor: Si perdonareis a los hombres oye tiene espíritu de error. Veamos qué amonesta, y oigamos
sus ofensas, también os perdonará a vosotros vuestro Padre en espíritu de verdad más bien al que nos avisa, no a los an-
celestial vuestros pecados; pero, si no perdonareis a los hom- ticristos, no a los amadores del mundo, no al mundo. Si hemos
bres, tampoco vuestro Padre os perdonará a vosotros vuestras nacido de Dios, carísimos, ved cómo continúa: Nosotros somos
culpas. La sentencia es de la Verdad; pero, en el supuesto que de Dios. Quien conoce a Dios nos oye; el que no es de Dios
no hable la verdad, contradice tú. Si eres cristiano y crees en
ipse dixit, Ego sum veritas ''. Sententia ista vera est, firma est. lam audi
fuerit, quocumque intraverit. Sed quid dicit eis qui cives sunt illius nomines de mundo loquentes. Et non te vindicaturus es, et dicturus est
patriae cui suspiraraus? Vicistis eum. Et unde vicerunt? Quia maior ille quia fecit tibi? Imo sentías quia eum viro habet. Quotidie dicuntur
est qui est in vobis, quam qui in hoc mundo. Ne victoriam suis viri- ista. De mundo loquuntur qui ista dicunt; et mundus eos audit. Nec
bus tribuerent, et arrogantia superbiae vincerentur (quemcumque enim dicunt ista nisi qui diligunt mundum; ñeque audiuntur ista nisi ab bis
diabolus superbum íecerit, vincit), volens eos servare humilitatem, quid qui diligunt mundum. Et qui diligit mundum, et negligit charitatem,
ait? Vicistis eum. lam omnis homo qui audit, Vicistis, erigit caput, erigit audistis quia negat Iesum in carne venisse. Aut si fecit illud in carne
cervicem, laudari se vult. Noli te extollere, vide quis in te vicit. Quare ipse Dominus? Si cuín expalmaretur, voluit se vindicari? Si eum in
vicisti? Quia maior est qui est in vobis, quam qui in hoc mundo. Esto cruce penderet, non dixit, Pater, ignosce Mis, quia nesciunt quid ja-
humilis, porta Dominura tuum; esto iumentum sessoris tui. Bonum tibí ciunt'. Si autem non minabatur qui potestatem habebat; tu quid mina-
est ut ipse regat, et ipse ducat. Nam si ipsum sessorem non habueris, ris, quid sufflas in potéstate aliena constitutus? lile quia voluit mortuus
cervicem erigere potes, calces potes mittere: sed vae tibi sine rectore; est et non minabatur; tu nescis quando morieris, et minaris?
quia libertas ista in bestias te mittit comedendum. 4. Nos ex Deo sumus. Videamus quare: videte si propter aliud quam
3. Hi de mundo sunt. Qui? Antichristi. lam audistis qui sint. Et propter charitatem. Nos ex Deo sumus. Qui novit Deum, audit nos: qui
si non estis, cognoscitis eos: quisquís autem hoc est, non cognoscit. Hi non est ex Deo, non nos audit. Ex hoc cognoscimus spiritum veritatis et
de mundo sunt: ideo de mundo loquuntur, et mundus eos audit. Qui erroris. Quia qui audit nos, spiritum. habet veritatis: qui non audit nos,
sunt qui de mundo loquuntur? Attendite qui contra charitatem. Ecce spiritum habet erroris. Videamus quid monet, et audiamus eum potius
audistis Dominum dicentem, Si dimiseritis peccata hominibus, dimittet in spiritu veritatis monentem; non antichristos, non amatores mundi, non
vobis et Pater vester caelestis peccata vestra: si autem non dimiseritis, mundum: si ex Deo nati sumus, Dilectissimi, sequitur supra, videte quid:
nec Pater vester dimittet vobis peccata vestra". Sententia est veritatis: Nos ex Deo sumus. Qui novit Deum, audit nos: qui non est ex Deo, non
aut si non veritas loquitur, contradic. Si christianus es, et credis Christo,
« l o . J4,6-
7
s
M t . 6,14.15. Le. 23,34-
300 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VII, 5 VII, 6 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 301
no nos oye. En esto se conoce el espíritu de la verdad y el del e l l a edificó el o r b e . Oísteis en e l l a q u e se d i j o p o r el E s p í r i t u
error. Y a n o s p u s o en g u a r d i a , p o r q u e q u i e n c o n o c e a D i o s d e D i o s q u e Dios es caridad. S i t e a t r e v e s , o b r a c o n t r a D i o s
o y e ; q u i e n n o le conoce n o oye. E s t e es el c r i t e r i o p a r a dis- y n o a m e s a tu h e r m a n o .
t i n g u i r el e s p í r i t u de la v e r d a d y el del e r r o r . V e a m o s q u é h a 6. L u e g o ¿ c ó m o es q u e dijo a n t e r i o r m e n t e : La caridad
de a m o n e s t a r n o s , p a r a q u e en ello p o n g a m o s la a t e n c i ó n . Ca- procede de Dios, y a h o r a : Dios es caridad? D i o s es el P a d r e ,
rísimos, amémonos unos a otros. ¿ P o r q u é ? ¿ P o r q u e m a n d a el H i j o y el E s p í r i t u S a n t o . E l H i j o es D i o s de D i o s ; el Es-
el h o m b r e ? Porque la caridad es de Dios. S o b r e m a n e r a reco- p í r i t u S a n t o es D i o s de D i o s , y estos t r e s son u n s o l o D i o s ,
m e n d ó l a c a r i d a d , p u e s t o q u e dijo q u e ella es de Dios. M á s n o t r e s d i o s e s . Si el H i j o es D i o s , y el E s p í r i t u S a n t o es D i o s ,
h a de decir. O i g a m o s con a t e n c i ó n . A h o r a d i j o : La caridad y q u i e n a m a lo h a c e p o r q u e h a b i t a en él el E s p í r i t u S a n t o ,
es de Dios; y todo el que ama es de Dios y conoce a Dios; l u e g o D i o s es c a r i d a d , p e r o D i o s q u e p r o c e d e de D i o s . A m b a s
el que no ama no conoce a Dios. ¿ P o r q u é ? Porque Dios es cosas h a l l a m o s en la E p í s t o l a : La caridad procede de Dios
caridad. ¿ Q u é m á s p u d o decir, h e r m a n o s ? Si n a d a se dijese y Dios es caridad. L a E s c r i t u r a ú n i c a m e n t e del P a d r e n o dice
en a l a b a n z a de la c a r i d a d en t o d a s l a s p á g i n a s de esta E p í s - q u e p r o c e d e de D i o s . C u a n d o oyes de Dios, o se e n t i e n d e el
tola, si n a d a en a b s o l u t o se d i j e s e en t o d a la E s c r i t u r a , y sola- H i j o o el E s p í r i t u S a n t o . C u a n d o dice el A p ó s t o l : La caridad
m e n t e oyésemos p o r b o c a del E s p í r i t u de D i o s : Dios es cari- de Dios se difundió en nuestros corazones por el Espíritu San-
dad, n a d a m á s d e b e r í a m o s b u s c a r . to, que nos ha sido dado, e n t e n d a m o s q u e el E s p í r i t u S a n t o
5. Ved y a q u e o b r a r c o n t r a la c a r i d a d es o b r a r c o n t r a está en la c a r i d a d . E l E s p í r i t u S a n t o es a q u e l a q u i e n n o
D i o s . N a d i e d i g a : P e c o c o n t r a el h o m b r e c u a n d o n o a m o a p u e d e n r e c i b i r l o s m a l o s . É l es a q u e l l a fuente de a g u a de l a
m i h e r m a n o ; estad a t e n t o s . F á c i l m e n t e p e c a r é c o n t r a el h o m - c u a l dice l a E s c r i t u r a : Tu fuente sea exclusivamente para tí,
b r e , c o n t r a D i o s n o p e c a r é . ¿ C ó m o es q u e n o p e c a s c o n t r a y ningún extraño participe contigo de ella. P u e s t o d o s los q u e
D i o s , s i e n d o así q u e p e c a s c o n t r a la c a r i d a d ? Dios es caridad; n o a m a n a D i o s son e x t r a ñ o s , son a n t i c r i s t o s . Y , a u n q u e en-
y esto n o lo d i g o y o . Si y o d i j e s e : D i o s es c a r i d a d , q u i z á se t r e n en l a s iglesias, n o p u e d e n ser c o n t a d o s e n t r e l o s h i j o s de
e s c a n d a l i z a s e a l g u n o de v o s o t r o s y m u r m u r a s e : ¿ Q u é dice D i o s , p u e s n o les p e r t e n e c e a q u e l l a fuente de v i d a . A u n el
é s t e ? ¿ Q u é q u i s o d e c i r c u a n d o d i j o : D i o s es c a r i d a d ? Q u e m a l o p u e d e t e n e r el b a u t i s m o ; i n c l u s o el m a l o p u e d e t e n e r el
dio D i o s la c a r i d a d , q u e D i o s c o n c e d i ó la c a r i d a d . De Dios d o n de p r o f e c í a . S a b e m o s q u e el r e y S a ú l t u v o el d o n de p r o -
procede la caridad, Dios es caridad. A q u í tenéis, h e r m a n o s , fecía. P e r s e g u í a al s a n t o D a v i d , y r e c i b i ó el e s p í r i t u d e p r o -
l a s s a n t a s E s c r i t u r a s . E s t a E p í s t o l a es c a n ó n i c a , se recita p o r ~ • ^— ¡

t o d a s l a s n a c i o n e s , se retiene p o r la a u t o r i d a d de t o d o el o r b e ; recitatur, orbis terrae auctoritate retinetur, orbem terrarum ipsa aedifi-
cavit. Audis hic ab Spiritu Dei, Deus dilectio est. Iam si audes, fac con-
nos audit. Ex hoc cognoscitur spiritus veritalis et erroris. Iam ergo in- tra Deum, et noli diligere fratrem tuum.
tentos nos fecit: quia qui novit Deum, ipse audit: qui autem non novit, 6. Quomodo ergo iamdudum, Dilectio ex Deo est; et modo, Dilectio
non audit: et haec discretio est spiritus verítatís et erroris. Videamus Deus est? Est enim Deus Pater et Filias et Spiritus sanctus: Filius.
quid moniturus est, in quo illum audire debeamus. Dilectissimi, diliga- Deus ex Deo; Spiritus sanctus, Deus ex Deo; et hi tres unus Deus, non
mus invicem. Quare? quia homo monet? Quia dilectio ex Deo est. Mul- tres dii. Si Filius Deus, et Spiritus sanctus Deus, et ille diligit in quo
tum commendavít dilectionem. quia dixit ex Deo est: plus dicturus est, habitat Spiritus sanctus: ergo dilectio Deus est; sed Deus quia ex Deo.
intente audiamus. Modo dixit, Dilectio ex Deo est: et omnis qui diligit, Utrumque enim habes in Epístola; et, Dilectio ex Deo est, et, Dilectio
ex Deo natus est, et cognovit Deum. Qui non diligit, non novit Deum. Deus est. De solo Patre Scriptura non novit dicere quia ex Deo est.
Quare? Quia Deas dilectio est. Quid amplius dici potuit, fratres? Si Cum autem audis, ex Deo; aut Filius intelligitur, aut Spiritus sanctus.
nihil de laude dilectionis diceretur per omnes istas paginas huius Episto- Quia vero dicit Apostolus, Chantas Dei diffusa est in cordibus nostris
lae, si nihil omnino per caeteras paginas Scripturarum, et hoc solum per Spiritum sanctum qui datus est nobis"; intelligamus in dilectione
unum audiremus de voce Spiritus Dei, Quia Deus dilectio est; nihil Spiritum sanctum esse. Ipse est enim Spiritus sanctus, quem non possunt
amplius quaerere deberemus. accipere malí; ipse est ille fons de quo dicit Scriptura, Fons aquae tuae
5. Iam videte quia faceré contra dilectionem, faceré contra Deum sit tibi proprius, et nemo alienus communicet tibi'. Omnes enim qui non
est. Nemo dicat: In hominem pecco, quando non diligo fratrem meum diligunt Deum, alieni sunt, antichristi sunt. Et quamvis intrent basílicas,
(intendite); et facile est peccatum in hominem, in Deum solum non non possunt numerari inter filios Dei; non ad illos pertinet fons ille
peccem. Quomodo non peccas in Deum, quando in dilectionem peccas? vitae. Habere Baptismum et malus potest; habere prophetiam et malus
Deus dilectio est. Numquid nos dicimus? Si nos diceremus, Deus dilectio potest. Invenimus Saulem regem habuisse prophetiam: persequebatur
est; forte scandalizaretur aliquis ex vobis, et diceret. Quid dixit? quid sanctum David, et impletus est Spiritu prophetiae, et prophetare coepit I0
voluit dicere, quia Deus dilectio est? Dedit dilectionem Deus, donavil 8
R o m . 5,5.
Deus dilectionem. Ex Deo est dilectio: Deus dilectio est. Ecce habetis, 9
P r o v . 5,16,17.
fratres, Scripturas Dei: canónica est ista Epístola; per omnes gentes 10
1 K e g . 19.
302 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VII, 7 VII, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 303

fecía y comenzó a profetizar. Hasta los malos pueden recibir ha dado ya con El todas las cosas? Ved que el Padre entregó
el sacramento del cuerpo y de la sangre del Señor, pues de a Cristo; Judas también le entregó. ¿Acaso no aparece ser un
éstos se dijo: Quien come y bebe indignamente, come y bebe hecho semejante? Judas es traidor. ¿Luego también lo es el
su propio juicio. El malo puede tener el nombre de Cristo; es Padre? Lejos, dices, de pensar tal cosa. Pero atiende, no lo
decir, el malo puede llamarse cristiano. De éstos se dijo: Pro- digo yo, dice San Pablo que no perdonó a su Hijo, sino que
fanan el nombre de su Dios. Luego puede ser malo y tener le entregó por todos nosotros. El Padre le entregó, y El tam-
todos estos sacramentos; pero tener caridad y ser malo es bién se entregó, pues dice el mismo Apóstol: El que me amó,
imposible. Este es un don personal, es fuente particular de también se entregó por mí. Si el Padre entregó al Hijo, y el
cada uno. El Espíritu de Dios os exhorta a que le bebáis. Hijo se entregó a sí mismo, Judas ¿qué hizo? Se hizo entrega
7. En esto se ha manifestado la caridad de Dios en nos- por el Padre, se hizo por el Hijo, por Judas idéntica cosa se
otros. Se nos exhorta a amar a Dios. ¿Podríamos amarle si hizo; pero ¿ qué distinción hay en que el Padre entrega al
El no nos hubiese amado primero? Ya que hemos sido pere- Hijo, el Hijo se entrega a sí mismo, y Judas, el discípulo,
zosos para amarle, no lo seamos en adelante para correspon- entrega a su Maestro? Que el Padre y el Hijo entregan por
der a su amor. El nos amó el primero, y, con todo, no le ama- caridad, y Judas por perfidia. Veis que no se ha de tener en
mos. Nos amó siendo perversos; nos libró de iniquidad. Nos cuenta lo que hace el hombre, sino la intención y voluntad con
amó siendo inicuos, pero no nos congregó para la iniquidad. que lo hace. El mismo hecho ejecutan Dios Padre y Judas; al
Nos amó estando enfermos, pero nos visitó para curarnos. Lue- Padre le alabamos, a Judas le detestamos. ¿Por qué alabamos
go Dios es caridad. En esto se ha manifestado la caridad de al Padre y detestamos a Judas? Alabamos la caridad, detes-
Dios en nosotros, en que envió a su Hijo unigénito a este mundo tamos la iniquidad. ¡Cuánto bien reportó al género humano
para que vivamos por El. El Señor dice: Nadie puede tener la entrega de Cristo! ¿Acaso pensó Judas en esto al entregar-
mayor caridad que aquel que da la vida por sus amigos. Se le? Dios pensó en la salud, por la que fuimos redimidos. Judas
comprobó la caridad de Cristo hacia nosotros en que murió atendió al precio por el que vendió al Señor. El Hijo pensó en
por nosotros. ¿Cómo se prueba el amor que nos tiene el Pa- el precio que dio por nosotros; Judas en el que recibió al ven-
dre? Porque envió a su único Hijo a morir por nosotros. Así derle. La intención diversa hizo diversos los actos. Siendo uno
dice el apóstol San P a b l o : El que no perdonó a su propio y el mismo acto, al medirle por las intenciones diversas, vemos
Hijo, sino que le entregó por todos nosotros, ¿cómo no nos que uno de olios debe ser amado, el otro condenado; uno en-

ülo omnia nobis donavit? " Ecce Christum tradidit Paler, tradidit ludas;
Accipere Sacramentan corporis et sanguinis Domini et malus potest: nam numquid non quasi simile factum videtur? Traditor est ludas: ergo tra-
de talibus dictum est, Qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi ditor est et Deus Pater? Absit, inquis. Non dico, sed Apostolus dicit:
manducat et bibit'\ Habere nomen Christi et malus potest; id est, Qui Filio proprio non pepercit, sed pro nobis ómnibus tradidit eum. Et
ckristianus vocari et malus potest: de quibus dictum est, Polluebant no- Pater illum tradidit, et ipse se tradidit. Ait idem apostolus: Qui me
men Dei sui'~. Ergo habere sacramenta ista omnia et malus potest; ha- dilexit, et tradidit seipsum pro me li. Si Pater tradidit Filium, et tradidit
bere autem charitatem, et malus esse, non potest. Hoc est ergo proprium seipsum Filius, ludas quid fecit? Facta est traditio a Patre, facta est
donum; ipse est singularis fons. Ad hunc bibendum, vos hortatur Spiritus traditio a Filio, facta est traditio a luda; una res facta est: sed quae
Dei; ad se bibendum vos hortatur Spiritus Dei. res diseernit Patrem tradentem Filium, seipsum Filium tradentem, et
7. In hoc manifestata est dilectio Dei in nobis. Ecce, ut diligamus ludam discipulum tradentem magistrum suum? Quia hoc fecit Pater et
Deum, hortationem habemus. Possemus illum diligere, nisi prior ille dili- Filius in eharitate; fecit autem hoc ludas in proditione. Videtis quia non
geret? Si pigri eramus ad amandum, non simus pigri ad redamandum. quid faciat homo, considerandum est; sed quo animo et volúntate faciat.
Prior amavít nos; nec sic nos amamus. Iniquos amavit, sed iniquitatem In eodem facto invenimus Deum Patrem, in quo invenimus ludam; Pa-
solvit: iniquos amavit, sed non ad iniquitatem congregavit. Aegrotos ama- trem benedicimus, ludam detestamur. Quare Patrem benedicimus, ludam
vit, sed sanandos visitavit. Deus ergo dilectio est. In hoc manifestata est detestamur? Benedicimus charitatem, detestamur iniquitatem. Quantum
dilectio Dei in nobis, quia Filium suum unigenitum misit in hunc mun- enim praestitum est generi humano de tradito Christo? Numquid hoc
dum, ut vivamus per ipsum. Quomodo ipse Dominus ait, Maiorem dilec- cogitavit ludas ut traderet? Deus cogitavit salutem nostram qua redempti
tionem nemo potest habere, quam ut animam suam ponat pro amicis sumus; ludas cogitavit pretium quo vendidit Dominum. Filius ipse cogi-
sais; et ibi probata est dilectio Christi in nos, quia mortuus est pro tavit pretium quod dedit pro nobis; ludas cogitavit pretium quod acce-
nobis. Dilectio Patris unde probata est in nos? Quia Filium suum unicum pit ut venderet. Diversa ergo intentio diversa facta fecit. Cum sit una
misit mori pro nobis: sic et Paulus apostolus dicit, Qui Filio propri" res, ex diversis eam intentionibus si metiamur, unum amandum, alterum
non pepercit, sed pro nobis ómnibus tradidit eum., quomodo non et cum damnandum; unum glorificandum, alterum detestandum invenimus. Tan-
la
" i Cor. 11,29. R o m . 8,32.
14
'- E z 36,20. G a l . 2,20.
304 EXPOSICIÓN DE LA KP. A LOS PARTOS VII, 8-9 VII, 10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 305

salzado, el otro detestado. ¡Tanto vale la caridad! Ved que la hostia, dónde halló la víctima pura que quería ofrecer? Al
ella sola discierne, que ella sola distingue los hechos de los no encontrarla fuera de sí, se ofreció a sí mismo. Carísimos,
nombres. si Dios nos amó de este modo, nosotros debemos amarnos mu-
8. Dijimos esto refiriéndonos a hechos semejantes. En he- tuamente. Jesús dice a P e d r o : ¿Me amas?; éste responde: Te
chos distintos, vemos que el hombre se hace cruel por la cari- amo. Jesús contesta: Apacienta mis ovejas.
dad y afable por la iniquidad. El padre castiga al niño; el 10. Nadie ha visto nunca a Dios; es cosa invisible. No
mercader se muestra afable con todos. Si das a escoger ambas debe ser buscado con los ojos, sino con el corazón. Así como,
cosas, el castigo y los halagos, ¿quién no elegirá los halagos si quisiéramos ver el sol, purificaríamos los ojos del cuerpo
y huirá de los azotes? Si atiendes a las personas, la caridad para poder ver la luz, así, si queremos ver a Dios, purifique-
castiga, la iniquidad acaricia. Atended a lo que os recomen- mos el ojo con el cual puede ser visto. ¿Cuál es este ojo? Oye
damos; no se distinguen los hechos de los hombres a no ser al Evangelio: Bienaventurados los limpios de corazón, porque
por la raíz de la caridad. Pueden hacerse muchas cosas que ellos verán a Dios. Pero nadie se forje un Dios según el capri-
en apariencia son buenas, pero no proceden de la raíz de la cho del deseo de los ojos, pues se le imaginará de forma in-
caridad. También las espinas tienen flores; hay cosas que pa- mensa, o de alguna etérea magnitud extendida por el espacio,
recen ásperas, horribles, pero sirven para instruir cuando las al estilo de como se ve esta luz con los ojos dilatándose por
dicta la caridad. Oye, pues, de una vez un breve precepto: los espacios cuanto puede, o se le fingirá como un anciano
Ama y ¡haz lo que quieras; si callas, clamas, corriges, perdo- de venerable aspecto. No pienses en nada de esto. Tienes en
nas; calla, clama, corrige, perdona movido por la caridad. qué pensar si quieres ver a Dios: Dios es caridad. ¿Qué ros-
Dentro está la raíz de la caridad; no puede brotar de ella mal tro tiene el amor, qué pies, qué manos, qué estatura? Nadie
alguno. puede decirlo. Sin embargo, tiene pies, y ellos llevan hacia la
9. En esto consiste la caridad. En esto se ha manifestado Iglesia. Tiene manos; ellas socorren al necesitado. Tiene ojos,
la caridad de Dios para con nosotros: en que envió Dios a su pues por ellos ve al indigente: Bienaventurado el que atiende
Hijo unigénito a este mundo para que vivamos por El. En esto al pobre y al necesitado. Tiene oídos, sobre los cuales dice el
está la caridad no en que nosotros hayamos amado a Dios, sino Señor: El que tiene oídos para oír, que oiga. No tiene miem-
en que El nos amó antes. No le hemos amado primero nos- bros, que ocupan lugares, pero todo lo ve a un tiempo con el
otros, puesto que nos amó para que le amásemos. Y envió a entendimiento, el que tiene caridad. Llévala de continuo y
su Hijo, aplacador de nuestros pecados: aplacador, santifica-
ubi invenit victimara quam puram volebat offerre? Aliud non invenit,
dor. Ofreció sacrificio por nuestros pecados. ¿Dónde encontró seipsum obtulit. Dilectissimi, si ita Deus dilexit nos, debemus et nos in-
vicem diligere. Petre, inquit, amas me? Et ille dixit: Amo. Pasee oves
tum valet charitas. Videte quia sola discernit, videte qula facta homi- meas 15.
num sola distinguit. 10. Deum nemo vidit unquam: res est invisibilis; non oculo, sed
8. Hoc diximus in similibus factis. In diversis factis, invenimus sae- corde quaerendus est. Sed quemadmodum si solem istum videre vellernus,
vientem hominem factum de charitate; et blandum factum de iniquitate. oculum corporis purgaremus, un de videri lux potest; volentes videre
Puerum caedit pater, et mango blanditur. Si duas res proponas, plagas Deum, oculum quo Deus videri potest, purgemus. Ubi est iste oculus?
et blandimenta; quis non eligat blandimenta, et íugiat plagas? Si per- Audi Evangelium: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbuntle.
sonas atiendas, charitas caedit, blanditur iniquitas. Videte quid commen- Sed nemo sibi pro concupiscentia oculorum cogitet Deum. Facit enim
damus, quia non discernuntur facta hominum, nisi de radice charitatis. sibi aut ingentem formam, aut magnitudinem aliquam inaestimabilem
Nam multa fieri possunt quae speciem habent bonam, et non procedunt distendit per locos, velut lucem istam quam videt his oculis, auget peí
de radice charitatis. Habent enim et spinae flores: quaedam vero viden- campos quantum potest; aut facit sibi aliquem quasi venerabilis formae
tur áspera, videntur truculenta; sed fiunt ad disciplinam dictante chari- senem. Nihil horum cogites. Est quod cogites, si vis videre Deum: Deus
tate. Semel ergo breve praeceptum tibi praecipitur, Dilige, et quod vis dilectio est. Qualem faciem habet dilectio? qualem formam habet? qua-
tac: sive taceas, dilectione taceas; sive clames, dilectione clames; sive (em staturam habet? quales pedes habet? quales manus habet? Nemo
emendes, dilectione emendes; sive parcas, dilectione parcas: radix sit intus potest dicere. Habet tamen pedes; nam ipsi ducunt ad Ecclesiam: habet
dilectionis, non potest de ista radice nisi bonum existere. manus; nam ipsae pauperi porrigunt: habet oculos; nam inde intelligituí
ille qui eget: Beatus, inquit, qui intelligit super egenum et pauperem".
9. In hoc est dilectio. In hoc manifestata est dilectio Dei in nobis, Habet aures, de quibus dicit Dominus, Qui habet aures audiendi, au-
quia Deus Filium suum misit unigenitum in hunc. rnundum, ut vivamos diatls. Non sunt membra distincta per locos, sed intellectu totum simul
per ipsum. In hoc est dilectio, non quia nos dileximus, sed quia ipse di-
15
lexit nos. Non illum dileximus prius: nam ad hoc nos dilexit, ut dili- 16
l o . 21,15-17.
gamus eum. Et misit Filium suum litatorem pro peccatis noslris: litato- Mt. 5,8.
17
P s . 40,2.
rem, sacrificatorem. Sacrificavit pro peccatis nostris. Ubi invenit hostiam? 18
Le. 8.8.
306 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VII, ll VII, II EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 307
te llevará; permanece y permanecerá en ti. Pero, hermanos, conservarse con cierta parsimonia; es más, sin moderación, con
¿quién ama lo que no ve? ¿Por qué, cuando se alaba la cari- descuido y decaimiento. No se guarda así. No pienses que amas
dad, os levantáis, aclamáis y alabáis? ¿Qué os di a conocer? a tu siervo cuando no le castigas, o que amas a tu hijo cuando
¿Presenté algunos colores, puse delante de vuestros ojos oro no le azotas, o que amas a tu prójimo cuando no le corriges.
y plata, saqué de un tesoro piedras preciosas? ¿Mostré a vues- Esta no es caridad, sino desidia. Obre la caridad con vehe-
tros ojos algo parecido? Mi fisonomía, ¿acaso se mudó al ha- mencia al corregir, al castigar. Si se trata de buenas obras,
blar? Tengo cuerpo; continúo con la misma figura con la agraden; si de malas, se enmienden, se corrijan. No ames el
que me presenté a vosotros, y vosotros tenéis la misma con error en el hombre, sino al hombre; pues Dios hizo al hombre,
la que entrasteis; y, sin embargo, se ensalza la caridad y acla- y el hombre el error. Ama lo que hizo Dios y no ames lo que
máis. Sin duda nada veis. Así como os agrada cuando la ala- hizo el hombre. Cuando amas al hombre, destruyes el error;
báis, igualmente os agrade conservarla en el corazón. Atended, cuando le favoreces con tu amor, le corriges. Esto sucede aun-
hermanos, a lo que os digo: os exhorto a que consigáis el gran que alguna vez te muestres severo con él por el amor de la
tesoro que da el Señor. Si se os mostrase una vasija labrada, corrección. Por eso se manifestó la caridad en figura de palo-
dorada, trabajada con primor, que sedujese vuestros ojos, y ma, la cual descendió sobre el Señor. Es decir, en aquella
arrastrase hacia sí el deseo de vuestro corazón, y os agradase figura de paloma en la que vino el Espíritu Santo para di-
la obra del artífice, el peso de la plata y el brillo del metal, fundirnos la caridad. ¿ P o r qué esto? Porque la paloma no
¿no exclamaría cada uno de vosotros: ¡Oh si tuviese yo esta tiene hiél; sin embargo, con el pico y las alas defiende el nido,
joya! ¿Con todo, lo diríais inútilmente, pues no está en vuestro se enfurece sin rencor. Esto lo hace el padre. Cuando castiga
poder el conseguirla; y si alguno quisiese poseerla, tendría al hijo, le castiga para corregirle. Como dije, el comerciante
que pensar en robarla de la casa ajena. Ante vosotros se alaba para vender se manifiesta afable con amargura. El padre, al
la caridad. Si os agrada, tenedla, poseedla; no es necesario corregir, castiga sin rencor. Sed así con todos. Ved, hermanos,
que cometáis un robo contra nadie, no es necesario que pen- en ello un gran ejemplo, una gran norma. Todos tenéis hijos
séis comprarla; gratis se consigue. Tenedla, abrazadla; nada o queréis tenerlos, o, si habéis resuelto no tener hijos carnales,
hay más dulce que ella. Si cuando se conmemora es tal, ¿cuál los queréis tener espirituales. ¿Quién hay que no corrija a su
será cuando se tiene? hijo? ¿Qué hijo hay a quien su padre no le castigue? Con
11. Si queréis conservar la caridad, hermanos, ante todo todo, parece muestra crueldad. Se encruelece el amor, se en-
no penséis que es cosa vil y desidiosa, ni penséis que ha de
mansuetudine, sed remissione et negligentia servari charitatem. Non sic
servatur. Non putes tune te amare servum tuum, quando eum non caedis;
videt qui habet charitatem. Habita, et inhabitaberis; mane, et manebituí aut tune te amare filium tuum, quando ei non das disciplinam; aut tune
in te. Quid enim, fratres mei, quis amat quod non videt? Quare autem te amare vicinum tuum, quando eum non corripis: non est ista charitas,
quando laudatur charitas, erigimini, acclamatis, laudatis? Quid vobis os- sed languor. Ferveat charitas ad corrigendum, ad emendandum: sed si
tendi? alíquos colores protuli? aurum et argentum proposui? gemmas sunt boni mores, delectent; si sunt mali, emenden tur, corrigantur. Noli
de thesauris effodi? Quid tale ostendi oculis vestris? numquid facies in honiine amare errorem, sed hominem: hominem enim Deus fecit,
mea mutata est cum loquor? Carnem gero, in ipsa forma sum in qua errorem ipse homo fecit. Ama illud quod Deus fecit, noli amare quod
processi, in ipsa forma estis in qua venistis; laudatur charitas, et cla- ipse homo fecit. Cum illud amas, illud tollis: cum illud diligis, il-
matis. Certe nihil videtis. Sed quomodo vobis placel quando laudatis, lud emendas. Sed etsi saevis aliquando, propter correctionis dilectio-
sic vobis placeat ut in corde servetis. Intendite enim quid dicam, fratres; nem. Propterea de columba demonstrata est charitas, quae venit super
exhortor vos, quantum dat Dominus, ad magnum thesaurum. Si vobis Dominum " . Species illa columbae, in qua specie venit Spiritus sanc-
ostenderetur aliquod vasculum anaglyphum, inauratum, operóse factum, tus quo nobis charitas infuderetur. Quare hoc? Fel columba non ha-
et illiceret oculos vestros, et duceret in se intentionem cordis vestri, et bet: tamen rostro et pennis pro nido pugnat, sine amaritudine saevit.
placeret vobis manus artificis, et pondus argenti, et splendor metalli; Hoc facit et pater; quando filium castigat, ad disciplinam castiga!. Sicut
nonne unusquisque vestrum diceret, O si haberem vasculum istud? Et dixi, seductor ut vendat, cum amaritudine blanditur: pater ut corrigat,
sine causa diceretis. in potestate enim vestra non erat. Aut si quisquam sine felle castigat. Tales estote ad omnes. Videte, fratres, magnum docu-
vellet habere, cogitaret illud de domo aliena furari. Laudatur charitas mentum, magnam regulam: Unusquisque habet filios, aut habere vult;
vobis; si placet, habete, possidete: non opus est ut furtum alicui faciatis, aut si omnino decrevit filios non habere carnaliter, vel spiritualiter cupit
non opus est ut emere cogitetis; gratis constat. Tenete eam, amplectimini habere: quis est qui non corrigit filium suum? quis est cui non det
eam; dulcius illa nihil est. Si cum commemoratur talis est, cum habetur disciplinam pater? 2a Et tamen saevire videtur. Amor saevit, charitas sae-
qualis est? vit: saevit quodam modo sine felle, more columbino, non corvino. Unde
11. Si qui forte vidtis servare charitatem, fratres, ante omnia ne 10
Mt 3,r6.
putetis abiectam et desidiosam; nec quadam mansuetudine, jmo non 20
Heíjr. 12,7.
308 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 1 VIII, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 309

c r u e l e c e la c a r i d a d ; p e r o se e n c r u e l e c e en cierto m o d o sin h i é l , n o d a n t i e m p o a la l e n g u a p a r a h a b l a r s i e m p r e del a m o r .


al estilo de la p a l o m a , n o del c u e r v o . D e a q u í m e v i n o a la N u e s t r a l e n g u a n o p o d r í a h a c e r cosa m e j o r . P e r o , si n o se
m e n t e , h e r m a n o s , el d e c i r o s q u e l o s v i o l a d o r e s de l a c a r i d a d p u e d e h a b l a r s i e m p r e de la c a r i d a d , s i e m p r e es p e r m i t i d o re-
f o r j a r o n los c i s m a s . C o m o o d i a r o n la c a r i d a d , o d i a r o n t a m b i é n t e n e r l a . ¿ A c a s o p o d e m o s e s t a r c a n t a n d o s i e m p r e el a l e l u y a
a la p a l o m a . P e r o la p a l o m a les dejó c o n v i c t o s ; p r o c e d e del q u e h e m o s c a n t a d o a h o r a ? P a r a c a n t a r el a l e l u y a n o h e m o s
cielo, se a b r e n los cielos y se p o s a s o b r e l a cabeza del S e ñ o r . e m p l e a d o el e s p a c i o de u n a h o r a , sino u n a p e q u e ñ a p a r t e de
¿ P a r a q u é ? P a r a q u e o i g a : Este es quien bautiza. S a l t e a d o r e s , ella, y l u e g o h e m o s p a s a d o a o t r a cosa. L a p a l a b r a aleluya,
a l e j a o s ; a l e j a o s , i n v a s o r e s de la p o s e s i ó n de C r i s t o . Os a t r e v é i s c o m o sabéis, s i g n i f i c a : A l a b a d a D i o s . E l q u e a l a b a con la
a fijar la i n s c r i p c i ó n del P o d e r o s o en v u e s t r a s p o s e s i o n e s , lengua a Dios, no siempre puede h a c e r l o ; pero puede siempre
d o n d e q u e r é i s d o m i n a r . E l c o n o c e su e m b l e m a y r e c l a m a su el q u e a l a b a a D i o s con l a s c o s t u m b r e s . L a s o b r a s de miseri-
p o s e s i ó n ; n o b o r r a la i n s c r i p c i ó n , sino q u e e n t r a a t o m a r p o - c o r d i a , el afecto de l a c a r i d a d , l a s a n t i d a d de l a p i e d a d , l a
sesión. Así, al q u e viene a la C a t ó l i c a n o se le b o r r a el b a u t i s - i n t e g r i d a d de la c a s t i d a d , la m o d e r a c i ó n de la s o b r i e d a d , siem-
m o , p a r a q u e n o sea b o r r a d a l a i n s c r i p c i ó n del E m p e r a d o r . p r e d e b e n c o n s e r v a r s e ; y ya e s t a n d o en p ú b l i c o , ya en c a s a ;
¿ Q u é se h a c e e n la C a t ó l i c a ? Se r e c o n o c e la i n s c r i p c i ó n y en- y a a n t e los h o m b r e s , y a en el d o r m i t o r i o ; ya h a b l a n d o , y a
t r a el D u e ñ o , al a m p a r o de sus t í t u l o s , d o n d e e n t r a b a el l a d r ó n c a l l a n d o ; ya h a c i e n d o a l g o , y a d e s c a n s a n d o , r e p i t o q u e d e b e n
al a m p a r o de t í t u l o s a j e n o s . c o n s e r v a r s e , p o r q u e t o d a s estas v i r t u d e s m e n c i o n a d a s son inter-
n a s . ¿ Q u i é n es c a p a z de n o m b r a r l a s t o d a s ? E l l a s son c o m o el
ejército del e m p e r a d o r , q u e tiene su t r o n o d e n t r o de tu m e n t e .
Así c o m o el e m p e r a d o r h a c e lo q u e q u i e r e p o r m e d i o de su
TRATADO VIII ejército, así n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o , c o m e n z a n d o a h a b i t a r en
Sobre lo que sig'ue: "Si nos a m a m o s m u t u a m e n t e , Dios m o r a el i n t e r i o r de n u e s t r o h o m b r e , es decir, en l a m e n t e p o r m e d i o
en n o s o t r o s " , h a s t a d o n d e d i c e : "Dios es a m o r , y quien p e r m a - de l a fe, u s a de estas v i r t u d e s c o m o de m i n i s t r o s s u y o s . P o r
nece en el a m o r , p e r m a n e c e en Dios, y Dios en é l " (4, 12-16) estas v i r t u d e s , q u e n o p u e d e n verse con los o j o s , y q u e , sin
e m b a r g o , c u a n d o se n o m b r a n , son a l a b a d a s , y n o lo s e r í a n si
1. L a p a l a b r a amor es d u l c e , p e r o m á s d u l c e es el h e c h o n o fuesen a m a d a s , y n o se a m a r í a n si n o se viesen, y q u e , p o r
de a m a r . D e e l l a n o p o d e m o s e s t a r h a b l a n d o s i e m p r e . H a c e - t a n t o , a l n o ser a m a d a s si n o se viesen, t e n e m o s q u e decir q u e
m o s m u c h a s cosas y n o s e n t r e t i e n e n d i v e r s a s o c u p a c i o n e s q u e se ven con o t r o s ojos, es decir, con la m i r a d a i n t e r i o r del co-
r a z ó n ; p o r estas v i r t u d e s i n v i s i b l e s , r e p i t o , se m u e v e n visible-
venit in mentera, fratres mei, dicere vobis quia illi violatores charitatis
schisma fecerunt: quomodo oderunt ipsam charitatem, sic oderunt et co- mente los m i e m b r o s ; p o r ejemplo, los pies p a r a andar. P e r o
lumbam. Sed convincit illos columba: procedit de cáelo, aperiuntur caeli, ¿hacia d ó n d e ? Hacia donde mueve la buena voluntad, la cual
et manet super caput Domini. Utquid hoc? Ut audiat, Hic est qui bapti-
zat"1. Recedite, praedones; recedite, invasores possessionis Christi. In pos-
sessionibus vestris, ubi dominari vultis, títulos potentis ausi estis infigere. ageret língua nostra. Sed de qua semper loqui non licet, semper eam
Cognoscit ille títulos suos; vindicat sibi possessionem suam: non delet custodire licet. Sicut mine quod cantamus, Alleluia, numquid semper hoc
títulos, sed intrat et possidet. Sic ad Catholicam venienti, non deletur facimus? Vix unius horae non toto spatio, sed parva partícula cantamus,
Baptismus, ne titulus imperatoris deleátur. Sed quid fit in Catholica? Alleluia; et vacamus ad aliud. Est autem Alleluia, sicut íam nostis, Laú-
Agnoscitur titulus; intrat possessor sub titulis suis, quo intrabat praedo date Deum. Qui Deum laudat lingua, non semper potest: qui moribus
sub titulis alienís. Deum laudat, semper potest. Opera misericordiae, affectus charitatis,
sanctitas pietatis, incorruptio castitatis, modestia sobrietatis, semper haec
tenenda sunt: sive cum in publico sumus, sive cum in domo, sive cum
ante nomines, sive cum in cubículo, sive loquentes, sive tacentes, sive ali-
TRACTATUS VIII quid agentes, sive vacantes; semper haec tenenda sunt; quia intus sunt
omnes istae virtutes quas nominavi. Quis autem sufficit omnes nominare?
D e eo quod s e q u i t u r , "Si d i l i g a m u s invicem, D e u s in nobis m a - Quasi exercitus est imperatoris, qui sedet intus in mente tua. Quomodo
nebit", u s q u e a d id, " D e u s dilectio e s t ; e t q u i m a n e t in dílectio- enim imperator per exercitum suum agit quodque placel; sic Dominus
ne, in Deo m a n e t , e t D e u s in e o " (4,12-16) Iesus Christus incipiens habitare in interiore homine nostro, id est in
mente per fidem l , utitur istis virtutibus quasi ministris suis. Et per has
1. Dilectio dulce verbum, sed dulcius factum. Semper de illa loqui virtutes quae videri oculis non possunt, et tamen quando nominantur.
non possumus. Multa enim agimus, et diversae actiones distendunt nos, laudantur: non autem laudarentur nisi amarentur, non amarentur nisi
ut non vacet línguae nostrae semper de dilectione loqui: nam nihil melius viderentur; et si utique non amarentur nisi viderentur, alio oculo viden-
=1 1
lo. 1,33- Eph. 3,17.
310 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 2 VIII, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 311

sirve al buen emperador. Las manos se mueven a obrar, pero abajo y a ti arriba? Caerás, no mantendrás el equilibrio. El
¿qué? Lo que manda la caridad, que es inspirada interior- siempre está arriba. Pues qué, ¿tú eres el bueno y Dios el
mente por el Espíritu Santo. Luego los miembros se ven al mo- malo? Por el contrario, si quieres decir verdad, d i : Yo soy
verse, pero el que manda interiormente no es visto. Y quien sea malo, Dios bueno, y lo que yo hago bien lo hago por E l ;
el que manda interiormente, casi sólo lo conoce aquel que porque de mí, lo que hago lo hago mal. Esta confesión afianza
manda y aquel a quien se manda interiormente. el corazón y establece el fundamento de la caridad. Si debemos
2. Oísteis ahora, hermanos, al leer el Evangelio, si apli- ocultar nuestras obras buenas para que no las vean los hom-
casteis a ello no solamente el oído del cuerpo, sino también el bres, ¿qué diremos de aquella sentencia del Señor expuesta en
del corazón, lo que dice: Guardaos de hacer obras buenas de- el sermón que tuvo en el monte? En aquel monte donde dijo:
lante de los hombres para ser vistos por ellos. ¿Acaso quiso Guárdaos de obrar, etc., allí también poco antes había dicho:
decir que escondamos a los ojos de los hombres cualquier obra Brillen vuestras obras buenas delante de los hombres. Y no
que hagamos buena, temiendo ser vistos de ellos? Si temes terminó con esto; no lo dio por acabado, sino que añadió:
espectadores, no tendrás imitadores. Luego debes dejarte ver. y glorifiquen a vuestro Padre, que está en los cielos. Y ¿qué
Pero no debes obrar para que te vean. No debes poner en esto dice el apóstol Pablo? Y era yo desconocido de vista a las
el fin de tu gozo ni el término de tu alegría, pensando que iglesias de judea que son en Cristo; solamente oían que el que
has conseguido todo el fruto de la buena obra al ser visto y antes perseguía ahora anunciaba la fe que en otro tiempo des-
alabado. Nada vale esto. Desprecíate a ti mismo cuando eres truía; y en mí glorificaban a Dios. Ved cómo también el mis-
alabado, y en ti sea alabado el que obra por medio de ti. Cuan- mo que de este modo se dio a conocer no puso el término de
do obres bien, no lo hagas por tu alabanza, sino por la gloria su alabanza en sí mismo, sino en la gloria de Dios. Y en cuan-
de Aquel de quien recibes el buen obrar. De ti procede el mal to a él se refiere, confiesa que fué devastador de la Iglesia,
obrar, de Dios te viene el bien obrar. Ved ¡ cuan errados andan perseguidor, envidioso, perverso; no le ultrajamos nosotros.
los hombres perversos! Si obran bien, quieren que se les atri- Ama Pablo confesarnos sus pecados para que sea glorificado
buya a sí mismos; si mal, pretenden culpar a Dios. Endereza Aquel que curó tal enfermedad. La mano del médico sajó y
esta especie de entuerto e inversión del orden poniéndolo ca- curó la magnitud de aquella herida. La voz del cíelo derribó
beza abajo. Pues lo que estaba arriba lo pondrás abajo, y lo a un perseguidor y levantó a un predicador; mató a Saulo y
que estaba abajo, arriba. ¿O es que quieres colocar a Dios vivificó a Pablo. El rey santo fué perseguido por Saúl. Con
este nombre era denominado Pablo cuando perseguía a los
tur, id est, interiori cordis aspectu: per has virtutes invisibiles, moventur
membra visibiliter: pedes ad ambulandum; sed quo? Quo moverit bona
voluntas, quae railitat bono imperatori. Manus ad operandum; sed quid? ergo? tu bene, et Deus male? Imo hoc dic, si vis verius dicere, Ego
Quod iusserit charitas, quae inspirata est íntus a Spiritu sancto. Membra male, ille bene; et quod ego bene, ab illo bene: nam a me quidquid
ergo videntur cum moventur; qui iubet intus, non videtur. Et quis intus ago male. Ista confessio firmat cor, et facit dilectionis fundamentum.
iubcat, prope ipse solus novit qui iubet, et ille intus cui iubetur. Nam si opera nostra abscondere debemus bona, ne videantur ab homi-
2. Namque, fratres, audistis modo, cum Evangelium legeretur; r.erte nibus; ubi est illa sententia Domini in eo sermone quem habuit in mon-
si aurem ibi non tantum corporis, sed et cordis habuistis. Quid ait? te? Ubi hoc dixit, ibi et illud paulo ante dixit: Luceant opera vestra
Cávete faceré iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis '. bona coram hominibus. Et non ibi cessavit, non ibi finem fecit; sed
Numquid hoc voluit dicere, ut quaecumque bona facimus, abscondamus addidit, Et glorijicent Patrem vestrum qui in caelis est3. Et Apostolus
ab oculis hominum, et timeamus videri? Si times spectatores, non habe- quid ait? Eram autem ignotas facie Ecclesiis ludaeae, quae in Christo
bis imitatores: debes ergo videri. Sed non ad hoc debes faceré ut videaris. sunt; tantum autem audientes erant quia qui nos aliquando persequeba-
Non ibi debet esse finis gaudii tui, non ibi terminus laetitiae tuae, ul lur, nunc evangelizat jidem quam aliquando vastabat; et in me magnifi-
putes te totum fructum consecutum esse boni operis tui, cum vísus fueris cabant Deumi. Videte quemadmodum et ipse, quia sic innotuit, finem
atque laudaras. Nihil est hoc. Contemne te cum laudaris: ille in te lau- non posuerit in laudem suam, sed in laudem Dei. Et quantum ad ipsum
detur, qui per te operatur. Noli ergo ad laudem tuam operari quod bonum pertinet, vastator Ecclesiae, persecutor invidus, malignus, ipse confitetur,
agís, sed ad laudem illius a quo habes ut bonum agas. Abs te habes male non nos conviciamur. Amat Paulus dici a nobis peccata sua, ut glorifi-
agere, a Deo habes bene agere. Contra perversi nomines videte quam cetur ille qui talem morbum sanavit. Magnitudinem enim vulneris manus
praeposteri sint. Quod faciunt bene, volunt sibi tribuere: si male faciunt, -nedici secuit, et sanavit. Vox illa de cáelo prostravit persecutorem, et
Deum volunt accusare. Converte hoc distortum nescio quid et praeposte- ;exit praedicatorem; occidit Saulum, et vivificavit Paulum 5 . Saül enim
rum, faciens illud quodammodo capite deorsum: quod susum, faciens persecutor erat sancti viri 6 ; inde nomen habebat iste quando perseque-
iusum; quod deorsum, faciens sursum. Iusum vis faceré Deum, et te su- 3
M t . 5,16.
sum? Praecipitaris, . non elevaris: ille enim semper sursum est. Quid * G a l . 1,22-24.
5
A e t . 9.
2 6
M t . 6,1. 1 R e g . 19.
312 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 3-4 VIII, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 313

c r i s t i a n o s ; d e s p u é s fué h e c h o , de S a u l o , P a b l o . ¿ Q u é significa nos ha dado un precepto: que nos amemos unos a otros. N o
P a b l o ? P e q u e ñ o . Luego, siendo Saulo, era soberbio, engreído; p a s a u n i n s t a n t e sin n o m b r a r la c a r i d a d f r a t e r n a . L a c a r i d a d
siendo P a b l o , h u m i l d e , p e q u e ñ o . Así h a b l a m o s v u l g a r m e n t e : de D i o s , es decir, a q u e l l a con l a q u e d e b e m o s a m a r a D i o s ,
Paulo post, d e n t r o de p o c o te veré, es decir, d e s p u é s de u n n o l a m e n c i o n a con t a n t a f r e c u e n c i a ; sin e m b a r g o , n o dejó de
c o r t o e s p a c i o de t i e m p o . Oye c ó m o fué h e c h o p o c o : Yo soy el h a b l a r p o r c o m p l e t o de e l l a . S o b r e el a m o r a l o s e n e m i g o s
menor de los apóstoles; y en o t r o l u g a r d i c e : A mí, el más n o h a b l ó casi n a d a en t o d a l a E p í s t o l a . C u a n d o n o s o r d e n a
pequeño de lodos los santos. E r a , p u e s , e n t r e l o s a p ó s t o l e s c o m o con t o d a v e h e m e n c i a y n o s r e c o m i e n d a l a c a r i d a d , n o n o s dice
la o r l a del v e s t i d o ; p e r o l a I g l e s i a de l o s g e n t i l e s , c o m o m u j e r q u e a m e m o s a l o s e n e m i g o s , sino q u e a m e m o s a los h e r m a n o s .
q u e p a d e c í a flujo d e s a n g r e , le tocó y s a n ó . P e r o a h o r a , al leer el E v a n g e l i o , h e m o s o í d o : Si amáis a los
que os aman, ¿qué recompensa tendréis? ¿No hacen lo mismo
3 . L u e g o , h e r m a n o s , esto h e d i c h o , esto d i g o , esto, si pu- hasta los publícanos? ¿ C ó m o , p u e s , el a p ó s t o l S a n J u a n n o s
d i e r a , n o d e j a r í a de d e c i r l o c o n t i n u a m e n t e : P r a c t i c a d , ya estas r e c o m i e n d a c o m o cosa g r a n d e l a c a r i d a d f r a t e r n a p a r a conse-
o b r a s , ya a q u é l l a s , s e g ú n lo p i d a el t i e m p o , l a s h o r a s , los d í a s . g u i r la perfección, s i e n d o así q u e el S e ñ o r n o s dice q u e n o n o s
¿ A c a s o se p u e d e s i e m p r e h a b l a r , c a l l a r , r e p a r a r las fuerzas b a s t a el q u e a m e m o s a l o s h e r m a n o s , sino q u e d e b e m o s exten-
c o r p o r a l e s , a y u n a r , d a r de c o m e r a l h a m b r i e n t o , vestir al des- d e r la c a r i d a d h a s t a a m a r a n u e s t r o s e n e m i g o s ? E l q u e l l e g a
n u d o , visitar a los e n f e r m o s , u n i r a los d e s a v e n i d o s , e n t e r r a r h a s t a los e n e m i g o s n o p a s a m á s a l l á de los h e r m a n o s . E s ne-
a los m u e r t o s ? A h o r a u n a cosa, d e s p u é s o t r a ; se c o m i e n z a n c e s a r i o q u e , c o m o fuego, p r i m e r a m e n t e se a p o d e r e de lo cer-
u n a s y cesan, m a s a q u e l e m p e r a d o r (el a m o r ) n i se i n c o a n i c a n o y d e s p u é s se v a y a e x t e n d i e n d o p o c o a p o c o a lo m á s
d e b e c e s a r . N o se i n t e r r u m p a la c a r i d a d i n t e r i o r m e n t e ; p e r o d i s t a n t e . M á s cerca de ti está tu h e r m a n o q u e c u a l q u i e r o t r o
l o s oficios d e la c a r i d a d p ó n g a n s e en p r á c t i c a s e g ú n lo p i d a n h o m b r e , y t a m b i é n m á s u n i d o está a ti a q u e l a q u i e n n o co-
l a s o c a s i o n e s . L u e g o permanezca, c o m o está e s c r i t o , la caridad n o c e s y n o se o p o n e a ti q u e el e n e m i g o , q u e se o p o n e . Ex-
fraterna. t i e n d e el a m o r h a c i a el p r ó j i m o y n o c o a r t e s este d e s a r r o l l o .
4 . Q u i z á h a y a e x t r a ñ a d o a a l g u n o de v o s o t r o s , desde q u e P o r q u e se q u e d a m u y c e r q u i t a de ti el a m o r c u a n d o a m a s a
c o m e n c é a e x p o n e r la E p í s t o l a de S a n J u a n , p o r q u é n o reco- los q u e están a d h e r i d o s a ti. P r o l ó n g a l o h a s t a l o s d e s c o n o c i d o s
m i e n d a de m o d o e s p e c i a l n i n g u n a o t r a cosa fuera de la c a r i d a d q u e n o te h i c i e r o n m a l a l g u n o . D e j a t a m b i é n a t r á s a éstos y
f r a t e r n a , p u e s d i c e : El que ama a su hermano; y t a m b i é n : Se l l e g a h a s t a l o s e n e m i g o s . E s t o l o m a n d a el S e ñ o r . ¿ P o r q u é
n o h a b l ó S a n J u a n del a m o r al e n e m i g o ?
batur Christianos: postea de Saulo factus est Paulus'. Quid est Paulus?
Modicus, Ergo quando Saulus, superbus, elatus: quando Paulus, humilis,
rnodicus. Ideo sic loquimur, Paulo post videbo te, id est, post modicum.
Audi quia modicus factus est: Ego enim sum minimus Apostolorum"; est datam, ut diligamus invicem " . Assidue nominavit charitatem frater-
et, Mihi mínimo omnium sanctorum, dicit alio loco 9 . Sic erat Ínter nam: Dei autem charitatem, id est qua debemus diligere Deum, non tam
Apostólos tanquam fimbria vestimenti: sed tetigit Ecclesía Gentium tan- sssidue nominavit; sed tamen non omnino tacuit. De inimici vero dilectio-
quam fluxum patiens, et sanata est 1 ". ne prorsus tacuit prope per totam ipsam Epistolam. Cum vehementer
3. Ergo, fratres, hoc dixerim, hoc dico, hoc si possem non tacerem, nobis praedicet, commendetque charitatem, non nobis dicit ut diligamus
opera modo illa sint in vobis, modo illa, pro tempore, pro horis, pro ¡nimicos; sed dicit nobis ut fratres diligamus. Modo vero cum Evange-
diebus. Numquid semper loqui? numquid semper tacere? numquid sem- lium legeretur, audivimus, Si enim diligitis eos qui vos diligunt, quam
per reficere corpus? numquid semper ieiunare? numquid semper panem rnercedem habebitis? nonne et publicani hoc faciunt? 14 Quid est igitur
daré egenti? numquid semper nudum vestiré? numquid semper aegrotos quod pro magno nobis ad perfectionem quamdam fraternam dilectionem
visitare? numquid semper discordantes concordare? numquid semper commendat Ioannes apostolus; Dominus autem dicit non nobis sufficere
mortuos sepeliré? Modo illud, modo illud. Inchoantur ista, et cessant: ut fratres diligamus, sed deberé nos extendere ipsam dilectionem, ut per-
ílle autem imperator, nec inchoatur, nec cessare debet. Charitas intus veniamus ad inimicos? Qui usque ad inimicos pervenit, non transilit fra-
non intermittatur: officia charitatis pro tempore exhibeantur. Charitas tres. Necesse est sicut ignis, prius occupet próxima, et sic se in longin-
ergo, sicut scriptum est, fraterna permaneat ". quiora dístendat. Propinquior est' tibí frater quam nescio quis homo,
Rursus tibi magis adhaeret ille quem non noveras, qui tibi tamen non
4. Fortassis autem moverit aliquos vestrum, ex quo istam Epistolam adversatur, quam inimicus qui etiam adversatur. Extende dilectionem in
beati Ioannis tractamus vobis, quare non commendaverit máxime nisi próximos, nec voces illam extensionem. Prope enim te diligis, qui eos
fraternam charitatem. Qui diligit fratrem12, dicit; et, Praeceptum nobis diligis qui tibi adhaerent. Extende ad ignotos, qui tibi nihil mali fece-
I
A c t . 13,9. runt. Transcende et ipsos; perveni, ut diligas inimicos. Hoc certe Do-
" 1 Cor. 15,9. minus iubet. Quare iste tacuit de dilectione inimici?
" E p h . 3,8.
ll>
M t . 9,20-22. 13
Ibid. 3,23.
II
Heibr. 13,1. 11
Mt. 5,46.
12
1 l o . 2,10.
314 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 5 VIII, 6 EXPOSICIÓN DE LA El'. A LOS PARTOS 315

5. Toda dilección (dilectio), ya sea la carnal, la cual no muestras a un hombre no necesitado a quien nada tienes que
es dilección, sino que más bien suele denominarse amor (amor), prestar; más puro es ese amor y mucho más sincero. Porque,
puesto que el nombre de dilección suele aplicarse a cosas más si prestas al indigente, quizá anhelas elevarte frente a él, y
excelentes y mejores; toda dilección, repito, carísimos herma- quieres que ise te someta porque él es el recibidor de tu benefi-
nos, lleva consigo cierta benevolencia para con los que son cio. El necesitó, tú le prestaste; por haberle prestado apareces
amados. Pero no debemos manifestar dilección a los hombres, en cierto sentido mayor a tus ojos que aquel a quien se. le
ni podemos mostrarles caridad ni amor—aunque de esta pala- prestó. Desea ser igual, para que ambos podáis estar bajo el
bra amor usó también el Señor cuando dijo: Pedro, ¿me amparo de Aquel a quien nada se le puede prestar.
amas?—como cuando oímos decir a los comilones: Amo los 6. En esto sobrepasó la medida el alma soberbia, y en
tordos. Preguntas: ¿Para qué? Y te contestan: Para matar y cierta modo fué avara, porque la raíz de todos los ¡nales es la
comer. Dicen que los aman, y los aman para que desaparez- avaricia. También se dijo: El comienzo de todo pecado es la
can; ¡los aman para hacerlos perecer! Todo lo que amamos soberbia. Veamos ahora cómo concuerden entre sí estas dos
para comer, lo amamos para que se consuma y nos alimente. sentencias: La raíz de todos los males es la avaricia, y El prin-
¿Acaso los hombres deben ser amados de este modo, es decir, cipio de todo pecado es la soberbia. Si la soberbia es el princi-
para hacerles perecer? La amistad lleva consigo la benevolen- pio de todo pecado, la raíz de todos los males es la soberbia.
cia, de suerte que de vez en cuando obsequiemos a quienes Sin duda que también la raíz de todos los males es la avaricia,
amamos. ¿Qué sucederá si no tenemos qué ofrecerles? Al aman- pues vemos que en la soberbia misma está también la avaricia;
te le basta la benevolencia sola. No debemos desear que haya ñor ésta, el hombre sobrepasa la norma. ¿Qué es ser avaro?
Sordioseros para ejercer con ellos las obras de misericordia. Traspasar los límites de lo que basta. Adán cayó por soberbia.
'as pan al hambriento, pero mejor sería que nadie tuviese El principio de todo pecado es la soberbia. ¿Acaso no lo es
hambre, y así no darías a nadie de comer. Vistes al desnudo; también la avaricia? ¿Qué más avaro que aquel a quien no
íojalá que tuviesen todos vestidos y no existiese tal necesidad! pudo bastarle Dios? Leemos, hermanos, cómo el hombre fué
Entierras a los muertos; ojalá llegue pronto aquella vida hecho a imagen y semejanza de Dios. Y ¿qué dijo Dios de él?
donde nadie muera! Amistas a los litigantes; ¡ojalá venga al Que tenga potestad sobre los peces del mar y los volátiles del
instante aquella paz eterna de la celestial Jerusalén, donde cíelo y sobre todos los animales que reptan sobre la tierra.
nadie se enemiste! Todos estos servicios se deben a las nece-
sidades. Quita los indigentes y cesarán las obras de misericor- cessabunt; numquid ardor charitatis exstinguetur? Germanius amas fe-
dia. Cesarán las obras de misericordia, pero ¿acaso se apa- licem hominem, cui non habes quod praestes; purior ille amor erit, mul-
gará el fuego de la caridad? Más auténtico es el amor que toque sincerior. Nam si praestiteris misero, fortassis extollere te cupis
adversus eum, et eum tibí vis esse subiectum, qui auetor est tui bene-
5. Omnis dilectio, sive quae carnaiis dicitur, quae non dilectio, sed ficii. lile indiguit, tu impertitus est; quasi maior videris quia tu praesti-
magis amor dici solet (dilectionis enim nomen magis solet in melioribus tisti, quam ille cui praestitum est. Opta aequalem, ut ambo sub uno sitis
rebus dici, in melioribus accipi): tamen omnis dilectio, fratres charissi- cui nihil praestari potest.
mi, utique benevolentiam quamdam habet erga eos qui diliguntur. Non 6. Nam in hoc excessit modum superba anima, et quodammodo, avara
enim sic debemus diligere nomines, aut sic possumus diligere, vel amare; fuit; quia radix omnium malorum avaritia1''. Et item dictüm est, Initium
hoc enim verbo etiam usus est Dominus cum diceret, Petre, amas me? " omnis peccati superbia1'. Et quaerimus aliquando quomodo sibi concor-
non sic debemus amars nomines, quomodo audimus gulosos dicere, Amo dent istae duae sententiae: Radix omnium malorum avaritia; et, Initium
turdos. Quaeris quare? Ut occidat, et consumat. Et amare se dicit, et omnis peccati superbia. Si initium omnis peccati superbia, radix omnium
ad hoc illos amat ut non sint, ad hoc amat ut perimat. Et quidquid ad malorum superbia est. Certe radix omnium malorum avaritia est: in-
cibandum amamus, ad hoc amamos, ut illud consumatur et nos reficia- venimus et in superbia avaritiam esse; excessit enim modum homo.
mur. Numquid sic amandi sunt homines, tanquam consumendi? Sed Quid est avarum esse? Progredí ultra quam sufficit. Adam superbia
amicitia quaedam benevolentiae est, ut aliquando praestemus eis quos cecidit: Initium omnis peccati superbia, inquit. Numquid avaritia? Quid
amamus. Quid, si non sit quod praestemus? Sola benevolentia sufficit avarius illo, cui Deus sufficere non potuit? Ergo, fratres, legimus
amanti. Non enim optare debemus esse miseros, ut possimus exercere quemadmodum factus sit homo ad imaginem et similitudinem Dei:
opera misericordiae. Das panem esurienti: sed melius nenio esuriret, et et quid de illo dixit Deus? Et habeat potestatem piscium maris, et
nulli dares. Vestís midurn: utinam omnes vestiti essent, et non esset ista volalilium caeli, et omnium pecorum quae repunt super terram '". Num-
necessitas! Sepelís mortuum: utinam veniat aliquando illa vita ubi nemo quid dixit, Habeat potestatem hominum? Habeat potestatem, ait: dedit
moriatur! Concordas litigantes: utinam aliquando si! pax iila aeterna potestatem naturalem. Quorum habeat potestatem? Piscium maris, vola-
Ierusalem, ubi nemo discordet! Haec enim omnia officia necessitatum
10
sunt. Tolle miseros; cessabunt opera misericordiae. Opera misericordiae 17
Tim. 6,10.
18
Eccli. 10,15.
ls
Jo. 21,17.
Gen. 1,26.
316 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 7
VIII, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 317
¿ A c a s o d i j o : T e n g a p o t e s t a d s o b r e los h o m b r e s ? A l d e c i r
tenga potestad, le c o n c e d i ó p o d e r p o r n a t u r a l e z a . P e r o ¿ s o b r e r o n a. él los l e o n e s . Si n o r e c o n o c e s al q u e está p o r e n c i m a d e
q u i é n ? Sobre los peces, del mar, las aves del cielo y todos los ti, d e s p r e c i a s al s u p e r i o r y te sometes al i n f e r i o r . ¿ C o n q u é fué
animales que reptan sobre la tierra. ¿ P o r q u é tiene el h o m b r e d o m i n a d a la s o b e r b i a de los e g i p c i o s ? Con r a n a s y m o s c a s .
s o b r e estos seres p o t e s t a d n a t u r a l ? P o r q u e el h o m b r e tiene este P o d í a D i o s h a b e r e n v i a d o l e o n e s , p e r o el a t e r r a r con leones se
p o d e r p o r h a b e r s i d o h e c h o a i m a g e n de D i o s . ¿ E n q u é fué reserva a personajes más importantes. Cuanto ellos eran más
h e c h o a i m a g e n de D i o s ? E n c u a n t o al e n t e n d i m i e n t o , a la m e n - s o b e r b i o s , con cosas t a n t o m á s d e s p r e c i a b l e s y a b y e c t a s fué q u e -
te, a l h o m b r e i n t e r i o r ; en c u a n t o a q u e conoce la v e r d a d , dis- b r a n t a d a su p e r v e r s a cerviz. A D a n i e l le r e c o n o c i e r o n los leo-
c i e r n e la j u s t i c i a de la injusticia, c o n o c e p o r q u i é n fué h e c h o y nes p o r q u e e s t a b a s o m e t i d o a D i o s . P e r o ¿ q u é d i r e m o s d e los
m á r t i r e s ? L u c h a r o n con l a s b e s t i a s y fueron d e s g a r r a d o s p o r l a s
p u e d e e n t e n d e r y a l a b a r a su C r e a d o r . E s t a i n t e l i g e n c i a la p o s e e
d e n t e l l a d a s de l a s fieras. ¿ A c a s o n o e s t a b a n s o m e t i d o s a D i o s ?
q u i e n t i e n e p r u d e n c i a . P o r eso a m u c h o s , c u a n d o m e n o s p r e c i a n
¿ F u e r o n s i e r v o s de D i o s l o s t r e s v a r o n e s y n o lo f u e r o n l o s M a -
en sí l a i m a g e n de D i o s p o r los m a l o s deseos y e x t i n g u e n en
c a b e o s ? El fuego r e s p e t ó a l o s p r i m e r o s , de m o d o q u e n i se
cierto m o d o la luz de la i n t e l i g e n c i a p o r l a p e r v e r s i d a d de l a s
atrevió a tocarles sus vestidos. ¿ Y no respetó a los M a c a b e o s ?
c o s t u m b r e s , les g r i t a la E s c r i t u r a : No os hagáis como el caballo
R e s p e t ó a los M a c a b e o s . T a m b i é n r e s p e t ó a estos h e r m a n o s .
y el mulo, que no tienen inteligencia. E s t o es c o m o d e c i r l e s : T e
E r a n e c e s a r i o cierto f l a g e l o p o r p e r m i s i ó n de D i o s , q u e dijo
c o n s t i t u í s o b r e el c a b a l l o y el m u l o , te hice a i m a g e n m í a y te
e n l a E s c r i t u r a q u e flagela a todo hijo que ama. ¿ P e n s á i s , her-
di p o d e r s o b r e estos a n i m a l e s . ¿ P o r q u é ? P o r q u e las fieras n o m a n o s , q u e la l a n z a h u b i e r a a t r a v e s a d o el p e c h o del S e ñ o r si E l
tienen m e n t e r a c i o n a l ; tú, p o r el c o n t r a r i o , con la m e n t e racio- n o lo h u b i e r a p e r m i t i d o , o q u e h u b i e r a sido c l a v a d o en el l e ñ o
n a l c o m p r e n d e s la v e r d a d y e n t i e n d e s lo q u e está s o b r e ti. P o r s i n q u e r e r l o ? ¿ E s q u e n o le r e c o n o c i ó su c r i a t u r a , o m á s b i e n
t a n t o , sométete al q u e e s t á s o b r e ti, y así d o m i n a r á s l a s c o s a s q u e q u i s o d a r u n e j e m p l o de p a c i e n c i a a sus c r e y e n t e s ? P o r
q u e están d e b a j o de ti. P e r o , c o m o el h o m b r e p o r el p e c a d o t a n t o , D i o s l i b r ó v i s i b l e m e n t e a a l g u n o s , a o t r o s n o los l i b r ó
a b a n d o n ó al q u e d e b i ó e s t a r s o m e t i d o , a h o r a se h a l l a s o m e t i d o v i s i b l e m e n t e ; sin e m b a r g o , a t o d o s l i b r ó e s p i r i t u a l m e n t e ; espi-
p o r fuerza a los seres q u e d e b i e r a n e s t a r d e b a j o de él. ritualmente a nadie abandonó. Visiblemente pareció haber aban-
7. A t e n d e d a lo q u e d i g o : D i o s , h o m b r e , a n i m a l e s . D i o s d o n a d o a a l g u n o s , a o t r o s v i s i b l e m e n t e los l i b r ó . L i b r ó a a l g u -
está s o b r e t i ; l o s a n i m a l e s , d e b a j o de ti. R e c o n o c e a l q u e está n o s p a r a q u e n o c r e y e r a s q u e n o p u e d e l i b r a r . D i o fe de q u e
s o b r e ti, p a r a q u e te r e c o n o z c a n l a s c o s a s q u e e s t á n d e b a j o de p u e d e , de m o d o q u e , c u a n d o n o lo h a c e , e n t i e n d a s q u e existe
t i . P o r e s t o , r e c o n o c i e n d o D a n i e l a D i o s s o b r e sí, le reconocie- u n o c u l t o d e s i g n i o y n o s o s p e c h e s q u e p a r a E l h a y dificultades.
Hermanos, ¿qué más diré? Cuando nos hayamos librado de
tilium caeli, et omnium repentium quae repunt super terram. Quare iiaec
te est, superiorem contemnis, subderis inferiori. Propterea superbia Aegyp-
est naturalis potestas hominis in ista? Quia homo es eo habet potesta-
tiorum unde domita est? De ranis et muscis " l . Poterat Deus et leones
tem, ex quo factus est ad imaginem Dei. Ubi autem factus est ad ima-
mittere, sed aliquis magnus leone terrendus est. Quanto illi erant super-
ginem Dei? In intellectu, in mente, in interiore homine; in eo quod
biores, tanto de rebus contemptibilibus et abiectis fracta est eorum cervix
intelligit veritatem, diiudicat íustitiam et iniustitiam, novit a quo factus
mala. Sed Danielem agnoverunt leones, quia ille subditus Deo erat. Quid?
est, potest intelligere creatorem suum, laudare creatorem suum. Habet
martyres qui ad bestias pugnaverunt, et ferarum morsibus lacerati sunt,
hanc inteüigentiam, qui habet prudentiam. Ideo muid cum per cupidi-
non erant sub Deo? Aut erant servi Dei tres viri, et non erant servi Dei
tates malas detererent in se imaginem Dei, et ipsam quodammodo Ham-
Machabaei? Agnovit ignis servos Dei tres viros, quos non ussit, quorum
mam intelligentiae perversitate morum exstinguerent; clamabat illis Scrip-
nec vestimenta corrupit 2 2 ; et non agnovit Machabaeos? Agnovit Macha-
tura, Nolite fiero sicut equus et mullís, quibus non est intellectus^". Hoc
baeos; agnovit, fratres et istos 2J. Sed opus erat quodam flagello, permit-
est dicere, Praeposui te equo et mulo; te ad imaginem meam feci, potesta-
tente Domino, qui dixit in Scriptura, Flagellat omnem filium quem re-
tem. tibi super ista dedi. Quare? Quia non habent ferae rationalem men-
cipit21. Putatis enim, fratres, quia ferrum transverberaret viscera Domini,
tem: tu autem rationali menta capis veritatem, intelligis quod supra te
nisi ipse permitteret; aut haereret in ligno, nisi ipse voluisset? Non eum
est; subdere ei qui supra te est, et infra te erunt illa quibus praepositus
agnovit creatura sua? An exemplum patientiae proposuit fidelibus suis?
es. Quia vero per peccatum homo deseruit eum sub quo esse debuit.
Ideo Deus quosdam liberavit visibiliter, quosdam non liberavit visibiliter:
subditur eis supra quae esse debuit.
omnes tamen spiritualiter liberavit, spiritualiter neminem deseruit. Visi-
7. Intendite quid dicam: Deus, homo, pécora: verbi gratia, supra te biliter quosdam visus est deseruisse, quosdam visus est eripuisse. Ideo
Deus; infra te pécora. Agnosce eum qui supra te est, ut agnoscant te quosdam eripuit, ne putes illum non potuisse eripere. Testimonium dedit
quae infra te sunt. Ideoque cum Daniel agnovisset supra se Deum, agno- quia potest, ut ubi non facit, secretiorem intelligas voluntatem, non suspi-
verunt illum supra se leones ?°. Si autem non agnoscis illum qui supra
-22J Ex. 8.
19
P.s. 31,9. 23
Dan. 3,50.
20
Dan. 652*. 24
2 Maoh. 7.
Hebr. i2,6.
318 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 8
VIII, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 319
todos estos lazos de mortalidad; cuando haya pasado el tiempo
de la prueba; cuando haya transcurrido el decurso de este siglo fuesen iguales. Luego sobrepasó la medida. Quiso ser demasiado
y hayamos recibido aquella vestidura nueva de la inmortalidad avariento al pretender estar sobre los hombres el que fué hecho
que perdimos al pecar; cuando esto corruptible se haya vestido superior a sólo las bestias. Esto es soberbia.
de incorrupción, es decir, esta carne se haya vestido de inco- 9. Ved cuántas obras ejecuta la soberbia. Considerad cuan
rruptibilidad, y esto mortal de inmortalidad, toda criatura co- semejantes y como iguales a la caridad. La caridad alimenta al
nocerá a los hijos perfectos de Dios, puesto que ya no hay hambriento; también la soberbia; la caridad, para alabar a
necesidad de azotes ni de pruebas. Todas las cosas nos estarán Dios; la soberbia, para alabarse a sí misma. Viste la caridad al
entonces sometidas si nosotros aquí lo estamos a Dios. desnudo, también la soberbia le viste. Ayuna la caridad, ayuna
también la soberbia. La caridad entierra a los muertos, también
8. El cristiano debe ser tal que no debe gloriarse sobre
la soberbia. Todas las obras buenas que quiere hacer y hace la
otros hombres. Dios te concedió estar sobre las bestias, es decir,
caridad las fustiga la soberbia contra la caridad, v como pre-
ser mejor que las bestias. Lo tienes por naturaleza; siempre
tende conducir sus bridones. Pero interiormente está la caridad;
serás mejor que las bestias. Si quieres ser mejor que otro hom-
desplaza del lugar a la soberbia funestamente agitada; ved que
bre, le envidiarás cuando te parece que es igual a ti. Debes
no desplaza a la que funestamente agita, sino a la que en sí fu-
querer que todos los hombres sean iguales a ti; si sobrepasas
nestamente está agitada. ¡Ay del hombre que tiene a la sober-
a alguno en prudencia, debes desear que él sea también pru-
bia por auriga! Necesariamente será arrastrado al precipicio.
dente. Mientras es rudo, aprende de t i ; mientras es indocto, ne-
¿Quién puede saber, quién puede ver si es o no la soberbia la
cesita de ti, y tú aparecerás como maestro, él como discípulo.
que estimule las obras buenas? ¿Cómo lo sabemos? Veamos las
Tú eres superior porque eres maestro; él inferior, porque es
obras. La misericordia da de comer; también la soberbia. La
discípulo. A no ser que desees que sea igual a ti, siempre que-
misericordia intercede por el pobre; también la soberbia inter-
rrás tenerle de aprendiz. Si quieres tenerle siempre de aprendiz,
cede. ¿Qué es esto? No las distinguimos por las obras. Me
serás doctor envidioso. Si eres envidioso, ¿cómo serás doctor?
atrevo a decir m á s ; pero no y o ; lo dice San P a b l o : Muere la
Te ruego que no le enseñes tu envidia. Oye al Apóstol, que
caridad, es decir, el hombre que tiene caridad confiesa el nom-
habla con entrañas de caridad: Quisiera que todos fuesen como
bre de Cristo, soporta el martirio; también confiesa la soberbia
yo. Como quería que todos fuesen iguales, por lo mismo era
y soporta el martirio. Aquél tiene caridad; a éste le falta. Pero
superior a todos, puesto que por la caridad deseaba que todos
oiga al Apóstol aquel que no tiene caridad: Si distribuyere to-
dos mis bienes a los pobres y entregare mi cuerpo a las llamas,
ceris difficultatem. Sed quid, fratres? Cuín evaserimus omnes istos mor-
talitatis raqueos, cum transieritit témpora tentationis, cum saeculi huius sin tener caridad, de nada me serviría. Luego la divina Escritura
fluvius decucurrerit et receperimus illam stolam primam, immortalitatem nos llama al interior apartándonos de la jactancia de estas apa-
illam quam peccando perdidimus, cum corruptibile hoc induerit incor-
ruptionem, id est, caro ista induerit corruptionem, et mortale hoc in-
duerit immortalitatem 25 ; iam perfectos filios Dei, ubi non opus est modum; avarior voluit esse, ut supra homines esset, qui supra pécora
tentari, nec flagellari, agnoscet omnis creatura: subdita nobis erunt (ira- factus est: et ipsa est superbia.
nia, si nos hic subditi sumus Deo. 9. Et videte quanta opera faciat superbia; ponite in corde quam
8. Síc ergo debet esse christianus, ut non glorietur super alios nomi- similia facit, et quasi paria charitati. Pascit esurientem charítas, pascit
nes. Dedit enim tibí Deus esse super bestias, id est, meliorem esse quam et superbia: charitas, ut Deus laudetur; superbia, ut ipsa laudetur. Vestit
bestias. Hoc naturale habes; semper melior eris quam bestia. Si vis nudum charitas, vestit et superbia; ieiunat charitas, ieiunat et superbia;
melior esse quam alius homo, invidebis ei quando tibi esse videbis aequa- sepelit mortuos charitas, sepelit et superbia. Omnia opera bona quae
lem. Debes velle omnes homines aequales tibi esse; et si viceris aliquem vult faceré charitas et facit, agitat contra superbia, et quasi ducit equos
per prudentiam, optare debes ut sit et ipse prudens. Quamdiu tardus suos. Sed interior est charitas: tollit locum male agitatae superbiae; non
est, discit a te; quamdiu indoctus est, indiget tui; et tu videris doctor, male agitanti, sed male agitatae. Vae homini cuius auriga superbia est,
ille autem discens: tu ergo superior, quia doctor es; ilJe inferior, quia necesse est enim ut praeceps eat. Ut autem non sit superbia quae agitet
discens. Nisi illum optes aequalem, semper vis habere discentem. Si facta bona, quis novit? quis videt? ubi est hoc? Opera videmus: pascit
autem vis semper habere discentem, invidus eris doctor. Si invidus doctor, misericordia, pascit et superbia; hospitem suscipít misericordia, hospitem
quomodo eris doctor? Rogo te, noli docere ipsum invidentiam tuam. Audi suscipit et superbia; intercedit pro paupere misericordia, intercedit et
Apostolum dicentem de visceribus charitatis: Vellem omnes homines esse superbia. Quid est hoc? In operibus non discernimus. Audeo aliquid
sicut meipsum'1'. Quomodo volebat omnes esse aequales? Ideo erat omni ' dicere, sed non ego; Paulus dixit: moritur charitas, id est, homo habens
bus superior, quia chántate optabat omnes aequales. Excessit ergo homo charitatem, confitetur nomen Christi, ducit martyrium; confitetur et su-
perbia, ducit et martyrium. Ule habet charitatem, ille non habet charita-
25
r Cor. 15,53.54- tem. Sed audiat ab Apostólo ille qui non habet charitatem: Si distri-
26
Ibid. 7,7. buero omnia mea pauperibus, et si tradidero corpas meum ut ardeam
320 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 9 V I I I , 10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 321
r i e n c i a s e x t e r n a s ; n o s invita a e n t r a r en el i n t e r i o r d e j a n d o l a s 1 0 . C o m p a d e c e o s c o m o m i s e r i c o r d i o s o s ; p u e s p o r l o mis-
e x t e r i o r i d a d e s q u e se ofrecen a las m i r a d a s de los h o m b r e s . En- m o q u e a m á i s a los e n e m i g o s , a m á i s a los h e r m a n o s . N o pen-
t r a en tu c o n c i e n c i a y p r e g ú n t a l a . N o a t i e n d a s a lo q u e florece séis q u e J u a n no p r e c e p t u ó n a d a s o b r e el a m o r al e n e m i g o .
fuera, s i n o a la raíz q u e está d e n t r o de la t i e r r a . ¿ S e h a l l a e n r a i - P u e s t o q u e n o dejó de h a b l a r s o b r e el a m o r f r a t e r n o , a m á i s a
z a d a la c o d i c i a ? P u e d e t e n e r c a r a d e b u e n o s h e c h o s , p e r o n o los h e r m a n o s . ¿ C ó m o , m e d i r á s , a m a m o s a los h e r m a n o s ? P r e -
p u e d e n existir a l l í las o b r a s b u e n a s . ¿ S e h a l l a e n r a i z a d a la cari- g u n t o p o r q u é a m a s al e n e m i g o , p a r a q u é . ¿ P a r a q u e t e n g a
d a d ? E s t á t e s e g u r o ; de a l l í n o p u e d e p r o c e d e r n a d a m a l o . H a l a - s a l u d en esta v i d a ? ¿ Y si n o le c o n v i e n e ? ¿ P a r a q u e sea r i c o ?
ga el s o b e r b i o , se a i r a el a m o r . A q u é l v i s t e ; éste h i e r e . A q u é l ¿ Y si se ciega con l a s r i q u e z a s ? ¿ P a r a q u e se c a s e ? ¿ Y si p o r
viste al i n d i g e n t e p a r a a g r a d a r a los h o m b r e s ; éste castiga p a r a esto h a de l l e v a r u n a v i d a a r r a s t r a d a ? ¿ P a r a q u e t e n g a h i j o s ?
c o r r e g i r con la i n s t r u c c i ó n . M e j o r es la h e r i d a de la c a r i d a d q u e ¿ Y si h a n de ser m a l o s ? I n c i e r t a s son estas cosas q u e te p a r e c e
la l i m o s n a d e la s o b e r b i a . V o l v e d al i n t e r i o r , h e r m a n o s , y en b i e n d e s e a r a tu e n e m i g o p o r q u e le a m a s ; d u d o s a s son. D e s é a l e
t o d a s l a s cosas q u e h a g á i s tened a D i o s p o r t e s t i g o . V e d con q u e t e n g a c o n t i g o la vida e t e r n a ; d e s é a l e q u e sea tu h e r m a n o .
q u é á n i m o o b r á i s c u a n d o E l ve. Si v u e s t r o c o r a z ó n n o os a c u s a Si al a m a r a tu e n e m i g o le deseas q u e sea tu h e r m a n o , a m á n -
o u e o b r á i s p o r j a c t a n c i a , estad s e g u r o s del b i e n . N o t e m á i s , d o l e , a m a s a tu h e r m a n o . P u e s n o a m a s en él lo q u e es, sino l o
c u a n d o o b r á i s b i e n , q u e l o vea el p r ó j i m o . T e m e d h a c e r l o p a r a q u e q u i e r e s q u e sea. H e d i c h o a v u e s t r a c a r i d a d a l g u n a vez, si
q u e seáis a l a b a d o s . Si o c u l t á i s el b i e n a l o s ojos del h o m b r e , n o m e e n g a ñ o , q u e , p o r e j e m p l o , t e n e m o s a n t e n u e s t r o s ojos u n
lo o c u l t á i s a l a i m i t a c i ó n del h o m b r e y q u i t á i s g l o r i a a D i o s . r o b l e . U n b u e n c a r p i n t e r o le ve sin l a b r a r ; n o o b s t a n t e de v e r l e
D o s son a q u i e n e s d a i s l i m o s n a ; los dos t i e n e n h a m b r e : el así c o r t a d o y en b r u t o , le a m a . N o sé lo q u e q u i e r e h a c e r de é l .
u n o de p a n , el o t r o de j u s t i c i a . E n t r e estos dos q u e t i e n e n h a m - P e r o , al a m a r l e , n o desea q u e p e r m a n e z c a así s i e m p r e . En el
b r e — y a q u e se d i j o : Bienaventurados los que tienen hambre y a r t e ve lo q u e h a de s e r ; n o ve en el a m o r lo q u e es a c t u a l m e n -
sed de justicia, porque ellos serán saciados—, e n t r e estos d o s te. A m a lo q u e de a l l í h a de s a l i r , n o lo q u e es. A s í t a m b i é n
q u e t i e n e n h a m b r e está s i t u a d o el q u e o b r a b i e n . Si o b r a su D i o s nos a m ó s i e n d o p e c a d o r e s . D e c i m o s q u e D i o s nos a m ó sien-
c a r i d a d , de a m b o s se c o m p a d e c e , a e n t r a m b o s s o c o r r e . A q u é l d o p e c a d o r e s , p o r q u e El dice : No tienen necesidad de médico los
b u s c a q u é c o m e r ; éste, q u é i m i t a r . A l i m e n t a s a a q u é l , ofrécete sanos, sino los enfermos. ¿Acaso nos amó pecadores p a r a que
a éste. A los dos s o c o r r i s t e . A a q u é l le hiciste c o n g r a t u l a d o r p e r m a n e c i é s e m o s p e c a d o r e s ? El a r q u i t e c t o nos vio c o m o á r b o l
p o r el h a m b r e s a c i a d a ; a éste, i m i t a d o r p o r el e j e m p l o o f r e c i d o . de b o s q u e y p e n s ó en el edificio q u e de allí h a b í a de h a c e r , n o
en el b o s q u e d o n d e se h a l l a b a . Así t a m b i é n t ú ves a tu e n e m i g o
charitatem autem non habuero, mihil mihi prodest ~7. Ergo Scriptura di-
vina intro nos revocat a iactatione huius íaciei forinsecus; et ab ista
superficie quae iactatur ante homines, revocat nos intro. Redi ad conscien- 10. Miseremini ergo tanquam miserieordes; quia in eo etiam quod
tiam tuam, ipsam interroga. Noli attendere quod floret foris, sed quae diligitis inimicos, fratres diligitis. Ne putetis Ioannem nibil de dilectione
radix est in térra. Radicata est cupiditas? species potest esse bonorum inimici praecepisse; quia de fraterna chántate non tacuit: fratres diligi-
factorum, veré opera bona esse non possunt. Radicata est charitas? secu- tis. Quomodo, inquis, fratres diligimus? Quaero quare diligas inimicum:
rus esto, nihil mali procederé potest. Blanditur superbus, saevit amor. quare illum diligis? Ut sanus sit in hac vita? quid, si non illi expedit?
Ule vestit, ille caedit. lile enim vestit ut placeat hominibus: ille caedil Ut dives sit? quid, si ipsis divitiis excaecabitur? Ut uxorem ducat?
ut corrigat disciplina. Accipitur magis plaga charitatis, quam eleemosyna quid, si amarara vitam inde patietur? Ut filios habeat? quid, si mali
superbiae. Redite ergo intro, fratres: et in ómnibus quaecumque facitis. erunt? Incerta sunt ergo ista quae videris optare inimico tuo, quia dili-
intuemini testem Deum. Videte, si ille videt, quo animo faciatis. Si cor gis eum; incerta sunt. Opta illi ut habeat tecum vitam aeternam; opta
vestrum non vos accusat, quia iactantiae causa facitis; bene, securi esto te. illi ut sit frater tuus. Si ergo hoc optas, diligendo inimicum, ut sit frater
Nolite autem timere quando facitis bene, ne videat alter. Time ne propter- tuus; cum eum diligis, fratrem diligis. Non enim amas in illo quod est;
ea facias, ut tu lauderis: nam videat altor, ut Deus laudetur. Si enim sed quod vis ut sit. Dixeram aliquando Charitati vestrae, nisi fallor:
abscondis ab oculis hominis; abscondis ab imitatione hominis, laudem Robur est ligni positum ante oculos; faber optimus vidit lignum non
subtrahis Deo. Dúo sunt quibus eleemosynam facis: dúo esuriunt; unus dolatum, de silva praecisum, adamavit: nescio quid inde vult faceré.
panem, alter iustitiam. ínter dúos istos famélicos, quia dictum est, Beatí Non enim ad hoc amavit, ut semper sic maneat. In arte vidit quod futu-
qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur 2S : ínter dúos rum est, non in amore quod est; et amavit quod inde facturus est, non
istos famélicos, bonus operator constitutus es; si charitas de illo opera- illud quod est. Sic et nos Deus amavit peccatores. Dicimus quia Deus
tur, ambos miseratur, ambobus vult subvenire. Ule enim quaerit quod amavit peccatores: ait enim, Non est opus Sanis medicas, sed male ha-
manducet, ille quaerit quod imitetur. Pascis istum, praebe te isti; am- bentibus"°. Numquid ad hoc amavit peccatores, ut peccatores remane-
bobus dedisti eleemosynam: illum fecisti gratulatorem de fame interfecta; remus? Quasi lignum de silva vidit nos faber, et cogitavit aedificium
hunc fecisti imitatorem de exemplo proposito. quod inde facturus est, non silvam quod erat. Sic et tu respicis inimicum
tuum adversantem, saevientem, mordentem verbis, exasperantem contume-
2
' i Cor. 13,3.
28
Mt. 5,6. 28
M t . 9,12.

S.As. I« 11
VIH, 11 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 323
322 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS V I I I , 10

q u e se te o p o n e , se e n s a ñ a c o n t r a ti, te z a h i e r e con p a l a b r a s , t e 1 1 . H e d i c h o estas cosas, h e r m a n o s , , e x t e n d i é n d o m e m á s


m o l e s t a con u l t r a j e s , te p e r s i g u e con o d i o s ; al v e r l o así. ves lo d e la c u e n t a ; sin e m b a r g o , c o m o la m i s m a c a r i d a d d e b i ó ser
q u e es el h o m b r e . V e s t o d a s estas cosas, q u e son c o n t r a r i a s , h e - r e c o m e n d a d a en s u m o g r a d o a v o s o t r o s , así d e b í a ser t r a t a d a .
c h a s p o r el h o m b r e ; y ves t a m b i é n en él lo q u e h a sido h e c h o Si en v o s o t r o s n o h a y c a r i d a d , n a d a d i j i m o s . Si, p o r el con-
t r a r i o , existe en v o s o t r o s , h e m o s a ñ a d i d o aceite a la l á m p a r a ; y
p o r D i o s . E l h a b e r sido h e c h o h o m b r e se d e b e a D i o s ; el o d i a r -
q u i z á en a q u e l q u e e s t a b a a p a g a d a se e n c e n d i ó con estas p a l a -
te se d e b e a é l ; el e n v i d i a r t e , t a m b i é n . ¿ Y q u é dices en t u in-
b r a s . E n u n o a u m e n t ó lo q u e existía; en otro c o m e n z ó a existir
t e r i o r ? S e ñ o r , séle p r o p i c i o , p e r d ó n a l e los p e c a d o s , i n f ú n d e l e
lo q u e f a l t a b a . D i j i m o s estas cosas p a r a q u e n o seáis p e r e z o s o s
el t e r r o r , c á m b i a l e . N o a m a s en él lo q u e es, sino l o q u e quie-
e n a m a r a los e n e m i g o s . ¿ S e e n s a ñ a c o n t r a ti el h o m b r e ? R u e g a
res q u e sea. L u e g o , c u a n d o a m a s al e n e m i g o , a m a s al h e r m a n o .
p o r él. ¿ T e o d i a ? C o m p a d é c e t e . L a fiebre de su a l m a te o d i a ,
P o r t a n t o , la c a r i d a d perfecta consiste en el a m o r al e n e m i g o ;
r e c u p e r a r á la s a l u d y te d a r á l a s g r a c i a s . ¿ C ó m o a m a n los mé-
esta c a r i d a d p e r f e c t a se da en l a c a r i d a d f r a t e r n a . N a d i e d i g a
dicos a l o s e n f e r m o s ? ¿ A c a s o los a m a n e n f e r m o s ? Si a m a n en-
q u e el a p ó s t o l S a n J u a n n o s m a n d ó a l g o m e n o s q u e n u e s t r o f e r m o s , q u i e r e n q u e s i e m p r e lo estén. A m a n a los e n f e r m o s , n o
S e ñ o r J e s u c r i s t o . J u a n n o s m a n d ó q u e a m á s e m o s a n u e s t r o s her- p a r a q u e continúen enfermos, sino p a r a que curen. ¡Y cuántas
m a n o s ; Cristo n o s o r d e n ó q u e a m á s e m o s t a m b i é n a los e n e m i - cosas n o sufren p o r p a r t e de l o s f r e n é t i c o s ! ¡ Q u é de u l t r a j e s
g o s . V e p a r a q u é te o r d e n ó C r i s t o q u e a m a s e s a los e n e m i g o s . v e r b a l e s ! M u c h a s veces h a s t a son g o l p e a d o s . E l p e r s i g u e la fie-
¿ A c a s o p a r a q u e s i e m p r e p e r m a n e c i e s e n e n e m i g o s ? Si t e l o b r e , p e r d o n a a l h o m b r e , y ¿ q u é d i r é , h e r m a n o s ? ¿ A m a a su
o r d e n ó p o r este m o t i v o , o d i a s , n o a m a s . V e de q u é m o d o a m ó e n e m i g o ? P o r el c o n t r a r i o , o d i a a su e n e m i g a la e n f e r m e d a d ;
E l , n o q u e r i e n d o q u e p e r m a n e c i e s e n p e c a d o r e s , p u e s d i c e : Pa- l a o d i a , p e r o a m a al h o m b r e p o r el q u e fué g o l p e a d o ; o d i a a
dre, perdónalos, porque no saben lo que hacen. A q u i e n e s q u i s o la fiebre. ¿ P o r q u i e n fué g o l p e a d o ? P o r la e n f e r m e d a d , p o r l a
p e r d o n a r , q u i s o c a m b i a r ; a q u i e n e s q u i s o c a m b i a r , se d i g n ó i n d i s p o s i c i ó n , p o r la fiebre. Quita lo q u e se le o p o n e , p a r a q u e
h a c e r l e s , de e n e m i g o s , h e r m a n o s ; y así l o h i z o . F u é crucificado, q u e d e a q u e l l o p o r lo q u e sea c o n g r a t u l a d o . O b r a t ú así. Si te
s e p u l t a d o , r e s u c i t ó , s u b i ó al cielo, e n v i ó el E s p í r i t u S a n t o a los o d i a t u e n e m i g o , e i n j u s t a m e n t e te o d i a , debes s a b e r q u e la
d i s c í p u l o s ; c o m e n z a r o n con i n t r e p i d e z a p r e d i c a r su n o m b r e , c o d i c i a del siglo a ú n r e i n a en é l ; p o r eso te o d i a . Si t a m b i é n
o b r a b a n m i l a g r o s en n o m b r e del crucificado y m a t a d o ; l o vie- tú le o d i a s t e , a su vez le d e v u e l v e s m a l p o r m a l . Y ¿ q u é l l e v a
r o n los asesinos del S e ñ o r , y q u i e n e s , e n s a ñ á n d o s e , d e r r a m a r o n c o n s i g o d e v o l v e r m a l p o r m a l ? T e lo d i r é : l l o r a b a y o a u n en-
su s a n g r e , c r e y e n d o la b e b i e r o n . f e r m o q u e te o d i a b a ; a h o r a l l o r o a d o s si t ú t a m b i é n o d i a s .
P e r o él t r a t a de a p o d e r a r s e de a l g o t u y o , te q u i t a a l g o q u e
p o s e e s en la t i e r r a ; p o r eso le o d i a s , p o r q u e te h a c e p a s a r pe-
liis, insectantem odiis; attendis ibi quia homo est. Vides ista omnia quae
adversa sunt ab homine facía: et vides in illo quod a Deo factus est.
Quod autem homo factus est, a Deo factus est. Quod autem te odit, ipse 11. Haec dixi, fratres, et longíuscule: tamen quia vehementius com-
fecit; quod invidet, ipse fecit. Et quid dicis in animo tuo? Domine, mendanda fuit Charitati vestrae ipsa charitas, ideo commendanda sic
propitius illi esto, dimitte illi peccata; incute illi terrorem, muta illum. erat. Si enim charitas milla est in vobis, nihil diximus. Si autem est
Non amas in illo quod est, sed quod vis ut sit. Ergo cum ¡nimicum in vobis, tanquam oleum in flammas adiecimus; et in quo non erat, forte
amas, fratrem amas. Quapropter perfecta dilectio, est inimici dilectio: verbis accensa est. In alio crevit quod erat; in alio coepit esse quod
quae perfecta dilectio est in dilectione fraterna. Et nemo dicat quia non erat. Ad hoc ergo ista diximus, ne pigri sitis diligere inimicos.
aliquid minus nos monuit Ioannes apostolus, et plus nos monuit Domi- Saevit in te homo? ille saevit, tu precare; ille odit, tu miserere. Febria
mis Christus: Ioannes nos monuit ut fratres diligamus: Christus nos animae ipsius te odit: sanus erit, et gratias tibi aget. Quomodo medici
admomiit ut etiam inimicos diligamus 3 °. Attende quare te monuit Chris- diligunt aegrotos? Numquid aegrotos diligunt? Si aegrotos diligunt, volunt
tus ut diligas inimicos. Numquid ut semper remaneant inimici? Si ad ut semper aegrotent. Ad hoc diligunt aegrotos, non ut aegroti remaneant,
hoc te monuit ut inimici remaneant, odis, non diligis. Attende quomodo sed ut ex aegrotis sani fiant. Et quanta plerumque patiuntur a phreneticis?
ipse dilexit, id est, quia nolebat ut sic remanerent persecutores; ait, quales contumelias verborum? Plerumque et percutiuntur. Persequitur ille
Pater, ignosce Mis, quia nesciunt quid faciunt31. Quibus voluit ignosci. febrem, ignoscit homini: et quid dieam, fratres? amat inimicum suum?
mutari illos voluit: quos voluit mutari, ex inimicis fratres faceré Imo odit inimicum suum morbum; ipsum enim odit, et amat hominem a
dignatus est, et veré sic fecit. Occisus est, sepultas est, resurrexit, in quo percutitur: odit febrem. A quo enim percutitur? A morbo, ab aegrota-
caelum ascendit, Spiritum sanctum misit discipulis; coeperunt cum fidu- tione, a febre. Illud tollit quod illi adversatur, ut remaneat illud unde
cia praedicare nomen ipsius, miracula faciebant in nomine crucifixi et gratuletur. Sic et tu: si odit te inimicus tuus, et iniuste te odit; noveris
occisi: viderunt illi interfectores Domini; et quí sanguinem eius sae- quia cupiditas saeculi in illo regnat, propterea te odit. Si odisti illum
viendo fuderunt, credendo biberunt. et tu, contra reddis malum pro malo. Quid facit reddere malum pro
malo? Unum aegrotum flebam, qui te oderat; iam dúos plango, si et tu
»° Ibid. 5,44. odisti. Sed persequitur rem tuam; tollit tibi nescio quae, quae habes in
" Le- 23.34-
V I I I , 13-14 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 325
•*24 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 12
13. Y nosotros hemos visto y somos testigos de que el
nurias en el mundo. No padezcas estrecheces, encamínate hacía Padre envió a su Hijo como Salvador del mundo. Tened con-
el cielo. Debes tener tu corazón allí donde existe la amplitud, fianza los que estáis enfermos. Ha venido tal médico, y ¿des-
para que con la esperanza de la vida futura no padezcas es- esperáis? Grave era la enfermedad; las heridas, insanables;
trecheces. Atiende a lo que te quita. No te lo quitaría si no lo la dolencia, desesperada. ¿Consideras la gravedad del mal
permitiese Aquel que azota a todo hijo que ama. Tu enemigo y no atiendes a la omnipotencia del Médico? Estás desespera-
es, en cierto modo, el cauterio de Dios con el cual eres curado. do, pero El es omnipotente; de esto fueron testigos los que
Si Dios ve que conviene que te despoje el enemigo, se lo per- nos anunciaron el Médico y primeramente fueron curados; y,
mite. Si conoce que te conviene ser azotado, le permite que te sin embargo, ellos más bien fueron curados en esperanza que
golpee. Por medio de él te cura; tú desea que él sane. en realidad. Porque así dice el Apóstol: En esperanza hemos
12. A Dios nadie le ha visto jamás. Atended, carísimos: sido salvados. Comenzamos a sanar por la fe, pero nuestra
Si nos amamos unos a otros, Dios mora en nosotros, y su salud será completa cuando esto corruptible se vista de inco-
amor será perfecto en nosotros. Comienza a amar y serás per- rrupción, y esto mortal se vista de inmortalidad. Esta es espe-
feccionado. ¿Comenzaste a amar? Dios comenzó a morar en ranza, más no aún realidad. Pero (quien se alegra en la esperan-
ti; ama al que comenzó a morar en ti, para que, morando más za, poseerá también la realidad. Sin embargo, quien no po-
perfectamente, te haga perfecto. En esto conocemos que mora- see la esperanza no podrá llegar a la realidad.
mos en El y El en nosotros: en Que nos dio de su Espíritu. 14. Cualquiera que confiesa que Jesús es Hijo de Dios,
Muy bien; demos gracias a Dios. Conocemos que mora en nos- Dios mora en él, y él en Dios. No hablemos ya mucho: Quien
otros; y esto, ¿por qué lo conocemos?; es decir, ¿por qué confiesa, se entiende no con palabras, sino con hechos; no
conocemos que habita en nosotros? Porque San Juan dijo: con la lengua, sino con la vida. Muchos confiesan con pala-
Que nos dio de su Espíritu. ¿Cómo sabemos que nos dio de bras, pero niegan con hechos. Y nosotros hemos conocido y
su Espíritu? Esto mismo, darte de su Espíritu, ¿cómo lo co- creído el amor que tiene Dios para con nosotros. ¿Cómo íe
noces? Pregunta a tu corazón: si está lleno de caridad, tie- conociste? Dios es caridad. Esto que ya dijo antes lo vuelve
nes el Espíritu de Dios. ¿Cómo conocemos que por esto sabes a repetir ahora. No pudo recomendarte más excelentemente la
que habita en ti el Espíritu de Dios? Pregunta al apóstol San caridad que llamándola Dios. Quizá estás para despreciar el
P a b l o : Porque la caridad de Dios está difundida en nuestros don de Dios. ¿También desprecias a Dios? Dios es caridad,
corazones por el Espíritu Santo, que nos ha sido dado. y quien permanece en caridad, mora en Dios, y Dios en él.
térra: ideo illum odisti, quia angustias tibi facit in térra. Noli pati an-
gustias, migra in caelum sursum: cor ibi habebis ubi latitudo est, ut 13. Et nos vidimus, et testes sumas, quia Pater misit Filium suum
nullas' angustias patiaris in spe vitae aeternae. Attende quae tibi tollit: Salvatorem mundi. Securi estote qui aegrotatis: talis medicus venit, et
nec ipsa tibi tolleret, nisi Ule permitteret qui flagellat, omnem filium desperatis? Magni erant morbí, insanabilia erant vulnera, desperata erat
quera recipit33. Quodammodo ferramentum Dei est quo saneris, ipse aegritudo. Magnitudinem mali tul attendis, omnipotentiam medici non
inimicus tuus. Si novit Deus utile tibi esse ut exspoliet te, permittit attendis? Tu desperatus es; sed ille omnipotens est: cuius testes isti sunt
illum; si novit tibi utile esse ut vapules, permittit illum. ut caedaris: qui primo sanati, et annuntiantes medicum; et ipsi tamen plus spe
de illo te curat, opta ut ille sanetur. sanati quam re. Nam sic dicit Apostolus: Spe enim salvi jacú sumus3*.
12. Deum nemo vidit unquam. Videte, dilectissimi: Si diligamus Coepimus ergo sanari in fide: perficietur autem salus nostra, cuín cor-
invicem, Deus in nobis manebit, et dilectio eius erit perfecta in nobis. ruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit immor-
Incipe diligere, perficieris. Coepisti diligere? coepit in te Deus habitare; talitatem ss . Haec spes est, nondum res. Sed qui gaudet in spe, tenebit
ama eum qui in te coepit habitare, ut perfectius inhabitando faciat te et rem: qui autem spein non habet, ad rem non poterit pervenire.
perfectum. In hoc cognoscimus quia in ipso manemus, et ipse in nobis,
14. Quicumque conjessus juerit quod Iesus est Filius Dei, Deus in
quia de Spiritu suo dedit nobis. Bene, Deo gratias. Cognoscimus quia
ipso manet, et ipse in Deo. Iam non multis dicamus: Qui conjessus fue-
habitat in nobis. Et hoc ipsum unde cognoscimus, quia cognovimus quia
rit, non verbo, sed facto; non lingua, sed vita. Nam multi confitentur
habitat in nobis? Quia hoc ipse Ioannes dixit: Quia de Spiritu suo
verbis, sed factis negant. El nos cognovimus, et credidimus, quam. dilec-
dedit nobis. Unde scimus quia de Spiritu suo dedit nobis? Hoc ipsum,
tionem Deus habet in nobis. Et iterum unde cognovisti? Deus dilectio
quia de Spiritu suo dedit tibi, unde cognoscis? Interroga viscera tua: si
est. Iam dixit illud superáis, ecce iterum dicit. Amplius tibi non potuit
plena sunt charitate, habes Spiritum Dei. Unde cognoscimus quia inde
dilectio commendari, quam ut diceretur Deus. Forte munus Dei con-
cognoscis habitare in te Spiritum Dei? Paulum interroga apostolum:
tempturus eras. Et Deum contemnis? Deus dilectio est. Et qui manet
Quoniam chantas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanc-
in dilectione, in Deo manet, et Deus in eo manet. Vicissim in se ha-
tum qui datus est nobis J3 .
34
32
Rom. 8,24.
Hebr. 12,6. 35
I Cor. 15,53-54-
33
Rom. 5,5.
326 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS VIII, 14 IX, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 327
H a b i t a n u n o en o t r o , el q u e c o n t i e n e y el c o n t e n i d o . H a b i t a s c a r g á n d o l a s o b r e sus h o m b r o s . ¿ A c a s o la oveja e r a n e c e s a r i a
en D i o s , p e r o p a r a ser c o n t e n i d o ; h a b i t a D i o s en t i , p e r o t e al p a s t o r , y n o m á s b i e n el p a s t o r a l a o v e j a ? C u a n t o con m á s
contiene p a r a que no caigas. N o pienses que has sido hecho a g r a d o h a b l o de l a c a r i d a d , t a n t o m e n o s deseo t e r m i n a r esta
casa de D i o s al m o d o c o m o t u casa l l e v a tu c a r n e ; si se des- Epístola. Ningún otro libro nos recomienda la caridad con
t r u y e la c a s a en la q u e estás, c a e s ; p e r o , si tu te r e t i r a s , n o cae m á s v e h e m e n c i a . N a d a m á s d u l c e se os p r e d i c a ; n a d a m á s
D i o s . C u a n d o t ú te a p a r t a s , E l q u e d a i n t a c t o ; i n t a c t o está s a l u d a b l e se b e b e , con t a l q u e , b e b i e n d o b i e n , c o n s o l i d é i s en
c u a n d o vuelves a E l . T ú e r e s c u r a d o . N a d a le d a s ; t ú e r e s v o s o t r o s el d o n de D i o s . N o seáis i n g r a t o s a l a g r a c i a i n m e n s a
l i m p i a d o , a l i m e n t a d o y c o r r e g i d o . E l es m e d i c i n a p a r a el en- de A q u e l q u e , s i e n d o Ú n i c o , n o q u i s o ser solo, s i n o q u e , p a r a
fermo, n o r m a de v i d a p a r a el d e p r a v a d o , luz p a r a el q u e está t e n e r h e r m a n o s , a d o p t ó a l o s q u e q u i s o q u e p o s e y e r a n con El
en t i n i e b l a s , m o r a d a p a r a el q u e n o t i e n e c a s a . T o d a s e s t a s la v i d a e t e r n a .
cosas se te d a n . N o p i e n s e s q u e d a s a l g o a D i o s c u a n d o vie-
nes a E l , n i s i q u i e r a el d e r e c h o d e p r o p i e d a d . L u e g o , si tú
no q u i e r e s y los d e m á s h o m b r e s t a m p o c o , ¿ D i o s n o t e n d r á
s i e r v o s ? D i o s n o necesita de s i e r v o s ; l o s siervos n e c e s i t a n d e
D i o s ; p o r eso dice el s a l m o : Dije al Señor: Tú eres mi Dios. E l
TRATADO IX
es v e r d a d e r o S e ñ o r . ¿ P o r q u é ? Porque no necesita de mis bie-
nes. T ú , sin e m b a r g o , necesitas del servicio d e t u s i e r v o . E l sier- Sobre !o que s i g u e : " E n esto se perfecciona el a m o r en nos-
o t r o s " , h a s t a d o n d e d i c e : " Y t e n e m o s de E l e s t e m a n d a m i e n t o :
v o necesita de t u b i e n , con el q u e le a l i m e n t a s ; y t a m b i é n tú q u e quien a m a a Dios, a m e t a m b i é n a su h e r m a n o " (4,17-21)
necesitas del b i e n de tu siervo, p a r a q u e te a y u d e . N o p u e d e s
p r o p o r c i o n a r t e el a g u a , n o p u e d e s c o c i n a r , n i c o r r e r a n t e el 1. R e c o r d a r á v u e s t r a c a r i d a d que n o s f a l t a b a p o r t r a t a r
c a b a l l o , n i c u r a r a tu a s n o ; a d v i e r t e s q u e n e c e s i t a s del ser- V e x p o n e r , c u a n t o el S e ñ o r m e c o n c e d a , l a ú l t i m a p a r t e de l a
vicio de tu s i e r v o ; necesitas de su a y u d a . N o e r e s , p u e s , ver- E p í s t o l a del a p ó s t o l S a n J u a n . N o m e h e o l v i d a d o d e esta
d a d e r o señor, y a q u e necesitas del i n f e r i o r . E l es v e r d a d e r o d e u d a ; v o s o t r o s debéis a c o r d a r o s de c o b r a r l a . L a m i s m a ca-
S e ñ o r , p o r q u e n o necesita e n a b s o l u t o de n o s o t r o s ; y ¡ay d e r i d a d r e c o m e n d a d a en esta E p í s t o l a de u n m o d o especial V
n o s o t r o s si n o le b u s c a m o s ! N a d a b u s c a de n o s o t r o s , y, sin casi e x c l u s i v a m e n t e m e c o n s t i t u y e en fiel d e u d o r , y a vos-
e m b a r g o , n o s b u s c ó c u a n d o n o le b u s c á b a m o s . Se h a b í a ex- o t r o s en a g r a d a b i l í s i m o s r e c a u d a d o r e s . D i j e a g r a d a b i l í s i m o s
t r a v i a d o u n a oveja, la e n c o n t r ó , con gozo l a volvió al a p r i s c o r e c a u d a d o r e s , p o r q u e d o n d e n o h a y c a r i d a d , es d e s a g r a d a b l e

bitant, qui continet et qui continetur. Habitas in Deo, sed ut conti- saria, et non ovi potius pastor necessarius erat? Quanto libentius de
nearis: habitat in te Deus, sed ut te contineat, ne cadas. Ne forte sic charitate Ioquor, tanto minus voló finiri Epistolam istam. Nulla est
te putes domum Dei fieri, quomodo domus tua portat carnem tuarn: ardentior ad commendandam charitatem. Nihil vobis dulcius praedicatur,
si subtrahat se domus in qua es, cadis; si autem tu te subtrahas, non nihil salubrius bibitur: sed si bene, vivendo confirmetis in vobis munus
cadit Deus. Integer est, cum eum deseris; integer, cum ad illum redie- Dei. Ne sitia ingrat: tantae gratiae illius, qui cum haberet Unicum, no-
ris. Tu sanaris, non illi aliquid praestabis; tu mundaris, tu reficeris, tu luit illum esse unum; sed ut fratres haberet, adoptavit illos, qui cum illo
corrigeris. Ule medicamentum est non sano, regula est pravo, lux est possiderent vitam aeternam.
tenebrato, habitatio est deserto. Omnia ergo tibi conferuntur. Vide ne
putes Deo aliquid conferri, quando venis ad eum; nec mancipium sal-
tem. Ergo non habebit Deus servos, si tu nolueris, et si omnes noluerint?
Deus non indiget servis, sed servi Deo: ideo dicit Psalmus, Dixi Do-
mino, Deus meus es tu. Ipse est verus Domínus. Et quid ait? Quoníam
TRACTATUS IX
bonorum meorum non eges3G. Tu eges bono servi tui. Eget servus bono
tuo, ut pascas illum: eges et tu bono servi tui, ut adiuvet te. Non tibi D e eo quod sequitur, " I n hoc p e r f e c t a e s t dilectio in nobis", u s -
potes aquam implere, non tibi potes coquere, non tibi potes ante equum que a d id, " E t h o c m a n d a t u m h a b e m u s a b ipso, u t qui diligit
currere, iumentum tuuin non potes curare. Vides quia indiges bono D e u m , diligat e t f r a t r e m s u u m " (4,17-21)
servi tui, obsequio illius indiges. Non es ergo verus dominus, quando
indiges inferiore. Ule est verus Dominus qui nihil a nobis quaerit; et 1. Meminit Chantas vestra, ex Epístola loannis apostoli ultimam
vae nobis, si eum non quaeramus. Nihil a nobis quaerit; et quaesivit partem restare nobis tractandam, et exponendam vobis, quantum Do-
nos, cum eum non quaereremus. Ovis una erraverat; invenit eam, gau- minus donat. Huius ergo debiti nos memores sumus: exactionis autem vos
dens in humeris suis reportavit". Et numquid ovis erat pastori neces- memores esse debetis. Eadem quíppe charitas quae in ipsa Epístola
máxime et prope sola commendatur. et nos facit fidelissimos debitores.
30
P s . 15,2. el vos dulcissimos exactores. Ideo dixi dulcissimos exactores, quia ubi
« L e . 15,4.5. charitas non est, amarus exactor est: ubi autem charitas est, et qui exi-
328 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 1
IX, 2 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS 329
el cobrador. Donde hay caridad y el que recauda es agrada-
caridad, mora en Dios, y Dios en él. Sea Dios tu casa, y tú la
ble, también a aquel de quien se recaba, no obstante, que so-
casa de Dios. Mora en Dios, y Dios morará en ti. En ti mora
porte alguna molestia, la caridad se la hace llevadera y casi
Dios para conservarte; tú moras en El para no caer, porque
nula. ¿No vemos también entre animales mudos e irraciona- así habla el Apóstol sobre la caridad: La caridad nunca
les, en los que no hay amor espiritual, sino carnal y natural, cae. ¿Cómo ha de caer aquel a quien sostiene Dios?
cómo piden las crías con afecto leche de los pechos de sus
madres? Y aunque golpeen la ubre al mamar, no obstante, 2. En esto se perfecciona el amor en nosotros: en que ten-
mejores le son a las madres estos golpes que si no mamasen gamos confianza en el día del juicio; pues así como es El, así
y exigiesen lo que por amor maternal se debe. Frecuente- somos nosotros en este mundo. Explica cómo puede compro-
mente vemos que los becerros ya grandes golpean con la cabe- bar cada uno en sí mismo lo que ha progresado en él la ca-
za las ubres de las vacas, y aunque, debido al ímpetu, levanten ridad, o mejor dicho, cuánto ha progresado él en la caridad.
el cuerpo de las madres, sin embargo, no son repelidos a Porque si Dios es caridad, ni crece ni decrece. Se dice que
coces; es más, si falta el ternero que mame, le llaman a progresa en ti la caridad porque tú progresas en ella. Luego
mamar con mugidos. Luego, si tenemos la caridad espiritual, pregunta cuánto has progresado en la caridad y atiende a
de la que dice el Apóstol: Me hice párvulo en medio de vos- lo que te responde tu corazón, para que conozcas la medida
otros, como madre que criando acaricia a sus hijos, entonces de tu progreso. Prometió manifestarnos el modo de conocer
el progreso, y nos dice: En esto se perfecciona el amor en
os amamos cuando exigís. No quiero perezosos, porque temo
nosotros. Preguntarás: ¿En qué? En que tengamos confianza
por los enfermos. Se interpusieron, pues, suspendiendo la
en el día del juicio. Todo el que tiene confianza en el día del
exposición de esta Epístola, ciertas lecturas acostumbradas en
juicio, tiene en sí caridad perfecta. ¿Qué significa tener con-
estos días solemnes, que no pudieron menos de ser leídas y fianza en el día del juicio? No temer que llegue el día del
tratadas. Ahora volvamos al orden interrumpido y atienda juicio. Hay hombres que no creen en el día del juicio. Estos
vuestra santidad a lo que resta. No sé cómo se nos podría no pueden tener confianza en el día que no creen ha de venir.
recomendar con mayor sublimidad la caridad que diciendo: Dejemos a éstos a un lado. Resucítelos Dios para que vivan.
Dios es caridad. Breve, pero excelsa alabanza; breve en las ¿A qué hablar de muertos? No creyendo en el día del juicio, ni
palabras, excelsa en el contenido, i Qué pronto se dice Dios es temen ni desean lo que no creen. Comienza alguno a creer en
caridad! Pero esto que es breve, si lo cuentas, es u n o ; si lo el día del juicio; si comienza a creer, también a temer. Pero,
pesas, imponderable. Dios es caridad, y quien permanece en

manet2. Sit tibi domus Deus, et esto domus Dei: mane in Deo, et ma-
git dulcís est; et a quo exigí tur, etsi aliquem laborem suscipit, facit neat in te Deus. Manet in te Deus, ut te contineaf. manes in Deo. ne
eumdem laborem prope nullum et levem ipsa chantas. Nonne videmus cadas; quia sic de ipsa charitate dicit Apostolus, Chantas nunquam
etiam in mutis animantibus et irrationalibus ubi non est spiritualis cha- cadit3. Quomodo cadit quem continet Deus?
ritas, sed carnalis et naturalis, exigi tamen magno affectu de uberibus nía- 2. In hoc perfecta est dilectio in nobis. ut fiduciam habeamus in die
tris lac a parvulis? Et quamvis sugens impetum faciat in ubera: melius iudicii: quia sicut Ule est, et nos sumus in hoc mundo. Dicit quomodo
est tamen matri quam si non sugat, nec exigat quod chántate debetur. se probet unusquisque, quantum in illo profecerit charitas: vel potius
Saepe videmus ubera vaccarum etiam a grandiusculis vitulis capite percutí, quantum ipse in charitate profecerit. Nam si charitas Deus est, nec
et prope ipso ímpetu levari matrum corpora, nec eos tamen calce re- proficit nec déficit Deus: sic dicitur proficere in te charitas, quia tu in
pelli; sed et si desit filius qui sugat, mngitu vocari ad ubera. Si ergo ea proficis. Interroga ergo quantum in charitate profeceris, et quid
est in nobis illa chantas spiritualis, de qua Apostolus dicit, Factus sum tibi respondeat cor tuum, ut noveris mensuran] profectus tui. Promisi»
parvulus in medio vestrum, tanquam nutrix foveñs filios suos1; tune enim ostendere nobis in quo cognoscamus eum, et ait, In hoc perfecta
vos diligimus quando exígitis. Pigros non amamus; quia languentibus est in nobis dilectio. Quaere, in quo? Ut fiduciam habeamus in die
formidamus. Intercesserunt autem, út intermítteremus textum huíus iudicii. Quisquís fiduciam habet in die iudicii, perfecta est in illo
Epistolae, quaedam pro diebus festis solemnia lectionum, quae non charitas. Quid est habere fiduciam in die iudicii? Non timere ne veniat
potuerunt nisi legi, et ipsa tractari. Nunc ergo ad praetermissum or- dies iudicii. Sunt homines qui non credunt diem iudicii; isti fiduciam
dinem redeamus; et quae resíant, intente accipiat Sanctitas 'vestra. Nescio non possunt habere in die quam venturam esse non credunt. Praeter-
utrum magnificentius nobis chantas commendari posset, quam ut dice, mittamus ístos: excítet illos Deus, ut vivant; de mortuis utquid loqui-
retur, Deus chantas est. Brevis laus, et magna laus: brevis in sermone, mur? Non credunt futurum diem iudicii, nec timent, nec desiderant
et magna in intellectu. Quam cito dicitur. Deus düectio est! Et hoc quod non credunt. Coepit aliquis credere diem iudicii: si coepit cre-
breve est: si numeres, unum est:'si appendas, quantum est! Deus dilectio dere, coepit et timere. Sed quia timet adhuc, nondum habet fiduciam in
est. Et qui manet, inquit, in dilectione, in Deo manet et Deus in illo 2
i l o . 4,16.
3
1 i Cor. i3,g.
i T h e s s . 3,7.
330 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 2
IX, 3 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS 331
si todavía teme, aún no tiene confianza en el día del juicio,
aún no tiene en sí mismo la caridad perfecta. ¿Acaso p o r dad, ya desea que venga. Sobre este deseo decía uno en el
esto ha de desesperar? Al ver el principio, ¿desesperas del salmo: Y tú, Señor, ¿hasta cuándo? Vuélvete, ¡oh Señor!, y.
fin? ¿Qué principio veo, dices? El temor. Oye a la Escritura: libra mi alma. Lamentaba la dilación. Hay hombres que mue-
El principio de la sabiduría es el temor de Dios. Ha comen- ren con paciencia, y los hay perfectos que viven con pacien-
zado a temer el día del juicio; temiendo, corríjase; vigile cia. ¿Qué dije? Que quien aún desea esta vida, cuando le
contra sus enemigos, es decir, contra sus pecados. Comience sobreviene el día de la muerte, tolera con paciencia la muerte.
a revivir en su interior y a mortificar sus miembros que están Lucha contra sí para que se cumpla la voluntad de Dios.
sobre la tierra, como dice el Apóstol: Mortificad vuestros Y a esto se mueve más bien porque Dios lo quiere que no
porque lo elige la voluntad humana. Debido al deseo de la
miembros que están sobre la tierra. Llama miembros que están
vida presente, tiene lugar la lucha con la muerte; para morir
sobre la tierra a las cosas espirituales nefandas, pues sigue
tranquilo ejercita la paciencia y la fortaleza. Este muere re-
y las declara: Avaricia, inmundicia..., y las demás cosas que
signadamente. El que desea, como dice el Apóstol, morir y
allí relata. Cuanto más mortifica los miembros que están sobre estar con Cristo, no muere con resignación, sino que vive con
la tierra este que comenzó a temer el día del juicio, tanto más paciencia y muere con alegría. Ve al Apóstol que vive con
se engrandecen y se fortalecen los miembros celestes. Los paciencia, es decir, que no ama pacientemente esta vida, sino
miembros celestes son todas las buenas obras. Creciendo los que la tolera: Morir, dice, y estar con Cristo me es mucho
miembros celestes, comienza a desear lo que temía. Temía más ventajoso, pero me es necesario permanecer en la carne
que viniese Cristo y, encontrándole impío, le condenase; ahora por causa de vosotros. Luego, hermanos, manos a la obra;
desea que venga porque, encontrándole piadoso, le coronará. trabajad dentro de vosotros para que deseéis el día del juicio.
Cuando ha comenzado a desear la venida de Cristo el alma La caridad perfecta se prueba sólo cuando se comienza a
casta, que anhela el abrazo del esposo, y renuncia al adúlte- desear aquel día. Y le desea aquel que confía en él. Confía en
ro, se íiace internamente virgen por la fe, la esperanza y la él aquel cuya conciencia no tiembla teniendo caridad sincera
caridad. Ya tiene confianza en el día del juicio. Ya no lucha y perfecta.
contra sí cuando ora y dice: Venga tu reino. Porque quien
teme que venga el reino de Dios, teme ser oído. ¿Cómo orará 3. En esto se perfecciona la caridad en nosotros: en que
el que teme ser oído? El que ora con la confianza de la cari- tengamos confianza en el día del juicio. ¿Por qué hemos de
tener confianza? Porque así como El es, así somos nosotros en
die iudicii, nondum est in illo perfecta charitas. Numquid tamen despe- Psalmo, Et tu, Domine, usquequo? Convertere, Domine, et erue animam
randum est? In quo vides initium, cur desperas finem? Quod jnitium meam'. Gernebat se differri. Sunt enim nomines qui cum patientia
video, inquis? Ipsum timorem. Audi Scripturam: Initium sapientiae moriuntur: sunt autem quídam perfecti qui cum patientia vivunt. Quid
limar Domini4'. Coepit ergo timere diera iudicii: timendo corrigat se; dixi? Qui adhuc desiderat istam vitam, quando illi venerit dies mortis,
vigilet adversus hostes suos, id est, adversus peccata sua; incipit revi- patienter tolerat mortem: Iuctatur adversum se, ut sequatur voluntatem
viscere interius, et mortificare membra sua quae sunt super terram, sic- Dei; et hoc potius agit animo, quod eligit Deus, non quod eligit vo-
ut Apostolus dicit, Mortifícate membra vestra quae sunt super terram, luntas humana: et ex desiderio vitae praesentis fit lucta cum morte; et
Spiritualia nequitiae dicit membra super terram: nam sequitur et expo. adhibet patientiam et fortitudinem, ut aequo animo moriatur: iste pa-
nit, Avaritiam, immunditiam", et caetera quae illic exsequitur. Quantum tienter moritur. Qui autem desiderat, sicut dicit Apostolus, dissolvi et
autem mortificat iste, qui timere coepit diem iudicii, membra sua supeí esse cum Christo, non patienter moritur; sed patienter vivit, delecta-
terram, tantum surgunt et corroborantur membra caelestia. Membra biliter moritur. Vide Apostolum patienter viventem, id est, cum patien-
autem caelestia, omnia opera bona. Surgentibus caélestibus membris, tia hic non amare vitam, sed tolerare. Dissolvi, inquit, et esse cum
incipit desiderare quod timebat. Timebat enim ne veniret Christus, et Christo multo magis optimum: manere autem in carne nécessarium propter
inveniret impium quem damnaret; desiderat ut veniat, quia inventurus vos". Ergo, fratres, date operam, intus agite vobiscum, ut desideretis
diem iudicii. Aliter non probatur perfecta charitas, nisi cum coeperit
est pium quem coronet. Iam cum coeperit desiderare venientem Chris- ille dies desiderari. lile autem eum desiderat, qui fiduciam habet in
tum casta anima, quae desiderat amplexus sponsi, rermntiat adultero; illo: ille autem fiduciam habet in illo, cuius conscientia non tiepidat
fit virgo interius ipsa fide, spe, et charitate. Habet iam íiduciam in die in charitate perfecta atque sincera.
iudicii: non contra se pugnat quando orat, et dicit, Adveniat regnum
tuum". Qui enim timet ne veniat regnum Dei, timet ne exaudiatur. 3. «In hoc perfecta est dilectio eius in nobis, ut fiduciam habea-
Quomodo orat, qui timet ne exaudiatur? Qui autem orat cum fiducia mus in die iudicii». Quare habebimus fiduciam? «Quia sicut ille est, et
charitatis, optat iam ut veniat. De ipso desiderio dicebat quídam in nos sumus in hoc mundo». Audisti causam fiduciae tuae: «Quia sicut
1
ille est, inquit, et nos sumus in hoc mundo». Nonne videtur aliquid im-
E c c l i . 1,16.
s 7
Col. 3 , 5 . P s . 6,4.5.
6 8
M t . 6,io. P h i l . 1,23.24.
332 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 3 IX, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 333
este mundo. Oíste el m o t i v o de tu c o n f i a n z a : Porque como El ni la l l u v i a , les ofrecemos l a s l á g r i m a s c u a n d o r o g a m o s p o r
es, así, dice, somos nosotros en este mundo. ¿ N o parece que ellos.
dijo a l g o i m p o s i b l e ? ¿ P u e d e el h o m b r e ser c o m o D i o s ? Y a 4 . V e d ya q u é dice a c e r c a de esta confianza. ¿ C ó m o se
os dije q u e n o s i e m p r e se dice sicut (como) i n d i c a n d o i g u a l - conoce la c a r i d a d p e r f e c t a ? En la caridad no hay temor.
d a d , sino t a m b i é n s e m e j a n z a . ¿ N o d i c e s : Así c o m o t e n g o oí- ¿ Q u é d i r e m o s de a q u e l q u e c o m i e n z a a t e m e r el d í a del j u i -
dos, los tiene m i i m a g e n ? ¿ A c a s o se dice e x a c t a m e n t e i g u a l ? c i o ? Si tuviese c a r i d a d perfecta, n o t e m e r í a . L a c a r i d a d per-
Sin e m b a r g o , dices como. L u e g o , si h e m o s sido h e c h o s a ima- fecta c a u s a r í a p e r f e c t a j u s t i c i a , y n o t e n d r í a p o r q u é t e m e r ;
gen de D i o s , ¿ p o r q u é n o s o m o s c o m o D i o s ? N o c i e r t a m e n t e es m á s , t e n d r í a m o t i v o p a r a d e s e a r q u e p a s a s e l a i n i q u i d a d
p o r la i g u a l d a d , sino s e g ú n n u e s t r a m e d i d a . ¿ P o r q u é se y viniese el r e i n o de D i o s . L u e g o en la caridad no hay temor.
n o s da confianza en el d í a del j u i c i o ? Porque como El es, P e r o ¿ e n q u é c a r i d a d ? N o en l a i n c o a d a . ¿ E n c u á l , p u e s ?
así somos nosotros también en este mundo. Esto lo d e b e m o s En la perfecta; p u e s d i c e : La caridad perfecta expulsa el te-
referir a la m i s m a c a r i d a d p a r a e n t e n d e r q u é es lo q u e se d i j o . mor. Sea lo p r i m e r o él t e m o r : p o r q u e el principio de la sa-
El S e ñ o r en el E v a n g e l i o d i c e : Si amáis a los que os aman, biduría es el temor de Dios. E l t e m o r p r e p a r a , p o r d e c i r l o
¿qué recompensa tendréis? ¿No hacen esto también los pu- así, el l u g a r a la c a r i d a d . C u a n d o c o m i e n z a a h a b i t a r l a ca-
blícanos? ¿ Q u é q u i e r e q u e h a g a m o s n o s o t r o s ? Yo os digo a r i d a d , es e x p u l s a d o el t e m o r , q u e le p r e p a r ó el l u g a r . C u a n t o
vosotros: Amad a vuestros enemigos y orad por los que os e l l a crece, él d e c r e c e ; y c u a n d o e l l a m á s se i n t e r n a , él es m á s
persiguen. L u e g o , si n o s m a n d a a m a r a n u e s t r o s e n e m i g o s , a r r o j a d o f u e r a . A m a y o r c a r i d a d , m e n o r t e m o r ; a m e n o r ca-
¿ d e d ó n d e t o m a el e j e m p l o ? D e l m i s m o D i o s , p u e s a ñ a d e : r i d a d , m a y o r t e m o r . Si n o h a y n i n g ú n t e m o r , la c a r i d a d n o
Para que seáis hijos de vuestro Padre, que está en los cielos. tiene p o r d ó n d e e n t r a r . Así c o m o v e m o s q u e el h i l o se i n t r o -
¿ C ó m o lo ejecuta D i o s ? A m a n d o a sus e n e m i g o s , p u e s hace d u c e p o r m e d i o de la c e r d a c u a n d o se cose a l g o , p u e s p r i -
salir el sol sobre los buenos y malos y llueve sobre los justos m e r o e n t r a la c e r d a , p e r o , si n o s a l e , n o p a s a el h i l o , así el
e injustos. Si D i o s n o s invita a esta perfección, es d e c i r , a t e m o r o c u p a p r i m e r o la m e n t e , m a s n o se q u e d a a l l í , p o r q u e
q u e a m e m o s a n u e s t r o s e n e m i g o s c o m o E l a m a a los suyos, e n t r a p a r a i n t r o d u c i r l a c a r i d a d . E s t a n d o y a el á n i m o s e g u r o ,
t e n d r e m o s a q u e l l a confianza en el d í a del j u i c i o , porque, como ¡ q u é gozo n o t e n e m o s ya, t a n t o en esta v i d a c o m o en l a
es El, somos nosotros también en este mundo; porque como v i d a f u t u r a ! ¿ Q u i é n n o s d a ñ a r á en este m u n d o , e s t a n d o l l e n o s
El a m a a s u s e n e m i g o s h a c i e n d o n a c e r el sol s o b r e los b u e n o s de c a r i d a d ? ¡ V e d c ó m o s a l t a de gozo el A p ó s t o l d e b i d o a esta
y m a l o s y l l o v i e n d o s o b r e los j u s t o s e i n j u s t o s , así n o s o t r o s , m i s m a c a r i d a d ! ¿Quién, dice, nos separará de la caridad de
a u n q u e n o p o d e m o s s u m i n i s t r a r a n u e s t r o s e n e m i g o s el sol

do super iustos et iniustos; ita nos quia inimicis nostris non possumus
possibile dixisse? Numquid enim potest esse homo sicut Deus? Iam praestare solem et pluviam, praestamus lacrymas, cum pro illis oramus.
vobis exposui quia non semper ad aequalitatem dicitur, sicut; sed dici- 4. Iam ergo de ipsa fiducia videte quid dicat. Unde intelligitur
tur ad quamdam similitudinem. Quomodo enim dicis. Sicut aures habeo, perfecta charitas? Timor non est in chántate. Quid ergo dicimus de
ita habet et imago? Numquid omnino sic? Sed tamen dicis, sicut. Si illo qui coepit timere diem iudicii? Si perfecta in illo esset charitas,'
ergo facti sumus ad imaginem Dei, quare non sicut Deus sumus? Non non timeret. Perfecta enim charitas faceret perfectam iustitiam, et non
ad aequalitatem, sed pro modo nostro. Unde ergo nobis datur fiducia in haberet, quare timeret: imo haberet quare desideraret ut transeat ini-
die iudicii? Quia sicut Ule est, et nos sumus in hoc mundo. Debemus quitas, et veniat regnum Dei. Ergo ítmor non est in chántate. Sed in qua
hoc referre ad ipsam charitatem, et intelligere quid dictum sit. Do- charitate? Non in inchoata. In qua ergo? Sed perfecta, inquit, chari
minus in Evangelio dicit, «Si diligitis eos qui vos diligunt, quam merce- tas foros mittit timorem. Ergo incipiat timor; quia initium sapientiae
dem habebitis? nonne et publicani hoc faciunt?» Quid ergo vult nos? timor Domini. Timor quasi locum praeparat charitati. Cum autem coe-
«Ego autem dico vobis, diligite inimicos vestros, et orate pro persequen- perit charitas habitare, pellitur timor qui ei praeparavit locum. Quan
tibus vos». Si ergo iubet nos diligere inimicos nostros, unde nobis dat tum enim illa crescit, ille decrescit; et quantum illa fit interior, timoi
exemplum? De ipso Deo: ait enim, «Ut sitis filii Patris vestri qui in pellitur foras. Maior charitas, minor timor; minor charitas, maior ti-
caelis est». Quomodo illud facit Deus? Diligit inimicos suos, «qui fácil mor. Si autem nullus timor, non est qua intret charitas. Sicut videmus
solem suum oriri super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos» *. per setam introduci linum, quando aliquid suitur; seta prius intrat, sed
Si ergo ad hanc perfectionem nos invitat Deus, ut diligamus inimicos nisi exeat, non succedit linum: sic timor primo occupat mentem, non
nostros sicut et ipse dilexit suos; ea nobis fiducia est in die iudicii, autem ibi remanet timor, quia ideo intravit, ut introduceret charitatem.
quia sicut Ule est, et nos sumus in hoc mundo: quia sicut lile diligit Iam facta securitate in animo, quale gaudium nobis est vel in hoo
inimicos suos, faciendo solem suum oriri super bonos et malos, et pluen
vel in futuro saeculo? Et in hoc saeculo quis nobis nocebit plenis cha-
M t . 5,44-46-
ritate? Videte quomodo exsultet Apostolus de ipsa charitate. «Quis nos»
inquit, «separabit a charitate Christi? tribulatio? an angustia? an per-
IX, 5 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 335
334 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 4
t r o d u c e la c a r i d a d . E l t e m o r es l a m e d i c i n a ; l a c a r i d a d , l a
Cristo? ¿La tribulación, o la angustia, o la persecución, o
s a l u d . Quien teme no es perfecto en el amor. ¿ P o r q u é ? Por-
el hambre, o la desnudez, o el peligro, o la espada? Y P e d r o
dice t a m b i é n : ¿ Y quién os podrá dañar si fuisteis imitadores que el temor encierra en sí dolor, c o m o l a s a j a d u r a del m é d i c o .
de lo bueno? E n la c a r i d a d n o h a y t e m o r , p u e s la c a r i d a d 5. E x i s t e o t r a e x p r e s i ó n q u e p a r e c e o p u e s t a a l a a n t e r i o r ,
perfecta e x p u l s a el t e m o r , p o r q u e el t e m o r t r a e c o n s i g o el si n o h a y q u i e n l a e n t i e n d a . Se dice en u n l u g a r del S a l m o :
s e n t i m i e n t o . L a conciencia del p e c a d o a t o r m e n t a el c o r a z ó n El temor casto del Señor permanece por los siglos de los si-
c u a n d o a ú n n o h a sido h e c h a la justificación. A l l í h a y a l g o glos. N o s p r e s e n t a u n t e m o r e t e r n o , p e r o c a s t o . L u e g o , si n o s
q u e r e m u e r d e , q u e p u n z a . P o r eso, ¿ q u é se dice en el s a l m o h a b l a de u n t e m o r e t e r n o , ¿ n o se o p o n e a lo q u e dice e n
s o b r e l a p e r f e c c i ó n de la j u s t i c i a ? Cambiaste mi llanto en esta E p í s t o l a : En la caridad no hay temor, sino que la cari-
gozo; rasgaste mi saco y me ceñiste de alegría para que te dad perfecta expulsa el temor? Investiguemos a m b o s dichos
cante mi alma y no me compunja. ¿ Q u é significa no me- com- de D i o s . E l E s p í r i t u e s u n o , a u n q u e los l i b r o s s e a n d o s , y d o s
punja? N o h a y a n a d a q u e p u n c e m i c o r a z ó n . E l t e m o r p u n z a , l a s p e r s o n a s y l a s l e n g u a s . E s t o fué d i c h o p o r J u a n , a q u e l l o
p e r o n o t e m a s ; e n t r a la c a r i d a d , q u e s a n a la h e r i d a c a u s a d a p o r D a v i d ; p e r o n o p e n s é i s q u e el E s p í r i t u es d i s t i n t o e n c a d a
p o r el t e m o r . E l t e m o r de D i o s h i e r e c o m o la l a n c e t a del mé- c a s o . Si u n s o l o s o p l o l l e n a dos flautas, ¿ n o p u e d e u n s o l o
d i c o ; saja lo g a n g r e n a d o y p a r e c e q u e a g r a n d a la h e r i d a . E s p í r i t u l l e n a r dos c o r a z o n e s , m o v e r dos l e n g u a s ? S i d o s
H e a q u í q u e , c u a n d o lo g a n g r e n a d o e s t a b a en el c u e r p o , e r a f l a u t a s h e n c h i d a s p o r u n m i s m o a l i e n t o , es d e c i r , p o r u n so-
m á s p e q u e ñ a la h e r i d a , p e r o m á s p e l i g r o s a ; a l a p l i c a r s e la plo, suenan acordes, ¿ p o d r á n no estar acordes dos lenguas
l a n c e t a del m é d i c o , d u e l e la h e r i d a m á s q u e a n t e s . C u a n d o l l e n a s del E s p í r i t u de D i o s ? H a y a l l í cierta s o n o r i d a d , c i e r t a
se ha c o r t a d o , d u e l e m á s q u e si n o se h u b i e s e c o r t a d o ; p e r o a r m o n í a , p e r o r e c l a m a n u n o y e n t e . V e d q u e el E s p í r i t u d e
el fin de q u e d u e l a m á s al a p l i c a r s e la m e d i c i n a es p a r a q u e D i o s i n s p i r ó y l l e n ó dos c o r a z o n e s , dos p e r s o n a s , y m o v i ó
j a m á s d u e l a r e c o b r a d a la s a l u d . O c u p e el t e m o r tu c o r a z ó n d o s l e n g u a s . H e m o s o í d o de u n a l e n g u a : En la caridad no hay
p a r a q u e i n t r o d u z c a l a c a r i d a d ; s u c e d a l a cicatriz a la l a n c e t a temor, sino que la caridad perfecta expulsa el temor; hemos
del m é d i c o . E s t a l el m é d i c o , q u e n o d e j a c i c a t r i c e s . T ú so- o í d o d e o t r a : El temor casto del Señor permanece por los si-
l a m e n t e sométete a sus m a n o s . P o r q u e , si n o t i e n e s t e m o r , n o glos de los siglos. ¿ Q u é es e s t o ? ¿ P a r e c e q u e d i s u e n a n ? N o .
p o d r á s ser justificado. P u e s es m á x i m a de l a E s c r i t u r a q u e Presta atención; escucha la melodía. Con motivo añadió aquí
quien no tiene temor no podrá ser justificado. L u e g o es ne- casto y a l l í n o dijo e s t o ; p u e s h a y u n t e m o r q u e se l l a m a
c e s a r i o q u e p r i m e r a m e n t e e n t r e el t e m o r , p o r el q u e se in- casto y o t r o q u e n o se l l a m a a s í . D i s t i n g a m o s estos d o s t e m o -

secutio? an fames? an nuditas? an periculum? an gladius?» 10 Et Pe-


tras dicit: «Et quis vobis nocere potest, si boni aemulatores fueritis?» 1 ' ergo ut intret timor primo, per quera venial chantas. Timor medica
«Timor non est in dilectione: sed perfecta dilectio foras mittit timorem.; ínentum, charitas sanitas. «Qui autem timet, non est perfectus in di-
quia timor tormentum habet». Torquet cor conscientia peccatorum, non- lectione». Quare? «Quia timor tormentum habet», quomodo sectio me-
dum facta est iustificatio. Est ibi quod titillet, quod pungat. Ideo in dici tormentum habet.
Psalmo de ipsa perfectione iustitiae quid dicit? «Convertisti luctum 5. Est autem alia sententia, quae videtur huic esse contraria, si non
meum in gaudiura mihi: concidisti saccum meum, et cinxisti me laetitia; habeat intellectorem: dicitur enim quodam loco in Psalmo, Timor Do
ut cantet tibi gloria mea, et non compungar» 12 . Quid est. «non com mini castus, permanens in saeculum saeculi14. Aeternum quemdam ti-
pungar?» Non sit quod stimulet conscientiam meam. Stimulat timor - morem nobis ostendit, sed castum. Quod si ille aeternum nobis timorem
sed noli timere; intrat chantas quae sanat quod vulnerat timor. Timoi ostendit, numquid contradicit illi forte ista Epístola quae dicit, Timor
Dei sic vulnerat, quomodo medici ferramentum; putredinem tollit, el non est in chántate, sed perfecta charitas foras mittit timorem? Inter-
quasi videtur vulnus augere. Ecce putredo quando erat in corpore, mi- rogemus ambo eloquia Dei. Spiritus unus est, etsi códices dúo, etsi ora
nus erat vulnus, sed periculosum: accedit ferramentum medici; minus dúo, etsi linguae duae. Hoc enim dictum est per Ioannem, illud dictum
dolebat illud vulnus, quam dolet modo cum secatur. Plus dolet curo est per David; sed nolite putare alium esse spiritum. Si unus flatu?
curatur, quam si non curaretur; sed ideo plus dolet accedente medicina, inflat duas tibias, non potest unus Spiritus implore dúo corda, agitare
ut nunquam doleat succedente salute. Occupet ergo cor tuum timor duas linguas? Sed si spiritu uno, id est uno flatu, impletae duae tibiae
ut inducat charitatem; succedat cicatrix ferramento medici. Talis esl consonant; impletae duae linguae Spiritu Dei, dissonare possunt? Est
medicus, ut nec cicatrices appareant: tu tantum subde te dexterae ipsius ergo ibi quaedam consonantia, est quaedam concordia, sed auditorem
Nam si sine timore es, non poteris iustificari. Sententia dicta est de desiderat. Ecce inspiravit et implevit dúo corda, dúo ora, movit duaa
Scripturis: Nam qui sine timore est, non poterit iustificari13. Opus esl linguas Spiritus Dei: et audivimus ex una lingua, «Timor non est in
charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem»; audivimus ex alia.
10
11
R o m . 8,35 «Timor Domini castus, permanens in saeculum saeculi». Quid est hoc?
i P e t r . 3,13,
12
P s . 29,12.13. 14
13 P s . 18,10.
E c c l i . 1,28.
336 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 6 IX, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 337
res y p e r c i b i r e m o s la c o n s o n a n c i a de l a s flautas. ¿ C ó m o dis- s á m e n t e , t e m e q u e v e n g a el m a r i d o . T a l e s son los q u e t e m e n
tinguiremos y percibiremos? Atienda vuestra caridad. H a y q u e l l e g u e el d í a del j u i c i o . I m a g í n a t e a la o t r a , q u e a m a a l
h o m b r e s q u e t e m e n a D i o s p a r a n o ser a r r o j a d o s al infierno, m a r i d o , q u e le r e s e r v a sus castos a m o r e s , q u e n o se h a m a n -
p a r a n o a r d e r e t e r n a m e n t e en el fuego con el d i a b l o . Este es c h a d o con i n m u n d i c i a a l g u n a de a d u l t e r i o ; ésta a n h e l a la
el t e m o r q u e a b r e el p a s o a la c a r i d a d , p u e s él se h a l l a d e p r e s e n c i a del m a r i d o . ¿ C ó m o se d i s t i n g u e n estos d o s t e m o r e s ?
p a s o . Si p o r l a s p e n a s a ú n t e m e s a D i o s , t o d a v í a n o a m a s a l U n a t e m e , la o t r a t a m b i é n . P r e g u n t a a u n a : ¿ T e m e s al es-
q u e de este m o d o temes, ya q u e n o deseas los b i e n e s , s i n o q u e p o s o ? , y r e s p o n d e : L e t e m o . P r e g u n t a a la o t r a si t e m e al espo-
t r a t a s de e v i t a r los m a l e s . P e r o p o r e v i t a r los m a l e s te co- s o , y c o n t e s t a : L e t e m o . U n a m i s m a es la p a l a b r a , p e r o d i v e r s o
r r i g e s y c o m i e n z a s a a n h e l a r l o s b i e n e s . C u a n d o h u b i e r e s co- el á n i m o . P r e g ú n t a l e s y a p o r q u é t e m e n . U n a d i c e : T e m o q u e
m e n z a d o a d e s e a r los b i e n e s , e n t o n c e s se h a l l a r á en ti el t e m o r v e n g a el e s p o s o ; la o t r a : T e m o q u e se a p a r t e el e s p o s o . L a
c a s t o . ¿ Y éste q u é e s ? E l t e m o r de p e r d e r los b i e n e s . A t e n d e d : u n a d i c e : T e m o q u e m e c a s t i g u e ; la o t r a : T e m o q u e m e
u n a cosa es t e m e r a D i o s p o r q u e te p u e d a a r r o j a r al infierno a b a n d o n e . A p l i c a esto al á n i m o de los c r i s t i a n o s , y e n c o n t r a -
con el d i a b l o , y o t r a t e m e r l e p a r a q u e n o se a p a r t e de t i . E l r á s a q u e l t e m o r q u e la c a r i d a d e c h a fuera, y el o t r o t e m o r
t e m o r q u e tienes de q u e te m a n d e al infierno con el d i a b l o , casto, q u e p e r m a n e c e p o r los s i g l o s de los s i g l o s .
a ú n n o es c a s t o , n o p r o c e d e del a m o r de D i o s , s i n o de m i e d o
7 . H a b l e m o s en p r i m e r l u g a r a a q u e l l o s q u e t e m e n a
al c a s t i g o . C u a n d o temes a D i o s p a r a q u e n o se a p a r t e de ti,
D i o s c o m o a q u e l l a m u j e r a q u i e n le a g r a d a la m a l d a d , y t e m e
ya le a b r a z a s d e s e a n d o g o z a r de E l .
q u e la c a s t i g u e el e s p o s o . H a b l e m o s en p r i m e r t é r m i n o a
6. N o p u e d e e x p l i c a r s e m e j o r la diferencia q u e h a y e n t r e é s t o s : ¡ O h a l m a q u e así t e m e s a D i o s p a r a e v i t a r q u e te cas-
estos d o s a m o r e s , a s a b e r , e n t r e el u n o a l q u e e x p u l s a la t i g u e , c o m o t e m e a q u e l l a m u j e r a q u i e n a g r a d a la i n i q u i d a d !
c a r i d a d , y el o t r o casto, q u e p e r m a n e c e p o r los s i g l o s de los T e m e al v a r ó n n o la c a s t i g u e . C o m o te d e s a g r a d a esta m u j e r ,
siglos, si n o es p r e s e n t a n d o el e j e m p l o de dos m u j e r e s casa- d e s a g r á d a t e tú a ti m i s m o . Si p o r c a s u a l i d a d t i e n e s m u j e r ,
d a s . E n esta s i t u a c i ó n : u n a de e l l a s p r e t e n d e c o m e t e r a d u l t e - ¿ a c a s o deseas q u e tu e s p o s a te t e m a de este m o d o , p a r a q u e
rio, d e l e i t a r s e e n la m a l d a d , p e r o t e m e q u e el m a r i d o la sor- n o la c a s t i g u e s ? A e l l a , n o o b s t a n t e , le a g r a d a la p e r v e r s i d a d ;
p r e n d a . E s t a t e m e al m a r i d o , y le t e m e p o r q u e a ú n a m a la p e r o a n t e el p e s o del t e m o r i n f u n d i d o p o r t i , n o p o r l a de-
p e r v e r s i d a d . A ésta n o le es a g r a d a b l e la p r e s e n c i a del m a - testación de l a i n i q u i d a d , se c o n t i e n e . T ú la q u i e r e s c a s t a ;
r i d o ; p o r el c o n t r a r i o , le es m o l e s t a ; y si q u i z á vive p e r v e r - q u e te a m e , n o q u e te t e m a . Sé tú t a l p a r a con D i o s c u a l
a n h e l a s sea p a r a c o n t i g o t u e s p o s a . P u e s si a ú n n o l a t i e n e s
quasi dissonant? Non: excute aures, intende melodiam. Non sine c,aus¡> y deseas t e n e r l a , tal q u i e r e s t e n e r l a . Y ¿ q u é m á s d i r e m o s ,
hic addidit, castus, illic1 non addidit: nisi quia est timor alius qui dici-
tur castus, est autem alius qui non dicitur castus. Discernamus istos sunt qui timent ne veniat dies iudicii. Fac alteram amare virum, debe-
dúos timores, et intelligamus consonantiam tibiarum. Quomodo intel- ré illi castos amplexus, nulla se adulterii immunditia maculare; optat
ligimus, vel quomodo discernimus? Attendat Charitas vestra. Sunt no- praesentiam viri. Et quomodo discernuntur dúo isti timores? timet illa,
mines qui propterea timent Deum, ne mittantur in gehennam, ne forte timet et illa. Interroga; quasi unum tibi respondent: interroga illam,
ardeant cum diabolo in igne aeterno. Jpse est timor ¡He qui introducü Times virum? respondet, Timeo. Interroga et illam si timeat virum;
tharitatem: sed sic venit ut exeat. Si enim adhuc propter poenas times respondet, Timeo. Una vox est, sed diversus animus. Iam ergo interro-
Deum, nondum amas quem sic times. Non bona desidcras, sed mala gentur, Quare? Illa dicit, Timeo virum ne veniat: illa dicit, Timeo vi-
caves. Sed ex eo quod mala caves, corrigis te, et incipis bona desiderare. rum ne discedat. Illa dicit, Timeo ne damner: illa dicit, Timeo ne dese-
Cum bona desiderare coeperis, erit in te timor castus. Quis est timor rar. Pone hoc in animo Christianorum, et invenis timorem quem foras
castus? Ne amittas ipsa bona. Intendite. Aliud est timere Deum, ne mittit charitas, et alium timorem castum permanentem in saeculum
mittat te in gehennam cum diabolo; aliud est timere Deum, ne recedal saeculi.
a te. lile timor quo times ne in gehennam mittaris cum diabolo, non-
dum est castus; non enim venit ex amore Dei, sed ex timore poenae: 7. Loquamur ergo his primo qui sic timent Deum, quomodo illa
cum autem times Deum, ne deserat te praesentia eius; amplecteris eum, mulíer quam delectat nequitia; timet enim virum ne damnet illam:
ipso frui desideras. talibus primo loquamur. O anima quae sic times Deum, ne damnet te
Deus, quomodo timet mulier quam delectat nequitia; timet virum, ne
6. Non potest melius explanari quid intersít ínter dúos istos timo- damnetur a viro: quomodo tibi displicet illa mulier, displice et tu tibi.
res, unum quem foras mittit charitas, alterum castum qui permanet in Si forte habes uxorem, numquid vis ut sic timeat te uxor tua, ne dam-
saeculum saeculi, nisi ponas duas mulieres maritatas, quarum unam netur abs te; ut delectat illam nequitia, sed pondere timoris tui repri-
ita constituas volentem faceré adulterium, delectari nequitia, sed ti- matur, non damnatione iniquitatis? Castam eam vis, ut te diligat, non
mere ne damnetur a marito. Timet maritum, sed quia adhuc amat ne- ut te timeat. Exhibe te talem Deo, qualem vis habere uxorem. Et si
quitiam, ideo timet maritum: huic non grata, sed onerosa est mariti nondum habes, et habere vis; talem vis habere. Et quid dicimus, fra-
praesentia; et si forte vivit nequiter, timet maritum ne veniat. Tales tres? Illa mulier quae ideo timet virum, ne damnetur a viro, forte non
338 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 8

h e r m a n o s ? A q u e l l a m u j e r q u e t e m e al e s p o s o p o r q u e p u e d e
ser c a s t i g a d a p o r él, t a l vez n o c o m e t e a d u l t e r i o p o r q u e q u i z á
p o d r í a l l e g a r de a l g ú n m o d o a c o n o c i m i e n t o del e s p o s o , y
e n t o n c e s la p r i v a r í a de su a m p a r o t e m p o r a l . P e r o el v a r ó n
p u e d e ser e n g a ñ a d o ; es h o m b r e ; c o m o t a m b i é n e l l a , q u e p u e d e
e n g a ñ a r . E l l a , q u e p u e d e o c u l t a r s e a la m i r a d a de él, t e m e , ¿ y
t ú n o t e m e s la m i r a d a del e s p o s o , q u e s i e m p r e está e n c i m a d e
t i ? El rostro del Señor sobre los que obran el mal. L a m u j e r
a p r o v e c h a la a u s e n c i a de su m a r i d o y t a l vez a r d e en deseos d e l
a d u l t e r i o , p e r o se d i c e : N o lo c o m e t e r é ; c i e r t a m e n t e él está
a u s e n t e , p e r o es difícil q u e n o l l e g u e de a l g ú n m o d o a su co-
n o c i m i e n t o . Se c o n t i e n e p o r q u e t a l vez l l e g u e a c o n o c i m i e n t o
del e s p o s o , el c u a l p u e d e , con t o d o , i g n o r a r l o , p u e d e ser enga-
ñ a d o , p u e d e j u z g a r b u e n a a su e s p o s a m a l a , p u e d e p e n s a r q u e
es casta la a d ú l t e r a , y t ú ¿ n o t e m e s los ojos de A q u e l a q u i e n
n a d i e p u e d e e n g a ñ a r ? ¿ T ú n o t e m e s la p r e s e n c i a de A q u e l q u e
j a m á s p u e d e a p a r t a r s e de t i ? P i d e a D i o s q u e te m i r e y q u e
a p a r t e su r o s t r o de t u s p e c a d o s . Aparta tu rostro de mis peca-
dos. ¿ C ó m o m e r e c e r á s q u e a p a r t e su r o s t r o de t u s p e c a d o s ?
N o a p a r t á n d o l o t ú de e l l o s . P u e s t a m b i é n dice el s a l m i s t a :
Porque reconozco mi iniquidad, y mi pecado siempre está ante
mi vista. T ú c o n o c e , y él p e r d o n a r á .
8. H e m o s h a b l a d o a l a l m a q u e tiene a ú n el t e m o r , q u e n o
permanece por taua 1 7 s
340 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 9 341
IX, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS

9. Nosotros amemos a Dios, puesto que El nos amó prime- apóstol San P a b l o : Manifestó Dios su amor para con nosotros,
ro a nosotros. ¿Cómo le habríamos de amar si El no nos hu- porque, siendo aún pecadores, Cristo murió por nosotros: el
biera amado primero? Amándole nos hacemos amigos de E l ; justo por los injustos, el hermoso por los feos. ¿Cómo sabemos
pero nos amó cuando éramos sus enemigos para hacernos sus que Jesús es hermoso? Hermoso eres sobre los hijos de los
amigos. El nos amó primero y nos concedió amarle. Aún no le hombres, porque hay gracia derramada en tus labios. ¿Cómo
amábamos, pero amándole nos hacemos hermosos. ¿Qué papel lo sabemos? Ved también cómo es hermoso: Hermosísimo eres
hará el hombre deforme y contrahecho amando a una mujer sobre los hijos de los hombres, porque en el principio era el
hermosa? ¿Y una doncella deforme, feísima y negra, amando a Verbo, y el Verbo era en Dios, y el Verbo era Dios. Al tomar
un hombre bello? ¿Acaso amando ella podrá cambiarse en la carne, tomó, por decirlo así, tu fealdad, es decir, tu morta-
bel Ja? ¿Acaso también podrá él amando cambiarse en hermo- lidad, a fin de adaptarse y acomodajse a ti y excitarte a amar
so? Ama a una doncella hermosa, y él, al verse en el espejo, la hermosura interior. ¿Cómo sabemos que Jesús es feo y de-
se avergüenza de levantar la cabeza ante aquella mujer her- forme, al estilo como sabemos que es bello y hermoso sobre los
mosa a quien ama. ¿Qué hará para ser bello? ¿Esperará a que hijos de los hombres? ¿Por dónde sabemos que es deforme?
venga la hermosura? Al contrario, esperando se hace viejo y Pregunta a Isaías. Y le vimos, dice, y no tenía forma ni hermo-
más feo. No hay nada que hacer. No puedes darle otro consejo sura. Estas son dos flautas que parece suenan diversamente,
sino que se reprima y no se atreva a amar a la -que no es se- pero un mismo Espíritu hinche las dos. Una dice: Hermosísimo
mejante a él. Pero, si aun así la ama y desea casarse con ella, sobre los hijos de los hombres; otra por Isaías: Le vimos y no
ame en ella la castidad, no el aspecto corporal. Nuestra alma, tenía forma ni hermosura. Un mismo Espíritu llena ambas flau-
hermanos míos, es fea debido a la iniquidad; amando a Dios tas; por eso no disuenan. No te hagas el sordo; presta atención.
se hace hermosa. ¿Qué amor es este que hace hermoso al aman- Preguntemos al apóstol San Pablo y que él nos exponga la
te? Dios siempre es hermoso, nunca deforme, jamás mudable. consonancia de ambas flautas. Oigámosle tañir la flauta que
Nos amó primero quien siempre es hermoso; ¿ y a quiénes suena: Hermosísimo sobre los hijos de los hombres; oídle:
amó sino a los feos y deformes? Pero no los amó para dejarlos El cual, subsistiendo en la forma de Dios, no estimó rapiña el
feos, sino para cambiarlos y hacerlos, de feos, hermosos. ¿Cómo ser igual a Dios; aquí tienes al hermosísimo sobre los hijos de
seremos hermosos? Amando a Aquel que siempre es hermoso. los hombres. Suene también la otra flauta: Y le vimos y no
Cuanto crece en ti el amor, tanto aumenla la hermosura; por-
que la misma caridad es la hermosura del alma. Nosotros ame-
mos a Dios, porque El nos amó primero a nosotros. Oye al apostolum Paulum: Ostendit autem Deus dilectionem suam in nobis, quo-
niam. eum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est",
iustus pro iniustis, pulcher pro foedis. Quomodo invenimus pulchrum
9. Nos diligamus, quia ipse prior .nos dilexit. Nam unde diligeremus, íesum? Speciosus forma prae filiis hominum, diffusa est grana in labiis
nisi ille prior dilexisset nos? Diligendo amici facti sumus; sed inimicos mis". Unde? ítem videte unde sit pulcher, Speciosus forma prae filiis
ille dilexit, nt amici efficeremur. Prior dilexit nos, et donavit nobis ut hominum; quia in principio erat Verbum, el Verbum erat apud Deum.
diligeremus eum. Nondum diligebamus eum; diligendo pulchri efficimur. et Deus erat Verbum 2°. Quia vero carnem suscepit, quasi foeditatem
Quid facit homo deformis et distorta facie, si amet pulchram? Aut tuam suscepit, id est, mortalitatem tuam, ut aptaret se tibi, et congrueret
quid facit femina deformis ct distorta et nigra, si amet pulchrum? tibi, et excitaret te ad amandam intus pulohritudinem. Unde ergo inve-
Numquíd amando poterit esse pulchra? Numquid et ¡lie amando pote- nimus quia foedus et deformis est Iesus, sicut invenimus quia pulcher
rit esse formosus? Amat pulchram; et quando se in speculo videt, eru- et speciosus forma prae filiis hominum? Unde invenimus quia et defor-
bescit faciem suam levare ad illam formosam suam quam amat. Quid mis? Isaiam interroga: Et vidimus eum, et non habebat speciem, ñeque
faciet ut pulcher sit? Exspectat ut veniat pulchritudo? Imo exspectando decorem,'1. IHae sunt duae tibiae quasi diverse sonantes; sed unus Spiri-
senectus additur, et turpiorem facit. Non est ergo quid agere, non est tus ambas inflat. Hac dicitur, Speciosus forma prae filiis hominum: hac
quomodo illi des consilium, nisi ut compescat se, et non audeat amare dicitur in Isaia, Vidimus eum, et non habebat speciem, ñeque decorem.
impar imparem: aut si forte amat et ducere uxorem optar, in illa casti- Uno Spiritu implentur ambae tibiae, non dissonant. Noli aures avertere,
tatem amet, non carnis faciem. Anima vero nostra, fratres mei, foeda esl adhibe intellectum. Interrogemus Paulum apostolum, et exponat nobis
per iniquitatem: amando Deum pulchra efficitur. Qualis amor est qui consonantiam duarum tibiarum. Sonet nobis, Speciosus forma prae filiis
reddit pulchram amantem? Deus autem semper pulcher est, nunquam hominum: Qui eum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse
deformis, nunquam commutabilis. Amavit nos prior qui semper est pul- aequalis Deo. Ecce speciosus forma prae filiis hominum. Sonet nobis
cher; et quales amavit, nisi foedos et deformes? Non ideo tamen ut etiam, Vidimus eum, et non habebat speciem ñeque decorem: Semetipsum
foedos dimitteret; sed ut mutaret, et ex deformibus pulchros faceret.
Quomodo erimus pulchri? Amando eum qui semper est pulcher. Quan- '» Rom. s¡8.g.
i» Ps. 44,3.
tum in te crescit amor, tantum crescit pulchritudo; quia ipsa charitas 20
lo. i,i.
est animae pulchritudo. Nos diligamus, quia ipse prior dilexit nos. Audi •' Is. 53,2.
342 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 10 IX, 10 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS 343

tenía forma ni hermosura; escuchad: Se anonadó a sí mismo ama al amor, p o r lo mismo ama a Dios? Así es. Amando al
tomando la forma de siervo, hecho a semejanza de los hombres amor, ama a Dios. ¿O es que te has olvidado de lo que poco
y hallado en el vestido como un hombre. No tenía forma ni her- antes dijiste: Dios es caridad? Si Dios es amor, quien ama al
mosura; para darte a ti forma y belleza. ¿Qué forma? ¿Qué amor ama a Dios. Ama, pues, al hermano, y estáte seguro. JNo
belleza? El amor de la caridad, para que amando corras y co- puedes decir: Amo al hermano, pero no amo a Dios. Pues así
rriendo ames. Ya eres hermoso, pero no pongas en ti la mirada, como mientes si dices: Amo a Dios y, sin embargo, no amas ai
no sea que pierdas lo que recibiste; pon tu atención en Aquel hermano, igualmente te engañas cuando dices: Amo al herma-
por quien has sido Tiecho hermoso. Sé hermoso para que El te no, si estás convencido que no amas a Dios. Es necesario, si
ame. Tú dirige todo tu esfuerzo hacia El, corre hacia El, enca- amas al hermano, que ames al mismo amor, y Dios es caridad.
mínate a su abrazo, teme apartarte de El, para que exista en ti Luego es necesario que ame a Dios quien ama al hermano. Sí
el temor casto, que permanece por los siglos de los siglos. no amas al hermano, a quien, ves, ¿cómo puedes amar a Dios,
Amemos a Dios, porgue primero nos amó El a nosotros. a quien no ves? ¿Por qué no ve a Dios este tal? Porque no
posee el amor mismo. JNo ve a Dios porque no tiene el amor,
10. Si alguno dijese: Amo a Dios... ¿A qué Dios? ¿Por qué
y no tiene el amor porque no ama al hermano; p o r consiguien-
amamos? Porque primero nos amó El a nosotros, y nos dio el
te, no ve a Dios porque no tiene el amor. Si tuviera amor, vería
amarle a El. Amó a los impíos para hacerles piadosos. Amó a
a Dios, porque Dios es amor, y se purificaría el ojo más y más
losí injustos para hacerles justos. Amó a los enfermos para cu-
por el amor para ver aquella inmutable substancia, con cuya
rarlos. Luego amémosle, porque primero nos amó El a nosotros.
presencia siempre se alegrará y gozará eternamente unido a los
Pregunta a cada uno si ama a Dios. Confiesa, vocea: Amo. El
ángeles. Pero ahora corra para que se goce más tarde en la
solo lo sabe. Hay otra pregunta que se le puede hacer: Si algu-
patria. JNo ame esta peregrinación, no ame el camino. Todo le
no dijese: Amo a Dios, y odia a su hermano, es mentiroso.
sea amargo fuera de Aquel que nos sigue llamando hasta que
¿Cómo pruebas que es mentiroso? Oye: Quien no ama a su
nos unamos a El y le digamos lo que se canta en el salmo:
hermano, a quien ve, cómo puede amar a Dios, a quien no ve?
Hiciste perecer a todos los que se apartan de ti. ¿ Y quiénes
Pues qué, ¿acaso quien ama a su hermano ama también a Dios?
son los que se apartan? Los que se alejan y aman al mundo.
Sí. Es necesario que ame a Dios, es necesario que ame al mismo
Tú, ¿qué debes hacer? El salmo prosigue y dice: Unirme a
amor. ¿Puede amarse al hermano sin amar la caridad? Es ne-
Dios es bueno para mí. Todo mi bien consiste en unirme gratis
cesario que ame al amor. ¿Entonces qué diremos? ¿El que
a Dios. Porque si te preguntas y dices: ¿ P o r qué te unes a

exinanivit formam serví accipiens, in similitudine hominum factus, el oblitus es quod paulo ante dixisti, Deus dilectio est? " Si Deus dilectio,
habitu inventus ut homo 22. Non habebat speciem ñeque decorem, ut tibí quisquis diligit dilectionem, Deum diligit. Dilige ergo fratrem, et securus
daret speciem et decorem. Quam speciem? quem decorem? Dilectionem esto. Non potes dicere, Diligo fratrem, sed non diligo Deum. Quomodo
charitatis; ut amans curras, currens ames. Pulcher es iam: sed noli te mentiris si dicas, Diligo Deum, quando non diligis fratrem; sic falleris,
attendere, ne perdas quod accepisti; illum attende, a quo factus es quando dicis, Diligo fratrem, si putes quia non diligis Deum. Necesse
pulcher. Ideo sis pulcher, ut ille te amet. Tu autem totam intentionem est qui diligis fratrem, diligas ipsam dilectionem; dilectio autem Deus
tuam in illum dirige, ad illum curre, eius amplexus pete, ab illo time est: necesse est ergo ut Deum diligat quisquis diligit fratrem. Si autem
discedere; ut sit in te timor castus, permanens in saeculum saeculi. Nos non diligis fratrem quem vides, Deum quem non vides quomodo potes
diligamus, quia ipse prior dilexit nos. diligere? Quare non videt Deum? Quia non habet ipsam dilectionem.
10. Si quis dixerit, Diligo Deum. Quem Deum? Quare diligimus? Ideo non videt Deum, quia non habet dilectionem; ideo non habet di-
Quia ipse prior dilexit nos, et donavit nobis diligere. Dilexit impíos, ut lectionem, quia non diligit fratrem: propterea ergo non videt Deum, quia
faceret pios; dilexit iniustos, ut faceret iustos; dilexit aegrotos, ut face- non habet dilectionem. Nam si habeat dilectionem, Deum videt; quia
ret sanos. Ergo et nos diligamus, quia ipse prior dilexit nos. Interroga Deus dilectio est: et purgatur ille oculus magis magisque dílectione, ut
unumquemque, dicat tibi si diligat Deum. Clamat, confitetur, Diligo, videat illam incommutabilem substantiam; cuius praesentia semper gau-
ipse scit. Est aliud unde interrogetur. Si quis dixerit, inquit, Diligo Deum, deat, qua perfruatur in aeternum coníunctus Angelis. Sed currat modo,
et fratrem suum odit, mendax est. Unde probas quia mendax est? Audi: ut aliquando in patria laetetur. Non amet peregrinationem, non amet
Qui entra non diligit fratrem suum quem videt, Deum, quem non videt, viam: totum amarum sit, praeter illum qui vocat, quousque inhaereamus
quomodo potest diligere? Quid ergo? qui diligit fratrem, diligit et illi, et dicamus quod dictum est in Psalmo, Perdidisti omnes quia for-
Deum? Necesse est ut diligat Deum, necesse est ut diligat ipsam dilec- nicantur abs te. Et qui sunt qui fornicantur? Qui discedunt, et amant
tionem. Numquid potest diligere fratrem, et non diligere dilectionem? mundum. Tu autem quid? Sequitur et dicit: Mihi autem inhaerere Deo
Necesse est ut diligat dilectionem. Quid ergo, qui diligit dilectionem, bonum est2i. Totum bonum meum est, Deo inhaerere gratis. Nam si
ideo diligit Deum? Utique ideo. Diligendo dilectionem, Deum diligit. An
23
l o . 4,S.i6.
" P h i l . 2,6.7. •"• P s . ,-2,27.23.
344 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS IX, 11 X, 1 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 345
D i o s ? ; y tu c o n c i e n c i a te d i c e : P a r a q u e m e dé a l g o , ¿ q u é te a b a n d o n e m o s el c a m i n o , r e t e n g a m o s la u n i d a d de l a I g l e s i a ,
d a r á ? El h i z o el cielo y la t i e r r a . ¿ Q u é t e h a de d a r ? Y a e s t á s t e n g a m o s a C r i s t o , t e n g a m o s la c a r i d a d . N o n o s s e p a r e m o s de
u n i d o a E l . E n c u e n t r a o t r a cosa m e j o r f u e r a de E l , y te l a d a r á . l o s m i e m b r o s de su e s p o s a , n o n o s s e p a r e m o s de l a fe p a r a q u e
1 1 . Quien no ama a su hermano, a quien ve, ¿cómo puede nos g l o r i e m o s en su p r e s e n c i a , y así p e r m a n e c e r e m o s s e g u r o s
amar a Dios, a quien no ve? Este mandamiento hemos recibido en E l , a h o r a p o r la fe, d e s p u é s p o r la visión de q u i e n t e n e m o s
de El: que quien ama a Dios ame a su hermano. Bonitamente c o m o a r r a s p r e c i o s a s el d o n del E s p í r i t u S a n t o .
d e c í a s : A m o a D i o s , i y r e s u l t a q u e o d i a s al h e r m a n o ! ¡ O h ho-
m i c i d a ! , ¿ c ó m o es q u e a m a s a D i o s ? ¿ N o oíste a n t e r i o r m e n t e
en la E p í s t o l a : El que odia a su hermano es homicida? Pues
no hay d u d a que a m o a Dios a u n q u e odie a mi h e r m a n o . N o hay
d u d a q u e n o a m a s a D i o s si o d i a s al h e r m a n o . Y a h o r a lo p r u e -
TRATADO X
b o con o t r o t e s t i m o n i o del m i s m o a p ó s t o l , p u e s t a m b i é n d i j o :
Sobre lo que escribe San J u a n : "Todo el que cree que Jesús e s
Nos dio el mandamiento de amarnos unos a otros. ¿ C ó m o a m a s Cristo ha nacido de Dios", h a s t a donde d i c e : "En e s t o consiste
a aquel cuyo mandamiento desprecias? ¿Quién d i r á : A m o al el amar a D i o s : en guardar s u s mandamientos" (8,1-8)
e m p e r a d o r , p e r o d e s p r e c i o s u s l e y e s ? E n esto c o n o c e el e m p e -
r a d o r q u e se le a m a : en q u e se o b s e r v e n sus leyes en l a s p r o - 1. C r e o q u e r e c o r d a r é i s , l o s q u e estuvisteis a y e r , d ó n d e
v i n c i a s . ¿ C u á l es la ley del E m p e r a d o r ? Un mandamiento nue- l l e g á b a m o s en l a e x p o s i c i ó n de esta E p í s t o l a , a s a b e r , a l l í don-
vo os doy: que os améis unos a otros. D i c e s q u e a m a s a C r i s t o ; de d i c e : Todo el que no ama a su hermano, a quien ve, ¿cómo
g u a r d a su m a n d a m i e n t o : a m a al h e r m a n o . Si n o a m a s a l her- puede amar a Dios, a quien no ve? Y este mandamiento tenemos
m a n o , ¿cómo amas a aquel cuyo m a n d a m i e n t o ' d e s p r e c i a s ? Her- de El: que quien ama, ame a su hermano. H a s t a a q u í ya está
m a n o s , n o m e c a n s a r é de h a b l a r s o b r e la c a r i d a d en n o m b r e t r a t a d o . V e a m o s lo q u e sigue p o r o r d e n . Todo el que cree que
de C r i s t o . C u a n t a s a n s i a s t e n é i s v o s o t r o s t a m b i é n de este a m o r , jesús es Cristo, ha nacido de Dios. ¿ Q u i é n b a v q u e n o c r e a
t a n t o m á s confiamos q u e crece él en v o s o t r o s y q u e echa f u e r a a u e J e s ú s es C r i s t o ? Q u i e n n o vive c o m o m a n d ó C r i s t o . M u c h o s
el t e m o r p a r a q u e p e r m a n e z c a el t e m o r casto, q u e p e r m a n e c e d i c e n : C r e o ; p e r o la fe sin o b r a s n o s a l v a . Y la o b r a de la fe
p o r los s i g l o s de los s i g l o s . T o l e r e m o s al m u n d o , t o l e r e m o s l a s es el a m o r , s e g ú n dice el a p ó s t o l S a n P a b l o : Y la fe que obra
t r i b u l a c i o n e s , t o l e r e m o s los t r o p i e z o s de l a s t e n t a c i o n e s . N o por el amor. T u s o b r a s a n t e r i o r e s a tu fe e r a n n u l a s , y, a u n q u e

¡nterroges, et dicas, Quare inhaeres Deo? Et dicat, Ut donet mihi. Quid Christum. teneamus charitatem. Non divellamur a membris sponsae ipsius,
tibi donet? Caelum ipse fecit, terram ipse fecit: quid tibi donaturus est? non divellamur a fide, ut gloriemur in praesentia ipsius: et securi ma-
iam inhaeres illi: inveni melius, et donat tibi. nebimus in eo, modo per fidem, tune per speciem, cuius tantas arrhas
habemus donum Spiritus sancti.
11. Qui enim non diligit fratrem suum quem videt, Deum quem non
videt, quomodo potest diligere? Et hoc mandatum habemus ab ipso, ut
qui diligit Deum, diligat et fratrem suum. Magnifice dicebas, Diligo
Deum; et odis fratrem! O homicida, quomodo diligis Deum? Non audisti
superius in ipsa Epístola, Qui odit fratrem suum, homicida est? Sed TRACTATUS X
prorsus diligo Deum, quamvis oderim fratrem meum. Prorsus non diligis
Deum, si odis fratrem. Et modo probo alio documento. Ipse dixit, Dedit
nobis praeceptum, ut diligamus invicem'": quomodo diligis eum, cuius D e eo quod Ioannes scribit, "Omnis oui credit quod lesuss sit
odisti praeceptum? Quis est qui dicat, Diligo imperatorem, sed odí Ieges C h r i s t u s , ex D e o n a t u s e s t " , u s q u e a d id, " H a e c est e n i m dilee-
eius? In hoc intelligit imperator si diligis eum, si observentur leges eius tio Dei, u t p r a e c e p t a eius s e r v e m u s " (5,1-3)
per provincias. Lex imperatoris quae est? Mandatum novum do vobis,
ut vos invicem diligatis 2b. Dicis ergo te diligere Christum; serva man- 1. Meminisse vos credo, aui adfuistis hestemo die. ad quem locum
datum eius, et fratrem dilige. Si autem fratrem non diligis; quomodo in proüressu huius Epistolae pervenerit riostra tractatio: id est, Qui enim
eum diligis, cuius mandatum contemnis? Fratres, ego non satior loquen- non dilieit fratrem suum, quem videt, Deum auem non videt auomodo
do de charitate in nomine Christi. Quantum et vos habetis huius rei potest diligere? Et hoc mandatum habemus ab ipso, ut qui diligit Deum.
avaritiam, tantum speramus quia crescit in vobis ipsa, et foias mittit dilímt et. fratrem, suum. Huc úseme, disnutatum erat. Quae seqiiuntnr
timorem, ut remaneat ille timor castus permanens in saeculum saeculi. rrgo ex ordine videamus. Omnis aui credit nuod ICSUM sit Christus, ex
Toleremus mundum, toleremus tribulationes, toleremus scandala tentatio- Deo natus est. Ouis est qui non credit nuod lesus sit Christus? Oui non
num. Non recedamus a via; teneamus unitatem Ecclesiae, teneamus M'C vivit quomodo praecepit Christus. Multi f»nim dicunt. Credo: sed
fides sine operibus non salvat. Opus autem fidei ipsa dilectio est, dicente
23
i l o . 3,15.23. Paulo apostólo, Et fides quae per dilectionem operatur'. Opera quidem
26
l o . 13,34.
G a l . 5,6.
X, 2 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 347
346 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 1
Jonás, porque no te lo reveló la carne ni la sangre, sino mi
pareciesen buenas, no tenían valor. Si eran nulas, estabas como
Padre, que está en los cielos. Atended a las alabanzas que se
un hombre sin pies, o con pies enfermos, que no puede andar.
tributan a esta fe: Tú eres Pedro y sobre esta piedra edificaré
Si parecían buenas, antes de creer, corrías ciertamente; pero,
mi Iglesia. ¿Qué significa sobre esta piedra edificaré mi Igle-
corriendo fuera del camino, te desviabas más que te acercabas.
sia? Sobre esta confesión de fe, sobre esto que se dijo: Tú eres
Tenemos que correr, pero dentro del camino. Quien corre fuera
Cristo, el Hijo de Dios vivo. Sobre esta piedra, dice Jesús, edi-
del camino, corre en vano; es más, corre para mayor cansancio.
ficaré mi Iglesia. ¡Gran mérito el de esta fe! Pedro dice: Tú
Pues tanto más se extravía cuanto más corre fuera del camino.
eres Cristo, el Hijo de Dios vivo; dicen los demonios: Sabemos
¿Cuál es el camino por el que debemos correr? Cristo dijo:
que eres el Hijo de Dios, el santo de Dios. Esto dice P e d r o ;
Yo soy el camino. ¿Cuál es la patria adonde nos dirigimos?
esto dicen los demonios; las mismas palabras, pero el ánimo
Cristo dijo: Yo soy la verdad. Por él corres, hacia él corres, en
diverso. Y ¿cómo consta que decía esto Pedro con amor? Por-
él descansas. Para que corriésemos por él se alargó hasta nos-
que la fe del cristiano va acompañada de amor; la del demonio,
otros; estábamos distantes, y alejados peregrinábamos. Es poco
sin él. ¿Cómo sin amor? Veréis. Pedro lo decía para retener a
decir que peregrinábamos alejados; extenuados, no podíamos
Cristo; los demonios, para que se alejase de ellos. Porque antes
movernos. Vino el médico a los enfermos, se alargó el camino
de decir: Sabemos quién eres; tú eres el Hijo de Dios, dijeron:
hasta los peregrinos; salvémonos por él, caminemos por él. Esto
¿Qué tenemos nosotros que ver contigo? ¿Por qué viniste antes
es creer que Jesús es Cristo, al modo que creen los cristianos
de tiempo a atormentarnos? Una cosa es confesar a Cristo para
que no tienen sólo el nombre de cristianos, sino los hechos y la
tenerle y otra confesarle para que se aparte de ti. Luego veis
vida; no como creen los demonios. También creen los demonios
de qué modo dice aquí San Juan todo el que cree, expresando
y tiemblan, como dice la Escritura. ¿Cuánto más pudieron creer
la fe propia y verdadera, no como la de muchos. Así, pues, nin-
que lo que creyeron? Sabemos, dicen, que eres el Hijo de Dios.
gún hereje os diga: También nosotros creemos. Os aduje este
Lo que dijeron los demonios, esto dijo San Pedro. Cuando el Se-
ejemplo de los demonios para que no os alegréis engañados
ñor preguntaba quién era El y por quién le tenían los hombres,
por las palabras de los que creen, sino que exploréis los hechos
le respondieron los discípulos: Unos dicen que eres Juan Bautis-
de su vida.
ta; otros, que Elias; otros, que Jeremías o uno de los profetas.
El entonces les dice: Vosotros, ¿quién decís que soy yo? Res- 2. Veamos qué es creer en Cristo, qué es creer que el mis-
pondiendo Pedro, le dice: Tú eres Cristo, el Hijo de Dios vivo. mo Jesús es Cristo. San Juan prosigue y dice: Todo el que cree
Al instante oyó del Señor: Bienaventurado eres, Simón, hijo de
me esse dicitis? Respondit Petrus, et ait: Tu es Christus Filius Dei vivi.
Et audivit a Domino: Beatus es, Simón Bar lona, quia non revelavit tibí
tua praeterita, antequam crederes, vel nulla erant; vel si bona videban- caro et sanguis, sed Pater meus qui est in caelis. Videte quae laudes
tur, inania erant- Si enim nulla erant; sic eras quasi homo sine pedibus, prosequantur hanc fidem: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo
aut vexatis pedibus ambulare non valens: si autem bona videbantur; Ecclesiam meam4. Quid est, super hanc petram aedificabo Ecclesiam
antequam crederes, currebas quidem, sed praeter viam currendo, errabas meam? Super hanc fidem, super id quod dictum est, Tu es Christus
potius quam perveniebas. Est ergo nobis et currendum, et in via curren- Filius Dei vivi. Super hanc petram, inquit, fundabo Ecclesiam meam.
dum. Qui praeter viam currit, inaniter currit: imo ad laborem currit. Magna laus! Ergo dicit Petrus, Tu es Christus Filius Dei vivi: dicunt et
Tanto plus errat, quanto praeter viam currit. Quae est via per quam daemones, Scimus qui sis, Filius Dei, sanctus Dei. Hoc Petrus, hoc et
currimus? Christus dixit, Ego sum via. Quae patria, quo currimus? daemones: eadem verba, non idem animus. Et unde constat quia hoc
Christus dixit, Ego sum veritas2. Per illum curris, ad illum curris, in Petrus cum dilectione dicebat? Quia fides christiani cum dilectione est;
ipso requiescis. Sed ut curreremus per illum, extendit se usque ad nos: daemonis autem sine dilectione. Quomodo sine dilectione? Hoc dicebat
longe enim eramus, et longe peregrinabamur. Parum est quia longe pe- Petrus, ut Christum amplecteretur: hoc dicebant daemones, ut Christus
regrinabamur; et languidi nos moveré non poteramus. Medicus venit ad ab eis recederet, Nam antequam dicerent, Scimus qui sis; tu es Filius
aegrotos, via porrecta est ad peregrinos. Salvemur ab ipso, ambulemus Dei: Quid nobis et tibi est, dixerunt? Quid venisti ante tempus perderé
per ipsum. Hoc est credere quia Iesus Christus est, quomodo credunt nos?5 Aliud est ergo confiten Christum, ut teneas Christum, aliud con-
christiani, qui non solo nomine christiani sunt, sed et factis et vita: non fiten Christum, ut repellas a te Christum. Ergo videtis quia quomodo
quomodo credunt daemones. Nam et daemones credunt, et contremiscunt. hic dicit, Qui credit, propria quaedam fides est; non quomodo cum
sicut dicit Scriptura". Quid potuerunt plus credere daemones, quam ut multis. Itaque, fratres, nemo haereticorum dicat vobis, Et nos credimus.
dicerent, Scimus qui sis, Filius Uei? Quod dixerunt daemones, hoc dixit Ideo enim de daemonibus exemplum proposui, ne gaudeatis ad verba
et Petrus. Cum Dominus quaereret quis esset, et quem illum dicerent credentium, sed exploretis facta viventium.
homines, responderunt illi discipuli: Alii dicunt te loannem Baptistam,
2. Videamus ergo quid est credere in Christum; quid, credere quia
alii Eliam, alii Ieremiam, aut unum ex Prophetis. Et ille: Vos autem quem
4
Mt. I6,IJ-I8.
2 5
lo. 14,6. Mt. 8,29, et Me. 1,24.
3
Iac. 2,19.
348 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 3 X, 3 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 349

que Jesús es Cristo, ha nacido de Dios. P e r o ¿ q u é es c r e e r esto ? c o n o c e m o s q u e a m a m o s al H i j o de D i o s . L l a m ó hijos de Dios ^


Y todo el que ama al que engendró, ama también al engendrado lo q u e l l a m a b a p o c o a n t e s Hijo de Dios, p o r q u e los h i j o s de
por El. A la fe, e! a p ó s t o l j u n t ó el a m o r , p o r q u e la fe sin el D i o s son el c u e r p o del ú n i c o H i j o de D i o s , y, siendo E l la.
a m o r es v a n a . L a fe con el a m o r es la fe del c r i s t i a n o . L a fe sin c a b e z a y n o s o t r o s los m i e m b r o s , sólo h a y u n H i j o de D i o s . L ú e .
el a m o r es la fe de los d e m o n i o s . L o s q u e n o c r e e n son p e o r e s y go q u i e n a m a a los h i j o s de D i o s a m a al H i j o de D i o s , y q u i e n
m á s t o r p e s q u e los d e m o n i o s . Q u i e n n o q u i e r e c r e e r en C r i s t o , a m a al H i j o de D i o s a m a al P a d r e . N a d i e p u e d e a m a r a ]
n i s i q u i e r a i m i t a a los d e m o n i o s . Q u i e n cree en C r i s t o , p e r o P a d r e si n o a m a al H i j o , y el q u e a m a al H i j o a m a t a m b i é n a
o d i a a Cristo, tiene la confesión d e fe p a r a el t e m o r de la p e n a , los h i j o s de D i o s . ¿ A q u é h i j o s de D i o s ? A los m i e m b r o s del
n o p a r a el a m o r de la c o r o n a . P u e s t a m b i é n los d e m o n i o s te- H i j o de D i o s . A m a n d o se h a c e él m i s m o m i e m b r o y e n t r a p o r
m í a n ser c a s t i g a d o s . A ñ a d e a esta fe el a m o r , p a r a q u e se con- el a m o r a f o r m a r p a r t e d e la t r a b a z ó n del c u e r p o de C r i s t o , y
v i e r t a en la fe, de la q u e dice el A p ó s t o l : La fe obra por el será u n C r i s t o a m á n d o s e a sí m i s m o . C u a n d o m u t u a m e n t e Se
amor. H a s e n c o n t r a d o al c r i s t i a n o , al c i u d a d a n o de J e r u s a l é n , a m a n los m i e m b r o s , el c u e r p o se a m a a sí m i s m o . Y si pa-
al c o n c i u d a d a n o de los á n g e l e s , al p e r e g r i n o q u e s u s p i r a en el dece un miembro, padecen con él todos los miembros; y si un
c a m i n o ; ú n e t e a él, es tu c o m p a ñ e r o , c o r r e con él, si es q u e tú miembro es honrado, con él se gozan todos los miembros.
t a m b i é n e r e s esto. Todo el que ama al que engendró, ama tam- Y ¿ q u é dice a c o n t i n u a c i ó n S a n P a b l o ? Y vosotros sois cuerpo
bién al engendrado por él. ¿ Q u i é n e n g e n d r ó ? E l P a d r e . ¿ Q u i é n de Cristo y miembros suyos. P o c o a n t e s h a b l a b a S a n J u a n s o b r e
es e n g e n d r a d o ? E l H i j o . Y ¿ q u é q u i e r e d e c i r con la frase an- la c a r i d a d f r a t e r n a y d e c í a : El que no ama al hermano, a quien
t e r i o r ? T o d o el q u e a m a al P a d r e a m a al H i j o . ve, ¿cómo puede amar a Dios, a quien no ve? ¿ N o a m a s a
C r i s t o a m a n d o al h e r m a n o ? ¿ C ó m o n o h a de ser así, si a m a s a
3 . En esto conocemos que amamos a los hijos de Dios.
l o s m i e m b r o s de C r i s t o ? P u e s m i r a , c u a n d o a m a s a los m i e m -
¿ Q u é es esto, h e r m a n o s ? P o c o a n t e s h a b l a b a del H i i o de D i o s ,
b r o s de C r i s t o , a m a s a C r i s t o ; c u a n d o a m a s a C r i s t o , a m a s a l
n o de los h i j o s de D i o s . P r o p u s o a n u e s t r a c o n s i d e r a c i ó n s ó l o
H i j o de D i o s ; c u a n d o a m a s al H i j o de D i o s , a m a s t a m b i é n a l
a Cristo, y n o s d i j o : Todo el que cree que Jesús es Cristo, ha
P a d r e . E l a m o r es i n d i v i s i b l e . E l i g e u n o de estos t r e s a m o r e s ;
nacido de Dios. Y todo el que ama al que engendró, es d e c i r ,
te siguen los o t r o s a m o r e s . D i c e s : A m o sólo a D i o s , a D i o s P a -
al P a d r e , ama al que ha sido engendrado por El, es decir, al
d r e . M i e n t e s . Si r e a l m e n t e le a m a s , n o le a m a s solo, sino q u e ,
H i j o , n u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o . Y s i g u e : En esto conocemos que
si a m a s al P a d r e , a m a s t a m b i é n al H i j o . S u p o n g a m o s q u e di-
amamos a los hijos de Dios; esto es, c o m o si d i j e r a : E n esto
c e s : A m o al P a d r e y al H i j o , p e r o esto s ó l o ; al P a d r e D i o s
lesus ipse est Christus. Sequitur, Omnis qui credit quod lesus sit Christus,
ex Deo natus est. Sed quid est credere illud? Et omnis qui diligit qui cognoscimus quia diligimus Filium Dei: filios Dei dixit, qui Filium Dei
genuit eum, diligit eum qui genitus est ab ipso. Statim fidei coniunxit paulo ante dieebat; quia filü Dei corpus sunt unici Filii Dei; et cum
dilectionem; quia sine dilectione fides inanis est. Cum dilectione fides lile caput, nos membra, unus est Filius Dei. Ergo qui diligit filios Dei,
christiani, sine dilectione fides daemonis: qui autem non credunt, peiores Filium Dei diligit; et qui diligit Filium Dei, Patrem diligit: nec potest
sunt quam daemones, et tardiores quam daemones. Nescio quis non vuit quisquam diligere Patrem, nisi diligat Filium; et qui diligit Filium,
credere in Christum; adhuc nec daemones imitatur. Iam credit in diligit et filios Dei. Quos filios Dei? Membra Filii Dei. Et diiigendo fit
Christum sed odit Christum; habet confessionem fidei in timore poenae, et ipse membrum, et fit per dilectionem in compage corporis Christi;
non in amore coronae: nam et illi puniri timebant. Adde huic fidei di- et erit unus Christus amans seipsum. Cum enim se itivicem amant mem-
lectionem, ut fiat fides qualem dicit Apostolus Paulus, Fides quae per bra, corpus se amat. Et si patitur unum membrum, compatiuntur omnia
dilectionem operatur6: invenisti christianum, invenisti civem Ierusalem, membra; et si gloriatur unum membrum, congaudent omnia membra. Et
invenisti civem Angelorum, invenisti in via suspirantem peregrinum; quid secutus ait? Vos autem estis corpus Christi et membra1. Dieebat
adiunge te illi, comes tuus est, curre cum illo, si tamen et tu hoc es. paulo ante de dilectione fraterna, et ait, Qui non diligit fratrem quem
Omnis qui diligit qui genuit eum, diligit eum qui genitus est ab ipso. videt, Deum quem non videt quomodo poterit diligere? * Si autem diligis
Quis genuit? Pater. Quis est genitus? Filius. Quid ergo ait? Omnis qui fratrem, forte fratrem diligis, et Christum non diligis? Quomodo, quando
diligit Patrem, diligit Filium. membra Christi diligis? Cum ergo membra Christi diligis, Christum di-
3. In hoc cognoscimus quia diligimus jilios Dei. Quid est hoc, fra- ligis; cum Christum diligis, Filium Dei diligis; cum Filium Dei diligis,
tres? Paulo ante de Filio Dei dicebat, non de filiis Dei: ecce unus et Patrem diligis. Non potest ergo separari dilectio. Elige tibi quid di-
positus est Christus contemplandus nobis, et dictum est nobis, Omnis ligas; sequuntur te caetera. Dicas, Deum solum diligo, Deum Patrem.
qui credit quod lesus sit Christus, est ex Deo natus: et omnis qui diligit Mentiris: si diligis, non solum diligis; sed si diligis Patrem, diligis et
qui genuit eum, id est, Patrem, diligit eum qui genitus est ex ipso, id Filium. Ecce, inquis, diligo Patrem, et diligo Filium: sed hoc solum,
est, Filium Dominum nostrum Iesum Christum. Et sequitur, In hoc Patrem Deum et Filium Deum et Dominum nostrum Iesum Christum
cognoscimus quia diligimus jilios Dei; quasi dicturus esset, In hoc
7
6
i Cor. 12,26.27.
Gal. 5,6. 8
1 l o . 4,20.
350 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 4
X, 4 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 351
y al Hijo Dios y Señor nuestro, Jesucristo, que subió a los cie-
los y está sentado a la diestra del Padre, Verbo por quien fue- ¿Amas la avaricia? No se ama sin trabajo lo que amas; en
ron hechas todas las cosas, y Verbo hecho carne, que habitó cambio, se ama sin trabajo a Dios. La avaricia ha de imponer
entre nosotros; sólo amo esto. Mientes. Si amas a la Cabeza, trabajos, peligros, angustias, tribulaciones, y has de obedecerla.
amas también a los miembros; y si no amas a los miembros, ¿Qué conseguirás con ello? Perder la tranquilidad por tener
tampoco amas a la Cabeza. ¿No oyes con espanto la voz de la con qué llenar el arca. Más tranquilo estabas antes de poseer
Cabeza, que clama desde el cielo en favor de los miembros di- riquezas que cuando comenzaste a tenerlas. He aquí lo que te
ciendo: Saulo, Saulo, ¿por qué me persigues? Llamó persegui- impuso la avaricia: llenaste las trojes; temes a los ladrones.
dor suyo al perseguidor de sus miembros; llamó amador suyo Adquiriste oro; perdiste el sueño. He aquí lo que te impuso la
al amador de sus miembros. Ya sabéis, hermanos, quiénes sean avaricia: haz esto, y lo hiciste. ¿Qué te ordena Dios? Ámame.
sus miembros: la misma Iglesia de Dios. En esto conocemos Amas el oro; le has de buscar y quizá no le encuentres; sin
que amamos a los hijos de Dios: en que amamos a Dios. embargo, quien me busca, estoy con él. Amas los honores y
¿Y cómo es esto? ¿No son una cosa distinta los hijos de Dios quizá no has de llegar a ellos. ¿Quién me amó y no llegó has-
y Dios? Pero quien ama a Dios, ama sus preceptos. Y ¿cuáles ta mí? Dios te dice: Quieres conseguir un protector o un amigo
son los preceptos de Dios? Un nuevo mandamiento os doy: poderoso; para conseguirlos te vales de otro inferior. Ámame,
que os améis mutuamente. Nadie se excuse de tener un amor te dice Dios; para llegar a mí no tienes que apoyarte en nadie;
porque ya tiene otro; pues el amor de Dios es así; como él el mismo amor me hace a ti presente. ¿Qué cosa más dulce que
se centra en la unidad, por eso a todos los amores que de- este amor, hermanos? No sin razón oísteis poco ha en el sal-
penden de él los hace uno, y, como fuego, funde a todos. Todo mo : Me contaron los impíos sus deleites, pero no son como tu
amor bueno es oro; al fundirse la masa, resulta una sola cosa; ley, Señor. ¿Cuál es la ley de Dios? Su mandamiento. ¿Y cuál
pero sin que arda el fuego de la caridad no pueden fundirse es su mandamiento? Aquel nuevo, que es llamado nuevo porque
muchos en uno. Porque amamos a Dios, conocemos que amamos renueva, del cual dice: Os doy un nuevo mandamiento: que os
a ios hijos de Dios. améis los unos a los otros. Y como ésta es la ley de Dios, el
Apóstol dice: Llevaos vuestras cargas mutuamente, y así cum-
4. ¿ Y cómo conocemos que amamos a los hijos de Dios? pliréis la ley de Cristo. La caridad es la perfección de todas
En que amamos a Dios y cumplimos sus mandamientos. Gemi- nuestras obras. Allí está el fin; por ella corremos, y cuando
mos aquí por la dificultad de cumplir los mandamientos de lleguemos a ella descansaremos.
Dios. Oye lo que sigue: ¡Oh hombre!, ¿por qué sufres amando?
qui ascendit in cáelos, et sedet ad dexteram Patris, illud Verbum per
tjuod facta sunt omnia, et Verbum caro factum est, et habitavit in no- Amando avaritiam. Cum labore amatur quod amas: sine labore amatur
bis"; hoc solum diligo. Mentiris: si enim diligis caput, diligis et mem- Deus. Avaritia iussura est labores, pericula, trituras, tribulationes; et
bra; si autem membra non diligis, nec caput diligis. Non expavescis obtemperaturus es. Quo fine? Ut habeas unde impleas arcam, perdas
vocem capitis de cáelo clamantem pro membris, Saule, Saule, quid me securitatem. Securior forte eras antequam haberes, quam cum babere
persequeris? 10 Persecutorem suura vocavit persecutorem membrorum suo- coepisti. Ecce quid tibi iussit avaritia: implesti domum, timen tur latro-
rum: dilectorern suum vocavit dilectorem membrorum suorum. lam quae nes; acquisisti aurum, perdidisti somnum. Ecce quid tibi iussit avaritia,
sunt membra eius, nostis, fratres; ipsa est. Ecclesia Dei. In hoc cognosci- Fac, et fecisti. Qui o1 tibi iubet Deus? Dilige me. Aurum diligis, quaesi-
mus quia diligimus filias Dei, quia Deum diiigimus. Et quomodo? Non tunis es aurum, et forte non inventurus: quisquís me quaerit, cum illo
aliud sunt íilii Dei, aliud Deus? Sed qui Deum diligit, praecepta eius sum. Amaturus es honorem, et forte non perventurus: quis me amavit,
diligit. Et quae sunt praecepta Dei? Mandatum novum do vobis, ut vo¡, et non ad rne pervenit? Dicit tibí Deus, Patronum tibi vis faceré, aut
invicem diligatisll. Nemo se excuset per aliam dilectionem, ad aliam amicum potenlem; ambis per alium inferiorem. Me ama, dicit tibi Deus:
dilectionem; omnino sic se tenet ista dilectio: quomodo ipsa compagi- non ad me ambitur per aliquem; ipse amor praesentem me tibi facit.
nata est in unum, sic omnes quae ex illa pendent, unum facit, et quasi Quid dulcius dilectione ista, fratres? Non sine causa modo audistis in
conflat illos ignis. Aurum est, conflatur massa, et fit unum aliquid: sed Fsalmo, fratres, Narraverunt mihi iniusti delectationes; sed non sicuí lex
nisi fervor charitatis accendat, ex multis in unum conflari non potest. tua, Domine !2. Quae est lex Dei? Mandatum Dei. Quod est mandatum
Quia Deum diligimus, inde cognoscimus quia diligimus filias Dei. Dei? Novum illud mandatum, quod ideo novum dicitur, quia innovat:
Mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis. Audi quia ipsa est
4. Et unde cognoscimus quia diligimus filios Dei? Quia Deum dili- (ex Dei: Apostólas ciicit, invicem onera vestra pórtate, et sic adimplebitis
gimus, et praecepta eius facimus. Suspiramus hic ex difficultate faciendi legem Christi13. Ipsa est consummatio omnium operum nostrorum, di-
praeceptum Dei. Audi quid sequatur. Homo, quid laboras amando? lectio. Ibi est finis: propter hoc currimus; ad ipsam currimus; cum ve-
s
l o . 1,3.14. nerimus ad eam requiescemus.
10
Aot. 9,4.
11 13
l o . 13,34. P s . 118,85.
13
G a l . 6,2.
352 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 5 X, 5 EXPOSICIÓN DE LA E P . A LOS PARTOS 353

5. Oísteis en el salmo: Vi el fin de toda perfección. Dijo: precepto es la caridad, y Dios es caridad. El Padre y el Hijo
Vi el fin de toda perfección. ¿Qué había visto éste? ¿Hemos y el Espíritu Santo son uno. Este es tu fin; en otra circunstancia
de creer que subió a la cima de un altísimo y puntiagudo monte es tu camino. No te atasques en el camino, pues no alcanza-
y que contempló y vio el ámbito de la tierra y la extensión del rás el fin. No te detengas en cosa alguna que encuentres en el
universo, y por lo mismo dijo: Vi el fin de toda perfección? camino hasta que llegues al fin. ¿Cuál es el fin? Para mí, unir-
Si esto es laudable, pidamos a Dios ojos carnales tan penetran- me a Dios es bueno. Te uniste a Dios, terminaste el camino,
tes, que busquemos algún altísimo monte que se halle en la llegaste a la patria. Atended. Alguno busca dinero: no sea
tierra, desde cuya cumbre veamos el fin de toda perfección. éste tu fin; pasa adelante como peregrino. Busca cómo pasar,
No vayas lejos, pues te digo: Sube al monte y ve el fin. Cristo no en dónde quedarte. Si amas el dinero, te ves enredado por
es el monte. Ven a Cristo y verás desde allí el fin de toda per- la avaricia; la avaricia será cadena para tus pies y no podrás
fección. ¿Cuál es este fin? Pregunta a San Pablo y te dirá: El pasar adelante. Luego deja atrás a ésta también; busca el
fin del mandamiento es la caridad de un corazón limpio, de fin. Buscas la salud del cuerpo; tampoco te detengas aquí.
una conciencia buena y de una fe no fingida; y en otro lugar: ¿Qué es esta salud corporal que desaparece con la muerte,
La plenitud de la ley es la caridad. ¿Qué cosa más acabada y se disipa con la enfermedad y, por tanto, es frivola, mortal,
perfecta que la plenitud? Hermanos, escribió fin con toda pro- pasajera? Búscala solamente, para que quizá una salud mor-
piedad. No penséis que se trata de consunción, sino de consu- bosa no impida tus buenas obras. Luego el fin no está allí, ya
mación. De una manera se dice: Terminé el pan, y de otra: que se busca como medio. Todo lo que se busca como medio,
Terminé "la túnica. Terminé el pan comiéndolo, terminé la no es fin. Lo que se busca por sí y gratis es el fin. Buscas
túnica tejiéndola. Sin embargo, en ambos casos decimos termi- honores; quizá los buscas para obrar, para alcanzar algo,
né; pero el pan se termina por consumición, y la túnica por para agradar a Dios; no ames el honor por sí mismo, para
consumación. El pan se termina desapareciendo; la túnica, per- que no te detengas en él. ¿Buscas alabanzas? Si las de Dios,
feccionándose. Luego entended la palabra fin de este modo, haces bien; si las tuyas, obras m a l ; te detienes en el camino.
cuando oís que se dice en el salmo: Salmo de David para el fin. Pero ve que tú eres amado, eres alabado; no te congratules
Frecuentemente oís esto en los salmos y debéis comprender cuando eres alabado; gloríate en el Señor cantando: Mi
lo gue oís. ¿Qué significa para el fin? El fin de la ley es alma se gloriará en el Señor. ¿Predicas un buen sermón y
Cristo, en orden a la justicia, para todo creyente. ¿Y qué es alabado tu sermón? No lo sea como tuyo; en ti no está
quiere decir el fin es Cristo? Que Cristo es Dios, y el fin del
« _ _______ —— •
Legis Christus est, ad iuslitiam omni credenti". Et quid est, finis
5. Audistis in Psalmo, Omnis consummationis vidi finemu. Dixit, Christus? Quia Christus Deus, et finis praecepti charitas, et Deus cha-
Omnis consummationis vidi finem: quid viderat iste? Putamus, ascende- ritas: quia Pater et Filius et Spiritus sanctus unum sunt. Ibi tibi finis
cat in verticem alicuius altissimi montis et acutissimi, et perspexerat, et est: alibi via est. Noli haerere in via, et non pervenire ad finem. Ad
viderat ambitum terrae et circuios orbis universi; et ideo dixit, Omnis quidquid aliud veneris, transi usquequo pervenias ad finem. Quid est
consummationis vidi finem? Si hoc laudabile est, oculos carnis quaera- finis? Mihi autem adhaerere Deo bonum est". Adhaesisti Deo, finisti
mus a Domino tam acutos, ut aliquem excelsissimum montem, qui est in viam; permanebis in patria. Intendite. Pecuniam aliquis quaerit; non
térra, requiramus, de cuius cacumine videamus omnis consummationis sit tibi finis: transi tanquam peregrinus. Quaere ubi transeas, non ubi
finem. Noli iré longe: ecce dico tibí, ascende in montem, et vide finem. remaneas. Si autem amas, per avaritiam implicatus es: erit tibi avaritia
Christus mons est; veni ad Christum, vides inde finem omnis consum- catena pedum; ultra progredi non potes. Transi ergo et hoc; quaere fi-
mationis. Quis est iste finis? Paulum interroga: Finís autem praecepti nem. Salutem corporis quaeris, adhuc noli ibi remanere. Quae est enim
est chantas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta 15; et ista salus corporis, quae morte perimitur, quae aegritudine debilitatur,
alio loco, Plenitudo autem legis charitas ". Quid tam finitum et termi- frivola, mortalis, fluxa? Quaere illam, ne impediat forte mórbida vale-
natum quam plenitudo? Etenim, fratres, finem ponit laudabiliter. Nolite tudo opera tua bona. Ergo non est ibi finis; quia propter aliud quaeri-
putare consumptionem, sed consummationem. Aliter enim dicitur, Finivi tur. Quidquid propter aliud quaeritur, non est ibi finis: quidquid propter
panem; aliter, Finivi tunicam. Finivi panem manducando; finivi tunicam se et gratis quaeritur, ibi est finis. Quaeris honores; forte ad aliquid
intexendo. Et ibi finis sonat, et illic finis sonat: sed tamen pañis finitur agendum quaeris, ut peragas aliquid, ut placeas Deo: noli ipsum hono-
ut consumatur, túnica finitur ut consummetur; pañis finitur ut non sit, rem amare, ne ibi remaneas. Quaeris laudem? Si Dei quaeris, bene facis:
túnica finitur ut perfecta sit. Ergo sic audite finem, et quando legitur si tuam quaeris, male facis; remanes in via. Sed ecce amaris tu, lauda-
Psalmus, et auditis, In finem Psalmus David. Assidue auditis hoc in ris: noli gratulan quando in te laudaris; laudare in Domino, ut cantes,
Psalmis, et debetis nosse quod auditis. Quid est, in finem? Finis enim In. Domino laudabitur anima mea". Sermonem aliquem bonum dicis, et
11
P s . 118,96. 17
15
r T i m . 1,5. I b i d . 10,4.
18
15
R o m . 13,10. . P s . 72,28.
19
P s . 33,3.

S.Ag. ¡g 12
X, 7 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 355
354 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 6
boca se abre a vosotros, ¡oh, corintios!; nuestro corazón se
el fin. Si en ti p o n e s el fin, t e r m i n a s t e ; p e r o n o t e r m i n a r á s ensancha, no estáis apretados en nosotros. L u e g o p o r esto tu
p e r f e c c i o n á n d o t e , sino c o n s u m i é n d o t e . L u e g o n o sea a l a b a d o mandamiento es amplísimo. ¿ C u á l es el m a n d a m i e n t o a m p l í -
c o m o o r i g i n a d o de ti, c o m o t u y o . ¿ C ó m o h a s de ser a l a b a d o ? s i m o ? Un mandamiento nuevo os doy: que os améis unos
C o m o dice el s a l m o : Alabaré el sermón en Dios, alabaré la a otros. L a c a r i d a d n o t o l e r a e s t r e c h e c e s . ¿ Q u i e r e s n o p a d e -
palabra en Dios. D e a q u í se s i g u e q u e se c u m p l a en ti a q u e - cer estrechez en la t i e r r a ? H a b i t a en a m p l i t u d . C u a l q u i e r
l l o : Espero en Dios, no temeré lo que me haga el hombre. cosa q u e te h u b i e r e h e c h o el h o m b r e , n o t e c o a r t a r á , p o r q u e
C u a n d o t o d a s tus cosas sean a l a b a d a s en D i o s , n o h a de te- a m a s lo q u e el h o m b r e n o p u e d e m a l e a r ; a m a s a D i o s , la
m e r s e q u e p e r e z c a tu a l a b a n z a , p o r q u e D i o s n o p e r e c e . L u e g o f r a t e r n i d a d , la ley de D i o s y su I g l e s i a ; e t e r n a será la am-
p a s a m á s a l l á de ésta. p l i t u d . Sufres en la t i e r r a , p e r o c o n s e g u i r á s el f r u t o p r o m e -
6. V e d , h e r m a n o s , c u á n t a s cosas h e m o s p a s a d o en l a s t i d o . ¿ Q u i é n te a r r e b a t a r á lo q u e a m a s ? Si n a d i e te h a d e
c u a l e s n o está el fin; de e l l a s u s a m o s c o m o de a u x i l i o s q u i t a r lo q u e a m a s , e n t o n c e s tu s u e ñ o es t r a n q u i l o : ¿ Q u é
a p o s t a d o s en el c a m i n o , c o m o de v e n t a s c o l o c a d a s a l a v e r a d i g o ? E s t a r á s en v i g i l i a s i n m i e d o , p a r a n o p e r d e r d u r m i e n -
del c a m i n o en l a s q u e . r e p a r a m o s n u e s t r a s fuerzas y conti- d o lo q u e a m a s . N o se dijo en v a n o : Ilumina mis ojos para
n u a m o s c a m i n a n d o . ¿ D ó n d e se h a l l a el t é r m i n o ? Carísimos, que no me duerma en la muerte. Q u i e n e s c i e r r a n los ojos a la
somos hijos de Dios y aún no se ha manifestado lo que sere- c a r i d a d , d u e r m e n en l a s c o n c u p i s c e n c i a s d e los deleites car-
mos; esto se dijo en esta E p í s t o l a . A ú n e s t a m o s de c a m i n o ; n a l e s . L u e g o v i g i l a . L o s deleites son c o m e r , b e b e r , e n v i c i a r s e ,
d e b e m o s p a s a r a d e l a n t e t o d a v í a , sin e s t a b i l i z a r n o s en el l u g a r j u g a r , c a z a r ; y a este c o r t e j o de frivolos deleites a c o m p a ñ a n
a d o n d e h a y a m o s l l e g a d o h a s t a q u e a l c a n c e m o s el fin. Sabe- t o d a c l a s e d e m a l e s . ¿ A c a s o i g n o r a m o s q u e éstos s o n d e l e i t e s ?
mos que, cuando apareciere, seremos semejantes a El, porque ¿ Q u i é n m e n e g a r á q u e d e l e i t a n ? P e r o á m e s e m á s le ley d e
le veremos como es. Este es el fin; a l l í está la perfecta ala- D i o s . E l s a l m i s t a c l a m a c o n t r a tales c o n s e j e r o s : Los impíos
b a n z a y el c o n t i n u o a l e l u y a sin i n t e r r u p c i ó n . L u e g o el s a l m o me contaron sus deleites, pero no son como tu ley. Señor.
" h a b l ó de este m i s m o fin al d e c i r : Vi el fin de toda perfec- E s t e deleite es e s t a b l e . N o sólo es p u n t o fijo de a t r a c c i ó n p a r a
ción. Y c o m o si a l g u n o le p r e g u n t a s e : ¿ C u á l es el fin q u e q u e v a y a s a él, sino q u e t a m b i é n te vocea a q u e v u e l v a s a
v i s t e ? , r e s p o n d e : Tu amplísimo mandamiento. E s t e es el fin, él en tu h u i d a .
l a a n c h u r a del m a n d a m i e n t o . L a a n c h u r a del m a n d a m i e n t o 7. En esto consiste el amor de Dios: en guardar sus man-
es la c a r i d a d , p o r q u e d o n d e está la c a r i d a d n o h a y estreche- damientos. Ya lo o í s t e i s : En estos dos preceptos se condensa
ces. E n esta a n c h u r a e s t a b a el A p ó s t o l c u a n d o d e c í a : Nuestra

laudatur sermo tuus? Non laudetur quasi tuus, non est ibi finís. Si ibi rinthii; cor nostrum dilatatum est: non angustamini in nobis16. Ideo ergo
poríis finem, finiris: sed non finiris, quasi perficiaris, sed finiris ut con- latum mandatum tuum valde. Quod est latum mandatum? Mandatum
sumaris. Ergo non laudetur sermo tuus quasi abs te, quasi tuus. Sed novum do vobis, ut vos invicem diligatis. Charitas ergo non angustatur.
q-uomodo laudetur? Quomodo dicit Psalmus, ln Deo laudabo sermonem, Vis non angustari in térra? In lato habita. Quidquid enim tibi fecerit
in Deo laudabo verbum? Ex boc fit ut fiat in te quod sequitur, ln Deo homo, non te angustat; quia illud diligis quod non nocet homo: Deum
speravi, non timebo quid facial mihi homo2". Quando enim omnia tua diligis, fraternitatem diligis, legem Dei diligis, Ecclesiam Dei diligis;
in Deo laudan tur, non timetur ne pereat laus tua; quia non déficit Deus. sempiterna erit. Laboras in térra, sed pervenies ad fructum promissum.
Ergo transi et ipsam. Quis tibi tollit quod diligis? Si nemo tollit tibi quod diligis, securus
dormís: imo securus vigilas, ne dormiendo perdas quod diligis. Non enim
6. Videte, fratres, quanta transimus, in quibus non est finis. His frustra dictum est, ¡Ilumina oculos meos, ne quando obdormiam in mor-
utimur quasi in via; quasi in mansionibus stabulorum reficimur, et transi- te2i. Qui claudunt oculos contra charitatem. obdormiscunt in concupiscen-
mus. Ubi ergo finis? Dilectissimi, filii Dei sumus, et nondum apparuit tiis delectationum carnalium. Evigila ergo. Delectationes enim sunt, man-
quid erimus; hic dictum est, in hac Epístola. Adhuc ergo in via sumus: ducare, bibere, luxuriari, ludere, venar!: pompas istas vanas omnia mala
adhuc quocumque venerimus, transiré debemus, usquequo perveniamus ad sequuntur. Numquid nescimus quia delectationes sunt? Quis neget quia
aliquem finem. Scimus quia ~cum apparuerit, símiles ei erimus, quoniam delectant? Sed plus diligitur lex Dei. Clama contra tales suasores, Narra-
videbimus euro sicuti est~l. Iste finis; ibi perpetua laudatio, ibi semper verunt mihi inihisti delectationes; sed non sicut lex tua, Domine. Ista
Alleluia sine defectu. Ergo ipsum finem dixit in Psalmo, Omnis consum- delectatio manet. Non solum manet quo venias, sed etiam revocat fu-
mationis vidi finem. Et quasi diceretur illi, Quis est finis quem vidisti? gientem.
Latum mandatum tuum valde 2!. Ipse est finis. latitudo mandad. Latitudo
mandati chantas est; quia ubi est charitas, non sunt angustiae. Iñ ipsa 7. Haec est enim dilectio Dei, ut praecepta eius servemus. Iam au-
latitudine erat Apostolus, cum.díceret, Os nostrum patel ad vos, o Co- distis, In his duobus praeceptis tota Lex pendet et Praphetae. Quomodo
-« Ps. 5^.5.11. - 3 2 Cor. 6,1.1-12.
21
' l o . 3,?. ?* P s . 12,4.
-'- P s . 118,96.
356 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 7 X, 8 EXPOSICIÓN CE LA EP. A LOS PARTOS 357

toda la ley y los profetas. ¿Ves cómo no quiso que te en- acaricia, para engañar, éste litiga para corregir. No hay nece-
tregases a la lectura de muchas páginas? En estos dos pre- sidad, hermanos, de molestaros con prolijas exposiciones; basta
ceptos se encierran la ley y los profetas. ¿En qué preceptos? que alcancéis de Dios el don de amaros unos a otros. Amad a
Amarás al Señor tu üios con todo tu corazón, con toda tu todos los hombres, incluso a vuestros enemigos, no porque al-
alma y con toda tu mente, y amarás a tu prójimo como a ti gunos ya sean hermanos, sino para que los que no lo son lo
mismo. En estos dos preceptos se condensa la ley y los pro- sean. Arded siempre con amor fraterno, ya para con el que es
fetos. He aquí los preceptos de los cuales se habla en toda hermano, ya para con el enemigo, a fin de que amándole se
esta Epístola. Tened caridad y estad seguros. ¿ P o r qué temes haga hermano. Siempre amáis al hermano, amáis al amigo..
hacer m a l a alguien? ¿Quién hace mal a aquel a quien a m a ? Ya está contigo, ya está unido a ti en la unidad católica. Si
Ama; no puedes menos de hacer bien. ¿Corriges? Lo hace el vives bien, amas al que de enemigo se convirtió en hermano.
amor, no la crueldad. ¿Castigas? Lo haces para corregir, Pero, si amas a alguno que aún no cree en Cristo, o, si cree,
porque el amor de la misma caridad no te permite abando- cree como los demonios, reprendes su vanidad. Tú ama, y ama
nar al indisciplinado a la deriva. Así sucede que, en cierto con amor fraterno; aún no es hermano, pero le amas para que
modo, produce diversos y contrarios frutos, de suerte que lo sea. Luego todo nuestro amor fraterno se encamina hacia
algunas veces el odio acaricia y la caridad irrita. Por ejem- los hermanos, hacia todos los miembros de Cristo. La instruc-
plo, uno odia a su enemigo y le finge amistad; le ve hacer ción de la caridad, hermanos míos, su fortaleza, sus flores, fru-
algún mal, le alaba; quiere que se despeñe en el abismo, tos, belleza, amenidad, pasto, comida, bebida y caricias, no
quiere que vaya como ciego por los escabrosos caminos de hastían. Si de tal modo nos deleita en esta peregrinación, ¿cómo
sus concupiscencias, de donde quizá no vuelva; le alaba gozaremos en la patria?
porque es alabado el pecador en los deseos de su alma; le
aplica el ungüento de su adulación: le odia y le alaba. Otro 8. Corramos, pues, hermanos míos; corramos y amemos a
ve a su amigo cometer algún m a l ; le llama la atención; si Cristo. ¿A qué Cristo? A Jesucristo. ¿Quién es éste? El Verbo
no le oye, le increpa con duras palabras, le reprende, le riñe, de Dios. Y ¿cómo vino a los enfermos? El Verbo se hizo carne
pues algunas veces es necesario reñir. Aquí tienes el odio y habitó entre nosotros. Se cumplió lo que predijo la Escritura :
que acaricia y la caridad que litiga. No atiendas a las pala- Convenía que Cristo padeciese y resucitase al tercer día de en-
bras del que acaricia ni a la crueldad del que reprende; tre los muertos. Su cuerpo, ¿dónde yace? Sus miembros, ¿dón-
observa el origen, busca la raíz de dónde proceden. Aquél de padecen? ¿Dónde debes estar para que estés bajo esta Ca-
beza ? Y sea predicada en su nombre la penitencia y el perdón
noluit te dividere per multas paginas? In his duobus praeceptis tota gat ut corrigat. Ergo non opus est, fratres, ut per nos distendatur cor
Lex pendet et Prophetae. In quibus duobus praeceptis? Diliges Domi- vestrum; impétrate a Deo ut diligatis invicem. Omnes homines, etiam
num Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota inimicos vestros diligatis: non quia sunt fratres, sed ut fratres sint;
mente tua; et, üiliges proximum tuum sicut teipsum. In kis duobus ut semper fraterno amore flagretis, sive in fratrem factum, sive in ini-
praeceptis tota Lex pendet et Prophetae25. Ecce de quibus praeceptis micum, ut frater fiat diligendo. Ubicumque fratrem diligitis, amicum
narrat tota ista Epístola. Tenete ergo dilectionem, et securi estote". Quid diligitis. Iam tecurr. est, iam in imítate etiam catholica tibi coniunctus
times ne male facías alicui? Quis male íaeit ei quem diligit? Dilige, est. Si bene vivis fratrem diligis factum ex inimico. Sed diligis aliquem
non polest fieri nisi bene facias. Sed forte corripis? Amor hoc facit, qui nondum credídít Christo, aut si credidit Christo, ut daemones credit;
non saevitia. Sed forte caedis? Ad disciplinam facis; quia amor ipsius reprehendis vanitatem ipsius. Tu dilige, et fraterno amore dilige: non-
dilectionis non te permittit negligere indisciplinatum. Et fit quodammo- dum est frater, sed ideo diligis ut sit frater. Ergo tota dilectio nostra
do quasi diversus fructus et contrarius, ut aliquando odium blandiatur, fraterna est erga Christianos, erga omnia membra eius. Disciplina cha-
et charitas saeviat. Nescio quis odit inimicum suum, et fingit illi amici- ritatis, fratres mei, robur, flores, fructus, pulchritudo, amoenitas, pastus,
tiam: videt illum faceré aliquid mali, laudat: vult eum ésse praecipi- potus, cibus, amplexus, sine satietate est. Si sic nos detectat peregrinos,
tem, vult caecum iré per abrupta cupiditatum suarum, unde forte non in patria quomodo gaudebimus? .
redeat; laudat, Quoniam laudatur peccator in desideriis animae suae
adhibet illi unctionem adulationis suae: ecce odit, et laudat. Alter videt 8. Curramus ergo, fratres mei, curramus, et diligamus Christum.
amicuin suum tale aliquid faceré, revocat; si illum non audiat, proferí Quem Christum? Iesum Christum? Quis est iste? Verbum Dei. Et quo-
verba etiam castigationis, obiurgat, litigat: aliquando venitur ad hanc modo venit ad aegrotos? Verbum caro factum est, et habitavit in no-
necessitatem ut litiget. Ecce odium blanditur, et charitas litigat. Noli bis ~7. Completum est ergo quod Scriptura praedixit, Oportebat Christum
attendere verba blandientis, et quasi saevitiam obiurgantis; venam inspi- pati, et resurgere tertia die a mortuis. Corpus ipsius ubi iacet? Membra
ce, radicem unde procedant quaere. Ule blanditur ut decipiat, iste liti- ipsius ubi laborant? Ubi esse debes, ut sub capite sis? Et praedicari in
nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes,
25
M t . 22,37-40. 27
- 6 P s . 9,3. lo. 1,14.
358 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 8

de los pecados a todas las gentes, comenzando desde Jerusalén. X, 9 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS 359
T u c a r i d a d se d i f u n d e d e s d e a l l í . Dice Cristo y el s a l m o , es
l e n g u a ! , a ti, ¿ q u i é n te h a t o c a d o , q u i é n te h a h e r i d o , q u i é n te
decir, el E s p í r i t u de D i o s : Amplísimo es tu mandamiento.
h a p u n z a d o , q u i é n te h a p i n c h a d o ? N a d i e ; p e r o estoy u n i d a a
¡ A c u a l q u i e r a s e le o c u r r e p o n e r en África los t é r m i n o s de la
los q u e son p i s a d o s . ¿ C ó m o q u i e r e s q u e n o m e d u e l a , d a d o q u e
c a r i d a d ! E x t i é n d e l a p o r t o d o el o r b e si q u i e r e s a m a r a C r i s t o ,
f o r m o u n t o d o con e l l o s ?
p o r q u e los m i e m b r o s d e C r i s t o se h a l l a n e s p a r c i d o s p o r t o d o
el m u n d o . Si a m a s la p a r t e , estás s e p a r a d o ; si estás s e p a r a d o , 9. N u e s t r o S e ñ o r J e s u c r i s t o , al s u b i r a l o s cielos el día
n o estás en el c u e r p o ; si n o estás en el c u e r p o , n o estás b a j o c u a d r a g é s i m o de su r e s u r r e c c i ó n , r e c o m e n d ó su c u e r p o indi-
esta C a b e z a . ¿ Q u é te a p r o v e c h a creer, si b l a s f e m a s ? L e a d o r a s c a n d o d ó n d e q u e d a b a . Vio q u e m u c h o s le h a b í a n de h o n r a r su-
en la cabeza, le i n j u r i a s en el c u e r p o . E l a í n a su c u e r p o . A u n - b i d o al cielo y q u e el h o n o r t r i b u t a d o p o r ellos les sería i n ú t i l
q u e tú te h a y a s s e p a r a d o d e su c u e r p o , l a C a b e z a n o se h a si p i s o t e a b a n a sus m i e m b r o s en la t i e r r a / P a r a q u e n a d i e e r r a -
se a d o r a n d o su c a b e z a en el cielo y p i s a n d o s u s p i e s e n l a
s e p a r a d o de él. I n ú t i l m e n t e m e h o n r a s , c l a m a la Cabeza desde
t i e r r a , i n d i c ó d ó n d e q u e d a b a n sus m i e m b r o s . E s t a n d o p a r a su-
a r r i b a ; i n ú t i l m e n t e . E s c o m o si a l g u i e n , q u e r i e n d o b e s a r tu
b i r a los cielos p r o n u n c i ó l a s ú l t i m a s p a l a b r a s , d e s p u é s de l a s
cabeza, p i s a s e t u s p i e s . Q u i z á m a c h a c a t u s p i e s con s a n d a l i a s
cuales ya no habló más en la tierra. Estando la Cabeza p a r a
c l a v e t e a d a s al q u e r e r a l c a n z a r la c a b e z a y b e s a r l a . ¿ A c a s o e n t r e
s u b i r a los cielos r e c o m e n d ó sus m i e m b r o s en la t i e r r a y se
l a s p a l a b r a s de h o n o r n o c l a m a r í a s y d i r í a s : ¿ Q u é h a c e s , h o m -
a p a r t ó . Y a n o e n c u e n t r a s a C r i s t o h a b l a n d o en l a t i e r r a ; le
b r e ? ¿ N o ves q u e m e p i s a s ? N o d i r í a s m e p i s a s l a cabeza, y a
e n c u e n t r a s h a b l a n d o , sí, p e r o d e s d e el cielo. ¿ Y p o r q u é d e s d e
q u e t r a t a b a d e h o n r a r l a , s i n o q u e con m á s fuerza g r i t a r í a la ca-
el c i e l o ? P o r q u e e r a n p i s a d o s sus m i e m b r o s en la t i e r r a . D e s d e
beza en f a v o r de sus m i e m b r o s p i s a d o s q u e p o r ser ella h o n r a d a . el cielo dijo al p e r s e g u i d o r S a u l o : Saulo, Saulo, ¿por qué me
¿ A c a s o n o c l a m a r í a la cabeza d i c i e n d o : N o q u i e r o tu h o n o r ; persigues? S u b í al cielo, p e r o a ú n p e r m a n e z c o en la t i e r r a . A l l í
d e j a de p i s a r m e ? Si p u e d e s , di y a : ¿ P o r q u é Je p i s a s t e ? D i a estoy s e n t a d o a l a d e r e c h a del P a d r e ; a q u í a ú n t e n g o h a m b r e
la c a b e z a : T e q u i s e b e s a r , te q u i s e a c a r i c i a r . P e r o ¿ n o ves, y s e d ; soy p e r e g r i n o . ¿ C u á n d o r e c o m e n d ó su c u e r p o en l a
I oh n e c i o ! , q u e lo q u e q u i e r e s a c a r i c i a r está u n i d o a lo q u e t i e r r a al s u b i r al c i e l o ? C u a n d o , p r e g u n t á n d o l e l o s d i s c í p u l o s
p i s a s p o r cierta t r a b a z ó n de u n i d a d ? M e h o n r a s en la p a r t e su- d i c i e n d o : Señor, ¿te presentarás ahora y restablecerás al pre-
p e r i o r y m e p i s a s en la i n f e r i o r . M á s m e d u e l e lo q u e m e p i s a s sente el reino de Israel?, E l , e s t a n d o p a r a m a r c h a r , les respon-
q u e se goza lo q u e m e h o n r a s , p o r q u e lo q u e m e h o n r a s se de : No toca a vosotros conocer el tiempo que el Padre ha re-
d u e l e p o r a q u e l l o s a q u i e n e s p i s a s . ¿ C ó m o g r i t a la l e n g u a ? servado en su poder, pero recibiréis la virtud del Espíritu Santo,
Me d u e l e . N o d i c e : M e d u e l e m i p i e , s i n o : S i e n t o d o l o r . ¡ O h que vendrá sobre vosotros y me seréis testigos. V e d a h o r a p o r
¡ncipiens ab lerusalem2S. Ibi diffundatur eharitas tua. Dicit Christus d ó n d e se e x t i e n d e su c u e r p o , ved d ó n d e n o q u i e r e q u e se le
et Psalmus, id est, Spiritus Dei, Latum mandatum tuum valde; et nescio
quis ponit in África fines charitatis! Extende eharitatem per totum meo; sed, Dolet mihi, dicit. O lingua, quis te tetigit? quis percussit?
orbem, si vis Christum amare; quia membra Christi per orbem iacent. quis stimulavit? quis pupugit? Nemo, sed coniuncta sum eis quae cal-
Si amas partem, divisvts es: si divisus es, in corpore non es: si in cor- cantur. Quomodo vis non doleam, quando non sum separata?
pore non es, sub capite non es. Quid prodest quia credis, et blasphe-
mas? Adoras illum in capite, blasphemas in corpore. Amat ille Corpus 9. Dominus ergo noster Iesus Christus ideo ascendens in caelum die
suum. Si tu te praecidisti a. corpore ipsius, caput non se praecidit a quadragesimo, commendavit corpus suum qua. habebat iacere, quia vidit
multos honoraturos se, quia ascendit in caelum; et vidit quia honor ip-
corpore suo. Sine causa me honoras, clamat tibi caput desuper; sine
sorum inutilis est, si conculcant membra ipsius in térra. Et ne quis er-
causa me honoras. Tanquam si velit tibi aliquis osculari caput, et cal-
raret, et cum adoraret caput in cáelo, calcaret pedes in térra, dixit ubi
care tibi perdes: forte caligis clavatis contereret pedes tuos, volens tibi essent membra ipsius. Ascensurus enim dixit verba novissima; post ipsa
tenere caput, et osculari; nonne Ínter verba honorantis clamares et di- verba non est locutus in térra. Ascensurum caput caelum commendavit
ceres, Quid facis, homo? calcas me. Non díceres, Calcas caput meum; membra in térra, et discessit. Iam non invenís loqui Christum in térra:
quia caput honorabat: sed plus elamaret caput pro membris calcatis, invenis illum loqui, sed de cáelo. Et de ipso cáelo quare? Quia membra
quam pro se, quia honorabatur. Nonne clamat ipsum caput, Nolo hono- ealcabantur in térra. Persecutori enim Saulo dixit desuper, Sanie. Saule.
rem tuum; calcare me noli? lam tu dic, si potes, Quare te caicavi? dic quid me persequeris? 2J Ascendí in caelum. sed adhuc in térra iaceo: hip-
illud capiti, Te osculari volui, amplecti volui. Sed non vides, o stulte. ad dexteram Patris sedeo; ibi adhuc esurio. sitio, et peregrínus sum. Quo-
quia quod vis amplecti, per quamdam compagem unitatis pervenit ad modo ergo corpus commendavit in térra ascensurus? Cum interrogarent
id quod calcas? Susum me honoras, iusum me calcas. Plus dolet quod illum discipuli, Domine, si hoc in tempore praesentaberis, et quando reg-
calcas, quam gaudet quod honoras; quia quod honoras, dolet pro eis num Israel? respondit iturus. Non est vestram scire tempus quod Pater po-
quos calcas. Quomodo clamat lingua? Dolet mihi. Non dicit, Dolet pedi suit in sua potestate: sed accipietis virtutem Spiritus sancti supervenientem
L e . 24,46.47.
in vos, et eritis mihi testes. Videte qua diffundat corpus suum, videte ubi

-» Act. 9,4
360 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 9 X, 10 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PAKTOS 361

pise: Y me seréis testigos en Jerusalén, en toda la Judea, en tierra. A él no le pertenece que se cumplan o no sus palabras.
Samaría y en toda la tierra. He aquí en dónde quedo yo, que En otra cosa está ocupado. O está padeciendo en otro sitio, o
subo a los cielos. Subo como cabeza, pero queda mi cuerpo en goza en el seno de Abrahán, o desea en el fuego eterno un poco
la tierra. ¿En dónde queda? Por toda la tierra. Guárdate de de agua. En su sepulcro está tendido el cadáver sin sentido, y,
herirle, evita violarle, atiende a no pisarle. Pues éstas son las sin embargo, se guardan las últimas palabras del que ha muer-
últimas palabras de Cristo estando para ir al cielo. Representaos to. ¿Qué esperan los que no guardan las últimas palabras del
a un hombre enfermo, tendido en el lecho, recluido en casa, que está sentado en el cielo observando desde arriba si se cum-
consumido por la enfermedad, próximo a morir, jadeante, te- plen o desprecian; del que dijo: Saulo, Saulo, ¿por qué me
niendo ya, por decirio así, el alma en los dientes; quien quizá persigues?; del que juzgará todo lo que ve que sus miembros
preocupado por algo que estima y ama sobremanera, se acuer- padecen?
da de ello y llama a sus herederos y les dice: Os ruego que 10. Dirán: ¿Qué hicimos nosotros? Nosotros no hemos
hagáis esto. Retiene en cierto modo con violencia su alma para perseguido, hemos soportado la persecución. Vosotros perse-
que no salga de su cuerpo antes de confiar estas palabras. Una guisteis, ¡oh miserables!, primero dividiendo a la Iglesia. Peor
vez que han sido formuladas estas últimas palabras, muere, y es es la espada de la lengua que la de hierro. Agar, la sierva
llevado su cadáver al sepulcro. ¡Cómo recuerdan los herederos de Sara, fué soberbia, y por serlo, humillada y castigada por
las últimas palabras del que muere! Si alguno les dice: No lo su señora. No fué esto un tormento injusto, sino un correctivo.
hagáis, ¿qué responden éstos? ¿No haré lo que mi padre al mo- Por eso, cuando se apartó de su señora, ¿qué le dijo el ángel?
rir recomendó, siendo lo último que oyeron mis oídos de sus la- Vuelve a tu señora. Luego del mismo modo el alma carnal, si
bios al despedirse de este mundo? Cualesquiera otras palabras quizá ha soportado algunas molestias ordenadas a enderezarla,
suyas podré tenerlas en más o en menos, pero las últimas me escucha también como sierva soberbia estas palabras: ¿Por qué
fuerzan más, pues desde que las pronunció ya no le he vuelto a obras neciamente? Vuelve a tu Señora, retén la paz del Señor.
ver ni oírle más. Pensad, hermanos, en el afecto cristiano. Si Abrimos los Evangelios; leemos por dónde se extiende la Igle-
para los herederos son tan dulces, tan gratas, de ianto peso las sia; sin embargo, se traba discusión en contra de nosotros, y
palabras del que va al sepulcro, ¡cuáles deben ser para los he- nos llaman traditores. Traditores, ¿dé qué? Cristo encomienda
rederos de Cristo las últimas palabras de El, que no baja ya al su Iglesia, y no crees, ¿y yo he de creerte a ti, que injurias a
sepulcro, sino que sube al cielo! El alma de quien vivió y mu- mis padres en la fe? ¿Quieres que te crea acerca de los tradi-
rió es transportada a otros lugares; su cuerpo se deposita en tores? Cree primeramente tú a Cristo. ¿Quién es más digno de

se calcan non vult: Eritis mihi testes in Ierusalem, et in totam ludaeam,


et Samariam, et usque in totam terram s°. Ecce qua iaceo qui ascendo. in térra: an fiant illa verba, an non fiant, non ad eum pertinet; iam
Ascendo enim, quia caput sum: iacet adhuc corpus meum. Qua iacet? aliud agit, aut aliud patitur: aut in sinu Abrahae gaudet, aut in igne
Per totam terram. Cave ne percutías, cave ne violes, cave ne calces: aeterno aquae modicum desiderat31; in sepulcro autem ipsius iacet ca-
novissima verba Christi sunt ista, ituri in caelum. Considérate languen- dáver sine sensu; et custodiuntur verba novissima morientis. Quid eibi
tem in lecto hominera, in domo iacentem, et maceratum aegritudine, sperant illi qui verba novissima sedentis in cáelo non custodiunt, vi-
proximum morti, anhelantem, iam animam quodammodo Ínter dentes ha- dentis desuper an contemnantur, an non contemnantur? illius qui dixit,
bentem, qui forte sollicitus de aliqua re chara sibi, quam multum dili- Saule, Saule, quid me persequeris? qui servat ad iudicium quidquid
git, veniat illi in mentem, et vocet haeredes suos et dicat, Rogo vos, videt pati membra sua?
facite hoc. Tenet quodammodo violenter animam, ne ante exeat quam 10. Et quid nos fecimus, inquiunt? nos sumus passi persecutionem,
illa verba firmentur. Cum illa verba novissima dictaverit, efflat animam: non fecimus. Vos fecistis, o miseri: primo, quia divisistis Ecclesiam.
tollitur cadáver in sepulcrum. Haeredes ipsius quomodo meminerunt no- Maior est machaera linguae quam ferri. Superba fuit ancilla Sarae
vissima verba morientis? Quomodo, si quis existat qui dicat eis, Nolite Agar; et afflicta est a domina sua propter superbiam. Disciplina erat
faceré: quid ergo illi dicant? Ergo non fació quod mihi pater meus illa, non poena. Ideo cum recessisset a domina sua, quid ei dixit ánge-
efflans animam novissime mandavit, quod ultimum sonuit in aures meas, lus? Reverteré ad dominam tuam32. Sic ergo carnalis anima, tanquam
proficiscente hinc patre meo? Quaevis alia verba ipsius aliter possum ancilla superba, si forte aliquas molestias passa es propter disciplinan],
habere, novissima verba me plus tenent: non eum vidi amplius, non quid insanis? Redi ad dominam tuam, teñe dominicam pacem. Ecce
audivi loquentem. Fratres. cogítate visceribus christianis, si haeredibus proferuntur Evangelia, legimus qua diffunditur Ecclesia: disputatur
sunt tam dulcia, tam grata, tam magni ponderis verba ituri in sepul- contra, et dicitur nobis, Traditores. Cuius reí traditores ? Christus com-
crum; haeredibus Christi, qualia debent esse verba novissima, non re- mendat Ecclesiam suam, et non credis: ego tibí crediturus sum male-
dituri in sepulcrum, sed ascensuri in caelum! Namque ille qui vixit et dicenti parentibus meis? Vis ut credam tibi de traditoribus? crede tu
mortuus est, rapitur ad alia loca anima ipsius, corpus ipsius ponitur 31
Le. 16,2.2, etc.
32
" Act. i,6-S. Gen. 16,4-9.
362 EXPOSICIÓN DE LA EP. A LOS PARTOS X, 10

fe? Cristo es Dios, tú eres hombre; ¿a quién se debe más bien


creer? Cristo extendió su Iglesia por todo el orbe. Yo te ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS
desafío; desprecia. Habla el Evangelio; para el golpe. ¿Qué
dice el Evangelio? Convenía que Cristo padeciese y resucitase DIECIOCHO VOLÚMENES
al tercer día de entre los muertos y que se predicase en su nom-
bre la penitencia y el perdón de los pecados. Donde se halla la
remisión de los pecados, allí está la Iglesia. ¿Por qué está allí
la Iglesia? A ella se le dijo: A ti te daré las llaves del reino
de los cielos, y lo que atares sobre la tierra será atado en el
cielo, y lo que desatares sobre la tierra será desatado en el cie-
lo. ¿Por dónde se extiende esta remisión de los pecados? Por
todas las gentes, comenzando por Jerusalén. Cree a Cristo. Pero
entiende gue, si crees a Cristo, no tienes por qué hablar de los
traditores. Tú pretendes que te crea, cuando insultas a mis an-
tepasados, rehusando creer tú en las predicciones de Cristo.

prius Christo. Quid est dignum? Christus Deus est, tu homo es: cui
prius debet credi? Christus Ecclesiam suam toto orbe diffundit: ego
dico, conteinne; Evangelium loquitur, cave. Quid dicit Evangelium?
Oportebat pan Christum, et resurgere a mortuis die tenia, et praedi-
cari in nomine eius poenitentiam, et remissicmem peccatorum. Ubi re-
missio peccatorum, Ecclesia est. Quomodo Ecclesia? lili enim dictum
est, Tibí dabo claves regni caelorum: et quae solveris in térra, soluta
erunt et in caelis; et quae ligaveris in térra, ligata erunt et in caelis".
Qua diffunditur ista remissio peccatorum? Per omnes gentes, incipiens
ab lerusalem34. Ecce crede Christo. Sed quia intelligis, si credideris
Christo, non te habere quod dicas de traditoribus; tibi vis ut credam
parentibus meis maledicenti, quam tu credas Christo praedicenti.
" M t . 16,19.
" L e . 24,47.
SIGLAS UTILIZADAS EN ESTE ÍNDICE GENERAL

Las citas que integran este índice general de materias constan


de una sigla, número romano y números arábigos. La sigla in-
dica la obra a la que pertenece el texto citado. El número roma-
no señala el libro de la obra correspondiente, y los números ará-
bigos determinan el capítulo y el número del libro respectivo.
Cuando falta el número roimano, se sobrentiende que la división
de la obra se hace directamente en capítulos, no en libros.
Dos ejemplos para aclarar lo dicho. E n la palabra humildad
•leemos : «Si quieres ser feliz, sé humilde, S 126,11'». Debe leerse
Sermón 126, número n . En la palabra ignorancia se lee : «el ca-
mino de la fe, remedio de la ignorancia, LA I I I 20,57». Esta cita
se halla en el libro Sobre el libre albedrío, libro tercero, capítu-
lo 20, número 57.

AO Del alma y su origen (vol.3).


AP Actas del proceso contra Pelagio (vol.9).
BM Del bien del matrimonio (vol.12).
BV Del bien de la viudez (vol.12).
C Las confesiones (vol.2).
CA Contra los académicos (vol.3).
CC Del combate cristiano (vol.12).
CD La ciudad de Dios (vol.16-17).
CG De, la corrección y de la gracia (vol.6).
CIC De las costumbres de la Iglesia católica (vol.4).
CM Contra la mentira (vol.12).
CO De la continencia (vol.12).
CUA ...: De la cuantidad del alma (vol.3).
DC Dos libros sobre diversas cuestiones a Simpliciano
(vol.9).
DOC Sobre la doctrina cristiana (vol. 15).
D'P Sobre el don de la perseverancia (vol.6).
E ; Epístolas (vol.8 y 11).
EA Sobre los enlaces adulterinos (vol.12).
EG Exposición de la Epístola a los Gálatas (vol.18).
El Exposición incoada de la Epístola a los Romanos
(vol. 18).
366 SIGLAS
EJ Tratados sobre el Evangelio de San Juan (vol.13 y 14)- ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS
EJP Exposición de la Epístola de San Juan a los Partos
(vol.18).
DIECIOCHO VOLÚMENES
EL Del espíritu y la letra (vol.6).
EN Enquiridión (vol.4).
EP Contra las dos epístolas de los pelagianos (vol.g).
EK Exposición de algunos pasajes de la Epístola a los
Romanos (vol.18).
FN De la fe en lo que no se ve (vol.4).
GC De la gracia de Jesucristo v del pecado original
(vol.6). ' ,
A b d í a s : profeta, CD X V I I I 31. [Abrahán]
GL De la gracia y del libre albedrío (vol.6). Abnegación: camino angosto y seno de A., E 187,6, AO IV
GLE Del Génesis a la letra (vol.15). puerta estrecha, SM I I 23,77; 16,24, E 187,6; su fe, ejemplo
no debes mirar atrás, S 96 10; nuestro, S 24,10, CD XVI 32;
GLI Del Génesis a la letra, incompleto (vol.15). precepto que a todos obliga, S grandeza de su fe, S 24,6; obe-
GM Del Génesis contra los maniqueos (V0L15). • 96,9; el amor, alma de la a., S diencia de A., BM 23,31, CD
96,1; es el camino por el que XVI 32; simbolismo del sacri-
LA '. Del libre albedrío (vol.3). hay que seguir a Cristo, S ficio ofrecido por A., CD XVI
96,3; ¡ apenas se busca a Jesús 24.
M Del maestro (vol.3). por Jesús!, E J 25,10; son pocos
los que quieren la a. y muy Abstinencia: causas que justifi'
ME ' Sobre la mentira (vol.12). can la a. de ciertos manjares,
pocos los que perseveran en
MiP .:..... Sobre los méritos y el perdón de los pecados (vol.9). ella h a s t a el final, SM II 23,77; CIC II 14,35; la a. y el vino,
el yugo de Cristo no es pesado S 210,11; intensificación de la
NB Sobre la naturaleza del bien (vol.3). para quien ama, S 70,1, 126,12; a. en Cuaresma, S 210,9; la a.
NG ".' Sobre la naturaleza y la gracia (vol.6). de'dónde proviene la suavidad conyugal por mutuo consenti-
del yugo de Cristo, S 30,10. miento, S 51,21; juicio sobre
O '....".; Sobre el orden (vol.i). Abogado: d e f e n s o r del reo, E la a. maniquea, CIC II 13,27.
p .." Sobre la paciencia (vol.12). 153,10; su misión es asistir en Abstracción: a. propia del análi-
juicio a una de las partes, E sis geométrico, CUA 6,10 (V.
PS Sobre la predestinación de los santos (vol.6). 153,23; no debe vender la jus- Geometría).
S Sermones (vol.7 y 10). ticia de su patrocinio ni de su Abusos: no hay que condenar las
consejo como perito, E 153,23; cosas, sino a los hombres que
SL Los soliloquios (vol.i). debe restituir lo injustamente* abusan de las cosas, LA 115,33',
cobrado, E 153,25. los a. no se atajan con el rigor,
SM Sobre el sermón de la montaña (vol.12). sino con la amonestación, E
S¡V Sobre la santa virginidad (vol.12). Abrahán: de la descendencia de 22,5; con ciertos a. es conve-
Sem, hijo de Noé, CD XVI 10; niente transigir, E 29,9; la mul-
T Sobre la Santísima Trinidad (vol.5). padre de todas las naciones, CD titud de los convertidos al pa-
TM ...' Sobre el trabajo de los monjes (vol.12). XVII 2, AO IV 16,24; su des- cificarse la Iglesia originó a. en
cendencia es Cristo, F N 3,5, UE la disciplina, e c l e s i á s t i c a , E
TJC Sobre la utilidad de creer (vol.4). 6,11, E J 43,16; los dos nombres 29,9 (v. Uso).
de A., S 122,4, CD XVI 28; Académicos: historia: la lucha
UE ....'. Sobre la unidad de la Iglesia (vol.4). fué el primero que recibió del
Señor la circuncisión, E J 30,4; de la Academia contra la Stoa,
VI1' Sobre la vida feliz (vol.i). sale de H a r r á n por precepto de CA III 18,41; razón de ser de la
VR ..'.....! Sobre la verdadera religión (vol.4). Dios, CD XVI 15; aparición de nueva Academia, CA II 6,13;
Dios a A. en Mambré, CD XVI su escisión, CA II 6,14; dife-
29; separación entre Lot y A., rencia entre la antigua y la
CD XVI 20; victoria de A. so- nueva Academia, CA II 6,13.
bre los enemigos de Sodoma, CD X I X 1; la nueva Academia.
CD XVI 22; la castidad de Sa- CA I I I 18,40; parangón entre
ra, protegida por Dios en Egip- la nueva Academia y la fe cris-
to, CD XVI 19; las segundas tiana, CD X I X 18; Cicerón, úl-
nupcias de A. con Cetura: su timo esplendor de la doctrina
significación, CD XVI 34; la académica, CA I I I 18,41.
promesa de Dios a A., E 199,47; —Doctrina: resumen de la doc-
nueva promesa de Dios a A., trina gnoseológica de los a-.
CD XVI 18, XVI 23; terce- CA II 4,10; niegan toda certe-
ra promesa de Dios a A., CD za en el conocimiento, E N 20,7>
XVI 21; Dios promete a A. un C VI 11,18; es imposible el co-
hijo de su esposa estéril, Sara, nocimiento cierto, CA II 5,ll>
CD XVI 26; origen y natura- III 5,11; el principio de la dti"
leza de las promesas hechas da universal, CD X I X 18, "i.
por Dios a A., CD X V I 16; el XV 12,21, O I 4,10, C V 10,19, C
368 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES , 369
[Académicos] [Acción]
V 14,25, T X I I I 4,7; d e s c o n f í a n no las d u l z u r a s de la v e r d a d , [Adán] [Adopción]
del t e s t i m o n i o d e los s e n t i d o s , C D X I X 19 (v. C o n t e m p l a c i ó n ) . X I I 27; t o d o s e s t á b a m o s en él 51,28; s u p o n e s i m u l t a n e i d a d d e
C A I I 8,20; l a v e r o s i m i l i t u d c o - c u a n d o c a y ó , C D X I I I 14; en d o s p a d r e s , S 51,27.
mo regla de conducta, CA II Acepción de p e r s o n a s : pecado él s e e n c a r n a el m i s t e r i o d e l a
g r a v e , E 167,18; no h a y a. d e — S o b r e n a t u r a l : S 51,28; el H i j o
7,15; l a s d o s a f i r m a c i o n e s f u n - predestinación y de la reproba- ú n i c o n o q u i s o q u e d a r s e solo,
d a m e n t a l e s d e los a. s o b r e l a personas cuando se h o n r a a las ción, C D X I I 27; p o r el p r i m e r
personas s e g ú n s u s diversos b u s c ó h e r m a n o s p o r a., E J 2,13;
p e r c e p c i ó n y s o b r e el a s e n t i - A . n o s v i n o l a m u e r t e , p o r el v o c a c i ó n del h o m b r e a l a v i d a
m i e n t o , C A I I I 10,22; el s a b i o m e r e c i m i e n t o s , E J 30,8; n a d i e s e g u n d o l a v i d a , M P I 13,16,
i n c u r r e en a. d e p e r s o n a s c u a n - eterna por la regeneración es-
debe a b s t e n e r s e de todo a s e n t i - G C I I 24,28; l a g r a c i a del p r i - p i r i t u a l , S M . I 23,78; es e f e c t o
m i e n t o , C A I I 5,11; el d i l e m a do no l a h a c e d e sí m i s m o , S m e r A. y la g r a c i a del s e g u n -
178,1; e n D i o s no h a y a. d e p e r - d e l a g r a c i a , S M I I 4,16; g e n e -
q u e les p l a n t e a l a d e f i n i c i ó n d e do, C G 11,31 (v. P e c a d o o r i g i - ración espiritual de los h o m -
Z e n ó n s o b r e la percepción, C A s o n a s , E P I I 7,13, C G 8,19, EL, nal).
26,44, P S 15,30. bres distinta de la generación
I I I 9,21; r e f u t a c i ó n d e l a d o c - Adivinación: a r t e de predecir co- e t e r n a d e l V e r b o , E 153,13;
t r i n a d e los a. s o b r e el a s e n - A d á n : creación: a n t e s de p e c a r s a s f u t u r a s , C V I I 6,8, C D V n u e s t r a h e r e n c i a es el m i s m o
t i m i e n t o , C A I I I 14,30; r e f u t a - e r a feliz, G L E X I 18,23; e s t a - 9; dos clases de a.: la q u e pro- Dios,' E J 7,7; l a p l e n a a d o p -
ción d e l a d o c t r i n a a c a d é m i c a b a exento de t o d a clase de di- cede de Dios y la que procede ción s e v e r i f i c a r á d e s p u é s d e l a
sobre la p e r c e p c i ó n , C A I I I f i c u l t a d e s , L A I I I 25,74; a u n - del d e m o n i o , O I I 9,27; los d e - r e s u r r e c c i ó n d e los c u e r p o s , M P
10,22. que espiritual en c u a n t o a la m o n i o s s e h a n s e r v i d o d e l a a. I I 8,10 (v. F i l i a c i ó n , G r a c i a ) .
mente, era a n i m a l en cuanto p a r a e n g a ñ a r a los h o m b r e s , O
—Juicio crítico: s u c e s o r e s de los al c u e r p o a u n e s t a n d o en el I I 9,27; c o n s i s t e s e g ú n l o s a n - A d o r a c i ó n : es d e b i d a a sólo D i o s ,
p l a t ó n i c o s , C D "VIII 12; s a l v a - p a r a í s o , G L E V I 19,30, 28,39; t i g u o s en p r e d e c i r lo f u t u r o , C U A 34,77, V R 55,110; é s t a es
ron la doctrina platónica, E su cuerpo al ser creado era a O I 5,14; n o es c i e n c i a , es e n - la religión c r i s t i a n a : la a d o r a -
118,16; p e r o c a y e r o n en el e s - la vez m o r t a l e inmortal, G L E g a ñ o , C A I 7,19; e n g a ñ o s y c i ó n d e u n solo D i o s e n t r e s
c e p t i c i s m o , V F 2,16, S L I 4,9; V I 25,36; en q u é e d a d o c o n e r r o r e s d e l a a., C V I I 6,8, C p e r s o n a s , E J 23,5, E 170,3; a
buscan la v e r d a d y no la h a - q u é e s t a t u r a fué c r e a d o A., I V 2,3; l a s p r á c t i c a s s e c r e t a s Dios h a y que adorarlo en espí-
llan, V F 2,14; s o n l o s e p i l é p t i - G L E V I 13,23; el c u e r p o d e A . d e l a a. a n t i g u a , C I I I 3,5; l a r i t u y e n v e r d a d , E J 15,24;
cos d e l a filosofía, V F 2,16, y nuestro cuerpo a c t u a l son hidromancía y la necromancía, por las v i r t u d e s teologales, E
3,20; ¿ h a n sido en r e a l i d a d a d - c o s a s d i s t i n t a s , G L E V I 26,37; C D V I I 3 5 ; s a c r i f i c a b a a los 3,1 (v. C u l t o , S a c r i f i c i o ) .
v e r s a r i o s del conocimiento h u - é x t a s i s d e A . al c o n t e m p l a r a demonios, C I V 2,3; los t r a m - A d u l a c i ó n : es el a c e i t e del p e c a -
m a n o ? , C A I I 10,24, 13,29, I I I E v a por p r i m e r a vez, G L E I X p a n t o j o s de los adivinos, C D d o r , E 33,3; l á a d u l a c i ó n d e l o s
17,38-39; l a v e r d a d e r a o p i n i ó n 19,36; A., f i g u r a d e C r i s t o , y X X I 8; l a s u p u e s t a i n f l u e n c i a p o d e r o s o s , C V I 6,9; el a d u l a -
d e los a., C A I I 1,1, I I I 17,37; E v a , figura de la Iglesia, GM d e los a s t r o s en el n a c i m i e n t o dor p r o m e t e al g o b e r n a n t e u n a
s u d o c t r i n a es m u y o t r a d e l a I I 24,37. d e l o s h o m b r e s , C V I I 6,8; s o - e t e r n i d a d i l u s o r i a , S 105,10; e v i -
que v u l g a r m e n t e se cree, E bre ciertas visiones que proce- t a el a s e n t i m i e n t o del a d u l a d o r
1,1; a s p e c t o e s o t é r i c o - y m i s t e - — P r u e b a : por qué no fué creado d e n d e u n i m p u l s o d e a., G L E y l a d u l z u r a del h a l a g a d o r , A O
rioso de la d o c t r i n a a c a d é m i - en t a l c o n d i c i ó n q u e n o q u i s i e - X I I 22,45; ¿ e x i s t e e n el a l m a I I 17,23.
c a : su explicación histórica, CA r a p e c a r j a m á s , G L E X I 7,9; una virtud connatural adivina-
I I I 17,38; m o t i v o q u e t u v i e r o n el d i l e m a q u e s e le p l a n t e ó a l t o r i a ? , G L E X I I 13,27; (v. M a - Adulterio: doctrina moral: peca-
p a r a ocultar su m a n e r a de pen- p r i m e r h o m b r e , L A I I I 25,74; gia, Visión). do m o r t a l , B M 6,6; c l a s e s , N G
s a r , C A I I I 7,14. el á r b o l le f u é p r o h i b i d o n o 38,45; s u m a l i c i a i n t r í n s e c a , L A
p o r q u e e r a malo, sino p o r q u e A d m i n i s t r a c i ó n : u n a es l a a. ci- I 3,6; rompe la felicidad matri-
A c c i d e n t e s : d e f i n i c i ó n , T V 4,5; era bueno al h o m b r e e s t a r so- vil y o t r a l a a. e c l e s i á s t i c a , E monial, BM 4,4; es siempre
clases: separables e insepara- m e t i d o a Dios, N B 35; c u a n r e - 134,3; el S e ñ o r t u v o s u b o l s a pecado, CM 7,17; i n c l u s o el
bles, T V 4 , 5 ; n o p u e d e n n o r - c o m e n d a d a fué al p r i m e r h o m - p o r q u e la h a b í a de t e n e r su adulterio de deseo, SM I 12,33;
m a l m e n t e subsistir sin su suje- b r e l a o b e d i e n c i a , M P I I 21,35; I g l e s i a , E J 50,11, 62,5; l a a. d e no hay razón alguna que ha-
to, S L I I 12,22; les es e s e n c i a l p u d o m a n t e n e r s e f á c i l m e n t e en los b i e n e s e c l e s i á s t i c o s es u n a ga que el a. deje de ser a., E A
l a m u t a c i ó n , T V 4,5; d i s t i n - el e s t a d o d e i n o c e n c i a , L A I I I c a r g a p a r a el o b i s p o , E 126,9. II 16,16; razones especiales con
ción e n t r e a c c i d e n t e s y p r o p i e - 20,55; h a b r í a s i d o i n m o r t a l e n que se pretende justificar el
dades inherentes a u n sujeto, c u a n t o a l c u e r p o si n o h u b i e r a A d m i r a c i ó n : suele n a c e r de la adulterio, E A II 14,14; ningún
SL. I I 12,22; en D i o s n o h a y a c - p e c a d o , C D X I I I 19. c o n t e m p l a c i ó n d e lo i n e s p e r a - motivo, ni el de engendrar hi-
c i d e n t e a l g u n o , T V 4 , 5 ; sólo do, G M I 8,14; d o s m o t i v o s d e jos, justifica el a., EA I I 11,11;
en s e n t i d o m e t a f ó r i c o s e p r e d i - — C a í d a : s u p e c a d o , V R 37,68; lo l a a . ; lo e x t r a o r d i n a r i o o lo los grados en el a., E A I 9,9.
c a n d e D i o s , T V 8,9. cometió l i b r e m e n t e , L A I I I o c u l t o , E 162,6, O I 3,8; h i j a a
24,72; f u é d e d e s o b e d i e n c i a , M P veces de la ignorancia, C X I I I —Castigo: el a. del varón debe
A c c i ó n : es el c a m p o d e l a c i e n - I I 21,35; C D X I V 12; s e c o m e - 21,30; l a c o s t u m b r e s u p r i m e l a castigarse por la ley con el
cia, T X V 10,17; v e r s a s o b r e t i ó p r i m e r o en el i n t e r i o r , l u e - a., E 137,10, S 130,1, T I I I 9,17; mismo rigor que el de la mu-
c o s a s t e m p o r a l e s , T X I I I 1,1; go se manifestó exteriormente, las m a r a v i l l a s diarias de la jer, E A I I 8,7; mayor castigo
r e g i d a por la r a z ó n inferior, T CD X I V 13; m á s que u n a o b r a creación d e j a n de a d m i r a r t e por merece el adúltero que la adúl-
X I I 3,3; l a a. t i e n e s u r a í z e n fué u n a p a r t a m i e n t o de las c o n t i n u a s , no p o r v u l g a r e s , S tera, E A II 8,7.
el c o r a z ó n , S 91,5; el a m o r o r - o b r a s de Dios a las propias, CD 126,4, C D X X I 4 ; t a m b i é n J e - —Consejos prácticos: cuide el
d e n a d o , d i s c i p l i n a d e l a a., T X I V 11; no fué a b a n d o n a d o s u c r i s t o s i n t i ó a., G M I 8,14; marido de no exponer a su mu-
V I I I 7,10; l a a. d i f i e r e d e l a p o r Dios, s i n o q u e a b a n d o n ó a muchos a d m i r a n a Cristo, pero jer al peligro de a., EA II
c o n t e m p l a c i ó n , T X I I 14,22; e n Dios, C D X I I I 1 5 ; s a l v a d o p o r p o c o s s e c o n v i e r t e n , E J 29,2. 17,18; a un varón cristiano no
l a a. n o d e b e a m a r s e el h o n o r la misericordia de Cristo, N G le es lícito m a t a r a su mujer
o la potencia en esta vida, CD 21,23. Adolescencia: crisis de la puber- adúltera, sino perdonarla, E A
X I X 19; n e c e s i d a d d e c o n c i l i a r t a d , C I I 1,1; e n e l l a el p a s o d e II 15,15; quien rehuse la re-
— C a s t i g o : j u s t i c i a del c a s t i g o l a r a z ó n es débil y r e s b a l a d i z o ,
l a a. y l a c o n t e m p l a c i ó n , E i m p u e s t o a la desobediencia de C A I 1,1.
c o n c i l i a c i ó n con el cónyuge
95,2, V E 17,32; el f r u t o d e l a a. A., C D X I V 1 5 ; f u é u n solo adúltero debe guardar conti-
debe ser la contemplación, E J h o m b r e y es a d e m á s t o d o el A d o p c i ó n : n a t u r a l : el n o m b r e y nencia, E A II 13,13; no puede
101,5; el fin d e l a a. es l a c o n - g é n e r o h u m a n o , E J 10,11; e n él la s u b s t a n c i a ; su regulación ju- casarse de nuevo, E A I I 9,8; la
t e m p l a c i ó n , T I 10,20; en l a a. estuvo e n c a r n a d a toda la pleni- r í d i c a , S 51,28; el h e c h o : s u esposa adúltera sigue siendo
no a b a n d o n e m o s n u n c a de pía- | t u d del g é n e r o h u m a n o , C D justificación, S 51,26; anti- esposa, E A I 12,13; el que aban-
güedad de esta institución, S dona a su mujer y toma otra
370 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 371
[Adulterio] [Alabanza]
c o m e t e a., E A I 11,12; el q u e E 231,3; h a y q u e m o r t i f i c a r el [Alma] [Alma]
a b a n d o n a a su esposa a d ú l t e r a apetito de alabanza h u m a n a : t i t u t i v a del h o m b r e , V P 2,7; n i s t a , G L E X 14,24; r e s p u e s t a
y s e c a s a c o n infiel p a r a h a - t o d a l a g l o r i a d e los j u s t o s e s - e s e n c i a del a. h u m a n a , T X I I a estos a r g u m e n t o s , G L E X
c e r l a c r i s t i a n a , es a d ú l t e r o , E A t á en D i o s , C D V 14; n o b u s - 7,10; los p r o b l e m a s f u n d a m e n - 20,35; c a u t e l a s q u e d e b e n a d o p -
I 22,28; d e s p u é s del a., lo m e - q u e s el a p l a u s o h u m a n o c o m o t a l e s del a. en l a filosofía, O t a r los d e f e n s o r e s del t r a d u c i a -
j o r es p r o c e d e r a l a r e c o n c i l i a - r e c o m p e n s a de n u e s t r o obrar, I I 5,17; d o c t r i n a p l a t ó n i c a a c e r - • n i s m o , G L E X 24,40; l a c r e a -
ción, E A I I 6,5; a d ú l t e r o s q u e S M I I 1,4; n o b u s q u e s o t r a a. c a d e l a n a t u r a l e z a del a., C D ción i n d i v i d u a l , E 169,13, 180,1;
s e e n s a ñ a n c o n s u s e s p o s a s si q u e l a a. d e D i o s , S 149,13; X I V 5 ; o p i n i ó n d e los filósofos creación particular de cada u n a
é s t a s c o m e t e n a., E A I I 7,6; l a s a. d e los h o m b r e s , d e n a d a a c e r c a d e l a n a t u r a l e z a del a., p o r D i o s , E 166,8, 166,16; q u é
si el a d ú l t e r o q u i e r e m i s e r i c o r - s e r v i r á n el d í a del J u i c i o , S T X 7,9; r e s u m e n d e l a d o c - s e n t e n c i a s o b r e el o r i g e n del
dia, s e a m i s e r i c o r d i o s o con s u 93,14. t r i n a c a t ó l i c a a c e r c a del a., a. t i e n e m á s p e s o , G L E X
e s p o s a a d ú l t e r a , E A I I 14,14; l a A l b a : fundación de la ciudad, E 166,3, 190,4, 202,17. 23,39.
m u j e r s o r p r e n d i d a en a d u l t e r i o C D X V I I I 20. — O r i g e n : a c e r c a del o r i g e n del
y p e r d o n a d a p o r el S e ñ o r , E J a., E 190,1, 202,8, 202,17; dos — N a t u r a l e z a : C U A 2,3; seis cues-
33,4 (v. M a t r i m o n i o ) . A l e g o r í a : d e f i n i c i ó n , a. y e n i g - cuestiones d i s t i n t a s : viene de t i o n e s a c e r c a del a . : n a t u r a -
m a , T X V 9,15. D i o s , c ó m o , A O I 14,21; ¿ c ó - l e z a del a., C U A 1,1; e s p i r i -
Ageo: vaticinios mesiánicos, CD r i t u a l i d a d , A O I 5,5, I I 4,7, I V
X V I I I 35; l a p r o f e c í a d e A . y A l e g r í a : c r i s t i a n a : l a a. c r i s t i a - m o s e o r i g i n a el a . ? , A O I I
6,10; o b s c u r o p r o b l e m a el del 2,2, 12,17, 21,35, C I V 15,24,
s u c u m p l i m i e n t o en l a I g l e s i a , n a es a l e g r í a en el S e ñ o r , S G L E V I I 15,21, X I I 32,62; E J
C D X V I I I 48. 171,1; del c o r a z ó n en D i o s , S c ó m o d e e s e o r i g e n del a., E
143,7; c u e s t i ó n difícil, A O I V 14,7, T I I 8,14, I X 3,3, X 4,6.
2 8 , 1 ; l a a. del c r i s t i a n o e s l a 7,10; i n m o r t a l i d a d , T XIV
Agradecimiento: siempre y por e s p e r a n z a , C D X V I I I 49; el 4,5; m i s t e r i o p r o f u n d o , A O I
todo debemos d a r g r a c i a s a 15,25; r a í z t e o l ó g i c a del p r o - 19,26, U C 7,14, C U A 2,3, S L I I
que quiere gozarse en Dios y de 3,4, 13,24, 19,33, T X 7,9, XIV
D i o s , L A I I I 5,12; g l o r i f i c a r a Dios, e s t a r á e t e r n a m e n t e ale- b l e m a , E 180,5; l a c u e s t i ó n
Dios equivale a darle gracias, debe e x a m i n a r s e a la luz de 2,4, 4,6, 19,26, S 65,4; l a i n -
g r e , E J 14,2; el n a c i m i e n t o d e m o r t a l i d a d del a. en l a e s cue-
S 126,6; a c c i ó n d e g r a c i a s a Cristo, c a u s a de alegría p a r a l o s t e s t i m o n i o s d e l a S. E . ,
C r i s t o m é d i c o , S 176,2 (v. B e - G L E X 6,9; n o s e s o l u c i o n a la pelagiana y en la platóni.
t o d o s , S 184,21; el a l e l u y a d e ca, C A I I I 17,37; s u m u t a b i -
neficios). a h o r a es e s p e r a n z a , el del cie- f á c i l m e n t e , G L E X 10,17; t e s -
t i m o n i o s a m b i g u o s a c e r c a del l i d a d , V E 10,18, 30,54, A O I
Alabanza: De Dios: Dios es lo s e r á r e a l i d a d , S 255,5. 4,4; s u s i m p l i c i d a d n o e s i g u a l
a c r e e d o r d e l a a. del h o m b r e , m o d o del o r i g e n del a l m a , A O I
—Secular: las alegrías actuales, 14,17; c a u t e l a s n e c e s a r i a s , L A a la simplicidad divina, T V i
S 126,2, D A I I I 22,65; D i o s d e - S 157,4; el t i e m p o d e l a t r i s - 6,8; el a. n o t i e n e c u a n t i d a d ,
be ser alabado siempre, DP I I I 21,62; el m o d o del o r i g e n
t e z a p r e c e d e a l d e l a a., S n o e s t á a c l a r a d o , A O I I 15,21; C U A 3,4, 14,23, 15,25, 23,41, 30,58
11,27, S 254,8; a u n el v i t u p e r i o 254,1, C V I I I 3,8; l a a. d e l si- objeción, C U A 15,26, 16,27, 23,41 ¡
d e l a c r i a t u r a p e c a d o r a e s a. c u a t r o e r r o r e s a c e r c a del o r i -
glo, S 171,4; e s p e r n i c i o s a , S g e n del a., A O I 19,34; ¿ h a v i - n o t i e n e e x t e n s i ó n , A O I V 17,25;
i m p l í c i t a del C r e a d o r , L A I I I 254,4; (v. Gozo, T r i s t e z a ) . el a. n o e x t e n s a a b a r c a lo
13,37; el a l e l u y a en e s t a v i d a v i d o el a. en o t r a v i d a a n t e r i o r
a l a p r e s e n t e ? , L A I 12,34; n o e x t e n s o , C U A 5,9; d i v i d i d o el
y e n l a o t r a , S 255,1. A l e j a n d r o M a g n o : coloso a d m i - c u e r p o , el a. n o se d i v i d e , C U A
r a b l e , C D X V I I I 42. existe la transmigración de las
— H u m a n a : la alabanza sincera a., M P I 22,31; d o c t r i n a p e l a - 32,68; n o c r e c e p o r q u e n o e s
es a l a b a n z a a m o r o s a , C I V A l i m e n t o : l a s a l u d , c a u s a del co- g i a n a s o b r e el o r i g e n del a., e x t e n s a , C U A 22,40; en q u é
14,21; d e b e s e r c o m p a ñ e r a d e m e r y del b e b g r , C X 31,44; e s E P I I I 10,28. s e n t i d o c r e c e y d e c r e c e el a,,
la vida b u e n a y de las b u e n a s necesario p a r a m a n t e n e r el —Doctrina católica: el o r i g e n del C U A 19,33; el a. n o c r e c e c o n
o b r a s , C X 37,60; l a a. del b u e - cuerpo, pero no p a r a r e g a l a r l o , a., G L E X 4,7; c r e a c i ó n del el c u e r p o , C U A 15,26; c r e c e c o n
no es de p r o v e c h o al a l a b a d o , A O I I 4 , 8 ; u s o r e c t o d e l o s a., a., G L E I I I 22,34, C U A 13,22; el tiempo metafóricamente,
sino a q u i e n e s a l a b a n , EJ C I C I 31,67; m o r t i f i c a c i ó n d e e s o b r a d e D i o s , E 202,10; h e - C U A 17,29; s u c r e c i m i e n t o e¿
100,1; l a a. h u m a n a t a n t o m á s la gula, pero cautelas necesa- c h a d e l a n a d a , A O I 4,4, el p r o g r e s o en l a v i r t u d , C U A
se encarece cuanto m á s a r d u o rias p a r a no exagerarla, C X 19,32, I I 3,5, I I I 3,3, I V 2,3, 16,28; s u c a p a c i d a d d e a u m e n -
e s el b i e n q u e s e a l a b a , C D I 31,47; l a n e c e s i d a d y l a d e l e c - 11,15, G L E V I I 5,7; a i m a g e n t o y d i s m i n u c i ó n , en q u é s e n .
2 8 , 1 ; el q u e a l a b a d i r i j a a D i o s t a c i ó n e n el c o m e r , C X 31,44 y s e m e j a n z a de Dios, C D X I I t i d o , E 7,6; el a. n o t i e n e s e x o
y no al h o m b r e sus a l a b a n z a s , (v. A y u n o , T e m p l a n z a ) . 23; no es de la m i s m a n a t u r a - A O I 18,29, I V 20,31.
. S M I 7,19. A l m a : s e n t i d o del t é r m i n o a., A O leza de Dios, G L E V I I 2,3;
I I 2,2; p r i n c i p i o v i t a l , O I I 6,19; D i o s n o c r e ó el a. d e sí m i s - —Operaciones: la memoria, po.
— F a l s a s : son m á s frecuentes las t e n c i a del a., C X 14,21; el e n .
a l a b a n z a s f a l s a s , C I V 14,22; v i d a del c u e r p o , E J 3,4; d o b l e m o , G L E V I I 4,6, X 5,8; n o
s e n t i d o , T X I I 1,1; el a. d e los p r o c e d e d e los á n g e l e s , G L E X t e n d i m i e n t o , p o t e n c i a del a.
d i c t a d a s por la adulación, C V I S L I I 3,3; l a s p o t e n c i a s del a.!
6,9. b r u t o s : su perfección, DA I I I 5,8; n i d e e l e m e n t o c o r p ó r e o I
23,69; el a. del h o m b r e y el a. a l g u n o , G L E V I I 12,18, 4,6, s o n l o s ojos d e l a m e n t e , S]^
—Tentación: todos deseamos ser d e los a n i m a l e s , E J 8,2; el a. 21,27, X 5,8; ¿ e x i s t i ó u n a m a - I 6,12; el a. y s u s f a c u l t a d e s
a l a b a d o s , T X I I 3,6; d i f e r e n c i a d e los a n i m a l e s e s t á t o t a l m e n - t e r i a espiritual a n t e r i o r al a.?, se i d e n t i f i c a n , T X 11,18; n e .
e n t r e el d e s e o de a. y el d e s e o t e l i g a d a a l c u e r p o , el a. h u - G L E V I I 6,9; l a r a z ó n c a u s a l cesita t r e s cosas p a r a conoce^
d e d i n e r o , C D V 19; el d e l e i t e m a n a d e b e d e s l i g a r s e en lo p o - del a. ¿ f u é c r e a d a en los s e i s a D i o s : ojos, m i r a d a y v i s i ó n
d e l a a., S 255,5; es m u y difí- s i b l e del c u e r p o , C U A 28,54. d í a s del G é n e s i s ? , G L E V I I S L I 6,12; l o s ojos i n t e r i o r ^
cil n o c o m p l a c e r s e e n ella, E 22,32. del a., S L I 6,12; los o í d o s i n .
22,8; f u e r z a d e la t e n t a c i ó n d e — H u m a n a : el e s t u d i o del a. h u - t e r i o r e s del a., S L I 1,5; a. v
l a a l a b a n z a , C X 37,60; e s g r a n m a n a e s el q u e n o s d e b e p r e - e s p í r i t u , A O I V 14,19; el a.
v ú r t u d p a r a el q u e t i e n e v i r t u - o c u p a r , C U A 33,70; n o e s c o s a —Cuatro hipótesis acerca del. modo: i n c o r p ó r e a v e lo i n c o r p ó r e o '
• des d e s p r e c i a r la gloria h u m a - p e q u e ñ a l a c u e s t i ó n a c e r c a del E 143,6, 164,19, 166,7, G L E X C U A 13,22; t i e n e el p r i v i l e g i a
n a , C D V 19. a. h u m a n a , G L E V I I 1,1; el 2,3, L A I I I 20,55, I I I 21,59; de poder c o n t e m p l a r la verdad
c o n o c i m i e n t o del a., u n a d e l a s creación o propagación?, E V R 3,3; s e v e a sí m i s m a c o ^
—Consejos: no pongas tu inten- f u n d a m e n t a l e s aspiraciones de 190,17; ¿ n o s es d a d a el a. p o r l a i n t e l i g e n c i a , C U A 14,24; CCK
c i ó n e n l a a. h u m a n a , E 231,4; la filosofía, C A I I I 17,38; g r a n - g e n e r a c i ó n ? , A O I 15,24; ¿ n o s noce con c e r t e z a su prop¡a
cuando t e alaban estás en pe- d e m a r a v i l l a es el a., E J 20,12; viene por t r a n s m i s i ó n ? : c a u t e - e x i s t e n c i a , T V 10,13; c ó m o s ^
l i g r o , S M I I 1,1; c u a n d o s e a s q u é es el a., T V I I I 6,9; d e f i n i - l a en e s t a m a t e r i a , M P II b u s c a a sí m i s m a el a., T V
a l a b a d o , h u y e de l a v a n i d a d , ción, C U A 13,22; e s p a r t e c o n s - 36,58, Í I I 10,18; a r g u m e n t o s a 8,11; o r i g e n d e los e r r o r e s (J e ,
favor de la s e n t e n c i a t r a d u c i a - a. a c e r c a d e sí m i s m a , . T } f
372 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 373
[Alma] [Almal [Amistad]
8,11; d e s p u é s d e l a m u e r t e , el [Alma]
d e i l u m i n a r s e a sí m i s m a n i de t o d a s las operaciones del r i d a d d e l a a. en e s t a v i d a , C D
a. a d q u i e r e n u e v a c a p a c i d a d d e p u e d e s a c i a r s e a sí m i s m a , C X I X 8 ; l a a. y l a c o m u n i c a c i ó n
c o n o c i m i e n t o , A O I V 19,30 (v. X I I I 16,19; es l i b r a d a del pe- h o m b r e , A O I V 6,7; es el s u j e -
to último de las sensaciones, d e l a v e r d a d , S L I 12,20; l a a.
Entendimiento, Memoria, Vo- c a d o p o r l a g r a c i a , A O I 8,8; el y la investigación de la ver-
luntad). a. n o p u e d e m e n o s d e p a g a r lo C U A 22,38, S L I I 4,6 (v. H o m -
bre). d a d S L I 12,20; n a d i e p u e d e s e r
q u e d e b e a Dios o b r a n d o la — V a r i o s : el a. h u m a n a ¿ e s t á u n i - c o n v e r d a d a m i g o del h o m b r e
—Excelencia: cabeza de la natu- j u s t i c i a o sufriendo la desgra-
r a l e z a h u m a n a , SM I I 12,42; es da naturalmente a las razones si n o lo es p r i m e r o d e l a m i s -
cia, L A I I I 15,44; c u a n d o el a. d i v i n a s ? , D A I I I 5,12; ¿ c u á n d o m a v e r d a d , E 155,1; l a a. m u n -
lo m e j o r del h o m b r e S 2,2; es d o m i n a al m u n d o no h a y m a l
u n a de las realidades m á s cer- e m p i e z a el f e t o a v i v i r e n el d a n a es a d u l t e r i o c o n t r a Dios,
p a r a ella, V R 23,44; el a. q u e s e n o m a t e r n o ? , E N 86,23; el C I 13,21; si q u i e r o , a h o r a m i s -
c a n a s a Dios, V F 1,4, C U A h a c e b u e n uso de las c r i a t u r a s
34,77; el a. s o y y o m i s m o , C d e s t i n o del a. lo s a b e m o s p o r l a mo puedo ser a m i g o de Dios, C
inferiores las dignifica, L A I I I r e v e l a c i ó n , A O I V 10,14; el a. V I I I 6,15; l a a. d e l o s s a n t o s
X 17,26; v e r d a d e r o i n t e r i o r del 9,27; m a n d a el a. a l c u e r p o y
h o m b r e , A O I V 5,6; es s u p e - d e l h o m b r e a n t e s y d e s p u é s del á n g e l e s y el p o r q u é d e s u o c u l -
o b e d e c e , m a n d a el a. a l a. y s e p r i m e r p e c a d o , E 143,6; m a n - t a c i ó n , C D X I X 9 ; f e l i c i d a d da
r i o r a l c u e r p o h u m a n o , E J 19,12, r e s i s t e , C V I I I 9,21; no d e b e
D C I 2,18, C D I X 9, T I V 13,16, s i ó n d e l a s a. a n t e s d e l a r e s u - t e n e r b u e n o s a m i g o s , F N 1,3;
d e r r a m a r s e p o r los s e n t i d o s , r r e c c i ó n , E N 109,29; p o t e n c i a del el a m i g o , m i t a d del a l m a p r o -
V I I I 3,5, E 118,14; y a t o d o C U A 28,55; s e p r o s t i t u y e c u a n -
c u e r p o , V R 41,77, G L E V I I a. c u a n d o el c u e r p o r e s u c i t e pia, C I V 6,11; h a y q u e a m a r
do s e e n t r e g a a l a s c o s a s e x t e r - g l o r i o s o , E J 8,2; l a c u e s t i ó n del al a m i g o c o m o a sí m i s m o , S L
19,25, L A I I I 5,16, C U A 30,59; n a s , T X I 3,6; a n e m i a del a.
s u p e r i o r a t o d o lo visible, p e r o n ú m e r o d e a., C U A 32,69; o r i - I 3,8; s u a m o r se p r u e b a m á s
h u m a n a , T X V 24,44; e s t á in- g e n d e l a s i l u s i o n e s del a l m a , fácilmente en la adversidad,
i n f e r i o r a D i o s , V R 31,57, C U A v i t a d a a l d e s c a n s o d e l a con-
36,80, L A I I I 5,12; n o t i e n e s o - V R 21,41; e r r o r m a n i q u e o s o - F N 1,3; los a m i g o s a v e c e s n o s
t e m p l a c i ó n , V R 35,65; es n e c e - b r e l a s d o s a l m a s , V R 9,16. pervierten adulando, así como
b r e si o t r a n a t u r a l e z a q u e l a d e sario dedicar algunas horas a
Dios, C D X 2 ; sólo D i o s es m e - los e n e m i g o s n o s c o r r i g e n i n -
l a s a l u d del a., C V I 11,18; el A m b i c i ó n : l a i d o l a t r í a d e l a a., s u l t a n d o , C I X 8,18.
j o r q u e el a., C U A 34,77; d i f e - a. t i e n e s u a l i m e n t o p r o p i o : la
r e n c i a i n f i n i t a e n t r e D i o s y el V R 38,69; l a a. d e s o r d e n a d a es
c i e n c i a , V F 2,8; s u j e t o d e la f u e n t e d e i n q u i e t u d , C I I I 8,16; A m o r : a. y d i l e c c i ó n s e u s a n i n -
a., C X 25,36; a ú n el a. m á s v i d a feliz, V F 4,25; l a s a b i d u - d i s t i n t a m e n t e en l a S. E . , C D
p e c a d o r a es s u p e r i o r a l m á s causa de la venganza, C I I
r í a , m e d i d a del a., V F 4,32; es 5,10; y d e i n n u m e r a b l e s m a l e s X I V 7 ; a n á l i s i s del a . : s u s t r e s
e x c e l e n t e c u e r p o , L A I I I 5,16; l l e v a d a p o r el a m o r c o m o p o r e l e m e n t o s , T I X 2,2; s u p o n e
n i el p e c a d o b o r r a s u n a t u r a l p a r a l a h u m a n i d a d , C D I I I 14;
u n p e s o l a b a l a n z a , E 157,9; es l a a. b u s c a s o l a m e n t e l a felici- t r e s r e a l i d a d e s , T V I I I 10,14;
g r a n d e z a , C U A 34,78; s u p a r t e la r a z ó n de ser de la religión, es el a. el q u e a t r a e a l a l m a ,
m á s noble, l a r a z ó n , L A I I i d a d t e m p o r a l , C V I 6,9; b u s c a
U C 7,14; el h o m b r e se a c e r c a a el h o n o r y l a g l o r i a , C I I 6,13; E J 26,4; el a. es c o m o u n p e s o ,
22,65, T X I V 8,11; es s e d e d e D i o s no c o n el c u e r p o , s i n o con C D X I 16; l a s t e n d e n c i a s d é l o s
u n a v e r d a d q u e no m u e r e , S L a m a el p o d e r y d e s p r e c i a l a
el a., C I 18,28; el a l m a q u e j u s t i c i a , T X I I I 13,17; l a a. d e pesos en los cuerpos son como
I I 18,32; el a. s a n t a , c l a v e del c r e e en D i o s s e r á r e p a r a d a , V R los a m o r e s e n el a l m a , C D X I
o r d e n en l a b ó v e d a del u n i - m a n d o , C I I 5,10; i m i t a c i ó n p e r -
12,24; s o n c u a t r o l a s p a s i o n e s v e r s a de la omnipotencia de 28; m i p e s o es m i a . : él m e
v e r s o , L A I I I 11,32 (v. M e n t e ) . del a., C X 14,22; los d o s v e r - lleva doquiera soy llevado, C
D i o s , V R 45,84; el a m b i c i o s o
— D i o s , v i d a del a l m a : S 62,2, d u g o s del a . : el t e m o r y el do- sólo q u i e r e d o m i n a r a l o s d e - X I I I 9,10; el q u e a m a , c a m i -
65,1; l a luz del a. es Dios, G L E lor, S 124,2. m á s , T X I I I 13,17; m á s a h i t a n a , E J 32,1; l a c i e n c i a d e l a.
X I I 31,59; el c u e r p o v i v e del de poder que de justicia, T IV es no a m a r s e , S 96,2; l o s q u e
— R e l a c i o n e s e n t r e el a l m a y el se a m a n b u s c a n la unión, O I I
a . ; el a. v i v e d e D i o s , C X c u e r p o : V R 45,83; el a. y el 10,13; d o m i n a a l o s q u e v e n c i e -
20,29, L A I I 16,41; Dios, p a t r i a r o n el a p e t i t o d e l a c a r n e , V R 18,48; l a c o r r e s p o n d e n c i a e n el
c u e r p o del h o m b r e , O I I 6,18; a., C I V 9,14; el q u e a m a b u s c a
o h a b i t a c i ó n del a., C U A 1,2; ¿ f u é c r e a d a el a. a n t e s d e s e r 38,71; el a l m a a m b i c i o s a es a l -
C r i s t o , luz del a., E J 15,19; el m a e s c l a v i z a d a , C I X 1,1; d e - s i e m p r e s u s e m e j a n z a c o n el
i n t r o d u c i d a e n el c u e r p o ? , G L E o b j e t o a m a d o , C I C I 21,39; l o s
a. p u e d e m o r i r a u n s i e n d o i n - V I I 24,35; n o h a e x i s t i d o a n t e s b e m o s m o r t i f i c a r el a p e t i t o d e
m o r t a l , S 65,5; m u e r e a l a p a r - a., C X 36,59; c u a n d o el h o m - que a m a n la verdad por ser la
d e su u n i ó n c o n el c u e r p o , A O verdad, viven unidos en la ver-
t a r s e de su vida Dios, C X I I I I I 7,11; el a. es c o s a m u y d i s - b r e d o m i n a s u a., q u e d a d u e ñ o
21,30; D i o s p e r d i d o , m u e r t e del d e sí m i s m o , C I X 2,4; l a a. d a d , C X I I 25,34; d a m e u n c o -
t i n t a d e los ó r g a n o s del c u e r p o , razón hambriento y entenderá
a.; a l m a perdida, m u e r t e del G L E V I I 20,26; p r i n c i p i o del l e g í t i m a es p o s i b l e , C I I 5,10;
c u e r p o , S 62,2; t u a. n o m u e r e l a a. s a n t a l l e v a a l a o b s e r v a n - lo q u e digo, E J 26,4; n o a m a s
o r d e n e n el c u e r p o , T I I I 3,8; s i n o lo b u e n o , T V I I I 3,4; lo
si t ú no l a m a t a s , E J 47,8; el v i d a del c u e r p o , T I V 1,3; el c i a d e los m a n d a m i e n t o s , V R
a. es b u e n a p o r n a t u r a l e z a , m a - 45,85. q u e n o s e a m a p o r si m i s m o n o
a. se p r e o c u p a del c u e r p o , A O s e a m a , S L I 13,22; n a d i e a m a
l a p o r elección, L A I I I 22,65; I I 4,8; p o d e r del a. s o b r e el
se t o r n a b u e n a por la partici- Ambrosio, S.: testimonio a c e r c a lo d e s c o n o c i d o , T X 2,4; c u a n -
c u e r p o : siete g r a d o s de este po- d e l a g r a c i a , E P I V 11,30; del do s e a m a lo q u e d e a l g ú n m o -
p a c i ó n d e Dios, E J 39,8; si a m a s der, C U A 14,23, 33,70; s e ñ o r í o
m a l a m e n t e t u a., la o d i a s ; si le p e c a d o o r i g i n a l , E P I V 11,29; do s e c o n1o c e , el m i s m o a. h a c e
s o b r e el c u e r p o , T I I I 8,15, X de la imperfección de nuestra q u e mejor " y m á s p e r f e c t a m e n -
t i e n e s odio b u e n o , l a a m a s , E J 7,9; t o d o m o v i m i e n t o del a. p r o -
51,10; l a s a l u d d e los ojos d e l justicia en este mundo, E P IV t e s e c o n o z c a , E J 96,4; n o s e
d u c e h u e l l a en el c u e r p o , E 11,31. a m a lo q u e s e t o l e r a , C X 28,39.
a., SD I 10,19; l a m i s e r i a del a. 9 , 3 ; ¿ c ó m o e s t á el a. e n el c u e r -
e s l a e s t u l t i c i a , V F 4,28; D i o s p o ? , C U A 5,7, A O I V 5,6; g o - A m e n a z a s : hay que resistir las
b u s c a s u i m a g e n en el a. c o m o — N o r m a : l a n o r m a d e l a. V R
b i e r n a el c u e r p o , L A I I I 25,75; a. c o n q u e l o s p o d e r o s o s p r e - 46,87; el a. v e r d a d e r o es el a.
el c e s a r en el d e n a r i o , S 24,8; m i s i ó n d e l a . : g o b e r n a r el c u e r - tenden a m e d r e n t a r al h o m b r e
el p e c a d o es c o r r u p c i ó n y d i s - a l a s a b i d u r í a , C I I I 4,8; l a
po, L A I I I 20,57; el a., c o m o en h o n r a d o , C V I 10,16. v i d a j u s t a e s t á en l a j e r a r -
p e r s i ó n del a., C I I 1,1; el a. n o l a c á r c e l del c u e r p o , C A I 3,9;
c o n v e r t i d a a Dios es i n f o r m e , A m i s t a d : don precioso de la vida q u í a o r d e n a d a del a., D O C I
el a. t i e n d e a l c u e r p o c o n incli- s o c i a l , C D X I X 8 ; l a a. v e r d a - 27,28; d e b e a j u s t a r s e a l o r d e n
C X I I I 5,6; p a r a q u e s e a m o - n a c i ó n n a t u r a l , G L E V I I 27,38;
r a l m e n t e b u e n a se n e c e s i t a l a d a d e r a es l a e n g e n d r a d a p o r la d e los v a l o r e s , V R 48,93; el o r -
el a. d i g n i f i c a el c u e r p o a l q u e c a r i d a d , C I V 4,7; es a m o r d e d e n del a. es l a v i r t u d , T V I I I
a c c i ó n p o s i t i v a de l a v o l u n t a d , s e u n e , L A I I I 9,27; l a s a. a l
T V I I I 3,4; no p u e d e p o r sí s o - a l m a a a l m a , C I I 2,2; h a c e 7,10, C D X V 22; t o d a c r i a t u r a
m o r i r c o n s e r v a n u n d e s e o ex- d e v a r i o s u n o , C I I 5,10; a c u e r - puede ser a m a d a bien y mal,
l a r e f o r m a r s e , p e r o sí p u d o d e - t r a ñ o d e r e t o r n a r a los c u e r -
f o r m a r s e , T X I V 16,22; n i p u e - do m u t u o en t o d o lo d i v i n o y C D X V 22; h a y que a m a r a
p o s , C D X X I 3 ; es el p r i n c i p i o h u m a n o , C A I I I 6,13; i n s e g u - I las criaturas, pero no por las
374 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 375
[Amor] [Amor] IAmor J
c r i a t u r a s , T I X 8,13; e n los el a. d e D i o s h a c i a l a s c r i a t u - [Amor]
dos m a n d a m i e n t o s del a. s e r a s les d a el s e r y l a p e r m a - m i s m o , C X 28,39; el a. p r o p i o , c o s a s t e m p o r a l e s y el a. d e l a s
e n c i e r r a t o d o , E 137,17; es el n e n c i a en el ser, G L E I 8,14. enemigo del conocimiento de c o s a s e t e r n a s , L A I I I 7,21; no
c u m p l i m i e n t o de l a ley, S 169,10; D i o s , S L I 9,16; el h o m b r e a m a ames las cosas temporales, usa
—Del h o m b r e a D i o s : m a r a v i l l o - m á s su a l m a que su cuerpo, b i e n d e ellas, V R 47,91; dife-
a l i g e r a el p e s o d e los m a n d a - so p o d e r del a. d e Dios, S 70,3; E J 32,2.
m i e n t o s , S 96,1; ¿ e s el a. el q u e r e n c i a s e n t r e el a. c o n y u g a l y
sólo s e d e b e a m a r a D i o s , C I C —Al p r ó j i m o : al p r ó j i m o c o m o a el a. l a s c i v o , C I V 2,2; el a. d a
h a c e o b s e r v a r los m a n d a m i e n - I 11,18, 20,37; s e h a d e a m a r a d i l e c c i ó n y el a. d e l a l i b í d i n e ,
t o s o es l a o b s e r v a n c i a l a q u e D i o s c o m o se a m a al b i e n m i s - sí m i s m o , V R 46,89; el q u e C I I 2,2; el a. d e l a s c o s a s c o r -
h a c e al a . ? ; el a. es el q u e m o , T V I I I 3,4; a m a al q u e t e a m a al prójimo, a m a a Dios p o r a l e s y e x t e r n a s y el cono*
p r e c e d e , E J 82,3; s o n los b u e - hizo a s u i m a g e n , S 126,5; n o T V I I I 8,12; h e m o s d e a m a r en c i m i e n t o d e Dios, S L I 10,17;
n o s y los m a i o s a. los q u e h a - a m e s a Dios por la r e c o m p e n - • el p r ó j i m o l a m i s m a n a t u r a l e - el a. y el t e m o r en l a v i d a e s -
cen b u e n a s o m a l a s l a s c o s - s a : sea El tu única recompen- z a h u m a n a , V R 46,89; h e m o s p i r i t u a l , C I C I 28,56; v e s t i g i o s
t u m b r e s , E 155,13; el q u e r e r s a , E J 3,21; el a. d e D i o s es de a m a r al prójimo no y a como d e l a T r i n i d a d en el a., T V I I I
r e c t o es el a. b u e n o , y el q u e - c u l t o d e Dios, T X I I 14,22; h o m b r e , sino como hijo de Dios, 10,14.
r e r p e r v e r s o , el a. m a l o , C D D i o s es t u t o d o : es t o d a s l a s E J 65,1; el a. c r i s t i a n o del
XIV 7; es el a. santo el que c o s a s q u e a m a s , E J 13,5; ¿ q u é h o m b r e es d i s t i n t o d e l a. n a - A m o s : p r o f e t a , C D X V I I I 28.
distingue del mundo a los san- es lo q u e a m o c u a n d o t e a m o , t u r a l con que los h o m b r e s se
a m a n , E J 83,3; a m a r a l o s h o m - A n a : profecía de A n a , m a d r e de
tos, E J 76,2; ahora amamos D i o s m í o ? , C X 6,8; ¡ t a r d e t e S a m u e l , C D X V I I 4.
creyendo, d e s p u é s amaremos amé, hermosura tan antigua y bres o porque son justos o pa-
viendo, E J 75,5; el que amemos t a n n u e v a ! , C X 27,38; s e a m a r a q u e s e a n j u s t o s , T V I I I 6,9; A n a c o r e t a s : su e x t r e m a d a conti-
a otra cosa más que al cuerpo a D i o s c o n el e s p í r i t u , A O I V á p i c e del a. m u t u o d a r l a v i d a n e n c i a , C I C I 31,66; d e E g i p t o :
no significa que aborrezcamos 6,7; el q u e a m a a D i o s d e t o d o p o r los h e r m a n o s , E J 84,1; s e s u v i d a de f e r v o r , U E 16,41.
al c u e r p o , DOC I 25,26; dos c o r a z ó n es i n v e n c i b l e , V R 46,86; a m a a l p r ó j i m o c o m o a sí m i s - Análisis: busca la unidad puri-
amores, uno social, santo, y debemos a m a r a Dios con to- m o si s e a m a a D i o s , E J 8 7 , 1 ; f i c a d a , O I I 18,48.
otro privado, malo, hicieron dos do n u e s t r o s e r , C I C I 8,13; l a t o d o s l o s h o m b r e s y t o d o s los
ciudades, GLE XI 15,26; la fe, m a y o r m i s e r i a del h o m b r e es ángeles son nuestros prójimos, Analogía: su n a t u r a l e z a y justi-
preámbulo del a., T VIII 4,6; n o a m a r a D i o s , C I 5,5; el a. D O C I 30,31; o r i g e n d e l o s d e - ficación, D C I I 2 , 3 ; el m u n d o
sólo el a. hace útil la fe, T d e D i o s es c o n t r a r i o a l a. d e b e r e s s o c i a l e s , C I C I 26,49; d e - s e n s i b l e c o m o e s p e j o del i n t e -
X V 18,32; d e b e m a n i f e s t a r s e en e s t e m u n d o , E J 74,4; s u b i d a al bemos a y u d a r al prójimo, C U A ligible, V R 24,45; v a l o r r e l i g i o -
l a s o b r a s , d e lo c o n t r a r i o , es a. d e D i o s p o r l a c o n t e m p l a c i ó n 34,78; d e b e m o s d e s e a r y p r o c u - so del p r i n c i p i o d e l a a n a l o g í a ,
p a l a b r a v a n a , E J 75,5. d e s u s o b r a s , S 126,5; t o d a l a r a r que todos a m e n a Dios, •VR 24,45; l a p r e d i c a c i ó n a n a -
c r e a c i ó n l l e v a al h o m b r e a D O C I 29,30; n a d i e h a y en el lógica de ciertos t é r m i n o s apli-
— E l p r e c e p t o d i v i n o : el p r e c e p t o género h u m a n o a quien no se cados a Dios y a los h o m b r e s ,
p o s i t i v o del a. d e Dios, a l p r ó - a m a r a Dios, C X 6,8. le d e b a l a c a r i d a d , E 130,13; D C I I 2 , 3 ; l a a n a l o g í a y el l e n -
j i m o y a sí m i s m o , D O C 1 2 6 , 2 7 ; —Efectos: nos une y somete a el a. d e l p r ó j i m o n o s h a c e i n - g u a j e h u m a n o , D C I I 2,1.
los d o s p r e c e p t o s y los t r e s o b - Dios, C I C I 12,20; c o n d u c e a l v e n c i b l e s , V R 47,90; p a r a s u b i r Angeles: creación: creados poí
j e t o s del a., C D X I X 14, E conocimiento de la Trinidad, T a l a m o r d e D i o s , el p e l d a ñ o D i o s , C X I I 22,31, G L I 3,7, C D
155,14; c o m p e n d i o d e l a ley y V I I I 7,10; n o s u n e a l a T r i n i - m á s s e g u r o es el a m o r del p r ó - X X I I 1; p o r el V e r b o , E J 38,4,
d e los p r o f e t a s , T I I 17,29, V I I I d a d , C I C I 14,24; el a. d e D i o s , j i m o , C I C I 26,48; a D i o s n o s e C D X I 9 ; ¿ f u e r o n c r e a d o s en
7,10; el p r e c e p t o del a. d e D i o s i n s p i r a d o p o r el E s p í r i t u S a n - l l e g a si se d e s p r e c i a a l p r ó j i - el t i e m p o o a n t e s del t i e m p o ? ,
e n el A. y el N . T e s t a m e n t o , to, n o s c o n d u c e a l H i j o , C I C m o , C I C I 26,51; a. del p r ó j i m o G L I 3,7; s e g ú n a l g u n o s , s o n
C I C I 8,13; el m a n d a m i e n t o I 17,30; a m a y o r a. m a y o r p o - e n c u a n t o al a l m a , C I C I 28,55; anteriores en creación al m u n -
n u e v o : en q u é s e n t i d o es n u e - s e s i ó n del E s p í r i t u e n el a l - a m o r d e l p r ó j i m o en c u a n t o a l do, C D X I 32.
vo, E J 65,1; d o s a . : el d e D i o s m a , E J 74,2; n o s e n c i e n d e en c u e r p o , C I C I 27,52; el a. del
y el del p r ó j i m o ; u n solo a . : el a. a l p r ó j i m o , T V I I I 9,13; prójimo, principio del a m o r de — N a t u r a l e z a : n a t u r a l e z a y con-
d e Dios, SM I I 22,75; l a s d o s el a., q u e h a c e v í r g e n e s , S D i o s , C I C I 26,50; el a. del p r ó - dición, G L E X I 19,25; e x c e l e n -
a l a s del a l m a : el a. d e D i o s y 161,11; el a. d e D i o s , f u e n t e de j i m o l i m p i a l o s ojos p a r a v e r cia de su n a t u r a l e z a y bondad
del p r ó j i m o , S 126,13; a D i o s las cuatro virtudes cardinales. a D i o s , E J 17,8; el a. f r a t e r n o d e s u v o l u n t a d , L A I I I 12,35;
le a m a m o s p o r sí m i s m o ; a l C I C I 15,25, 25,46. n o sólo es d o n d e D i o s , s i n o s o b r e la e s p i r i t u a l i d a d de los
prójimo y a nosotros mismos, q u e es D i o s m i s m o , T V I I I 8,12. á., T I I I 1,5; ¿ t i e n e n los á n g e -
p o r E l , E 130,14; el a. de D i o s —A sí m i s m o : q u i e n s e a m a a sí les c u e r p o ? , T I I 7,13, E 95,8;
es lo p r i m e r o q u e s e m a n d a , y m i s m o y no a m a a Dios, no se —A los p a r i e n t e s : escala j e r á r - su libertad, C D X X I I 1; cate-
el a. del p r ó j i m o , lo p r i m e r o a m a a sí m i s m o , E J 123,5; q u i e n q u i c a del a. o r d e n a d o : p a d r e s , g o r í a s d e l o s á., E 58,15; q u é
q u e s e d e b e p r a c t i c a r , E J 17,8; a m a a D i o s y no s e a m a a sí p a t r i a , Dios, S 100,2; q u i é n e s p u e d e n y q u é no p u e d e n , T I H
el a. d e Dios y del p r ó j i m o , m i s m o , s e a m a a sí m i s m o , E J d e b e n s e r p r e f e r i d o s e n el s o - 9,18; es l a g r a c i a - l a q u e h a c e
e s e n c i a y fin de l a E s c r i t u r a , 123,5, T X I V 14,18; el q u e no c o r r o q u e el a. p r o p o r c i o n a , s a n t o s a los á. b u e n o s , C D X I I
D O C I 35,39; el q u e a m a a D i o s a m a a D i o s n o s e a m a a sí m i s - D O C I 28,29; el a. o r d e n a d o a 9; c ó m o v e n los á. a D i o s , E
n o p u e d e d e j a r de a m a r a l m o n i a l p r ó j i m o , E 167,16; a los p a r i e n t e s , S 25,4; h a y q u e 147,22; c a r a a c a r a , C X I I I
p r ó j i m o , E J 65,2. sí m i s m o se a m a el q u e a m a a t e n d e r c o n p r e f e r e n c i a a los 15,18; m e n s a j e r o s d e D i o s , G L E
a Dios, V R 12,24, C I C I 26,48; p a r i e n t e s , V R 47,91; el d e s p e g o I V 19,37; i n s t r u m e n t o s d e l a
— D e D i o s a l h o m b r e : es el d o n el a. d e sí m i s m o a r r u i n ó a l n e c e s a r i o , V R 46,88. Providencia, C D X 15; mila-
m á s e x q u i s i t o d e Dios, T X V h o m b r e , S 96,2; el q u e s e a m a gros que Dios obra por minis-
18,32, G L 18,37; d o n del a. d e a sí m i s m o s a l e l a n z a d o f u e r a —A l o s e n e m i g o s : S 90,9; V R
46,87; e x h o r t a c i ó n al a. d e l o s t e r i o d e los á., C D XI 12; i n t e r -
D i o s a l h o m b r e es el a. del d e sí, S 96,2; a m a r s e a sí m i s - v i e n e n a v e c e s e n los m i l a g r o s ,
h o m b r e a Dios, E J 102,5; el m o no es a. si n o s e a m a el a., e n e m i g o s , S 56,14; el a. y el
odio del e n e m i g o : c o n c i l i a c i ó n T I I I 10,19; s o n los v e r d a d e r o s
g r a n a. q u e D i o s n o s t i e n e , T T I X 2,2; el h o m b r e n o n e c e s i - r i c o s , S 255,7; n o s o n c r e a d o r e s
I V 1,2; es i n c o m p r e n s i b l e e i n - ta un precepto positivo p a r a de algunos pasajes de la E s c r i -
t u r a , S 149,16. d e n a d a , C D X I I 26; c u á l e s s o n
m u t a b l e , E J 110,6; ¿ n o s a m a a m a r s e a sí m i s m o y a s u c u e r - l a s c r i a t u r a s s o m e t i d a s a l o s á.,
D i o s p o r q u e le a m a m o s n o s - po, D O C I 23,22; h a y u n a. — V a r i o s : el t r a b a j o s o a. d e l a v i - G L E V I I I 24,45; q u é s e r v i c i o
otro, o a m a m o s a Dios porque p e r v e r s o d e sí m i s m o , D O C I d a p r e s e n t e : S 280,3; el a. p e - p r e s t a n a Dios, C D X I I 25;
E l n o s a m ó p r i m e r o ? ; lo s e - 23,22; el h o m b r e q u e n o s e lle- c a m i n o s o es u n a v e n t a d e sí c ó m o h a b l a D i o s a l o s á., C D
g u n d o es la v e r d a d , E J 102,5; I n a d e D i o s es c a r g a p a r a sí m i s m o , T X I 5,9; el a. d e l a s X V I 6; f o r m a n p a r t e d e l a C i u -
376 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERL DE LOS XVIII VOLÚMENES 377
[Angeles] [Angeles] A r m o n í a : definición, C D X X I I
dad de Dios, CD X I 9; Cristo, 8; su intervención en las teo- lApóstoles]
rey de los &., E J 51,4. C r i s t o , P S 20,41; el p r i m e r l l a - 24,4; s u f u n c i ó n e n l a c r e a c i ó n ,
fanías trinitarias, T I I I 11,22; m a m i e n t o d e l o s a., E J 7,9, S T I V 2,4; el n ú m e r o y s u ley
—Ciencia: la ciencia de los á., el culto a los ángeles, VR 55,110. 101,1; l a e l e c c i ó n d e los a., S inalterable, origen de t o d a a r -
CD X I 29, GLE IV 24,41; con Animales: tienen alma, pero no 78,5; n o b u s c ó el S e ñ o r a l p e s - m o n í a , V R 42,79; l a a. e n el a r -
qué conocimiento fueron crea- espíritu, AO IV 23,37; tienen c a d o r p o r m e d i o d e l o r a d o r , si- t e , V R 30,55; m i r a a l a a r m o -
dos, CD X I 13; su creación y sensaciones, no ciencia, CUA no que conquistó al emperador nía superior y vive conforme a
su iluminación fueron un mis- 28,54; carecen de razón, CUA p o r m e d i o del p e s c a d o r , EJ ella, V R 39,72 (v. A r t e ) .
mo acto, CD X I 11; el conoci- 26,49, LA I 7,16, E J 1,18; su 7,17; l l e g a r o n a l c o n o c i m i e n t o
miento angélico, su manera maravilloso instinto, T I I I 9,17; A r r e p e n t i m i e n t o : su esencia, la
propia, GLE IV 29,46; conocie- la perfección del alma de los de la v e r d a d por medio de u n v o l u n t a d p u r a d e d e s t r u i r el
ron desde el principio el mis- brutos, LA I I I 23,69; la cues- d i s c r e t o a p r e n d i z a j e , E J 91,3; p e c a d o c o m e t i d o , D C I I 2,4; i n -
terio del reino de los cielos, tión de los dolores y trabajos l a s d u d a s d e los d i s c í p u l o s , S d i c i o s d e l v e r d a d e r o a., S 11,5;
GLE V 19,37; cómo conocie- de los a., LA I I I 23,68; la vi- 116,2; s u i n c r e d u l i d a d , S 8 0 , 1 ; el v e r d a d e r o p e n i t e n t e s e a i r a
ron los á. la creación del mun- da animal se reduce a la bús- e n v i a d o s a t o d o el m u n d o , E J c o n t r a sí m i s m o y s e c a s t i g a ,
do, GLE IV 32,49; conocen mu- queda del placer y a la huida 6,10; l a p a l a b r a d e los a. e s S 11,5; p a s a d a e s t a v i d a , y a
chas cosas desconocidas por de las molestias, LA I 8,18; es p a l a b r a d e C r i s t o , E J 109,5; n o n o h a y e n m i e n d a , S 13,3; el
los hombres, GLE V 18,36; co- lícito m a t a r a los a.; el error evangelizaron por interés, sino c a s t i g o del p e c a d o , i n v i t a c i ó n
nocimiento matinal y vesperal maniqueo, CD I 20, CIC I I p a r a b u s c a r el r e i n o d e D i o s , a l a., V R 15,29; a. h u m a n o y
en los á., GLE V 18,36; nada 17,55; han sido entregados a por esto tenían derecho a vi- a. d i v i n o , D C I I 2,4; en q u é
innoble hay en la ciencia angé- la utilidad de las naturalezas v i r del E v a n g e l i o , T M 12,13; s e n t i d o s e p r e d i c a d e D i o s el
lica, GLE IV 30,47. racionales, E 166, 16; de las va- r e c i b i e r o n del S e ñ o r l a f a c u l - a., D C I I 2,1 (v. P e n i t e n c i a ) .
rias clases de animales creados t a d d e v i v i r del E v a n g e l i o q u e .
—Prueba y castigo: á. malos: su p r e d i c a b a n , E J 122,3, T M 9,10; A r r i a n i s m o : la g r a n herejía cris-
doble pecado, soberbia y envi- de la tierra, GLE I I I 11,16; por imitaron a Cristo en su apos- t o l ó g i c a , T I 6,9, V R 5,9, E J
dia, DC I I 6, GLE X I 14,18, CD qué han sido creados los anima- t o l a d o en c u a n t o a l a a d m i n i s - 71,2; e r r o r e s t r i n i t a r i o y c r i s -
X X I I 1; á. buenos y á. matos, les dañinos, GM I 16,25; los tración de las necesidades tem- t o l ó g i c o , E 170,6, 185,1; d i f e r e n -
V E 13,26; los á. buenos, luz; hombres se hacen a veces seme- p o r a l e s , T M 5,6; t u v i e r o n l a c i a s e n t r e el a. y el d o n a t i s m o ,
los á. malos, tinieblas, CD X I jantes a los a. por la clase de e x e n c i ó n del t r a b a j o m a n u a l E 185,1; n i e g a l a d i v i n i d a d del
19; los á. malos fueron perver- vida que llevan, GLE VII 19,14. p a r a v i v i r del E v a n g e l i o , T M H i j o , E J 1,11, 3,18, 37,6, T V I
tidos por su pecado, NB 33; Anticristo: aparecerá antes del 4,5; p o r q u é S a n P a b l o n o v i - 9,10; a f i r m a q u e el H i j o n o e s
los á. desertores, arrojados al Juicio final y será muerto por v i ó a c o s t a del E v a n g e l i o , T M i g u a l a l P a d r e , E J 17,16, 18,3,
abismo; los á. fieles, confirma- el Señor, E 199,11; lo anunció 10,11; los q u e n o h a c e n u s o d e S 126,8; n i e g a l a d i v i n i d a d d e
dos en su bienaventuranza, E Jesucristo; culto que h a de s u d e r e c h o a v i v i r del E v a n - C r i s t o , E J 36,2; h a c e al V e r b o
28,9; aunque todos hubieran pe- exigir, S 129,7; buscará su glo- gelio q u e predican, m a y o r be- s i m p l e c r i a t u r a , E J 26,5; a f i r -
cado, el gobierno del universo ria, no la del Padre, E J 29,8; neficio p r e s t a n a l a I g l e s i a , m a l a e x i s t e n c i a del V e r b o co-
no hubiese quedado perturba- guerreará contra la Iglesia al T M 5,6; d o c t r i n a c a t ó l i c a a c e r - m o V e r b o e n el t i e m p o , T V I
do, LA I I I 12,35; los á. buenos final de los tiempos, CD XX 8; c a d e l a s a n t i d a d d e los a., E P 1,1; n i e g a l a v e n i d a d e C r i s t o
sirven a Dios libremente, VR la tiranía del a. contra la Igle- e n c a r n e , S 183,4; n o e n t i e n d e
14,28; su inocencia es debida a sia será corta, CD X X 23; la I I I 5,14; t a m b i é n l o s a. t e n í a n
su propia libertad, LA I I I 12,35; s u s i m p e r f e c c i o n e s , S 145,6; n o las palabras de Cristo sobre
persecución del a. d u r a r á tres e s t a b a n libres de todo pecado, s u s r e l a c i o n e s c o n el P a d r e ,
causa de la felicidad de los á. años y seis meses. CD X X 13; el E J 20,5; c a v i l a c i o n e s a r r i a n a s
buenos y de la miseria de los misterio de iniquidad, CD XX S 135,8.
malos, CD X I I 6; la felicidad sobre las palabras «engendra-
19; cónío entenderlo, CD X X 19. Aprendizaje: ¿es u n simple re- do» e « i n g é n i t o » , T V 6,7; c o n -
de los á. buenos, su adhesión mtlpodas: su existencia, CD c o r d a r ? , C U A 20,34; a n á l i s i s del t r a l a h e r e j í a a. s e i n t r o d u j o el
a Dios; la miseria de los á. ma- XVI 9. m e c a n i s m o del a., M 14,45; u n a t é r m i n o « h o m o u s i o n » , E J 97,4;
los, su apartamiento de Dios, c o s a es a p r e n d e r ; o t r a , c r e e r por h o n r a r al P a d r e , blasfeman
CD X I I 1. Antonio Abad, S.: sus virtudes h a b e r a p r e n d i d o , A O I I 6,10; del H i j o , S 139,5; o b j e c i o n e s
extraordinarias, C V I I I 6,14. a p r e n d e m o s n o c o n el s o n i d o d e contra la consubstancialidad
—Relaciones con los hombres: Apocalipsis: encierra muchas co- las p a l a b r a s , sino con la ense-
son de Dios porque no le aban- del H i j o , S 139,3; g r a n d e b l a s -
donaron, y son nuestros porque sas obscuras y unas pocas cla- ñ a n z a i n t e r n a de la verdad, M f e m i a , S 139,4; el q u e d a a l H i -
somos conciudadanos suyos, CD ras, CD X X 17. 11,36; l a c o n t e m p l a c i ó n , f i n del jo u n h o n o r i n f e r i o r a l q u e d a
Apócrifos: carecen de autoridad a p r e n d e r , V R 53,102. a l P a d r e d e s t r u y e t o d o el h o -
X X I I 29; cómo les afecta la
redención de los hombres, E N canónica, CD X V 23. A p t i t u d : c o n c e p t o ; diferencia con n o r del P a d r e , E J 19,6; s u p o n e
61,16; los h o m b r e s redimidos Apolinarismo: e r r o r a c e r c a de l a b e l l e z a , E 138,5; lo a p t o es u n a imaginación falsa la teo-
ocupan el lugar de los á. re- la encarnación del Verbo, E lo q u e c o n v i e n e a o t r o , C I V r í a d e los d o s a r t í f i c e s , EJ
beldes, E N 29,9; los á. nos aman 34,10; triple error cristológico, 15,24 (v. B e l l e z a , H e r m o s u r a ) . 21,2; m u c h o s a r r í a n o s a n a t e -
y quieren que adoremos al mis- D P 24,67; niegan en Cristo el Argos: r e y e s de A r g o s , CD m a t i z a r o n s u e r r o r , CC 30,32.
mo Dios que ellos adoran, CD alma racional, E J 47,9, AO I X V I I I 6.
X 7; cosas comunes a los san- A r t e : d e f i n i c i ó n del a., V R 30,54;
tos á. y a los hombres, CD V I I I 18,31, C VII 19,25. A r i s t ó t e l e s : d i s c í p u l o de P l a t ó n y e s e n c i a del a., V R 30,54; l a
25; diferencia entre la acción Apostolado: el don del a., A P f u n d a d o r de la escuela p e r i p a - o b r a del a. y el a u t o r d e l a
del hombre y la acción del á., 14,32; el deber del a., S 78,6; t é t i c a , C D I X 4. o b r a , L A I I 16,43; l a i d e a en
T I I I 10,20; a veces se apare- las dos mieses: los judíos y loa Aristotelismo: concordia vigente la m e n t e del a r t i s t a y la ejecu-
cen a los hombres, E J 8,2; apa- gentiles, S 101,2. e n t r e el P e r i p a t o y l a A c a d e - ción d e e s a i d e a en l a o b r a ,
riciones corporales de ciertos a. Apóstoles: a. quiere decir envia- m i a , C A I I I 19,42. E J 1,17; c o n c e p c i ó n a r t í s t i c a y
a los hombres, E N 59,15; cómo do, E J 108,4; luz del mundo, e x p r e s i ó n e x t e r n a , G M I 8,13,
se aparecieron los á. a los Aristocracia: régimen aconseja- L A I I 16,42; l a s o b r a s d e a r t e
hombres, E 162,5; Dios se sir- E J 23,3; antorchas de Cristo, b l e c u a n d o el p u e b l o n o s a b e
E J 23,3; pastores buenos, E J a s p i r a n a ser aquello c u y a se-
vió del ministerio de los a. pa- g o b e r n a r s e , L A I 6,14. m e j a n z a r e m e d a n , S L I I 9,17;
ra alentar con milagros la fe 47,3; el Señor los llama ami-
gos, no siervos, E J 85,1; los a. A r i t m é t i c a : no es i n s t i t u c i ó n h u - el e l e m e n t o e x t e r n o del a. y la
de los santos del A. T., CD X I son p a r a Dios el buen olor de m a n a , sino realidad observada significación espiritual de éste,
y e x p r e s a d a p o r los h o m b r e s , O I I 11,34; l a s r e g l a s del a r t e
D O C I I 38,56. en l a c r e a c i ó n a r t í s t i c a , L A I I
378 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES 379

A s t r o s : ¿ b r i l l a n i g u a l m e n t e los [Autoridad] lAvaricia]


[Arte] 29,59; es s u p e r i o r a l a de los del c o n s e j o q u e l a a. t e da, S
16,42; l a r e g l a u n i v e r s a l del a r - a . ? , G L E I I 16,33; ¿ e s t á n los e x p o s i t o r e s s a g r a d o s , P S 14,28; 86,10; D i o s es a v a r o , s í : q u i e r e
t e es l a v e r d a d , V R 30,56; en t o - a. r e g i d o s p o r u n e s p í r i t u ? , sólo a los l i b r o s d e l a S. E . se el d e n a r i o d e t u a l m a , S 125,8;
das las a r t e s a g r a d a la a r m o - G L E I I 18,38. debe asentimiento irrecusable, Cristo, liberador de la tiranía
nía, V R 30,55; en l a s a r t e s , l a A s t u c i a : difiere de l a s a g a c i d a d , N G 61,71; el a r g u m e n t o d e a. d e l a a., S 86,7.
desigual dimensión de las p a r - E 167,6; a. d e l a s e r p i e n t e : e n l a filosofía c r i s t i a n a , O I I
t e s o f e n d e , O I I 11,34; a r t e s d e j a l a piel v i e j a p a r a c a m b i a r - 5,16; es lícito r e c h a z a r a l g u n a s — C o n s e j o s : i n v e c t i v a c o n t r a los
aprendidas por imitación y ar- la por otra n u e v a ; imítala, a f i r m a c i o n e s de los e x p o s i t o r e s a v a r o s , S 178,2; l a a. y l a s h e -
tes aprendidas por enseñanza, c r i s t i a n o , S 64,3; d e l a s e r p i e n - católicos, salva s i e m p r e la re- r e n c i a s , S 86,12; f a l s a p i e d a d
C U A 18,32. t e : expone su cuerpo p a r a sal- v e r e n c i a q u e les es d e b i d a , E del a v a r o c o n s u s hijos, S 86,11;
A r t e s l i b e r a l e s : s u n o b l e z a y dig- v a r lo m e j o r , s u c a b e z a , S 148,15; l a a. de los e x p o s i t o r e s v a n a e x c u s a d e l a a., S 86,14;
n i d a d , C A I 7,20; s o n v e r d a d e - 20,2. es m u y i n f e r i o r a l a a. de l a g u a r d a o s d e t o d a a., S 107,1.
r a s d i s c i p l i n a s , S L I I 11,21; la A t e n a s : fundación de la ciudad, E s c r i t u r a , E 147,2.39; a. d e l a A y u n o : n e c e s i d a d , S 210,5; fi-
r a z ó n es l a i n v e n t o r a d e t o d a s C D X V I I I 9; en tiempo de Cé- p a l a b r a r e v e l a d a : i n f l u y e en n e s , S 210,4; el a. d e C r i s t o , S
l a s a r t e s , O I I 12,35; s i r v e n c r o p e r e c i b e l a c i u d a d el n o m - n o s o t r o s p o r la voz d e los m i - 263,4; e s t á p r e s c r i p t a l a obli-
p a r a el c o n o c i m i e n t o d e si m i s - b r e d e A t e n a s , C D X V I I I 8; l a g r o s y p o r el c o n s e n t i m i e n t o g a c i ó n en l a S. E . , p e r o el m o -
m o , O I 1,3; e l e v a n el e s p í r i t u origen de su n o m b r e s e g ú n V a - u n á n i m e d e los q u e l a a c e p t a n , do d e e s a o b l i g a c i ó n e s t á d e -
a Dios, O I I 16,44; p r e s e n t a n r r ó n , C D X V I I I 9; o r i g e n d e l UC 16,34. j a d o a l a d e t e r m i n a c i ó n ecle-
a l g u n a s dificultades p a r a su A r e ó p a g o , C D X V I I I 10; el i m - s i á s t i c a , E 36,25; p o r q u é s e
a p r e n d i z a j e , C I V 16,30; es d i - p e r i o a t e n i e n s e s e b a s a m á s en — E n l a s o c i e d a d : g r a d o s en la.
a., C I I I 8,15; l a a. p u e d e ser a y u n a a n t e s de la P a s c u a , S
fícil s u e j e r c i c i o si n o s e e m - l a f a m a q u e en l a r e a l i d a d , C D 210,4; p o r q u é s e a y u n a b a a n -
p i e z a d e s d e n i ñ o , O I I 17,44; X V I I I 2 ; s u g r a n g l o r i a , l a fi- d i v i n a o h u m a n a , O I I 9,27; la
a. d e C r i s t o s o b r e t o d a la c r e a - t e s del b a u t i s m o , S 210,2; el
s u c u l t i v o p r e p a r a p a r a l a fi- losofía y l a l i t e r a t u r a c l á s i c a s , d o m i n g o no es d í a d e a., E
losofía, O I 8,24; a n t e s d e e n - C D X V I I I 2. ción, S 6,4; t o d a a. p r o c e d e
d e Dios, E 100,1, E J 116,5, C D 36,27; el a. en m i é r c o l e s y v i e r -
t r a r e n l a filosofía h a y q u e c u l - n e s : s u r a z ó n d e s e r , E 36,30;
t i v a r l a s a. 1., O I I 5,15. A t l a s : h e r m a n o de P r o m e t e o , V 2 1 ; e s t á exigida por la n a -
C D X V I I I 8. t u r a l e z a m i s m a de la sociedad, el a. en s á b a d o es lícito, E
Artículos de la fe: su distinción B M 17,20; c u a n d o o r d e n a el 36,2; d i v e r s a s p r á c t i c a s e n l a s
r e s p e c t o d e l a fe, T X I I I 2,5. A t o m i s m o : de D e m ó c r i t o : false- bien, es C r i s t o el q u e m a n d a diversas comunidades cristia-
A r t i s t a : no crea, produce, C X I dad radical de su tesis m a t e - p o r ella, E 105,11; es i n j u s t o n a s , E 36,31; g u a r d a l a c o s -
5,7; el a. d e b e s o m e t e r s e a la r i a l i s t a , E 118,28. el q u e p r e f i e r e el p o d e r a la t u m b r e d e la I g l e s i a e n q u e v i -
n a t u r a l e z a , C X 34,53; a l m a y Audacia: vigoriza la voluntad, j u s t i c i a , E J 6,18; h a y q u i e n v a s , E 36,32; u n a c o s a es m i t i -
s e n t i d o en l a o b r a d e a r t e , C C U A 22,38; a. s a n t a l a q u e c o n q u i s t a el p o d e r d e u n m o d o g a r el a., y o t r a , e n t r e g a r s e a
X I 5,7; l a i d e a e j e m p l a r en el s e a p o y a en Dios, S 76,8. ilegítimo y gobierna con j u s - la c r á p u l a y la b o r r a c h e r a , E
a. y l a r e a l i z a c i ó n d e e s a i d e a ticia y h a y quien a d m i n i s t r a 36,3.
en l a o b r a a r t í s t i c a , E J 37,8 A u g u s t o : c a m b i ó el s i s t e m a c o n s - i n j u s t a m e n t e el p o d e r f u n d a d o
(v. A r t e ) . titucional de la república ro- en l e g í t i m o s d e r e c h o s , BM.
m a n a , C D X V I I I 46; en s u r e i - 14,16; m u c h a s v e c e s s e o d i a a B a b i l o n i a : c a p i t a l del i m p e r i o
A s c e n s i ó n : Cristo ascendió cor- n a d o n a c e el S a l v a d o r , C D
p o r a l m e n t e , S 263,3; d í a de • l a a. p r e c i s a m e n t e p o r q u e es asirio, CD X V I I I 2; f u n d a d a
X V I I I 46. l e g í t i m a , E J 5,12; c u a n d o m a n - por Semíramis, CD X V I I I 2;
t r i u n f o del S e ñ o r , S 263,1; l a a.
d e C r i s t o , f o r t a l e z a d e l a fe, A u t o r i d a d : e n l a c i e n c i a : el a r - d a lo q u e no d e b e , h a y q u e según otros, por Nebrot, CD
D O C I 15,14; sólo s u b e a l cielo g u m e n t o d e a. en l a s c o s a s h u - o b e d e c e r a D i o s a n t e s q u e a la X V I 4; significa confusión, CD
el q u e f o r m a p a r t e d e C r i s t o , manas más fundamentales, C a., S 62,13; r e s p e t o y o b e d i e n - X V I I I 41.
S 91,7 (v. C r i s t o ) . I 6,10; es f u e n t e d e c o n o c i m i e n - c i a al p o d e r c o n s t i t u i d o , S 62,13;
to, C A I I I 20,43; es f u e n t e y debe ser h o n r a d a y temida, C B a n q u e t e : el d o b l e b . del S e ñ o r ,
Asentimiento: doctrina académi- criterio de v e r d a d p a r a la m a - X 36,59; l a o b e d i e n c i a a l a a., S 90,1; en el b . d e l a g l o r i a .
c a s o b r e el a., C A I I I 14,30 y o r í a d e los h o m b r e s , C U A ley p r i m o r d i a l d e t o d a s o c i e d a d Dios s e r v i r á al hombre, S
(v. A c a d é m i c o s ) . 7,12; p e r o i n f e r i o r a l a r a z ó n , h u m a n a , C I I I 8,15; l a a. j u d i - 103,6; c ó m o n o s s e r v i r á el Se-
A s i r í a : r e y e s de A., C D X V I I I O I I 9,26; s e g ú n el o r d e n n a t u - cial es n e c e s a r i a en l a socie- ñ o r a l a m e s a e n el b . d e l a
3,4.6; e c l i p s e del i m p e r i o a s i r i o , r a l , d e b e p r e c e d e r l a a. a l a r a - d a d , E 153,16 (v. O b e d i e n c i a , g l o r i a , S 104,6; q u i é n e s s o n los
C D X V I I I 21. zón, C I C I 2,3, I 25,49; no e s t á Poder, Gobierno). m a l o s e x c l u i d o s del b . , S 90,3;
t o t a l m e n t e d e s p r o v i s t a de la el a n f i t r i ó n en el b . d e b o d a s
A s t r o l o g í a : a r t e d e los h o r ó s c o - Avaricia: naturaleza: concepto S 95,4; el i n v i t a d o s i n t r a j e
p o s , C I V 3,4; i n ú t i l y f a l s o , r a z ó n , V R 24,45; n o t e h a g a s e x a c t o d e l a a., S 107,4; defini-
d e m a s i a d o e s c l a v o d e l a a., d e b o d a , S 95,5; r e p r e s e n t a u n a
C I V 3,5; l a o b s e r v a c i ó n d e l a s ción y o b j e t o , DA I I I 17,48; es c a t e g o r í a de h o m b r e s , S 90,4,
e s t r e l l a s es p e r f e c t a m e n t e i n - C U A 23,41; v a l o r r e l a t i v o del la c o n c u p i s c e n c i a , L A I I I 17,48,
c r i t e r i o d e a., C A I 3,7; no es 95,6; l a v e s t i d u r a n u p c i a l n o es
ú t i l p a r a c o n o c e r los s u c e s o s S 107,10; es u n a i d o l a t r í a , S el b a u t i s m o , S 90,5; s i n o l a c a -
d e l a v i d a , D O C I I 22,33; l a v o - la razón ú l t i m a de la b o n d a d o 107,8; es t a m b i é n f o r n i c a c i ó n
m a l i c i a i n t r í n s e c a de los a c t o s r i d a d , S 90,6, 95,7 (v. E u c a r i s -
luntad h u m a n a no está subor- d e l a m e n t e , SM I 16,46; h i - tía, Reino).
d i n a d a a l a p o s i c i ó n d e los a s - h u m a n o s , L A I 4,10; l a e x - - d r o p e s í a del a l m a , S 25,2; h o -
t r o s , C D V 6; e s t u l t i c i a d e la t e n s i ó n d e l a a. h u m a n a n o es r r e n d a e s c l a v i t u d , S 11,2; su B á r b a r o s : l a i n v a s i ó n d e los b .
llamada c i e n c i a astrológica, i l i m i t a d a , E J 116,5; es l a q u e a u t o r es el h o m b r e o el s e d u c - en E u r o p a , E 111,1, 199,35; d e -
G L E I I 17,35, C D V 5 ; s u p e r s - a b r e la p u e r t a al conocimiento t o r del h o m b r e , GC I 20,21. r r o t a del r e y R a d a g a s i o , C D V
t i c i o n e s d e los a., D O C I I 21,32, científico, O I I 9,26. 23; i n v a s i ó n y d e s o l a c i ó n d e l a s
— E f e c t o s : f u n e s t o s , S 107,4; r a i z
S 87,11; no e x i s t e h a d o , E J 8,10; —En materia religiosa: suprema- d e t o d o s los m a l e s p o r q u e es s o l e d a d e s d e E g i p t o , E .111,1;
debe ser e n t e r a m e n t e repudia- c í a d e l a a. o d e l a fe, V R s i n ó n i m a d e orgullo, G L X I r e s p e t a r o n el c u l t o d a d o a C r i s -
da esta seudociencia, DOC I I 25,46; el c r i t e r i o d e a. p a r a el 15,19, GC I 18,19; i m p i d e la to, C D I I 2 ; p e r d o n a r o n a los
23,35 (v. F a t a l i s m o ) . c r i s t i a n o es v e n e r a b i l í s i m o , M e n t r a d a en la gloria, C X I I I q u e s e r e f u g i a r o n en los t e m -
Astronomía: la objetividad da 5,14; c a m i n o d e s a l v a c i ó n p a r a 19,24; o t r o s p e l i g r o s de l a a., S plos c r i s t i a n o s , C D V 2 3 ; la
s u s c o n o c i m i e n t o s , C V 3,4; el h o m b r e , V R 24,45; no h a y a. 107,9; c ó m o h a b l a l a a., S 86,6; c o n v e r s i ó n de los b . , E 111,7;
g r a n espectáculo p a r a a l m a s m á s f i r m e q u e l a d e C r i s t o , CA s i n u o s a d i a l é c t i c a d e l a a., S c o n v e r s i ó n r e p e n t i n a de a l g u -
religiosas, duro trabajo p a r a I I I 20,43; l a a. d e l a S a g r a d a 86,8; Dios c a m b i a los t é r m i n o s I n o s p u e b l o s b., E 197,4.
los c u r i o s o s , O I I 15,42. E s c r i t u r a , C X I I I 15,16, C I C I
380 ÍNDICE GENERA! DE MATERIAS DE IOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAR DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ¿81
B a u t i s m o : misterio de m u e r t e y [Bautismo] TBautismo] [Belleza]
r e s u r r e c c i ó n , E N 42,13, S 210,3; t o , E N 52,14; e n él m o r i m o s a l del s e g u n d o b . d e los h e r e j e s , no b u s c a n a J e s ú s sino p a r a
prefigurado por la circuncisión, p e c a d o , E N 43,13; es el ú n i c o E J 5,16; es 'válido el b . d e los que les h a g a b. t e m p o r a l e s ! ,
A O I I 11,15; e s t á c o n s a g r a d o q u e b o r r a el p e c a d o o r i g i n a l , h e r e j e s , D C I I 1,10; r e b a u t i z a r E J 25,10; t o d o s los b . d e D i o s
con la s a n g r e de Cristo, E J A O I I 11,15, I I I 9,12, E 157,18; es p e c a d o , E 23,2. deben t e n e r u n a proyección so-
11,4; es el s a c r a m e n t o del s e - p e r d o n a t o d o s los p e c a d o s , C — V a r i o s : opinión equivocada de ? i a l - B i 3 4 - 1 <v- A g r a d e c i m i e n -
g u n d o n a c i m i e n t o del h o m b r e , I X 2,4, S 131,6, E 120,31, 153,15, t0 -
E 187.30; en el n o m b r e de l a A P 12,28, E P I 13,26; t o d o s S a n C i p r i a n o s o b r e el b . ; ¿fué '
T r i n i d a d , C X I I I 12,13; s u e x - los p e c a d o s a n t e r i o r e s al b . , r e a l m e n t e s u y a ? , E 93,38; l a B i e n : n a t u r a l e z a del v e r d a d e r o
traordinaria importancia, M P I C I 11,17; p e r o no s u p r i m e c r i s t i a n d a d de África l l a m a al b., S 72,6; los b i e n e s e x i s t e n , O
39,70; n o e x i s t i r á d e s p u é s de l a l a f l a q u e z a , E P I I I 3,5; l i b r a b., s a l v a c i ó n , y a l a E u c a r i s - I I 1,2; e s t á n d e n t r o del o r d e n ,
s e g u n d a venida de Cristo, E d e l a m u e r t e del a l m a , p e r o n o t í a , v i d a , M P I 24,34. O I 6,16; d o s c l a s e s d e b i e n e s :
23,4. d e l a del c u e r p o , E 157,19; p o r Belleza: su poderoso atractivo, J 1 cb o- n < í u eu e h ha acc ee b ul e nbou,e nD0 i o st ;o d el
b o
T ' .. ., . . . T„<jr, -,r oí q u é el b . a l d e s t r u i r el p e c a d o C I V 13,20; és l a r a z o n a b l e con- -
Io q e tle ef
<l _s ° :
- I n s t i t u c i ó n : el b d e J u a n y el £ d e s t r u y e al m i s m o t i e m p o l a gruencia de las partes, O I I s
" t ? ? ' £ 6 1 i 3 i, ^ "i". 6 1 1 0
b . d e C r i s t o S 210,3; el d e C n s - m u e r t e : se responde a u n a ob- 11,33; t r e s e l e m e n t o s d e l a b . : f efecto de la b o n d a d de D i o s ;
t o es d i s t i n t o del d e J u a n , E J -;„„;,*„ noino-iann M P TT 31 w forma, proporción y número, O lo m a l o , d e l a d e f i c i e n c i a d e l a
5,5; él b . d e J u a n : s u f i n a l i - 3 e c l ó n P e l a g i a n a , M P I I 31,50. I I 15,42; o b j e t i v i d a d y s u b j e - c r i a t u r a , E N 23,8.
d a d , E J 5,3; s u v a l o r , E J 4,14; — D e los a d u l t o s : p u e d e r e c i b i r s e t i v i d a d d e lo bello, V R 30,54-56; — I n c r e a d o : Dios, b . a b s o l u t o y
por qué Cristo quiso ser bauti- c u a n d o s e q u i e r a , S 210,2; l a t o d o t i e n e en el m u n d o s u b., s u p r e m o , C I C I 8,13, I I 11,24,
z a d o , E N 49,14; el b . d e C r i s t o , i n s c r i p c i ó n en el c e n s o d e los L A I I 16,42; e x i s t e n i m p r e s a s S L I 1,6; T V I I I 3,4, N B 1; el
S 52,1; J e s ú s b a u t i z a b a y n o b a u t i z a n d o s , C I X 6,14; v a n a en el h o m b r e c i e r t a s n o r m a s d e s u m o b . es p o r e s e n c i a el s e r
b a u t i z a b a : e x p l i c a c i ó n , E J 15,3. e x c u s a d e los q u e d i f e r í a n el b., L A I I 16,41; los c á n o n e s d e en s u m o g r a d o , C I C I I 1,1; di-
„ .Xí . j „„.„„ifloj b., S 2,3; l a d i l a c i ó n del b . , la b e l l e z a a r t í s t i c a b r o t a n de f e r e n c i a e n t r e el b . p o r e s e n -
~f^^ ^ i t n i ? AO T 9 11 p r á c t i c a e q u i v o c a d a , C I 11,18; la n a t u r a l e z a , pero t a m b i é n de c i a y el b . p o r p a r t i c i p a c i ó n ,
a b s o l u t a E 190,13 A O I 9 4 1 , £ b d e lo£ c a t e c ú m e n o s e n f e J > é s t a d e b e el a r t i s t a , t o m a r el C I C I I 4,6; el b . s u m o y el b.
A O I I I 13,19, C X I I I 21.29 C G c I v 4 g d a d m i . criterio recto p a r a su uso, C X r e l a t i v o , N B 6; en D i o s e s t á n
8,19; m a t e r i a y f o r m a E J 1 5 4 , • i,, en p e l i g r o d e 34,53; el n ú m e r o y l a b e l l e z a , t o d o s l o s b i e n e s , O I I 1,2; el b .
c e r e m o n i a s del b . M P I 34 63 m u e r t e al c a t e c ú m e n o q u e no L A I I 16,42; d i f e r e n c i a e n t r e s u p r e m o es b . c o m ú n y p ú b l i -
el e x o r c i s m o b a u t i s m a l , M P I n„pdP n p d i r l n R A T 26 33- el lo bello y lo a p t o , E 138,5; t o d a co, no p r i v a d o y p r o p i o , T X I I
34,63; d i s t i n c i ó n e n t r e el p o d e r g u e f c p e d i r l o E A I 26,33 * b. es u n bien, L A I I 18,49; b i e n 12,17; Dios, a u t o r d e t o d o s los
m i n i s t e r i a l y el p o d e r d e a u t o - lg 3 ¡ d u ¡¿ b a u t l z a . g e n e r a l q u e se h a l l a en t o d a b i e n e s , C V I I 12,18; d e D i o s
r i d a d E J 5,6: n o h a y t r a n s í e - d • ^ j . , d j ma _ c r i a t u r a , N B 3 ; la b. a r t í s t i c a p r o c e d e n t o d o s los b i e n e s , N B
r e n c i a d e p o d e r : sólo t r a n s t e - cristianoá y todo contacto procede de la h e r m o s u r a d e 12, C I 6,7, I V 12,18, V R 18,35,
r e n c i a m i n i s t e r i a l , E J 5,11; el "
c o n los
, oi.amfitír>nq ^ 146 2 D i o s , C X 34,53; l a b . c r e a d a , L A I I 18,47.
d e r e c h o y el p o d e r d e b a u t i z a r c i s m á t i c o s , b 14b,<!.
p e r m a n e c e n siempre en Cris- — D e los i n f a n t e s : el b . d e los n i - p á l i d o reflejo d e l a h e r m o s u r a —Creado: todas las criaturas
to, E J 5,18; el p o d e r d e b a u t i - ñ o s , A O I 7,7, GC I 32,35, S i n c r e a d a , T X 5,7; b . d e l a v i - S O n e n sí b u e n a s , p e r o c o r r u p -
zar pertenece exclusivamente a 115,4, 174,8, 293,10, E N 120,31, E d a t e m p o r a l , C I I 5,10; l a s t r e s t i b i e s , E 12,4; t o d o b . , p o r irn-
C r i s t o , E J 7 , 3 ; el q u e es b a u t i - 193,3; p o r q u é s e b a u t i z a a los escalas de la b . : sensible, inte- p e r f e c t o y t e r r e n o q u e s e a , es
zado p o r los m i n i s t r o s d e C r i s - h i j o s d e los c r i s t i a n o s : s e r e - l e c t u a l y m o r a l , C I V 15,24; la o b r a d e Dios, N B 30; el m o d o ,
t o es b a u t i z a d o p o r el p r o p i o f u t a a los p e l a g i a n o s , M P I I b. del c u e r p o es l a a r m o n í a d e l a b e l l e z a y el o r d e n , b i e n e s g e -
C r i s t o , no p o r ellos, E J 5,6; el 27.43; u t i l i d a d q u e r e p o r t a a los s u s p a r t e s con cierta s u a v i d a d nerales que se hallan en las
e r r o r p e l a g i a n o , S 131,6; el b . n i ñ o s el s a c r a m e n t o del b., L A d e color C D X X I I 19; es u n criaturas, N B 3; toda natura-
d e C r i s t o n o es m á s q u e u n o , I I I 23,67; d o c t r i n a p e l a g i a n a d o n de Dios, p e r o l i m i t a d o en i e z a c o n s i d e r a d a en s í m i s m a
U E 21,58; es el m i s m o e n t o d a sobre la necesidad r e s t r i n g i d a s u v a l o r , C D X V 22; v e n d r á el es u n b . , N B 1; p o r q u é los
l a I g l e s i a , E 87,9, 98,5; es d e del b. d e los n i ñ o s , M P 1 3 0 , 5 8 ; t i e m p o e n q u e g o c e m o s sólo d e bienes inferiores reciben nom-
C r i s t o , no de los h o m b r e s , E los n i ñ o s r e c i b e n el b . p a r a el la b. m u t u a sin concupiscencia b r e s o p u e s t o s , N B 14; t r e s
93,47; l a g r a c i a del b . es i n d e - p e r d ó n del p e c a d o o r i g i n a l , M P a l g u n a , C D X X I I 24,4; l a n u e - clases d e bienes: grandes, mí-
p e n d i e n t e del m i n i s t r o , S 99,13, I 18,23; d e s t i n o d e los n i ñ o s q u e y a b . d e los s a n t o s d e s p u é s d e nimos e i n t e r m e d i o s , L A II
E 89,5; el b . d e a g u a y el d e m u e r e n s i n el b . , P S 13,25, A O J * ^ ^ . e c c i ó n d e los c u e r p o s , 19,50; b i e n e s t e m p o r a l e s y b .
s a n g r e , A O I 9,10; el b . d e s a n - I 9,10.11, I I 9,13, 13,18, 15,21, C D X X I I 17. e t e r n o s , S L I 1,5; los b i e n e s
gre b o r r a todos los pecados, I I I 9,12; g r a v e d a d d e , l a c u e s - Beneficios: de Dios al h o m b r e , E temporales son frágiles, CA I
C D X I I I 7 ; el b . y l a p r o f e s i ó n tión, A O I 11,13; c u a t r o h i p ó t e -
d e fe, C V I I I 2,5. s i s i n s o s t e n i b l e s , A O I 12,15; 155,2, S 43,3, 254,6, 255,3; g e n e - 1.2; el u s o r e c t o d e los b i e n e s
r a l e s y p a r t i c u l a r e s , S 130,4; t e m p o r a l e s , S L I 11,19'(v. U s o ) ,
- E f e c t o s : s u e x t r a o r d i n a r i a efi- ?°nf<S°nndenlá0ST' ?Uní>ue ^ P e i ? a a b s o l u t o s y r e l a t i v o s , B M 9,9; —Del h o m b r e : el s u m o b que
c a c i a , E 98,1, E J 11,4; i n i c i a l e v í s i m a M P I 16,21; m i s t e r i o dos g r a n d e s b . : la creación y b u s c a l a filosofía es el s u m o
l a r e n o v a c i ó n del h o m b r e , C I C ^ f e,r ^a b 'c L n e l , q h u e " n o ! Q n l " ° s la r e d e n c i ó n , SM I 23,78; los b . b . del h o m b r e , C D X I X 3 ; t r e s
I 35,80; l a v a d o d e r e g e n e r a c i ó n ™"
M p LT 21 29
% ° ne l b - , y o t r o s , n o e t e r n o s de Dios son s u p e r i o r e s s i s t e m a s s o b r e el b supremo
del i l m n G P TT 40 44 GL, 22 44- > > ° es e f e c t o d e l a a los b d. e t elma p o rraalcei sa , Es 220,11; del h o m b r e , C D X I X 3 ; el s u -
f n g r e s m en el refno d e los c l t : F » ^ » a f - 1 » ? ™ . é r i t o ? *f- jos J*- £ . 131,7, m o b . d e l h o m b r e , Dios, C I C
l o t AO TTT 11 Ifi- t i a r a e n t r a r t u r o s , P S 13,25; t e s t i m o n i o d e 176,5; q u e D i o s r e s e r v a a los I 3,5, 11,18, C D X I X 4 ; el q u e
S a n
en el r e i n o d e D i o s h a v q u e C i p r i a n o s o b r e el b . d e los b u e n o s , S 255,4; c u a t r o b . : p r e - lo b u s c a d e b i d a m e n t e lo e n -
n a c e r del L ú a v d e l E s p í r i t u i n f a n t e s , M P I I I 5,10; h a y q u e destmación, vocación, justifi- c u e n t r a , S L I 1,6; los b i e n e s
£aCneto,dEjaSlU2a5-y e S r t ó T ' d S fa ^l o fs n^m o" s ^ M I P l m T 1s 3 2 2 ÍT"™ c a c i tóe nm y g l o r i f i c a c i ó n , S 158,2; del a l m a y l a b o n d a d d e l a l m a ,
h o m b r e en l a I g l e s i a , C I 11,17; ' ' - ak „ P o r a I e s y b. eternos, S S 107,6; el s u m o b . del c u e r p o
p o r el b . p a r t i c i p a el a l m a en — D e los h e r e j e s : el v a l o r del b . 80,7;
0 e
D i o sn t rr ee p ba ur te en los b . t e m - h u m a n o , C I C I 5 7- el b del
los b e n e f i c i o s de l a r e d e n c i ó n , d e los h e r e j e s , U E 23,65; l a 6 o?-i -? f ° s Y malos, h o m b r e es a d h e r i r s e a D i o s ,
A O I 11,13; i m p r i m e c a r á c t e r , c u e s t i ó n del s e g u n d o b . a los E 210,1; los b . d e D i o s a los i m - n o a lo t e m p o r a l , C D X 1 8 ; m e -
E J 6,16; s u e f i c a c i a es i n d e - herejes que se convierten; p í o s , S 142,8; t o d o s los b . del d r a r en el a m o r p o r el q u e v i -
p e n d i e n t e d e l a v i r t u d del m i - d o c t r i n a c a t ó l i c a , U E 22,62, E c u e r p o s o n b . d e Dios, E 144,2; vimos bien m o r a l m e n t e , C D X Í
n i s t r o , E J 6,8; i m a g e n d e l a 108,1; p o s t u r a d e S a n C i p r i a n o sólo l a s a l u d es u n b . e s t i m a - 2 8 ; l a l u c h a e n t r e el b . y el
muerte y resurrección de Cris- en e s t e a s u n t o , E 108,9; i l i c i t u d ble, E 130,7; ¡ c u á n t o s h a y q u e m a l s e g ú n el m a n i q u e í s m o , C V
382 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 383
I Bien] [Bondad] [Carne]
10,20; el r e p a r t o d e los b i e n e s p e r o en s u c o n j u n t o s o n m u y [Caridad]
y d e los m a l e s en l a p r e s e n t e b u e n a s , C X I I I 28,43, 34,49 (v. cia, N G 70,84; l l e v a al h o m b r e l a i n c l i n a c i ó n v i c i o s a del h o m -
vida, CD X X 2; Dios convierte Bien). a D i o s , C X I I I , 7,8; e n g e n d r a b r e , N G 53,61.
e n b . el m a l d e los p e c a d o r e s , B u e n o s : son pocos c o m p a r a d o s l a a m i s t a d v e r d a d e r a , C I V 4,7; — X u c h a e n t r e l a c. y el e s p í r i t u :
N B 37; D i o s h a o r d e n a d o c o n - c o n los m a l o s , s o n m u c h o s si es l a q u e d a v a l o r a l a s o b r a s S 30,4, 128,5, N G 52,60; c o d i c i a
v e n i e n t e m e n t e l a p r i v a c i ó n del se los c o n s i d e r a en a b s o l u t o , y a l a v i r g i n i d a d , S 93,5. d e l a c. c o n t r a el e s p í r i t u , C O
b . en l a s c o s a s , N B 16 (v. M a l ) . U E 14,36; a l fin d e los s i g l o s — E j e r c i c i o : p o s e e d l a c. y lo p o - 8,19, N G 54,63; p a l a b r a s del
B i e n a v e n t u r a n z a : q u é es l a v i d a se l l e v a r á a cabo la s e p a r a c i ó n s e e r é i s t o d o , E J 32,8; l a c. n o A p ó s t o l , S 128,6-7; l a l u c h a d e
b i e n a v e n t u r a d a , E 130,10; n o es de b u e n o s y m a l o s , Ü E 14 35 s e e m p l e a c o m o el d i n e r o : é s t e l a c. c o n t r a el e s p í r i t u , p r i m e r
o t r a cosa que g o z a r de Dios (v. M a l , T o l e r a n c i a ) . d i s m i n u y e si s e e m p l e a , a q u é - c a s t i g o del p e c a d o o r i g i n a l , C D
p a r a D i o s y p o r Dios, C X l l a a u m e n t a al e j e r c e r l a , E X I I I 13, S 128,8; q u é h a y q u e
22,32; c o n s i s t e en el d o m i n i o d e 192,2; d o n d e l a c. es p l e n a no h a c e r en l a l u c h a e n t r e l a c. y
l a r a z ó n , CA I 8,23; c o n s i s t e en q u e d a l u g a r p a r a el vicio, E el e s p í r i t u , S 30,6 (v. C o n c u p i s -
la a c c i ó n y en el c o n o c i m i e n t o . C a í d a s : su utilidad p a r a c u r a - cencia.
ción del s o b e r b i o , C G 9,24. 167,11; l a v e r d a d e r a c. es i n -
SM I I 21,71; n o s e v e c o n los v e n c i b l e , S 304,4; n o se a t i e n e C a s t i d a d : l a c. es p o s i b l e , E A I I
ojos, s i n o con el a l m a , C X Cananea: humildad maravillosa, a l o r d e n del a m o r , s i n o al d e 20,22; e x c l u y e t o d a i m p u r e z a ,
21,30; l a b . del a l m a n o s e lo- S 26,3, 77,1, 77,11; m o d e l o d e l a n e c e s i d a d , E 139,3; es n e c e - VI? 3,18; a b r e l a s p u e r t a s a l co-
g r a s i n o p o r la p a r t i c i p a c i ó n d e fe y o r a c i ó n , S 16,1, 26,1, 33,1; s a r i a p a r a v e r a Dios, S L I 6,12, nocimiento de la sabiduría, C
Dios, E J 28,5; D i o s , b . del p e r s e v e r a n c i a en l a o r a c i ó n , S C V I I 10,16; e x p u l s a del a l m a V I 12,21; l a c. del a l m a es el
h o m b r e , T I 8,18; el a l m a j u s t a 77,9. a l d e m o n i o , CC 33,35; s i n l a c , a m o r v e r d a d e r o , M E 20,41; l a
será b i e n a v e n t u r a d a por toda C a n o n e c l e s i á s t i c o : V. S a g r a d a los d o n e s no a p r o v e c h a n n a d a , c. del a l m a y el a m o r d e D i o s
l a e t e r n i d a d , A O I V 10,14; en Escritura. T X V 18,32; s i n l a c , n a d a y del p r ó j i m o , M E 19,40; es
la g l o r i a t e n d r e m o s el b i e n s u - aprovechan los c a r i s m a s , S c a s t o el q u e t i e n e los ojos f i j o s
m o y el m a l nulo, CO 8,20. C a n t o : es s o n i d o f o r m a d o , C en D i o s y v i v e c o n s a g r a d o a
X I I 29,40; el c a n t o r e l i g i o s o en 142,13; s e l e v a n t a s o b r e el ci-
m i e n t o de la humildad, C V I I E l , V P 3,18 (v. C o n t i n e n c i a ,
—Siete b i e n a v e n t u r a n z a s : m a n - las iglesias; su g r a n utilidad, Purera, Virginidad).
s e d u m b r e . S 11.7. 53,2. S M I 2 . 4 ; C X 33,49; el c. d e los h i m n o s 20,26; c. y m o d e s t i a , S 142,12.
p o b r e z a d e e s p í r i t u , S 11,2, 14,1, y s a l m o s es m u y útil, E 55,35; — V i n c u l o d e u n i ó n : V R 47,91; — C o n y u g a l : C I C I 35,79, T X I I I
SM I 1,3; l á g r i m a s , S 11,8, 53,3, el c a n t o d e h i m n o s y s a l m o s t o d o lo c r e e , p e r o no c r e e a 18,23, GC I I 33,38; es o b r a d e l a
S M I 2,5; h a m b r e y s e d d e j u s - en el r i t o a m b r o s i a n o . C I X t o d o e s p í r i t u , E L 32,55; l a c. t o - g r a c i a , G L 4,8; e x h o r t a c i ó n a
t i c i a , S 11,9, 53,4, SM I 2.6; p u - 7,15. do lo t o l e r a , E J 94,2; p o r r a z ó n l a c. c o n y u g a l , S 132,2 (v. C o n -
r e z a d e c o r a z ó n , S 11,11, 53,6, d e l a u n i d a d , D C I I 1,10; n o tinencia, Matrimonio).
C a r i d a d : o r i g e n : D i o s es c , E J deben a m a r s e las discusiones,
S M I 2,8; ¿sólo v e r á n a D i o s 9,8; o r i g e n d e l a c , S 169,15; p e r o a v e c e s o n a c e n de l a c. o C a s t i g o : D i o s c a s t i g a el p e c a d o ,
Jos l i m p i o s d e c o r a z ó n ? , S 53,9; p r o v i e n e d e Dios, no d e n o s - d e m u e s t r a n l a c , E 210,2; c a - C I I 2,4; t a n j u s t o es c a s t i g a r
sólo los l i m p i o s d e c o r a z ó n v e - o t r o s , C G I 21,22; c o s a d e Dios, b e o p o s i c i ó n en l a s p a l a b r a s s i n el p e c a d o c o m o p r e m i a r l a v i r -
r á n a Dios, E 147,24; p a z , S E 186,7, S 145,4, GC 44,48; d o n m e r m a en l a c. c u a n d o se p r o - t u d , L A I I 1,1; el d e s o r d e n del
11,12, SM I 2,9; m i s e r i c o r d i a , S del E s p í r i t u S a n t o , E 145,7, E J c e d e s a n t a m e n t e , E 82,32; es p e c a d o y el o r d e n d e s u c , 'LA
53,5, SM I 2,7; l a p e r s e c u c i ó n 27,6, S 128,4, E L 28,49; o b r a ex- i n c o m p a t i b l e con l a g u e r r a a I I I 15,44; el c. del p e c a d o es
p o r l a j u s t i c i a , S 11,13, 167,1, c l u s i v a del E . S., C I C I 13,23. l a u n i d a d d e l a I g l e s i a , S 138,3 un estado accidental de la na-
SM I 3,10. (v. A m o r ) . t u r a l e z a h u m a n a , L A I I I 9,26;
— M a n d a m i e n t o n u e v o : C r i s t o en es l a v o l u n t a d l a c a s t i g a d a con
— P r e m i o : las siete bienaventu- p e r s o n a p r o m u l g ó la ley de la l a p e n a , E 102,27; se i m p o n e
r a n z a s son siete grados de per- c , E 108,11; el d o b l e p r e c e p t o , C a r i s m a s : no se otorgan a todos, por la malicia de la voluntad,
fección en l a v i d a e s p i r i t u a l . E E L 36,64; los dos p r e c e p t o s d e S 142,11; s i n c a r i d a d , nada E 102,25; l a i g n o r a n c i a y l a d e -
17,1, S M I 3,10; l a s t i e n e t o d a s l a c. j a m á s s e d e b e n b o r r a r d e a p r o v e c h a n los c , S 142,13 (v. bilidad, castigos p e n a l e s de to-
el q u e es l i m p i o d e c o r a z ó n , E n u e s t r o s c o r a z o n e s , E J 17,8; Lengua, Milagro, Profecía). d a a l m a p e c a d o r a , L A I I I 18,52;
147,28; t o d o s los b i e n a v e n t u r a - cómo se c u m p l e con perfección no t o d o el q u e p e r d o n a es a m i -
d o s r e ú n e n en si t o d a s l a s b . , C a r n e : distintas acepciones se-
el p r e c e p t o d e l a c , E L 36,64; g ú n l a S. E . , C D X I V 2 ; d o b l e go n i t o d o el q u e c a s t i g a es
S 53,9; el p r e m i o , el r e i n o d e t o d o es f á c i l p a r a l a c . : D i o s e n e m i g o , E 93,4 (v. I n f i e r n o ,
los cielos, d e s í g n a s e c o n dife- s e n t i d o del a d j e t i v o « c a r n a l » ,
no m a n d a i m p o s i b l e s , N G 69,83. D C I 1,7; s i n ó n i m o d e h o m - Pena, Purgatorio).
r e n t e n o m b r e en c a d a b . , S M I
4,12; c o n g r u e n c i a de los p r e - — E x c e l e n c i a : el g r a n b i e n de la b r e e n c i e r t o s p a s a j e s de l a
c , S 138,3; no p i e n s e s n u n c a E s c r i t u r a , T I I 6,11; l a c. no —Castigos colectivos: por qué ra-
m i o s en l a b . , S 53,8; l a b . fi- z o n e s es el m u n d o c a s t i g a d o
n a l , p r e m i o a p a r e j a d o a los, q u e es c o s a vil, E J 9,8; r a í z d e es s u b s t a n c i a m a l a , CO 9,22;
t o d o s los b i e n e s , GC I 18,19; es es en sí o b r a d e Dios, p e r o s u t a n d u r a m e n t e , S 72,7; el S e ñ o r
s a n t o s , C D X I X 10; Dios, m a n - es el q u e o r d e n a los c. c o l e c t i -
j a r de l a m e n t e b e a t i f i c a d a , S l a q u e r e s t a u r a en el h o m b r e l a d e s o r d e n es o b r a del n o m b r e ,
i m a g e n d e D i o s , S 90,9; es l a N G 52,60; el v e r d a d e r o v a l o r de v o s , G L 21,42 (v. T r i b u l a c i ó n ) .
127,6; n o h a y v i d a b i e n a v e n t u -
r a d a s i n v i r t u d e s , L A I 13,29; . v e s t i d u r a n u p c i a l p a r a el b a n - l a c. lo d a l a e n c a r n a c i ó n del C a s u a l i d a d : no es l a c , s i n o l a
el q u e b u s c a a Dios, b u s c a l a q u e t e d e l a g l o r i a , S 90,6, 95,7; V e r b o , E J 27,5; l a c. de C r i s t o c a u s a l i d a d , l a m a d r e del o r d e n ,
v i d a b i e n a v e n t u r a d a , C X 20,29 m a y o r q u e l a fe y l a e s p e r a n - n o e r a c. d e p e c a d o , S 134,5. O I 1,2, I 4,11 (v. C a u s a , H a -
(v. F e l i c i d a d , G o z o ) . za, E N 117,31; i n c o m p a t i b l e con do, F a t a l i s m o , O r d e n ) .
el m i e d o s e r v i l , G L 17,33; es l a — E l h o m b r e c a r n a l : DC I 2,17;
B l a s f e m i a : l a b . c o n t r a el H i j o , el p e c a d o r a m a e x c e s i v a m e n t e C a t a f r i g i o s : su error a c e r c a de
que siempre p e r m a n e c e , DOC la v e n i d a del E . S., C C 28,30;
S 71,24; c o n t r a el E s p í r i t u S a n - I 38,42, S 158,9; i n c l u s o en l a s u c , S M 11,31; los p e c a d o s d e
t o (v. E s p í r i t u S a n t o ) . l a c , S 82,11, 161,1; l a s o b r a s d e c o n d e n a n como m a l a s las se-
o t r a v i d a , S L I 7,14; es c u m p l i - g u n d a s n u p c i a s , B V 4,6.
B o n d a d : b . y s e r se c o r r e s p o n - m i e n t o p e r f e c t o d e l a ley, E J l a c. s e g ú n S a n P a b l o , CO 3,9;
den, C V I I 12,18; es b u e n o 17,6, E 189,2; es el fin del p r e - e n t i d a d d e los p e c a d o s d e c , S C a t e c ú m e n o : d i f e r e n c i a e n t r e el
c u a n t o d e a l g ú n m o d o es, C c e p t o , E N 121,32, E 157,11; l a c. 82,13; D i o s c a s t i g a g r a v e m e n t e c. y el c r i s t i a n o , S 2,4; t i e n e n
X I I I 31,46; l a b o n d a d p a r t i c i - es s u p e r i o r a l m a r t i r i o , E J 32,8; los p e c a d o s d e c , S 82,11; có- u n a fe i n c o a d a o i n c i p i e n t e ,
p a d a d e los s e r e s c r e a d o s , C motor de la santidad, CIC I m o e n t e n d e r lo d e v i v i r s e g ú n D C I 2,2; l a i n s c r i p c i ó n en el
V I I 12,18; t o d a s l a s c o s a s , c a - 13,22; los g r a d o s d e l a c. s e l a c , s e g ú n l a S. E . , C D X I V 2 ; c e n s o d e los b a u t i z a n d o s , C
d a u n a de p o r sí, son b u e n a s , i d e n t i f i c a n c o n los de la j u s t i - s i g n i f i c a frecuentemente las V I I I 2,4, I X 6,14: el s a c r a m e n -
o b r a s d e l a c , E 205,5; d e s i g n a to d e los c , M P I I 26,42; r i t o s
384 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 385

[Catecúmeno] [Certeza] [Ciencia] [Cipriano, S a n ]


del c , C I 11,17; el b a u t i s m o es i m p o s i b l e d u d a r d e l a v e r - 1,4; es p a t r i m o n i o d e pocos, C A acerca de la gracia, E P I V
d e los c. e n f e r m o s , C I V 4,8. d a d , C V I I 10,16; s e g ú n l o s a c a - I I 1,1; v e r s a s o b r e el c o n o c i - 9,25; a c e r c a d e l a i m p e r f e c c i ó n
C a t e g o r í a s : l a s c. a r i s t o t é l i c a s , d é m i c o s es i m p o s i b l e el c o n o - m i e n t o d e lo t e m p o r a l , D C I I de nuestra justicia, E P IV
c i m i e n t o c i e r t o , C A I I I 5,11; 2,3; p e r t e n e c e a la acción, T X I I 10,27.
C I V 16,28. l a c. del c o n o c i m i e n t o v u l g a r y 14,22; n o es i n g é n i t a , C U A 26,50; Circe: la m a g a Circe, C D X V I I I
C a t ó l i c o : o r i g e n del n o m b r e , TJE l a del c o n o c i m i e n t o c i e n t í f i c o , l a c. h u m a n a c o n s t a d e c o s a s 17.
2,2; d e b e p r o c u r a r e n t e n d e r l a O I I 17,45; c. d e l a v e r d a d co- v i s t a s y c o s a s c r e í d a s , E 147,8;
v e r d a d c a t ó l i c a t a l como es, A O n o c i d a , T X V 12,21; l a c. del Circuncisión: n a t u r a l e z a y efec-
v a l o r d e l a c. a d q u i r i d a p o r t o s : C D X V I 27; l a c. del c o r a -
I 2,2; d e b e s e r c a u t o a n t e el p r o p i o c o n o c i m i e n t o , T X 10,13; t e s t i m o n i o a j e n o , T X V 12,21;
p e l i g r o d e h e r e j í a , AO I I I 2,2; l a c. del c o n o c i m i e n t o i n t e l e c - zón, E L 8,13; l a c. y l a c r u z ,
justo medio de la c , T X I I S 160,6; l a r e s u r r e c c i ó n d e C r i s -
p r o c u r a s e r c. v e r d a d e r o y n o t u a l es s u p e r i o r a l a del co- 14,21; l a c o n t e m p l a c i ó n es s u -
f i n g i d o , A O I I I 2,2 (v. C r i s - n o c i m i e n t o s e n s i b l e , C U A 15,25; t o es n u e s t r a c , E J 30,5; c ó m o
p e r i o r a l a c , C U A 33,76; l a s o m o s c. y j u s t i c i a , C 169,2.
tiano) . l a c. d e l a p r o p i a e x i s t e n c i a c. h u m a n a p o r e x c e l e n c i a es
C a u s a : n a d a s e h a c e sin c , C D es d e f i n i t i v a , L A I 7,16; el l a c. m o r a l , C A I 7,20; l a c i e n - — S i m b o l i s m o : S 169,3; en el A n -
V I I 9; t o d o c u a n t o s u c e d e t i e - o r i g e n d e l a c. d e l a e x i s t e n c i a cia verdadera no puede ser m a - tiguo T e s t a m e n t o e r a señal de
n e s u c. s u f i c i e n t e , C D V 9,4; del yo, V R 39,73; l a s c. d e l a la, L A I 7,17 (V. C o n t e m p l a - l a j u s t i f i c a c i ó n p o r l a fe, G C
l a s c. e f i c i e n t e s de lo q u e s u - d i a l é c t i c a , C A I I I 13,29; d e l a s ción, S a b i d u r í a ) . I I 30,35, E 23,4; f i g u r a d e l a
c e d e s o n v o l u n t a r i a s , C D V 9,4; verdades aritméticas, LA II s a l u d f u t u r a , E J 30,4; s í m b o l o
8,21; d e l a c i e n c i a m o r a l , C A —Delimitación: l a fe y l a c. s o n del b a u t i s m o , E 82,15, 187,34,
Dios, c. e f i c i e n t e u n i v e r s a l , T c o s a s d i f e r e n t e s , S L I 4,9; c. y
I I I 9,16; s i e m p r e es p r i m e r o l a I I I 12,27; l a c. d e l a s c i e n c i a s A O I I 11,15; s i g n i f i c a el d e s -
c o s m o l ó g i c a s , C A I I I 11,24; y r a z ó n : d i f e r e n c i a , C U A 26,50, pojo d e l a c a r n e , E J 30,5.
c. q u e el efecto, CD V I I 9; l a 27,53; e s s u p e r i o r l a c. a l a
s e r i e d e l a s c. p e r t e n e c e al or- de las ciencias m a t e m á t i c a s , C i r e n a i c o s : p r o f e s a b a n la evi-
C A I I I 11,24; l a c. m a t e m á t i c a r a z ó n , C U A 27,53; no es c o s a
d e n , O I 6,15 (v. O r d e n ) . d e los a n i m a l e s , C U A 26,49; n o dencia p u r a m e n t e sensible de
y l a c. m o r a l , C V I 4,6; l a c. l a s c o s a s , C A I I I 11,26.
C a u t i v e r i o : R é g u l o , modelo d e d e l a fe c r i s t i a n a , C D X I X 18; es lo m i s m o c. q u e e x p e r i e n c i a
c ó m o s u f r i r v o l u n t a r i a m e n t e el l a s c. d e l a v o l u n t a d , T X V L A I 7,17; c. y s e n s a c i ó n : d i f e - C i s m a : c. y h e r e j í a : d i f e r e n c i a s ,
c. p o r c a u s a d e l á religión, C D 21,12 (v. A c a d e m i a , D u d a ) . r e n c i a , C U A 29,57. V R 5,9; D i o s n o es a u t o r del
I 1 5 ; a u n en el c. no f a l t a n l a s — Valor moral: es el a l i m e n t o del c , U E 13,33; l a p a c i e n c i a d e
d i v i n a s c o n s o l a c i o n e s , C D I 14. C i e g o : el c. d e n a c i m i e n t o : t o d o s a l m a , V P 2,8; d i s t i n c i ó n e n t r e los c i s m á t i c o s : n o r m a s p a r a s u
los h o m b r e s s o n ' c . d e n a c i - c. y s a b i d u r í a , T X I I 15,25, D C e n j u i c i a m i e n t o , P 26,23; g r a v í -
C e g u e r a : c u r a c i ó n del ciego d e m i e n t o , S 135,1; l a i l u m i n a c i ó n I I 2,3, S L I 4,9; e s c a l ó n p a r a l a s i m o m a l , E 87,7; h o r r i b l e s a -
n a c i m i e n t o : significación de es- del c. d e n a c i m i e n t o , S 136,1; s a b i d u r í a , D O C I I 7,9; el d e s e o crilegio, E 76,4, S 88,21; c r i m e n
t e m i l a g r o , E J 44,1; l a c. d e l c. d e J e r i c ó , S 8 8 , 1 ; s i m b o l i s - y e s f u e r z o d e l a s a b i d u r í a es m a y o r que la idolatría, E 51,1;
g é n e r o h u m a n o es l a infideli- m o d e los c. c u r a d o s : d o s p u e - u n a c , S L I I 17,31; en o r d e n a b l a s f e m i a i r r e m i s i b l e , S 71,36;
d a d , E J 44,1; l a m a y o r c. del blos, S 88,9; l a c e g u e r a d e los * l a s a l v a c i ó n , l a c. o c u p a u n los m a l e s q u e el c. p r o v o c a , E
h o m b r e es g l o r i a r s e en s u c , j u d í o s a u m e n t ó c o n l a venida, l u g a r s e c u n d a r i o , C V 5,8; la 108,18; f á c i l m e n t e s e c o n v i e r t e
C I I I 3,6; l a l u j u r i a p r o d u c e c. d e C r i s t o , S 136,4 (v. C e g u e r a ) . c. a y u d a a l l e g a r a Dios, C I I en h e r e j í a , E 87,4; el c. e x p u l -
d e l a m e n t e , C I I I 1,1 (v. Cie- 3,8; v a l e m á s l a c o n c i e n c i a q u e s a a l E . S., S 71,32; l a s I g l e s i a s
go). C i e l o : el m o v i m i e n t o del c , G L E s e p a r a d a s no t i e n e n el E . S., S
I I 10,23; a c e r c a d e l a f i g u r a l a c , C I 18,29; no h i n c h a c u a n -
C e l e s t i o : d i s c í p u l o de P e l a g i o : do l a c a r i d a d edifica, G C I 71,37; e x h o r t a c i ó n c o n t r a el c ,
del c , G L E I I 9,20; el c , al S 12,5 (v. H e r e j í a ) .
sus g r a v í s i m o s errores, A P parecer, gira constantemente, 26,27.
11,23; c o n d e n a d o por el s í n o d o O I I 1,3; el c. c o r p o r a l y el c. —Mundana: dos c l a s e s d e c. s e h a - C i u d a d : D o s c i u d a d e s : l a s d o s c.
P a l e s t i n e n s e , A P 11,24; e r r o r e s del e s p í r i t u , C X I I 2,2 (v. C r e a - l l a n en l a s g e n t e s , D O C I I 19,29; son dos sociedades, C D X V I I I
a c e r c a d e l a v i r g i n i d a d y el ción). a l g u n a s c. p u r a m e n t e h u m a n a s 2 ; d o s c. s o l a m e n t e : l a d e l o s
m a t r i m o n i o , A P 13,29; o t r o s están sembradas de supersti- b u e n o s , l a d e los m a l o s , C D
e r r o r e s , A P 18,42; d o c t r i n a p e - C i e n c i a : d i v i n a : en D i o s l a c. se X I I 1; d o s e s p e c i e s d e s o c i e d a d
l a g i a n a a c e r c a del p e c a d o o r i - i d e n t i f i c a c o n s u s e r , E J 99,4; c i o n e s , D O C I I 20,30; l a c. p r e - h u m a n a , dos c i u d a d e s : la de
g i n a l , E 157,22 (v. P e l a g i a n i s - d i f e r e n c i a a b i s a l e n t r e l a c. di- s u n t u o s a no h a l l a a D i o s C X los q u e v i v e n s e g ú n el e s p í r i t u
mo). v i n a y l a c. h u m a n a , D C I I 42,67; el e s t u d i a r p a r a s e r a l a - y l a d e los q u e v i v e n s e g ú n l a
2,2; l a c. d i v i n a es c a p a z d e b a d o es m u y p e l i g r o s o p a r a l a c a r n e , C D X I V 1; l a h u m a n i -
C e l i b a t o : a l m u n d a n o le p a r e c e comprender cosas infinitas, CD v e r d a d e r a c , E 118,4; es m e - dad en dos g r a n d e s grupos, dos
t r a b a j o s o , C V I 3,3 (v. C a s t i - X I I 18; l a c. i n m u t a b l e d e Dios, j o r el i g n o r a n t e h u m i l d e q u e el c , C D X V 1; la n a t u r a l e z a en-
dad, Consejos evangélicos). C D X I 21. s a b i o s o b e r b i o , C V 4,7; s i n l a g e n d r a c i u d a d a n o s d e l a c. t e -
c a r i d a d , h i n c h a , G L 19,40 (v. rrena, la g r a c i a e n g e n d r a ciu-
C e l o : s u e s e n c i a es el c a s t i g o de — A n g é l i c a : l a c. d e los á n g e l e s , Certeza, Conocimiento).
l a v i o l a c i ó n d e la p u r e z a , D C G L E I V 24,41; d i f e r e n c i a e n - d a d a n o s d e l a c. c e l e s t i a l , C D
I I 2,3; t o d o c r i s t i a n o d e b e a r - t r e l a c. d e los á n g e l e s y l a c. Cínicos: su menosprecio de la X V 2.
d e r en c. p o r l a g l o r i a d e D i o s , d e los d e m o n i o s , C D I X 22; la virtud y los convencionales —Origen: origen de las dos c.:
E J 10,9; n o p u e d e s p e r m a n e c e r c. d e los d e m o n i o s es u n a c. sin u s o s s o c i a l e s , C A I I I 8,17; a m a - dos a m o r e s f u n d a r o n d o s s o c i e -
i n d i f e r e n t e a n t e los p e c a d o s caridad p o r culpa de la sober- b a n el l i b e r t i n a j e , C A I I I 19,42; d a d e s : el a m o r d e D i o s y el
a j e n o s , E J 10,9. bia, C D I X 21. d e s v e r g ü e n z a s d e los c , C D a m o r d e sí, C D X I V 28, G L E
C e n o b i t a s : su e x t r e m a d a conti- — H u m a n a : definición, T XII X I V 20. X I 15,20; l a s d o s c. t i e n e n s u
n e n c i a , C I C I 31,66; s u v i d a e n 12,17; s e n t i d o l a t o y e s t r i c t o Cipriano, S a n : g r a n a m a d o r de o r i g e n e n los á n g e l e s , C D X I
común: grandes virtudes que T XIII 19,24; conocimiento l a u n i d a d , E 108,9; s o l i c i t u d 1,34; l a s d o s c. e n el s e n o d e
e j e r c i t a n , C I C I 31,67 (v. M o - c i e r t o y s e g u r o , S L I 4,10; c o n o - p a s t o r a l , S 309,4; r e s p u e s t a a l los á n g e l e s , C D X I 3 3 ; l a s d o s
nacato). cimiento cierto y universal de p r o c ó n s u l , S 309,5; s u d e s t i e - c. t i e n e n s u o r i g e n h u m a n o en
l a s c o s a s , C A I 7,19; s u v a l o r r r o : v u e l t a del d e s t i e r r o , S A d á n , C D X I I 27.
C e n t u r i ó n : s u fe S 62,3, E J 16,5;
o b j e t i v o , T X V 12,21; el c o n o c i - 309,2-3; l a s e n t e n c i a d e m u e r t e , —Desarrollo: la t e r r e n a requiere
s u h u m i l d a d , S 6,1, 62,1; f i g u r a m i e n t o c i e n t í f i c o r e q u i e r e cer-
d e los g e n t i l e s , S 62,4. S 309,6; s u m a r t i r i o , S 309,1; s o l a m e n t e la g e n e r a c i ó n ; la ce-
t e z a , E 147,8; no p u e d e h a b e r c. doctrina sobre la tolerancia, E l e s t i a l , en c a m b i o , e x i g e a d e -
C e r t e z a : r e q u i s i t o del c o n o c i m i e n - d e lo f a l s o , C A I I I 3,5; p e r t e n e - 108,20; s u t e s t i m o n i o a c e r c a del m á s la regeneración, CD X I I
t o científico, E 147,8, C A I 7,19; ce al h o m b r e interior, T X I I I p e c a d o o r i g i n a l , E P I V 8,20; 16; el d e s a r r o l l o t e m p o r a l d e
S.Ag. 18 13
386 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MVIERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 387

rCiudad] C o n c o r d a n c i a : c. d e l o s E v a n g e - rConcupiscencia]
teísmo, CD X I X 17; dos for- lios, S 51,5 (v. E v a n g e l i o , I n - t r a l u c h a es c o n t r a el d i a b l o y
las UÜS c. es IUCUHÜU, KJ±J
m a s en la c. t.: u n a propia- terpretación). sus ángeles, que desean nues-
X V I I I 1; en la historia se re- mente terrena, y otra que es C o n c o r d i a : l á v e r d a d e r a c. e x i g e t r a c o n d e n a c i ó n , C C 5,5; el a c a -
g i s t r a u n a mescolanza de las imagen de la C. celestial, CD corazones interiormente purifi- t a m i e n t o a s u i m p e r i o es p r u e -
dos c. por la comunicación de XV 2; en su afán de dominar c a d o s , E 138,13; l a c. e s el ba de nuestro cautiverio, CO
iniquidad, CD XV 22, CD I 35; es dominada por la pasión, CD v í n c u l o del E s t a d o ; l a d i s c o r - 3,8; n o c , s i n o t e m p l a n z a , V R
las dos c. usan por igual de I 1; hay que huir de la c. de es- dia, l a c a u s a d e s u r u i n a , E 41,78; h a l a g a : r e s í s t e l a , S 33,3;
los bienes temporales o son te mundo, CD X V I I I 18; des- 138,10; i n t e r é s s u p r e m o d e l a la l u c h a victoriosa c o n t r a la
afligidas con iguales males, CD arrollo histórico, CD X V I I I 1; n a c i ó n , E 138,11 (v. E s t a d o , S o - c , d o n d e l E s p í r i t u S a n te-, S
X V I I I 54; fines respectivos de Caín, su f u n d a d o r , CD XV ciedad) . 128,9 (v. C a r n e ) .
las dos c , CD X I X 1; enemis- 1,5.7; apoltronada en su paz y Condenación: la «massa» de per-
tades entre las dos c , CD XV Concupiscencia: doctrina católica dición, S 71,3, D P 14,35; s u u n i -
5; dos c. después del Juicio: la felicidad temporales, CD XV a c e r c a d e l a c , G L E X 13,22;
17; limita sus esperanzas a este v e r s a l i d a d , D C I 2,19; t o d o s
bienaventurada y la miserable, d e f i n i c i ó n , M E 7,10, G C I I 34,39. los h o m b r e s f o r m a n l a «massa»
E N 111,29. mundo visible, CD X V 17; en
ella, cada cual busca su utili- —Origen: procede del pecado ori- del p e c a d o , D C I 2,16, N G 8,9;
Ciudad de Dios: existencia, CD dad, CD X V I I I 2; está dividi- g i n a l , G L E I X 10,16, E 184,2; todos fuimos hallados malos, S
X I 1; definición. CD X I 1; Cris- da contra sí misma, CD XV 5; f r u t o del á r b o l p l a n t a d o p o r el 72,2; t o d a l a « m a s s a » d e p e r d i -
to, su rey y fundador. CD X V I I la paz y la g u e r r a en la c. t., d e m o n i o , L A I I I 10,31; el d e s - ción q u e d ó c o n d e n a d a p o r el
4, X V I I I 29, X X I I 6; diversos CD XV 4; subsistirá h a s t a el orden de la c , castigo del pe- p e c a d o o r i g i n a l , N G 5,5; D i o s
términos p a r a significarla, CD fin del m u n d o : entonces pere- c a d o d e d e s o b e d i e n c i a d e los no a b a n d o n a s i n o a l o s q u e m e -
XV 19; la Iglesia, C. de D., cerá, CD XV 20; su fin, el su- primeros padres, C D X I V 15; r e c e n s e r l o , N G 23,25; n a d i e e s
CD X I I I 16, XVI 2; es la C. plicio eterno con el diablo, CD a veces se l l a m a pecado, DC I c o n d e n a d o por los pecados fu-
de D. la congregación de los XV 1. 1,10; e s p e c a d o p o r q u e p r o c e - turos previstos, pero no reali-
bienaventurados. C X I I 11,12; de del pecado original, pero no z a d o s , D P 10,24; l a p a l a b r a
está por encima del tiempo, C Clásicos: la enseñanza de los c. es p e c a d o f o r m a l , D C I 1,13; «necio» e n b o c a d e D i o s e s s e n -
X I I 11,13; de ella forman par- paganos en la formación del es el o r i g e n d e l m a l , L A I 3,6; t e n c i a d e c , S 178,3; l a « i m p r o -
te los ángeles buenos, CD X I cristiano, C I 15,24; peligros c a u s a s e c u n d a r i a del m a l , E N bado» divina es u n misterio,
9, X 7. que encierra la lectura indis- 24,8; o r i g e n d e t o d o p e c a d o , L A DC I 2,4; estado en q u e resu-
criminada de los c. paganos, I 4,10; ¿ p u d o e x i s t i r l a c. e n c i t a r á el c u e r p o d e l o s c o n d e -
—Naturaleza: t r a e su origen de n a d o s , E N 92,23; q u é c o n d e n a -
arriba, aunque aqui abajo en- C I 16,25; necesidad de expur- el p a r a í s o a n t e s d e l p e c a d o ? ,
g a r los textos clásicos p a r a la E P I 17,34. dos s u f r i r á n el c a s t i g o m á s b e -
gendra ciudadanos, CD XV 1; n i g n o , E N 93,23 (v. J u s t i f i c a -
es la C. del culto al verdadero formación de los jóvenes, C I
16,26 (v. L i t e r a t u r a ) . — N a t u r a l e z a : l a c. d e l a c a r n e , ción, P r e d e s t i n a c i ó n ) .
Dios, CD X I X 17; en ella no C X 35,54; l a c. d e l o s ojos, C Confesión: dos clases de c , S
reina el amor propio, sino el Clero: elogio de los clérigos: sus X 35,54; s e d a c u a n d o s e a m a 176,5; c. d e b o c a y c. d e o b r a s ,
gozo del bien común, CD XV 3; grandes virtudes, CIC I 32,68; a la criatura por la criatura, S 183,10; l a c. d e l a a l a b a n z a
en ella se tiene especial cuida- el mal ejemplo del clérigo es T I X 8,13; l a c. d e l a c a r n e , y l a c. d e l a c u l p a , S 126,2;
do de la paz social, CD XV 6; muy dañoso, S 137,7 (v. P a s t o r , t i n i e b l a s del e s p í r i t u , C I I 2 , 2 ; a u n q u e D i o s v e los p e c a d o s , t ú
su única soberana ocupación en Sacerdocio). lleva a la perdición, C X I I I debes confesar t u s pecados, S
este mundo, esperar en el Se- 7,8; l a c. d e l m a n d o , f u e n t e d e 130,3; l a c. d e l p e c a d o c u r a el
ñor, CD XV 21; obedece la ley Codicia: no codiciaréis, precepto i n i q u i d a d , C I I I 8,16; l a i d o l a -
divino, E L 4,6; todo pecado se p e c a d o , S 181,8; l a c. d e l p e -
h u m a n a en lo necesario p a r a t r í a d e l a t r i p l e c , V R 38,69; cado es t a m b i é n a l a b a n z a de
la vida, CD X I X 17; la C. de comete por c , E L 4,6; la pro- c ó m o p e r m a n e c e l a c. e n el
hibición del objeto codiciado Dios, S 67,2; l a c. d e l o s p e c a -
D. ora también por Babilonia y h o m b r e , M P I I 4,4; l a c a u s a d o s y l a c. d e l a a l a b a n z a , S
usa la paz de Babilonia, CD lo hace m á s apetecible, E L d e l a c. c a r n a l n o r e s i d e sólo
5,6; raíz del pecado del primer 67,1; l a c. d e l b u e n l a d r ó n , m o -
X I X 26; contra ella ejercen su en el c u e r p o , s i n o t a m b i é n en delo d e p e n i t e n c i a , S 67,7 ( v .
odio, por permisión divina, los hombre, CIC I 19,35; raíz de el a l m a , G L E X 12,20; l a n a t u -
todos los males, CIC I 19,36; Penitencia).
demonios, CD X 21; avergüén- raleza caída y la c o s t u m b r e la Confianza: no confíes en ti m i s -
zate de lo poco que haces por p u e r t a por donde entra el dia- r e f u e r z a n , D C I 1,10; c o n l a
blo en el alma, S 6,5; no es c. m o , s i n o e n D i o s , E 218,2; p o n
la C. eterna cuando tanto ha- prohibición cobra nuevos bríos, d e t u p a r t e t o d o lo n e c e s a r i o ,
cen los mundanos por la c. el uso de las cosas p a r a ir a D C I 1,3; los m o v i m i e n t o s i n -
Dios, SL I 11,19 (v. Avaricia). pero pon en Dios t o d a t u c ,
temporal, CD V 18. d e l i b e r a d o s d e l a c , D C I 1,13; T M 27,35; n o t e fies d e t i p a r a
—Desarrollo: CD XV 1; sus dos Compasión: la verdadera c , C l a c. e n los a p ó s t o l e s , E P I q u e n o r e i n e el p e c a d o e n t i ,
etapas, CD I 1;, aquí es la I I 2,3; h a y que fomentarla, C 8,13; h a s t a el a n c i a n o l a s i e n - CO 5,12; n o c o n f í e e n sí m i s m o
c. peregrina de Cristo Rey, I I I 2,3 (v. M i s e r i c o r d i a ) . t e , a u n q u e d e b i l i t a d a , S 128,11; el q u e q u i e r a v e n c e r l a c o n c u -
CD I 35; Abel, miembro de la p o r sí s o l a n o d a ñ a a l b a u t i z a - p i s c e n c i a , C O 5,12; c o n f í a e n
C o m u n i d a d : l a vida en común y do : le d a ñ a el c o n s e n t i m i e n t o D i o s e n l a t r i b u l a c i ó n , S 24,13;
C. de D., CD XV 1; a partir el r e t i r o p a r a c o n t e m p l a r l a
de Abrahán, CD XVI 12; des- d e é s t e , M P I I 4,4; e n q u é c o n - s a c r i f i c i o d e l a m e n t e l a c. e n
v e r d a d , C V I 14,24 (v. C e n o b i - s i s t e c o n s u m a r l a c , S 128,13; D i o s , S 33,2; l a c. e n D i o s h a c e
de el profeta Samuel h a s t a la tas, Monacato, Sociedad).
restauración de Israel después s u r e c t o u s o d e n t r o del m a t r i - g u s t a r s u d u l z u r a , S 145,3; s e -
de la cautividad, CD X V I I 1; C o m u n i ó n : d o s m a n e r a s de co- m o n i o , G C I I 34,39; el m a t r i - g u r i d a d d e los b u e n o s bajo l a s
fuera de Israel y antes del cris- m u l g a r , S 71,17 ( v . E u c a r i s t í a ) . monio, sosiego de la c , C V I a l a s d e D i o s , S 62,15; c o s a e x -
tianismo existieron ciudadanos 12,22. t r a ñ a : creen los h o m b r e s en
C o n c i e n c i a : v a l e m á s l a c. q u e l a Cristo, y Cristo no se fía de
de la C. celestial, CD X V I I I 47. c i e n c i a , C I 18,29; l a c. h u m a - — L u c h a c o n t r a el e s p í r i t u : h a y ellos, E J 11,2.
—Fin: p r e d e s t i n a d a a reinar n a n o t i e n e s e c r e t o s p a r a Dios, q u e r e f r e n a r l a , E 95,6; p a r a
eternamente con Dios, CD XV C X 2,2 ( v . M o r a l ) . vencerla hemos de someternos
1; felicidad eterna de la C. de Concilio: p a r a c o n d e n a r u n a . h e - p o r e n t e r o a Dios, CC 7,7; y C o n o c i m i e n t o : el p r o b l e m a d e l c ,
D., CD X X I I 1; el sábado per- rejía no es necesario convocar hemos de c a s t i g a r nuestro S L I I 1,1; d o s c. e n el h o m b r e , el
petuo, CD X X I I 30. u n c , E P I V 12,34; s u a u t o r i - c u e r p o , CC 6,6; d e b e m o s c o n o - i n t e l e c t u a l y el s e n s i t i v o : o b j e t o
dad es indiscutible en la Igle- c e r q u i é n e s el e n e m i g o a q u i e n propio de cada uno, C D X X I I
Ciudad t e r r e n a : su rey, el diablo, h e m o s d e v e n c e r , CC 1,1; n u e s - 29,5; d i f e r e n c i a s , M 12,39; el c.
CD X V I I I 41; es la c. del poli- sia, E 54,1.
388 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GEiNEttAE DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES 389

[Conocimiento] [Conocimiento] C o n s e n t i m i e n t o : v a l o r del c. u n i - [Continencia]


e x p e r i m e n t a l , T X I V 10,13; los 126,3; c o n d i c i o n e s p a r a c o n o c e r v e r s a l en l a i n v e s t i g a c i ó n d e l a p r e s u m i r d e f u e r z a s p r o p i a s , CO
s e n t i d o s c o r p o r a l e s en el p r o c e - a Dios, S L I 8,15; el c. d e D i o s v e r d a d , V E 25,45. 4,10; n o s e c o n s i g u e con l a s
so g n o s e o l ó g i c o , S L I 4,9; los pertenece a l a inteligencia, n o C o n s t a n c i a : difiere d e l a p e r t i - p r o p i a s f u e r z a s , s i n o c o n el a u -
s e n t i d o s y el e n t e n d i m i e n t o , S L a l o s s e n t i d o s , V F 1,4; m á s s e n a d a , E 167,6; l a o b s t i n a c i ó n xilio d e Dios, C V I 11,20; d o -
1 3 , 8 ; e l e . e x p e r i m e n t a l , r a í z del a p r o x i m a a D i o s el p e n s a m i e n - es r e p r o b a b l e ; l a c o n s t a n c i a , We f u n c i ó n , CO 3,6; g o b i e r n o
d
c. i n t e l e c t u a l , T X I I 8,13; c u a - t o q u e l a p a l a b r a , 1? V I I 4,7; a d e s e a b l e , C U A 26,51. ~ „ l a c o n c u p i s c e n c i a , CO 7,17,
t r o i m á g e n e s e s c a l o n a d a s e n el D i o s lo p e r c i b i m o s c o n l a m e n -
p r o c e s o c o g n i t i v o , T X I 9,16; t e con m a y o r facilidad que a
es m á s c i e r t o el c. i n t e l e c t u a l l a s c r i a t u r a s , G L E V 16,34;
q u e el s e n s i b l e , C U A 15,25; el p a r a conocer a Dios vale m á s
c. d e l a v e r d a d e s t á a r r a i g a d o el m o d o d e v i v i r q u e el m o d o
en el a l m a r a c i o n a l , C I C I I d e h a b l a r , E 147,1; el a m o r r a de Dios m i e n t r a s estés c a u - ¿¡¿Uí, Z a , %"Y » « ,
11,20; c. v u l g a r y c . c i e n t í f i c o , p r o p i o , e n e m i g o del c. d e Dios, t i v o del p e c a d o , S 145,3; el E . S. c i e r t a s c o s a s , o X ¿7,61.
O I I 17,45; d o s c a m i n o s p a r a el S L I 9,16; el a m o r d e l a s c o s a s es el g r a n C o n s o l a d o r , E J 32,5, —Como e s t a d o : bien m a y o r que
e. c i e n t í f i c o : l a a u t o r i d a d y l a corporales exteriores dificulta 94,2; los h o m b r e s b u e n o s b r i n - el m a t r i m o n i o , E A I I 12,12; el
r a z ó n , O I I 9,26; el c. d e l a s el c. d e Dios, S L I 10,17; s i n o dan e n esta vida no pequeños estado d e c. e s preferible a l
c o s a s en s í m i s m a s y el c. d e puedes comprender lo que e s c , E 130,4. m a t r i m o n i o . B M 6,6; p e r o u n
l a s c o s a s en l a e t e r n a v e r d a d , Dios, c o m p r e n d e a l m e n o s qué C o n t e m p l a c i ó n : el oficio m á s n o - ° a . ?1 ? £ , ° ^ e á %M ^ 2r 3o 2^ O; T 1 u e " "
T I X 6,9; el c. d e l a l m a d e s - e s l o q u e n o e s D i o s , E J 23,9 b l e del a l m a , T X I I I 1,1; s e í"" ^^*!' ? ' ? ¿Pueden
p u e s de l a m u e r t e , A O I V 19,30; (v. D i o s , T e o l o g í a , T r i n i d a d ) . o c u p a de lo e t e r n o , T X I I I 1,1; c o m p a r a r s e los c o n t i n e n t e s del
después de e s t a vida a l c a n z a r a . . . .
s u p e r f e c c i ó n , V R 53,103; el c . — D en s í rm i s m o : el p r e c e p t o d e lleva a l a sabiduría, T X V R i 7 1 - Q c ? 9 n . ! l o ? l c a s a d o s ^. e l A - T ' ? -
B
y l a a c c i ó n s o n los q u e d a n l a 9 ? ° ? f í ' e a s l m l 5 m o ' T X 5,7; 10,17; a ella p e r t e n e c e l a r a z ó n „ . , Í ' 3 s . o l ° e s UJ}- b l e " , S u 4 n ;
do s
felicidad a l h o m b r e , CC 13,14; í ^ a M a d m o r a l del p r o p i o c , s u p e r i o r , T X I I 3,3; e s s u p e - . ¿ ^ a r d a por Dios C D X V
valor objetivo d e l c , T X V Ta X 5,7; el c d e n u e s t r a m i s e - r i o r a l a c i e n c i a , C U A 33,76; í ° - *} d o n d e I a £• s a n t i f i c a a l
mI sm
10,17; e x p r e s i ó n s u b j e t i v a d e l a ™ > 2e s ceuse l a d e p e r f e c c i ó n , T
I V
fin de t o d a s l a s o b r a s b u e n a s , Q ° c u e r p o , C D I 18,1; p e r -
v e r d a d o b j e t i v a , T I X 12,18; l a L : m u c h o lo q u e d e s e o - T I 10,20; e s fin del a p r e n d e r , manecera p a r a siempre, B M
v e r d a d , r e c t o r a del c , S L I nocemos a c e r c a de n u e s t r a n a - V R 53,102; t é r m i n o d e n u e s t r o s ° f \ c a | t a dignidad d e la c ,
m
15,27; a s i m i l a c i ó n i n t e n c i o n a l tr uar a l ehz a m, A O I V 8,12; n i s i q u i e - t r a b a j o s , T I 8,17; el a l m a e s t á ÍV d T r ?, *%cn?da del e s p í r i t u , C
de l a actividad intelectual y ? ' ? ' ? r en s a b e , ' 5 u e h a y e n
el E J n 2 invitada a l descanso d e l a c , J L „ V * ' 2 J ; I a c ' , d e loa c l é r i g o s ,
del o b j e t o r e a l , T I X 12,18; ele- > ' : ° P°demos ™no- V R 35,65; s u g a l a r d ó n , u n é t e r - P ™ ñ í a d£ A q " ? i a c a s t i d a d e s
m e n t o s del c , T I X 12,18; el c e rt nr oos s p e r f e c t a m e n t e a. n o s - n o gozo, T I 13,31; en ella, D i o s p o s i b l e , E A I I 20,22; l a c. d e
c. del o r d e n i n t e l i g i b l e , S L I ° . m i s m o s , A O I V 6,8; el c. l o s
8,15; e s p i r i t u a l i d a d del c . i n t e - ro
P P Í ° Produce_ el d e s p r e c i o d e lo s e r á todo en t o d o s , T I 10,20; r e l i g ipo s or s e C IeCl n Id 33,70; los
l e c t u a l , E J 14,7; l a v i s i ó n i n t e - s i m i s m o , C V I I I 7,17; el c. d e vivir d e l a P a l a b r a sin ruido f G"Sn u £b° A f T ? , i1/9n I °a c e l°s c , i e "
l e c t u a l , u n i ó n del e n t e n d i m i e n - 51 mismo exige a p a r t a m i e n t o d e p a l a b r a s , S 169,17; l a c . d e ia n a' c ' . an v1 8 'de ', - d e los
t o y del o b j e t o conocido, S L I ,l dae los s e n t i d o s y c o n t a c t o c o n D i o s , gozo d e l a l m a , T I 8,16; ° ™ | I,a
J 31 66
l°s cenobitas,
6,13; t e o r í a s o c r á t i c a d e l a r e - r a z ó n , O I 1,3; el c. d e l a simbolizada e n María l a her- Y : '- P r e t e n d i d a c. d e
n a m( u os CI C
miniscencia E 7 2 propia miseria es u n a aproxi- m a n a de L á z a r o , T I 10,20; l a \™ i 1 , l ? ' , * 31.65, C
' ' ' m a c i ó n no p e q u e ñ a h a c i a l a f e- m e n t e ya purificada debe dar- j ; l 7,12; f a l s a c . d e los m a n i -
c ueos d el o s
s e a l a c. d e l o divino, T I V l y h e r e j e s , C O 12,26.
— D o s c o n o c i m i e n t o s : el c . d e licidad, S M I 12,36; el c . p r o - 18,24; l a c. d e Dios no es ocio- — C o n y u g a l : l a c. m a t r i m o n i a l
D i o s y del a l m a , S L I 2,7, I I pió e s p r e f e r i b l e a l a c i e n c i a s i d a d , es d e s c a n s o del e s p í r i t u , p o r v o t o m u t u o d e los c ó n y u -
15,27; p r o b l e m a c e n t r a l d e l a p r o f a n a , T I V 1 ; el p e c a d o r V R 35,65. g e s , E 127,9; l a p r á c t i c a d e l a
filosofía, O I I 18,47; Dios, sol h u y e del p r o p i o c , C V I I I 7,16; —Y a c c i ó n : d e f e n s a d e l a a c c i ó n , <=•. c o n y u g a l e x i g e el c o n s e n t i -
del u n i v e r s o i n t e l i g i b l e , S L I el v e r d a d e r o c. del h o m b r e , A O T X I I 14,22; h a y q u e u n i r a c - m i e n t o m u t u o , E A I 2,2; e s
8,15; D i o s e s el sol q u e b a ñ a I V 19,30; l a i n t u i c i ó n del y o c i ó n y c. E 95,2; a r m o n í a e n - ™"Sran hlen
- SM I 14 39, B V
c o n s u luz el u n i v e r s o i n t e l i g i - p e n s a n t e , S L I I 1,1; el c . del t r e a c c i ó n y c , V R 17,32; el 10 13; Ia c
' c n u al
y! a Cua"
o -01 ° y f
ble, S L I 6,12; dos c. d e l a s co- a l m a e n el a l m a , T X 3,5; el
s a s : e n el V e r b o y e n s í m i s - a l m a s e conoce totalmente, T a m o r a la v e r d a d b u s c a el ocio r e s m a , b ¿10,9; d e b e n c a s a r s e
m a s , G L E I V 23,40. X 4,6; es difícil el c . c i e r t o d e s a n t o , y la n e c e s i d a d d e l a v e r - iTin* 1 " 6 " ° S 6 c o n t l e n e n > B M
_ _. „ ,„„, , ,, . l a s v i r t u d e s del p r ó j i m o , O I I d a d c a r g a con el n e g o c i o j u s t o , ±v,w.
— D e D i o s : S 126,1; el c. a n a l ó g i - 10 29 C D X I X 19; no a n t e p o n g á i s el Contrición: Dios está cerca d e
co d e Dios, D C I I 2,1-4; s u p e - "'. ' ocio d e l a c. a l a s n e c e s i d a d e s los q u e t i e n e n el c o r a z ó n c o n -
r i o r i d a d del c. d i v i n o s o b r e t o - C o n s e j o : D i o s t e h a b l a e n el b u e n d e l a Iglesia, E 48,2; a v e c e s t r i t o , E J 15,25 ( v . A r r e p e n t i -
d o - o t r o c , S L I 5,11; el c . d e c. q u e r e c i b e s , C I I 3,7; el c. h a y q u e d e j a r el ocio d e l a c. miento, Penitencia).
D i o s y el c. d e l a s c o s a s s e n s i - d e P a b l o es c . d e C r i s t o , E A I p a r a entregarse a l a acción
bles, S L I 3,8; el c. c i e n t í f i c o 18,20 (v. D o n e s ) . a p o s t ó l i c a , E 220,3; e n l a c. n o C o n t r o v e r s i a : l a s c. p u r a m e n t e
y el c. de D i o s , S L I 4,10; el c . se debe a m a r l a inacción, CD verbales deben evitarse, CA I I
de Dios e n e s t a v i d a y e n l a Consejos evangélicos: camino X I X 19. 10,24, I I I 13,29; h a y q u e d i s c u -
o t r a , S L I 7,14; h a y q u e c o n - m á s e x c e l e n t e , E 157,25; g r a d o n „ *• „„„• n «- • -je *-J J tir no sobre palabras, sino so-
s a g r a r s e a l c. d e D i o s , V R p a r a l a s a b i d u r í a , D O C I I 7,9; Continencia: Definic.ón: castidad b r ee l c o n t e í i d o á% ' l a s p a l a .
35,65; f e y r a z ó n e n el c . d e s u recto sentido s e g ú n l a doc- q u e r e f r e n a l o5s mUo v i m i e n t o s b r a s , M d¿ 13,43; el a c u e r d o s o b r e
Dios, L A I I 2,5; h a y q u e p e d i r t r i n a c a t ó l i c a , E 157,39; i m p l i - hthlr^f;, ?2Ji ''^ o^%^ e lf nd
° ° l a
cuestión a t a j a la
a D i o s el c . d e Dios, T I V 1 ; can la r e n u n c i a a f e c t i v a y eíec- h
f k r t u a l y a c t u a l , B M 21,25; el controversia sobre l a s ¿ala-
el h o m b r e p u e d e l l e g a r a l c. d e t i v a d e l a s r i q u e z a s , E 157,34; a l m a ha de poseer siempre l a bra„ r A T T -,-, , * . Jz.\vm ,?.,
D i o s , T X V 2,2; no es f á c i l c o - el c. d e l a v i r g i n i d a d , S V 14,14, c. c o m o h á b i t o , B M 21,25. muchas 1 . , " ÍentYdo°efufvoco
n o c e r lo d i v i n o a t r a v é s d e l o E 169,5; el c. d e n o c a s a r s e s ó - — N a t u r a l e z a : D P 17,43; e s u n que s e d a a las palabras, M
h u m a n o , S 117,7; dos v í a s p a r a lo s e o r d e n a a u n a m a y o r p e r - d o n divino, CO 1,1, 7,17, 12,26, 13,43; d e b e n e v i t a r s e l a s c . p u -
l l e g a r a l c. d e D i o s : l a d e eli- fección, E A I 19,23; d i s t i n c i ó n E 188,8, B V 16,20; n a d i e p u e d e r a m e n t e v e r b a l e s , C A I I I 13,29;
minación y l a de eminencia, T e n t r e lo p r e c e p t u a d o y lo a c o n - s e r c o n t i n e n t e s i D i o s no s e lo hay que disputar movidos por
V 1,2; p o r el c. de l a s c r i a t u - s e j a d o , E A I 14,15 (v. O b e d i e n - d a , E 188,8; l a e x i g e l a l e y y el d e s e o d e l a v e r d a d , n o p o r
r a s a l c. d e Dios, T X V 1,1, S cia, P o b r e z a , V i r g i n i d a d ) . l a o t o r g a la g r a c i a , E 157,9; p a - j a c t a n c i a , C A I 3,8; c o n v i e n e
r a conservar l a c. no h a y que reconsiderar l a s afirmaciones
390 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS OE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 391
[Controversia] [Conversión]
l a n z a d a s c o n l i g e r e z a , C A I 3,8; S a n A n t o n i o , C V I I I 12,29; d e TCorrupción] [Costumbre]
es difícil c o n o c e r c o n e x a c t i t u d S a n A g u s t í n , C V I I I 12,30. rruptible es u n bien limitado, es penoso y difícil triunfar so-
el p e n s a m i e n t o d e l i n t e r l o c u t o r , — E x h o r t a c i ó n : no t a r d e s en con- V R 19,37; l a h e r m o s u r a i n f e - bre u n a c. viciosa, SM I 18,54;
M 13,44; s e dice c o n t i e n d a t o s - v e r t i r t e , E 127,lr m a ñ a n a , m a - r i o r e s t á s u j e t a a c , V R 40,74; la c. pecaminosa nace del ape-
cana cuando a u n a pregunta se ñ a n a ; ¿por qué no hoy?, C V I I I en D i o s n o p u e d e h a b e r c , C tito obedecido por la voluntad,
responde con otra pregunta, CA 12,28; D i o s t e d a t i e m p o p a r a V I I 4,6, 13 19; s e r e s s u j e t o s a C V I I I 5,10; la c. pecaminosa,
I I I 4,9; es j u s t o c e d e r a n t e l a tu corrección; t ú a m a s la dila- c , C I C I I 6,8; t o d a n a t u r a l e z a esclavitud dgj alma, C V I I I
r a z ó n b i e n e x a m i n a d a , M 10,31; ción m á s q u e l a enmienda, E J c r e a d a es c o r r u p t i b l e , N B 10, 5,10; la c. eaigial, peso del al-
no p e r t u r b a r s e c u a n d o la opi- 33,7; l a s b a g a t e l a s s o n l a s q u e C V I I 12,18, E 12,4; l a c. d e l o s ma, C V I I ¡ R e -
nión propia se v e refutada, M d i f i e r e n l a c , C V I I I 11,25; e s p í r i t u s r a c i o n a l e s es v o l u n t a - c r e a c i ó n : obraiule Dios: la c. es
10,31; c o n el h o m b r e f a l a z y t e m e r i d a d en diferir la c , S r i a o p e n a l , N B 7 ; n o t o d a c. buena en sd, r C D X I 22; toda
contumaz no discutas nada, L A 87,11, C V I I I 7,18; s e d e b e e n - es v i t u p e r a b l e ; sólo lo e s l a la c. está sometida a su Crea-
I I 2,5. m e n d a r pronto la vida mala, S v i c i o s a , L A I I I 14,40; l a c. p r o - dor, E J 79,2; distinción entre
82,12; l a d i l a c i ó n d e l a c. s e v o c a d a p o r el vicio, L A I I I el Creador y la criatura, CIC
C o n v e n i e n c i a : es lo q u e s e a c o - 13,38. I 26,49; no es Dios: ha sido
m o d a a p t a m e n t e a a l g u n a cosa, a l a r g a s i n fin m u c h a s v e c e s ,
C V I I I 5,12; l l a m a m i e n t o d e Cosas: todas las c , creadas por creada por Dios, C X 6,9; obra
C I V 13,20 (v. A p t i t u d , A r m o - Dios, O I I 7,21, C I I I 6,10, X I exclusiva de Dios, T I I I 8,13,
nía, Licitud). Cristo al pecador, S 2 , 1 ; confíe
el p e c a d o r : s i t u p e c a d o es 4,6; h e c h a s p o r D i o s , p e r o n o C I 2,2, VII 3,4, CD X I I 24;
Conversión: n a t u r a l e z a : es obra g r a n d e , m a y o r es el m é d i c o , S a s e m e j a n z a d e D i o s , V R 44,82; Dios lo ha hecho todo, E J 1,15,
d e l a g r a c i a , E 144,2, G L 5,10, 2,2; l a c. d e m u c h o s s e d e b e a el v e s t i g i o t r i n i t a r i o e n l a s c , DA I 2,5, C X I 4,6, CD X I I
C G 5,7; sólo D i o s p u e d e c o n v e r - l a s d e s g r a c i a s , N G 24,27. V R 7,12; t o d a s l a s c. e s t á n en 25; todo ha sido creado por la
t i r a l m a l o e n b u e n o , S 61,2; el Dios, C V I I 15,21; t o d a s l a s c. Trinidad, E N 9,3; Dios-crea en
h o m b r e p o r sí solo n o p u e d e C o r a z ó n : es el q u e d e f i n e m o r a l - p e r e c e n , C I V 10,15; t o d a s l a s c. el hoy constante de su ser, C I
hacerse de malo bueno, GC I m e n t e a l h o m b r e , C X , 3,4; de este m u n d o e s t á n someti- 6,10; todo ha sido creado por
19,20; u n o s s e c o n v i e r t e n ; o t r o s , D i o s h i e r e el c. d e l h o m b r e c o n d a s a m o v i m i e n t o , O I I 1,3; el Verbo, C X I 9,11, E J 1,5,
n o ; ¿ p o r q u é ? , E N 98,25; e s f r u - s u p a l a b r a , C X 6,8 ( v . B i e n a - a n t e s de s e r no son, c u a n d o 19,3, 23,7; el P a d r e lo hizo todo
t o d e l a o r a c i ó n , O I 8,23; c o n - venturanzas, Conversión, Puri- son dejan de ser, cuando de- por el Verbo, que no ha sido
siste en s u p e r a r con la v i r t u d ficación). j a n de s e r y a no son, L A I I I hecho, S 2,1, C X I I 20,29; Dios,
los vicios, O I 8,23; r e d i m e a l C o r r e c c i ó n : u t i l i d a d d e la c , CC 7,21; e n t a n t o s o n v e r d a d e r a s creador de todo en el Princi-
h o m b r e de su aversión a Dios, 3,5; s u .utilidad s e d e b e a l a en c u a n t o s o n , C V I I 15,21; l a s pio, esto es, en Cristo, GM I
C X I I I 2 , 3 ; l a c. d e l h o m b r e g r a c i a , C G 3,5, 14,43; el fin d e c. n i s o n e n a b s o l u t o n i a b s o - 2,3; cómo está declarada en el
hacia las c r e a t u r a s con aver- l a c. es l a e n m i e n d a , S 82,11; l u t a m e n t e s o n , C V I I 11,17; Génesis la persona del Hijo,
sión d e D i o s es el p e c a d o , L A l a c. e x t e r i o r y l a c. i n t e r i o r , subsisten por la plenitud de la GLE I I 6,10.
I I 19,53; u n a c o s a e s l a c. i n - C G 5,7; c. s e c r e t a y c. p ú b l i c a , bondad divina, C X I I I 2,2; son —De la n a d a : todo lo creado
t e l e c t u a l , C V I I I 1,1; y o t r a , l a S 82,9; t i e m p o d e u n a y d e d e u d o r a s de Dios p o r q u e son, procede de la nada, CD X I V
c. m o r a l o del c o r a z ó n , C V I I I o t r a , S 82,10; c u a n d o s e n o s C V I I 15,21; d i v i s i ó n d e l a s c. 1,1, GM I 2,4; «ex nihílo», AO
5,10; e x i g e n o sólo l a g r a c i a dice l a v e r d a d q u e e s d u r a , n o s d e s d e el p u n t o d e v i s t a d e l a I 4,4, 19,32, I I 3,5, I I I 3,3, IV
r e m i s i v a del p e c a d o , s i n o t a m - h a b l a C r i s t o , E 33,3; t o d a c. felicidad h u m a n a , D O C I 3,3; 2,3, 11,15; el recto concepto de
bién la gracia p a r a la mejora d e b e ir a c o m p a ñ a d a d e l a g r a - l a s c. i n f e r i o r e s h a n d e e s t a r la nada, E J 1,13, C X I I 7,7;
t o t a l , N G 26,29. c i a d e D i o s , C G 6,9; d e b e s e r sometidas a las superiores, L A sentido de la expresión «ex ni-
c a r i t a t i v a , C G 14,43, S 9,6; d e - hilo», N B 25; no es lo mismo
—Necesidad: obstáculos a la con- be evitarse la negligencia para I I 10,28; en orden a sí, todas «ex ipso» que «de ipso», N B
v e r s i ó n , S 112,1; el o r g u l l o . S c o r r e g i r , C G 15,46; n o p r o h i b e las c. son buenas, C V I I 13,19; 27.
112,2; l a s e n s u a l i d a d , S 112,3-6; el c a s t i g o q u e a p r o v e c h a p a r a en tanto que son, en t a n t o son —Causa: por qué plugo a Dios
dificultad e x t r e m a d a de la c , la c , S M I 20,63; a l a c. d e b e buenas, C VII 12,18; son bue- crear el mundo, CD X I 4; la
S 2,1; necesidad de la pronta a c o m p a ñ a r la p l e g a r i a , CG nas, pero no sumamente bue- c. no es necesaria, C X I I I 30,45;
c , S 2 , 1 ; e n el m o m e n t o e n 16,49; h a y q u i e n e s s e n i e g a n a nas, C VII 12,18; las c. tempo- - error de Orígenes acerca de la
q u e el n o m b r e q u i e r e i r a s e r c o r r e g i d o s , C G 4,6; el s u - rales en sí son hermosas y ad- causa de la c , CD X I 23; la
Dios, p u e d e l l e g a r a D i o s , C perior debe dejarse corregir mirables; en comparación con voluntad de Dios es anterior a
V I I I 9,20; el ir a D i o s c o n s i s t e por s u s inferiores si se desvía Dios son nada, CITA 33,76; nin- toda c , C X I 10,12; Dios crea
en q u e r e r ir, p e r o n o a m e d i a s , del c a m i n o r e c t o , E 82,22; con guna criatura de Dios es mala, no por indigencia, sino por la
C V I I I 8,19; h a y q u e a r r o s t r a i q u é á n i m o s e d e b e h a c e r l a c. sino que el mal consiste en ha- plenitud de su bondad, C X I I I
t o d a s l a s d i f i c u l t a d e s q u e l a c. f r a t e r n a , S 82,4; d e b e h a c e r s e cer mal uso de ella, N B 36; uso 4,5; Dios no ha pretendido la
s u p o n e , C V I I I 2,4; l a p a c i e n - c o n h u m i l d a d , S 88,20; a n t e s recto y uso desordenado de las utilidad para sí al crear, sino
cia de Dios t e l l a m a a la en- de corregir, e x a m í n a t e primero c , C II 5,10; no se deben amar, comunicar su bondad, C X I I I
m i e n d a d e t u v i d a , S 24,12; el a t i m i s m o , S M I I 19,64; y s a - sólo usar bien de ellas, CIC I 2,2; Dios creó las cosas para
a l m a p a r a s e r b u e n a h a de con- c u d e el odio d e t u c o r a z ó n , S M 21,39 (v. Creación, Ser, Uso). amarlas, DC I 2,8; causa efi-
v e r t i r s e al Bien sumo, T V I I I I I 19,64; sólo e s i d ó n e o p a r a Costumbre: Jurídica: grande es ciente de todo lo creado es la
3,5, G L E ' I 5,10. c o r r e g i r el q u e n o s e d e j a v e n - la fuerza de la c , C I 16,25; la sabiduría de Dios, E J 104,2.
c e r p o r el odio, S M I 20,63; c o - c. en el orden internacional, C —Orden: el libro maravilloso de •
—Grandes convertidos: toda c , rrija con justicia y misericor- I I I 8,15; todo cambio de cos- la c , S 126,6; belleza y movi-
m o t i v o d e g o z o p a r a el p u e b l o dia, A O I I 17,23; c o n d u l z u r a , tumbre es perturbador, E 54,6; miento de las criaturas, LA I I I
c r i s t i a n o , C V I I I 4,9; l a v u e l t a n o c o n a m a r g u r a , A O I 2 , 2 ; es su valor en la vida de la Igle- 23,70; canto de a l a b a n z a al
de los g r a n d e s a r r e p e n t i d o s , reprobable toda reprensión im- sia, E 36,2; la c. eclesiástica Creador, CD X I I 5; lleva al
motivo de consuelo p a r a la petuosa y d e s o r d e n a d a , U E necesita la sanción de la auto- conocimiento del Creador, LA
I g l e s i a , C V I I I 3,6 • l a c. d e l 20,53. ridad e c l e s i á s t i c a , E 36,32; I I I 23,70; da testimonio de Dios,
prójimo no siempre es percibi- guarda la c. de la Iglesia en su hacedor, C V I I I 1,2; el mun-
d a p o r l o s d e m á s , O I I 10,29; C o r r u p c i ó n : q u é es, C I C I I 6,8; que vivas, E 36,32. do proclama tácitamente que
l a c. d e l o s g r a n d e s i n t e l e c t u a - es p r i v a c i ó n d e b i e n , L A I I I ha sido hecho por Dios, CD X I
les s i r v e d e e j e m p l o p a r a t o d o s , 13,36, C I C I I 5,7; l a c. n o d e - —Moral: la c. causa honda im-
resión en el sentido humano, 4; su contemplación, escala pa-
C V I I I 2,4; l a c. d e l a p ó s t o l g r a d a la bondad n a t u r a l de la r a el amor de Dios, S 126,5, C
S a n P a b l o , P S 2,4; la c. d e n a t u r a l e z a , N B 5 ; el b i e n c o - D XV 16; ley del pecado es
la fuerza de la c , C V I I I 5,12;
392 ÍNDICE GENERAL DE MATEIRÍAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS x v m VOLÚMENES 393

ICreaciónJ [Creación] [Creación] Credulidad: diferencia entre la


X 6,8; el modelo original de la vez t e r m i n a d a s e incoadas, ¿de qué naturaleza eran las ra- fe y la credulidad, TJC 9,22 (v.
c , la sabiduría de Dios, LA I I I GLE VI 11,18; qué se entiende zones causales que Dios depo- Fe).
15,42; inmensidad y límites de por «llamar Dios» en los prime-. sitó en el mundo al crearlo?, Creer: es cosa distinta del en-
la c , C VII 5,7; el orden de la ros días de la c , GM I 9,15; GLE VI 14,25; si cuando Dios tender, LA II 2,5; hay que creer
c. está escalonado por grados, por qué se dice que las cosas creó al mismo tiempo todas las primero para entender después,
LA III 9,24; lá" escala de los creadas eran en gran manera cosas creó también entre ellas LA II 2,5 (v. F e ) .
seres, LA III,.S;i ! 3; jerarquía de buenas, GM I 21,32. al hombre en estado latente, Crimen: los móviles del c , C II
los seres creados según el or- —De los elementos: la invisibili- GLE VI 1,1; testimonios de la 5,10; no se a m a el c.: se ama
den de la naturaleza y según dad e informidad de la tierra Escritura acerca de esta cues- algo que lleva al c , C II 5,10
el orden de los,¡méritos mora- en el principio de la c., GM 3,5; tión, GLE VI 3,4; no puede (v. Juez, Ley, Pena).
les, CD XI 16; orden jerárquico cómo comenzó y transcurrió el decirse que las almas fueron Cristianismo: su difusión extra-
de la c.; todos los seres infe- día primero, GM I 10,16; cómo creadas antes que los cuerpos, ordinaria, C VI 11,19; el hecho
riores sometidos al hombre, y se perfeccionó t r a s la c. de la GLE VI 7,12; Dios, creador del histórico del c. como motivo de
éste sometido a Dios, E J 107,2; luz el primer día, GLE I 10,18; hombre, C I 1,1; la c. del hom- credibilidad, CA II 2,5; se le
su valor sumo, la encarnación cómo hizo Dios las tinieblas, bre, n a r r a c i ó n del Génesis, acusa injustamente de ser obs-
del Verbo, T IV 2,4; la c. de- GM I 9,15; las tinieblas que GLE VI 6,10; la c. del hombre táculo para la felicidad tempo-
muestra la grandeza de Dios, envolvían el abismo, GM I 3,5; a imagen y semejanza de Dios, ral, E 169,1; no fué responsable
LA II 17,45; el vestigio trinita- cómo explicar la formación del GLI 16,55; explicación, GM I de la caída de Roma, É 138,16;
rio en las criaturas, T VI 10,12; día y de la noche, GLE 116,31; 17,27; por qué se dice que Dios no convirtáis el c. en medio de
en la c. se insinúa la Trinidad cómo eran los primeros días sopló en la faz del hombre, conquista de los bienes mate-
creadora, GLE I 6,12. anteriores a la c. del sol, CD GLE VII 17,23; significado de riales, TM 26,35; no has veni-
X I 7; la sucesión de los tres la acción de soplar, GM 118,10; do al c. para disfrutar los bie-
—Arranque del tiempo: C X I primeros días y noches antes el misterio que encierra la pa- nes de aquí, sino para disfru-
30,40; la c. temporal del mun- de la c. del sol, GLE I 12,24; labra «limo de la tierra», GM tar de los bienes de allá, S
do, CD XI 4; antes de la c. no c. de los luminares en el día II 7,8; la c. del alma y del 127,1; el que busque en el c.
había cuerpo alguno, C X I 6,8; cuarto, GLE II 13,26; forma- cuerpo del hombre, GLE I I I comodidades temporales, sepa
¿fueron creadas al mismo tiem- ción de los astros y división 22,34; del alma del primer hom- que la felicidad está sólo en lo
po todas las cosas, o por inter- del tiempo, GM I 14,20; reunión bre, AO II 3,6; del cuerpo hu- interior, SM I 5,13.
valos de días?, GLE IV 33,51; y formación de las aguas, GM mano, C I 7,12; ¿creó Dios el Cristiano: origen histórico del
todas las cosas fueron creadas 112,18; división entre las aguas cuerpo humano de un modo
al mismo tiempo, GLE V 3,5, y el firmamento, GM I 11,17; especial?, GLE VI 12,20; de la nombre de c , E J 97,4, 113,2.
6,17, 23,44; Dios creó la mate- el Espíritu de Dios era lleva- mujer, AO I 18,29; p a r a ayuda —Dignidad: es mucho mejor el
ria y la forma al mismo tiem- do sobre las a g u a s : explica- del hombre, GM II 11,15; ¿por ser c. que el ser hombre, E J
po, C X I I I 33,48; dos períodos ción, GM I 5,8; cómo fueron qué fué creado el hombre tan 5,12; se te ha hecho el gran
en la c.: c. de la materia pri- creados el agua y la tierra, tarde?, CD X I I 12; por qué en honor de llegar a ser no sólo
ma y formación o especifica- GLE I 13,27; cómo debe enten- la c. del hombre no se dijo: c , sino Cristo mismo, E J 21,8;
ción de los seres, C X I I 8.8; derse la informidad de la tie- «y vio Dios que era bueno», si somos c. somos de Cristo,
dónde divisaba Dios todas las rra, GLE I I 11,24; el Espíritu GLE I I I 24,36; sólo en la c. E J 3,2; cómo puede ser el c.
cosas que creaba, GLE IV 6,12. de Dios era llevado sobre el del hombre aparece la expre- madre de Cristo, S 25,8; es muy
—Los seis días: todas las cosas a g u a : tres i n t e r p r e t a c i o n e s , sión «hagamos»: explicación, bueno' para ti ser c.; pero si
fueron creadas a la vez, y, sin GLl 4,16, GLE I 5,10; aún no GLE I I I 19,29; la bendición no lo eres, ningún mal le viene
embargo, lo han sido en seis llovía sobre la tierra: explica- dada por Dios a los hombres y a Cristo con ello, E J 11,5; los
días, GLE IV 34,53; el orden ción, GM II 4,5; qué significa su multiplicación: explicación, miembros de Cristo son tem-
de la c. en seis días no impli- GM I 19,30; la bendición de la plos del E. S., T I 6,13; su pre-
10 verde del campo, GM II 3,4. fecundidad dada al hombre y a
ca intervalos de tiempo, sino ciertos animales, GLE I I I 13,21; rrogativa, el carisma del E. S.,
conexión causal de las cosas, —De los seres vivos: por qué UE 23,66; es el mejor ciudada-
GLE V 5,12; los días del Gé- fueron creados abrojos, espi- la voz de Dios, dirigida al hom- no, E 91,3; seguridad del c. ba-
nesis pudieron relatarse como nas y árboles sin fruto, GLE bre en el día sexto, GLE VI jo la tutela de Cristo, S 130,5;
repetición de un solo día, GLE I I I 18,27, GM I 13,19; por qué 8,13. la vida eterna, esperanza del
V 1,1; los días de las sema- fueron creadas las fieras, que c , S 127,1; cuatro clases de
nas son muy distintos de los se perjudican m u t u a m e n t e , —Varios: la c. de las naturalezas hombres entre los c , E J 11,8;
siete días narrados en el Géne- GLE I I I 16,25; y los animales invisibles, GM I I 6,7; la c. ar- lema del buen c , S 150,7; la
sis, GLE IV 27,44; cómo en- venenosos, GLE I I I 15,24, GM I tística y la c. en sentido pro- señal del c , la cruz del cora-
tender el número de días, GLE 16,25; c. de los insectos, GLE pio, C XI 5,7; diferencia entre zón, S 107,7; la señal del c.
IV 1,1, 26,43; por qué el sép- I I I 14,22; por qué se dice que crear y ordenar, CIC I I 7,9; son las humillaciones de Cris-
timo día tuvo mañana, pero no algunos seres vivientes fueron resurrección y c , igualmente to, E J 3,2; c. no humilde, c.
tarde, GLE IV 18,31; el descan- creados « s e g ú n su g é n e r o » , creíbles, S 127,15. falso, S 160,5; ¿hubo c. antes
so del séptimo día, GM I 22,33; GLE I I I 12,18; c. de los vola-, Creatura: toda c. encierra una de Cristo?, S 300,1; entre los
cómo entender el descanso de tiles sacados de las aguas, GLE semejanza de Dios, GLI 16,59; cristianos hay ocultos muchos
Dios en el día séptimo, GLE IV I I I 7,9; c. de los animales sa- es imitación del ser infinito, hombres de acendrada virtud.
8,15; si puede Dios descansar cados del agua, GLE I I I 1,1; VR 36,66; su mutabilidad, VR VR 8,15.
en sentido propio, GLE IV cómo se entiende alegóricamen- 18,35, T VI 6,8; la conservación
10,20; cómo conciliar el ' des- te el paraíso de delicias, GM de la c. es obra de Dios, S —Y la ley: el c. p a r a ser justo
canso con la continuación del 11 9,12; la fuente que regaba 128,2; ninguna c. puede igua- no necesita un conocimiento
trabajo de Dios, GLE IV 12,22; toda la tierra, GLE IV 7,20;- larse al Creador, NG 33,37; la detallado de la ley, A P 1,3;
los siete días de la c , aplica- cómo hay que entenderla, GLE c , al servicio del Omnipoten- cuáles obras de la ley mosai-
dos a la vida del hombre, GM V 10,25, GM II 5,6. te, T I I I 10,19 (v. Creación). ca deben observar y cuáles no,
I 25,43; los siete días de la c. —Del hombre: la c. del primer E 196,3; ¿el c. es al mismo
y las siete edades del mundo, hombre se hizo según las cau- Credibilidad: el hecho histórico tiempo israelita?, E 196,9; is-
GM I 23,35; cómo las obras sas primordiales puestas por del cristianismo como motivo raelita espiritual, sí; carnal,
de los seis días estaban a la Dios en la c , GLE VI 15,26; de c , CA II 2,5 (v. F e ) . no, E 196,10; el c. no debe ju-
394 • ÍNDICE GENERAL DE MATEIRÍAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ' 395

[Cristiano] I Cristo] [Cristo] [Cristo]


d a i z a r , B 196,2; l a c o m u n i c a - t u r a l e z a h u m a n a , E J 99,1; co- ú n i c o g r a n s a c e r d o t e , E J 25,5; —Camino: S 142,1, E J 69,1, C V I I
ción c o n l o s infieles, S 62,7; e x - mo hombre, invoca al P a d r e ; p r í n c i p e d e los s a c e r d o t e s , M P 18,24, C D X I 2, E 164,12; c. r e c -
c u s a s v a n a s , S 62,10. y c o m o Dios, o b r a c o n el P a - I I 13,19; v í c t i m a d e v a l o r i n - to, C D X I I 20; c. s e g u r o , S
— E l m a l c r i s t i a n o : l o s c. c a r n a - d r e , E J 21,10; p o r l a u n i d a d d e finito, T I V 14,19 (v. S a c e r d o - 123,3; es el c. p o r e x c e l e n c i a
les, V R 6,10; d i f e r e n c i a e n t r e s u p e r s o n a m o r a b a en el cielo cio, S a c r i f i c i o ) . p a r a i r a D i o s , D O C I 34,38;
el c. q u e a m a e s t e m u n d o y y a la vez c a m i n a b a por la tie- es c a m i n o y t é r m i n o a l a vez,
r r a , M P I 31,60; s u d i v i n i d a d es —Mediador: E J 16,7, 47,3, 108,5 E J 69,2; c a m i n o de D i o s , S
el c. q u e lo d e s p r e c i a , E 127,7; M P I I 29,47, C C 20,22, T X I I I
los c. m a l o s e s t o r b a n a l o s b u e - a d o n d e v a m o s ; su h u m a n i d a d , 141,1; el c a m i n o m i s m o v i e n e a
p o r d o n d e v a m o g , E J 42,8; l a 19,23, N G 26,29, 59,69; ú n i c o m e - ti, S 141,4; v a s a C. p o r C.
n o s , S 88,13; el c. q u e v i v e m a l d i a d o r , S 112,1, M P I I 1,1, E P
i n j u r i a a C r i s t o , B J 50,7; l a p e r s o n a de J e s u c r i s t o según m i s m o , a C. D i o s p o r C. h o m -
los m a n i q u e o s , C V I I 2,3; p a r a I V 4,6, B 137,9, 149,26, C D X b r e , B J 13,4; es el m e j o r c a -
Providencia p e r m i t e m u c h a s 20. T I V 14,19; m e d i a d o r d e l a
v e c e s q u e los b u e n o s p a d e z c a n l o s p a g a n o s es sólo u n h o m b r e mino p a r a h a l l a r la religión,
e x t r a o r d i n a r i o , E J 100,3. vida, T I 10,20, I I I 11,26, I V U C 15,33.
p e r s e c u c i ó n de p a r t e d e los c. 7,11, 10,13; m e d i a d o r e n t r e D i o s
c a r n a l e s , V R 6,11; los b u e n o s —Divinidad: O I 10,29, S 139,1, y los h o m b r e s , C X 42,67, X I —Consejero: C , el g r a n c o n s e j e -
c. s o n el t r i g o : n o os c o n v i r - 183,5, E J 13,3; c o n s u b s t a n c i a l i - 2,4, N G 26,29, D P 24,67, C D ro del h o m b r e , S 60,1.
t á i s e n c i z a ñ a , S 73,3; l o s m a - d a d con el P a d r e , T I 6,9; H i j o X V I I 5; n a c i d o d e M a r í a , E N —Esposo: es el e s p o s o del a l m a ,
los c. s o n l a c i z a ñ a ; e n m e n - v e r d a d e r o d e D i o s , S 140,3; p o r 34,10; v e n c e d o r del f u e r t e a r - E J 15,18.
d a o s a n t e s d e l a s i e g a , S 73,3 naturaleza, no por adopción, S m a d o , E 217,11; m e d i a d o r en
(v. C a t ó l i c o s ) . 139,1; sólo C. h a a f i r m a d o s e r —Fundamento: f u n d a m e n t o de la
c u a n t o h o m b r e , S 293,7, C X fe, E N 5 , 1 ; ¿ q u é es t e n e r a C ,
Cristo: es el g r a n m i s t e r i o d e i g u a l al P a d r e , S 140,4; e n q u é 43,68, GC I I 28,33, C D X I 2 ; no
Dios, B 187,34; es el g r a n s a - s e n t i d o es i n f e r i o r a l P a d r e y por s e r V e r b o , s i n o p o r s e r p o r f u n d a m e n t o ? , C D X X I 26.
c r a m e n t o d e l a ^piedad, B 157,24; a l H i j o , T I 7,14; i g u a l a l P a - h o m b r e , C D I X 15; ni a u n C. —Jesús: el n o m b r e d e J e s ú s , S
es l a s u b s t a n c i a r a d i c a l del dre según la divinidad; menos sería m e d i a d o r sin la gracia 174,8; el n o m b r e d e J e s ú s , a r o -
p u e b l o d e Dios, C D X V I I 1 1 ; q u e el P a d r e s e g ú n l a h u m a n i - del E . S., E J 74,3; m e d i a d o r p a - m a d e los e s c r i t o s c r i s t i a n o s ,
es el Si a b s o l u t o , u n i v e r s a l , S d a d , E 137,12; e x é g e s i s d e los r a l i b r a r d e l a v a n i d a d a los C I X 4,7.
75,8; S e ñ o r de los p r o f e t a s y pasajes escriturísticos referen- hombres, CD X V I I 11; media-
t e s a l a i n f e r i o r i d a d d e C. c o - —León y Cordero: S 73,2, 263,2.
d e los á n g e l e s , E J 24,7; e n E l d o r : t o d o s los h o m b r e s n e c e s i - —Luz: luz del m u n d o , E J 34,2;
se cumplieron t o d a s las profe- m o h o m b r e r e s p e c t o del P a d r e , t a n de s u m e d i a c i ó n , E N 33,10.
c í a s , E 137,16. T I 8,15. luz d e los h o m b r e s , E J 1,18,
—Maestro: E 137,12, E J 58,3; ú n i - 3,4; luz del a l m a , E J 15,19.
— M i s t e r i o de l a E n c a m a c i ó n : na- —Humanidad: c ó m o s e d e b e e n -
tender la h u m a n i d a d de C , E co m a e s t r o d e t o d o s , E J 16,3, —Médico: S 80,5, 88,1, 176,2: m é -
turalezas V Persona.: V e r b o e n - S 134,1; es el m a e s t r o i n t e - dico ú n i c o d e n u e s t r a s l l a g a s ,
c a r n a d o , E 102,11, 187,8, E J 187,4; t u v o u n c u e r p o v e r d a d e -
ro, CC 18,20; n o a s u m i ó s o l a - rior d e t o d o s , E J 20,3; C. es E J 3,3; m é d i c o d e l a s a l m a s y
23,5; p a r a h a b i t a r c o n n o s o t r o s , en sí m i s m o d o c t r i n a del P a - d e los c u e r p o s , E J 17,1; t o d o s
E J 18,2; el C. v e r d a d e r o es el m e n t e el c u e r p o , CC 21,23; t u -
vo m e n t e h u m a n a , CC 19,21; d r e , E J 29,3; t o d a s u v i d a fué t e n e m o s necesidad de este m é -
V e r b o y l a c a r n e , B J 26,12; el e n s e ñ a n z a m o r a l , V R 16,32. dico, E J 7,18; d e b e s e r o b e d e c i -
V e r b o s e hizo h o m b r e s i n d e - c o m o h o m b r e , es e l e v a d o a l a
j a r d e s e r Dios, B J 2 8 , 1 ; es dignidad de Hijo de Dios sin do, S 87,13.
—Rey: C D X V I I 16, E J 73,3; r e y
D i o s y h o m b r e v e r d a d e r o , CC m é r i t o a l g u n o s u y o , E N 36,11; ú n i c o de t o d a l a h u m a n i d a d , —Mesías: el n o m b r e d e C. v i e n e
17.19, S 88,14, 126,2, 130,3, 174,1, como Dios, v i v e f u e r a de la E J 13,3; r e y d e l a s a l m a s , E J d e c r i s m a , u n c i ó n , F N 3,5; s i g -
E J 14,1; la u n i ó n h i p o s t á t i c a , historia; como hombre, pene- 51,4; no p o r elección d e los nifica u n g i d o , S 122,2, E J 7,13,
D P 24,67, E N 35,10; n o h a y c o n - t r a en l a h i s t o r i a , G C I I 27,32; hombres, sino por p r o p i a na- 7,23, 15,27, 33,3.
versión de n a t u r a l e z a s , T I s a b i d u r í a y c i e n c i a en el V e r - t u r a l e z a , E J 25,2; h a r e c i b i d o
bo e n c a r n a d o , T X I I I 19,24. —Pastor: p a s t o r ú n i c o , S 12,2;
8,15, E J 78,3, 105,6; u n i d a d d e del P a d r e t o d o p o d e r s o b r e los es p a s t o r y p u e r t a a l m i s m o
persona, duplicidad de n a t u r a - --Finalidad: p a r a qué descendió h o m b r e s , B J 105,2, 106,5, 111,1; t i e m p o , E J 45,6; es l a ú n i c a
l e z a s , T I 7,14, I V 21,30, E J del cielo, E J 2 6 , 1 ; p o r q u é q u i - todo le e s t á s o m e t i d o , V R 31,58; p u e r t a , S 137,3; p a s t o r , n o t o -
19,15, 69,3, 107,5, C G 11,30, S so el V e r b o n a c e r del h o m b r e , t i e n e i m p e r i o s o b r e t o d o el d o s e s c u c h a n s u voz, E J 45,10
92,3, E N 35,10, E 137,9, C V I I E J 2,15; n o m u r i ó p o r l o s á n - m u n d o , S 6,4; r e i n a s i e m p r e (v. P a s t o r ) .
19,25; l a s dos n a t u r a l e z a s , T I g e l e s , sí p o r los h o m b r e s , E N con el P a d r e , B J 25,2; es r e y
10.20, 11,22, E J 27,4, 36,2, 47,12; 16,16; v i v i ó e n s e m e j a n z a d e según propio t e s t i m o n i o , B J —Paz: es n u e s t r a p a z , E J 77,3.
h o m b r e manifiesto, Dios oculto, c a r n e de pecado, pero sin car- 115,3; lo q u e dijo P i l a t o a C. y — Piedra: es l a p i e d r a , E 164,16,
E J 37,1, C D X V I I I 46; es D i o s n e d e p e c a d o , S 27,2 (v. E n - lo q u e C. dijo a P i l a t o , E J S 201,1; p i e d r a f u n d a m e n t a l d e
o c u l t o en l a c a r n e , S 293,5; l a carnación, Redención). 115,1; s u r e i n a d o fué a n u n c i a d o l a I g l e s i a , S 295,1; p i e d r a a n g u -
g r a c i a de la unión h i p o s t á t i c a , —Oficios de Cristo: Salvador: s a l - por los p r o f e t a s , E J 25,2; lo l a r , S 95,4, E J 9,17; p i e d r a a n -
E N 40,12; n a t u r a l e z a h u m a n a v a d o r d e t o d o s , M P I 28,55, E quisieron h a c e r rey temporal y gular de judíos y gentiles, S
a s u m i d a p o r el V e r b o , P S 15,30; 157,15, 190,8, S 51,10, 115,4; s a l - h u y ó ; algo significa esta fuga, 51,15; q u e d e los d o s p u e b l o s
d e C. s e p r e d i c a n c o s a s d i v e r - v a d o r t a m b i é n de los niños, M P E J 25,4 (v. R e i n o ) . hizo u n o solo, fe 88,10.
s a s por la duplicidad de n a t u - I 23,33, I I 29,47, I I I 4,7, S
r a l e z a s de su persona, T I -•Cabeza: E J 108,5; c a b e z a de l a —Principio: es P r i n c i p i o , E J 3971;
293,11 (v. S a l v a c i ó n ) . Iglesia, T I V 9,12, C C 20,22; P r i n c i p i o d e t o d o , G M I 2,3.
13,28; d o s f o r m a s e n C . : l a di~
v i n a , p o r l a q u e es i g u a l a l P a - —Redentor: A P 8,21, E P I 7,12; c a b e z a de l a I g l e s i a p o r l a n a - —Sabiduría: B J 1,16, T I I 15,25;
d r e , y l a h u m a n a , p o r l a q u e es formador y r e f o r m a d o r del t u r a l e z a h u m a n a q u e t o m ó el en q u é s e n t i d o se d i c e d e C q u e
i n f e r i o r a l P a d r e , B J 78,2; C. h o m b r e , E J 38,8; l a s a n g r e d e V e r b o , E J 66,2; l a p l e n i t u d de es s a b i d u r í a y p o d e r d e D i o s ,
en c u a n t o D i o s no h a s i d o h e - C , precio de la redención, T C , U E 4,7; t o d o el C. es l a T V I 1,1.
cho, p e r o en c u a n t o h o m b r e X I I I 15,19; p o r s e r r e d e n t o r es c a b e z a y los m i e m b r o s , E J ,
fué h e c h o en el t i e m p o , E J abogado, E J 21,1; abogado 21,8; el C. ú n i c o lo f o r m a n el — Verdad: es l a V e r d a d , S 6,2, B
23,12; s e p a r e m o s en C. l a p a l a - n u e s t r o a n t e el P a d r e , S 5 8 , 1 ; cuerpo y su cabeza, C D X V I I 137,12, S-142,1, E J 69,1, C V I I
b r a d e D i o s y l a p a l a b r a de la r e s t a u r a c i ó n de todo en C , 4, U E 2,2; es u n t o d o c o n s u s 18,24; es l a V e r d a d q u e e n s e ñ a
h o m b r e , B J 21,7; u n a s v e c e s E N 62,16 ( v . R e d e n c i ó n ) . m i e m b r o s , D P 7,14 (v. I g l e s i a ) . interiormente al hombre, M
habla Cristo según la n a t u r a l e - 11,38; el V e r b o e n c a r n a d o , v i d a
—Sacerdote: T I 10,20, E 102,21, —Nombres de C r i s t o : Ltrazo de e t e r n a , es el p r e c e p t o del P a -
za divina, y otras, según la na- GC I I 28,33, C D X V I I 17; es el Dios: E J 53,3. d r e , S 140,6.
396 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 397

ICristol [Cristo] [Cristo] [Cristo]


—Vida- vida del hombre, S 142,1, determinó el tiempo en que ha- ción, obra conjunta de la Tri- de todo pecado, fué hecho pe-
E J 69,1, C V I I 18,24; es la vid bía de morir, E J 104,2; v a a la nidad, S 52,13; en su resurrec- cado, E 41,13; sólo El borra el
que da vida a los sarmientos, Pasión v o l u n t a r i a m e n t e , E J ción conserva las llagas, ¿por pecado original, EN 48,14; borra
E J 80,1; es vid y agricultor al 37,9, 38,2; su Pasión fué vo- qué?, E 102.7; se aparece a todo pecado, EN 50,14; nos ha _•
mismo tiempo, É J 80,2 (v. Vi- luntaria, no forzada, E J 11,2; María Magdalena, EJ 121,1; se llamado a la verdadera líber- '
f¡a)_ tres voluntades lo entregan: la aparece a los apóstoles en el ce- tad, VR 17,33; inmune de todo
„ . . . , . _ del Padre, la suya propia y la náculo, EJ 121,4; manifestación pecado, E P I 12,25, III 6,16;
—Vida de Cristo: Genealogía.- S d e l o s j u d í o s > E 93 7. s u Pasión iel Señor resucitado junto al cómo sana al hombre, DOC I
51,8, 83,5; numero de las ge- e s r e s c a t e del mundo entero, E mar de Tiberíades, EJ 122,1; 14,13; lo que C. habló a sus
neraciones en San Mateo S 51 7 6 1 ; s u p a s ¡ 6 n , obra de la Tri- tercera aparición a los discípu- discípulos nos lo dice también
12,16.30-35; hipo de Abrahán y n i d a d > s 5 2 > i 2 ; en su Pasión se los, EJ 123,1. a nosotros,
dr
S 129,2; ora al Pa-
de David, S 51,7; es la deseen- cumplieron las p r o f e c í a s , S -Ascensión: ascensión a los cié- e c o m ° hombre por los hom-
dencia de Abrahan, F N 3,5, U E 300,4; su Pasión, profetizada en los, CC 25,27; sólo El subió a bres; da a los hombres como
6,11; señor e hijo de David, S e l s a l m 0 2 1 , CD XVII 17; ven- los cielos, S 144,5; por qué su- 5>10s *? i}?*10* h o m b r ? s l e P}-
51,20, 92,1. bió a los cielos, MP II 32,52: den, S 217,1; lo u que tomo de
c ió al demonio con su justicia está en el cielo, de donde ha ? ° s8° t r I°es dle bJ° ^ e n o s dl°- s
-nacimiento: los dos nacimien- y con su poder, T X I I I 14,18; de venir, E 187,10; su cuerpo 2
™J ¡ e
? temer, pero le
tos de C , S 140,2, 184,3, E J 12,8, su absoluta libertad en el sa- glorioso está a la derecha de d e b e s
amar todavía más, S
33,2; nace como Dios sin ma- crificio de la cruz, T IV 13,16; 3 u Padre, E 205,9, S 6,3, CC ^ 0 , 3 ; mercader bueno, S 80,5,
dre, como hombre sin padre, E J su muerte no fué muerte pe- 26,28; sentado a la diestra del 130,2; se cansa del viaje por
8.8; el Verbo intemporal nace nal, T I V 13,16; murió porque Padre, S 58,1. 75,3, 127,2; esta- ü
> E J . , . 1 5 ; 6 : e s $" adversario:
en el tiempo, T I I 5,9; nace quiso, NG 24,26. do y cualidades del cuerpo del reconcilíate con El en esta vi-
del E . S. no como padre, pero sí —Misterios de la Pasión: la ora- Señor en la gloria, E 205,2; es- da
> c rE J e45 >13i c ó m ° Pf e a e c
de María como madre, E 38,12; c l ó n d e l huerto y el prendi- tá a la vez en el cielo y en la S?? ? A „ n el a ma d e l
i cristiano,
nació en semejanza de carne miento, E J 112,1; en casa de tierra, S 122,6, 123,4; a la dies- E J
14,4;.no debes contentarte
de pecado, no en carne de pe- Anas, E J 113,1; recibe u n a bo- tra del Padre y en la Eucaris- f on
, ad
£ " r
* £ a c
- : d e b e s
'mi-
cado, NG 61,71; su concepción fetada, E J 113,4; ante el tribu- tía, EJ 57.1. tarl
°. E J 52'2-
S 51,9; su patria, Galilea, E J n a l d e Caifas, E J 113,5; ante
16,1; nace en el tiempo de Ce- e l tribunal de Poncio Pilato, - L a segunda venida de Cristo: Critica: terne la c. el enamorado
sar Augusto, CD XVIII 46; n a - B J 114,1; la flagelación y la co- las dos venidas de C, S 18,1; d e I a
verdad, T n 1 ; e l e s c r l _
ció de la Virgen Mana, E J ronación de espinas, E J 116,1; las venidas de C. son dos; sus í ° r n ° d e b e , b «scar un lector
27,4, CC 22,24, T I 11,22, I I 5,8; e s pospuesto a Barrabás, E J precursores son también dos: incondicional ni suspirar por
nacimiento virginal, E 137,6, 115,5; «Ecce homo», E J 116,2; Juan y Elias, EJ 4,5; desde el I"1 TcTrTlt;12„co epagado de si mismo,
UE 6,12, CD XXII 8; su naci- despojo y reparto de los vesti- principio de la humanidad ve- J ™ [ s
preferible el que
miento, obra de la Trinidad, S (j os> E J 118,1.4; los soldados ro- nía a ella no en carne, sino en fustiga tu error a la lisonja
52,6-8; su n., obra del E. S., E N manos lo c r u c i f i c a r o n , pero espíritu, E 164,17; no vino a d e l
9,ue lo alaba, T I 3,6 (v.
37,11; el n. de Cristo, causa de fueron m á s bien los judíos juzgar al mundo, sino a sal- Escritor, Intelectual).
alegría para todos, S 184,2; quienes lo crucificaron, E J vario, T I 12,26; por qué C. no Cruz: el sacramento de la c.; sus
trascendencia de este n. mila- 118,1; la crucifixión, extraor- vino al mundo antes, EJ 31,5; cuatro dimensiones, E 55,25,
groso, S 126,6; por qué nació dinario espectáculo, E J 117,1; es juez, EJ 36,5; recibe como 147,34, EJ 118,5, S 53,16; aleja
de mujer, S 51,3; por que que- i a inscripción de la cruz, gran hombre la potestad de juzgar, de nosotros al exterminador si
dó oculto el parto virginal, E J misterio, E J 117,5; crucificado T I 13,30; guarda ahora silen- damos entrada a Cristo en
31,3; ¿por qué vivió en el esta- p a r a p a g a r el precio de nues- ció como juez, pero no calla nuestro corazón, EJ 50,2; cla-
do de infancia y debilidad?, t r o rescate, E J 4,2; la serpien- como legislador, EJ 4,2; será ve para descifrar el A. T., S
MP I 37,68. t e levantada en el desierto, fi- juez en su forma de siervo, S 300,3; cátedra del Maestro, EJ
— ViJu pública: tentado, vence al gura de C. en la cruz, M P I 127,10, T I 12,27; su segunda 119,2; beneficio extraordinario,
enemigo, T IV 13,17; asiste a 32,61; «Padre, perdónalos por- venida, S 108,1; su segunda ve- EJ 118,5; exaltación dolorosa
las bodas de Cana, S 123,1; bau- que no saben lo que hacen», nida será de gloria, EJ 4,2; el de Cristo, EJ 40,2, S 88,8; en
- tismo de C , S 52,1; ¿por qué E J 31,9; «Mujer, h e ahí a tu Juicio final, CD XX 1; ha de ella, Cristo predicó la pacieneia
el Señor quiso ser bautizado?, hijo», E J 119,1; «Tengo sed», venir a juzgar a los vivos y a y ocultó su poder," EJ 37,10;
E J 4,13; bautismo de C. por E J 31,6, 119,4; «Todo está con- los muertos. EJ 76,3, 106,2, E señal del cristiano, EJ 118,5:
Juan, E J 4,14; los parientes de sumado», E J 31,6, 119,6; C , vi- 199,41; glorificará a todos los la c. en la frente y la c. del
C , E J 28,4; cómo se entiende da, yace muerto en la cruz, E J elegidos, T I 12,24; su segunda corazón, S 107,7; imagen de la
la ignorancia de C , T I 12,23 12,11; en su muerte resucitaron
(v. Milagros). muchos que volvieron a morir, venida suprimirá el bautismo, vida cristiana, EN 53,14; la c.
_ ' .,,. . , E 164,9; matando la carne de E 23,4 (v. Juicio final). y la circuncisión, S 160,6; la
—V a Ú I í 1 . m a T , ^ e " a - , e n c a d a en c i o s judíos mataron a C , E J —Cristo y el alma: finalidad de humildad de la c. vereda pa-
r a
Jerusalen E J 5 U ; la cena del 4 7 4 3 ; J a lanzada: significación, la revelación de C, VR 16,30; av r
la cumbre, S 160,4; no te
Señor, E J 55,1;_ el misterio de B J 1 2 0 , 2 ; el descendimiento de enviado solamente a los israe- cad
? S" e I l c ,es de Cristo crucifi-
Ja cena del Señor. S 304,1; el l a c r u Z j E J 120,4; sepultura del litas, S 77,2;toorenueva el A. T. ° - S 279,7; debemos gloriar-
lavatorio de los pies, E J 55,3; Señor E J 120 5 sino que lo desvela, UC 3,9; nos en la c. de Cristo, S 160,7;
el sermón de la Cena, E J 92,1; ' ' sentido místico de los hechos nadie puede atravesar el mar
el sermón de la Cena, largo y —Bajada a los infiernos: su al- de C, S 77,7; vino para dar de esta vida si no le lleva la
admirable sermón; profundi- m a bajo a los infiernos, E 187,5; ejemplo, T VII 3.5; modelo de ,c- d e e Cristo,
l a c
EJ 2,2; Cristo en
dad del sermón de la Cena, explicación, E 164,2; por qué humildad, S 126,11, 127,1, T VIII - s ul ea Iserpiente que salva
E J 63,1; llama amigos a sus quiso C. bajar a los infiernos,
E 7,11; maestro de humildad, S a l o s
3 a
miran, EJ 12,11;
a d<
siervos, E J 85,1; la oración sa- 164,5; a quiénes liberó C. al 30,9; ejemplo de obediencia, T I ,.<- ; Cristo es un tribunal,
E J3 1 U
cerdotal, E J 104,2; ruega por bajar a los infiernos, E 164,6-8. XIII 17,22; modelo de pobreza, ' -
los suyos, E J 110,2. —Triunfo de Cristo: Resurrec- S 14,9; manso y humilde, a Cuantidad: sigue a los cuerpos;
—Causas de la Pasión: no fué el ción: E J 120,6; resucitó con el veces ni calla ni se ablanda, por eso en Dios no hay canti-
tiempo el que llevó a C. a la mismo cuerpo con que fué se- S 279,3; siente todas las afee- dad, C III 7,12; el alma huma-
muerte, sino que fué C. el que pultado, CC 24,26; su resurrec- ciones humanas, E 137,9; libre na no t i e n e c , CUA 3 4
398 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES INDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 399

[Cuantidad] [Cuerpo] I Curiosidad] [Deleite]


A l m a ) ; d i s t i n c i ó n e n t r e c. y r r e c c i ó n , S 243,5; en el cielo, za, C I C I 21,38; d e b e s e r o c a - y también por el d. del espíri-
c u a l i d a d c o r p o r a l e s , E 187,13 t o d a s l a s p a r t e s del c. h u m a - s i ó n p a r a el e j e r c i c i o d e l a v i r - tu, E J 26,4; condeleitarse no
(v. A l m a , C u e r p o , E x t e n s i ó n ) . no no t e n d r á n o t r a función qua t u d , V R 52,101; r e m e d i o d e l a es otra cosa que obrar el bien
la a l a b a n z a divina, C D X X I I c , el e s t u d i o d e l a S. E . , V R por amor de la justicia, E P I
C u a r e s m a : tiempo de a y u n o , E 30,1; en l a v i d a e t e r n a el c. s e 51,100; h a y q u e d e j a r l a c. y 10,22; la delectación del bien
55,28, S 210,1; y d e o r a c i ó n , S p r e s e n t a r á al i n s t a n t e d o n d e eí p a s a r a la contemplación de la es obra de la gracia, E P 1
210,1.9; s i m b o l i s m o , S 254,5; espíritu quiera, C D X X I I 30,1; v e r d a d , V R 49,94. 10,22; diferencias entre el d. y
simboliza la laboriosa vida pre- q u é d e b e e n t e n d e r s e p o r c. e s - la curiosidad, "C X 35,55; el
s e n t e , E 55,28; h a y c i e r t o s o b - p i r i t u a l y p o r c. a n i m a l . C D d. en las alabanzas, C X 37.61
s e r v a n t e s d e l a c. s u m a m e n t e X I I I 2 3 ; el c. d e los s a n t o s r e - D aniel: las semanas de D. ¿se (v. Gracia).
r e g a l a d o s , S 210,10. sucitados será espiritual, pero refieren a la primera o a la se- Demagogia: nunca faltan malva-
C u e r p o : d e f i n i c i ó n , A O I V 12,17; n o s e c o n v e r t i r á en e s p í r i t u , gunda venida del Señor?, E 199, dos en u n a muchedumbre, E
n a t u r a l e z a d e los c , S L I I 18,32; C D X I I I 22; el c. t e r r e n o p u e - 19-22; profecías sobre Cristo y 126,1; la muchedumbre no sir-
t o d o c. t i e n e e x t e n s i ó n , C U A de e s t a r e n el cielo, C D X I I I la Iglesia, CD X V I I I 34; la ve para ventilar causas que
4,5, E 137,4; l o s c. o c u p a n el 1 8 ; l a g l o r i f i c a c i ó n del c. d e profecía de D. se refiere a to- deben ser t r a t a d a s por pocos,
e s p a c i o , C V I I 1,2; s o n e s e n c i a l - .los bienaventurados, CD X I I I dos los pueblos, E J 9,13; pro- E 129,7; no esperes de la tur-
m e n t e m u d a b l e s , C X I 6,6; t o - 17. fecías sobre la persecución del ba palabras de orden, sino de
do c. e s t á l i m i t a d o y c o n t e - Culto: origen de la palabra, CD anticristo y el Juicio final, CD agitación, E J 30,2 (v. Pueblo.
nido por u n a f o r m a específica, X 1,2; d i s t i n t o s s i g n i f i c a d o s do X X 23; D. es figura de los Turba).
S L I I 18,32; t o d o c. a n i m a l e s t á l a p a l a b r a c , C D X 1,2; d e b e - que guardan perfecta continen-
sometido a la muerte, SL I I m o s c. a D i o s n o sólo p o r los cia, MP II 10,12. Demonio: origen etimológico de la
18,32; c a u s a d e n u e s t r a s f a t i - beneficios eternos, sino t a m - David: s u c e s o r de Saúl, CD palabra, CD IX 20; el mismo
g a s a c t u a l e s , S 69,1; no todo b i é n p o r los t e m p o r a l e s , C D X XVIII 20; el principal rey de nombre de d. tiene u n a signifi-
lo q u e t i e n e a p a r i e n c i a d e c. 14; el c. d e l a t r í a o s e r v i d u m - Israel en misterio y en mereci- cación peyorativa incluso entre
e s c , A O I V 21,34; o r i g e n d a b r e : d e f i n i c i ó n , C D X 1,2; el miento, CD XVI 43; modelo de sus adoradores, CD I X 19.
l a s m a y o r e s f u e r z a s del c, c. d e l a t r í a s e d e b e s o l a m e n t e humildad y p e n i t e n c i a , CD —Creación: como creatura, es
C U A 22,37; t r e s c l a s e s de a u - a D i o s , E 170,7, C D X 1,14; X V I I 20; de su estirpe había obra de Dios, GLE X I 13,17;
m e n t o en el c , C U A 19,33; l a e r r o r d e los p l a t ó n i c o s a c e r c a de nacer Cristo, CD XVII 7; no fué creado en malicia, sino
p r e s e n c i a d e D i o s en los c , C del v e r d a d e r o c. a D i o s , C D X la paz prometida a D. no es en gracia, GLE X I 20,27; antes
V I I 1,2; lo c o r p o r a l e s i n f e r i o r 3 ; el c. d e D i o s es el a m o r do realmente la que tuvo el rei- de pecar eran felices, GLE X I
a lo e s p i r i t u a l , C I I I 6,10. D i o s , T X I I 14,22; el c. d e D i o s nado de Salomón, CD XVII 13; 17,22.
s e d a p o r l a c a r i d a d , E 167,11; promesas hechas a D. cumpli- —Pecado: un ángel que cayó,
— Del h o m b r e : p e r t e n e c e a la se reduce a la obediencia, M P das no en Salomón, sino en
n a t u r a l e z a del h o m b r e , C D I I I 21,35; p o r él c u l t i v a m o s a Cristo, CD XVII 8; a m a n t e de E J 42,12; cuándo cayó el dia-
1 3 ; es p a r t e c o n s t i t u t i v a del D i o s , S 87,2; c u l t i v a s a D i o s y la música, autor de los Sal- blo, GLE X I 16,21; su doble
h o m b r e , V F 2,7, O II.. 6,18; e s pecado: soberbia y envidia, DC
e r e s c u l t i v a d o p o r E l , S 128,5'; mos, CD XVII 14 (v. Salmos). II 6; el pecado del d. fué la
lo m á s í n t i m o d e l h o m b r e p a r a c. y p i e d a d : r e l a c i o n e s , CD soberbia, LA I I I 25,76; la so-
el h o m b r e , C D I 1 3 ; r e l a c i o n e s Debilidad: dos clases de d., LA
X 1,3; c. y r e l i g i ó n : r e l a c i o - I I I 22,64; la de la voluntad, berbia los hizo d., CD IX 20;
e n t r e el a l m a y el c , V E 45,83; n e s , C D X 1,3; el c. d i v i n o , s a - soberbio y envidioso por anto-
e s t á g o b e r n a d o p o r el a l m a , pena justa del pecado, LA I I I
b i d u r í a p a r a el h o m b r e , E N 2 , 1 ; 18,52; paraliza la voluntad, MP nomasia, CD X I V 3; cómo en-
T I I I 2,8; el c. e s c o m o l a c á r - t o d o c. l e g í t i m o d e D i o s r e - tender aquello de que jamás
cel del a l m a , C A I 3,9; s e g ú n II 17,26; debe ser un estímulo
p o r t a u t i l i d a d al h o m b r e , n o a para allegarnos a Dios, LA III permaneció en la verdad, GLE
O r í g e n e s , el c. del h o m b r e e s D i o s , C D X 5 ; el c. d e D i o s y XI 23,30; peca desde el prin-
c á r c e l del a l m a , C D X I 2 3 ; e s 20,56; no se te importe la d.
l a p r o s p e r i d a d del E s t a d o , E de tu voluntad, sino el descui- cipio de su pecado, CD X I 15;
i n f e r i o r a l a l m a en el h o m b r e , 91,6; el c. d e los á n g e l e s , V R creado en la verdad, no perse-
L A I I 18,48; s o m e t i d o p o r D i o s do en acudir a Aquel que te
55,110; el c u l t o d e l o s c r i s t i a - fortalecerá, LA I I I 19,53. veró en ella, CG 6,10; ángel
al a l m a , C U A 36,80; d e b e e s - n o s a los m u e r t o s , C D V I I I de luz, no se mantuvo en ia
t a r al s e r v i c i o del a l m a , V R 27; n o s e d e b e d a r c. a los d e - Débora: profetisa, CD X V I I I 15. verdad por la libertad, E 217,9,
.23,44; el c. y los b i e n e s del c . m o n i o s , C D V I I I 17; c. i d ó l a - Decálogo: los tres preceptos pri- UE 24,71, CD X I 14; por que-
L A I 15,32; l a m u t a b i l i d a d del t r a s , V R 55 108ss. (v. P o l i t e í s - meros se refieren a Dios; los rer vivir según él mismo, no
c. n o i n f l u y e en l a n a t u r a l e z a mo, Vina). otros siete, al p r ó j i m o , E permaneció en la verdad, CO
del a l m a , L A I I I 9,28; o p i n i ó n 55,20 (v. Ley). 4,11; desertor de la verdad e
d e los m é d i c o s s o b r e el c. h u - Cultura: las virtudes morales y impugnador de la justicia, T
m a n o , G L E V I I 13,20; e f e c t o s Defecto: todo d. es en su esen- X I I I 13,17; malo por su per-
el o r d e n c u l t u r a l , O I I 8,25. cia algo contrario a la natura-
del p e c a d o o r i g i n a l e n el c , versión voluntaria, VR 13,26;
V R 15,29; e n c a d e n a a l h o m b r e C u r i o s i d a d : d e f i n i c i ó n , U C 9,22; leza, LA I I I 13,38; los d. de enemigos de Dios lo son por su
a c a u s a del a n t i g u o p e c a d o , es l a c o n c u p i s c e n c i a d e l o s las criaturas no son siempre voluntad de resistencia, no por
C I C I 22,40; l a c o d i c i a del a l - ojos, C X 35,54; p e r j u d i c a a la, culpables, LA I I I 15,42 (v. su poder lesivo, CD X I I 3.
m a e n f l a q u e c e el c , V R 45,83. s a l v a c i ó n , S 112,5; p a s i ó n q u e Mal).
b u s c a el d e l e i t e en el c o n o c i - Definición: es más fácil comba- —Castigo: destinado con los su-
— E n l a g l o r i a : n o h a l l a m o s en m i e n t o d e l a s c o s a s , V R 49,94; tir u n a d. ajena que dar una yos al fuego eterno, E J 95,4;
el c. h u m a n o n a d a ú t i l q u e n o d i f e r e n c i a s e n t r e l a c. y el d e - propia exacta, O I I 2,4; los acerca del cuerpo místico del
s e a a l a v e z bello, C D X X I I l e i t e , C X 35,55; t o d a a l m a i g - tres defectos posibles de una diablo, GLE X I 24,31; autor de
24,4; el c. h u m a n o , e s p e j o m a - n o r a n t e e s c u r i o s a , CC 4,4; l a definición, CUA 29,57; la bon- todos los pecados y prepósito
ravilloso de la b o n d a d y p r u - c. i m p l i c a i n o p i a d e l a v e r d a d , dad de u n a d. se comprueba de la muerte, LA I I I 10,29; por
d e n c i a d e Dios, C D X X I I 24,4; S 11,3; a f e c t a a m o r a l a c i e n - por medio dé la conversión, el pecado es el d. el príncipe
c o n s t i t u c i ó n del c. h u m a n o a n cia, C I I 6,13; c o n c u p i s c e n c i a CUA 25,47 (v. Dialéctica). de este mundo, E J 95,4; es el
t e s del p e c a d o , d e s p u é s del pe- d e s e n f r e n a d a de v a n a ciencia, príncipe de los pecadores, no
C I C I 21,38; e s á v i d a d e s a b e r Deleite: es un todo sucesivo lo
c a d o y en l a r e s u r r e c c i ó n d e que agrada, C IV 11,17; el d. del universo, E J 79,2, E P I I I
los m u e r t o s , C D X X I 8 ; a r m o - vidas ajenas y perezosa para 3,4; no es dueño de este mun-
n í a y b e l l e z a del c , S 243,4; c o r r e g i r l a p r o p i a , C X 3,3; d e - y la gracia, MP I I 19,32; eres do: es dueño de los que aman
s u e s t a d o d e s p u é s d e la r e s u - be ser f r e n a d a por la t e m p l a n - atraído hacia Dios por el amor
400 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 401
[Demonio] [Demonio] [Desgracia] mios]
el m u n d o , CC 1,1; p r í n c i p e del v o s o t r o s , N G 58,68; sólo p u e d e prema, E J 29,4; es el sol que
m u n d o del e n g a ñ o , T I V 10,13; c o m b a t i r n o s en la m e d i d a que do, C IV 5,10 (v. Consuelo, La-
grimas, Tribulación). baña con su luz el universo
p a d r e de l a m e n t i r a , E J 42,13; le es p e r m i t i d o , T X I I I 16,20; inteligible, SL I 6,12, 8,15; el
es el lobo q u e d e s p e d a z a a l a s l a s dos p u e r t a s p o r l a s q u e e n - Diaconado: ministerio creado por D. verdadero es el D. de la re-
o v e j a s , E J 46,7; en q u é s e n t i d o t r a el d. en el a l m a : el a p e t i t o los apóstoles, E J 109,5. velación cristiana, CD X I X 22;
es h o m i c i d a el d i a b l o , E J 42,11; d e b i e n e s t e m p o r a l e s y el t e m o r Dialéctica: u t i l i d a d , DOC II D. según las enseñanzas de la
m e d i a d o r de l a m u e r t e , T I V d e p e r d e r l o s , C C 33,35; h e m o s d e 37,55; extraordinaria utilidad, Iglesia, CIC I 10,16.
10,13; c a r e c e n d e p o d e r c r e a - v e n c e r al d. con l a a y u d a de DOC I I 31,48; medio indispen-
dor, C D X V I I I 18; n o o b r a n C , CC 1,1; v e n c e r a l d. es sable para llegar a la sabidu- —Conocimiento: es incomprensi-
s e g ú n la potencia de su n a t u - v e n c e r en n o s o t r o s los a p e t i t o s ría, CA I I I 17,37; es necesaria ble, pero no incognoscible, T
raleza, sino s e g ú n la permisión de las cosas temporales, CC para el estudio de los proble- V 1,2; es inteligible, SL I 8,15;
d e Dios, C D X V I I I 18; t i e n e n 2,2; n o fué a r r o j a d o del m u n - mas filosóficos, O II 18,47; da es necesario tener una idea
ciencia, pero sin caridad, C D do : h a sido e x p u l s a d o del a l m a el método seguro para apren- acertada de D., LA I I I 21,59;
I X 2 1 ; ¿ t i e n e n c u e r p o los d. ?, fiel. CC 1,1; p a r a v e n c e r a l d. der y enseñar, O II 13,38; da la genuina noción de D., basa
C D V I I I 15, X X I 10; es e x t r a - y al m u n d o h e m o s d e c a s t i g a r la seguridad y certeza del sa- de la esperanza en la inmorta-
o r d i n a r i a su habilidad p a r a en- n u e s t r o c u e r p o , CC 6,6; e j e r - ber, O I I 13,38; su valor objeti- lidad, S 2,5; condiciones para,
g a ñ a r , C D I I 10; d ó n d e h a b i t a cen, p o r p e r m i s i ó n d i v i n a , su vo, SL II 14,25, 15,27; sus pro- conocer a D., SL I 8,15; no pue-
el d.; i n t e r p r e t a c i ó n d e u n p a - odio c o n t r a l a C i u d a d d e Dios, posiciones son ciertas, CA I I I des tocar a D. si no pasas por
s a j e p a u l i n o , CC 3,3; los p r o d i - C D X 2 1 ; n u n c a j a m á s s e d uQ- 13,29; una cosa es conocer las encima de tu alma, E J 20,11;
g i o s del d. m e r e c e n nuestro cirá a la Iglesia, C D X X leyes del raciocinio, y otra, se llega a D. pensando que na-
d e s p r e c i o , T I V 11,14; ¿ p u e d e n (v. Tentación). conocer la verdad de las pre- da hay mejor que El, DOC I
unirse corporalmente con las misas, DOC II 34,52; acerca de 7,7; su existencia es cierta: lo
m u j e r e s ? , C D X V 2 3 ; los a n t i - Derecho: distinción entre el d. di- la verdad y falsedad en premi- prueban la razón y la fe, LA
guos afirmaban que son media- vino y el d. humano, E J 6,25; sas y conclusiones, DOC II II 2,5, 15,39; su existencia ea
d o r e s e n t r e los d i o s e s y los mana de las fuentes de la jus- 33,51; la verdad de las cone- cierta por sola la razón, LA II
h o m b r e s , C D I X 9; es f a l s a l a ticia, CD X I X 21; es realiza- • xiones lógicas no ha sido esta- 6,14; su existencia, demostrada
d i s t i n c i ó n e n t r e d. b u e n o s y d. ción de la justicia, CD XIX blecida por los hombres, sino por la existencia del alma, S
malos, CD I X 2; atribución que 21; sin justicia no hay d., CD simplemente observada por és- 2,4; dos procedimientos para
d a el p l a t ó n i c o A p u l e y o a los X I X 21; Dios distribuye entre tos, DOC II 32,50; a ella per- llegar al conocimiento de D.:
d., C D I X 3 ; d o c t r i n a d e A p u - los hombres los d. humanos por tenece el arte de definir, SL II vía de eliminación y vía de
leyo s o b r e l a v i d a y c o s t u m - medio de los emperadores y re- 11,19,21; la conversión de las eminencia, T V 1,2; conocimien-
b r e s d e los d., C D V I I I 16. yes, E J 6,25; el d. positivo de- proposiciones sirve como con- to de D. por medio de las cria-
be privar a los malos de su li- traste de la bondad de una de- turas, E L 12,19; cómo es inefa-
—Y C r i s t o : v e n c i d o p o r C r i s t o , T cencia para hacer el mal, CD finición, CUA 25,47; la división: ble, DOC I 6,6; de D. todo se
I V 13,17, X I I I 14,17; es el f u e r - X I X 21; es falsa la sentencia su definición y utilidad, DOC puede decir, pero nada se pue-
t e e n c a d e n a d o de q u e h a b l a el «es d. lo que es útil al más II 35,53; el principio de la regu- de decir dignamente, E J 13,5;
Apocalipsis, CD X X 7; expul- fuerte», CD X I X 21; no debe lación, V E 29,53; el sofisma: no debemos medir la naturale-
s i ó n del d. p o r o b r a d e C r i s t o , llamarse d. la norma injusta su concepto; hay que evitarlo, za de D. con el compás de lo
S 71,2; c ó m o y en q u é m e d i d a de los gobiernos, CD X I X 21; DOC II 31,48. terreno, T V 1,2; junto a D.,
s e dio C r i s t o a c o n o c e r a los el d. a la propiedad, CIC I Diezmo: es lo que daban los fa- ninguna criatura tiene verda-
d., C D I X 21. 35,78; el á. al matrimonio, ClC riseos, S 85,5; pocos cristianos dero ser, S 2,5.
I 35,77 (v. Estado, Ley, Socie- cumplen esta obligación, E 36,7. —Existencia: es la existencia pri-
—Y el h o m b r e : c o n d u j o a l a dad). Difuntos: los fieles d. son miem-
m u e r t e al h o m b r e engreído, T mera, CIC I 14,24; existe an-
I V 10,13; o b r a e n los h i j o s d e Desesperación: pone en peligro bros de la Iglesia, CD X X 9; tes que todo lo creado, C I
l a i n c r e d u l i d a d , E 217,10; n o la salvación, E J 33,8; mata al son ayudados por el sacrificio 6,9; es el Ser por esencia, E J
d e b e n ni p u e d e n s e r i n v o c a d o s alma, S 87,10; de nadie hay de la misa, E N 110,29; son ali- 38,10, C X I I I 31,46, DA I I I 7,21;
c o m o a b o g a d o s d e los h o m b r e s , que desesperar, CA II 3,7; el viados por la limosna de los definición esencial: «Yo soy el
C D V I I I 1 8 ; con l a s m a l a s c o s - ejemplo de los santos que pe- fieles, E N 110,29; la oración de que soy», E J 2,2, S 2,5; es siem-
t u m b r e s nos hacemos semejan- caron libra al pecador de la d., la Iglesia por los d. no se ex- pre el mismo porque no hay
t e s al d., CC 2,2; p a r a s e d u c i r NG 35,40; no desesperes: fuiste tiende a los condenados, CD en El cambio, C IV 4,11; ni
al h o m b r e suele t r a n s f i g u r a r s e amado por Dios cuando no era? X X I 24 (v. Muerte, Purgatorio). fué ni s e r á : es un eterno es.
en á n g e l d e luz, C D I I 26, E digno de amor; te amó para, Diluvio: la época del d., CD XV E J 99,5; substancia y ciencia
53,7, 60,16; los d. n o s o n s u p e - hacerte digno de su amor, S 11; el d. universal, CD XV 8; en D., T VII 5,10; en D., esen-
r i o r e s a los h o m b r e s , C D V I I I 142,5; la d. de hallar la ver- el arca de Noé, CD XV 26; la cia y existencia se identifican,
15; s o n i n f e r i o r e s a l n o m b r e en dad lleva al escepticismo, CA longevidad de los hombres an- T V I I 1,1, 5,10, C I 6.10; la
l a r a z ó n , C A I 7,20; c u a n d o n o II 3,8 (v. Conversión. Salva- tediluvianos no puede averi- vida es su esencia, T XV 5,7;
puede hacer caer al justo, pro- ción). guarse, CD XV 9; la diversidad es en Sí mismo la vida, E J
c u r a m a n c i l l a r s u f a m a , E 78,5;
de lenguas y el principio de 19,11; en D., una misma e
Desgracia: secuela necesaria del Babilonia, CD XVI 4; el d. de idéntica cosa son el ser y e]
p r o c u r a e n g a ñ a r los s e n t i d o s pecado, LA I I I 9,25; no destru- Deucalión y Pirra, CD X V I I I
del h o m b r e con v a n o s f a n t a s - ye el orden ni la perfección del poder, E J 20,4; sólo D. es el
m a s , D C I I 3,3; no t i e n e p o d e r
8; el d. de Deucalión según Va- verdadero ser, N B 19.
conjunto del universo, LA III rrón, CD X V I I I 10 (v. Noé).
p a r a o b l i g a r n o s , p e r o sí a s t u - 9,25^ el hombre es desgracia- Diónisos: el culto griego a D.,
c i a p a r a s e d u c i r , E J 12,10; có- —Atributos: los atributos divi-
do por su propia voluntad, LA nos, C I 4,4, LA I 2,5; perfec-
m o l l e g a a c o n o c e r el d. l a s I 13,28, 14,30; tanto más des-
i m á g e n e s i m p r e s a s en el a l m a , CD X V I I I 12. ciones divinas, SL I 1,3, NB 1;
graciado es el hombre cuanto en D. todos los atributos abso-
G L E X I I 17,34; h a b l ó c o n D i o s más se goza en los bienes tem- Dios: problema teológico funda- lutos se identifican, T VI 1,2;
y le p i d i ó p e r m i s o p a r a t e n t a r porales, CA I 1,2; es desgracia- mental, O II 17,46; problema en D., sus atributos se identi-
a J o b : explicación, DC II 3,1; do el sabio que ignora a Dios, central de la filosofía, O II fican con su esencia, T VI 4,6,
a l d. s e le v e n c e fácilmente C V 4,7; el tiempo, lenitivo 18,47; el nombre de D., S 2,1; VII 1,1, T XV 5,7; los atribu-
p e r m a n e c i e n d o fiel a Dios, C D para la d., C IV 8,13; el llan- D. no es una palabra ni un con- tos divinos son inefables, T V
X 2 1 ; r e s i s t i d a l d. y h u i r á d e to es dulce p a r a el desgracla- cepto : D. es la realidad su- 10,11; es la Verdad, VC 15,33;
402 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 403
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
IDiosJ [DiosJ
es l a V e r d a d p o r e s e n c i a , O — V o l u n t a d : s u v o l u n t a d es e t e r - I Dios] IDios]
I I I 6,10;' f u e n t e d e t o d a v e r - n a e inmutable, como su pres- den, O I 5,14; no quiere, el m a l , tra, SL I 1,6; a D. debes bus-
d a d . O I 19,51; b i e n s u p r e m o , ciencia, C D X X I I 2; la volun- 0 I 7,18; no es autor del mal. carlo castamente, S 137,10; a
T V I I I 3,4; b i e n s u m o , C V I I t a d i n m u t a b l e d e D,, C D X I pero lo somete al orden, O II D. hay que buscarlo no por
4,6, C I C I 8,13; b i e n i n e f a b l e , 2 1 ; en D., v o l u n t a d y p o d e r s o n 7,23; creador y ordenador de fuera, sino en el interior del
L A I I I 13,37; i n c o m p r e h e n s i b i - i g u a l e s , C V I I 4.6, E J 19,5; t o - la naturaleza v sólo ordenador hombre, T V I I I 7,10; el hom-
l i d a d , S 52,16; u n i d a d q u e es d o p o d e r o s o , T I I I 10,19, V I I I dtí pecado, C I 10,16. bre tiene necesidad de volver
t r i n i d a d , C I C I 14,24; s i m p l i c i - 5,7; t o d o es p o s i b l e p a r a D . , a. D., SL I 1,5; no abandona al
d a d s u b s t a n c i a l , T V I 5,7, V I I E L 5,7; l a v o l u n t a d d e D. es —Y el hombre: D. fin último del que indaga la verdad, SL II
6,11; s i m p l i c i d a d s i m p l i c i s i m a , T anterior a toda creación, C X I hombre, C I 1,1: bien sumo del 15,27; el que busca a D. y no
V I 4,6; s i m p l i c i d a d p e r f e c t a , 10,12; l a v o l u n t a d d e D., l e y hombre, CIC I 11,18, C I 20,31; lo ha hallado, no está sin D.,
E J 99,4; e s p i r i t u a l i d a d , A O I V s u p r e m a d e t o d o lo e x i s t e n t e , dulzura santa del hombre, C V F 3,21; el que busca a D., lo
12,18, 14,20, 23,27, E J 99,3, 99,7, T I I I 4,9; l a v o l u n t a d d i v i n a , 1 4,4; descanso supremo del halla, CUA 14,24; a D. lo ve-
S 53,12; e x p r e s i o n e s m e t a f ó r i - c a u s a eficiente de toda m u t a - hombre, C I 5,5, II 10,18; luz, remos todo, pero no totalmen-
c a s de l a S a g r a d a E s c r i t u r a , ción, T I I I 2,7; los d e c r e t o s aroma y alimento del alma, S te, C X I I I 15,18.
A O I V , 16,23; es e s p í r i t u , no es c o n d i c i o n a d o s d e D., C D X X I 28,2; sólo D. puede saciar al —Inhabitación de Dios en el al-
' c u e r p o , C I I I 7,12, V I 3,4, V i l 18; v o l u n t a d s a l v í f l c a d e D., alma, S 158,7; bienaventuran- m a : E 187,16; realidad y mis-
1,1, E 148,4; i n c o r p ó r e o p o r C G 14,44; s e c r e t o s d e l a v o l u n - za del hombre, C X 22,32; es terio de la inhabitación divina
e s e n c i a , A O I I I 4,4; es a b s o l u - t a d d i v i n a : «potuit sed noluit», el que hace bienaventurado al en el nombre, E 187,41; está en
t a m e n t e i n c o r p ó r e o , A O I I 5,9; N G 7,8; l a v o l u n t a d d i v i n a n o hombre, V F 3,17; descanso lo más íntimo del corazón, C
i n v i s i b l e , E 147,1, 148,11, S 2,2; p u e d e e l e g i r el m a l p o r q u e es eterno del alma bienaventura- IV 12,18; más interior al hom-
i n v i s i b l e en s u e s e n c i a p a r a o m n i p o t e n t e , C D V 10; n o es da, C X I I I 36,51; vida del al- bre que lo más íntimo del hom-
t o d o m o r t a l , T I I 16,27; p o r q u e m e n g u a de la o m n i p o t e n c i a di- ma, E J 19,12, C X I I I 21,30, S bre, C I I I 6,11; qué es estar
nadie puede a b a r c a r la ple- v i n a el n o p o d e r p e c a r , N G 62,2, 65,5; vida de la vida del con D. y qué es no estar con
n i t u d d e l a d i v i n i d a d , E 147,18; 49,57; p o r s e r o m n i p o t e n t e es hombre, C X 6,10; manjar del El, O II 2,4; está con D. todo
le v e r á n los l i m p i o s d e c o r a - t a m b i é n o m n i i t e n i e n t e , E J 106,5; alma, S 127,6; llena la capaci- el que entiende a D., O II 3,8;
zón, E 147,24; p u e d e s e r v i s - omnipotencia de D. sobre, las dad de quien lo busca y hace qué es hallarse sin D., O II
t o ; ¿en qué f o r m a ? : explica- v o l u n t a d e s h u m a n a s , D P 9,22; más capaz a quien lo halla, E J 7,20; en aquellos en quienes D.
ción, E 147,12-14; eternidad, no m a n d a c o s a s imposibles, 63,1; luz del alma, GLE X I I habita no habita en todos de
S 2,5, C X I I 11,11, A O I I I N G 43,50, 69,83, M P I I 3,3. 31,59; único fin verdadero de igual modo, E 187,17; para ha-
6,8, T V I 4,6; p e r m a n e c e e t e r - —Operación: del m o d o de o b r a r la actividad del alma, LA I I I bitar en el corazón de los hom-
n a m e n t e , C I V 11,16; n u n c a d e D., G L E I 18,36; l a s o b r a s 21,61; es la patria o habitación bres, D. no se divide, E 187,19;
n u e v o , n u n c a viejo, C I 4,4; los d e D., t r i p l e p u n t o d e v i s t a p a - del alma, CUA 1,2; único maes- habita en algunos ya adultos,
años de D. son u n constan- r a su consideración, G L E V tro de la verdad, C V 6,10; es porque obra ocultamente en
t e hoy, C I 6,10; el h o y d e 12,28; p a r a c o n o c e r l a s o p e r a - el que te manda el querer, te ellos para que sean su templo,
D. es l a e t e r n i d a d , C X I 13,16; ciones de D. debemos conocer da el poder y no deja impune E 187,27; la presencia de D. en
i n m u t a b i l i d a d , E J 1,8, 19,11, primero algo a c e r c a de la na- el no querer, LA I I I 16,46; re- el hombre es más íntima que
C X 25,36, X I I I 16,19, A O I t u r a l e z a d i v i n a , G L E V I I I 19,38; fugio del hombre, S 55,6; no toda palabra escuchada de fue-
4,4, I I I 4,6, N B 24, T V I I I 2 , 3 ; l a d o b l e o p e r a c i ó n d e D . : «ad es deudor de nadie, LA I I I ra, E J 1,7; existe una mani-
D., e s e n c i a i n m u t a b l e , T V i n t r a » y «ad e x t r a » , C X I I 7,7; 16,45; deudor nuestro por sus festación interior de D. que los
2 , 3 ; en D. no h a y m o v i m i e n - D. t o d a v í a t r a b a j a , G L E V promesas, S 158,2, 254,6; a sólo impíos desconocen, E J 76,2;
to, C X I 10,12; i n c o r r u p t i b l e , 20,40; s i e m p r e o p e r a n t e y s i e m - D. debe adorar el alma, CUA mora en los niños bautizados
C V I I 4,6; en D . n o h a y a c c i - p r e q u i e t o , C X I I I 37,52; c r e a - 34,77, VR 55,110; a D. no se le aunque ellos no lo conozcan,
d e n t e a l g u n o , T V 4,5; en la d o r d e t o d o , S L I 1,2, D C I puede inferir daño alguno, NB E 187,26; D., que doquier está
n a t u r a l e z a d i v i n a no h a y a c - 2,18; C I 20,31, I I I 6,10, X I 11; por ser la Sabiduría inmu- entero, no habita, sin embar-
cesión, T V I 8,9; u b i c u i d a d , S 12,14, L A I I I 5,12, 11,32, 12,35, table, debe ser antepuesto a to- go, en todo, E 187,16; la in-
52,15, E 137,4, 147,29, 164,8, 15,42; sólo D. p u e d e c r e a r , T das las cosas, DOC I 8,8; en el fluencia de D. en el alma, D P
187,11; e s t á p r e s e n t e en t o d a s I I I 8,13; c a u s a e f i c i e n t e u n i - amor de D. cabe pecar por de- 7,14; habla al hombre a través
p a r t e s , O I I 6,19, C I 3,3, V v e r s a l , T I I I 9,16; r e g u l a d o r fecto, pero nunca por exceso de los buenos consejos, C II
2,2, V I 3,4, SM I I 9,32; o m n i - del u n i v e r s o , S L I 1,4, C I O II 20,52; sólo D. puede per- 3,9; escucha las lágrimas, C
p r e s e n c i a , SM I I 5,17, E J 31,9, 20,31; c o n s e r v a d o r d e l a s c r i a - donar o castigar el pecado, NB I I I 11,19; sobre todo, las lágri-
36,8, C D X I 5 ; no o c u p a l u g a r , t u r a s , S 128,2; l a c r e a c i ó n p r u e - 31; obra lo que quiere en el co- mas de una madre, C I I I 11,20.
C X 26,37; o m n i p o t e n c i a , E b a l a e x i s t e n c i a d e D., L A I I I razón de los hombres, GL 21,43;
92,5, 137,6; D . es j u s t o , O I 7,19; 23,70; c r e a d o r y g o b e r n a d o r del ley suprema de la razón hu- —Varios: es luz Inconmutable,
en D, no c a b e i n j u s t i c i a , D C I u n i v e r s o , C I 20,31; c u á l es s u mana, VR 31,57: se esconde de C VII 10,16; es la sabiduría,
2,16. m o d o d e e s t a r en el m u n d o , los soberbios, S 126,7; su pa- LA II 15,39; es la grandeza
E J 2,10; p r e s e n c i a d e D. en ciencia con el hombre, S 72,3; personificada, causa de toda
los c u e r p o s , C V I I 1,2; f u e n t e cómo reprende al pecador, S grandeza, T V 10,11; es una pa-
— E n t e n d i m i e n t o : la ciencia de 142,3; fiel es D. en cumplir sus labra eterna, C X I 7,9; habla
D . es s u p r o p i a s u b s t a n c i a , T d e t o d o s los b i e n e s , S L I 1,4, promesas, S 24,7; cumple todas
C I 6,7; o r i g e n d e t o d a v i d a , claramente, pero no todos oyen
X V 13,22; t o d o lo conoce, T X V V R 11,21; a u t o r d e t o d a s u b s - sus promesas, S 33,2, E L 24,40; claramente, C X 26,37; e n ' D .
13,22; l a c i e n c i a i n e f a b l e d e tancia, CIC I I 2,3; creador de no abandona sino a los que hay medida sin medida, peso
D. conoce todas las cosas, E J • l a s a l m a s , E 202,14; c r e a el a l - merecen serlo, NG 23,25; per- sin peso y número sin núme-
99,4; p r e s c i e n c i a d i v i n a , DC I I m a b u e n a , L A I I I 22,65; c r e a - mite que el hombre quede su- ro, GLE IV 4,8; en D. está
2,2; c o n o c e d e a n t e m a n o t o - d o r del c u e r p o h u m a n o , C I jeto a Satanás, pero no pierde todo lo futuro, O I I I 19,51;
7,12; g o b e r n a d o r d e los h o m - su derecho sobre él, T X I I I fuente de toda hermosura, O
d o s los f u t u r o s , L A I I I 2,4, T 12,16. II 19,51; no infiere daño injus-
T X I I 14,23; c o n o c e los f u t u - b r e s , E 184,6; es el c o n s e r v a -
d o r del s e r del h o m b r e , C I to a nadie, NB 40; lo es todo
ros contingentes; ¿cómo?: cau- —Búsqueda de Dios: D. quiere para todos, S 28,1.
t e l a s en la explicación de este 2,2; f u e n t e y c a u s a del o r d e n , que lo busque el hombre, V F
c o n o c i m i e n t o , D C I I 2,2 (v. 0 I 7,17; D. a m a el orden, O 3,19; nadie puede llegar a D.. Dinero: concepto amplio: todo
Ciencia, Presciencia). 1 7,17; t o d o lo d i r i g e c o n or- sin buscarlo, V F 3,19; el que lo aquello de lo que somos due-
busca debidamente, lo encüen- ños legítimos, LA I 15,32; el
404 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE tOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 405
[Dinero] D o l o : definición, B J 7,18; el d o -
a m o r al dinero, r u i n a cierta loso t i e n e dos c o r a z o n e s , E J IDonatismo] [Donatismo]
del a m o r a l a s a b i d u r í a , O I I 7,18. t a n a n t e un dilema inevitable, l a j u s t i c i a » , E 89,2; h a c e n lo
8,25 (v. R i q u e z a s ) . D o l o r : es c o n t r a r i o a l a u n i d a d , B 144,3; e n c u e n t r o y d i s c u s i ó n m i s m o que r e p r e n d e n falsa-
de A g u s t í n con los d o n a t i s t a s , m e n t e en - los c a t ó l i c o s , UE
Disciplina: dos sentidos de la pa- O I I 18,48; s e n t i m i e n t o q u e s e E 44,3s. 18,46; r e b a u t i z a b a n , E 23,2, 35,2;
l a b r a , T X I V 1,1; v i e n e d e r e s i s t e a l a d i v i s i ó n y a l a co- - D o c t r i n a : la cuestión donatis- viven entregados a la licencia
«discere», a p r e n d e r , S L I I 11,20; r r u p c i ó n , L A I I I 23,69; s i e m - ta, ¿dónde e s t á la Iglesia ca- m r a 1
° ' ? 35f> Ja tman¿a9nsáui"
el oficio d e t o d a d., S L 1111,20; p r e p r e s e n t e en l a v i d a , C I V t ó l i c a ? , U E 2,2; s u p e r e g r i n a ¿ l d a <*? l o s d o n a t i s t a s , E 204 5,
t o d a d. e s t á en el a l m a c o m o 10,15; sólo s e h a l l a en l a s n a - interpretación de la E s c r i t u r a , P . 13,10; s u f a n a t i s m o l o s l i e ;
e n u n s u j e t o , S L I I 13,24; t o d a t u r a l e z a s b u e n a s , N B 20; es i n -
d. c i e n t í f i c a e x i g e u n o r d e n , dicio d e v i d a , n o p r u e b a d e l a S 12,3; t r a t a n d e e l u d i r l o s p a - 7° f suicidio v o l u n t a r i o , E
O I I 5,14. m u e r t e , C D X X I 3 ; no es a r - sajes escriturarios de la cato- IBO,I¿.
— E c l e s i á s t i c a : s e r e l a j a 'con l a g u m e n t o decisivo p a r a p r o b a r l i c i d a d d e l a I g l e s i a , U E 9,23; D o n : el don de D i o s es el E . S.,
m u l t i t u d d e los c r e y e n t e s fríos, la
^ " / ^ e futura, CD X X I 3; a f i r m a n l a i m p o s i b i l i d a d del E J 15,12; Dios r e p a r t e , p e r o n o
E 93,33; p r á c t i c a s q u e v a r í a n el d. del c u e r p o y el d. del a l - cumplimiento de las profecías, s e r e p a r t e , E 187,20; t o d o d o n
s e g ú n los d i s t i n t o s l u g a r e s y m a
. V R 12,23; el d. c o r p o r a l U E 9,23; s u q u e r e l l a v e r s a s o - implica obligaciones y uso so-
p a í s e s , E 54,2; h a y q u e r e s p e t a r n ° es el s u m o m a l , S L I 12,21; b r e el C u e r p o m í s t i c o d e C r i s - c í a l e s , C X 39,64; el d o n d e l a
l a p r á c t i c a e s t a b l e c i d a en l a s el d del c u e r p o es m a s b i e n to, U E 4,7; s u s d o c t r i n a s c a - i n t e g r i d a d en el e s t a d o d e n a -
i g l e s i a s , E 55,34; c u a n d o v a y a s d
- d e l a l m a ; explicación, CD r e c e n del m á s l e v e f u n d a m e n - t u r a l e z a a n t e r i o r al p e c a d o ,
a u n a iglesia, o b s e r v a s u s p r á c - X X I 3 ; h a y q u e soportarlo con to, U E 17,43; n e g a d o r e s d e l a M P I 16,21; el d o n d e l e n g u a s ,
t i c a s y c o s t u m b r e s , E 54,2. f o r t a l e z a , C I C I 22,41; n o e s t a u n i d a d y de la catolicidad de S 267,2; p o r q u é n o s e d a h o y ,
_. j - .. , „„ a p e g a d o el c o r a z ó n a lo q u e l a I g l e s i a , S 295,5; s u d o c t r i n a S 267,3; el d o n d e l e n g u a s ,
D i s c r e c i ó n d e e s p í r i t u s : (v. E s - s ¿ §ieráe s i n d., V R 47,92; el s o b r e el b a u t i s m o y l a i n f l u e n - a n u n c i o de la catolicidad de la
P ,rítu
'' t i e m p o , l e n i t i v o p a r a el d., C c i a d e l m i n i s t r o , U E 21,59, E I g l e s i a , S 89,1; t o d o s los d o n e s
D o c e t a s : n i e g a n la h u m a n i d a d I V 8,13; el d. n o m e r e c e s e r 89,5; d o c t r i n a s o b r e el b a u t i s - son o b r a del E . S., C X I I I 18,23;
d e C r i s t o , E J 36,2. a m a d o e n sí m i s m o , C I I I 2 , 3 ; m o y l a n e c e s i d a d del s e g ú n - los s i e t e d o n e s del E . S., S 2 5 , 2 ;
Doctores, S a n t o s : con s u s escri- el d. c o m o e m o c i ó n e s t é t i c a , do b a u t i s m o , E 51,4; n i e g a l a los s i e t e d o n e s del E . S. y l a s
e n c a r n a c i ó n , S 183,8; los d. y siete peticiones de la oración
tos h a n a y u d a d o h a r t o a la C I I I 2,2. el a n t i c r i s t o , S 129,7. d o m i n i c a l , SM I I 11,38; l a s
Iglesia, y a los fieles, E 148,6; D o m i n g o : día de la resurrección - R e f u t a c i ó n : S 138,10, E 49,2; s e te
' t b i e n a v e n t u r a n z a s y los
no debe i g u a l a r s e su a u t o r i d a d d e l S e n o r , E 55,23; d í a d e s a n -
h e r e j í a eclesiológica, E 185 1 s i e t e d o n e s del E S., S M I 4,11
con la a u t o r i d a d de las Sa- tificación y de descanso, E (v
l a d o c t r i n a d e l d., c o n t r a r i a a - Espíritu Santo),
g r a d a s E s c r i t u r a s , G C I 43,47. 55>lg. e s d í a s a n t 0 ) E 3 6 1 4 ; n o l a d o c t r i n a c a t ó l i c a , S 129,8; D u d a : f e y d. s e r i a s o n i n c o m -
D o c t r i n a c r i s t i a n a : e n ella r e s i - e s l í c i t o el a y u n o en d., E . c a r e c e n de toda prueba d o g m a - p a t i b l e s , E N 20,7; l a d. c r í t i c a
de la v e r d a d e r a erudición, E 36,27 (v. S á b a d o ) . t i c a , E 93,24; d i f e r e n c i a e n t r e d e los a c a d é m i c o s , E N 20,7; l a
as!mflkdres C s 0 u 1 fTc Í ™nte t nara b l r e e n D o m i n i o : el h o m b r e , p o r n a t u - el d. y el a r r i a n i s m o , E 185,1; d. c o m o p r i n c i p i o de l a f ilo-
raleza
f S ^ s í a e r S r ' sól° t i e n e d' s o b r e los ni creen a Moisés ni creen a Sofía a c a d é m i c a , C V 10,19,
í ¿ i o L s " U E e i ? 8 , Í 2 T e f m á s im- i r r a c i o r i a l e s n o s o b r e el h o m C r i s t o , S 129,9; son u n o s p o - 14,25; l a .A. u n i v e r s a l es u n
h
portante conocer las herejías ™-, ^ X I X 15 1 a j u s t , a eos, U E 3,6; l a i g l e s i a d e D o - g r a v í s i m o e r r o r , C D X I X 18;
en el d
c r i s t i a n a s q u e l a filosofía o l a t y C D X I X 16 dlíerencia n a t o n o es l a I g l e s i a d e C r i s t o , el q u e conoce s u d. c o n o c e c o n
r e t ó r i c a a n t i g u a s , E 118,12; p a - f n t r e , e\ d e s e o d e a l a b a n z a s y U E 19,50; r e f u t a c i ó n d e l o s a r - c e r t e z a l a v e r d a d , V K 39,73;
r a g a n a r s e al a u d i t o r i o , nó n e - 'a sed de d- C]D.V 19;.el que g u m e n t o s q u e a l e g a n en s u f a - en a s u n t o s n o c l a r o s , lo p r u -
cesita la p r e p a r a c i ó n r e t ó r i c a desprecia la gloria y vive es- vor, U E 13,33, 15,37, 16,40; s u s d e n t e es o p i n a r , E 190,16; e n
clav
o filosófica d e los a n t i g u o s , E ° d e l a s e d d e d es p e o r f a l a c i a s , S 88,22; ¡ p e r e g r i n a e x é - cosas dudosas h e m o s de d u d a r
118,11; u n a c o s a es n e g í r l a fe, ? u e . l a s b t e s t , a s . C D V 19; e n g e s i s d e los d., S 138,9; a r r o - s i n d. a l g u n a , E 202,15 (v. A c a -
la v l d a e
y otra, m u y distinta dejarse ^ n a i T " a d ' e í™a^d,a/a g a n c i a y s o b e r b i a d e los d., S démicos, Certeza).
a
llevar de i n e x a c t i t u d e s de len- . J i a , d l e ; CP- . X I X Í 6 ^ ( V ^ A u t o " 99,8; s u e x t r a o r d i n a r i a c e g u é - ~ , . , *
r,da<1
g u a j e , A P 1,2; t a m b i é n e n t r e ' Ambición, Poder). r a S 12,4; r e b e l d e s c o n t r i l a » u l z u r a : e s innegable que las
cosa
los c r i s t i a n o s e s p i r i t u a l e s h a y D o n a t i s m o : condenación por la I g l e s i a , S 138,7; el e s p í r i t u s e - ? m u n d a n a s t l e I ? e n %u *•
grados distintos en la compren- I g l e s i a r o m a n a , E 105,8; l e g i s -
lacií
p l r a t i s t a y soberbio, r a z ó n d e Pr°Pia- V n 0 Pequeña, C V I
1 1 , 1 M (v
s i ó n p r o f u n d a d e l a d., E J 98,8; > " ™ P e r i a l c o n t r a l o s d^ s u s e p a r a c i ó n , U E 13,33; s u - ^onsuelo>-
c a d a u n o c o m p r e n d e l a d. d e l a % „105'£: s a o í le&° " s m a " ® raíz s e p a r a t i s t a , ' fruto de su D u r a c i ó n : el t i e m p o e s t á r e l a -
fe s e g ú n s u c a p a c i d a d , E J 98,3; * ? £ ' c£ s f ' 3 1 ; m o t i v o s del s o b e r b i a , S 88,18. d o n a d o con l a m e d i d a d e l a s
si q u i e r e s p r o f u n d i z a r en l a í n - ' , . , , . , , —Crímenes: perseguidores crue- d u r a c i o n e s , C X I 15,19 (v.
t e l i g e n c i a d e l a d. n o q u i t e s el —Historia: documentación histó- l e s d e l a I g l e s i a , E J 5,12; y liempo).
c i m i e n t o de l a fe E J 98%; d e b e » £ • d | <*££> « 3 ? ^ : d e l o s c a t ó l i c o s , E 87,8, E J
recibirse y a s i m i l a r s e con m t e - t a s p r o c 0 n s u l a r e s y las actas 6,23, 11,13; d e s m a n e s y c r í m e - TJ . , . , . ,
l i g e n c i a ñ r m e , E J 98,6; a los e c l e s i á s t i c a s , E 43,14; el m a n i - n e s c o n t r a los católicos, E 44,9, L M ; p t o : la, m a g i a y l a a s t r o l o -
p á r v u l o s en l a fe no s e les p u e - f i e s t o d e los d., E 129,1; el p r e - 88,8, 105,3; g r u p o s a r m a d o s , E g la
c , en E
- " S Í T ^ Í Í Í T V CU
í°
d e e x p o n e r l a d. c o n l a m i s m a t e x t o de la c a u s a de Cecilia- 139,2; s u s h o r r e n d o s c r í m e n e s , d e
? e . r a PC' sD' Cx Vv Di ,n , ™3 n 5'> c u l t o
d o s i s q u e a los a d u l t o s en l a n o , E 141,6; l a c a u s a d e C e c i - d e Isls
E 111,1, 134,2, 185,30; el a s e s i - > -
fe, E J 98,5; u n a es l a c o m p r e n - liano, E 173,9, 185,6; el c i s m a n a t o del o b i s p o católico M a x i - E j e m p l o : en t o d a s l a s a c c i o n e s
d e
s i ó n d e l a d. p o r s o l a l a fe, y M a x i m i a n o d e n t r o d e l d., m i a ñ o p o r los d o n a t i s t a s , E d e C r i s t o h a y u n e. p a r a los
E 7
otra, la comprensión por la in- a J ! ^ V ^ s f ^ T ^ ^ 185,26; d e s ó r d e n e s s o c i a l e s p r o - c r i s t i a n o s , E J 15,2; h a y q u e
t e l i g e n c i a a p o y a d a en l a fe, E J t á r t a g o , E 128,2 173,7, 185,30, v o c a d o s p o r los d o n a t i s t a s , E c o n f i r m a r l a e n s e ñ a n z a c o n el
su
aao- io /i „ „ „ „ „ j t , i „ „ i - a c t u a c i ó n en l a c o n f e r e n c i a 185,15; no t i e n e n m o t i v o p a r a e., O I I 9,27; e n el m a t r i m o n i o ,
98,2, l a d. a s e q u i b l e a los c r i s - c o n los catóiicos, B 141,1.2; d e - quejarse de las medidas dicta- los c ó n y u g e s d e b e n d a r s e b u e n
t i a n o s c a r n a l e s y l a d. a b i e r t a r r o t a d o s en la conferencia con d a s c o n t r a ellos, U E 20,53; s o n e. m u t u o , SM I I 2,7; d e b e m o s
a los c r i s t i a n o s e s p i r i t u a l e s , E J los o b i s p o s c a t ó l i c o s , E 141,4; l l e v a d o s a los t r i b u n a l e s c i v i - d a r b u e n e. no s o l a m e n t e a los
98,1. después de la conferencia es- les p o r s u s delitos, E 133,1; s e fieles, sino t a m b i é n a los infie-
g l o r í a n d e s e r p e r s e g u i d o s «por les, E M I I 2,6.
406 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES JNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LQS XVIII VOLÚMENES 407

E l e c c i ó n : el m i s t e r i o d e l a e. d i -E n i a ú s : el S e ñ o r f i n g e s e g u i r I Encarnación] E n s e ñ a n z a : q u é es e n s e ñ a r , M
v i n a , D C I 2,22; no p r e c e d e a a d e l a n t e ; ¿ p o r q u é ? , S 89,4; e x - to, T X I I I 9,12; o t r o s b i e n e s d e 10,29; u n a c o s a es e n s e ñ a r , y
la justificación, sino q u e é s t a p l i c a c i ó n d e l a ficción del Se- l a e., T X I I I 17,22. o t r a , h a b l a r , M 10,30; t o d a e.
p r e c e d e a l a e., D C I 2,6; el ñor, S 89,7 (V. M e n t i r a ) . implica cosas y signos, DOC
— V a r i o s : lección f u n d a m e n t a l d e I 2,2; h a y q u e c o n f i r m a r l a e.
n e r v i o de l a c u e s t i ó n : ¿ p o r q u é
Embriaguez: pecado g r a v e , E l a e., T V I I I 5,7; l e c c i ó n d e
faltó a E s a ú la misericordia?, con el e j e m p l o , O I I 9,27; el
22,3, 29,5; s u g r a n e x t e n s i ó n , h u m i l d a d , S 117,17; t i e n e s q u e s i s t e m a de los castigos corpo-
D C I 2,9; p o r q u é J a c o b f u é a c e p t a r a Cristo en su totali-
elegido y E s a ú reprobado, DC E 93,48; l a f i e s t a p a g a n a d e l a r a l e s , . C I 9,14; e x t r a o r d i n a r i a
«Leticia», b o r r a c h e r a g e n e r a l , E d a d , E J 23,6; l a fe en l a e. d e i m p o r t a n c i a d e l a e. p r i m a r i a ,
I 2,4.8; q u i é n es el q u e l l a m a C r i s t o , CC 17,19; ¿ p o r q u é J e -
a los elegidos, E P I I 10,22; p o r 29,2; a b u s o s c o n o c a s i ó n del C I 13,20; l a e. d e l a e l o c u e n -
c u l t o d e los s a n t o s , E 22,6. sucristo vino al m u n d o después cia, C I I I 4,7; r e c t o c r i t e r i o e n
qué Dios escoge a pecadores de p a s a d o s t a n t o s siglos?, P S
e i g n o r a n t e s , S 43,6; a n t e s d e l a e. d e los c l á s i c o s p a g a n o s ,
E n c a r n a c i ó n : G r a n m i s t e r i o : el 9,17; se h i z o lo q u e no e r a s i n C I 15,24; dos v í a s n o s l l e v a n
l a e. d e l a g r a c i a , t o d o s s o m o s m i s t e r i o d e l a e., S 91,3; m i s - d e j a r d e s e r lo q u e e r a , E J
i n j u s t o s , P 22,19; d i s t i n c i ó n e n - a a p r e n d e r : la autoridad y la
t e r i o d e la, c l e m e n c i a d e D i o s 21,7; c o m p a r a c i ó n del V e r b o r a z ó n , C A I I I 20,43; en q u é
t r e el o r d e n i n t e n c i o n a l y el c o n el h o m b r e , O I I 10,29; s i n - encarnado y la palabra h u m a -
o r d e n e j e c u t i v o e n l a e. d i v i - c o n s i s t e el a p r e n d e r , C X 11,18;
g u l a r e l e v a c i ó n del h o m b r e , P S n a , S 119,7; l a s p a l a b r a s d e p a r a aprender, vale m á s la cu-
n a , D C I 2,6, P S 17,34; no p r o - 15,31; l a g r a c i a m á s p o d e r o s a Cristo eran suyas, pero Cristo
v i e n e de l a s o b r a s n i d e l a f e ; riosidad libre que la m e d r o s a
d e t o d a s , C G 11,30; g r a c i a s u - c o m o P a l a b r a es del P a d r e , E J n e c e s i d a d , C I 14,23; C r i s t o e n -
¿de dónde proviene?, DC 1 2 , 5 ; p r e m a en l a h i s t o r i a , T X I I I 76,5; q u i é n e s n o r e c i b i e r o n y
los e l e g i d o s s e lo d e b e n t o d o s e ñ a d e n t r o ; f u e r a , el h o m b r e
19,24; a l t a y p r o f u n d a m e d i c i - quiénes recibieron al V e r b o en- a d v i e r t e c o n p a l a b r a s , M 14,45
a l a g r a c i a d e Dios, S 100,4; n a d e l a h u m a n i d a d , CC 11,12; c a r n a d o , S 121,3; h e r e j e s y
f r u t o d e l a gracia,, p o r ella s o n (v. A p r e n d i z a j e ) . •
s u m o v a l o r en el a c o r d e or- m a l o s c a t ó l i c o s c o i n c i d e n en
p r e v e n i d o s t o d o s los m é r i t o s n e g a r a C r i s t o , S 183,13; n i e - E n t e n d i m i e n t o : p e r t e n e c e al a l -
b u e n o s del h o m b r e , P 20,17; questal y grandioso de la crea- m a , S L I I 3,3; no es c o s a d i s -
ción, T I V 2,4; es el g r a n p r o - g a l a e. de C r i s t o q u i e n n i e g a
no s e r e a l i z a p o r m é r i t o a l g u - la catolicidad de su Iglesia, S t i n t a del a l m a , s i n o a l g o del
n o p r e c e d e n t e de obi-a, E 186,15, d i g i o d e C r i s t o , E J 17,1; el m i s - a l m a m i s m a , E J 15,19; es s u -
t e r i o d e l a e. y los s a b i o s del 183,11; n e g a d o r e s d e l a e., S
194,39; el n ú m e r o d e los e l e g i - 183,1 (v. C r i s t o , V e r b o ) . perior a la imaginación, S L I I
dos, S 111,1, 251,2; el n ú m e r o m u n d o , S 184,1; l a e. del V e r - 20,35; e x i s t e u n o r d e n i n t e l i -
d e los elegidos en l a p r e s c i e n - bo y l a filosofía c r i s t i a n a , C A g i b l e d i s t i n t o del o r d e n s e n s i -
c i a d i v i n a , E 186,25; s o n p o c o s I I I 19,42. E n c r a t i t a s : afirman la condena- ble, S L I I 20,35; t i n i e b l a s del
en c o m p a r a c i ó n c o n los q u e íe —Objeto: la unión hipostática, ción de A d á n , N G 21,23. a l m a son la ignorancia, O I I
p i e r d e n , S 111,1 (v. S a l v a c i ó n ) . C G 11,30, E J 3,2, S 119,4; v e r - E n e a s : su venida a Italia, CD 3,10; e n t e n d e r es v i v i r m e d i a n -
d a d e r o m a t r i m o n i o del V e r b o X V I I I 19. te la r a z ó n u n a v i d a m á s no-
con la n a t u r a l e z a h u m a n a , S ble y p e r f e c t a , L A I 7,17; es a
E l e m e n t o s : los c u a t r o e., C U A 126,6; o b r a d e t o d a la T r i n i d a d , E n e m i g o s : h a y q u e a m a r a los
1,2; e s t a b a n predeterminados l a m e n t e el e n t e n d e r lo q u e a
T X V 11,20; o b r a del V e r b o , S e., S 56,14, 90,9, SM I 21,69; los s e n t i d o s el ver, O I I 3,10;
en l a m a t e r i a i n f o r m e , GLI 119,6; l a e l e v a c i ó n del h o m b r e p o c o s a m a n a s u s e., p e r o es el e n t e n d i m i e n t o n o d e b e t r a s -
4,18; ¿ t i e n e n los e. a l m a ? , G L E a la u n i d a d de persona, o b r a o b l i g a c i ó n d e t o d o s , S 56,15; p a s a r l a s f r o n t e r a s d e lo s e -
I I I 9,13; o p i n i o n e s s o b r e l a del E s p í r i t u S a n t o , E J 74,3; p e r d ó n e s e , a l m e n o s , a l e. q u e g u r o , T I I I 10,20 (v. F e , I n t e -
t r a n s f o r m a c i ó n d e los e., G L E dos n a t u r a l e z a s y u n a sola per- p i d e p e r d ó n , S 56,16; d e b e m o s ligencia, Mente).
I I I 3,4; a p l i c a c i ó n d e los s e n - o r a r p o r n u e s t r o s e., SM I I 6,22;
s o n a , E 137,8.11, A P 14,32; V e r - un género de oración lícita con- E n v i d i a : r a í z del p e c a d o d e los
t i d o s a los c u a t r o e-, G L E I I I bo y h o m b r e , u n a s o l a p e r s o -
4,6; el e. a é r e o n o f u é s i l e n c i a - t r a los e., S 90,9; c ó m o s e e x - á n g e l e s m a l o s , V R 13,26, S V
n a , E 169,8, D O C I 13,12; a s u n - plican las imprecaciones profé- 31,31, D C I I 6; q u i e n v i v e b i e n
do p o r el a u t o r del G é n e s i s , ción s i n g u l a r d e u n a n a t u r a l e -
G L E I I 2,5, I I I 6,8; el a g u a es t i c a s c o n t r a los e., S M I 21,71; no e. a n a d i e , V R 47,90; l a e.
z a h u m a n a p o r el V e r b o , E 11,2, el h o m b r e j u s t o d e b e p r o c u r a r en los n i ñ o s , C I 7,11; en el
e. m á s c e r c a n o a l a i r e , y el 187,40, C C 20,22, C D I X 15; el
a i r e , a l cielo, G L E I I I 1,1; l a s que cesen las enemistades, C cielo h a y m u c h a s m o r a d a s , p e -
Verbo a s u m i ó al h o m b r e ente- I X 9,21; p o r q u é a los a n t i g u o s r o no e x i s t e l a e., S V 29,29.
a g u a s se encuentran también ro, CO 4,11, S 13,2; l a c a r n e ,
s o b r e el cielo s i d é r e o , G L E I I , s e les o r d e n ó a b o r r e c e r a l e. y Epicureismo: f i l o s o f í a sensista
v e h í c u l o del V e r b o , S 28,5, 120,2; a nosotros se nos m a n d a a m a r en c u a n t o a l c o n o c i m i e n t o , C D
5,9; el f u e g o o c u p a l u g a r m á s la n a t u r a l e z a h u m a n a de Cris-
a l t o q u e el a i r e , G L E I I 3,6 a l e.; e x p l i c a c i ó n , S 149,16; el V I I I 7; profesa la evidencia
to no p e r t e n e c e a la n a t u r a l e - e. es t a m b i é n p r ó j i m o t u y o ; p u r a m e n t e s e n s i b l e d e l a s co-
(v. M a t e r i a ) . z a d i v i n a , s i n o a l a p e r s o n a del p o r eso d e b e s a m a r l o ; o d i a en s a s , C A I I I 11,26; s u m a t e r i a -
E l i a s : a r r e b a t a d o en u n c a r r o H i j o de Dios, E J 82,4. él sólo el p e c a d o , S 149,18; l o s l i s m o a t o m i s t a , E 3,2; d e f i e n d e
d e f u e g o , v e n d r á a n t e s del J u i - — F i n a l i d a d : T I V 18,24, S 121,5, amigos a veces nos pervierten la evolución de la m a t e r i a , C D
cio, C D X X 29. 127,9, 174,1; p o r q u é v i n o C r i s - con s u a d u l a c i ó n , a s í c o m o los V I I I 5; su doctrina sobre la
to, S 174,8; el m e d i o m e j o r p a - e. nos c o r r i g e n c o n s u s i n s u l - m o r t a l i d a d n e c e s a r i a del a l m a ,
E l o c u c i ó n : en o r d e n a l a v e r d a d , r a liberar al hombre, T X I I I t o s , C I X 9,18. M 13,41; l a d o c t r i n a d e E p i c u -
i m p o r t a m á s el c o n t e n i d o q u e 10,13; c o n v e n i e n c i a d e l a e. p a - ro s o b r e el c l i n a m e n , C A I I I
l a f o r m a , C V 14,24 (v. F o n d o , r a l i b e r a r al h o m b r e , CC 11,12; E n f e r m e d a d : D i o s s a b e si t e c o n - 10,23; d e f i e n d e l a p l u r a l i d a d d e
Forma.). m a n i f e s t a c i ó n del H i j o , S 2,2; v i e n e o no, E J 7,12; l a v e r d a - los m u n d o s , C D X I 5, X I I 1 1 ;
D i o s p o r l a e. s e h a c e p r ó j i m o d e r a s a l u d del c u e r p o s e r e a l i - s u o p i n i ó n s o b r e l a felicidad,
E l o c u e n c i a : el o r d e n en la e n s e - z a r á al f i n a l d e los t i e m p o s ,
ñ a n z a d e l a e., C I I I 4,7; l a n u e s t r o , S 171,3; C r i s t o , h e c h o S 150,5; c o l o c a l a v i r t u d en el
p a n en l a e., S 130,2; b e n e f i - E J 17,1; l a s e. del a l m a s o n p l a c e r , C D V 20; el h o m b r e h a
e. c o m o m e d i o p a r a el h o n o r y cios de l a e. del V e r b o , V R ignoradas m u c h a s veces por n a c i d o p a r a el p l a c e r , C A I I I
l a s r i q u e z a s , C I 9,14; c o m o q u i e n e s l a s p a d e c e n , E J 7,19 7,16; s u m o b i e n d e l h o m b r e , el
16,30, M P I I 24,38; n o s d i s p o n e (v. D o l o r ) .
a r m a de la ambición, C I I I al c o n o c i m i e n t o d e l a v e r d a d , p l a c e r s e n s i b l e , U C 4,10; r e f u -
4,7; s e p o n e c o n f r e c u e n c i a a l T I V 2,4; s a n a l a a v i d e z d e E n g a ñ o : el p e c a d o , f u e n t e d e e., t a c i ó n , S 150,9; e r r o r ético, E
servicio de la ambición desor- d i v i n i d a d q u e h a y en el h o m - V R 36,67; el h o m b r e q u e s e en- 118,16; e r r o r c o s m o l ó g i c o , E
d e n a d a , C I 16,26; c o m o m e r o b r e , E 137,12; a r g u m e n t o d e l a g a ñ a es d i g n o d e l á s t i m a ; el 118,18; e r r o r e s lógicos, E 118,19;
j u e g o d e p a l a b r a s , C I 9,15 (v. i n m o r t a l i d a d feliz p a r a el j u s - q u e e n g a ñ a es v i t a n d o , C A II también h a y epicúreos dentro
5,12 (v. M e n t i r a ) . del c r i s t i a n i s m o , S 150,6.
Oratoria).
408 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 409
E p i f a n í a : m a n i f e s t a c i ó n de Cris- [ TEscepticismo] [Espectáculos] [Espíritu]
to, S 201,1; m o t i v o d e regoci- cal, T X V 12,21; l a i n t u i c i ó n 7,6; d e j a d los e. d e l a c a r n e ; d e n e s d e D i o s , D C I I 1,4; el
jo, S 201,1. del y o p e n s a n t e , S L I I 1,1; e. t e n é i s l o s e. de l a v e r d a d , S m a l e. es b u e n o si s e a t i e n d e a
E p i s c o p a d o : significado etimoló- a c a d é m i c o , C V I 11,18, E 1,2 (v. 51,1. s u n a t u r a l e z a , y m a l o , p o r el
gico, C D X I X 19; n o m b r e de Certeza, Evidencia). E s p e r a n z a : Objeto: certeza de la ministerio que ejerce, DC II
trabajo, no de honor, CD X I X E s c l a v i t u d : no es e x i g e n c i a de e. c r i s t i a n a , E 157,6; el o b j e - 1,5; el m a l e. p u e d e p a r t i c i p a r
19 (v. O b i s p o ) . l a n a t u r a l e z a , s i n o c u l p a del p e - t o d e l a e. lo v e m o s en C r i s - por p e r m i s i ó n divina del don
E p í s t o l a s : a los H e b r e o s : a l g o c a d o , C D X I X 15; p o r n a t u - to, c a b e z a n u e s t r a , S 157,3; s u d e p r e d e c i r el f u t u r o , D C I I
a c e r c a d e s u a u t o r , M P I 17,50; r a l e z a , n a d i e es e s c l a v o del t é r m i n o p r o p i o e s D i o s , E N 8,2, 3,3; a u n q u e d i g a v e r d a d el m a l
a los R o m a n o s : intención ge- h o m b r e n i del p e c a d o , C D X I X E J 111,1; no h a l l e g a d o t o d a - e. m e z c l a el e n g a ñ o c o n l a v e r -
n e r a l d e e s t a c a r t a , D C I 2,2. 15; es p r e f e r i b l e s e r e s c l a v o v í a a s u o b j e t o , S 105,7; e n d a d , D C I I 3,3.
E r r o r : ¿ q u é es el e.?, E N 17,5; es de un hombre que de u n a pa- el cielo n o h a b r á e., S. 158,8, E s p í r i t u S a n t o : D i v i n i d a d : es
m á s fácil d e f i n i r el e. q u e a c a - sión, C D X I X 15; u n c r i s t i a n o S L I 7,4; s u f u n d a m e n t o , l a D i o s , T I 6,12, V 13,14, E J 74,1,
b a r c o n él, C A I 4,10; e s e n c i a no d e b e p o s e e r u n e s c l a v o co- m i s e r i c o r d i a de D i o s , C X S 217,4; d o n p e r s o n a l , n o m b r e
del e., S L I I 3,3; e r r a r es a n d a r mo posee u n caballo o la pla- 29,40, 36,58,; es l a q u e n o s h a c e propio de la t e r c e r a persona,
s i e m p r e b u s c a n d o s i n a t i n a r en t a , S M I 19,59; el s i e r v o es u n t o l e r a b l e ¡ésta v i d a , E J 111,1. T I V 15,16; s u e s e n c i a , T V I I
lo q u e s e b u s c a , C A I 4,10; lo h o m b r e , L A I I I 11,34; e. del — N e c e s i d a d ü tías c o n s u e l o d e l a 3,6; s u i n m u t a b i l i d a d s u b s t a n -
c a r a c t e r í s t i c o del e., a p r o b a r p e c a d o , S 134,3; sólo C r i s t o n o s p e r e g r i n a c i ó n , S 158,8; p r e n d a cial, T I I 6,11.
lo f a l s o c o m o v e r d a d e r o , E N l i b r a d e ella, S 134,4, 145,5. d e l a g l o r i a , S 210,7; v i g o r i z a
17,5, C A I 4,11; o r i g e n del e., E s c r i b a s : e r a n los d o c t o r e s d e l a v o l u n t a d , C U A 22,38; l a d u l - — P r o c e s i ó n y o r i g e n : p r o c e d e del
V R 33,61, M P I I I 8,15; dos d e - l a l e y ; s u m i s i ó n , S 74,1; s u z u r a d e D i o s sólo s e d e s c u b r e P a d r e y del H i j o , E J 9,7, 99,6,
f e c t o s f r e c u e n t e m e n t e lo c a u - i g n o r a n c i a del r e i n o d e Dios, a los q u e e s p e r a n en E l , S T I 5,8, I I 3.5, I V 20,29, V 11,12,
s a n : la p r e s u n c i ó n y la ter- S 74,2; q u i é n s e a «el e. i n s t r u í - 145,2; n a d a t a n o p u e s t o a l a e. 14,15, X V 25,44, S 71,29, 217,2;
q u e d a d , T I I 1 ; d i f e r e n c i a en- do .en el r e i n o d e Dios», S c o m o el m i r a r a t r á s , S 105,7; es E . del P a d r e y d e l H i j o , C D
t r e l a m e n t i r a y el e., S 133,4, 74,1. a r m a p a r a no d e s e s p e r a r del X I I I 24; p e r o s o n u n solo p r i n -
S L I I 3,3; n o t o d o e. es p e c a - p e r d ó n d e los p e c a d o s , E J 41,8; cipio, n o d o s p r i n c i p i o s , T V
do, E N 20,7, 21,7; p e r o es s i e m - E s c r i t o r : el v e r d a d e r o e. es el es n e c e s a r i a p a r a v e r a D i o s 15,16; es c o m o u n a inefable
p r e u n m a l , E N 21,7; no t o d o el que escribe progresando y pro- e n e s t a v i d a , S L I 6,12; el t e - c o m u n i c a c i ó n e n t r e el P a d r e
q u e y e r r a , p e c a ; p e r o t o d o el g r e s a e s c r i b i e n d o , E 143,2; c r i - mor, bajo la ley m o s a i c a ; la y el H i j o , T V 11,12; a b r a z o
q u e p e c a , y e r r a , C A I I I 16,35; terio p a r a calificar como mo- e s p e r a n z a , b a j o l a g r a c i a de i n e f a b l e del P a d r e y del H i j o ,
y e r r a el q u e s i g u e u n f a l s o c a - r a l m e n t e b u e n o a u n a u t o r , TJC C r i s t o , S 145,3; l a e. d e l a v i - T V I 10,11; s u c o n s u b s t a n c i a -
m i n o , p e r o t a m b i é n y e r r a el 5,11; si el l i b r o n o p u e d e s e r da eterna, v i d a a h o r a del cris- l i d a d c o n el P a d r e y el H i j o ,
q u e no s i g u e el v e r d a d e r o , C A c o r r e g i d o , el e. sí p u e d e co- t i a n o , S 127,1; l a e. del c r i s - T I 6,13, V I 5,7.
I I I 15,34; m e j o r es n o s a b e r r r e g i r s e , E 143,7; es n e c e s a - t i a n o y los b i e n e s e t e r n o s , S — A p r o p i a c i o n e s : es el a m o r p o r
q u e c a e r en el e., p e r o m e j o r r i o q u e los q u e t i e n e n d o t e s 157,1; l a e. en l a s p e t i c i o n e s a p r o p i a c i ó n , T X V 19,33; e n el
es s a b e r q u e no s a b e r , E J 21,1; p a r a ello s e c o n s a g r e n a l a d e - del p a d r e n u e s t r o , E N 114,30. seno de la Trinidad, T X V
el e. no es c o n t r a r i o a l o r d e n , f e n s a d e l a fe en s u s e s c r i t o s , E s p í r i t u : N a t u r a l e z a : difícil c u e s - 17,27; t a m b i é n el E . S. es p r i n -
p u e s nadie y e r r a sin causa, O C M 6,11; el n o m b r e d e J e s ú s , t i ó n , A O I V 22,36; q u é s e e n - cipio, T V 13,14; s e le l l a m a
I 6,15; es l í c i t o el u s o m o d e r a - a r m a d e los e s c r i t o s c r i s t i a n o s , t i e n d e p o r e., T X I V 16,22; n o á n g e l , e s t o es, e n v i a d o , T I I
do d e l a f u e r z a p a r a l i b r a r al V I X 4,7 (v. C r í t i c a , I n t e l e c - es t o d a el a l m a , s i n o u n a f a - 14,23; l a m i s i ó n del E . S., T
h o m b r e del e., E 93,5; s o n tual, Literatura). c u l t a d d e ella, A O I V 22,36;
s i e m p r e u n mal, pero unos son E s d r a s : la profecía sobre Cristo, espíritu y mente, sinónimos,
IV 20,29; enviado por el Padre
m á s perjudiciales que otros, E N c o m o v e r d a d , C D X V I I I 36; es A O I V 22,36; s i n ó n i m o d e m e n -
y por el Hijo, T IV 20,29; en
19,6; es d e f o r m e en sí m i s m o , casi m á s historiador que profe- t e y de r a z ó n , L A I 9,19; el e.
qué sentido se le puede llamar
V R 40,76; n o t o d o e. es p e r j u - t a , C D X V I I I 36. del h o m b r e y el E . d e Dios, T '
enviado, T II 5,10; enviado des-
dicial, E N 17,5; e. t e o l ó g i c o s , V I 3.4; l a d i g n i d a d d e l a n a t u -
pués de la g l o r i f i c a c i ó n de
V R 49,96; el e. t e o l ó g i c o es el E s e n c i a : e. y s u b s t a n c i a , T V I I r a l e z a e s p i r i t u a l es m u y s u p e -
Cristo, E J 40,2; se llama don
m á s l a m e n t a b l e , L A I I I 21,59; 4,9; d i f e r e n c i a e n t r e e. y r e - r i o r a l a d e los c u e r p o s , L A
de Dios, T XV 17,29, E J 15,12;
el e. m o r a l n o e s t á en el d e s e o l a c i ó n , T V I I 1,2; t o d a e. e n I I I 20,56, C I I I 6,10; es i n a c c e -
don del Padre y del Hijo, T
d e l a f e l i c i d a d , s i n o en l a m a l a sentido relativo dice r e a l i d a d s i b l e d i r e c t a m e n t e a los s e n t i - V 11,12; es don desde la eter-
elección d e los m e d i o s p a r a lle- f u e r a d e l a r e l a c i ó n , T V I I 1,2. dos, O I I 10,29; d o s c l a s e s d e nidad, donación en el tiempo,
g a r a ella, L A I I 9,26. i d e a s i m p r e s i o n a n a l e. h u m a - T V 16,17; dedo de Dios, T II
E s a ú : E s a ú y J a c o b , dos t i p o s E s p a c i o : lo c o r p ó r e o o c u p a el e., 15,26; por qué se le llama dedo
C V I I 1,2. no, L A I I I 25,74 (v. A l m a ) . de Dios, É L 16,28; es el gran
d e l a h u m a n i d a d : los r e p r o b a - — D i s c r e c i ó n d e e s p í r i t u s : el b u e n
d o s y los elegidos, D C I 2,3 E s p e c i e : r e s u l t a n t e de l a u n i ó n e. y el m a l e., D C I I 1,3; l a s Consolador, E J 94,2; fuente de
(v. E l e c c i ó n , C o n d e n a c i ó n ) . e n t r e la f o r m a y la m a t e r i a s u g e s t i o n e s del e. b u e n o y l a s la caridad, E J 27,6; señor y
E s c á n d a l o : q u é es el e., S 81,2; p r i m a , C X I I 3,3; s i n e s p e c i e s s u g e s t i o n e s del e. m a l o , E J distribuidor del don de profe-
s u g r a v e d a d , S 62,9; n a t u r a l e - n o h a y t i e m p o , C X I I 9,9. 55,4; el E . d e D i o s es el E s p í - cía, DC II 1,8.
z a y m o d o s d e e v i t a r l o , S 81,4; E s p e c t á c u l o s : los j u e g o s c i r c e n - r i t u S a n t o , D C I I 1,5; el b u e n —Epifanías del Espíritu Santo:
v a r i a s c l a s e s d e e., S 81,4; l a s e s , C V I 7,11; los e. d e los e., t o d o lo o r d e n a a l b i e n ; el T II 6,11, IV 21,30; neotesta-
p r o t e c c i ó n c o n t r a los e., S 8 1 , l ; g l a d i a d o r e s , C V I 8,13; el p e l i - m a l e. i m p u l s a a l m a l , D C I I mentarias, E 169,12; el E. S. en
el e. f a r i s a i c o a n t e l a c a í d a d e g r o d e los e. t e a t r a l e s o b s c e - 1,6; D i o s s e v a l e no sólo del el bautismo de Jesús y en el
u n s a c e r d o t e , E 78,6; el e. d e n o s , C I I I 2,2; m u n d a n i d a d d e b u e n e., s i n o t a m b i é n del m a - cenáculo, E J 6,3; se manifiesta
los p a g a n o s en l a s a d v e r s i d a - l o s e., C I 10,16; los e. c o m o lo, p a r a r e a l i z a r o b r a s d i g n a s , bajo la forma de paloma en el
d e s del m u n d o , S 81,7. cebo de la curiosidad, C X D C I I 6; el m a l e. sólo p u e d e bautismo de Cristo, E J 5,10.
Escepticismo: grave o b s t á c u l o 35,55; si los c r i s t i a n o s n o f u e - o b r a r lo q u e D i o s le p e r m i t e ,
p a r a l o s q u e e n t r a n en l a filo- D C I I 1,4; el m a l e. es u t i l i z a - —Misión en la Iglesia: alma de]
sofía, C A I I I 14,30; d e s e s p e r a s e n a ellos, m u c h o s o t r o s s e Cuerpo místico, S 267,4; la ve-
m a r c h a r í a n d e allí, S 88,17; do a v e c e s p o r D i o s c o m o j u s - nida del E. S. en el dia de Pea-
d e h a l l a r l a v e r d a d , E 1,2, C A D i o s no h a d e j a d o a l c r i s t i a n o t o c a s t i g o del p e c a d o r , D C I I
I I 3,8; s u c o n t r a d i c c i ó n r a d i - 1,4; el m a l e. s e d i c e e. del S e - tecostés, E J 92,1, S 267,1; por
s i n e., E J 7,6; los e. d e los qué no fué dado h a s t a después
c r i s t i a n o s , S 51,2; l o s e. del ñ o r en c u a n t o c u m p l e l a s ó r - de la purificación del Señor
m u n d o y los e. d e l a fe, E J E J 32,6; el E. S. en la Iglesia,
ÍNDICE GENERA!, DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 411
410 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
rEstado] lEstoicismo]
[Espíritu Santo] [Estado] del a l m a , C A I I I 17,38; d e f i e n -
S 267,1; n o b u s q u é i s a l B . S. de u n a c i u d a d o d e u n r e i n o —Y m o r a l : es d e b e r d e l a l i b e r -
t a d j u s t a n o s i l e n c i a r los m a - d e el e t e r n o r e t o r n o de los ci-
f u e r a del C u e r p o d e C r i s t o , B c o m o lo es u n a l e t r a d e u n d i s - clos h i s t ó r i c o s , C D X I I 11,13;
185,50; f u e r a d e l a I g l e s i a n o curso, CD IV 3; está compues- les del p r o p i o e., C D I I I 17;
to d e órdenes intermedios altos el m a l m o r a l es t a n g r a n d e , su d o c t r i n a s o b r e la felicidad,
s e t i e n e a l E . S., S 71,30. S 150,5; el h o m b r e h a n a c i d o
—Su obra en las a l m a s : su obra y bajos, CD I I 21,1; la probi- q u e h a c e s u c u m b i r a los e.,
d a d del c i u d a d a n o es g a r a n t í a C D I I 16; n o es feliz u n e. q u e p a r a l a v i r t u d , C A I I I 7,16; d e -
en n o s o t r o s es l a c a r i d a d , C I C f e n d i ó l a i g u a l d a d d e t o d o s los
I 13,23; si n o t e n e m o s a l E . S. d e p r o s p e r i d a d p a r a el e., B m a n t i e n e en p i e s u s m u r a l l a s
104,6; l a c o n c o r d i a , v í n c u l o fir- y s u s c o s t u m b r e s p o r el s u e l o , p e c a d o s , E 167,4; d o c t r i n a s o -
no p o d e m o s a m a r a D i o s ni b r e l a s c u a t r o p a s i o n e s del a l -
guardar sus mandamientos, E J m e del e., C D I I 2 1 , 1 ; el f u n - D C I 30; el e. no d e b e a p o y a r -
d a m e n t o del e. es l a c o n c o r d i a se sobre la i m p u n i d a d de los m a y l a s a b i d u r í a , C D I X 4.
74,1; c o n s u e l a d e l a a u s e n c i a g a r a n t i z a d a p o r el a m o r del X I V 8 ; n i e g a q u e el a l m a del
corporal de Cristo infundiéndo- v i c i o s , E 138,17; l a v e r d a d e r a
b i e n c o m ú n , E 137,17. v i r t u d es el b i e n m a y o r de l a sabio sufra p e r t u r b a c i ó n algu-
s e E l p e r s o n a l m e n t e en el a l - n a , E J 60,3; el v e r d a d e r o s e n -
m a del c r e y e n t e , E J 94,4; n o s ciudad. CD I 31: la verdadera
—Y l a j u s t i c i a : s i n j u s t i c i a n o l i b e r t a d es l a q u e c o r r e s p o n d e t i d o d e s u d o c t r i n a s o b r e el
sirve de consuelo d u r a n t e esta es p o s i b l e g o b e r n a r r e c t a m e n - sabio y las pasiones, CD IX
p e r e g r i n a c i ó n , E J 32,5; los a la v e r d a d e r a virtud, CD I
t e u n e., C D i r ' % , 1 , X I X 2 1 ; 3 1 ; l a e x c e s i v a p r o s p e r i d a d es 4 ; r e f u t a c i ó n , S 150,9; e r r o r
m i e m b r o s d e D i o s p o r l a fe son d e s t e r r a d a l a justitíia, ¿ q u é s o n ético, E 118,16; e r r o r e s c o s m o -
t e m p l o del E . S., S 217,4; s u fuente de m a l e s p a r a la socie-
los r e i n o s s i n o g r a n d e s p i r a t e - d a d , C D I 30; l a c a u s a d e fe- lógicos, E 118,18; e r r o r e s lógi-
p r e s e n c i a en el c o r a z ó n del rías?, C D I V 4; la j u s t i c i a cos, E 118,19.
h o m b r e , E L 21,36; b i e n a v e n t u - l i c i d a d p a r a el e. es l a m i s m a
h u m a n a y la j u s t i c i a cristiana, q u e p a r a el h o m b r e , C D 1 1 5 , 2 ; E s t u d i o : i m p l i c a el a m o r a lo
r a n z a del h o m b r e , T I 8,18; d e en el e., C D I I 21,4; n o h a y
q u é m o d o n o s lo h a p r o m e t i d o l a b i e n a v e n t u r a n z a del h o m b r o q u e s e e s t u d i a , T X 1,2; m ó v i -
v e r d a d e r o e. d o n d e n o h a y a d - y del e. t i e n e n el m i s m o o r i - les p a r a el e s t u d i o , T X 1,1
C r i s t o , E J 7 4 , 1 ; s e p r o m e t e al ministración j u s t a , C D 1121,2;
q u e n o lo t i e n e p a r a q u e lo según la .definición de E s c i - g e n , E 155,7; l a d e c a d e n c i a d e (v. C i e n c i a , C o n t e m p l a c i ó n , S a -
t e n g a , y al q u e lo t i e n e , p a r a pión, n o h a e x i s t i d o n u n c a , u n e. e m p i e z a c u a n d o l a a v a r i - biduría) .
q u e lo t e n g a c o n m a y o r a b u n - u n a república romana, CD X I X cia y l a r a p a c i d a d c u n d e n en E s t u l t i c i a : es c o n t r a r i a a l a s a -
d a n c i a , E J 74.2; d o n d e D i o s a l 21; no existe peor enemigo pa- l a m o r a l p ú b l i c a , E 138,16. b i d u r í a , V F 4,28; s e e n c u b r e
a l m a , V R 12,25; d o n a c i ó n d e r a el e. q u e l a i n j u s t i c i a , C D —Y m i n o r í a s : p a p e l d e l a s m i n o - con el n o m b r e d e i n o c e n c i a , C
C r i s t o a los h o m b r e s , T X V I I 2 1 , 1 ; el i n t e r é s c o m ú n es el r í a s d i r i g e n t e s , C D V 12,6; I I 6,13 (v. S a b i d u r í a ) .
19,34; d o b l e d o n a c i ó n del E . S., i n t e r é s del e., E 138,10; u n e. f u n c i ó n d e l a s m i n o r í a s en el
necesita un código penal, S e., C D I I 21,3; «no s é t o c a r l a E t e r n i d a d : c o n c e p t o difícil p a -
T X V 26,46; es el q u e d i s t r i b u - r a el h o m b r e , p e r o v e r d a d e r o .
y e los b i e n e s s o b r e n a t u r a l e s a 125,5. lira, p e r o s é h a c e r u n e. d e
p e q u e ñ o g r a n d e » , E 118,13; si C X I I 29,40; t r a s c i e n d e el t i e m -
ios fieles, C X I I I 18,23; es el po, C X I I 15,18; e. d e Dios, C
m a e s t r o interior de las a l m a s , — F o r m a s de gobierno: diversas t i e n e s a u t o r i d a d en el e., ú s a -
la de f o r m a que llegues a la X I I 11,11; el h o y d e D i o s es
E J 9 7 , 1 ; es el q u e e s c u d r i ñ a l a s f o r m a s de gobierno, C D I I 2 1 ; la e., C X I 13,16; en l a e., t o d o
profundidades de la divinidad el p u e b l o q u e s a b e s e r c u s t o - C i u d a d E t e r n a , E 96,1 (v. Go-
bierno) . es p r e s e n t e , C X I 11,13; l a e.
y guia n u e s t r a oración, AO I V dio del b i e n c o m ú n t i e n e d e r e - no t i e n e a n t e s n i d e s p u é s , C
9,13; el g r a n f a v o r del E . S., cho a elegir a s u s g o b e r n a n t e s E s t e b a n Protomártir, San: ora- V I I 15,21; n o t i e n e p a s a d o ni
l a p u r i f i c a c i ó n del a l m a , S L A I 6,14; ¿ q u é e. es p r e f e r i - ción del S a n t o , S 319,1; e n t r e - f u t u r o : es p u r o p r e s e n t e , V R
143,3; q u i t ó t o d o t e m o r a los ble, el i m p e r i a l i s t a o el p a c í " g a su espíritu a Cristo. S 49,97; en l a v e r d a d e r a e. no
a m i g o s d e C r i s t o , E J 92,2; los fico?, C D I V 3 ; s o n p r e f e r i - 319,2; p o r q u é o r ó d e r o d i l l a s , h a y mezcla a l g u n a de tiempo,
< f r u t o s del E . S„ A O I V 15,21, b l e s m u c h o s e. p e q u e ñ o s a p o - S 319,4; h a l l a z g o d e s u c u e r p o , E J 23,9; l a e. y el t i e m p o , C
C O 3,9. cos e. g r a n d e s , C D I V 15. S 319,6; c u l t o d e b i d o al S a n t o , X I 1,1; el t i e m p o r e c i b e s u s e r
— E l p e c a d o c o n t r a el E s p í r i t u —Y r e l i g i ó n : es m u y i m p o r t a n t e S N 319,7; u n a c u r a c i ó n o b t e n i - d e l a e., C I 6,10; en D i o s n o
S a n t o : E N 83,22, E l l s s . ; d i - q u e el e. n o s e e q u i v o q u e en d a p o r el S a n t o , S 320. h a y t i e m p o : es e., C I 6,10; l a
f i c u l t a d d e l a c u e s t i ó n , S 71,5; m a t e r i a d e r e l i g i ó n , C D I V 27; E s t é t i c a : u n a especie de instin- e. d e l a v e r d a d , C V I I 17,23;
p r o f u n d o m i s t e r i o , S 71,7; n o u n e. q u e n o s i r v e a D i o s es t o n a t u r a l n o s d i r i g e en l a p e r - d e l a s p e n a s del i n f i e r n o , E N
t o d a b l a s f e m i a c o n t r a el E . S. u n e. s i n j u s t i c i a , C D X I X 2 1 ; c e p c i ó n e., V R 30,54; los t r e s 112,29.
es i r r e m i s i b l e ; p r u e b a , S 71,9; l a d o c t r i n a c r i s t i a n a , lejos de elementos de la belleza: forma, E u c a r i s t í a : P r e s e n c i a r e a l : el
l a b l a s f e m i a i r r e m i s i b l e es l a p e r j u d i c a r a l e-, es s u m á s fir- proporción y número, O I I m i s t e r i o d e l a c e n a del S e ñ o r ,
i m p e n i t e n c i a , S 71,20; el p e c a - m e a p o y o , E 137,20; e f e c t o s s a - 15,42; l a s l e y e s e. n o s o n c r e a - S 304,1; p r e s e n c i a r e a l del
do c o n t r a el E . S. es l a i m p e - ludables de la d o c t r i n a cristia- c i o n e s del h o m b r e , V R 31,58;
n a en el g o b i e r n o del e., E cuerpo y s a n g r e de Cristo, T
n i t e n c i a , E 185,48 (v. T r i n i d a d ) . e. e h i s t o r i a , V R 22,43; el do- . I I I 4,10; en ella e s t á n el c u e r -
E s t a d o : Definición: definición de 138,14; l a d o c t r i n a c r i s t i a n a es lor c o m o e m o c i ó n e., C I I I 2,2;
el m e j o r a p o y o del e., E 138,9; po y s a n g r e d e C r i s t o , E J 47,2:
r e p ú b l i c a c o m o c o s a del p u e b l o , t r a t a d o s o b r e «lo h e r m o s o y las especies sacramentales, S
C D X I X 2 1 ; l a r e p ú b l i c a es l a l a p r o s p e r i d a d d e l e. y el c u l t o
del v e r d a d e r o D i o s , E 91,6. a p t o » , C I V 14,23 (v. A r m o n í a , 129,1.
c o s a del p u e b l o , l a c o s a c o - Belleza, H e r m o s u r a ) .
m ú n , C D I I 21,2, V 18,2; r e p ú - —Sacramento: sacramento del
b l i c a n o es o t r a c o s a q u e i n t e - —Y P r o v i d e n c i a : l a f u n d a c i ó n y E s t i l o : el e. en o r d e n a l a v e r - cuerpo y de la s a n g r e de Cris-
r é s del p u e b l o , E 138,10; l a c o n - d e s a r r o l l o d e los r e i n o s es o b r a d a d es s e c u n d a r i o , C V 6,10 (v. to, S 131.1; s a c r a m e n t o d e la
c e p c i ó n i d e a l del E . s e g ú n l a d e l a P r o v i d e n c i a , n o d e los Fondo, Forma, Literatura). u n i d a d , E J 26,15; s i g n i f i c a la
filosofía a n t i g u a , E 91,4. d i o s e s del p a g a n i s m o , C D V.T u n i d a d s o c i a l e n t r e el c u e r p o
1,3; t o d o s los r e i n o s e s t á n b a - E s t o i c i s m o : Zenón y Crisipo, sus
—Y p u e b l o : es u n a m u l t i t u d c o n - g r a n d e s m a e s t r o s , C D I X 4; y s u s m i e m b r o s , E J 26.15; u n a
c o r d e d e h o m b r e s , C D I 15,2, jo la acción de la Providencia, . c o s a es el s a c r a m e n t o y o t r a ,
C D V 1 1 ; es l a d i v i n a P r o v i - la l u c h a de la A c a d e m i a con-
E 155,9; u n a c i u d a d es u n a t r a la S t o a , C A I I I 18,41; d o c - m u y d i s t i n t a , l a v i r t u d del s a -
m u l t i t u d de h o m b r e s unidos d e n c i a l a q u e c o n s t i t u y e los c r a m e n t o , E J 26,11.
reinos h u m a n o s , C D V 1; Dios t r i n a de Zenón sobre la per-
e n t r e sí p o r a l g ú n l a z o s o c i a l , cepción, C A I I I 9,18; l a c i e n c i a —Medio d e s a n t i f i c a c i ó n : a l i -
C D X V 8 ; el e. es u n a m u c h e - o b r a en l a s v o l u n t a d e s h u m a -
n a s al c o n s t i t u i r s e los e., P S es sólo del s a b i o , S L I 4,9; d e - m e n t o espiritual de n u e s t r a vi-
d u m b r e u n i d a p o r el v í n c u l o f i e n d e el p a n v i t a l i s m o , C D da, D P 4,7; p a n del a l m a , S
d e l a c o n c o r d i a , E 138,10; c a - 20,42; el a u g e o d e c a d e n c i a d e
los r e i n o s n o d e p e n d e d e lo» V I I I 5 ; d e f i e n d e el f a t a l i s m o , 58,5; el p a n e s p i r i t u a l del h o m -
d a h o m b r e es t a n c o n s t i t u t i v o C D V 8; p r o f e s a l a m o r t a l i d a d b r e , S 57,7; p a n q u e a l i m e n t a
d e m o n i o s , C D I V 7.
412 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 413
[Eucaristía] [Evidencia]
y n o d e c r e c e n u n c a , S 179,5; conocida por la sabiduría, CA [Fariseo] [Fe]
sin este p a n no se puede tener I I 1,1; e. del a l m a y del c u e r - t o c r a c i a e n t r e los j u d í o s , S —Don de Dios: de dónde provie-
l a v i d a e t e r n a , B J 26,15; p a n po c o m o e l e m e n t o s del h o m b r e . 106,2; e r a n m a e s t r o s : h a b í a q u e n e la v o l u n t a d de creer, E L
d e l a c o n c o r d i a , los q u e lo co- L A I I 6,13; l a e. s e n s i b l e e n o b e d e c e r s u s p a l a b r a s , p e r o no 33,57; p r o v i e n e d e l a g r a c i a
m e n n o d i s c u t e n e n t r e si, E J la d o c t r i n a católica, CA I I I s u v i d a , S 74,3; p u r e z a e x t e r i o r d e D i o s , E L 34,60; l a fe, d o n
26,14; s e le p u e d e s u m i r , n o 9,21; l a e x i s t e n c i a , l a v i d a y d e los f., S 106,1; s u i g n o r a n - d e D i o s , P S 3,7, 11,21, E N 31,9,
c o n s u m i r , S 130,2; e n q u é s e n - la inteligencia, t r e s cosas evi- cia del r e i n o d e Dios, S 74,2; E 184,4, 186,4, 194,12, D C I 2,9,
t i d o l a E . se c o m e p o r p a r t e s , dentes, LA III-3,7. p e r t e n e c í a n al r e i n o del d i a - E P I I 10,23, G L 14,28; d o n g r a -
S 129,1; s a l u d del a l m a y m e - E x i s t e n c i a : es u n d o n d e Dios, blo, S 71,1; l a j u s t i c i a f a r i s a i - t u i t o d e D i o s , A O I I 3,6, D C
m o r i a l d e l a P a s i ó n del S e ñ o r , C X I I I 1,1; l a e. es el g r a n ca, d e c i r y n o h a c e r , S 251,4; I 2,7; d o n d e D i o s a l h o m b r e
T I I I 4,10. t a m b i é n e n t r e los p a s t o r e s d e a t r a v é s d e C r i s t o , C I 1,1; el
b i e n del h o m b r e , b a s e d e t o d o s « i n i t i u m fidei» es t a m b i é n u n
— C o m u n i ó n : q u é es c o m u l g a r en los d e m á s b i e n e s , L A I I I 7,20; l a I g l e s i a h a y f., S 137,9. d o n d e Dios, P S 2,3, 19,38, D P
v e r d a d v no sólo s a c r a m e n t a l - d e l a e. s e d e d u c e l a p o s i b i l i - F n t a l i s m o : el h a d o : definición, 2,2, 21,54; t a n t o l a fe i n i c i a l
m e n t e , "CD X X I 2 5 ; c o m a - dad, pero de la posibilidad no C D V 1,9; no e x i s t e el h a d o , como la c o n s u m a d a son u n
m o s y b e b a m o s no sólo s a c r a - s e d e d u c e l a e., N G 7,8 (v. E P I I 5,10; los e s t o i c o s , d e f e n - d o n d e Dios, P S 8,16; l a g r a -
m e n t a l m e n t e , sino de forma Ser). s o r e s del f., C D V 8 ; l a v o - c i a p r e c e d e a l a fe, D P 16,41,
q u e p a r t i c i p e m o s del E s p í r i t u l u n t a d del S e ñ o r n o e s t á s u j e - E L 19,32; p o d e r t e n e r l a fe es
d e C r i s t o , E J 27,11; sólo co- E x o r c i s m o : en el b a u t i s m o , M P ta a necesidad alguna, CD V p r o p i o d e l a n a t u r a l e z a ; el t e -
m u l g a c o m o s e d e b e el q u e co- I 34,63 (v. B a u t i s m o ) . 10; n o es el q u e r i g e l a h i s - n e r l a fe es p r o p i o d e l a g r a -
m u l g a e n l a u n i d a d del c u e r p o É x t a s i s : en qué c o n s i s t e , E t o r i a , C D V 1; no e x i s t e el f. cia, P S 5,10; en q u é s e n t i d o e s -
d e C r i s t o , C D X X I 2 5 ; el 147,31; v i s i o n e s y a p a r i c i o n e s en el p e c a d o , C I V 3,4; h a y t á l a f e en n u e s t r o p o d e r , E L
h e r e j e y el c i s m á t i c o p u e d e n e n los é., A O I V 17,25; d o s q u i e n i d e n t i f i c a el f. y l a P r o - 31,54.
r e c i b i r el s a c r a m e n t o , p e r o n o c l a s e s d e é. p r o d u c i d o s p o r l a s v i d e n c i a , C D V 8; es f a l s a l a
l a r e a l i d a d del s a c r a m e n t o , C D v i s i o n e s , G L E X I I 26,53; p r o - — E l a c t o d e f e : fe n a t u r a l y fe
X X I 25; nadie s e a c e r q u e a a c u s a c i ó n d e f. q u e l o s p e l a - s o b r e n a t u r a l , E N 8,2, C D X I 3 ;
f e c í a y é., D C I I 1,1; D i o s i n - g i a n o s l a n z a n c o n t r a los c a t ó -
ella no b a u t i z a d o , M P I 20,26; t r o d u c e a v e c e s el a l m a en u n es a s e n t i r a lo q u e s e n o s
h a y que recibirla con b u e n a s a f e c t o i n u s i t a d o , C X 40,65; licos, E P I I 6,11 (v. P r o v i d e n - d i c e c o m o v e r d a d e r o , E L 31,54;
d i s p o s i c i o n e s . E J 62,1; t e m o - é. del a p ó s t o l S a n P a b l o , A O cia) . no es lo q u e s e c r e e , s i n o el
res vanos y escrúpulos p a r a I V 8,12 (v. V i s i ó n ) . F e : N e c e s i d a d : N G 2,2., T X I I I a c t o d e c r e e r , T X I V 8,11; p o r
c o m u l g a r , S 129,2; p a r a a c e r - 1,2, S 43.1, 143,1; l a n a t u r a l fe n a t u r a l c r e e m o s m u c h a s co-
carse a la E. h a y que llegarse E x t e n s i ó n : t o d o c u e r p o t i e n e e., es a b s o l u t a m e n t e n e c e s a r i a en sas que no hemos visto, C V I
c o n h u m i l d a d , E J 84,1; c o m e d C U A 4 , 5 ; sólo los c u e r p o s s o n l a v i d a social, F N 1,1, U C 12,26; 5,7; l a fe n a t u r a l es a b s o l u t a -
e s p i r i t u a l m e n t e el p a n del C i e - e x t e n s o s , E 166,4 (v. C u a n t i - si d e s a p a r e c i e s e en l a v i d a s o - m e n t e necesaria en la vida, C
lo y l l e v a d a l a l t a r u n a v i d a dad, Espacio). cial, s o b r e v e n d r í a u n a c o n f u - V I 5,7; n e c e s i d a d d e l a fe n a -
d e i n o c e n c i a , E J 26,11; p u r e z a Ezequiel: profecías sobre Cristo sión e s p a n t o s a , F N 2,4; l a s o - t u r a l e n l a v i d a social, E 147,5;
y E . , S 132,1; el a y u n o e u c a - y l a I g l e s i a , C D X V I I I 34. b r e n a t u r a l es n e c e s a r i a p a r a u t i l i d a d d e l a fe n a t u r a l , M
r í s t i c o , E 54,8; n a d i e p u e d e r e - llegar a la felicidad eterna, T 13,41; l a n a t u r a l es ú t i l p a r a
m u c h a s cosas en la vida hu-
c i b i r l a d i g n a m e n t e si n o e s t á X I I I 7,10; y p a r a v e r a D i o s m a n a , M 11,37; fe s o b r e n a t u -
l i m p i o , E J 26,18; q u i e n no s e a Fábula: es f/icción compuesta en e s t a v i d a , S L I 6,12; es m á s r a l es fe d e l a s c o s a s q u e no
c a s t o , q u e n o c o m u l g u e , S 132,4; con fines r e c r e a t i v o s y educa- n e c e s a r i a a ú n q u e el r a c i o c i - s e v e n , E N 8,2, E J 40,9; s u t é r -
¿ d e b e r e c i b i r s e a d i a r i o l a co- t i v o s , S L I I 11,19 (v. F i c c i ó n ) . nio, V R 25,46. m i n o p r o p i o , E N 8,2; d o s s e n t i -
m u n i ó n ? , E 54,4; l a c o m u n i ó n F a l a c i a : d i s t i n c i ó n e n t r e f. y — E x c e l e n c i a : l a fe e n C r i s t o , s u - dos de la p a l a b r a f e : como
d e los p á r v u l o s , M P I 24,34 m e n t i r a , S L I I 9,16; i m p l i c a p r e m o b i e n del h o m b r e en l a a s e n t i m i e n t o y como fidelidad,
(v. C o m u n i ó n , S a c r i f i c i o ) . á n i m o d e e n g a ñ a r , S L I I 9.16 v i d a , S 43,2, 140,1; s u e x c e l e n - E L 31,54; m a n d a c r e e r lo q u e
E u n o m i a n o s : n i e g a n la igualdad (v. M e n t i r a ) . c i a e s t á en c r e e r lo q u e n o s e no s e d e m u e s t r a , C V I 5,7;
del H i j o c o n el P a d r e , S 183,6; ve, E J 79.1; s u f u n d a m e n t o , sin a s e n t i m i e n t o cierto no h a y
n e g a b a n l a d i v i n i d a d del V e r - F a l s e d a d : es f a l s o lo q u e i m i t a fe, E N 20,7; c e r t e z a d e l a fe,
a o t r o s i n s e r l o , S L I I 15,29; C r i s t o , T X I I I 20,25, E N 5 , 1 ; es
bo, T X V 20,38; a f i r m a n q u e s u p e r i o r a l a ley, G L 14,28; a n - T X I I I 1,3; d e b e m o s c r e e r a
el E . S. es p u r a c r i a t u r a , n o es f a l s o t o d o lo q u e no p u e d e Dios sin s o m b r a de duda, L A
ser aquello que imita, SL I I t o r c h a de la v i d a v e r d a d e r a ,
Dios, E 185,48 (v. T r i n i d a d ) . E J 5,15; v a l e m á s l a fe del I I I 21,60; es e s e n c i a l m e n t e o b s -
E v a n g e l i o : significa «buena nue- 9,17; r a d i c a e n c i e r t a s e m e - c u r a , T X I I I 1,3; es c o m ú n a
va», C D X V I I I 35; l a infideli- j a n z a de las cosas f a l s a s con c a r b o n e r o que la ciencia p r e - t o d o s los q u e c r e e n , T X I I I
d a d d e los h o m b r e s m o t i v ó la l a s v e r d a d e r a s , S L I I 6,12; lo s u n t u o s a , S 117,5; es l a m a r - 2,5; f e del c r e y e n t e y fe del
r e d a c c i ó n d e los e., C X I I I falso tiene algo s e m e j a n t e y g a r i t a preciosa por la que h a y d e m o n i o , S 53,11, 71,16, 158,6;
21,29; l a s p a l a b r a s del S e ñ o r a l g o d e s e m e j a n t e c o n lo v e r d a - que r e n u n c i a r a todo, C V I I I fe l a u d a b l e y fe n o l a u d a b l e ,
son pocas, pero dicen mucho, d e r o , S L I I 8,15; l a d e s e m e j a n - 1,2; el a l m a de t u a l m a es l a S 90,8; el a c t o d e fe, P S 2,5;
E J 37,1; concordancias e n t r e z a e n g e n d r a l a f., S L I I 8,15; fe, E J 49,15; c o n t e m p l a s l a r a í z a n á l i s i s p s i c o l ó g i c o del a c t o d e
los e., S 71,13, 243,1; c r i t e r i o en l a n a t u r a l e z a no h a y f., S L y quedas indiferente, contem- fe, E 147,10; el a c t o d e fe n o
d e c o n c i l i a c i ó n de c i e r t o s p a - I I 4,5; no e s t á en l a s c o s a s , p l a s el á r b o l y t e l l e n a s d e a d - es f u n c i ó n del c u e r p o , s i n o del
sajes evangélicos aparente- s i n o en los s e n t i d o s , S L I I 3,3; m i r a c i ó n : l a r a í z es l a fe, E J a l m a , E J 26,2; p e r t e n e c e a l e s -
m e n t e d i s c o r d a n t e s , S 149,12.13; la n a t u r a l e z a h u m a n a rehuye 40,8; m e d i c i n a s a l u d a b l e , T I píritu, no al cuerpo, T X I I I
los e. s i n ó p t i c o s y el e. d e S a n p o r i n s t i n t o l a f., E N 17,5; o r i - 2,4; p r e m i o d e l a fe es l a s a l - 2,5; d i s t i n c i ó n e n t r e el o b j e t o
J u a n , E J 36,1; los c u a t r o e. y g e n d e l a f., V R 36,66; d i s t i n - v a c i ó n del a l m a , E J 8 6 , 1 ; es de l a fe y l a i m a g e n s u b j e t i -
ción e n t r e l a f. y el e r r o r , S L el c i m i e n t o d e l a i n t e l i g e n c i a v a d e ese o b j e t o , T V I I I 4,7;
el s í m b o l o del A p o c a l i p s i s , E J el a c t o d e fe es e s e n c i a l m e n t e
36,5; l a p r e d i c a c i ó n del e. s e I I 3,3; f., f a l a c i a y m e n t i r a , S L de los m i s t e r i o s , E J 98,6; f u n -
I I 9,16 (v. E r r o r , M e n t i r a ) . libre, E J 26,2; l a l i b e r t a d es
v i g o r i z a c o n el s u f r i m i e n t o d e d a m e n t o del edificio e s p i r i t u a l , u n a de s u s condiciones esen-
los p r e d i c a d o r e s , C D X V I I I 50. F a m i l i a : el n o m b r e d e p a d r e d e P S 7,12; l a fe, r e m e d i o d e l a ciales, DC I 2,5; n a d i e debe
E v i d e n c i a : e x i s t e l a e. d e l a s c o - f., s i g n i f i c a c i ó n , C D X I X 16 i g n o r a n c i a , L A I I I 20,57; es ser obligado a a b r a z a r la í e
s a s , C A I I I 10,22; e. d e l a v e r - (v. P a d r e , M a t r i m o n i o ) . el ojo c o n q u e v e m o s a D i o s , católica, E 34,1; se a b r a z a por
d a d , V R 49,96; e. d e l a v e r d a d S" 88,4; v i s i ó n e s p e c u l a r d e l a el l i b r e c o n s e n t i m i e n t o d e l a
F a r i s e o : l a p a l a b r a f., S 169,5;
T r i n i d a d , T X V 23,43.
s u posición s o c i a l , S 169,5; a r i s -
414 ÍNDICE GENERAL 1)K MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 415
[Fe] I Fe]
v o l u n t a d , D C I 2,5, E 35,4; l a n o s a l v a a n a d i e , E P I I I 5,14; [Fe] [Felicidad]
f e d i g n a de a l a b a n z a es a q u e - d e s d e el p r i n c i p i o del m u n d o , mero; después se e n t e n d e r á n lo m i s m o s o b r e l a f., T X I I I
lla p o r l a q u e c r e e m o s en D i o s , c u a n t o s c r e y e r o n en E l se s a l - m u c h a s c o s a s , . E 102,38; a b r e 4,7; el a p e t i t o d e l a f. s u b s i s -
E L 32,55; c r e e m o s a los a p ó s - v a r o n , E 102,12; t a m b i é n los la p u e r t a al e n t e n d i m i e n t o de tió d e s p u é s del p e c a d o p r i m e -
t o l e s , p e r o n o c r e e m o s e n los j u s t o s del A . T. v i v i e r o n d e l a l a s v e r d a d e s , E 137,15; e n t e n - r o , E N 25,8; a n h e l o c o m ú n a
a p ó s t o l e s , E J 54,3; d o s m o d o s m i s m a fe q u e n o s o t r o s , E P I I I der p a r a creer y creer p a r a t o d a s l a s e s c u e l a s filosóficas,
d e c r e e r en C r i s t o , S 144,2; si 4,11, E 187,34, 190,6. e n t e n d e r , S 43,9; c ó m o s e p u e - S 150,4; c o n c e p t o d e l a f. v e r -
c r e e s en C r i s t o , c r e e s t a m b i é n — F e y v i d a c r i s t i a n a : c r e e r es de c r e e r p a r a e n t e n d e r , S 4 3 , 4 ; d a d e r a , S 150,10; l a n o c i ó n d e
a C r i s t o , E J 29,6; a C r i s t o s e h a c e r l a v o l u n t a d del P a d r e , disposición i n t e r i o r p a r a l a i n - f. e s t á i m p r e s a e n el h o m b r e ,
le t o c a p o r l a fe, S 7,1, 243,2; E J 29,6; c r e e r es h a c e r s e h i - t e l i g e n c i a d e los m i s t e r i o s , S D A I I 9,26; el a l m a , s u j e t o de
fe d o r m i d a y fe d e s p i e r t a , S j o s d e Dios, S 143,1; fe y h u - 91,6; l a fe s e a c r e c i e n t a e n - l a v i d a feliz, V F 4,25; los s e r e s
63,1. m i l d a d , S 6,2; c i m i e n t o d e l a t e n d i e n d o , S 43,8; si q u i e r e s inferiores al espíritu racional
fe es l a h u m i l d a d , E J 40,8; l a ver, c r e e p r i m e r o , S 88,4; b u s - no p u e d e n s e r f e l i c e s n i i n f e -
—Contenido de la fe: compendio fe n o es del s o b e r b i o , s i n o del
d e l a f e c a t ó l i c a , G L I 1; u n a ca la fe, e n c u e n t r a el e n t e n - lices, N B 8; los d o s e l e m e n t o s
h u m i l d e , S 115,2; c a m i n a r a l a d i m i e n t o , T X V 2,2; v a l e m á s i n t e g r a n t e s d e l a f., C D X I 1 3 ;
c o s a s o n los a r t í c u l o s d e l a fe, luz d e l a fe es c a m i n a r a l a
y o t r a , l a f e p o r l a q u e los hallar a Dios no i n d a g a n d o el g r i t o p r i m e r o y s u p r e m o d e
luz d e l a g r a c i a , E J 3,8; l a fe q u e i n d a g a n d o no h a l l a r a D i o s , la n a t u r a l e z a h u m a n a : la a p e -
c r e e m o s , T X I I I 2,5; l a fe c r i s - e n g e n d r a la oración, é s t a con-
t i a n a c o n s i s t e en d o s h o m b r e s : C I 6,10. t e n c i a de v i v i r , C D X I X 4 ; el
s o l i d a la fe, S 115,1; l a fe g a - — F e y v i s i ó n : c e s a en l a o t r a d e s e o d e l a f. es n e c e s a r i o , p e -
A d á n y C r i s t o , GC I I 24,28; r a n t i z a l a c e r t e z a del conoci-
la r e s u r r e c c i ó n de Cristo, b a s e v i d a , S L I 7,14; a l a fe s u c e - ro no a n u l a l a l i b e r t a d , N G
m i e n t o d e Dios, DA I I I 21,60; d e r á l a v i s i ó n , T X I V 2,4, S 46,54; ¿ b a s t a l a i n v e s t i g a c i ó n d e
d e l a fe, T I I 17,28; l a fe n o s i n l a fe n o s e l l e g a a l a r e l i -
e n s e ñ a l a s n e c e d a d e s q u e le 2,2; se t r a n s f o r m a r á en v i s i ó n , la v e r d a d o se requiere la po-
g i ó n v e r d a d e r a , U C 9,21; l a T IV 18,24; p r e m i o d e l a fe es sesión de la v e r d a d ? , C A I
atribuyen sus enemigos, C VI n e g a c i ó n d e l a fe i m p l i c a l a
11,18; e n c u e s t i o n e s d e fe es l a visión, E J 40,9, T I 8,17; 2,6; el p r o b l e m a d e s u o r i g e n ,
negación de la m i s m a religión, p e r f e c c i ó n d e l a fe es l a v i - C D X 1; V a r r ó n m e n c i o n a d o s -
imposible la c e r t e z a de la cien- U C 14,30; n o es d e s h o n r o s o el
c i a m a t e m á t i c a , C V I 4,6; los sión, E N 5 , 1 ; p o r l a fe y l a s cientos o c h e n t a y ocho siste-
c r e e r en l a r e l i g i ó n v e r d a d e r a . buenas obras llegamos a la vi- m a s filosóficos a c e r c a d e l a f.,
l i b r o s d e los j u d í o s p r u e b a n U C 10,23; el c a m i n o m á s s e g u -
l a fe c a t ó l i c a , P N 6.9: e s t á sión de Dios, S 91,9; n o s p r e - C D X I X 1; lo v e r d a d e r a m e n t e
ro p a r a e n c o n t r a r a Dios, U C p a r a p a r a la participación de i m p o r t a n t e p a r a l a f., E N 16,5.
c o n f i r m a d a c o n el c u m p l i m i e n - 10,24; l a i n t e g r i d a d es l a v i r g i -
to y a realizado de las profe- l a visión b e a t í f i c a , L A I I I —JAX c o n q u i s t a d e l a f.: S 108,6;
n i d a d d e l a fe, S 93,4. 10,30 (v. V i s i ó n ) . es c u e s t i ó n d e a d q u i s i c i ó n d e
c í a s m e s i á n i c a s , S 24,5; no —Purificación por la fe: preám-
b a s t a c r e e r i n t e r n a m e n t e ; es l a v i r t u d , C I C I 5,7; n u e s t r a
b u l o del a m o r , T V I I I 4,6; p u e - —Propagación: difusión univer- f. no e s t á f u e r a , e s t á d e n t r o
n e c e s a r i a la profesión e x t e r n a do s a n a r c r e y e n d o , C V I 4,6;
d e l a fe, C V I I 2,4; el q u e p o r sal de l a fe c r i s t i a n a , C V I d e n o s o t r o s m i s m o s , S M I 5,13;
l a fe, p r i n c i p i o d e i n t e l i g e n c i a 11,19; l a fe c r i s t i a n a e s t á e x - son m u c h o s los c a m i n o s p a r a
i g n o r a n c i a i n c u r r e en o p i n i o - del h o m b r e , C V I 4,6; l i m p i a
n e s c o n t r a r i a s a la f e c a t ó l i c a , t e n d i d a p o r t o d a s p a r t e s , CC l l e g a r a l a f., p e r o l a f. es
los c o r a z o n e s , E J 68,3, T I 12,13; el m i l a g r o m o r a l d e l a u n a , C X 21,31; m u c h o s c a m i -
s i g u e siendo, c a t ó l i c o si s e h a - 8,17, I V 18,24, V I I I 4,6, X I I I
lla d i s p u e s t o a c o r r e g i r s e , A O p r o p a g a c i ó n p r i m e r a de l a f e : n o s t i e n d e n a l a f., p e r o sólo
20,25; s o m e t e el a l m a a Dios, tres cosas increíbles que h a n u n o c o n d u c e a ella, E 104,12;
I I I 15,23; c a m b i a n los t i e m p o s , CC 13,14; el c o n o c i m i e n t o p o r
p e r o no l a fe, E J 45,9; en m a - sido c u m p l i d a s , C D X X I I 5 ; l a m u c h o s q u i e r e n l a f., p e r o n o
l a fe p u r i f i c a los ojos del a l - fe del m u n d o en C r i s t o f u é q u i e r e n los m e d i o s p a r a l l e g a r
t e r i a de fe n o r e c h a c e m o s n a d a m a , S 88,14.
con a u d a c i a n i a f i r m e m o s co- o b r a del p o d e r d i v i n o , no d e l a a ella, C X 23,33; n o h a y o t r o
s a s con t e m e r i d a d . G L E V I I persuasión humana, CD X X I I c a m i n o p a r a l a f. q u e l a v i d a
1,1. — F e y r a z ó n : V R 8,14; r a c i o n a - 7; elogio d e l a fe a c t u a l d e la h o n e s t a , L A I 11,30; l a s a n t i -
lidad de la f e : la razón prece- Iglesia, S 88,2; l a v i s i ó n del d a d , v í a p a r a l a f., C I C I 12,21;
—Fe y justificación: base y de a l a fe, y l a fe p r e c e d e a p r e s e n t e , m o t i v o d e l a fe en v i v i r f e l i z m e n t e es v i v i r c o n -
principio de la justificación, l a r a z ó n ; e x p l i c a c i ó n , E 120,3; lo p a s a d o y en lo p o r v e n i r , f o r m e a lo m e j o r q u e h a y e n
D C I 2,7, S 158,4; l a fe es l a no n o s i n c i t a al d e s p r e c i o de F N 5,8; lo q u e a h o r a v e m o s el h o m b r e , C A I 2,5, 3,9, 4 , 1 1 ;
que justifica, no las obras, P S l a r a z ó n , s i n o t o d o lo c o n t r a - cumplido d e b e m o v e r n o s a no todos la consiguen porque
7,12, E L 13,22; s i n l a f e d e rio, E 120,3; l a fe e s t á s o b r e c r e e r lo q u e no v i m o s , F N 4,7; no t o d o s p o n e n los m e d i o s n e -
Cristo, ,nadie puede ser justi- l a r a z ó n , p e r o no es i r r a c i o - motivos p a r a creer: cumpli- c e s a r i o s p a r a ella, L A I 14,30;
ficado, G L 3,5; es l a fe l a q u e n a l , U C 14,32; l a fe c o m i e n z a miento de las profecías rela- no h a y f. c u a n d o l a r a z ó n y el
j u s t i f i c a a l i m p í o , E J 53,10; d o n d e l a r a z ó n a c a b a , S 247,2; t i v a s a l a I g l e s i a , F N 3,5; n i s e n t i d o a n d a n en d e s a c u e r d o ,
es l a q u e d i s t i n g u e al j u s t o principio de conocimiento, T a u n o b i s p o d e b e m o s c r e e r si G M I 20,31; sólo es feliz el q u e
del p e c a d o r , E P I I I 5,14; es l a I X 1,1; c o n d i c i ó n p r e v i a p a r a enseña algo contrario a las E s - p o s e e t o d o lo q u e d e s e a y no
que da b o n d a d a nuestras el c o n o c i m i e n t o d e lo i n t e l i g i - c r i t u r a s , U E 11,28. d e s e a n a d a m a l o , T X I I I 5,8;
o b r a s , E J 82,2; es el p r i n c i p i o ble, T V I I 6,12; fe y r a z ó n en todos quieren ser felices, pero
d e l a s o b r a s b u e n a s , A P 14,34; el c o n o c i m i e n t o d e Dios, L A I I —Varios: diferencia entre fe y pocos quieren vivir r e c t a m e n -
t o d o lo q u e no p r o c e d e de l a 2,5; la fe es el m é r i t o ; l a i n - c r e d u l i d a d , U C 9,22; d i s t i n c i ó n t e , L A I 14,30; es d i c h o s o el
fe es p e c a d o , E P I I I 5,14; no t e l i g e n c i a , el p r e m i o , E J 48,1; e n t r e fe y c o n o c i m i e n t o h i s t ó - hombre que a m a su b u e n a vo-
se t r a t a de u n a fe c u a l q u i e r a , f r u t o d e l a fe es l a i n t e l i g e n - rico, T X I I I 1,2; d i s t i n c i ó n e n - l u n t a d , L A I 13,28; no h a y f.
s i n o d e l a fe q u e a c t ú a p o r el cia, E J 22,2; c r e e si q u i e r e s t r e fe y c i e n c i a , S L I 4,9; v e r d a d e r a sin sometimiento a
a m o r , E J 29,6, S 158,6; l a q u e ! e n t e n d e r , L A I 2,4; el c r e e r es p e r v e r s i d a d d e los q u e no q u i e - Dios, C D X 3,2; e s t á c e r c a de
o b r a p o r el a m o r es l a q u e a n t e r i o r al c o n o c i m i e n t o , U C ren creer sin ver a n t e s , S l a f. el q u e q u i e r e b i e n t o d o
s a l v a , T X I I I 10,14; l a fe o b r a i 10,24, 12,26; el s a b e r p r e c e d e 126,2. lo q u e q u i e r e , T X I I I 6,9; el
p o r a m o r y no p o r t e m o r , E L | a l a fe, p e r o l a fe p r e c e d e a l Felicidad: Deseo universal: g r a n conocimiento de la propia mi-
32,56, E N 5 , 1 ; s i n el a m o r , l a . s a b e r , T V I I 5,8; c r e o t o d o lo c u e s t i ó n , C D I V 14; u n i v e r s a l s e r i a es u n a a p r o x i m a c i ó n no
f e no a p r o v e c h a , T X V 18,32; : que entiendo, pero no entien- a s p i r a c i ó n a l a f., S 53,1, L A p e q u e ñ a h a c i a l a f., S M 1 1 2 , 3 6 ,
fe y o b r a s , E J 25,12; n o b a s t a ; do t o d o lo q u e c r e o , M 11,37; I 14,30, I I 9,26, V F 2,10; t o d o s l a f. del h o m b r e n o es u n a f.
la f e : se requieren las obras, precede a la inteligencia, S q u e r e m o s s e r felices, C X 21,31, p u r a m e n t e p r i v a d a : es t a m b i é n
G L 8,20, CO 14,30; s i n l a s o b r a s I 43,7, 126,1; h a y q u e c r e e r p r i - C I C I 3,4, T X I I I 8,11, 20,25, f. s o c i a l , C D X I X 3.
CD X 1; pero no todos piensan
416 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 417
[Felicidad] [Felicidad] [Filosofía]
— D i o s , f e l i c i d a d del h o m b r e : só- l a f. en e s p e r a n z a , C X . 2 0 2 9 - D i o s , S 126,6; t r a y e c t o r i a d e
lo p u e d e d a r l a D i o s , C D I V l a f. en e s t a v i d a , m á s q u ¿ f u g í o p a r a el a l m a , <_» i ¿,u, la escuela jónica y enlace con
2 5 ; no es el h o m b r e , s i n o D i o s en l a r e a l i d a d e s t á en l a e s p e - p u e r t o s e g u r o d e l a felicidad, l a f. s o c r á t i c a , D C V I I I 2 ; d o s
el q u e h a c e feliz a l h o m b r e , L A r a n z a , E J 86,1; el « a l e l u y a » en V F 1,1; l a v e r d a d e r a f. es m a - e s c u e l a s d e f. e n t r e los g r i e -
I I I 3,7; sólo s o m o s f e l i c e s en e s t a v i d a y e n l a o t r a , S 255,1; d r e de la v e r d a d e r a libertad, gos: la itálica o pitagórica y
Dios, T V I 5,7, V F 3,17, C I C en l a v i d a t e m p o r a l no s e p u e - C A I 3,9; a s p e c t o s a g r a d o d e l a j ó n i c a , C D V I I I 2.
I 11,18; l a f. t e m p o r a l n o e s t á d e l o g r a r l a p l e n a f., C D X I V l a f., V R 5,8; es s u p e r i o r a
en p o d e r d e los h o m b r e s , s i n o 25. l a s a r t e s l i b e r a l e s , C A I I I 1,1; —Filosofía c r i s t i a n a : la excelen-
en m a n o s d e Dios, E 138,18; F i c c i ó n : l a f. p o é t i c a en l a l i t e - l a f. es s u p e r i o r a l a p o e s í a , c i a d e l a f. c r i s t i a n a , C D V I I I
l a c a u s a d e l a f. d e los á n g e - r a t u r a c l á s i c a , C I 16,25, 17,27; O I 8,21. 10; l a f. c r i s t i a n a y s u s d o s
les es l a m i s m a q u e l a d e los l a f. t e a t r a l y l a « c a t h a r s i s » — D e f i n i c i ó n : es a m o r a l a s a b i - f u e n t e s : la razón y la autori-
h o m b r e s : D i o s , C D X 2 ; los del e s p e c t a d o r , C I I I 2,2 (v. d u r í a , O I 11,32, I I 5,16, C I I I d a d , O I I 5,16; l a f. sola, s i n
que no quieren g o z a r de Dios Fábula). 4,8, C A I I 3,7, C D V I I I 1 ; fi- la autoridad divina, no b a s t a
no q u i e r e n r e a l m e n t e l a f., C F i e s t a : l a f. d e los T a b e r n á c u - lósofo, el a m i g o d e l a s a b i d u - p a r a m a n t e n e r la moral recta,
X 23,33; l a v i d a feliz c o n s i s t e los, E J 28,3; q u é e r a , E J 28,9; r í a , T X I V 1,2; el v e r d a d e r o C D I I 7 ; en l a i n v e s t i g a c i ó n
en l a p a r t i c i p a c i ó n del s u m o l a f. d e l a D e d i c a c i ó n del t e m - filósofo es el a m a d o r d e l a filosófica n o s e d e b e r e n u n c i a r
B i e n , C D I X 17; es feliz el q u e plo, E J 48,2; l a P a s c u a d e los verdadera sabiduría, CD X V I I I l a luz d e l a fe, V R 7,12; l a f.
t i e n e a Dios, V F 3,17; l a f. v e r - j u d í o s : su significación, EJ 4 1 ; el v e r d a d e r o filósofo es el n o c r i s t i a n a , f. s i n M e d i a d o r ,
d a d e r a del h o m b r e , l a p o s e s i ó n 50,2; P a s c u a q u i e r e d e c i r t r á n - a m a d o r d e Dios, C D V I I I 1; T X I I I 19,24; f. c r i s t i a n a y f.
del s u m o B i e n , C I C I 3,4; s e - sito, E J 55,1; l a f. d e P e n t e - d i f e r e n c i a e n t r e l o s filósofos y p l a t ó n i c a , C A I I I 19,42; c o n el
g u i r a D i o s y a l c a n z a r l o es la c o s t é s , E J 32,6. el s a b i o , C A I I I 3,5; n o t o d o cristianismo se h a elaborado
v i d a feliz, C I C I 6,9; sólo el Filiación: N a t u r a l : distinción filósofo es v e r d a d e r o filósofo, u n a f. p e r f e c t a m e n t e v e r d a d e -
q u e h i z o al h o m b r e h a c e b i e n - e n t r e f. n a t u r a l y f. a d o p t i v a , C D V I I I 1; n o t o d o filósofo es r a , C A I I I 19,42; e n s e ñ a al
a v e n t u r a d o - a l h o m b r e , E 155,2; E J 54,2; d i s t i n c i ó n e n t r e h i - v e r d a d e r o a m a n t e de la sabi- v e r d a d e r o y oculto Dios, CA I
q u é d e b e b u s c a r el q u e q u i e - jos n a t u r a l e s e hijos legítimos, d u r í a , C I I I 4,8; h a p a s a d o el 1,3; f. y r e l i g i ó n , V R 5,8; h a y
r e s e r feliz, V F 2,10; es feliz S 51,26. t i e m p o d e los g r a n d e s filóso- q u e r e c h a z a r el d i v o r c i o d e l a
el q u e p o s e e a Dios, V F 2,11; — S o b r e n a t u r a l : l a f. adoptiva fos, E 1,1; el g r a n escollo d e f. y d e l a r e l i g i ó n , V R 7,12.
p o s e e a D i o s el q u e t i e n e el s e l o g r a p o r l a fe, S 143,1; s o - l a f., l a s o b e r b i a i n t e l e c t u a l , — V a r i o s : el c u l t i v o d e l a s a r t e s
a l m a l i m p i a , V F 2,12; l a T r i - mos h e r m a n o s de Cristo, S V F 1,3, E 155,4; l a h i n c h a z ó n l i b e r a l e s p r e p a r a p a r a l a f.,
n i d a d , v i d a feliz del h o m b r e , 57,2, 58,2; c ó m o s o n los h o m - d e los filósofos s o b e r b i o s , V R 0 I 8,24; necesita la dialécti-
V F 4,35; l a f. del h o m b r e c o n - b r e s h i j o s d e D i o s , E P I 18,36; 3,5; no es p o s i b l e h a l l a r dos fi- ca, O II 18,47; el que entra
s i s t e en l a c o n t e m p l a c i ó n d e c ó m o n a c e n los h i j o s d e Dios, lósofos q u e p i e n s e n lo m i s m o sin preparación en la f. proce-
l a V e r d a d , V R 55,110; l a f. es E J 2,14, 3,6; d o b l e n a c i m i e n t o e n todo, C D X V I I I 4 1 ; t o d o s de temerariamente, O II 5,17;
el g o z o d e l a V e r d a d , C X del h o m b r e , S 121,4; dos p a - s e c r e e n en p o s e s i ó n d e l a se debe evitar no el trato de
23,33; p a r a a l c a n z a r l a f., el ternidades, dos n a c i m i e n t o s , v e r d a d , C A I I I 7,15; t r e s p o s - los filósofos, sino el trato de
hombre necesita de un media- E J 11,6; l a r e g e n e r a c i ó n e s p i - t u r a s d e los h o m b r e s a n t e la los filósofos de este mundo, O
d o r q u e es C r i s t o , C D I X 17. r i t u a l es ú n i c a , c o m o lo es l a f., V P 1,2; en f., t o d o s s o m o s 1 11,32; hay que guardarse de
— T e m p o r a l : l a f. t e m p o r a l , m e - g e n e r a c i ó n c a r n a l , E J 12,2; el n i ñ o s , O I 5,13; e x i s t e s i e m p r e toda f. que no arranque de
t a del a m b i c i o s o , C V I 6,9; la h o m b r e es h e c h o dios p o r p a r - el r i e s g o d e e r r o r , V F 1,5; n i n - Dios, CD VIII 10; la f. no es
f. del m u n d o es d e s g r a c i a a ticipación sin dejar de ser h o m - g u n a e d a d q u e d a e x c l u i d a del coto cerrado p a r a la mujer, O
los ojos d e Dios, S 18,1; n o e s - b r e , E J 48,9; C r i s t o es hijo n a - t r a t o d e l a f., C A I 1,4. I 11,31; f. y filocalía, CA I I
t á en l a p o s e s i ó n d e los b i e n e s t u r a l «ab a e t e r n o » ; n o s o t r o s 3,7.
c a d u c o s , V F 4,26; p a r a m u - s o m o s h i j o s a d o p t i v o s en el — P r o b l e m á t i c a : e s c l a r e c e los
c h o s , l a f. s u p r e m a e s t á e n el t i e m p o , B J 48,6; f. n a t u r a l del problemas m á s obscuros, CA I Física: la f. griega, CA II 6,15;
p l a c e r , V R 32,59; c a d a u n o p o - V e r b o y f. a d o p t i v a d e los r e - 1,1; d i v i s i ó n t r i p a r t i t a d e l a f., la certeza de las ciencias f.,
n e l a f. en lo q u e le c a u s a g e n e r a d o s p o r el V e r b o , C D C D X I 25, V R 16,32; los t r e s CA I I I 11,24; existen conoci-
m a y o r p l a c e r , T X I I I 5,8; el X X I 15; Cristo s e p a r ó siem- p r o b l e m a s c e n t r a l e s d e l a f.: mientos ciertos acerca del mun-
h o m b r e es s i e r v o d e l a s c o s a s p r e s u f. n a t u r a l d e n u e s t r a !'• l a n a t u r a l e z a , l a c i e n c i a y la do, CA I I I 10,23; la unidad o
en q u e p o n e s u f., V R 38,69; a d o p t i v a , E J 21,3; es el H i j o m o r a l , C D X I 2 5 ; l o s dos p r o - pluralidad de los mundos según
el m a l o s e c r e e feliz p o r q u e n a t u r a l del P a d r e el q u e . n o s b l e m a s b á s i c o s : D i o s y el a l - la antigua f. griega, CA I I I
n o s a b e q u é es l a f., B J 28,7; h a c e h i j o s a d o p t i v o s d e Dios- m a , O I I 18,47; p u n t o c e n t r a l 10,23.
t o d o infeliz es u n i n d i g e n t e , E J 7 5 , 1 ; C r i s t o p o r sí m i s m o d e t o d a f., l a m o r a l , C D X I X Flaqueza: natural y sobrenatu-
V F 3,22; q u e r e r lo q u e n o c o n - c o n o c e a l P a d r e , n o s o t r o s lo 1; p a r a a c e r t a r en la moral ral del hombre, S 76,5; el co-
v i e n e es g r a n m i s e r i a , T X I I I c o n o c e m o s p o r E l , E J 47,3; h a y q u e a q u i l a t a r b i e n el c o n - nocimiento de la propia f., con-
5,8. D i o s , n u e s t r o P a d r e ; el cielo, c e p t o del h o m b r e , C D X I X 3 ; dición para la gracia, S 76,6;
— E t e r n a : es l a p a z en l a v i d a n u e s t r a h e r e n c i a , S 59,2, 61,1; el p r o b l e m a d e l a felicidad, S ejemplo de San Pablo, S 76,7;
e t e r n a o l a v i d a e t e r n a en p a z , llamamos Padre nuestro al 150,4; l a f. v e r d a d e r a a s p i r a al ejemplo de Pedro, S 76,8.
C D X I X 11; sin i n m o r t a l i d a d P a d r e d e C r i s t o , E J 21,3; l a conocimiento del a l m a , CA I I I
n o h a y f. c o m p l e t a , T X I I I 17,38; y a l a v e r d a d , S 141,1; Fondo: distinción entre f. y for-
p a r á b o l a d e los d o s h i j o s , S ma en la obra literaria, C I I I
8,11, 20,25; sólo s e logrará 11,1; D i o s t e n í a d o s h i j o s : el t i e n d e a l a u n i d a d en el c o n o -
c u a n d o el n o m b r e p o s e a l a in- c i m i e n t o , O I I 18,47; sin d e d i - 4,7; el f. en la Sagrada Escri-
p u e b l o j u d í o y el p u e b l o d e los tura, C I I I 5,9; para la ver-
c o r r u p c i ó n c o r p o r a l , E 118,14; G e n t i l e s , S 11,2; p a r á b o l a del c a c i ó n a l a f. n o s e a l c a n z a la
l a f. f u t u r a p a r a el j u s t o es posesión de la verdad, CA I I dad, lo que importa es el f.,
h i j o p r ó d i g o : s i m b o l i s m o de) no el estilo, C V 6,10; es el f.
e t e r n a , T X I I I 9,12; l a f. e t e r - a b r a z o del p a d r e , S 11,6. 3,8.
n a c o n s i s t e en el c o n o c i m i e n t o de verdad el que interesa, no
—Filosofía a n t i g u a : errores de la forma del estilo, C V 13,23
y a m o r d e Dios, E L 24,39; v e r l a f. a n t i g u a a c e r c a de l a f., (v. Forma, L i t e r a t u r a ) .
a Dios, f. s u m a , S 127,11; f. F i l o c a l í a : significa a m o r de la E 155,2; e r r o r e s d e l a f. m a -
s u m a , l a v i s i ó n d e D i o s q u e se b e l l e z a , C A I I 3,7; f. y filoso- t e r i a l i s t a , V R 4,6; l a f. a n - F o r m a : E n la naturaleza: con-
n o s p r o m e t e , S 69,3; u n a c o s a fía, C A I I 3,7. t i g u a vio de lejos l a v e r d a d y cepto, GLI 10,32; sinónimo de
es l a f. en l a p o s e s i ó n , y o t r a , Filosofía: E x c e l e n c i a : l u g a r de e n el s e n o del e r r o r , S 141,1; perfección, LA I I 17,45; la su-
r e p o s o , O I 3,9; p u e r t o d e r e - l a f. g r i e g a y l a c r e a c i ó n c o m o m a unidad es el principio de
e s c a l a p a r a el c o n o c i m i e n t o de toda f., GLI 10,32; es la que
S.Ag. ¡S 14
ÍNDICE GENERAL DE MATERI.A DE LOS XVIII VOLÚMENES 419
418 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
G l o r i a : es l a c o n s t a n t e f a m a con [Gobierno]
fForma] í Fotinianismó] ra g o b e r n a r se requiere ser
l a e n c a r n a c i ó n , S 183,8; sólo l o a d e a l g u n o , E J 105,3; es u n a
e s p e c i f i c a a l a m a t e r i a infor- constante f a m a l a u d a t o r i a de p e r f e c t o , O I I 8,25; el a r t e d e
m e , C X I I 3,3, N B 18; p r i m e - a d m i t e n la divinidad del P a - a l g u n o , E J 100,1. g o b e r n a r e s t á lleno d e e s c o -
r o , la n a d a ; d e s p u é s , l a m a t e - d r e , E 185,48. llos : sólo el v i c t o r i o s o los p u e -
r i a i n f o r m e , y p o r ú l t i m o , la — D e D i o s : es el c o n o c i m i e n t o
F r a t e r n i d a d : el e s p í r i t u f r a t e r n o perfecto de la perfección divi- de s a l v a r , O I I 20,54; es i n d e -
f., G L I 15,51; lo e s p i r i t u a l i n - es s i e m p r e , y a a l a b e , y a c o r r i - c o r o s o d e s e a r los p u e s t o s d e g.,
f o r m e y lo c o r p o r a l i n f o r m e , n a , C I C I 14,24; sólo a D i o s
j a , e s p í r i t u d e a m o r , C X 4,5; c o r r e s p o n d e l a g., E J 82,1; la C D X I X 19; l a s v i r t u d e s c a r -
C X I I I 2,2; l a s f. d e l a s c o s a s los h i j o s d e D i o s , m i s h e r m a - dinales, virtudes políticas por
p r o d u c e n los t i e m p o s , C X I I g. q u e m e r e c e d e l a n t e d e D i o s
nos, son a la vez m i s señores, es l a q u e g l o r i f i c a a Dios, n o e x c e l e n c i a , E 155,9; el g. n o
29,40; d o n d e n o h a y f. a l g u n a C X 4,6. suele e s t a r en m a n o s de hom-
no h a y variedad, no h a y tiem- a l h o m b r e , E J 8 2 , 1 ; D i o s es
g l o r i f i c a d o c u a n d o d e los h o m - b r e s s a n t o s , T I I I 4,9.
po, C X I I 11,14; los c a m b i o s d e F r u g a l i d a d : v u l g a r m e n t e es s i -
f. y l a m u t a b i l i d a d d e los c u e r - n ó n i m o d e s o b r i e d a d , V P 4,31; b r e s es conocido, E J 105,4. — F o r m a s de g o b i e r n o : las for-
p o s , C X I I 6,6; D i o s es l a f. m a d r e , según algunos, de todas — D e C r i s t o : l a g l o r i f i c a c i ó n de m a s d e g. e s t á n s u j e t a s a l
s i e m p r e i d é n t i c a a Sí m i s m o , l a s v i r t u d e s , V F 4,31; v i r t u d C r i s t o se hizo a t r a v é s d e la c a m b i o d e los t i e m p o s , E 138,2;
L A I I 17,46. que significa la fecundidad y h u m i l l a c i ó n , E J 104,3; l a glo- el m e j o r g. es el q u e p o n e or-
la moderación del alma, r i f i c a c i ó n d e C r i s t o en s u r e - d e n en t o d a s l a s a c t i v i d a d e s ,
— E n el a r t e : e l e m e n t o e x t e r i o r V P 2,8. s u r r e c c i ó n , E J 106,7; c ó m o el T M 18,20; u n p u e b l o p u e d e e s -
sensible de la belleza, O I I H i j o glorificó a l P a d r e y el t a r gobernado por un monar-
15,42; d i s t i n c i ó n e n t r e f. y f o n - F r u t o s : l o s f. del E . S., S M I I P a d r e g l o r i f i c ó al H i j o , EJ c a o p o r l a s l e y e s , V R 26,48;
do en l a o b r a l i t e r a r i a , C I I I 24,81; s u b a s e es l a c a r i d a d , 105,1.5. doctrina de Cicerón sobre las
4,7; l a f. d e l a S a g r a d a E s - E J 87,1 (v. E s p í r i t u S a n t o ) . d i f e r e n t e s f o r m a s d e g., C D
c r i t u r a , C I I I 5,9; no es el e s - — E t e r n a : veremos a Dios cara X I V 2 3 ; el g o b e r n a n t e j u s t o
tilo, s i n o el f o n d o , lo q u e i m - a c a r a , todo, p e r o no t o t a l m e n - es u n a b e n d i c i ó n d e D i o s p a r a
p o r t a en o r d e n a l a v e r d a d , G é n e s i s : l a e x p o s i c i ó n del G. te, C X I I I 16,19; en l a g., el los p u e b l o s , C D V 19; c u a n d o
C V 6,10 (v. A r t e , F o n d o , l i - puede ser literal y figurada, maestro será la m i s m a Pala- la conciencia queda perverti-
teratura) . G L E V I I I 2,5; no p u e d e e x p o - b r a , S 179,7; los s a n t o s en la d a p o r la codicia se inicia la
n e r s e en t o d o s s u s p u n t o s a l g. no se o l v i d a n d e los a m i - d e c a d e n c i a d e los g., E 138,16.
Fornicación: definición: todo pie d e la l e t r a , G M I I 2 , 3 ; h a y g o s , C I X 3,6 (v. V i d a e t e r n a ,
d e s e o s e n s u a l c o n t r a l a ley d i - Visión). — E l g o b e r n a n t e : ¿ d e b e h u i r el
q u e i n t e r p r e t a r el G. e x p o n i e n - s a b i o el g. d e l a r e p ú b l i c a ? ,
v i n a , SM I 12,36; u n s e n t i d o : do v a r i a s s e n t e n c i a s , p o r q u e n o
c o m o c o m e r c i o c a r n a l ilícito, — H u m a n a : c o n d e n a c i ó n d e l a g. CD X V I I I 41; se debe m a n -
podemos a f i r m a r una sola, h u m a n a , C I C I 21,38; es v a n a d a r no por deseo de dominio,
S M I 16,43; o t r o s e n t i d o : t o d a G L E I 20,40 (v. C r e a c i ó n ) .
c o n c u p i s c e n c i a c u l p a b l e , SM I l a g. q u e s e b u s c a f u e r a d e sino por deber de caridad, C D
16,43; f u e r z a del a m o r i m p u r o , Dios, C V I 6,10; t r e s c a s o s de X I X 14; el g o b e r n a n t e es u n
G e n t i l e s : dos c l a s e s d e g . : los g. f a l s a , E J 100,2; el a m o r d e
S 161,10; p e c a d o m o r t a l , B M 6,6. i d ó l a t r a s y los a t e o s , E 184,5; s e r v i d o r del g o b e r n a d o , CD
E 22,3: e n o r m i d a d del p e c a d o d e la g. h u m a n a e r a e x t r a o r d i n a - X I X 14; el g o b e r n a n t e d e b e
C r i s t o e n v i ó a los a p ó s t o l e s a rio en los r o m a n o s , C D V 12;
f., SM I 16,50; i n j u r i a h e c h a a los g., S 77,5; l a v o c a c i ó n d e anteponer a sus bienes priva-
C r i s t o , S 161,1; y al E s p í r i t u la v i r t u d n o d e b e s e g u i r a la d o s el b i e n c o m ú n del p u e b l o ,
los g. a l a fe, p r o f e t i z a d a p o r g., sino, al c o n t r a r i o , p r e c e d e r -
S a n t o , S 161,2; el f o r n i c a r i o s e J e r e m í a s , C D X V I I I 33; t a m - T M 25,32; es ú t i l q u e r e i n e n
e x c l u y e del r e i n o d e Dios, S la, C D V 12,4. p o r l a r g o t i e m p o los b u e n o s ,
b i é n los g. s o n e s p i r i t u a l m e n t e
161,3; e l i g e : o f u e g o e t e r n o o hijos de A b r a h á n , C D X V I I I G n o s e o l o g í a : el p r o b l e m a d e l a n o t a n t o p a r a los r e g e n t e s
cielo e t e r n o , S 161,4. 28; l a p r e d i c c i ó n del E v a n g e - iluminación de la m e n t e , T X I I c u a n t o p a r a los r e g i d o s , C D I V
lio y a e s t á c u m p l i d a , S 62,6; 2,2; d o c t r i n a g n o s e o l ó g i c a d e 3; m u c h o s vicios públicos no
F o r t a l e z a : definición, D A I 13,27; t r á n s i t o d e l E v a n g e l i o a los g., los a c a d é m i c o s , C A I I 4,10 (v. se deben al g o b e r n a n t e , sino
como v i r t u d cardinal, CIC I S 51,14; l a s e m i l l a d e l E v a n g e - Conocimiento, Inteligencia). a los q u e r o d e a n al g o b e r n a n -
15,25; es n e c e s a r i a p a r a l l e g a r lio en l a g e n t i l i d a d , S 101,3; t e , E 138,16; el b u e n o , a u n q u e
a D i o s , C V I I 18,24; es l a fla- Gnósticos: niegan la divinidad o b e d e c e , es l i b r e ; el m a l o , a u n -
h u m i l d a d d e los g., S 77,12; p o r de C r i s t o , T I I 9,15.
queza de Cristo la que nos h a - q u é s e l l a m ó p e r r o s a los g., q u e g o b i e r n e , es s i e r v o d e t a n -
c e f u e r t e s , E J 15,8; l a p r o d u c e S 77,10; el c e n t u r i ó n , figura, G o b i e r n o : O r i g e n : t o d o g. p r o - tos señores c u a n t o s son s u s
el a m o r d e D i o s , C I C I 22,40; d e los g., S 62,4 (v. I n f i e l e s ) . c e d e de D i o s , C D V 2 1 ; D i o s vicios, C D I V 3 ; l o s g o b e r n a n -
f r u t o d e l a f. es l a t o l e r a n - d i s t r i b u y e los r e i n o s a los b u e - t e s q u e c r e e n q u e t o d o les es
cia, P 17,14; e j e m p l o d e l a s a n - G e o m e t r í a : es v e r d a d e r a c i e n - n o s y a los m a l o s s e g ú n u n lícito, S M I 16,50; l a m a l i c i a
t a m a d r e d e los m a c a b e o s , C I C cia, S L I 4,9; c i e n c i a q u e s i s - o r d e n o c u l t o a los h o m b r e s , C D o b o n d a d del g o b e r n a n t e n o
I 22,40; f. y p a c i e n c i a , C I C I t e m a t i z a el e s t u d i o d e l í n e a s IV 33; el poder no depende de p u e d e d a ñ a r a los b u e n o s cris-
22,42; l a v e r d a d e r a f. no es l a y figuras tal como se contienen los demonios, sino del dicta- t i a n o s , S 62,12; el d e m o n i o a c -
p r e t e n d i d a i m p a s i b i l i d a d d e los e n l a i n t e l i g e n c i a , O I I 15,42; men del verdadero Dios, CD t ú a s o b r e los g o b e r n a n t e s m a -
e s t o i c o s , C D X I X 4. el a n á l i s i s g e o m é t r i c o como II 23; Dios es el que da el g. los e x c i t á n d o l o s a l a m a l d a d ,
g r a d o de a b s t r a c c i ó n intelec- a los gobernantes impíos, CD CD I I 25; muchos gobernan-
F o r t u n a : no existe propiamente t u a l , C U A 6,10; d e f i n i c i ó n d e V 19; el p o d e r se c o n c e d e p o r tes r o m a n o s dieron ejemplo de
l a f., C A I 1,1; ¿ a y u d a al m e - l o n g i t u d , C U A 6,10; a l t u r a : d e - p e r m i s i ó n d i v i n a t a m b i é n a los p o b r e z a : p o b r e s l l e g a r o n a l g.
n o s p r e c i o de l a m i s m a ? , C A I I I finición, C U A 12,21; el p u n t o : m a l o s , C D I I 2 3 ; en el g. d e y p o b r e s s a l i e r o n d e él, C D V
2 , 3 ; s u f u n c i ó n , s u m i n i s t r o de definición, i n d i v i s i b i l i d a d , C U A los h o m b r e s m a l o s i n t e r v i e n e 18,2; no p o c o s g o b e r n a n t e s d e
los bienes corporales necesa- 11,18; i m p o r t a n c i a , C U A 12,19; el d e m o n i o c o m o a y u d a d o r , C D la R o m a p a g a n a son u n ejem-
rios, C A I I I 2,2 (v. F a t a l i s m o , análisis de las f i g u r a s geomé- I I 24; el g. del u n i v e r s o n o s e plo p a r a los g o b e r n a n t e s c r i s -
Providencia). t r i c a s , C U A 8,13; f i g u r a g e o - p e r t u r b a r í a a u n q u e t o d o s los t i a n o s de hoy, E 104,6; n o e n v i -
F o t i n i a n i s m ó ' : h e r e j í a , V R 5,9; m é t r i c a : d e f i n i c i ó n , C U A 6,11; á n g e l e s p e c a r a n , L A I I I 12,35. lece al g o b e r n a n t e la p o b r e z a
n i e g a n la divinidad de Cristo, el t r i á n g u l o , C U A 8,13; el c u a - a l e n t r a r o s a l i r del g., E
— A r t e de g o b e r n a r : el a r t e d e 104,6.
E J 47,9; c r e e n q u e el "Verbo es d r a d o y el r o m b o , C U A 9,14; g o b e r n a r es e x c l u s i v o d e los
s i m p l e h o m b r e , E J 26,5; v e n . el p u n t o y el s i g n o , C U A 11,17; p e r f e c t o s , O I I 20,54; el g o b e r * —El g o b e r n a n t e cristiano: la
e n C r i s t o a l h o m b r e y lo a d - ¿ c u á l es l a f i g u r a m á s p e r f e c - n a n t e d e b e m i r a r p o r el b i e n v e r d a d e r a f e l i c i d a d del g o b e r -
miran, pero niegan la divinidad t a ? , C U A 9,14; l a c i r c u n f e r e n - d e los p u e b l o s , C I C I 30,63; p a - n a n t e c r i s t i a n o , C D V 24; p r o s -
de Cristo, C D X I X 23; niegan cia, C U A 11,17, 14,23.
420 ÍNDICE GENERAL DE MATERI.AS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 421
[Gobierno] [Gozo] [Gracia] [Gracia]
peridad que Dios concede a g. d e la b i e n a v e n t u r a n z a n o s e 3,9; n o a d q u i r i d a p o r m é r i t o s o b r a d e l a g., E P I I 8,17; l a
los g o b e r n a n t e s cristianos, C D a l c a n z a p o r los s e n t i d o s , C X nuestros, sino o t o r g a d a g r a - fe y l a s b u e n a s o b r a s s o n g. d e
V 2 5 ; el g o b e r n a n t e c r i s t i a n o no 21,30. t u i t a m e n t e p o r Dios, T I V 1,2; D i o s a l h o m b r e , E N 31,9; f e r e c -
puede permanecer indiferente G r a c i a : E x c e l e n c i a : excelencia de Dios la da a quien quiere y t a y vida b u e n a proceden de
a n t e los perseguidores de la l a g., E N 94,24; s u e x c e l e n c i a p o r q u e q u i e r e , T I V 1,2. Dios, S 183,14; l a b u e n a v o l u n -
I g l e s i a , E J 11,14; es obligación p o r l a e n c a r n a c i ó n del V e r b o , — P r e c e d e a t o d o m é r i t o : es a n - t a d procede de Dios, M P I I
del g o b e r n a n t e cristiano pro- E N 36,11; C r i s t o , f u e n t e de t e r i o r a l m é r i t o , P 20,17; n o l a 18,28; es l a g. l a q u e n o s l l e v a
c u r a r l a p a z d e l a Iglesia, E J l a g., P S 15,31; d a d a p o r m e - p r e c e d e m é r i t o a l g u n o , P S 3,7, a C r i s t o , E P I 19,37; es l a
11,14; el g o b e r n a n t e como h o m - d i a c i ó n d e J e s u c r i s t o , CG- 2 , 3 ; 14,27, E P I I 5,10; n o s e n o s que nos h a c e coherederos de
b r e tiene su modo de servir a brilla sobre todo en Cristo, S confiere según nuestros méri- C r i s t o , D C I 2 , 3 ; g. s o n t o d a s
D i o s , p e r o el m o d o de s e r v i r l e 67,7; es l a i n t e r c e s i ó n d e l M e - t o s , G L 6,13, 14,27, D P 12,28, l a s o b r a s b u e n a s , G L 8,19; n i
c o m o g o b e r n a n t e es d a n d o l e - d i a d o r , EL, 28,48; p r e n d a del E 217,5; n o s e d a p o r m é r i t o la fe ni la v i d a j u s t a son fruto
yes a j u s t a d a s al orden divi- don g r a t u i t o de la gloria, a n t e c e d e n t e de la voluntad, E del p r o p i o e s f u e r z o , S 131,3;
n o , E 185,19; s i r v e a Dios co- EL, 3,5. 217,28; n o es d e b i d a a l m é - Dios no m a n d a cosas imposi-
mo g o b e r n a n t e cuando p a r a r i t o d e l a s o b r a s , DC I 2,2; l a b l e s d e c u m p l i r , N G 43,50, M P
s e r v i r l o h a c e a q u e l l o que sólo — D o c t r i n a c a t ó l i c a : c a u t e l a s en g. d e l a i l u m i n a c i ó n n o p u e d e I I 3,3; lo q u e es i m p o s i b l e p a -
el g o b e r n a n t e p u e d e h a c e r , E l a d o c t r i n a d e l a g., G L 1,1; m e r e c e r l a el h o m b r e , C X I I I r a el h o m b r e es f á c i l p a r a
105,19; d i s t i n c i ó n e n t r e el g o - en l a d o c t r i n a d e l a g. h a y q u e 3,4; n o es g. si es r e c o m p e n s a D i o s , E 157,29; d a lo q u e m a n -
b e r n a n t e civil y el g o b e r n a n t e e v i t a r t a n t o el m a n i q u e í s m o del m é r i t o , E 186,12; n o es l a d a s y m a n d a lo q u e q u i e r a s , C
e c l e s i á s t i c o , E 134,3; el g. ecle- c o m o el p e l a g i a n i s m o , E P I V g. h i j a del m é r i t o , s i n o el m é - X 29,40, D P 20,53.
siástico y la c o s t u m b r e , E 3,3; en m a t e r i a d e g. n o h a y r i t o h i j o d e l a g., S 169,3, D C
36,32; l a s f a t i g a s del g. ecle- q u e d e s v i a r s e ni a la d e r e c h a I 2,7; no es r e t r i b u c i ó n del — C l a s e s : l a g. d e los á n g e l e s y
s i á s t i c o , E 10,2; ¡ g. e x t r a ñ o el n i a l a i z q u i e r d a , M P I I 35,57; m é r i t o , E P I 3,6; a u n l a m i s - d e A d á n , C G 10,26; l a g. del
de C r i s t o : envía sus ovejas a la oración litúrgica, testimonio m a b u e n a v o l u n t a d es d o n d e p r i m e r A d á n y l a g. del s e g u n -
los l o b o s ! ; e x p l i c a c i ó n , S 64,1; de la d o c t r i n a católica sobre Dios, D C I 2,12; c o r o n a el S e - do A d á n , C G 11,31; l a s d o s g . :
M o i s é s , m o d e l o de g o b e r n a n t e , l a g., D P 23,63; t e s t i m o n i o d e ñor t u s méritos no porque son l a c o n c e d i d a a A d á n a n t e s del
E 147,32; fe y p i e d a d de T e o - S a n A m b r o s i o a c e r c a d e l a g., tuyos, sino p o r q u e son suyos, pecado y la concedida al hom-
dosio, C D V 26. E P I V 11,30; t e s t i m o n i o d e S a n G L 6,15; n u e s t r a j u s t i c i a n o es b r e p o r C r i s t o , C G 11,31; l a g.
C i p r i a n o a c e r c a d e l a g., E P n u e s t r a , s i n o d e Dios, E N 41,13. en los d e s c e n d i e n t e s d e A d á n ,
G o z o : N a t u r a l e z a : definición, T I V 9,25; v a l o r i n m e n s o d e l a C G 11,29; dos a u x i l i o s : eficien-
X 11,17, C D X I 2 5 ; s i g n i f i c a - o r a c i ó n en el s i s t e m a d e l a g., te y no eficiente, CG l l . l s ; dos
do e x a c t o d e l a p a l a b r a «go- — E f i c a c i a : l o s e f e c t o s d e l a g., c l a s e s d e a u x i l i o d i v i n o : «sine
C G 2,4; l a h e r e j í a p e l a g i a n a , C D X X I 15; eficacia i n c o n t r a s -
zo», SM I I 24,81; s e n t i d o p r o - S 131,9; el j u d a i s m o y l a g., quo» y «quo», C G 12,33; l a g.
pio y e s t r i c t o , C D X I V 8 ; a d - t a b l e d e l a g., C G 12,38, E p r e v e n t i v a y l a g. c u r a t i v a , S
S 131,9. 102,26, E P I 20,38; s u s e f e c t o s
hesión a u n a cosa por a m o r 99,6, N G 67,80; l a g. s a n a n t e y
d e ella, D O C I 4,4; l a f e l i c i d a d —Distinción p r e v i a : doble senti- en t o d o el h o m b r e , C G 2 ; 3 ; los l a g. p r e v e n i e n t e , S V 40,41; la
es el g. d e l a v e r d a d , C X do ; g. n a t u r a l y g. s o b r e n a t u - c u a t r o b e n e f i c i o s d e l a g., S g. l i b e r a t i v a es m á s e x c e l e n t e
23,33; es el t é r m i n o a q u e t i e n - r a l , P S 5,10, N G 11,12, 53,62; 131,6, .176,5; l a g. m á s p o d e r o - q u e l a g. r e p a r a d o r a , C 1 1 7 , 1 5 ;
d e el a n s i a d e felicidad, C X de éste segundo se t r a t a , E s a , l a e n c a r n a c i ó n del V., C G l a m e t á f o r a d e l a luz y el d o -
21,31; t o d o h o m b r e q u i e r e g o - 177,7; l a g. n o es l a n a t u r a l e - 11,30, T X I I I 19,24; l a g. d e l a ble a s p e c t o e l e v a n t e y s a n a n t e
z a r , C I I I 2 , 3 ; n o es c o m p a r a - z a , GL, 13,25, A P 7,20; l a ley u n i ó n h i p o s t á t i c a , E N 40,12; es d e l a g., N G 26,29; l a g. e x c i -
b l e el d e l e i t e d e los s e n t i d o s n o es l a g., G L 13,25. l a g. l a q u e d i f e r e n c i a a los t a n t e y l a g. a d y u v a n t e , M P
c o n el g. del e s p í r i t u , C I X — N e c e s i d a d : G L 4,9, C G 1,1, N G b u e n o s d e los m a l o s , P S 5.9; I I 18,31; o p e r a n t e y c o o p e r a n -
10,24; l o s b u e n o s u s a n del m u n - 15,16, 26,29, S 30,1, 174,4, 293,8, p o r ella s o m o s j u s t i f i c a d o s , GC t e , M P I I 19,33, G L 17,33; l a
do p a r a g o z a r d e D i o s ; los E 194,3, M P I I 5,5, E P I I 5,9: I 30,31; c o m i e n z a l a o b r a d e g. h a b i t u a l , M P I 9,10; l a g.
m a l o s quieren u s a r de Dios p a - necesaria p a r a c a d a acto, GC n u e s t r a j u s t i f i c a c i ó n y l a co- p r e v e n i e n t e , G L 18,38.
r a g o z a r del m u n d o , C D X V I 2,2; es n e c e s a r i a t a n t o p a r a r o n a , G L 17,33; l a v i d a e t e r -
7 ; d e q u é m o d o s e h a de g o z a r correr como p a r a querer, DC n a es g., G L 7,18; s i n l a g. n a - — A c t u a c i ó n : es e f e c t o d e l a p r e -
d e los h o m b r e s , D O C I 33,36; I 2,9; p a r a c u m p l i r l a ley, E J d a p o d e m o s h a c e r , G L 4,7, 5,12, d e s t i n a c i ó n , P S 10,19; g r a d o s
c r i t e r i o m o r a l del g\, C D X I 26,1; es n e c e s a r i a t a n t o e n el E N 32,9; s i n ella n o p o d e m o s en l a p a r t i c i p a c i ó n d e l a g.,
2 5 ; i m p o r t a c o n o c e r los m o t i - p r i m e r estado de la n a t u r a l e - h a c e r o b r a b u e n a a l g u n a , CG D C I 2,2; p r o c e s o p s i c o l ó g i c o
v o s d e g. d e c a d a u n o , C V I z a h u m a n a c o m o en el s e g u n - I 19,20, G L E V I I I 12,35; n o s ó - d e , la g . : l l a m a m i e n t o , i m p r e -
6,10; los h o m b r e s m a l o s no g o - do, E N 106,28; l a a y u d a efe l a g. lo m a n i f i e s t a l a v e r d a d , s i n o s i ó n y a d h e s i ó n , D C I 2,21; el
z a n : s e d i v i e r t e n , S M I I 24,81. e n el e s t a d o d e n a t u r a l e z a í n - que a d e m á s c o m u n i c a la cari- h o m b r e b a j o l a g. a c t ú a , n o
t e g r a , N G 48,56; p a r a p e c a r le d a d , G C I 13,14; a y u d a a e v i - es u n a m e r a m a s a i n e r t e , D C
— S o b r e n a t u r a l : d e sólo D i o s s e b a s t a al h o m b r e la libertad; t a r el m a l y o b r a r el b i e n , C G I 2,17; d e l a g. p r o v i e n e n el
h a d e g o z a r , D O C I 22,20; D i o s p a r a r e c u p e r a r la justicia ne- 1,2; sólo c o n ella p u e d e el h o m - c o n o c i m i e n t o y el g u s t o p a r a
es l a r e a l i d a d d e q u e d e b e m o s c e s i t a l a g., N G 23,25; a r g u - b r e e v i t a r t o d o s los p e c a d o s , h a c e r el bien, M P I I 19,32; l a
m e n t o de experiencia p a r a pro- N G 42,49; n o s l i b r a d e l a e s - g. y el d e l e i t e , M P I I 19,32; l a
g o z a r , D O C I 5,5; n u e s t r o g. c l a v i t u d del p e c a d o , S 145,5, g. n o a c t ú a f u e r a del h o m b r e :
es l a g r a c i a , E J 83,1; p o s e e r a b a r l a n e c e s i d a d d e l a g., S a c t ú a e n lo m á s i n t e r n o del
30,3. E J 41,11; l i b e r a a l h o m b r e del
Dios equivale a gozarle, O I I d i a b l o , S 71,3; n o s d a el a r r e - h o m b r e , M P I 9,10 (v. D e l e i t e ) .
7,20; el g. d e l a s r e c o m p e n s a s —Gratuidad: beneficio divino, p e n t i m i e n t o d e los p e c a d o s , C G
d i v i n a s e s t á e n lo m á s i n t e r i o r TJC 3,9; g r a n d o n d e D i o s , E J —Gracia y libertad: obscuridad
5,7; a y u d a a l c u m p l i m i e n t o d e d e l a c u e s t i ó n , G L 1,1; difici-
d e l a l m a , S M I 11,29; a h o r a v i - 17,6; d o n i n d e b i d o y g r a t u i t o , l a ley, G L 12,25; s e n o s o t o r g a
C D X V 3, D P 19,48, 20,51, N G lísima cuestión la de la liber-
v i m o s del g. e s p e r a n z a d o , T no p o r q u e h a y a m o s c u m p l i d o t a d y l a g., E 215,2; d i f i c u l t a d
I 8,17; el g. e t e r n o p e r f e c c i o - 4,4, E J 86,2; s e c o n c e d e g r a - l a ley, s i n o p a r a q u e l a p o d a -
t u i t a m e n t e , G C I 23,24, G L d e m a r c a r l í m i t e s e n t r e l a g.
n a el g. t e m p o r a l d e l a fe, E J m o s c u m p l i r , E L 10,16; c o n d u - y l a l i b e r t a d , C G I 47,52; l a
21,43, E 186,6; t o d a g. es g r a - ce a l a g l o r i a , GC I 12,13; o b r a
83,1; el g. e t e r n o d e l a c o n - * t u i t a , A O I 8,9; es a l g o e s e n - s u a v e v i o l e n c i a d e l a g., S
en n o s o t r o s el q u e r e r y el 131,2; n o s u p r i m e l a l i b e r t a d
templación de Dios c a r a a ca- c i a l m e n t e g r a t u i t o , E J 3,8; es o b r a r , G C I 5,6, 25,26; a u n el
r a e n l a g l o r i a , T I 13,31; el donación, no retribución, EJ N G 32,36, B V 17,21; f u e r z a v i c -
d e s e o del b i e n i m p e r f e c t o es t o r i o s a d e l a g. s o b r e l a c o n c u -
422 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 423

[Grandeza] [Herejía]
[Gracia] u n i d a d de la Iglesia, s e r á s c a s -
piscencia sin a n u l a r la liber- este m u n d o ? ; sé g r a n d e en la aas, no, v^vj JLJ. ^O,¿U, HU C»
h u m i l d a d , S V 33,33 (v. H u m i l - h e r e j e el q u e n o d e f i e n d e c o n t i g a d o c o n el e t e r n o s u p l i c i o ,
t a d , C G 11,29; s o c o r r o d i v i n o E 173,6; el b a u t i s m o n o l i b e -
de la voluntad h u m a n a , EL dad, Soberbia). terca obstinación u n a senten-
c i a f a l s a , E 43,1; s o b r e el n ú - r a r á a l h e r e s i a r c a del s u p l i c i o
12,20; l a g. e f i c a z n o s u p r i m e G u e r r a : la doctrina cristiana no e t e r n o , C D X X I 25.
n u e s t r a cooperación, CG 2,3; es c o n t r a r i a a l a g. j u s t a , E m e r o d e los h e r e j e s , E 222,2;
cooperación de la libertad con las herejías son por esencia —Actitud a n t e la herejía: cómo
138,15; c u á n d o l a g. es j u s t a y m ú l t i p l e s , U C 7,19; h . y c i s m a s : h a y q u e t r a t a r a los h e r e j e s ,
l a g., M P I I 5,6; g. y l i b e r t a d , cuándo injusta, CD X I X 7;
C G 1,2; a r m o n í a e n t r e l i b e r - d i f e r e n c i a s , V R 5,9; l a s h. E '204,1; n o t o d o s los h e r e j e s
es l í c i t a y j u s t a l a g. d e f e n s i - c r i s t o l ó g i c a s , E J 100,3. d e b e n s e r t r a t a d o s del m i s m o
t a d y g., C G 8,17, G L 1,1, A P v a , C D I I I 10, I V 15; el s o l d a -
3,5; c o n c o r d i a e n t r e l a g. y el — U t i l i d a d : V R 8,15; l a s h . c o n - m o d o , E 194,2; en l a h e r e j í a
do q u e m a t a no es h o m i c i d a , h a y que distinguir entre here-
l i b r e a r b i t r i o , E J 53,8, 81,2; l a C D I 26; es e j e c u t o r d e l a tribuyen al hallazgo de la
l i b e r t a d n o s i e m p r e es b u e n a ; v e r d a d , S 51,11; i m p e l e n a l j e s y h e r e j e s , E 185,29, 194,2;
ley, L A I 5,12; l a g. j u s t a es no h a y q u e d o b l e g a r s e a n t e l a
l a g., s i e m p r e es b u e n a , G L el c u m p l i m i e n t o s i n p a s i ó n d e pueblo c r i s t i a n o a i n d a g a r l a
15,31 (v. L i b e r t a d ) . v e r d a d , V R 25,47; p u l u l a n los h . ; h a y que combatirla con to-
l a ley, L A I 5,12; l a d u r a c i ó n d o s l o s a r g u m e n t o s , G M I 1,2;
y d e s e n l a c e d e l a s g. d e p e n d e n herejes, pero p a r a a c e n d r a r la
— M i s t e r i o s d e l a g . : el m i s t e r i o d o c t r i n a d e l a I g l e s i a , E 137,16; dos flancos de a t a q u e c o n t r a
i n e x p l i c a b l e d e l a g., E 194,34; del j u i c i o d e D i o s , C D V 22, el h e r e j e , U C 14,31; en l a l u -
X V I I I 2 ; el h o m b r e c o n l a g. permitidos por la Providencia
los s e c r e t o s j u i c i o s d e D i o s , p a r a e s t i m u l a r el e s t u d i o d e l a c h a con los h e r e j e s n o b a s t a
G L 23,45; ¿ p o r q u é J a c o b f u é b u s c a la paz, pero n a d i e b u s - r e f u t a r el e r r o r : h a y q u e e x -
c a l a g. c o n l a p a z , C D X I X S. E., G M I 1,2; l a c o n d e n a c i ó n
elegido y E s a ú reprobado?, DC d e los h e r e j e s s u b r a y a el s e n - p o n e r l a v e r d a d , C M 1,1; en
I 2,4; p o r q u é Dios, q u e p u e - 12; l a p a s i ó n d e d o m i n i o es el la l u c h a con la h. debemos
o r i g e n d e m u c h a s g., C D I I I t i r de l a I g l e s i a y l a s a n a d o c -
de c o n v e r t i r la m a l a v o l u n t a d t r i n a , C V I I 19,25; en el d í a d e s c u b r i r el e r r o r c o n a u t é n t i -
e n b u e n a , n o lo h a c e , G L E X I 14; l a s g. i m p e r i a l i s t a s , C D I V c a s discusiones, no con m e n t i -
6; s o n b a n q u e t e s del i n f i e r n o , del J u i c i o f i n a l s e a l z a r á el
10,13; l a g. d e l a elección, P S -.atólico c o n t r a el h e r e j e , E r o s a s t r a m o y a s , C M 6,11; h a y
6,11; los i n s o n d a b l e s m i s t e r i o s C D I I I 18; estilo c o m ú n d e los q u e p r e c a v e r s e d e los h e r e j e s
vencedores era d e s t r u i r las ciu- -á5,41.
d e l a g., E 186,12; s u d i s t r i b u - q u e f i n g e n p r o f e s a r l a fe c a -
ción, o b r a d e l a l i b e r t a d d i - dades vencidas, CD I 5 (véase — N a t u r a l e z a : D i o s n o es a u t o r t ó l i c a , C M 3,4; h u y e del h e r e -
v i n a , C D 8,17; D i o s d a a t o d o s Paz). d e la h., U E 13,33; es el d i a b l o je, p e r o n o t e n i e g u e s a c o r r e -
f a c u l t a d p a r a r e c i b i r l a g., G u l a : el u s o r e c t o d e l o s a l i m e n - q u i e n s u s c i t a l a s h., C D X V I I I girlo, E 4 3 , 1 ; c o n el h e r e j e
V K 6,10; el i n v i t a d o s i n t r a j e t o s , S L I 10,17; l a «alogia» d o - 5 1 ; el h e r e j e p e r t e n e c e a l r e i - m á s se logra orando que discu-
d e b o d a , S 95,5. minical de algunos malos cris- n o del d i a b l o , S 71,4; el h e - t i e n d o , N G 25,28; l o s c a t ó l i c o s
t i a n o s , E 36,11; c o m e r p a r a v i - r e j e es l a d r ó n del r e b a ñ o , S estamos obligados a r o g a r por
—Varios: la p a t e r n i d a d divina 137,12, C I C I 10,17; l a h . se los h e r e j e s , E 186,38; h a y q u e
y l a g., S L I 1,6; l a g. o c u l t a vir, no v i v i r p a r a c o m e r , M b a s a s i e m p r e en l a t e r g i v e r s a -
9,26 (v. A y u n o , T e m p l a n z a ) . o d i a r el e r r o r del h e r e j e , p e r o
en el A. T. s e m a n i f i e s t a e n el ción d e l a s E s c r i t u r a s , UE debemos a m a r al hereje, E
N u e v o , EL, 15,27; l o s j u s t o s del 7,18; p e r v i e r t e n l a p a l a b r a d e l 186,1; l a c u e s t i ó n del s e g u n d o
A. T. s e s a l v a r o n p o r l a g., P Señor, U E 15,37; n a c e n d e u n a b a u t i s m o d e los h e r e j e s a l c o n -
21,18; t a m b i é n f u e r a d e l p u e - H a b a c u c : profeta, CD X V I I I 31; perversa interpretación de la v e r t i r s e a l a fe c a t ó l i c a , U E
blo h e b r e o m e r e c i e r o n a l g u n o s l a o r a c i ó n y el c á n t i c o d e H . : S. E . u n i d a a l a t e m e r i d a d y l a 22,61; el h e r e j e a l c o n v e r t i r s e
l a g. d i v i n a , C D I I I 1 ; g. y su c o n t e n i d o profético, CD a u d a c i a , E J 18,1; t o d a h . p r e - no d e b e s e r r e b a u t i z a d o , E
c o r r e c c i ó n , C G 3,5. X V I I I 32. t e n d e a p o y a r s e en a l g u n a s e n - 185,43.
H a d o : no e x i s t e , E J 37,8, 38,1; el t e n c i a e v a n g é l i c a , E J 97,3; el
G r a m á t i c a : a r t e de c o n s e r v a r y h e r e j e p r e d i c a el C r i s t o q u e él — B e p r e s i ó n : ¿ v i o l e n c i a c o n los
ordenar las palabras articula- Señor no nació sujeto a la ley
d e l a f a t a l i d a d , E J 31,.5; l a s e f i g u r a , no el C r i s t o q u e d e - h e r e j e s ? , S 112,8; n o es t i e m -
d a s , S L I r 11,19; l a f o r m a c i ó n c l a r a l a v e r d a d . E J 45,5; l a po a ú n d e l a s i e g a , S 5,2; el
del l e n g u a j e , i n f a n c i a d e l a g., m u e r t e d e C r i s t o no f u é d e s -
t i n o del h., s i n o s e ñ a l del p o - s o b e r b i a , r a í z d e l a h., U E poder temporal y la represión
O I I 12,35; l a e s t r u c t u r a d e 15,39; t o d a h . t i e n d e a l a e s c i - d e l a h., E 43,21; es l í c i t a l a
las p a l a b r a s y la morfología d e r d e C r i s t o , E J 31,6 (v. F a -
talismo) . sión i n t e r i o r , C C 29,31; t o d o s represión de la a u d a c i a loca
g r a m a t i c a l , O I I 12,36; e l e m e n - los h e r e j e s p r e t e n d e n e s t a r e n d e los h e r e j e s p a r a s a l v a r a
tos de la oración perfecta, M H e m o r r o í s a : s í m b o l o d e los g e n - posesión de la v e r d a d , U C 9 . 2 1 ; los fieles, E 185,23; es p r e f e -
5,16; v a l o r d e l a s d i s t i n t a s p a r - t i l e s , S 77,6; s i g n i f i c a l a I g l e - t o d o s los h e r e j e s r e t i e n e n s o - r i b l e q u e los h o m b r e s h a g a n
t e s d e l a o r a c i ó n , M 5,15; el s i a d e l o s g e n t i l e s , S 7,2, 25,2; l a m e n t e u n a p a r t e de la ver- el b i e n v o l u n t a r i a m e n t e , p e r o
n o m b r e y el v e r b o , M 5,14; simbolismo de la Iglesia, S d a d r e v e l a d a , E 93,23; l a p e r t i - ! a v e c e s s e les d e b e o b l i g a r a
c o n j u n c i o n e s , M 5,13; p r o n o m - 62,5, E J 31,11 (v. G e n t i l e s ) . n a c i a del h e r e j e i m p i d e s u co- ,' h a c e r e s e b i e n si no q u i e r e n ,
b r e : d e f i n i c i ó n y u s o , M 5,13; r r e c c i ó n , E 57,2; t o d o h e r e j e E 185,21; e v o l u c i ó n d e l a l e g i s -
l a g. g r i e g a , C I 14,23; l a g. H e n o c : se h a n perdido sus es- p o r el h e c h o d e s e r l o es u n lación imperial c o n t r a los h e -
l a t i n a , C I 14,23 (v. L e n g u a j e , critos, C D X V 23; su trasla- necio, a u n q u e n o t o d o p e c i o r e j e s , E 185,25 (v. P o d e r ) .
Palabra). ción es f i g u r a d e n u e s t r a fu- s e a u n h e r e j e , A P 6,18; los h e -
t u r a r e s u r r e c c i ó n , C D X V 19. rejes son m á s inexcusables q u e H e r e n c i a : h . y a v a r i c i a , S 86,12.
G r a n d e z a : D i o s n o es g r a n d e ; H e r m o s u r a : l a i d e a d e h., V R
es l a g. p e r s o n i f i c a d a , T V H é r c u l e s : las doce h a z a ñ a s de los m i s m o s j u d í o s , S 12,4; el
H é r c u l e s , C D X V I I I 12. E . S. no v i v e en el s e n o d e l a 30,56; lo h e r m o s o es lo q u e c o n -
10,11; D i o s , c a u s a d e t o d a g., h., S 71,30; f u e r a d e l a u n i d a d viene consigo mismo, C I V
T V 10,11; d e b e m o s d e s p r e c i a r H e r e j í a : D e f i n i c i ó n : U C 1,1; co- del C u e r p o d e C r i s t o n o s e 15,24.
l a a m i s t a d d e los p o d e r o s o s s a difícil es d e f i n i r u n a h., E puede tener al E s p í r i t u Santo,
que sea contraria a la virtud, 222,2; d e t e r m i n a r c u á n d o u n — I n c r e a d a : l a h. s u p r e m a , Dios,
E 185,47; n o t i e n e n a l E s p í r i t u O I I 19,51; h e r m o s a s s o n t o -
S 87,12; q u i t a l a j a c t a n c i a , y católico debe ser tenido por he- S a n t o los q u e s e a p a r t a n d e
t o d o s los h o m b r e s ¿ q u é s o n r e j e es c u e s t i ó n d e m u c h a d a s l a s c o s a s , p e r o D i o s es l a
l a I g l e s i a , E 185,50; C r i s t o n o h., C X I I I 20,28; ¡ t a r d e t e
m á s q u e h o m b r e s ? , C D V 17; m o n t a , A P 6,18; d i s t i n c i ó n e n - e s t á e n t r e los h e r e j e s , E N 5 , 1 ;
l a v e r d a d e r a g. es l a d e l r e i n o tre cuestiones estrictamente a m é , h., t a n a n t i g u a y t a n
pueden t e n e r sacramentos, n u e v a ! , C X 27,38.
d e los cielos, S 251,4; l a h u m i l - dogmáticas y cuestiones no a u n q u e no p u e d e n a p r o v e c h a r -
dad, único camino de la v e r d a - d o g m á t i c a s : el e r r o r en l a s los, E 185,43; s e p a r a d o d e l a — C r e a d a : Dios, c r e a d o r de toda
d e r a g., S 160,5; ¿ e r e s g r a n d e en p r i m e r a s es h . ; en l a s s e g u n - h., C I V 10,15; l a h . del c u e r -
424 ÍNDICE GENERAL DE MATE1RÍAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLUMENEH 425
[Hermosura] I Historia] [Hombre]
d e n d e los s i g l o s , V R 22,43; [Hombre]
po es el a l m a , y l a h. d e l a l m a 4,7, O I I 11,31; i n m o r t a l s e g ú n X V 1,1, C I I I 7,12, V I 3,4, X I I I
es D i o s , E J 32,3; l a h . c r e a d a necesidad y legitimidad d e los
c a m b i o s e n l a h., E 138,2; l a el a l m a , T X I I I 8,11; m o r t a l 22,32; m í s e r a i m a g e n d e D i o s ,
es p e r e c e d e r a , C I V 10,15; l a s e g ú n el c u e r p o , T X V 7,11, C p e r o c r e a d a p o r E l , E 147,44;
h. c r e a d a no es m a l a e n sí, t r a n s i t o r i e d a d d e l a s c o s a s es
d e e s e n c i a d e l a h., L A I I I I 1,1; a n i m a l i d a d y r a c i o n a l i - creado a i m a g e n de Dios por
p e r o es d e o r d e n i n f e r i o r , V R d a d en el h., S L I 2,7, E J 98,3; s u a l m a r a c i o n a l , T X I I 7,12;
40,75; t o d o c u e r p o h e r m o s o es 15,42; el f l u i r d e los t i e m p o s y
su belleza grandiosa, L A I I I en el h . n o h a y d o s n a t u r a l e - l a i m a g e n d e D i o s en el h. r e -
a g r a d a b l e , C I I 5,10; l a h . del z a s , s i n o u n a sola, C O 8,21. s i d e en l a m e n t e , E J 23,10, T
c u e r p o h u m a n o , C I I 5,10; l a 15,42; los t i e m p o s s o m o s n o s -
otros : cuales somos nosotros, — O r i g e n : el p r o b l e m a del o r i g e n X V 7,11; i m a g e n d e l a T r i n i -
h. i n f e r i o r es c o r r u p t i b l e , V R d a d , G L I 16,61, T I I I 6,12;
40,74; el u s o r e c t o d e l a h . t a l e s s o n l o s t i e m p o s , S 80,8. del h., C I 6,7; p r o b l e m a o b s -
c u r o s i n l a r e v e l a c i ó n , V F 1,1; imagen imperfecta, pero ima-
creada, C I I 2,3; no h a y h. —I-a p r o v i d e n c i a e n l a h i s t o r i a : g e n d e l a T r i n i d a d , T I X 2,2;
en el p e c a d o , C I I 6,12; l a h. ¿ d e d ó n d e v i e n e el h . ? , C U A
Dios, g o b e r n a d o r providencial 1,2; h a s i d o c r e a d o p o r Dios, p o r q u é es el h . i m a g e n d e
r e l u c e t a m b i é n en el c a s t i g o d e l a h . , D O C I I 28,44; f l u y e D i o s , G L E I I I 20,30; D i o s e x i -
del p e c a d o , V R 41,77. N G 55,65, A O I 17,27; p r o c e d e
regida por la Providencia, E d e D i o s , L A I I 1,2; r e c i b e s u g e del h. l a i m a g e n d i v i n a q u e
—Del u n i v e r s o : l a i r r e p r o c h a b l e 102,13; c o n c e p c i ó n d e l a h . c o - f o r m a d e D i o s , L A I I 17,45; t o - é s t e o s t e n t a en s u a l m a , E
h. del u n i v e r s o , V R 23,44; l a mo cántico modulado por la do lo q u e t i e n e lo h a r e c i b i d o 127,6.
h. del u n i v e r s o y el p r i n c i p i o h u m a n i d a d bajo la acción de d e D i o s , C I 20,31, V I I 21,27; —Alma y cuerpo: cuerpo y alma,
de l a t o t a l i d a d , V R 40,76; el t o - l a P r o v i d e n c i a , E 166,13; t o d o y o s o y u n p u r o d o n de Dios, L A I I 6,13, C U A 1,2, A O I I
do es el s u j e t o d e l a h . , C I V 10 histórico tiene su decreto C I 20,31. 2,2, T V I 2,3, 3,4, E J 20,10; es
13,20; u n a c o s a es el t o d o ; en la eternidad, T IV 19,25; c u e r p o y a l m a , C X 6,9; c o n s t a
otra, las p a r t e s del todo, C en la h. corren parejas los —Dignidad del h o m b r e : su g r a n d e a l m a y c u e r p o , C D X I I I 11,
I V 13,20; l a u n i ó n del t o d o y bienes, que son don del Crea- d i g n i d a d , T X I V 4,6; s u m a - C I C I 27,52, A O I 17,28, V F
la u n i ó n de las p a r t e s , C I V dor, y los males, que son he- yor dignidad, ser i m a g e n y se- 2,7, O I I 2,6; c o m p u e s t o d e a l -
11,17, 13,20. rencia de nuestro primer pa- m e j a n z a d e D i o s , T X I I , 11,16, m a y c u e r p o , C I C I 4,6, C O
dre, CD X X I I 24; demuestra la X I V 2,4; l a d i g n i d a d del h . es 7,18, 8,19, 12,26, E J 98,3, GM
Higuera maldita: simbolismo dispensación temporal de la su i n t e l i g e n c i a , i m a g e n de I I 8,10; l a p e r s o n a h u m a n a ,
profético de la maldición, S Providencia en favor del géne- Dios, E J 3,4; e n el h . i n t e r i o r compuesto de a l m a y cuerpo,
89,3; s i m b o l i z a b a l a s i n a g o g a ro humano, VR 7,13; el núcleo r e s i d e l a m a y o r d i g n i d a d del E 137,11; CO 8,19; s u s e r es a l -
reprobada, S 89,1; Cristo se esencial de la h., VR 23,40; h., G M I 17,28; l a r a í z ú l t i m a m a y c u e r p o , E J 26,13; u n i ó n
l l e g a a ella c u a n d o n o e r a centro de la h., la encarnación de su dignidad personal, DOC del a l m a y del c u e r p o , E J 47,12;
tiempo de s a z ó n ; ¿por qué?, S del Verbo, T X I I I 19,24; Cris- I 22,20; s u d i g n i d a d r a d i c a en a l a u n i ó n s i m u l t á n e a del a l -
89,4; o t r a s i g n i f i c a c i ó n : el g é - to hombre, centro de la h., GC s u r a c i o n a l i d a d , E J 15,19; lo m a y del c u e r p o l l a m a m o s h.,
n e r o h u m a n o , S 110,1. 11 27,32; el h e c h o m á s g r a n d e p r i n c i p a l es lo m e j o r del h., S C D X I I I 24; el h. n o es sólo
d e l a h., l a e n c a r n a c i ó n d e l 161,6; lo m á s n o b l e del h . es el a l m a n i sólo el c u e r p o ; es
H i j o s : s o n el f r u t o q u e r i d o del l a r a z ó n , C A I 2,5, I I I 12,27,
a m o r c o n y u g a l , C I V 2,2; ¿ e s - V e r b o , S 126,6; l a s t r e s g r a n - c u e r p o y a l m a a l a vez, C D
d e s i n t e r v e n c i o n e s d e D i o s en C X I I I 8,9; l a g r a n d i g n i d a d X I X 3 ; l a u n i ó n del a l m a y del
t á n los h i j o s s u j e t o s a los p e - del h . n o s e p i e r d e del t o d o n i
cados de sus padres?, EN l a h., S 72,3; d e d o s h o m b r e s cuerpo en la o t r a vida será
p e n d e toda l a h. de la h u m a - a u n p o r el p e c a d o , G C I I 40,46; p e r p e t u a m e n t e indisoluble, C D
46,13; ¿ h a s t a c u á n d o ? , E N 47,13 ¡a d e f o r m a c i ó n d e s u d i g n i d a d
(v. F i l i a c i ó n , M a t r i m o n i o ) . n i d a d , E J 3,12; s i g n i f i c a c i ó n X X I 3 ; el a l m a es el h., C X
del p e c a d o o r i g i n a l e n l a t e m - no b o r r a p o r c o m p l e t o l a i m a - 17,26; el a l m a es lo m e j o r del
Hipocresía: paredes blanquea- p o r a l i d a d d e l a h., M P I 16,21; g e n d e Dios, T X I V 4,6, 8,11; h., E 3,4; es m e j o r el a l m a q u e
d a s , S M I 19,58; el d e s d o b l a - d i s t i n c i ó n e n t r e fe y c o n o c i - l a d i g n i d a d del h. y el m i s t e - el c u e r p o , C X 6,9; el c u e r p o
m i e n t o del h i p ó c r i t a : n o es m i e n t o h i s t ó r i c o , T X I I I 1,2; r i o d e la E n c a r n a c i ó n , P S 15,31; es i n f e r i o r a l a l m a , L A I I
p o r d e n t r o lo q u e p o r f u e r a los t r e s períodos teológicos de el s e r c r i s t i a n o es d i g n i d a d s u - 18,48; l a f u n c i ó n d e l a l m a es
r e p r e s e n t a : S M I I 2,5; en t o d a l a h., S 110,1; l a s s e i s e d a d e s p e r i o r a l a d e s e r h., E J 5,12; r e g i r ; l a del c u e r p o , s e r r e g i -
v i d a s o c i a l es h i p ó c r i t a el q u e del m u n d o , E J 9,6; l a s s i e t e e x c e l e n c i a del h . j u s t o , S 110,2. do, E J 2,14; el y o i n t e r i o r y el
p r e t e n d e a p a r e n t a r lo q u e n o edades de la h u m a n i d a d , GM — P o s i c i ó n e n l a c r e a c i ó n : el h., y o a l m a , C X 6,9.
es, S M I I 2,5. I 23,35; p o r q u é s o n d e s i g u a - s e r i n t e r m e d i o e n t r e el á n g e l — H o m b r e i n t e r i o r y h o m b r e ex-
Historia: Utilidad y naturaleza: les l a s s i e t e e d a d e s d e l a h u - y l a b e s t i a , E J 18,7, C D X l l t e r i o r : A O I V 14,20; el h . i n -
su extraordinaria utilidad, DOC m a n i d a d , G M I 24,42; e s t a m o s 21; es superior a la n a t u r a l e - t e r i o r es m e j o r q u e el e x t e r i o r ,
28,43; g r a n a y u d a p a r a el e s - en l a t e r c e r a é p o c a d e l a h., z a e inferior a Dios, C V I I E J 32,2; q u é es el h . i n t e r i o r ,
t u d i o de l a S. E . , D Q C I I 28,42; E 55,5 (v. P r o v i d e n c i a ) . 7,11; s u p e r i o r i d a d sobre la A O I V 14,20; el d o t a d o d e i n -
l a h . c o m o p o e m a , V R 22,43; c r e a c i ó n visible, E J 34,4; s u - t e l i g e n c i a , T X I 1,1; es lo m á s
la h. como p o e m a realzado — V a r i o s : m o r a l e h., C I I I 7,13; p e r i o r i d a d del h . s o b r e t o d a la, í n t i m o del a l m a r a c i o n a l , M
por la técnica de antítesis, C D e s t é t i c a e h., V R 22,43. creación i r r a c i o n a l , C X I I I 1,2; c o m i e n z a d o n d e e m p i e z a la
X I 18; l a h . c o m o v i d a q u e Hombre: Gran problema: que 32,47; e s t á c o l o c a d o e n u n p u e s - r a z ó n , T X I I 8,13; C r i s t o , m a e s -
s u m a l a v i d a d e t o d o s los h o m - e s el h., S 110,2; p r o b l e m a t o m u y s u p e r i o r a l d e los a n i - t r o i n t e r i o r del h., M 11,38,
b r e s , C X I 28,38; h e m o s d e c e n t r a l d e l a filosofía, O I I m a l e s , SM I I 15,51; s u i m p e r i o 12,39; en el h. i n t e r i o r h a b i t a
p r e f e r i r l a e s p e r a n z a d e lo p o r 18,47; g r a n d e a b i s m o es el h., n a t u r a l sobre la creación sen- C r i s t o , E J 18,10; h a c i a el h .
v e n i r a l s o n d e a m i e n t o d e lo C I V 14,22; es n e c e s a r i o a q u i - sible, S 43,3; el d o m i n i o del h. interior g u i a d o por Dios, C
p a s a d o , L A I I I 21,61; l a c e r t e - l a t a r b i e n el c o n c e p t o del h., sobre las b e s t i a s : explicación V I I 10,16; lo p r o f u n d o del h .
za histórica exige cautelas en C D X I X 3; p e q u e ñ a p a r t e de a l e g ó r i c a , G M I 18,29, 20,31; es s u a l m a , A O I V 5,6; el h .
l a i n v e s t i g a c i ó n , E J 90,2; l a l a c r e a c i ó n , C I 1,1; es v i d a r a z ó n de l a s u p e r i o r i d a d del h . i n t e r i o r s e d e l e i t a en l a l e y de
d i s c o r d a n c i a e n t r e los h i s t o r i a - v a r i a e i n m e n s a , C X 17,26; es s o b r e los a n i m a l e s , l a r a c i o n a - Dios, C V I I 21,27; es el h . in-
d o r e s es m u y f r e c u e n t e , C D t i e r r a y c e n i z a , C I 6,7; el h . l i d a d , O I I 19,49; es u n b i e n t e r i o r el q u e a m a a Dios, C
X V I I I 40; d i s c i p l i n a m á s l l e n a como n o m b r e y como realidad, s u p e r i o r a l a b e s t i a p o r q u e es X 6,8; el h . i n t e r i o r p e r c i b e
de trabajo que de verdades, M 8,22. c a p a z de preceptos, L A I I I l a p a l a b r a e t e r n a , C X I 6,8;
O I I 12,37; d i f i c u l t a d d e h a - 24,72. s u l u z es l a l u z i n t e r i o r d e la
— D e f i n i c i ó n : C U A 25,47.48; c r i a - V e r d a d e t e r n a , M 12,40; son
llar la v e r d a d a c e r c a de los t u r a r a c i o n a l , C O 4,11; a n i m a l
h e c h o s h i s t ó r i c o s , E 101,2; n a - —Imagen y s e m e j a n z a de Dios: p o c o s los q u e s a b e n e n t r a r d e n -
r a c i o n a l , A O I V 2,2, O I I 19,49; es i m a g e n y s e m e j a n z a de Dios, t r o d e sí m i s m o s , O I I 11,30;
d i e p u e d e a b a r c a r t o d o el o r - animal racional mortal, T VII V R 44,82, G L I 16,57, S 43,3, T
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 427
426 ÍNDICE GENERAL DE MATE: :AS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Homicidio] I Humanidad]
THombre] [Hombre] I 4,9; d i s t i n c i ó n e n t r e el h . 28,51; d i v i d i d a en d o s g r u p o s :
la crucifixión por la peniten- —El h o m b r e y l a v e r d a d : con- : q u e n o es p e c a d o y el h . q u e los j u s t o s y l o s i m p í o s , V R
cia, m u e r t e del h. i n t e r i o r , T t e m p l a d o r del m u n d o i n t e l i g i - e s p e c a d o , C D I 2 1 ; el h . y la 27,50; l a s d o s b a s e s del g é n e r o
I V 3,6; l a s c u a t r o d i m e n s i o n e s ble, V R 32,59; d e p e n d e e n t e r a - l e g í t i m a d e f e n s a , L A I 5,11; es h u m a n o : el a l i m e n t o y l a p r o -
del h . i n t e r i o r , S 53,15; el h . m e n t e de las r a z o n e s e t e r n a s , h o m i c i d a t o d o el q u e i n d u c e c r e a c i ó n , S 51,23 (v. H i s t o r i a ,
nuevo, interior; sus edades es- T I V 16,21; p o d e r d e j u z g a r al m a l a s u h e r m a n o , E J 42,11. Hombre).
p i r i t u a l e s , V R 26,49; e n el h . q u e t i e n e el h., V R 43,80; el f i n H o n o r e s : el h. h u m a n o e s h u m o H u m i l d a d : g r a n p u e r t a d e l a fi-
interior h a y un crecimiento: del h . e s i n d a g a r l a v e r d a d c o - de n i n g ú n p e s o , C D V 17; n o losofía, V F 1,3; p u e r t a e s t r e -
el del a u m e n t o en l a l u m i n o - m o s e d e b e , C A I 3,9; d e b e p r o p o r c i o n a n el v e r d a d e r o c o n - c h a del r e i n o d e los cielos, A O
s i d a d d e l a i n t e l i g e n c i a d e los b u s c a r con todo a h i n c o la v e r - s u e l o , E 130,3; m o t i v o s p o r l o s I I I 12,18; r e s u m e t o d o el s a b e r
m i s t e r i o s , E J 9 7 , 1 ; c r e c e el h . d a d , C A I I I 1,1; p u e d e h a l l a r q u e r e s u l t a ilícito s u d e s e o , E c r i s t i a n o , S 160,5.
i n t e r i o r c u a n d o m e n g u a el e x - l a v e r d a d , C A I 3,9, I I 9,23, 130,12; es lícito d e s e a r l o s si c o n
t e r i o r , V R 40,74; el c o n f í n e n - I I I 20,43; l a m a y o r p a r t e d e ellos s e a t i e n d e al b i e n d e los — N e c e s i d a d : S 7 6 , 1 ; es n e c e s a -
t r e el h . i n t e r i o r y el h . e x t e - los h . s o n n e c i o s , L A I 9,19; s u b o r d i n a d o s , E 130,12; a v e - r i a p a r a s e r c r i s t i a n o , S 169,5;
r i o r , T X I I 1,1; el h . e x t e r i o r s o n i n n u m e r a b l e s los h . i n s e n - es n e c e s a r i a p a r a a d q u i r i r y
s a t o s , C A I 1,2; l a a c t i t u d p a - ces h a y que a c e p t a r l o s , pero
e s el h . d e los s e n t i d o s c o r - sin a p e g a r s e a ellos, E 22,8; c o n s e r v a r l a c a r i d a d , S V 31,31;
p o r a l e s , T X I 1,1; c o n s t i t u t i - radójica del h. a n t e la v e r d a d , m e d i c i n a n e c e s a r i a del p e c a d o ,
C X 23,34; n o s i e m p r e p r a c t i c a los h . a n e j o s a los p u e s t o s d e
v o s del h . e x t e r i o r , T X I I 1,1; m a n d o s o n u n p e l i g r o p a r a el S 142,5; C r i s t o n o n e c e s i t a b a
t i e n e m u c h o d e c o m ú n c o n los la verdad que acepta, O II l a m e d i c i n a del p e c a d o , p e r o l a
13,38 (v. V e r d a d ) . a l m a , C X 36,59; si los t i e n e s ,
animales y las plantas, L A I empléalos p a r a s e r v i r a Dios, tomó antes que tú p a r a ani-
8,18; es m u d a b l e y v i v e s u j e - B 155,12; h a z t e t a n t o m á s h u - m a r t e a ti a t o m a r l a , S 142,6.
—Historia teológica del h o m b r e :
t o a l t i e m p o , L A I 6,14; el h . su libre albedrío, C D X X I I 1; milde cuanto m á s te encum- —Motivos: no h a y quien n a z c a
exterior crece cuando se des- su creación y primer pecado, b r e s p o r el p o d e r , E 153,11; el. del E s p í r i t u si n o es h u m i l d e ,
m o r o n a el i n t e r i o r , V R 41,77; C D X X I I 1; e s t a d o del h . a n - n. v e r d a d e r o sólo s e t e n d r á en E J 12,6; l a m o r a d a del E s p í r i -
el h . e x t e r i o r , viejo o c a r n a l : t e s del p e c a d o , M P I I 22,36; el c i e l o ; allí n o h a b r á n i el t u S a n t o es u n c o r a z ó n h u m i l -
s u s s e i s e d a d e s , V R 26,48. c a í d a y r e s t a u r a c i ó n del h., V R error ni la adulación de los de, S V 39,40; el s a n t o , c u a n t o
— D i o s , v i d a del h o m b r e : t i e n - 12,23; e s t a d o del h . d e s p u é s del p a n e g i r i s t a s , C D X X I I 3 0 , 1 ; los m á s s a n t o m á s se humilla, SV
d e a l a f e l i c i d a d , C X 21,31; p e c a d o d e A d á n , E N 27,8; l a h. d e h o y n o s p u e d e n a b r u m a r 50,51; n o f a l t a r á l a h . d o n d e
. todo h. quiere gozar, C I I I 2,3; r e s t a u r a c i ó n del h., o b r a e x - en el d í a del J u i c i o , E 33,6. a r d e l a c a r i d a d , S V 53,54; t o -
t o d o s los h . q u i e r e n s e r feli- clusiva de la misericordia de H o r ó s c o p o : f a l s e d a d de los h o - d a t u h. c o n s i s t e e n q u e t e
c e s , C X 21,31; l a a v i d e z d e D i o s , E N 27,8; los d o s e s t a d o s r ó s c o p o s , C V I I 6,9 (v. F a t a - c o n o z c a s , E J 25,16; a l a h . s e
d i v i n i d a d q u e h a y e n el h., B de la n a t u r a l e z a h u m a n a : «an- lismo, H a d o ) . l l e g a p o r l a t r i b u l a c i ó n , SM
137,12; el b i e n del h . e s D i o s , t e p e c c a t u m » y «post p e c c a - H u m a n i d a d : h a sido c r e a d a : n o I I 5,17; n a d i e e s t á en e s t a v i d a
C I 20,31; el s u m o b i e n del h., t u m » , L A I I I 19,54; c o n q u é ex»átió d e s i e m p r e , C D X I I 10; s i n p e c a d o , S V 48,48; v a l e m á s
D i o s , C I C I 3,5; D i o s , d e s c a n s o d e r e c h o e n t r ó el d i a b l o e n p o - l a v i d a d e l a h., s u c e s i ó n d e la i g n o r a n c i a h u m i l d e q u e la
s u p r e m o del h., C I 5,5, I I sesión del h. y con q u é dere- tiempos que s u m a n la vida de c i e n c i a s o b e r b i a , C V 4,7; d e b e
10,18; s u d e s c a n s o t o t a l , sólo c h o lo l i b e r t ó D i o s , L A I I I t o d o s los h o m b r e s , C X I 28,38; s e r p r o p o r c i o n a d a a los d o n e s
en Dios puede hallarlo, C X I I I 10,29; el h. e s o b r a d e D i o s ; el i g n o r a n c i a a c e r c a del n ú m e r o p e r s o n a l e s , S V 33,33; h . y r i -
8,9; D i o s , d u l z u r a del h., C í p e c a d o es o b r a d e l h., C I d e s i g l o s t r a n s c u r r i d o s a n t e s de quezas no suelen compaginar-
7,11; D i o s n o c r e ó i n s e n s a t o al l a c r e a c i ó n del h o m b r e , C D
4,4; D i o s , b i e n a v e n t u r a n z a del p r i m e r h., s i n o c a p a z d e s a b i - se, S 14,2; a t o d o s p l a c e l a
h., C X 22,32; D i o s , r e f u g i ó d u r í a , D A I I I 24,71; b u e n o p o r X I I 16; el p r i m e r h o m b r e f u é c u m b r e ; p e r o el c a m i n o , l a
del h., S 55,6; h e c h o p a r a D i o s s e r h.-, m a l o p o r s u p e r v e r s i - c r e a d o e n el t i e m p o , C D X I I humillación, no place a todos,
e inquieto h a s t a que descanse d a d , E N 13,4; s o y y o el q u e 1 5 ; l a c r e a c i ó n ' t e m p o r a l del S 96,3; l a t u r b a t a c h a d e c o -
e n D i o s , C I 1,1; c u a n t o m á s q u i e r e el b i e n y s o y y o el q u e h o m b r e n o s u p o n e c a m b i o en b a r d e s a los v e r d a d e r o s h u m i l -
d i s t a n t e s e p o n e de Dios, t a n t o n o lo q u i e r e , C V I I I 10,22; D i o s la v o l u n t a d de Dios, C D X I I d e s , S 174,3.
m a y o r es su m i s e r i a , C I C I h i z o b u e n o a l h., p e r o el h . se 14; c r e a c i ó n del p r i m e r h o m -
' 12,21; el h . s e a c e r c a a D i o s b r e y de t o d o el g é n e r o h u m a - —Efectos: único medio p a r a acer-
h i z o m a l o , S 96,6; e s t á l l a m a - c a r n o s a D i o s , C I I I 8,16; el
n o c o n el c u e r p o , s i n o c o n el d o a r e a l i z a r el i d e a l d e la n o en él, C D X I I 2 1 ; A d á n y
a l m a , C I 18,28; n o p u e d e v e r perfecta naturaleza humana, E v a , p r o g e n i t o r e s d e t o d a la p r e m i o d e l a h . e s l a v i s i ó n del
en m o d o a l g u n o a l a d i v i n i d a d , V R 46,88; el f i n d e l h . v i e j o h., E J 9,10; t o d o s los h o m b r e s , V e r b o , S 142,7; p u e r t a p o r d o n -
T I 6,11; D i o s q u i e r e q u e el h . e s l a m u e r t e ; el del n u e v o e3 p r e c o n t e n i d o s e n A d á n y en d e e n t r a el S e ñ o r en el a l m a ,
lo b u s q u e , V F 3,19; D i o s e s t á l a v i d a e t e r n a , V R 26,49; s u C r i s t o , S 293,9; t o d o el g é n e r o S 6,2; p o r l a s o b e r b i a s a l i m o s
e n lo m á s í n t i m o del c o r a z ó n , mayor miseria, no a m a r a h u m a n o es el s a m a r i t a n o , S fuera de nosotros, por la h.
C I V 12,18; D i o s es m á s i n t e - D i o s , C I 5,5; e s el c a u s a n t e 171,2; n a c e s o m e t i d a a l p e c a d o , volvemos al interior de nos-
r i o r a l h . q u e lo m á s ' í n t i m o del p e c a d o , L A I 11,23; ¿ s o n S 27,2; t o d o el g é n e r o h u m a n o o t r o s m i s m o s , E J 25,16; l a h .
d e l h., C I I I 6,11; el o r d e n e l e - p o c o s los h . r e c t o s ? , O I I 10,29 q u e d ó c o n d e n a d o en el p e c a d o de la cruz, v e r e d a p a r a la
v a a l h . a D i o s , O I 9,27; t a n - (v. H u m a n i d a d ) . o r i g i n a l , C D X X I 12; l a s s i e t e c u m b r e , S 160,4; l a h u m i l l a c i ó n
to m á s i n e s t a b l e s e s i e n t e e d a d e s de l a h. y el s á b a d o p r e p a r a el c a m i n o a l a g l o r i a ,
c u a n t o menos se a d h i e r e a p e r p e t u o de la gloria, C D X X I I E J 28,5; s e n d a o b l i g a d a h a c i a
—Ser social: l a n a t u r a l e z a h u - 30.5; l a s seis e d a d e s d e l a h., D i o s , C V I I 9,13, L A I I I 9,28;
D i o s , E 118,15; c u á n d o el h . a l - m a n a , c o m p u e s t a de dos sexos,
c a n z a la perfección de su bon- E J 15,9, T I V 4,7; e s t a m o s en c a m i n o s e g u r o p a r a la p a t r i a ,
T X I I 7,10; e s s o c i a b l e p o r n a - l a t e r c e r a é p o c a d e l a h., E S 123,3, C D X V I 4 ; la h. e s la-
d a d , L A I I I 25,76; n a d a s e r í a t u r a l e z a , B M 1,1; l a s o c i a b i l i -
el h . si D i o s n o e s t u v i e r a e n 55,5; l a s t r e s v i s i t a s d e D i o s a que g a n a la vida e t e r n a , C 1
d a d n a t u r a l d e l h., O I I 12,35; l a h., S 72,3; los c u a t r o e s t a - 11,17; m e d i c i n a d e n u e s t r a s o -
él, C I 2,2; t o d o h . e s p o b r e y el l e n g u a j e , i n t r o d u c t o r d e l h .
m e n d i g o de D i o s , S 123,5; D i o s d o s o e d a d e s d e l a h., E N b e r b i a , S 123,1; l l a v e d e l a p e r -
en l a s o c i e d a d , C I 8,13; t o d o 118,31, S 110,1; e s t á d i r i g i d a p o r s e v e r a n c i a , D P 8,19; l a h. q u e
e s l a p l e n i t u d a b s o l u t a ; el h . h . e s p r ó j i m o t u y o , S 90,7; los
es l a a b s o l u t a v a c i e d a d , S l a P r o v i d e n c i a , V R 7,13; e s t á nos s o m e t e a Dios es la q u e
c u a t r o e s t a d o s o e d a d e s d e l h., a t e n d i d a por la Providencia, nos exalta, C D X I V 13; Dios
133,6; q u é s i g n i f i c a h a l l a r s e s i n E N 118,31 ( v . S o c i e d a d ) .
D i o s , O I I I 7,20; l a f e l i c i d a d V R 25,46; g l o r i a del u n i v e r s o e x a l t a a los h u m i l d e s , S 279,6;
d e l h., en el s e n o d e l a T r i n i - H o m i c i d i o : el h . v o l u n t a r i o e s u n a u n d e s p u é s del p e c a d o , V R I es la q u e alivia la c r u z de la
d a d , V F 4,35. g r a v í s i m o p e c a d o , E 204,5; p u e - a b n e g a c i ó n , E 127,5; l i b r a d e
de d a r s e u n h. sin pecado, LA
428 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 429
[Humildad] I d e a : d i f e r e n c i a s e n t r e l a i. y [Iglesia] I [Iglesia]
los e r r o r e s , E 155,5; c i m i e n t o l a i m a g e n , S L I I 20,34; el p r o - m a el r e i n o d e los cielos, SV t i e m p o s , E J 64,2; p r e s e n c i a e s -
d e l a v i d a e s p i r i t u a l , S 69,2; 24,24; es el r e i n o d e l o s cielos p i r i t u a l p e r p e t u a d e C r i s t o en
cimiento de la caridad, C V I I ceso f o r m a t i v o d e l a i. y l a
reminiscencia platónica, C X a q u í , S 251,3; l a I . e n t r e los s u I., E J 106,2; elogio d e l a fe
20,26; d e f e n s a d e l a v i r g i n i d a d , á n g e l e s y e n t r e los h o m b r e s . a c t u a l d e l a I., S 77,2.
B M 26,34; g u a r d í a n a d e l a v i r - 9,16 (v. C o n o c i m i e n t o , G n o s e o -
logía, I m a g e n ) . E N 61,16; l a s d o s I . : l a c e l e s t i a l —Persecuciones: firme roca, T
g i n i d a d es l a c a r i d a d ; g u a r d i a - y l a p e r e g r i n a , E N 56,15; l a I. I I 17,31; s e f o r t a l e c e c o n l a
n a de l a c a r i d a d es l a h., S V Idolatría: Origen y n a t u r a l e z a :
s u o r i g e n , V R 20,40, 37,68; c a s - celestial a y u d a a la terrena, t o l e r a n c i a , C C 12,13; f i r m e z a y
51,52; en q u é d e b e p e n s a r l a E N 56,15; e s t a b i l i d a d d e l a I. d e b i l i d a d d e l a I., f i g u r a d a s
v i r g e n p a r a m a n t e n e r s e en h., tigo de la soberbia de la v a n a
c i e n c i a m u n d a n a , E J 2,4; el c e l e s t i a l , E N 57,15; d o s v i d a s en P e d r o , S 295,3; l a I., s i m b o -
S V 47,47 (v. V i r g i n i d a d ) . en l a I . : l a v i d a d e l a f e y l a l i z a d a en l a b a r c a d e P e d r o ,
móvil de la adulación está pre- E J 25,5; e s s a c u d i d a , p e r o n o
—lección de Cristo: Cristo, s e n t e e n el inicio d e t o d a i., vida de la contemplación eter-
m a e s t r o d e h., S 30,9; C r i s t o , n a , E J 124,5. s e h u n d e , E J 124,5; a v a n z a , s í ;
C D I I 15; es f o r n i c a c i ó n e s p i - p e r o c o m e n z a n d o p o r l a fe, E J
m o d e l o s u p r e m o d e h., C D X I V r i t u a l del a l m a , E J 42,7, SM — P o d e r e s : t i e n e l a s l l a v e s de]
13, S 127,2, T V I I I 7,11, SV r e i n o d e los cielos, D O C I 15,24; l a I . es t o d o el m u n d o ,
I 16,45; h a c e c o r p o r a l a Dios, 18,17; r e c i b i ó d e C r i s t o el p o - y t o d o el m u n d o o d i a a l a I.,
37,37; n o r m a d e h., C r i s t o , S S 2,4; p l u r a l i d a d d e c u l t o s ido-
126,11; lección f u n d a m e n t a l d e d e r d e l a s l l a v e s , E J 124,5; a E J 87,2; l a s p e r s e c u c i o n e s del
l á t r i c o s , V R 55,108s; t a m b i é n P e d r o s e le d i e r o n l a s l l a v e s demonio no son nocivas p a r a
l a e n c a r n a c i ó n , T V I I I 5,7; s u - e x i s t e u n a i. del h u m a n o e n -
p r e m a lección d e C r i s t o , S V del r e i n o , S 295,2; t i e n e d e r e c h o la I.; son útiles, CD X 2 1 ;
t e n d i m i e n t o ; sólo l a fe l i b r a al u s o d e l a f u e r z a p a r a r e d u - vence a sus perseguidores pa-
35,35; e j e m p l o s y d o c t r i n a d e d e ella, E 120,7; l a i. d e l a d e c i e n d o y p r o f e s a n d o u n a fe
C r i s t o a c e r c a d e l a h., S V c i r a los h e r e j e s , E 185,23; co-
t r i p l e c o n c u p i s c e n c i a , V R 38,69. l u m n a y f i r m a m e n t o de l a V e r - i n a l t e r a b l e , E 137,16; n u n c a f a l -
32,32; ¿ q u é a p r e n d e m o s de — J u i c i o : es n e c e d a d , S 141,3; lo- t a n e n e m i g o s en el p r o p i o s e -
Cristo? ¿a hacer milagros?; n o : d a d , E J 18,1; ú n i c a d e p o s i t a -
c u r a , S 24,7; p e c a d o g r a v í s i - ría y p o s e e d o r a d e l a f e v e r - n o d e l a I., C D X V I I I 5 1 ; e s -
a p r e n d e d l a h., S 127,1; el l a - m o , C I C I 20,37; s u r a d i c a l f a l - p o s a d e C r i s t o , es p u r i f i c a d a
v a t o r i o d e los p i e s , m o n u m e n - d a d e r a , P 28,25; m a e s t r a d e l a
s e d a d , F N 4,7; el s a c r i f i c i o a V e r d a d , C V I 4,5; d e p o s i t a r í a por El con remedios medici-
t o d e h., E J 55,3, E 55,33; los ídolos c a r e c e d e v i r t u d s a n - de la V e r d a d perfecta, CIC I n a l e s , D O C I 16,15 (v. P e r s e -
la c a u s a de la humillación de t i f i c a d o r a , E 102,18; s u s r i t o s 18,33; m a e s t r a d e t o d a s a b i d u - cución).
Cristo fué la e n f e r m e d a d de n a d a a p r o v e c h a n al alma, E r í a , C I C I 30,62; l a I. e x i g e fe — Cuerpo místico: Cuerpo de
n u e s t r o p e c a d o , S 142,2; el s o - 102,9; h a s t a los a u t o r e s p a g a - a los q u e a e l l a v i e n e n ; los C r i s t o , C D X X I I 18, U E 2,2, T
b e r b i o se r e s i s t e a a c e p t a r l a n o s v i e r o n lo a b s u r d o d e l a i., herejes prometen razón, UC I V 9,12; es el C u e r p o m í s t i c o
h . d e C r i s t o , E J 2 , 4 ; C r i s t o es E 164,4; n o r m a s a c e r c a d e l a s 9,21. d e C r i s t o , E J 15,31, 32,7; e s -
p u e r t a b a j a : el q u e q u i e r a e n - c o m i d a s d e los ídolos, E 47,4; — N o t a s : u n i d a d d e l a I., S 12,1, p o s a d e C r i s t o , S 138,6; s e r á n
t r a r h a de a g a c h a r s e c o n l a h., q u e j a s s u p u e s t a s d e los i d ó l a - 295,4, E J 10,8, C C 29,31; n o h a y d o s e n u n a c a r n e : el g r a n m i s -
E J 45,5. t r a s c o n t r a los c r i s t i a n o s , S m á s q u e u n a I., U C 7,19; no t e r i o d e C r i s t o y s u I., E J 9 . 1 0 ;
62,18; n o r o m p á i s los í d o l o s h a y m á s I . d e C r i s t o q u e la C r i s t o y l a I., u n solo h o m b r e ,
— E x h o r t a c i ó n : si q u i e r e s s e r fe- sin licencia de la a u t o r i d a d , S I. c a t ó l i c a , E 93,23; es ú n i c a S 91,8; C u e r p o m í s t i c o : C r i s -
liz, s é h u m i l d e , S 126,11; p r i - 62,17 (v. P o l i t e í s m o ) . en t o d a s l a s n a c i o n e s , E J 9,10; to, c a b e z a ; n o s o t r o s , el c u e r p o ,
mero, h.; segundo, h.; terce- — V a r i o s : i. y a v a r i c i a , S 107,8; s u s a n t i d a d , U E 3,6; c a t o l i c i - S 116,6, 129,4, E 129,2; C r i s t o
ro, h . ; c u a n t a s veces m e p r e - d a d , U E 3,6, S 116,6, E 128,2, e s t á todo e n t e r o en la c a b e z a
p a n t e í s m o e i,, V R 38,69; l a i. y en el c u e r p o , E J 2 8 , 1 ; el E . S . ,
g u n t e s , o t r a s t a n t a s t e d i r é lo y l a filosofía n e o p l a t ó n i c a , V R CC 29,31; c a t ó l i c a es s u n o m -
m i s m o , E 118,22; b u s c a u n a h . b r e , V R 7,12; s u c a t o l i c i d a d , a l m a del C u e r p o m í s t i c o , S
37,68. 267,4; del E s p í r i t u d e C r i s t o s o -
a u t é n t i c a : l a h. s i m u l a d a es l a I g l e s i a : n o es i n v e n t o d e h o m - f i g u r a d a en el lienzo del s u e -
m a y o r s o b e r b i a , S V 43,44; d e b e ñ o d e S a n P e d r o , U E 11,30; su l a m e n t e v i v e el C u e r p o d e C r i s -
bres, sino o b r a de Dios, E catolicidad de hecho y de dere- to, E J 26,13; e n el m i s m o g r a -
h e r m a n a r s e con la v e r d a d , no 185,4; e s t á e d i f i c a d a s o b r e C r i s - do c o n q u e a m a a l g u i e n a l a
c o n l a m e n t i r a , N G 34,38; l a c h o , S 138,9; s u c a t o l i c i d a d ,
to, n o s o b r e l o s h o m b r e s , S d e m o s t r a d a p o r los j u d í o s , U E I., en e s e m i s m o g r a d o p o s e e
h. m e n t i r o s a es p e c a d o , S 76,2; c u m b r e e l e v a d a s o b r e el 6,11; p o r los p r o f e t a s , U E 7,15; a l E . S . , E J 32,8; n a d a d e b e s e r
' 181,5; los p e c a d o r e s s o n los m e - m o n t e d e los siglos, E 93,29. p o r los S a l m o s , U E 8,20; p o r t a n t e m i b l e p a r a el c r i s t i a n o
jores oyentes de la doctrina — N a t u r a l e z a : l a I. de Cristo h a y el E v a n g e l i o , U E 9,24; p o r los como s e p a r a r s e del C u e r p o de
d e l a h., S V 36,36; l a m e d i d a q u e b u s c a r l a en l a s E s c r i t u r a s , H e c h o s d e los A p ó s t o l e s , U E C r i s t o , E J 27,6; t o d o s los c r i s -
d e t u h. es l a m e d i d a d e l a E 129,2; C r i s t o , p i e d r a f u n d a - 11,27; a p o s t o l i c i d a d : l a s u c e - t i a n o s f o r m a m o s u n solo C u e r -
g r a n d e z a q u e p o s e e s , S V 31,31; m e n t a l d e l a I., S 295,1; l a p a - s i ó n i n i n t e r r u m p i d a en el or- po, E J 7 , 1 ; C u e r p o m í s t i c o , s u
i m i t a a C r i s t o ; ¿ e n q u é ? : en l a b r a de Cristo a c e r c a de la I. d e n d e los o b i s p o s d e R o m a , unidad la pregona nuestro sa-
l a h., S 142,11. es c l a r a , U E 12,32; t i e n e s u s E 53,2. crificio, E 187,20; d e n t r o da
c i m i e n t o s en el cielo, S 105,9; la I. h a y m i e m b r o s diversos
— E j e m p l o d e los s a n t o s : l a h . en templo de la Trinidad, EN que poseen flones diferentes.
los s a n t o s , M P I I 11,16; l a —Propagación y perpetuidad: E J 13,12.
56,15; v i v e u n i d a a ella, E N e s p a r c i d a p o r t o d o el m u n d o ,
cananea, d e c h a d o d e h., S 56,15; e s p o s a d e C r i s t o , U E
26,3, 77,1; h. del c e n t u r i ó n , S V R 6,10, 25,47, S 51,4; C r i s t o
7,17; es l a c a s a d e C r i s t o , T n o s e n s e ñ ó el o r i g e n y t é r m i n o — M a l o s y b u e n o s e n l a I . : en
62,1; el p u b l i c a n o , m o d e l o d e X V 19,34; n u e v a a r c a d e N o é , d e l a I., U E 10,26; en ella se
h., S 26,4. ella existen m a l o s y b u e n o s ,
C D X V 26; a r c a d e s a l v a c i ó n , h a n cumplido las profecías, U E U E 14,35, A P 12,27; t r i g o y p a -
H u r t o : prohibido por Dios C I I EJ 6,19; n a c i ó del costado 7,18; m i l a g r o m o r a l d e s u ex- j a en l a I., S 88,19; e n l a I.,
4,9; n u n c a es lícito r o b a r , S abierto de Cristo, E J 15,8; p a n s i ó n , P N 7,10, E 137,16; l a c a d a c u a l es v o l u n t a r i a m e n t a
178,5; t o d o h . es p e c a d o , C M el r e d i l d e C r i s t o es l a I. c a - I . y los m i l a g r o s , V R 25,47; l a p a j a o g r a n o , V R 6,10; e n l a
8,19, E N 22,7; no es lo m i s m o el tólica, E J 45,5; g r e y n o p e - s a l u d d e l a I . es l a u n i ó n de I. de este m u n d o s i e m p r e h a -
h . d e c o s a p r i v a d a q u e el h . d e q u e ñ a , E J 39,5; s e l a l l a m a s u s h i j o s en el v í n c u l o d e la b r á t r i g o y c i z a ñ a , E 157,40;
b i e n e s p ú b l i c o s , E J 50,10; r e s - v i r g e n , S 93,4; l a I. e n t e r a c a r i d a d , S 137,1; es í n d i c e del h a s t a el t i e m p o d e l a s i e g a , E J
t i t u c i ó n d e lo h a l l a d o , S 178,7; es v i r g e n , B V 10,13; c o m o M a - p a s a d o y a n t i c i p o del p o r v e n i r , 122,9; l a I. e n e s t e m u n d o n o
i n v e c t i v a c o n t r a los l a d r o n e s , r í a es m a d r e y v i r g e n , S V 2,2; P N 5,8; p r e s e n c i a d e C r i s t o c a r e c e d e m a n c h a , A P 12,27,
S 178,6 (v. R e s t i t u c i ó n , B o b o ) . r e i n o d e D i o s , S 78,4; s e l a 11a- en s u I., E J 7 8 , 1 ; C r i s t o e s t á C O 11,25; n o d e b e s e r c e n s u r a -
c o n l a I . h a s t a el f i n a l d e los I d a p o r l a c o n d u c t a d e los m a -
430 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 431
[Iglesia] I m a g e n : De Dios en el hom-
los c r i s t i a n o s , C I C I 34,74; es bre: el alma del hombre, i. de Infamia: equivale a mala fama,
Dios, S 52,18; renovación de la flnfierno]
m a d r e : p o r eso no i n s u l t a a S L I I 16,30 ( v . G l o r i a ) . bre la no eternidad de las pe-
los hijos p e c a d o r e s , C C 30,32; i. de Dios en el alma, T XIV
17,23; reforma de la i. de Dios Infancia: yace en tinieblas para nas, C D X X I 17; primera.: t o -
origen de los m a l e s q u e en la dos, h a s t a l o s d e m o n i o s , s e r á n
I. h a y , E J 122,7; s o n l o s m a l o s en el hombre, T X I V 16,22; có- el h o m b r e , C I 7,12; el dolor
mo se desdibuja la i. de Dios y l a r i s a e n el a l b a d e l a v i d a l i b e r a d o s , C D X X I 17; s e g u n -
h i j o s d e l a I. l o s q u e p r o v o c a n d a : sólo l o s h o m b r e s c o n d e n a -
l u c h a s i n t e r n a s e n el s e n o d e en el alma, T X I I 8,13; la i. h u m a n a , C I 6,7.8; l o s c a p r i -
de la bestia en el hombre, T c h o s d e l a i., C I 7 , 1 1 ; ¿ h a y dos s e r á n l i b e r a d o s , C D X X I
é s t a , E J 11,10; p e l i g r o s q u e a 18; t e r c e r a : s o l a m e n t e l o s r e -
la d i s c i p l i n a c r i s t i a n a c r e ó el X I I 11,16; la i. de Dios no pecado m a t e r i a l en los niños?,
está borrada del todo en el al- C I 7 , 1 1 ; l a e n v i d i a e n l a i., g e n e r a d o s p o r el b a u t i s m o , C D
a u m e n t o d e fieles, S 251,1; p a s - X X I 19; c u a r t a : n o t o d o s l o s
t o r e s m a l o s d e l a I . , S 137,6. ma de los gentiles, E L 28,47 C I 7,11 (v. B a u t i s m o , N i ñ e z ) .
(v. Hombre). bautizados, sino solamente los
—Iglesia y E s t a d o : l a s relacio- Infidelidad: gravísimo pecado, católicos, C D X X I 20; q u i n t a :
n e s e n t r e l a I. y el E s t a d o e s - —Sensible: diferencia entre la E P I I I 3,4, S 143,2; e x t r e m a sólo l o s q u e h a y a n p e r s e v e r a -
t á n c o n d i c i o n a d a s p o r l a evolu- idea y la i., SL I I 20,34; tres g r a v e d a d d e l p e c a d o d e i., E J do e n l a c o m u n i ó n c a t ó l i c a ,
ción d e l o s t i e m p o s , E 185,19, géneros de i. sensibles, E 7,4; 95,2; el e n o r m e p e c a d o d e i. d e CD X X I 21; sexta y última
185,20; d i v i d i d o s i o s r e i n o s , n o cuatro i. escalonadas en el pro- los j u d í o s , E J 8 9 , 1 ; l a i. del o p i n i ó n : sólo l o s c a t ó l i c o s q u e
se divide l a u n i d a d de l a I. ceso cognitivo, T X I 9,16; el m u n d o e s i n e x c u s a b l e , S 143,5 h a y a n practicado la limosna,
U E 13,33 ( v . E s t a d o ) . proceso misterioso de la for- (v. F e , E s p í r i t u S a n t o , I n c r e - C D X X I 22; refutación de l a s
mación de las i. sensibles, C dulidad). distintas opiniones sobre la no
— V a r i o s : p o r q u é s e le l l a m a X 8,13; separación diferencial
«luna» e n l a S . E . , E 55,10; d e - Infieles: la imagen de Dios no eternidad de las penas, C D
sea que todos vivan, pero debe de las i. depositadas en la me- e s t á b o r r a d a d e l t o d o e n el a l - X X I 23-27; s a l v a d a l a e t e r n i -
t r a b a j a r p a r a q u e no todos p e - moria, C X 8,13; el conocimien- m a d e l o s i., E L 28,47; l a c o - dad de las penas, ¿ h a b r á m i -
r e z c a n , E 185,14; e n l a I. h a y to que el alma tiene de sí mis- m u n i c a c i ó n d e l o s c r i s t i a n o s en t i g a c i ó n e n é s t a s ? , C D X X I 24.
muchos métodos de vida p a r a ma es igual a sí mismo, T los i . ; n o r m a s , S 62,7; l a o r a - — D i v e r s i d a d e n el c a s t i g o : n a d i e
l l e g a r a Dios, C V I I I 1,2; v u e s - IX 11,16. ción d e l a I g l e s i a p o r l o s i., es e n v i a d o a l i. s i n o p o r m é r i -
t r o h o g a r es u n a n o p e q u e ñ a Imaginación: sentido interno, T D P 3,6 (v. G e n t i l e s ) . t o s d e s u s p e c a d o s , E 193,6; el
i g l e s i a d e C r i s t o , E 188,3. X I 4 , 7 ; s u f u n c i ó n , T X I 10,17; fuego será idéntico p a r a hom-
su extraordinario poder, T X I Infierno: Existencia: dogma de b r e s y demonios, C D X X I 10;
I g n o r a n c i a : es l a tiniebla del al- 10,17; i. y r e c u e r d o , T X I 8,12; fe, G L E X I I 33,62; d o b l e s e n - el f u e g o s e r á e t e r n o , p e r o s e
m a , O I I 3,10; e s u n a d e s g r a - no p u e d e s e g u i r el v u e l o del t i d o d e l a p a l a b r a i., E 187,6; a j u s t a r á a la diversidad de m é -
cia, C A I 9,24; p e n a j u s t a d e l e n t e n d i m i e n t o , S L I I 20,35; T son l a s tinieblas exteriores, ritos de los condenados, C D
p e c a d o , L A I I I 18,52; l a i. y l a X I 10,17. V E 54,104; e s l a s e g u n d a m u e r - X X I 16; r e l a c i ó n e n t r e el c a s -
d e b i l i d a d , h e r e n c i a del p e c a d o te, V E 27,50, 52,101; m u e r t e t i g o y el p e c a d o d e l o s c o n d e -
o r i g i n a l , N G 67,81; d o s c l a s e s I m i t a c i ó n : t é c n i c a c l á s i c a d e la e t e r n a del cuerpo y del alma, n a d o s , V R 54,104; t o d o s s e r á n
d e i., L A I I I 22,64; u n a es la i. d e l o s t e x t o s l i t e r a r i o s c o n - S 65,8; d e v u e l v e a l o r d e n a l p e - castigados, pero unos con m á s
i. c u l p a b l e , y o t r a , l a i. d e lo s a g r a d o s , C I 17,27. c a d o r , V R 12,23; el f u e g o e t e r - s e v e r i d a d q u e o t r o s , D P 9,23;
q u e n o p u e d e s a b e r s e o es i n - Impasibilidad: cosa excelente, n o y el f u e g o p u r i f i c a d o r e n unos m á s y otros menos, pero
necesario o indiferente p a r a la pero no propia de esta vida, e s t a v i d a , E N 68,18. todos serán a t o r m e n t a d o s con
1
vida eterna, E 167,2; no es ig- sino de la eterna, C D X I V 9; — E t e r n i d a d del c a s t i g o : n a t u r a - el f u e g o e t e r n o , S 161,4; e n el
norante el que ignora cosas e n el p a r a í s o , a n t e s d e l p e c a d o leza de l a s p e n a s del i.: la pe- i. h a y d i v e r s i d a d d e p e n a s , E
sin importancia, O I I 12,37; r e i n a b a l a i., C D X I V 10. na de daño y la pena de senti- 184,2; h a y t a n t a d i f e r e n c i a e n
no se avergüence el hombre de I m p e r i o : m u c h a s v e c e s u n i. e s do, C D X X I 9 ; e t e r n i d a d d e l o s las p e n a s c u a n t a es la dife-
confesar que no sabe lo que no p u r o pillaje, C D I V 6; el i m - s u p l i c i o s , E 102,23, A P 3,10; el r e n c i a e n l o s p e c a d o s , E J 89,4;
sabe, E 190,16; es menos malo perialismo es u n a situación pa- fuego s e r á e t e r n o , s i n fin, C D s e r á Dios m á s benigno con So-
ser indocto que indócil, CA I I I t o l ó g i c a d e l E s t a d o ; l o s t r e s i. X X I 5,23, E N 112,29, E 164,12, d o m a que con otras ciudades,
8,17; en las cosas divinas vale m á s brillantes en la antigüe- N B 3 9 ; e s d o g m a d e fe, E N E L 28,48.
más la i. piadosa que la cien- dad, C D X V I 17; en la anti- 67,18: el f u e g o n o es u n s i m p l e
cia presuntuosa, S 117,5; los g ü e d a d s o b r e s a l i e r o n d o s i . : el d o l o r : es a u t é n t i c o f u e g o , C D I m p i e d a d : s e a r r o g a p a r a sí lo
pecados de i., NG 17,18, E L a s i r i o y el r o m a n o , C D X V I I I X X I 9 ; el f u e g o e t e r n o n o e s q u e e s p r o p i o d e D i o s , E L 7,11.
36,65, E 47,4; la i. culpable o 2 ; el p r i m e r i., el a s i r i o , C D en sí u n m a l , s i b i e n el t o r - perversidad de la voluntad que
viciosa se llama insensatez, LA I V 6; B a b i l o n i a , c a p i t a l d e l i. m e n t o e s u n m a l p a r a el c o n - s e a p a r t a d e D i o s , C V I I 16,22
I I I 24,71; toda alma debe in- a s i r i o , C D X V I I I 2 ; el i. a s i r i o d e n a d o , N B 3 8 ; t a n t o el f u e g o (v. P i e d a d ) .
quirir lo que p a r a su daño ig- fué el m a y o r d e l o s q u e p r e c e - c o m o el g u s a n o r o e d o r a t a ñ e n
nora, LA I I I 20,57; es pecado al c u e r p o d e l o s c o n d e n a d o s , I n j u r i a s : tres clases de i.; nor-
d i e r o n a l i. r o m a n o , C D X V I I I m a s e v a n g é l i c a s s o b r e lo q u e
la falta de diligencia en apren- 2 ; el i. a s i r i o e n t i e m p o s d e C D X X I 9 ; el f u e g o d e l i.
der lo necesario, LA I I I 22,64; a t o r m e n t a r á a los demonios, d e b e h a c e r el c r i s t i a n o , S M I
A b r a h á n , C D X V I 17 (v. B o - 20,62; n i i n j u r i a r a l p r e s e n t e
no se te imputa la i., sino la ma). que son espíritus p u r o s ; expli-
negligencia en procurar saber c a c i ó n , C D X X I 10; l o s c u e r - ni d e n i g r a r ai a u s e n t e , SM I
I m p u r e z a : dos sentidos de la pa- pos d e l o s c o n d e n a d o s a r d e r á n 5,14; q u é s i g n i f i c a «la m e j i l l a
10 que ignoras, LA I I I 19,53; d e r e c h a » , S M I 19.58; r e g l a d e l
es obstáculo principal o único l a b r a i., V F 3,18; el e s p í r i t u sin c o n s u m i r s e y s e n t i r á n do-
i m p u r o n o p u e d e b u s c a r a Dios, lor s i n m o r i r , C D X X I 4 ; l o s c r i s t i a n o a n t e l a s i . : q u e el
del entender, O II 3,10; para- sentimiento de la ira no dege-
liza la voluntad del hombre, V F 3,19 (v. P u r e z a ) . cuerpos de los condenados pue-
d e n v i v i r p e r p e t u a m e n t e e n el n e r e e n odio, S M I 20,66 ( v .
M P I I 17,26; causa de pecados, I n c r e d u l i d a d : e s p e c a d o conde- Perdón).
E N 81,22; causa secundaria del n a d o e s p e c í f i c a m e n t e p o r el fuego d e l i., C D X X I 2 ; o b j e -
mal, E N 24,8; madre de la ad- E . S . , S 144,1; el p e c a d o d e i. ción s o b r e l a d u r a c i ó n e t e r n a I n m o r t a l i d a d : d o s c l a s e s d e i. :
miración, C X I I I 21,30; se cubre • contiene todos los d e m á s , E J de las p e n a s del i.; refutación, l a d e l a l m a y l a d e Dios, E
con el nombre de sencillez, C 91,1; l o s q u e h o y , p r e d i c a d o el CD X X I 11; la eternidad de 143,7; d i f e r e n c i a , S 65,4; l a i.
11 6,13; debe ser un estímulo Evangelio, no creen, son se- l a s p e n a s d e l i. n o s p a r e c e i n - i n c o n m u t a b l e es exclusiva de
p a r a hacernos mejores, LA I I I m e j a n t e s a los q u e no creye- justa porque no comprendemos D i o s , T I 1,2; i. d e l a l m a h u m a -
20,56; el camino de la fe, re- r o n c u a n d o s e e d i f i c a b a el a r c a , la e n o r m i d a d del pecado origi- n a , O I I 19,50, S L I I 13,24, M
medio de la i., LA I I I 20,57. E 164,15 ( v . F e , I n f i d e l i d a d ) . n a l , C D X X I 12; d i s t i n t a s o p i - 13,41, C U A 2 , 3 ; d e l a l m a , d e d u -
niones e n t r e los católicos s o - cida de la existencia de los
432 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 433

[Inmortalidad] [Inteligencia] [Interpretación] [Ira]


s e n t i d o s , S L I I 3,4; p r u e b a s d e es a p t o p a r a a l c a n z a r l a v e r - interpretar las Escrituras, i 82,2; l o s t r e s grados o momen-
l a i. del a l m a , T X I I I 9,12; l a d a d o b j e t i v a , C A I I 9,23; es lo DOC 1; n o r m a s de exégesis, S t o s d e l a i., S M I 9,24; si n o
i. del c u e r p o h u m a n o , T X I V q u e d i s t i n g u e al h o m b r e del 71,11; r e g l a s d e h e r m e n é u t i c a la d o m i n a s , t e l l e v a r á a la
18,24; l a i. c o r p o r a l d e l h o m b r e a n i m a l , E J 3,4; p o r e l l a el s a c r a , T I I 1,2, V R 50,98; n a d a venganza, S 58,8.
después de la resurrección, B h o m b r e a v e n t a j a a los a n i m a - se debe opinar t e m e r a r i a m e n -
les, L A I 7,16; t r e s c o s a s d i s - t e en los l u g a r e s o b s c u r o s de — M o r a l i d a d : d e s o r d e n a d a es p e -
187,12; d i f i c u l t a d s o b r e l a i. d e l c a d o , S M I 10,26; t e m p e s t a d
h o m b r e , G L E I I I 21,33; q u i e - t i n t a s : ser, vivir y entender, l a E s c r i t u r a , G L E I 19,38; t o -
L A I I 3,7; s u f u n c i ó n , T X I I das las cuestiones deben tra- del a l m a , S 63,2; g r a v e d a d , S
res no morir porque quieres 58,8; d e s e o t u r b u l e n t o d e s u -
s e r , L A I I I 6,18; el d e s c o n o c i - 2,2; l a i. h u m a n a es m u d a b l e , t a r s e con m o d e r a c i ó n y c a u t e -
L A I I 12,34; l a i. h u m a n a e s la, G L I 8,29; t o d a i. v i c i o s a p r i m i r los o b s t á c u l o s q u e difi-
m i e n t o d e l a i. del h o m b r e es c u l t a n l a a c c i ó n fácil, E 9,4;
u n a g r a n d e s g r a c i a , S L I I 14,26. tanto m á s poderosa cuanto m á s debe ser corregida diligente-
se a d h i e r e a la verdad, L A I I m e n t e , D O C I 36,40; p e l i g r o s c r e c e a n t e s d e lo q u e se p i e n -
I n n a t i s m o : el i. d e l a s i d e a s , S L s a , E 38,2; a n i n g ú n a i r a d o le
I I 20,34; no existe, T V I I I 5,7 12,34; es l a q u e l l e g a a l c o n o - q u e e n c i e r r a t o d a i. v i c i o s a ,
c i m i e n t o d e D i o s , C X I I I 23,33; D O C I 37,41; l a i. v i c i o s a n o p a r e c e i n j u s t a s u i., E 38,2.
(v. Conocimiento). a D i o s s e le b u s c a con l a i., es f a l s a n i e n g a ñ o s a si es ú t i l —De Dios: se predice analógica-
Insensatez: es una especie de n o con los s e n t i d o s , C I I I 6,11; p a r a edificar la caridad, DOC m e n t e d e Dios, D C I I 2,3; l a
ceguera, LA I I I 24,72; es la ig- l a t o r p e z a d e l a i. h u m a n a no I 36,40; el r e c u r s o a los l u g a - i. d e D i o s : en q u é c o n s i s t e , E N
norancia culpable o viciosa, consigue vislumbrar las g r a n - r e s p a r a l e l o s , D O C I I I 28,39; 33,10; l a i. d e D i o s es l a r e t r i -
LA I I I 24,71; término medio dezas de las o b r a s de Dios, los l u g a r e s o b s c u r o s deben ex- b u c i ó n j u s t a y fija del p e c a d o ,
entre la i. y la sabiduría, LA G L E I X 16,29; s u l a b o r p r i n - plicarse por otros m á s claros, n a d a m á s ni n a d a menos, E
I I I 24,73; los i n s e n s a t o s s o n c i p a l es o r d e n a r y r e l a c i o n a r D O C I I I 26,37; n e c e s i d a d d e 190,10; l a i. d e D i o s es el j u s -
i n n u m e r a b l e s , C A I 1,2 (v. I g - l a s i d e a s b a s a d a s en los d a - c o n o c e r los t r o p o s o f i g u r a s , t o j u i c i o p o r el q u e c a s t i g a al
norancia) . t o s d e los s e n t i d o s , C X 11,18. D O C I I I 29,40; h e c h o r e a l y p e c a d o r , C D X V 25.
I n s t i n t o : l a r a z ó n es i n m e n s a - —Inteligencia y f e : don de Dios h e c h o t r o p o l ó g l c o , S 89,6; el
m e n t e s u p e r i o r a l i., A P 6,18 e s t i l o d e l a E s c r i t u r a es c o n c i - I s a a c : m o t i v o del n o m b r e , C D
es l a i. d e los m i s t e r i o s , B J X V I 3 1 ; R e b e c a , e s p o s a d e I.,
(v. A n i m a l e s , H o m b r e ) . 40,5; f r u t o d e l a fe, 22,2, B J so en p a l a b r a s , p e r o d e n s o e n
v e r d a d e s , C X I I 27,37. C D X V I 3 3 ; l u c h a d e los d o s
I n s t i t u c i o n e s : l a s i. h u m a n a s t a - 22,2, 27,9; es p r e m i o d e l a fe, m e l l i z o s en el v i e n t r e d e R e b e -
r a d a s por la superstición, DOC E J 29,6; si n o c r e e s , n u n c a —Pluralidad de sentidos: distin-
t o s s e n t i d o s e n el t e x t o d e l a ca, C D X V I 3 5 ; o r á c u l o y b e n -
I I 24,37; h a y i. h u m a n a s s u - e n t e n d e r á s , E J 36,7; l a i. d e l d i c i ó n r e c i b i d o s p o r I., C D X V I
perfluas y las h a y útiles y ne- m i s t e r i o es p o s t e r i o r a l a fe, E s c r i t u r a , C 89,4; el s e n t i d o li-
t e r a l y el s e n t i d o f i g u r a d o , 36; m u e r t e , CD XVIII 4.
c e s a r i a s , D O C I I 25,38; el c r i s - S 43,7; l a f e p u r i f i c a l a i. d e l
t i a n o d e b e a c e p t a r t o d o lo b u e - h o m b r e , C V I 4,6 (v. F e ) . G L E I 1,1, A O I 18,31; l a h i - I s a í a s : es m á s e v a n g e l i s t a q u e
n o q u e h a y en l a s i. h u m a n a s , p ó t e s i s del s e n t i d o l i t e r a l m ú l - p r o f e t a , C D X V I I I 29; p r o f e -
D O C I I 25,40. Intención: no debemos fijarnos t i p l e , C X I I 28,38, 31,42, 32,43; cías sobre Cristo y la Iglesia,
e n lo q u e h a c e c a d a u n o , s i n o l a s s i e t e r e g l a s del d o n a t i s t a C D X V I I I 29; p r o f e c í a s s o b r e
I n t e l e c t u a l : es el q u e s a b e r e d u - e n l a i. c o n q u e lo h a c e , S M Ticonio; critica, DOC III l a r e s u r r e c c i ó n d e los m u e r t o s
cir a pocas ideas esenciales la I I 13,46; es l a i. l a q u e c u a l i - 30,42, 37,55; n a d a p r o h i b e e n - y el J u i c i o final, C D X X 21.
pluralidad del conocimiento fica las acciones morales, SM t e n d e r u n p a s a j e de v a r i a s m a -
científico, O I I 17,45; el v e r d a - I I 13,45; l a i. e n l a s o b r a s l a s n e r a s , D O C I I I 27,38; es ú t i l
d e r o i. r e d u c e a u n i d a d m e n t a l cualifica m o r a l m e n t e j u n t o con l a d i v e r s i d a d d e i. d e n t r o d e
la pluralidad sensible, O I I la entidad intrínseca de las l a o r t o d o x i a , E 149,34; s o n a d - J a c o b : doble n o m b r e de J . ; su
16,44; d e b e u n i r instrucción o b r a s , C I C I I 13,27; p r o c u - m i s i b l e s t o d a s l a s i. v e r d a d e - l u c h a c o n el á n g e l , S 122,3;
profunda y vida moralmente r a q u e el m o t i v o d e t u o b r a r r a s o p r o b a b l e s del s e n t i d o d e p o r q u é s e le l l a m ó t a m b i é n
b u e n a , O I I 9,26; t o d o b u e n s e a Dios, n o l o s h o m b r e s , SM l a S.B., C X I I I 24,36; u n a es I s r a e l , C D X V I 29; e s e n v i a -
pensador arriba a la verdad, I I 1,1; d i r i g e t u i. n o a b u s c a r l a i n t e n c i ó n del q u e e s c r i b e , do a M e s o p o t a m i a , C D X V I 3 8 ;
V K 39,72; l a a u t o r i d a d y l a r a - el a p l a u s o h u m a n o , s i n o l a a l a - pero sus palabras pueden ser el s u e ñ o d e J . , E J 4,23, S
zón como f u e n t e s del conoci- b a n z a d e D i o s , S M I 7,18; t a l e s e n t e n d i d a s de diversas m a n e - 122,2, C D X V I 38,3; m a r c h a a
m i e n t o , O I I 9,26; s o n p o c o s serán tus obras cual fuere la r a s , C X 18,27; d i s t i n c i ó n e n t r e Egipto, C D X V I I I 4; e n t r a d a
los h o m b r e s q u e s a b e n h a c e r i. c o n q u e l a s h a c e s , T M 26,34; l a i n t e n c i ó n del q u e e s c r i b e y e n E g i p t o , C D X V I 40; s i m b o -
uso recto de la razón, O I I n a d i e puede servir a dos se- l a v e r d a d d e lo q u e e s c r i b e , C l i s m o m í s t i c o d e E s a ú y J.,
11,30; l a b o n d a d m o r a l , n e c e - ñ o r e s , S M I I 14,47; c u a n d o l a X I I 23,32; l a c o n c i l i a c i ó n d e C D X V I 37; J., t i p o d e los ele-
s a r i a en l a v i d a i., O I I 9,27; i. del p r ó j i m o e s d u d o s a , d e b e - las distintas opiniones sobre gidos, en oposición a E s a ú ,
l a s v i r t u d e s del v e r d a d e r o i., mos interpretarla a buena par- ciertos p u n t o s de la E s c r i t u r a , t i p o d e los r e p r o b a d o s , D C I
O I I 8,25; f u n c i ó n d e l a s v i r - te, S M I I 18,59; d e los s e c r e - C X I I 32,43; h a y q u e b u s c a r . 2 , 3 ; los h i j o s d e J o s é y l a b e n -
t u d e s morales en orden al co- t o s del c o r a z ó n h u m a n o , sólo l a i. m á s a c e p t a b l e , Ü E 5,9; có- d i c i ó n d e J., C D X V I 42.
n o c i m i e n t o científico, O I I 9,26; D i o s j u z g a , S M I I 18,59 (v. m o h a y que q u i t a r la anfibolo-
el d i v o r c i o e n t r e el p e n s a m i e n - J a c t a n c i a : l a j . e n el m a l , C I I
Juicio temerario, P u r e z a ) . gía en las p a l a b r a s p a r a de- 3,7; l l e v a i n c l u s o a f i n g i r p e -
to y la vida práctica, O I I d u c i r u n a i. r e c t a , D O C I I I 2,2.
10,28; l a c u r i o s i d a d p e r j u d i c a I n t e r i o r i d a d : el p r i n c i p i o a g u s - c a d o s n o c o m e t i d o s , C I I 3,7.
l a c o n t e m p l a c i ó n , V R 49,94; es t i n i a n o d e l a i., V R 39,72
(v. H o m b r e ) . I n v e s t i g a c i ó n : es a p e t e n c i a d e J e r e m í a s : profecías sobre Cris-
mejor el i g n o r a n t e humilde e n c o n t r a r , T I X 12,18; el i n - t o y l a v o c a c i ó n d e los g e n t i -
q u e el i. s o b e r b i o , C V 4,7; l a Interpolaciones: las pretendidas vestigador debe detenerse an- les, C D X V I I I 33.
c o n v e r s i ó n s i n c e r a d e los i. s i r - i. d e l a S.E. s e g ú n los m a n i - te la raíz de c a d a cuestión,
ve de ejemplo p a r a todos, C q u e o s , C I C I 9,14 (v. S a g r a d a L A I I I 17,48; l a i n v e n c i ó n , e n - Jerusalén: significa visión de
V I I I 2,4. Escritura). c u e n t r o d e lo q u e s e b u s c a b a , paz, CD X I X 11; triple senti-
T X 7,10 (v. I n t e l e c t u a l ) . do e n los p r o f e t a s , C D X V I I
I n t e l i g e n c i a : N a t u r a l e z a : es el I n t e r p r e t a c i ó n : N o r m a s : fru- 3; la J. visible y la J. celes-
b i e n m a y o r q u e h a y en el h o m - t o s d e l a i. r e c t a y p r u d e n t e I r a : N a t u r a l e z a : s u e s e n c i a es t i a l , U E 10,26; l a s p r o m e s a s
b r e , L A I 1,3; d i f e r e n c i a e n t r e d e l a S.E., G L E I 21,41; l a i. el v i g o r d e l a j u s t i c i a v i n d i c a - h e c h a s por Dios a David no se
i, y e n t e n d i m i e n t o , T X I V 7,10; d e l a s S.E. i n c u m b e a los q u e tiva, DC I I 2,3; diferencia en- cumplieron en la J. terrena,
es f a c u l t a d r a c i o n a l , T X I V tienen .profesión de e n s e ñ a r l a s , t r e l a i. y el odio, S 82,2; l a C D X V I I 10 (v. C i u d a d d e
7,10; el e n t e n d i m i e n t o h u m a n o C I C I 1,1; e x i s t e n n o r m a s p a r a i r a n o s i e m p r e s u p o n e odio, S Dios).
434 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 435

J o b : h o m b r e de Dios que no per- [Juan] [Judaismo] [Juez]


t e n e c i ó a l p u e b l o d e Dios, C D e n v i d i a d e los d i s c í p u l o s d e en s u s E s c r i t u r a s , t e s t i g o s d e v i s i ó n j u d i c i a l , E 77,2; d e b e
X V I I I 47; p r e v i o l a P a s i ó n d e J. B . y la h u m i l d a d de éste, l a fe, P N 6,9; l o s j u d í o s c r e e - i n v e s t i g a r el d e l i t o y a t e n d e r
C r i s t o , M P I I 11,16; f i g u r a d e E J 13,8; s e c o n f i e s a i n f e r i o r a r á n al final de los tiempos, S a l a p e r s o n a del d e l i n c u e n t e ,
los j u s t o s c a s a d o s , M P I I C r i s t o , E J 13,8; elogio d e J . 7,2, 122,5. E 133,2; el j . no d e b e s e r c r é -
10,12; m o d e l o de fe en l a p o r C r i s t o , S 66,1. J u d a s I s c a r i o t e : el t r a i d o r , E J d u l o en el e x a m e n d e l a s c a u -
t e n t a c i ó n , S 91,4; a d m i r a b l e — E v a n g e l i s t a : es el e v a n g e l i s t a 59,1; e r a l a d r ó n , E J 50,9; ¿ r e - s a s . C V I 9,14; t i n i e b l a s e n q u e
conformidad con la v o l u n t a d de l a d i v i n i d a d d e J e s u c r i s t o , cibió el c u e r p o d e C r i s t o ? , E J s e m u e v e el j u i c i o d e los t r i -
d e Dios, SM I I 9,32; m o d e l o d e E J 36,1; revelador y predica- 62,3; r e p r e s e n t a a t o d o s los m a - b u n a l e s , C D X I X 6; l a i g n o -
s a n t a p a c i e n c i a , P 11,9. d o r del V e r b o , S 119,1, E J 18,1; los q u e v i v e n en l a I g l e s i a , E J r a n c i a del j . es c o n f r e c u e n c i a
p o r q u é el S e ñ o r a m ó m á s a 50,12. d e s d i c h a del i n o c e n t e , C D X I X
J o e l : p r o f e t a , C D X V I I I 30. 6; el j . q u e n o o b l i g a a r e s t i -
J u a n habiendo sido m á s a m a s
J o n á s : profeta,' C D X V I I I , 30; do p o r P e d r o ; e x p l i c a c i ó n , E J J u d i t : s u s h a z a ñ a s , C D X V I I I 26. t u i r s e h a c e c ó m p l i c e del c r i -
f i g u r a del S a l v a d o r , S 2 5 , 1 ; el 124,4. Juegos escénicos: origen, CD m e n , E 153,21; h a n d e r e s p o n -
m i l a g r o : dificultades y solu- Judaismo: Historia: historia I V 26; i n t r o d u c i d o s p o r i n s t i - der a n t e Dios de las senten-
ción, B 102,31; d o b l e s i g n i f i c a - del p u e b l o j u d í o , E 137,15; é p o - g a c i ó n de los d e m o n i o s , C D I c i a s q u e d i e r e n , E 134,1; l a p a -
ción, E 102,34. c a d e M o i s é s , d e los j u e c e s y 32, I I 2 5 ; f o r m a b a n p a r t e del r á b o l a del j . i n i c u o , S 105,1; l a
José, S a n : padre de Cristo, S d e los r e y e s , C D X V I 4 3 ; s u - c u l t o d i v i n o , C D I I 1 3 ; los g r i e - p a r á b o l a del j . i n i c u o , e x h o r -
51,17,26; e s p o s o d e M a r í a , S cesión de los r e y e s de I s r a e l gos dieron amplia libertad a t a c i ó n a l a o r a c i ó n . E 61,5 (v.
51,16; s u c o n d u c t a s a n t a a n t e después de l o s j u e c e s , CD s u s p o e t a s p a r a d e s c r i b i r el Ley, t e n a ) .
la C o n c e p c i ó n de Cristo, S X V I I I 20; el p u e b l o d e D i o s i m p u d o r de sus dioses, C D I I Juicio: operación de la inteligen-
51,9. f u é g o b e r n a d o p o r los j u e c e s , 9.12; los r o m a n o s r e p r i m i e r o n cia, T X 6,8; p o d e r d e j u z g a r
CD X V I I I 13; reyes posterio- l a l i c e n c i a d e los p o e t a s a l v e r - q u e t i e n e el h o m b r e , V R 43,80;
J o s u é : introduce al pueblo esco- res a Salomón en J u d á y en s i f i c a r los h e c h o s d e los dio-
g i d o en l a t i e r r a d e p r o m i s i ó n , dos clases de j . : de esencia y
Israel, CD X V I I 21; Jeroboán s e s , C D I I 9,12; i n t r o d u c i d o s d e e x i s t e n c i a , V R 31,58; d o b l e
C D X V I I I 11. y l a i d o l a t r í a , C D X V I I 22; e n R o m a p o r los pontífices, C D sentido de la p a l a b r a j . : como
J o v i n i a n o : su e r r o r a c e r c a de la a z a r e s de los reinos judíos h a s - I I 8; l a a f i c i ó n d e s o r d e n a d a a castigo y como discernimiento,
v i r g i n i d a d y el matrimonio, t a la cautividad de Babilonia, los j . c i r c e n s e s , C V I 7,11; l a s E J 43,9.'
M P I I I 7,13, B M 22,27; n e g a b a C D X V I I 2 3 ; c a u t i v i d a d del b a c a n a l e s , C D V I 9; h a y q u e
la virginidad de María, E P I pueblo judío, C D X V I I I 24; su e v i t a r el a f á n d e s o r d e n a d o de — T e m e r a r i o : su raíz, la sober-
2,4; r e f u t a d o p o r S a n J e r ó n i - d e c a d e n c i a c o m e n z ó c o n el fin los j . , C I I 3,8; s e n t i r d e P l a t ó n b i a o l a e n v i d i a , SM I I 19,63;
m o , M P I I I 7,13. d e los p r o f e t a s , C D X V I I I 4 5 ; a c e r c a d e los j . e., C D V I I I 1 3 ; d a ñ a al q u e j u z g a t e m e r a r i a -
los j u d í o s , c o n q u i s t a d o s por las bellaquerías poéticas sobre m e n t e , SM I I 18,62; c u á n d o el
J u a n : B a u t i s t a : su misión, E J R o m a , C D X V I I I 45; l a d i s p e r - l o s d i o s e s a b u n d a b a n en ellos, j . es t e m e r a r i o y c u á n d o no,
2,5; l i n d e e n t r e los d o s T e s t a - s i ó n j u d a i c a , E J 16,3, S 201,3; C D I V 26; c o n s u s i n c r e í b l e s SM I I 18,61; en D i o s n o h a y j .
m e n t o s , S 293,2; e x u l t a en l a s s u d i s p e r s i ó n es u n c a s t i g o d e torpezas fueron c a u s a de la de- t e m e r a r i o , S M I I 11,62; d e b e -
e n t r a ñ a s de su m a d r e : expli- D i o s , E 102,35; p o r q u é n o h a cadencia moral de Roma, CD m o s p e d i r p e r d ó n p o r los j . t e -
c a c i ó n del m i l a g r o , E 187,22; sido e x t e r m i n a d a la s e c t a de I I 27; s u s h o r r e n d a s o b s c e n i - m e r a r i o s d e c a d a día, E J 90,2;
concebido en pecado, necesitó los j u d í o s F N 6,9. d a d e s , C D I I 26 (v. E s p e c t á c u - los m a l o s j u z g a n q u e los d e -
t a m b i é n del S a l v a d o r , S 293,12; —La infidelidad: la dureza ju- los, Mitología). m á s s o n de l a m i s m a c o n d i -
p a r a l e l o e n t r e el n a c i m i e n t o d e d a i c a , S 11,10; j u d í o s o b s e r v a n - c i ó n q u e ellos, D O C I I I 19,28;
C r i s t o y el del B a u t i s t a , S t e s y j u d í o s d i s o l u t o s , S 11,13; J u e z : es el t i t u l a r del p o d e r j u - no j u z g u e s p o r s i m p l e s a p a -
293,1; f i n a l i d a d d e l b a u t i s m o c e g u e d a d d e l o s j u d í o s , S 160,2; dicial, E 153,16; m i n i s t r o d e riencias; c o n t e n e o s s i e m p r e
d e J u a n , E J 5,3; l a p a l o m a e n la c e g u e r a de los judíos a u - D i o s c o n t r a los q u e o b r a n el d e n t r o d e los l í m i t e s del j . r e c -
el b a u t i s m o d e C r i s t o : s u s i g - m e n t ó con l a v e n i d a de Cristo, m a l , E 134,3; e s t á o b l i g a d o a l to, E J 30,7; el j . h u m a n o , e s p e -
n i f i c a c i ó n , E J 5,9; m á r t i r : m u - S 136,4; el o r g u l l o d e los j u - c a s t i g o d e los d e l i t o s , E 153,1; c i a l m e n t e el del v u l g o , e s t á
r i ó p o r l a V e r d a d q u e es C r i s - díos, S 77,12; i n c r é d u l o s , S 2 4 , l ; e s t á p u e s t o p a r a e x a m i n a r lo m e z c l a d o c o m ú n m e n t e c o n el
t o S 6,2; l a d i s y u n t i v a de H e - Su g r a v í s i m a i n f i d e l i d a d , S q u e l a s p a r t e s p i d e n . E 153,23; e r r o r , C D I 22; es m e j o r p e n -
r o d e s , S 308,1; el p o r q u é d e s u 129,3; l a i n f i d e l i d a d d e los j u - atienda a la justicia, pero no s a r bien que culpar a alguien
grandeza, S .293,4; e r a luz, díos, p r o f e t i z a d a e n el s a l m o o l v i d e l a m i s e r i c o r d i a , E 153,8; d e lo q u e s e i g n o r a , A O I 2,2;
p e r o no l a v e r d a d e r a luz, E J «8, C D X V I I 19; se g l o r í a n d e o d i a el delito, p e r o n o o l v i d e s los j . h u m a n o s e s t á n e x p u e s t o s
2,5; n o e r a l a l u z : e r a u n a s e r hijos de A b r a h á n s e g ú n la q u e el d e l i n c u e n t e es h o m b r e , c o n t i n u a m e n t e al error, CD
a n t o r c h a , S 67,9; a n t o r c h a d e carne, E J 42,1; i g n o r a b a n la E 153,3: l a e q u i d a d en l a a p l i - X I X 6.
C r i s t o , E J 4,3, 5,14, 35,2; J . j u s t i c i a d e D i o s , E 40,6; d e s c o - c a c i ó n d e l a s e n t e n c i a , E 139,2;
es l a v o z ; C r i s t o , l a p a l a - n o c i ó a C r i s t o , S 110,3. ú t i l es l a s e v e r i d a d del j . , p e - i — P a r t i c u l a r inmediato a la
b r a , S 283,3; n o e r a E l i a s , r o es ú t i l t a m b i é n l a i n t e r c e - m u e r t e del c u e r p o , A O I I 4,8;
—Y c r i s t i a n i s m o : el p u e b l o j u - sión e p i s c o p a l , E 153,19; n o d e - el h o m b r e d e b e s e r j u z g a d o
p e r o t e n í a el e s p í r i t u y l a dío fué f i g u r a del p u e b l o c r i s -
virtud de E l i a s , EJ 4,6; be v e n d e r la justicia de su sen- ú n i c a m e n t e p o r lo q u e h a c e ,
t i a n o , E J 11,8; s u m i s i ó n d e los t e n c i a p o r q u e el a b o g a d o v e n - no p o r lo q u e h a r í a , A O I
a m a n t e d e C r i s t o , n o d e sí judíos bajo la ley a unos sig-
mismo, E J 4,1; a m i g o del d a s u j u s t o p a t r o c i n i o y el 12,15; el m i e d o a l j . e t e r n o
nos de utilidad innegable, DOC j u r i s t a v e n d a s u consejo, E a p a r t a del p e c a d o , C V I 16,26;
E s p o s o , S 293,7; n o b u s c ó s u I I I 6,10; el p u e b l o j u d í o , s i g n i -
gloria, sino la de Cristo, E J 153,23; n o d e b e c o n f u n d i r u n a s e p r e v i e n e c o n el p e r d ó n d e
f i c a d o e n el hijo m a y o r d e l a s o s p e c h a con u n h e c h o c o m - los p e c a d o s , E N 66,17; m i s e r i -
7,8; t e s t i m o n i o a c e r c a d e C r i s - p a r á b o l a del p r ó d i g o , S 11,8;
to, S 66,1, E J 23,2; a u t o r i d a d p r o b a d o , E 153,22; d e b e h u i r c o r d i o s o p a r a los q u e h i c i e r o n
l a h i j a del a r c h i s i n a g o g o , s í m - del e s p í r i t u d e v e n g a n z a , E m i s e r i c o r d i a , C G 13,41; D i o s
s u p r e m a del t e s t i m o n i o d e J., bolo del j u d a i s m o , S 77,6.8; s o n
S 293,6; dio t e s t i m o n i o d e l a 153.19; e r e s j . c r i s t i a n o , c u m - juzga también ahora y h a juz-
l o s j u d í o s l o s d e p o s i t a r i o s del p l e el oficio d e p i a d o s o p a d r e : g a d o d e s d e el p r i n c i p i o , C D X X
d i v i n i d a d d e C r i s t o , E J 7,4, testimonio de la Escritura, E
13,4; ¿ c o n o c í a a C r i s t o o n o lo no s a t i s f a g a s la v e n g a n z a , E 1; los j . o c u l t o s d e D i o s en el
149,9; los j u d í o s , c u s t o d i o s d e 133,2; l a n e c e s i d a d d e a v e r i - r e p a r t o d e b i e n e s y m a l e s en
c o n o c í a ? , E J 4,15; no d u d ó d e las E s c r i t u r a s p a r a utilidad de
Cristo, S 66,1; humildad, S g u a r no le d i s p e n s a d e l a m o - e s t a v i d a , C D X X 2.
l o s g e n t i l e s , S 201,3; e n s u s c o - d e r a c i ó n , E 133,2; c u i d e el a b o -
66,1; el m é r i t o m a y o r d e J., s u razones, a d v e r s a r i o s de la f e ; J u i c i o f i n a l : p a l a b r a s del S a l v a -
h u m i l d a d , E J 4,6; s u e x t r a o r d i - g a d o d e no m e n t i r al d e f e n d e r d o r r e l a t i v a s al J . f i n a l , C D X X
naria humildad, E J I I 3; la c a u s a s a j e n a s , E 82,13; l a r e - 5; h a y que d i s t i n g u i r tres
436 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 437
[ J u i c i o final] ÍJuicio final]
acontecimientos d i s t i n t o s en r á n e n el E v a n g e l i o , E 199,48; TJuicio final] [Justicia]
l a s p a l a b r a s d e l S e ñ o r s o b r e el ¿ a l f i n del m u n d o q u e d a r á n e t e r n a d e los impíos c o m e n z a - ñ o a l p r ó j i m o , C I C I 27,51; e n
J . final, E 199,26; c o n c o r d a n - a l g u n o s s i n m o r i r ? , E 193,9. r á c o n el J- final, E J 44,6. general, la ciudad t e r r e n a des-
c i a d e los t e x t o s s i n ó p t i c o s , E —El J u e z : día d e la m a n i f e s t a - J u r a m e n t o : d e f i n i c i ó n , S 180,7; conoce la v e r d a d e r a j . , C D
199,25; t e s t i m o n i o s d e l o s p r o - ción del poder d e Cristo, E J p e l i g r o s i d a d , S 180,3; v a r i o s X I X 24 (v. D e r e c h o ) .
f e t a s s o b r e el J . f i n a l , C D X X 37,10; v e n d r á C r i s t o e n l a m i s - m o d o s d e j u r a r , S 180,6; n o s e —Como fuente d e justificación:
21; doctrina de S a n Pedro so- m a f o r m a con q u e subió a los debe j u r a r sino en caso de ne- l a j . d e D i o s , T X I X 12,15; D i o s
b r e el J . final, C D X X 1 8 ; d o c - cielos, E J 40,4; C r i s t o v e n d r á c e s i d a d , S M I 17,51; n o e s p e - es j u s t o , O I 7,19; l a j . d e
t r i n a de S a n P a b l o s o b r e el J . a j u z g a r en la m i s m a c a r n e en cado j u r a r con verdad, pero D i o s y el o r d e n d e l u n i v e r s o ,
final, C D X X 19. que vino a ser juzgado, C D lo m á s s e g u r o e s n o j u r a r , S 0 I I 7,22; la j . de Dios es eter-
X X 6; el p o d e r d e j u z g a r e n 180,4; p e c a d o s v e c e s el q u o na, O I I 7,22; nos m a n d a po-
—Dogma d e f e : c e r t e z a del J. esta hora pertenece al Hijo j u r a p o r l o s d i o s e s , E 47,2; e x i - ner el amor en Dios y en las
final, S 110,4; n o d u d e s : t e n - del h o m b r e , E J 19,15; C r i s t o gir u n j . falso es pecado g r a - cosas por Dios, C X 37,61; la
d r á l u g a r a l g ú n d í a , C C 27,29; j u z g a r á como Dios, no j u z g a - ve, S 308,4; j . q u e n o o b l i g a . j . de Dios, doble sentido, CD
su existencia, p r o b a d a por la r á c o m o h o m b r e . T I 12,27; S 308,2; j . p r o v o c a d o , S 308,3; X X I I 2; la doble j . de Dios:
revelación, C D X X 1; dos m a - j u z g a r á C r i s t o ; el P a d r e n o p e c a el q u e e x i g e d e o t r o u n por la que es justo y por la
n e r a s de e x p l i c a r l o , E N 55,14; j u z g a r á , E J 19,19; e n q u é f o r - j . , S 180,11; f ó r m u l a j u r a t o r i a que justifica al hombre, E L
r i g u r o s i d a d , S 93,14; C r i s t o i g - m a dice q u e el P a d r e n o a s i s - u s a d a p o r el A p ó s t o l , S 180,5; 9,15, E J 26,1; cuál es la j .
n o r a su f e c h a ; ¿ c ó m o e n t e n - t i r á a l J . final, E J 19,16; es l a valor del j . en l a s relaciones que Dios obra en el hombre.
d e r e s t a i g n o r a n c i a ? , T I 12,23; hora en que Cristo a c t u a r á e n t r e l o s p u e b l o s , E 126,11; e x - E L 11,18; la j . de Dios esj la
las obras de misericordia en c o m o J u e z , E J 36,4; l a f o r m a hortación contra la costumbre fe en J e s u c r i s t o , E L 32,56;
el J . final, S 60,9, 86,4; p o r q u é h u m a n a de Cristo es la q u e d e j u r a r , S 180,1; c ó m o q u i t a r donde no h a y caridad no pue-
se t e n d r á en c u e n t a solamen- se v e r á ; la q u e e s t a r á oculta l a c o s t u m b r e d e j u r a r , S 180,14; de haber j . , SM I 5,13; la bien-
t e l a l i m o s n a , S 60,10; j . p a r - s e r á la f o r m a de Dios, E J es difícil b o r r a r l a c o s t u m b r e a v e n t u r a n z a de los que tienen
t i c u l a r y J . final, C D X X 1 ; 19,16; e n el J . e s C r i s t o h o m - d e j u r a r , S 180,12; e v i t a c u a n - hambre y sed de j . , SM I 2,6;
d o s s e n t i d o s d e l a p a l a b r a j . en b r e el q u e s e v e r á ; los i m p í o s t o p u e d a s el j . , E 157,40. cuándo el a l m a es justa, T
la E s c r i t u r a : como castigo y no v e r á n j a m á s a C r i s t o D i o s , VIII 6,9; la j . propia y la j . de
c o m o d i s c r i m i n a c i ó n , E J 22,5; E J 22,11; o b s c u r i d a d del A . T . — P e r j u r i o : definición del perju- Dios, S 160,1; amor de la j . , S
por qué no j u z g a Dios a h o r a sobre la p e r s o n a de Cristo co- rio, E 125,4; m o d o s d e p e r j u - 178,11; la j . justificante y la
t o d a s l a s c o s a s , S 18,2; D i o s m o J u e z en el ú l t i m o J . , C D rio, S 180,2; t r e m e n d o e s el j . obrada por el hombre, O X I I
deja muchos crímenes sin cas- X X 30; l a v i s i ó n d e l a f o r m a juicio divino a c e r c a del perju- 15,20; la j . de Dios por la gra-
tigo porque los r e s e r v a p a r a de Dios se r e s e r v a r á p a r a los rio, E 125,4; el p e r j u r i o , e n o r - cia y la j . legal por la ley,
el J . final, E 153,4; l a h o n r a b i e n a v e n t u r a d o s , E J 21,14; J e - m e p e c a d o , E 47,2, S 180,8; a n - GC I 13,14; por qué la j . según
temporal de a h o r a no podrá de- s ú s j u z g a r á c o n t o d o s s u s dis- tes m o r i r q u e j u r a r en falso, la ley a p a r t a de Cristo, S 169,7;
fender la conciencia m a l a en- c í p u l o s , C D X X 5. E 125,3; el p e r j u r i o d e D a v i d , toda j . procede de Dios, LA I I
tonces, E 23,3; se r e v e l a r á n —El J u i c i o : el d í a d e l J . f i n a l . S 308,2; el p e r j u r i o f u é e n é r g i - 1,2; es un don de Dios, E L
los o c u l t o s j . d e D i o s e n l a S 93,7; c ó m o h a b r á d e r e a l i z a r - camente condenado por la Ro- 29,50; n u e s t r a j . no es nuestra,
predestinación de los h o m b r e s , se, A P 3 , 1 1 ; t o d o s c o m p a r e c e - m a a n t i g u a , E 125,3. sino de Dios, S 169,2; cuando
E N 95,24. r e m o s a n t e el t r i b u n a l d e C r i s - J u s t i c i a : Como virtud cardi- el hombre no sirve a Dios,
—¿Se a c e r c a ? : cuestiones en tor- to, E J 22,4; a l f i n a l d e l o s n a l : definición, D A I 13,27, C I C ¿qué j . h a y en él?, CD X I X 21;
n o a l d í a y a l a h o r a , E 197,2: t i e m p o s , S 251,2; s e p r e s e n t a - I 15,25; s u o b j e t o e s d a r a c a - la perfecta j . , a m a r m á s lo
¿ s e a c e r c a el fin d e l o s t i e m - r á n a él el d i a b l o y s u s á n g e l e s d a u n o lo s u y o , C D X I X 4 , 2 1 ; que vale más, a m a r menos lo
p o s ? , E 199,22; p a r a a m a r l a y todos los h o m b r e s q u e sir- no es p e r t e n e n c i a d e l c u e r p o , que vale menos, VR 48,93; la
v e n i d a del S e ñ o r n o h a c e f a l - v i e r o n a l d i a b l o , E J 2 2 , 5 ; la T V I I I 6,9; b e l l e z a d e l a l m a , J. y la presciencia divinas, DA
t a decir q u e se a c e r c a o no se visión del Hijo del h o m b r e , T T V I I I 6,9; i m p l i c a d i s t i n c i ó n III 4,11; j . de Dios en la con-
a c e r c a , E 199,15; n o s a b e m o s I 13,31; l o s r e p r o b o s sólo v e - d e p e r s o n a s , C Ü A 9,15; e s s i - denación y en la predestina-
si e s t á c e r c a o s i e s t á lejos, S r á n a Cristo como hombre, no n ó n i m o d e i g u a l d a d , C U A 9,15; ción, CG 7,11; exigía la conde-
20,1; n o h a g á i s c a s o d e l o s c o m o V e r b o , T I 13,29, E 147,28; c ó m o c o n o c e r l a j . , T V I I I 6,9; nación de todos, NG 5,5 (v. J u s -
rumores sobre la i n m i n e n c i a todos seremos juzgados a la es i n j u s t o el q u e p r e f i e r e el tificación) .
del J . final, p e r o e s t a d s i e m p r e vez, C D X X 14; s e r á la h o r a p o d e r a l a j . , E J 6,18; sólo es
de recogida de la cizaña q u e amigo de la j . quien por su Justificación: insondable miste-
preparados p a r a la venida del rio, E P IV 6,16; misterio divi-
S e ñ o r , E 199,2. h a crecido en la Iglesia, C D a m o r n o p e c a , E 145,4; l a p e r -
X X 9. fección de la j . exige u n a bue- no inaccesible al espíritu hu-
—Hechos q u e lo p r e c e d e r á n : —La sentencia: r e c a p i t u l a c i ó n n a v o l u n t a d p e r f e c t a , E 127,5; mano, DC I 2,16; la parábola
t i e m p o : a l final d e l m u n d o , E N abierta de la vida de cada uno. sólo e s feliz el g o b e r n a n t e q u e de los viñadores y los secretos
54,14; le p r e c e d e r á l a r e s u r r e c - C D X X 14; s e p a r a c i ó n de los gobierna con j . , C D V 24; don- juicios de Dios, D P 8,17; secre-
ción d e los m u e r t o s , C D X X 5 ; buenos y d e los m a l o s , C D X X de no h a y v e r d a d e r a j . no pue- tos juicios de Dios,. P S 14,26;
todos r e s u c i t a r á n : unos p a r a 5.27; d e s p u é s d e l J . e x i s t i r á n de d a r s e verdadero derecho, no sé qué responder: los jui-
la vida y otros p a r a la muerte, dos c i u d a d e s : l a b i e n a v e n t u r a - C D X I X 2 1 ; la j . es necesaria cios de Dios son inescrutables,
E J 19,5; h a b r á d e m a n i f e s t a r - da y la miserable, EN'111,29; p a r a el g o b i e r n o d e l E s t a d o . D P 8,18.
s e a n t e s el a n t i c r i s t o f u t u r o . unos irán a la vida eterna; CD X I X 21; existe u n a j . ob- —Por la fe: S 143,4, 158,4, E
E 199,11; l a v e n i d a d e E l i a s otros, al castigo eterno, E J j e t i v a ; el s u b j e t i v i s m o j u r í d i c o 186,8; dos justicias en Dios: la
a n t e s del J., C D X X 29; los 19,18; g l o r i f i c a c i ó n e t e r n a d e es f a l s o , D O C I I I 14,22; el s e n - justicia por la que Dios es j u s -
j u d í o s c r e e r á n e n el v e r d a d e r o la I g l e s i a , C D X X 1 7 ; el cielo t i d o o b j e t i v o d e l a j . e s el m i s - to y la justicia por la que j u s -
Mesías a n t e s del J . final, C D nuevo y la n u e v a tierra, C D m o e n t o d o el m u n d o , E J 35,4; tifica al hombre, GL 12,24; la
X X 2 9 ; d e b e r á s e r p r e d i c a d o el X X 16; ¿ i n t e r c e d e r á n los s a n - lo p e r m a n e n t e y lo v a r i a b l e e n justicia de Dios que justifica
E v a n g e l i o e n t o d o el m u n d o , E t o s p o r los p e c a d o r e s d e s p u é s las exigencias de la j . , C I I I al hombre es la fe, E L 11,18;
197,4; h a b r á t r i b u l a c i ó n t a n del J . f i n a l ? , C D X X I 1 8 ; c o n - 7,13; l a v e r d a d e r a j . es s i e m - su base y principio, la fe, DC
g r a n d e cual no la hubo desde d enación del diablo y de todos p r e l a m i s m a , C I I I 7,13; e x i s t e 1 2,7, E L 13,22, 32,56; lo que
el p r i n c i p i o n i l a h a b r á , E ios s u y o s , C D X X 14; l a n o c h e un orden justo que procede de justifica es la fe, no las obras,
199,32; t o d o s l o s p u e b l o s c r e e - la propia naturaleza h u m a n a . si bien éstas son necesarias,
CD X I X 4; prohibe inferir da- P S 7,12; sólo se logra por la
438 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 439
I Justificación] • is J u s t i f i c a c i ó n ]
fe, q u e es d o n d e D i o s , B 177,11; do, M P I I 7,8; p r u e b a e s c r i t u - L e c t u r a : es n e c e s a r i a p a r a el e s - [Lenguaje]
e s t a m o s y a justificados por la r í s t i c a , M P I I 10,12; t e r c e r a , í r i t u , s o b r e t o d o el d e l o s llamó m á s tarde hebrea, CD
fe del b a u t i s m o , S 158,4.
— G r a t u i d a d : l a j . es. g r a t u i t a , E
p o r q u é n a d i e h a y en l a p r e -
s e n t e v i d a sin pecado, M P I I
E o m b r e s a c t i v o s , C V I 3,3; t r i -
ple error en que se puede caer
X V I 11, X V I I I 39.
— V a r i o s : el 1. d e l o s n i ñ o s , L A
194,6, C G 7,12; d o n d e Dios. 17,26; c u a r t a , n a d i e f u e r a de c u a n d o s e lee a l g o , U C 4,10; I I I 22,64; el a p r e n d i z a j e d e l a
E L 29,50; no s e d a p o r los m é - Cristo h a h a b i d o ni p u e d e h a - t r e s clases diferentes de libros l e n g u a en el n i ñ o , C U A 18,31;
ritos, sino por la gracia, E ber exento de todo pecado, M P e n o r d e n a l a v e r d a d , U C 5,11; cómo se a p r e n d e la lengua pro-
190,11; o b r a d e l a g r a c i a , G L I I 20,34; p e r f e c t o s e l l a m a el el a c u e r d o e n t r e el l e c t o r y el pia, C I 14,23; c ó m o s e a p r e n -
17,33, GC I 30,31, P S 6,11; n a d i e q u e h a p r o g r e s a d o m u c h o en a u t o r , U C 5,11. d e el 1., C I 8,13; c u a t r o c o s a s
s e j u s t i f i c a si n o es p o r la g r a - l a j u s t i c i a , M P I I 15,22; l a e n el 1., M 9,27; el 1. y l a m e -
c i a d e C r i s t o , GC I I 29,34, N G o b r a y la perfección de la j u s - L e g í t i m a d e f e n s a : s u l i c i t u d en m o r i a , C I 8,13.
1,1; «la j . v e r d a d e r a v i e n e d e ticia, N G 62,72; D i o s n o s e s c o - las debidas condiciones, L A I
gió p a r a que fuésemos s a n t o s 5,11; l a 1. d. y el p r i n c i p i o d e L e p r o s o : los d i e z 1., S 176,1; l e -
l a g r a c i a , S 169,11; es o b r a d e p r a del a l m a es l a d o c t r i n a
la g r a c i a : n o p r o c e d e p o r v i a e i n m a c u l a d o s , P S 18,35; n o l a t o l e r a n c i a del m a l m e n o r ,
p u e d e j u s t i f i c a r s e el q u e n o e s - L A I 5,12 (v. H o m i c i d i o , T o - i n c o n s t a n t e , S 176,6.
d e g e n e r a c i ó n e n t r e los b a u t i -
z a d o s , M P I I I 9,17; s e r e f u t a c u c h ó el n o m b r e d e C r i s t o , N G lerancia) . L e v i r a t o : definición y n a t u r a l e -
un error p e l a g i a n o : la j . no 9,10; q u i e n t e hizo s i n ti n o t e L e n g u a : dos sentidos de la pa- za, S 51,29.
procede por vía de generación, j u s t i f i c a s i n ti, S 169,13; c o n -
c u r s o d e l a v o l u n t a d en l a j . l a b r a 1., L A I I I 19,54; l o s p e - L e y : e t e r n a : l a s 1. r e g u l a d o r a s
' s i n o p o r s o l a l a g r a c i a d e Dios, p o r l a g r a c i a , S 162,13; l a j u s - c a d o s d e l a 1., N G 15,16, C X del u n i v e r s o , S L I 1,4; l a s 1.
M P I I 9,11; p r e c e d e a l a s t i c i a h u m a n a a u n en los j u s t o s 37,60; h a y q u e r e f r e n a r l a 1., del o r d e n m o r a l , L A I I I 22,64;
o b r a s : no v a p r e c e d i d a d e ellas, es i m p e r f e c t a t o d a v í a , M P I I S 108,7; n e c e s i d a d d e l a g r a - 1. e t e r n a ; d e f i n i c i ó n : a q u e l l a
EL, 26,45; n a d i e es j u s t i f i c a d o 13,18; t e s t i m o n i o d e S a n C i - c i a p a r a d o m a r l a 1., S 55,2; p o r l a c u a l es j u s t o que
e n v i r t u d d e los m é r i t o s f u t u - priano acerca de la imperfec- Dios, d o m a d o r d e l a 1., S 55,3. todo esté p e r f e c t a m e n t e orde-
r o s , P S 12,23. ción d e n u e s t r a j u s t i c i a , E P n a d o , L A I 6,15; es ú n i c a , L A
Lenguaje: Naturaleza: es un I 6,15; es e s t a b l e y s e m p i t e r -
— O r i g e n : e n C r i s t o , E 187,30; I V 10,27; t e s t i m o n i o d e S a n s i g n o , M 10,31; l a p a l a b r a co-
Ambrosio a c e r c a de la imper- n a , L A I 15,31; n o p u e d e s u -
C r i s t o , ú n i c a j . del h o m b r e , f e c c i ó n d e n u e s t r a j u s t i c i a en m o v a s o d e l a idea, C I 16,26; frir modificación alguna, L A
M P I 14,18; p o r A d á n , t o d o s el m u n d o , E P I V 11,31. l a p a l a b r a , e x p r e s i ó n del p e n s a -
somos p e c a d o r e s ; por Cristo so- m i e n t o y d e l a v o l u n t a d del I 6,15; razón suprema de todo,
m o s j u s t o s , M P I 15,19, T X I I I h o m b r e , C I 8,13; m e d i o d e LA I 6,15; está grabada en
14,18, X V I I I 11,15; n a d i e p u e d e —Varios: la m a s a de c o n d e n a - c o m u n i c a c i ó n s o c i a l e n t r e los el corazón del hombre, S 81,2;
reconciliarse con Dios sino por c i ó n a q u e dio o r i g e n el p r i - h o m b r e s , O I I 12,35; el p a c t o manda conservar el orden na-
m e d i o d e C r i s t o , M P I 33,62; m e r p e c a d o , C G 7,12; l a j u s t i - social, s u b y a c e n t e e n el 1., E tural y prohibe p e r t u r b a r l o ,
los a n t i g u o s j u s t o s f u e r o n j u s -
cia divina e n t r e g ó a la h u - 102,10; c o m u n i c a c i ó n e n t r e l o s CD X I X 15; la 1. natural está
tificados por la g r a c i a de la
m a n i d a d al poder de S a t a n á s , e s p í r i t u s a t r a v é s del s o n i d o , escrita por Dios en el corazón
T X I I I 12,16; el e n d u r e c i m i e n - de los hombres, SM II 9,32, C
fe en C r i s t o , G C I I 24,28, 25,29, t o d e p a r t e d e D i o s es u n s i m - O I I 12,35; s i n el 1., l a s o c i e d a d
32,37; n a d i e es, j u s t o con s u sería c o m o u n desierto, T II 4,9; también los gentiles lle-
p l e no q u e r e r c o m p a d e c e r s e , van la 1. grabada en su cora-
p r o p i a j u s t i c i a , E 185,42; cómo DC I 2,15; el e n d u r e c i m i e n t o X 1,2; l a d i v e r s i d a d d e 1. a c -
l a j u s t i c i a d e C r i s t o es j u s t i - t ú a c o m o foco d e s e p a r a c i ó n zón, E L 26,43; la 1. judaica co-
del p e c a d o r s e r e d u c e a u n a pia de la 1. eterna, S 81,2; el
c i a n u e s t r a , S 114,6; l a j u s t i c i a p e r m i s i ó n p o r p a r t e d e Dios, e n t r e los h o m b r e s , C D X I X 7.
de Cristo vence a S a t a n á s , T n o a u n a a c c i ó n p o s i t i v a , Dcj
alma pura conoce la 1. eterna,
X I I I 14,18; D i o s a r r a n c a al I 2,15; n o h a y e n D i o s i n j u s -
— U t i l i d a d : u t i l i d a d del 1., M pero no la juzga, VR 31,58;
h o m b r e de S a t a n á s n o p o r s u ticia, o r a perdone, o r a exija 14,46; d o b l e f i n a l i d a d d e l 1., nadie puede abolir la 1. del
poder, s i n o p o r "acto d e s u j u s - l a d e u d a del p e c a d o , D C I 2,17- M 1,1, 7,19; i m p r o p i e d a d e i n - Creador, LA I I I 15,44; el le-
ticia, T X I I I 13,17; p o r C r i s t o , a u n q u e s e d a s i n l a ley, n o s é d i g e n c i a d e l 1. h u m a n o , T V gislador debe consultar la 1.
q u e n o s l i b e r ó c o n ella del p e - h a m a n i f e s t a d o s i n l a ley, E L 9,10; es a l g o e s e n c i a l m e n t e eterna, VR 31,58.
c a d o , T X I I I 16,21. 9,15 (v. E l e c c i ó n , G r a c i a , I " r e , t r a n s i t o r i o , L A I I I 15,42; el —Ley temporal: existen dos 1.:
destinación). c o n v e n c i o n a l i s m o del 1., C I una eterna y temporal la otra,
-—Efectos: M P I 9,10; a n t e s d e 13,22; el estilo p r o p i o d e c a d a LA I 15,31; definición de la 1.
la j . , t o d o h o m b r e es impío, E l e n g u a , V E 50,98; l a e l e g a n c i a temporal: la que siendo justa
186,6; d i s t i n c i ó n e n t r e el o r d e n en el 1. es p e r n i c i o s a si no s e es, sin embargo, mudable, LA
i n t e n c i o n a l y el o r d e n ejecu- L a g r i m a s : la b i e n a v e n t u r a n z a f u n d a m e n t a en la verdad, AO
t i v o en l a j . d i v i n a , D C I 2,6, d e l a s 1., S M I 2.5; l a s 1., s a n ! I I 1,1. I 6,14; es útil para todos, LA
P S 17,34; l a j . p r e c e d e a l a g r e del c o r a z ó n , t i e n e n s u voz" I 6,14; en tanto es justa en
elección, D C I 2,6; r a í z d e l a S 16.6; D i o s e s c u c h a l a s 1., A — H i s t o r i a : el o r i g e n d e l a p l u r a - cuanto está fundada en la 1.
bondad teológica de n u e s t r a s I I I 11,19; l a s 1. d e C r i s t o : lidad de l e n g u a s fué la sober- eterna, LA I 6,15; regula la po-
o b r a s , D C I 2,5; h o m b r e s s i n s i g n i f i c a c i ó n , E J 49,19; c u a nstuo bia, E J 6,10; l a d i v e r s i d a d d e sesión personal de los bienes
t a c h a , S 169,6; el a l m a no p u e - m á s s a n t o es u n o , t a n t o m á « lenguas, castigo de u n pecado dentro de la convivencia so-
d e d a r s e a sí m i s m a l a j u s t i - a b u n d a n t e es s u l l a n t o e n i„ d e s o b e r b i a , D O C I I 5,6; c ó m o cial, LA I 15,32; la 1. sin el es-
cia, T X I V 15,21; c o n v i e r t e e n o r a c i ó n , C D X X 17; 1. c r i s t i í operó Dios la confusión de len- píritu que vivifica es letra que
c á l i c e s d e m i s e r i c o r d i a los q u e ñ a s y 1. i m p í a s , S 31,6; el - c r i s " guas, CD X V I 5; la confusión mata, E L 4,6; utilidad de las
e r a n v a s o s d e i r a , T X I I I 15,19. t i a n o , s e m b r a d o r c o n 1., S 3 ] i ~ de l e n g u a s produjo la división 1. aunque limiten las prerroga-
en qué sentido todos s e m b r a ' de naciones, C D X V I 4; la di- tivas de la libertad, E 167,15;
—Su p e r f e c c i ó n : c u a t r o c u e s t i o - m o s c o n 1., S 31,4; el l l a n t o p versidad de lenguas está dada está sometida a la instancia
nes sobre la perfección de la d u l c e p a r a el d e s g r a c i a d o , ^? por la diversidad de pueblos, superior de la justicia, LA I
j u s t i c i a d i v i n a en el h o m b r e , I V 5,10; e f i c a c i a i m p e t r a t o r i E J 14,7; l a d i v e r s i d a d d e l e n - 4,10; no es 1. la 1. no justa, LA
M P I I 6,7; p r i m e r a , con l a g r a - d e l a s 1. d e u n a m a d r e , c Vi g u a s : su origen histórico, CD I 5,11; un legislador malo pue-
c i a y el c o n c u r s o d e l a l i b e r - 7,13; n o es p o s i b l e q u e p e r e » X V I 4 ; o r i g e n del a l f a b e t o , de dar 1. buenas, LA I 5,12;
t a d p u e d e el h o m b r e e s t a r s i n c a u n h i j o d e t a n t a s 1., c T ? " D O C I I 4 , 5 ; e s t r u c t u r a d e los es justa la 1. que tolera un mal
p e c a d o e n e s t a v i d a , M P 11 12,21; 1. de S a n A g u s t í n a í 1 v o c a b l o s , O I I 12,35; a n t e s del menor, LA I 5,12; la 1. dada
6 7 ; s e g u n d a , no h a y h o m b r e m u e r t e de su m a d r e , c T-5 diluvio, l a l e n g u a e r a ú n i c a p a r a defensa justa del pueblo
a i g i m ° en esta vida sin pecá- 12,33. ^ p a r a todos, CD X V I 11; la no es apasionada, LA I 5,12;
lengua p r i m i t i v a fué la que se a u t o r i z a legítimamente actos
440 ÍNDICE (SÉNÉRAI, DÉ MATEKIAS DÉ tOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 441
[Ley] [Ley] [LeyJ [Libertad]
que, no obstante, castiga la gracia, GL 13,25; cosa muy dis- aquello de que entró la 1. para bre la 1.?, LA I I 1,1; para
Providencia, LA I 5,13. tinta de la gracia, GC I 8,9; que abundase más el delito, B obrar según la razón, LA II
- L e y penal: el legislador tiene según Pelagio, se identifica con 149,7; convencía a sus infrac- 1,3; ¿cómo es que obra el mal?,
derecho a castigar, LA I 15,32; . l a gracia, GC I 9,10; es míe- tores; no los libraba de sus pe- LA I I 2,4; el buen uso de la
la 1. penal tiene un ámbito ñ o r a
g a ia es letra
la fe, GL 14,28; sin la cados, E J 17,2; se introdujo 1. está en no pecar, E J 41,8;
menor que la 1. moral, LA I J 2 ,a ,
18 37
<íue m a t a - <?L para notificar el pecado, E la verdadera 1. está en el so-
5,13; su ámbito propio, LA I > : J. 1-., nueva, es superior 157,16; tres figuras de hombres metimiento a la verdad supre-
6,14; no castiga el pecado mo- g" Perfección a la 1. antigua, respecto de la 1., CO 3,7; la ma, LA II 14,37; la verdadera
ral, sino el d e s o r d e n social ,h S M J í>2> la perfección de la 1. sin la gracia, E L 12,19; en 1., la alegría del buen obrar,
causado por el delito, LA 1 nueva no deroga, Isino Mque qué sentido el conocimiento de E N 30,9; no debe perturbar el
15,32; el juez no puede discu- S°„ n i phl ?a t a l a u^e S ^
9 2
-! S I la 1. ayuda a no pecar, A P orden divino, CUA 36,80; la fal-
tir la 1., sino obrar conforme ' V a y . 1 distinguir la 1. 1,2; no el oidor de la 1., sino el sa 1. a que lleva la soberbia,
a ella, VR 31,58; la prohibición Y * gracia: aquella manda,, obrador de ella será justifica- C I I I 8,16; a la mala volun-
de la 1. arranca de la malicia esta ayuda, E 137,5, E P I 8,13; do, E L 26,44; la 1. nueva, es- tad no se la debe dejar a su
moral del acto prohibido por ¡,a '• ? e las obras y la 1. de la
fe:
crita en los corazones, E L libre albedrio, E 173,3; el mal
ella, LA I 3,6; la legislación diferencia, E L 13,21; com- 21,36; quién hace buen uso de uso de la 1., causa del pecado,
debe urgir los preceptos mora- paracion entre la 1 mosaica y la 1 E 145 3 C VII 3,5; la verdadera 1. es
les, E 185,20 (v. Juez, P e n a ) . I a . 1- nueva, E 196,5, E L 17,29; - V a r i o s : en materia de legisla- ^ T l ^ l a " v r t n e r í T Í s viví?
_, ,. , . , • Dios es el autor de la 1. anti-
—Obediencia a la ley: el sometí- g u a y d e j a n u e v a , SM I 1,2;
ción religiosa, las dos ciudades XIV 11, la primera 1 es vivir
ubre üe
miento a la 1. eterna y la obe- dió la h el m i s m o q u e d a la
no pueden coincidir, CD X I X Pecados, ¡hj 41,8.
diencia a la 1. temporal, LA gracia, E J 3,2; la 1. antigua, 17; la legislación imperial con- —Origen del mal: D P 11,27; el
I 15,31; obediencia a la. 1 jus- escrita fuera del hombre: la t r a los herejes: evolución, E mal uso de la 1., origen del pe-
ta y no obediencia a la 1. ín- nueva, grabada dentro del hom- 185,25; la 1. en el orden Ínter- cado, LA I 16,35, I I 1,1; es la
justa, E 105,7; las 1. malas son bre, E L 17,30; la 1. antigua, nacional, C I I I 8,15. que hace al hombre cómplice
prueba del bueno; las 1. buenas ministra de la m u e r t e ; la nue- Liberalidad: es distinta de la ? e _ l a f P e o n e s , LA I 1121.
?£?« c , o r r . ? £ c Í - ó n ^f1 m a l 0 ' E va, de la justicia, E L 18,31; se prodigalidad, C II 6,13. —Libertad y gracia: CG 1,2; con-
185,8 (v. Obediencia). d e J a i. p a r a q u e l a g r a c i a se r.. . , , , , , . „ T , „ ,. „, cordia entre la 1. y la gracia,
—Ley antigua: sentido lato y busque; se da la gracia para Libertad: la 1. del hombre y el E J 5 3 g CG %í g /7 BAf 1? 21
sentido estricto, T XV 17,30; practicar la 1., E L 19,34. orden universal, SL I 1,4; en- A p 3 5 dificult'ad^s'de marcar
la 1. es buena en sí, DC I 1,6. —Contenido de la ley antigua: tre todos los seres mortales limites entre la 1. y la gracia,
12; no solo no es pecado, sino E P i n 7;i7; su contenido,
que además es santa, E 196,4; los diez preceptos, E J 17,6; sólo el hombre posee 1., EA I G c j- m 52 j ^ * & '_
6
es santa, pero no vivifica por e s e l decálogo escrito por Dios 16,17; doctrina católica sobre t r u y e ] a ' ¡_; G L 1 5 i 3 1 . e l p r i n .
sí sola, S 169,7; si es buena, e n dos piedras, E J 122,8; eon- la, i., hif í v t>,±¿. cipio de la colaboración de la
¿por qué se llama «fuerza de) tenido de la 1.: también el de- —Su existencia: es cierta, VE 1. con la gracia, M P II 5,6; no
pecado»?, DC I 1,17; no es un cálogo mata sin la ayuda de 14.27, E L 3,5, LA II 1,1, E P I es destruida, sino vigorizada
mal, pero contiene el precepto i a gracia, E L 14,23; mandaba, 15,29; está probada, AO IV por la gracia, E L 30,52; ayudar
sin prestar ayuda para cum- p e r o no curaba, E J 3,14; ¿en 7,11; prueba de la 1., CG 10,27; a la 1. no es suprimirla, E
plirlo, E L 14,26; no es pecado, q u é s e ntido la 1. sin la gracia prueba de su existencia: tes- 157,10; la voluntad es prepa-
pero sí estimulante del mismo; mata?, E L 14,25; manifiesta el timonios de la S.E., GL 2,2s; rada por la gracia anteceden-
¿cómo?, DC I 1,2; definición precepto, pero no ayuda a Dios creó al hombre libre, CG te, E 217,28; la 1., tanto más
paulina de la 1., E L 13,21; ¿que cumplirlo, E P I I I 2,2; era es- 10.28, CC 10,11; el hombre fué libre es cuanto más sana se
sigmfica en San Pablo estar tímulo para el pecado porque creado por Dios con el don encuentra, y tanto más sana,
bajo la 1.?, E 82,20; son cosas ¡ a prohibición estimula el de- de la 1., GLE VII 26,37. cuanto más subordinada a la
distintas vivir bajo la 1., en s e o , DC I 1.2; por sí sola no —Naturaleza: la 1. es un bien, gracia, E 157,8; 1. y presciencia
la 1. y sin la 1., TM 11,12; de puede santificar al hombre, DC LA II 18,47; gran bien del hom- divina, LA I I I 2,4; concordia
quiénes se dice que están bajo i 1,2; no cura el pecado: lo bre, LA I 15,32; don de Dios entre 1. h u m a n a y presciencia
la 1., NG 57,67; finalidad de diagnostica, DC I 1,2; ordena, al hombre, LA I I I 18,52; po- divina, cuestión^ magna, LA
la 1. mosaica, E 190,7; el fin de p e r 0 n o ayuda, E 186,9; sólo tencia física y potencia moral H I 2,5, 3,6 (v. Gracia),
la 1. es Cristo, E J 25,12; se dió puede cumplirla el que tiene del libre albedrio, MP II 5,5; —Etapas teológicas de la 1.: de
para ayudar a los que usen le- | i a gracia, DC I 1,7; antes de es poderosísima, CIC II 7,9; su los ángeles y de los hombres,
gítimamente de ella, E 157,6; i a 1., el pecado estaba oculto, poder y su debilidad, DC I 2,21; CD X X I I 1; dos clases de 1.:
el cumplimiento de la ley se DC I 1,4; por qué Dios impone misión del libre albedrio en es- poder no pecar y no poder pe-
resume en el doble precepto preceptos sabiendo que no se t a vida, DC I 1,14; el querer y car, CG 12,33; diferencia entre
del amor, GL 17,36; es peda- cumplirán, MP I I 16,23; ense- el no querer son de la libertad libre arbitrio y arbitrio libera-
gogo del hombre hacia Cristo, ña cómo se debe vivir, E L 5,7; del hombre, GL 3,5; somos due- do, CG 13,42; las tres etapas de
E P IV 5,10; pedagogo que nos hace que el pecado sea conoci- ños de nuestra propia volun- la 1. h u m a n a : «posse non pec-
lleva a la gracia, CO 3,7; pe- do más bien que evitado, E L t a d : esto es ser libres, LA I I I care», «arbitrium liberatum» y
dagogo del hombre hacia la fe, 5,8; denunciaba el pecado e 3,8; ¡eres dueño de ti mismo!, el «non posse peccare», CG
NG 12,13; la 1. nos enseña; por impulsaba al hombre a pedir LA III 6,19; necesidad y 1. no 12,33.34; las tres etapas de la 1.
eso se la llama pedagogo, E la gracia, S 125,2, DC I 1,1; pugnan entre sí, NG 46,54; Dios h u m a n a : antes del pecado, po-
145,3; interpretación espiritual la 1. aumenta en cierto sentido nos dio la 1. para obrar el bien, der no pecar; después del pe-
de la 1. mosaica, CD XX 28. el delito, E L 6,9; se implantó LA II 18,47. cado, el placer de pecar; des-
—Ley y gracia: diferencia entre Para que abundase el delito, E —Uso: su doble uso posible, E L P u és del Juicio ñnal, no poder
1. y gracia, GC I 13,14; dife- 177,13; en qué sentido la 1. no 33,58; poseemos 1. para el mal pecar, CD X X I I 30,3; aún no en
reneia entre la antigua y la ha sido establecida para el jus- y para el bien, CG 1,2; vale plena nuestra 1. porque no es-
nueva 1., E L 25,42; ¿por qué to, E L 10,16; amenaza para para obrar bien, si Dios la tamos todavía en la eternidad,
se dice antigua y nueva?, E L hacernos recurrir a la gracia, ayuda, E 157,5; la ley de la 1. E J 41,10.
20,35; la 1. antigua no es la | NG 12,13; cómo se entiende es la ley de la caridad, no la —Varios: la verdad es la que ha-
del temor, NG 57,67, E 167,19; ce libre al hombre, E J 41,1;
¿por qué ha dado Dios al hom- sólo en la obediencia hallare-
442 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS x v i n VOLÚMENES 443
[Libertad] [Limosna]
m o s l a 1., V R 46,87; la 1. del hijo, S 128,4; i n s u f i c i e n c i a de [Literatura] [Luz]
h o m b r e r e s p e c t o del b i e n y del l a 1. f a r i s a i c a , S 106,3; l a 1. I 15,24; d e b e m o s a p r o v e c h a r lo l a 1., G L E I I 8,16; l a c r e a c i ó n
mal a c t ú a de modo distinto, m á s e x c e l e n t e : q u e el p e c a d o r b u e n o q u e d e j a r o n los a u t o r e s d e l a 1. ¿ s e h i z o en el t i e m p o
E N 105,28; b a s t a n t e p a r a o b r a r s e c o m p a d e z c a d e sí m i s m o y p a g a n o s , D O C I I 40,60; n o d e - o s i n t i e m p o ? , G L E I 9,15; q u é
el m a l , f l a c a p a r a o b r a r el bien, s e e n m i e n d e , E N 76,20; l a 1. m á s b e d e s p r e c i a r s e lo b u e n o q u e c o s a e r a l a 1. h e c h a p o r D i o s
CG 11,31; el H i j o d e D i o s v i n o i m p o r t a n t e : el p e r d ó n d e los d e j a r o n los a u t o r e s p r o f a n o s , en el p r i n c i p i o , G L E I 3,7;
en s o c o r r o d e l a 1. h u m a n a , e n e m i g o s , E N 73,19; l a p r i n c i - D O C I I 18,28; 1. l a t i n a , C I ¿ c r e ó D i o s l a 1. p o r m e d i o d e
CC 10,11; l a v e r d a d e r a filoso- pal : la c a r i d a d con los pobres, 13,20; g r i e g a , C I 13,20; l a 1. u n a c r e a t u r a o por su eterno
fía l l e v a a l a 1. s a n a , C A I 3,9; S 210,12; m u c h a s s o n l a s c l a s e s griega, monumento imperece- V e r b o ? , G L E I 2,4; s e n t i d o p r i -
c o n c e p c i ó n p e l a g i a n a d e l a 1., d e 1., E N 72,19; p u r e z a d e i n t e n - d e r o , C D X V I I I 37. m o r d i a l q u e l a E s c r i t u r a d a 3.
M P I I 2,2; no es t a n f u e r t e c i ó n en l a I,, S 149,15; m u c h o s Liturgia: constituye una prueba e n t e n d e r a c e r c a d e l a 1., G L I
p a r a el b i e n o b r a r c o m o p e n - d a n 1. e x t e r i o r m e n t e y n o la del d o g m a c a t ó l i c o , M P I 30,58; 5,25; e n c a n t o p o d e r o s o d e l a 1.
s a b a P e l a g i o , GC I 28,29; C i c e - d a n i n t e r i o r m e n t e , S M I I 2,9; la oración litúrgica de la Igle- s o l a r , C X 34,51; l a 1. d e los
rón, g r a n d e f e n s o r d e l a 1. h u - el q u e h a c e 1. c o m i e n c e p o r sí sia, p r u e b a c o n t r a las h e r e - s e n t i d o s y l a v e r d a d e r a 1. del
m a n a , C D V 9 ; l a 1. es u n d e - m i s m o a p a r t á n d o s e de todo pe- j í a s , E 217,2; l a o r a c i ó n l i t ú r - e s p í r i t u , C X 34,52.
recho n a t u r a l ; explicación, CD c a d o , C D X X I 27; p r u e b a d e - gica, t e s t i m o n i o d e l a d o c t r i n a — I n t e l i g i b l e : l a 1. s e n s i b l e y l a
X I X 15; l a 1. d e p e n s a m i e n t o c i s i v a en el J u i c i o f i n a l ; p o r católica sobre la gracia, D P 1. i n t e l i g i b l e , G L I 5,24; l a 1
escapa a toda tiranía, VR q u é , S 60,10; h a z t r a n s f e r e n c i a 23,63; d i s t i n t a s c l a s e s d e o r a - del a l m a es D i o s , G L E X I I
55,111. d e f o n d o s al r e i n o d e l o s cie- c i o n e s l i t ú r g i c a s , E 149,16; l a s 31,59; t u 1. es t u D i o s , E J 17,8;
los, S 60,7; q u e el p o b r e l l e v e f i e s t a s d e l a 1., d í a s d e r e c u e r - C r i s t o , 1. d e l a l m a , E J 15,19;
L i b i d o : es el a m o r d e s o r d e n a - t u s r i q u e z a s al cielo, S 60,8. do y a c t u a l i d a d , S 267,1; l e c - en q u é s e n t i d o t i e n e d í a y n o -
do d e l a s c o s a s q u e p o d e m o s ciones propias de c a d a fiesta c h e l a 1. d e l e s p í r i t u , G L E I V
perder contra n u e s t r a volun- — E f i c a c i a : p u r i f i c a los p e c a d o s , l i t ú r g i c a , S 176,1; el t r i d u o s a - 22,39; s o m o s i l u m i n a d o s p o r la.
t a d , DA I 4,10; es s i n ó n i m o de S 56,12; ¿ p u e d e p u r i f i c a r l a 1. cro, E 55,24; el l a v a t o r i o d e 1. d i v i n a , T V I I 3,5; n o es el
c o n c u p i s c e n c i a , L A I 4,9; el s i n l a fe? S 106,2; d a 1. y a u - los p i e s : s u c a r á c t e r d e h u m i l - h o m b r e l a 1., s i n o q u e el h o m -
d o m i n i o d e l a 1. s o b r e l a m e n - m e n t a r á s t u j u s t i c i a a n t e Dios, d a d , E 55,33; 1. d e l b a u t i s m o , b r e es i l u m i n a d o p o r l a 1. q u e
t e es el g r a n c a s t i g o del p e c a - S 61,4; a p r o v e c h a m á s a l q u e M P I 34,63; el c a n t o del a l e l u - e s D i o s , C I X 4,10; l a p r i v a -
do en e s t a v i d a , L A I 11,22; l a d a q u e al q u e l a r e c i b e , y a , S 254,5; l a c o n m e m o r a c i ó n ción d e 1. es t e m i b l e , G L I 5,24.
a n t e s del p r i m e r p e c a d o no T M 16,17; a c c i ó n i l u m i n a t i v a d e los s a n t o s m á r t i r e s , S 280,6;
existía, C D X I V 17; es p o s t e - d e l a 1., S 88,16; d a s a C r i s t o f i n a l i d a d de l a s f i e s t a s l i t ú r g i -
r i o r al p r i m e r p e c a d o , C D X I V c u a n t o d a s al necesitado, S c a s d e los m á r t i r e s , S 295,8. M c á b e o s , S a n t o s : m á r t i r e s ad-
2 1 ; ¿ s e h u b i e r a d a d o 1. e n el 13,4; h a y q u e h a c e r 1. d i g n a s L o n g a n i m i d a d : sentido propio y mirables que murieron por la
p a r a í s o en la g e n e r a c i ó n d e l a p o r los p e c a d o s , C D X X I 27; ley d e D i o s a n t e s d e l a e n c a r -
prole?, C D X I V 2 3 ; d i s t i n t a s u t i l i d a d de l a 1. p o r los d i f u n - m e t a f ó r i c o , C U A 17,30. n a c i ó n d e C r i s t o , C D X V I I I 36;
e s p e c i e s d e 1., C D X I V 1 5 ; l a t o s , E N 110,29; los c r í m e n e s n o L o n g i t u d : d e f i n i c i ó n , C U A 6,10; f u e r o n en r e a l i d a d c r i s t i a n o s ,
1. d e d o m i n i o , c a u s a d e l a s s e p e r d o n a n p o r l a 1. si n o s e a v e n t a j a a la latitud, CUA S 300,2; ¡ h u b o c r i s t i a n o s a n -
discordias y de las g u e r r a s , c a m b i a d e v i d a , E N 70,19; no 11,17 (v. G e o m e t r í a ) . t e s d e C r i s t o ! , S 300,1; l a m a -
C D X I V 15; l a 1. s e n s u a l , C D p u r i f i c a a l m a l v a d o si é s t e n o Lorenzo, San: su martirio, S d r e d e los M., m o d e l o p a r a l a s
X I V 16; o f u s c a c a s i p o r c o m - s e a r r e p i e n t e , E N 75,20; n o h a - 304,1. m a d r e s c r i s t i a n a s , S 300,6.
pleto l a r a z ó n , C D X I V 16; n e - ce v e r d a d e r a 1. el q u e n o s e Luciferianos: herederos de la he- Macedonianos: niegan la divini-
c e s i t a el m o d e r a m e n de la a p a r t a de su vida de pecado, r e j í a a r r i a n a , CC 30,32. d a d del E . S . , E 185,48.
r a z ó n , C D 14,19; l a 1. p r o d u c e C D X X I 27. L u g a r : omnipresencia divina, C
u n n a t u r a l r u b o r , C D X I V 20; M a d r e : l a m . c r i s t i a n a es m . del
— E x h o r t a c i ó n : a l a 1. g e n e r o s a 1 3,3; D i o s e s t á e n t o d o 1. sin c u e r p o y del e s p í r i t u , C V 9,16;
l a 1, d e n t r o del u s o m a t r i m o - y p r o n t a , S 60,11; i n g e n t e e x - s e r c o n t e n i d o en 1. a l g u n o , C
nial, C D X I V 16. las m. desean tener junto a
h o r t a c i ó n a l a 1., S 61,13; e x - V 2,2; los c u e r p o s o c u p a n u n sí a s u s h i j o s , C V 8,."5; el d e -
L i c i t u d : lo q u e D i o s p r o h i b e , h o r t a c i ó n d e D i o s a l a 1., S 1., C I 3,3; n u e s t r o d e s c a n s ó
n u n c a es lícito, E A I 21,26; seo de u n a m., v e r a su hijo
86,17; c u á n t o h a d e d a r s e a es n u e s t r o 1., C X I I I 9,10; c a - fiel h i j o d e l a I g l e s i a , C I X
d i s t i n c i ó n e n t r e 1. y c o n v e n i e n - los p o b r e s , S 85,5; d a s a C r i s - d a u n o es m o v i d o p o r s u p e s o
cia, E A I 15,16; d i s t i n c i ó n e n - 10,26; D i o s e s c u e n a l a s l á g r i -
t o d e lo s u y o , n o d e lo t u y o , y t i e n d e a s u 1., C X I I I 9,10. m a s d e u n a m . , C I I I 11,20;
t r e lo lícito c o n v e n i e n t e y lo S 9,4; d a l a , p e r o d e lo t u y o , Lujo: quiere llamarse abundan-
lícito i n c o n v e n i e n t e , E A 118,22; Santa Mónica y San Agustín,
no d e lo a j e n o , S 178,4; n o h a - cia, C I I 6,13. en O s t i a T i b e r i n a , C I X 10,23;
p o r q u é lo q u e es i n t r í n s e c a - g a s 1. con lo q u e r o b a s : n o es L u j u r i a : p r o d u c e c e g u e r a d e la
m e n t e lícito es a v e c e s i n c o n - m u e r t e de S a n t a Mónica, C I X
t u y o , S 113,2. m e n t e , C I I I 1,1; el c a s t i g o d é 8,17, 11,27; a l a b a n z a d e S a n t a
v e n i e n t e , E A I 17,18; lo q u e es L i t e r a t u r a : su conexión con la l a 1. es l a c e g u e r a del e s p í r i -
meramente inconveniente, aun- M ó n i c a , C I X 4,8; elogio d e
h i s t o r i a , O I I 12,37; s u f u n - t u , C I 18,29; el l u j u r i o s o no las v i r t u d e s de S a n t a Mónica,
q u e no d e b e h a c e r s e , n o es p e - ción, p e r p e t u a r p o r e s c r i t o t o - p u e d e v e r el r o s t r o d e D i o s ,
c a d o , E A I 16,17; lo lícito, C V 9,17, I X 9,19.
do lo q u e es d i g n o d e m e m o - C I 18,28; l a 1. p r o v o c a el a m o r
. a u n q u e s e a i n c o n v e n i e n t e , no r i a , O I I 12,37; n o es el a u t o r s e n s u a l , C I I 6,13; l a f u e r z a M a e s t r o : n o l l a m e m o s m . a los
es ilícito, E A I 16,17; n o r m a lo q u e i m p o r t a , s i n o el c o n t e - d e l a 1. en l a c r i s i s d e l a p u - h o m b r e s , p o r q u e n o lo s o n e n
u n i v e r s a l p a r a d i s t i n g u i r lo lí- n i d o del l i b r o , O I 11,31; i m - b e r t a d , C I I 2,4; c ó m o h a b l a r e a l i d a d , M 14,45; el q u e es
cito i n c o n v e n i e n t e y lo ilícito, p o r t a m á s lo q u e s e d i c e q u e l a 1., S 86,6; C r i s t o , l i b e r a d o r m a l o no es m., y si e s m., n 0
E A I 16,17; n o t o d o lo q u e es el m o d o c o m o s e d i c e , C V d e l a t i r a n í a de l a 1., S 86,7. es m a l o , L A I 1,3; n o h a y m á s
licito c o n v i e n e , p e r o t o d o lo 14,24; u i t l i d a d d e l a 1., C I I I Luz: C o r p o r a l : interpretación q u e u n M., M 14,46; h a y q u 8
ilícito es i n c o n v e n i e n t e , E A I 6,11; d i s t i n c i ó n e n t r e f o n d o y d e l a 1. c r e a d a c o m o 1. d e los oír i n t e r i o r m e n t e al M. d e l a
15,16; lo lícito a n t e s de u n v o - f o r m a en l a o b r a l i t e r a r i a , C e s p í r i t u s , G L E I V 28,45; d e la V e r d a d , C r i s t o , M 12,40.
t o es ilícito d e s p u é s de él, E A I I I 4,7; la f a l s e d a d en l a fic- 1. c r e a d a a n t e s d e los l u m i n a - Magdalena, Santa María: a los
I 24,30 ( v M o r a l ) . ción l i t e r a r i a , SD I I 10,18, 15,29; r e s p a r a f i j a r el c a m b i o del p i e s del S e ñ o r , S 9 9 , 1 ; p e n s a -
Limosna: Naturaleza: obra de l a ficción y l a v e r d a d e n l a día y de la noche, G L E IV m i e n t o s del f a r i s e o y p a l a b r a s
m i s e r i c o r d i a , E 76,20; l a v e r d a - o b r a l i t e r a r i a , S L I I 11,20; el 21,38; a l g u n a s c u e s t i o n e s en del S e ñ o r , S 99,3.
d e r a 1. es l a m i s e r i c o r d i a , S r e c t o c r i t e r i o en l a e n s e ñ a n - t o r n o a la t e r m i n o l o g í a con Magia: significación etimológu
106,4; c o n s e j o d e T o b í a s a su ' z a d e los c l á s i c o s p a g a n o s , C que se expresa la creación de ca, C D X 9 , 1 ; e s t r i b a e n el p a .
t r o c i n i o d e los d e m o n i o s , C\D
444 ÍNDICE OENERAE DK MATERIAS DE EOS XVIII VOEUMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOEUMENES 445
TMagia] [Malí IManiqueísmo]
V I I I 19; i n t e r v e n c i ó n d i r e c t o r a aversión de Dios y conversión b i e n , P S 16,32, C O 6,15, T I V I I 24,79, E J 42,10; a f i r m a l a
del d e m o n i o e n ella, C D X 9 ; a l a s c r i a t u r a s , L A I I 19,53; 13,18; D i o s p e r m i t e el m . e n el existencia de dos principios r i -
m . y t e u r g i a , C D X 9,2; y e r r a n consiste en servir a la criatu- m u n d o p a r a s a c a r d e él m a y o - v a l e s , C O 7,18; e r r o r e s s o b r e
los q u e e q u i p a r a n a l o s m a g o s r a en vez de servir al Criador, res bienes, C D X X I I 1; los m . los d o s p r i n c i p i o s y l a s d o s a l -
con los s a n t o s profetas, E V R 20,39; n o e s t á e n l a s c o s a s , son c a u s a p a r a m u c h o s de con- m a s , V R 9,16; s u t e o r í a s a c r i -
138,20; l a n i . e n el a n t i g u o s i n o e n el m a l u s o v o l u n t a r i o v e r s i ó n , N G 24,26; el m . d a m a - lega del doble principio y de
Egipto, C D X V I I I 39; magos de ellas, N B 36; es l a c o r r u p - y o r r e l i e v e a l b i e n , C V 2,2; t o - la l u c h a p r i m i t i v a del bien y
d e E g i p t o , E 137,13, 143,1; l o s ción d e l m o d o , d e l a b e l l e z a dos los m., a u n l a m u e r t e , ce- del m a l , C C 4,4.
magos de Egipto hicieron pro- y del orden, N B 4 ; p o r q u é s e den en bien de los justos, T — E r r o r e s c r i t u r a r i o : s u posición
digios, p e r o n o e n n o m b r e d e d i c e a v e c e s q u e el m o d o , l a X I I I 16,20; c o n t r i b u y e a l e s - ante la Sagrada Escritura, C
C r i s t o , S M I I 25,85; l a s l á g r i - b e l l e z a y el o r d e n s o n m a l o s , plendor del bien dentro del o r - V 11,21; s u s a t a q u e s c o n t r a el
m a s del Apolo d e C u m a s , C D N B 2 3 ; c o n s i s t e e n el a l e j a - d e n , O I I 4,12; l o s m . c o n t r i - A. T . , U C 2,4; d e s p r e c i a n el A .
I I I 11; los m i l a g r o s d e l a m . : miento de la substancia muda- buyen al orden d e los bienes, T. y m u t i l a n a s u c a p r i c h o el
e x p l i c a c i ó n , C D X X I 6 ; el c r i - O I I 1,2; l a P r o v i d e n c i a e n c a - N . T . , D P 11,26; a f i r m a n o p o s i -
men de las artes mágicas,: ble d e la s u b s t a n c i a i n m u t a - ción e n t r e el A . T . y el N . T.,
ble, E J 98,4; e s d e e s e n c i a d e l j a el m . d e n t r o d e l o r d e n , O I
Apuleyo y s u s apologistas, E 6,16, I I 4,11; el m . y l a P r o v i - S 82,8; r e c h a z a n c o m o f a l s a s
1,38,19; r i t o s n e f a n d o s d e l a s m . el n o s e r a m a d o p o r D i o s , muchas cosas de la Escritura,
O I 7,18; D i o s n o q u i e r e el m . , d e n c i a d i v i n a , O I 1 , 1 ; el m .
a r t e s m á g i c a s , E J 97,3. d e n t r o del orden u n i v e r s a l con- E 82,6; r e c h a z a n el o r i g e n d i v i -
M a g i s t e r i o e c l e s i á s t i c o : el h o m - O I 7,18. t r i b u y e a l esplendor de éste, no del A . T., G M I 1,2, A P 5,15.
bre tiene necesidad del m . di- — O r i g e n : E N 10,3, C I C I I 2,2; d o s D C I 2,20 ( v . T o l e r a n c i a ) .
vino y de la gracia, C D X I X significados d e la p a l a b r a m . : —Error cristológico: la persona
14; D i o s h a c o l o c a d o l a d o c t r i - m o r a l y p e n a l , L A I 1,1; D i o s — V a r i o s : el ú n i c o m . t e o l ó g i c o : de J e s u c r i s t o s e g ú n los m a n i -
na de la verdad en la cátedra no e s c a u s a d e l m . m o r a l , p e r o el p e c a d o y el c a s t i g o d e l p e - queos, C V I I 2,3; n i e g a n la h u -
d e l a u n i d a d , E 105,16; el c a t ó - sí d e l m . p e n a l , L A I 1 , 1 ; h i - c a d o , V R 12,23; t e n d e n c i a a l a m a n i d a d d e C r i s t o , C O 10,24;
lico si s i g u e u n a d o c t r i n a c o n - pótesis p a r a explicar la exis- n a d a p o r a b a n d o n o d e Dios, n i e g a n l a e n c a r n a c i ó n , S 116,4,
traria a la verdad no debe t e n c i a d e l m . e n el m u n d o , C V R 11,22; l a m u e r t e e t e r n a , 183,1; d e c í a n q u e C r i s t o e s e s -
d o g m a t i z a r , s i n o d e s e c h a r el V I I 5,7; t i e n e s u o r i g e n e n l a sumo m . del hombre, C D X I X t e s o l v i s i b l e , E J 34,2; n i e g a l a
error cuando s e le advierta, libertad del h o m b r e , L A 116,35; 4 (v. P e c a d o , M u e r t e ) . divina maternidad de María,
•k.-P. I I 3 , 5 ; t i e n e l a m i s i ó n d e la razón del m . m o r a l n o es l a Malaquías: vaticinios mesiáni- S 25,5; n i e g a l a v i r g i n i d a d d e
vigilar contra las novedades naturaleza, sino la m a l a v o - cos, C D X V I I I 3 5 ; p r o f e c í a s M a r í a , S 75,8.
p r o f a n a s , M P I 28,56; el m . i n - l u n t a d , L A I I I 17,48; l a c a u s a s o b r e el J u i c i o final y l a p u r i - —Error moral: doctrina sobre la
t e r i o r d e C r i s t o , T V I I 3,5-; l o s del n i . e s el m a l u s o d e l l i b r e f i c a c i ó n p e n a l , C D X X 25. m o r a l , C I I I 7,13; l o s t r e s ise-
malos maestros no son motivo a l b e d r í o , C V I I 3,4; p r o v i e n e llos d e l a m o r a l m a n i q u e a , C I C
para abandonar la verdad q u e M a n i q u e í s m o : contrario a l a doc-
de la libertad pervertida, E N t r i n a c a t ó l i c a , E P I I I 9,25; c o n - I I 10,19; el sello d e l a b o c a ,
e n s e ñ a n , E 105,16 ( v . D o c t r i n a , 23,8; c a u s a s s e c u n d a r i a s d e l C I C I I 11,20; el sello d e l a
Iglesia). denado p o r la Iglesia, E P I I
m.: la ignorancia y la concu- 2,2; r e s u m e n d e l a d o c t r i n a m a n o , C I C I I 17,54; el sello
p i s c e n c i a , E N 24,8; D i o s n o e s maniquea, E P I I 2,2; proble- del s e n o , C I C I I 18,65; a f i r m a
M a g n a n i m i d a d : sentido propio y a u t o r d e l m . , p e r o lo s o m e t e mática fundamental, C III que la carne es substancial-
m e t a f ó r i c o , C U A 17,30. a l o r d e n , O I I 7,23; el m . n a c i ó 6,10; s u e r r o r b á s i c o , C I I I m e n t e m a l a , C O 9,22; d i c e q u e
Jiagos, Santos Reyes: preguntan f u e r a d e l o r d e n , O I I 7,23; el 6,11; c o n t r a p o s i c i ó n d e l a d o g - el c u e r p o p e r t e n e c e a l d i a b l o ,
a Herodes s o b r e el l u g a r m . n o e s e t e r n o , O I I 7,22. m á t i c a católica frente a los y el a l m a , a C r i s t o , C O 10,24;
íle nacimiento del Mesías, E J —Norma moral: qué s e entiende e r r o r e s m a n i q u e o s , G M I I 29,43; afirma q u e los sexos s o n obra
¿1,2; s u h u m i l d a d y p r u d e n - p o r o b r a r m . , L A I 3,6; s i refutación sistemática de los del d i a b l o , C O 10,24; p r o h i b e
c i a T I V 12,15; f i g u r a d e l o s a p r e n d e m o s el n i . e s p a r a e v i - errores maniqueos, GM II c o m e r c a r n e , C I C I I 15,36; s u '
g e n t i l e s d e O r i e n t e , S 201,2. tarlo, no p a r a hacerlo, L A I 28,42; m . y p e l a g i a n i s m o s e d o c t r i n a s o b r e el r e s p e t o a l o s
Mal: problemas que plantea la 1,2; el n i . e s m . n o p o r q u e l a contradicen mutuamente, E P a n i m a l e s , C I C I I 17,55; c o n -
e x i s t e n c i a d e l m . , O' I I 5 1 4 - ley lo p r o h i b e , s i n o q u e l a l e y I I 2,2. d e n a el m a t r i m o n i o y l a p r o -
problemática fundamental en lo p r o h i b e p o r q u e e s m a l o , L A c r e a c i ó n , C I C I I 18,65; d i c e q u e
— E r r o r teológico: teología m a - el a u t o r d e l m a t r i m o n i o e s el
t o r n o a l m . , O I I 17,46. I 3 , 6 ; n o e s m a l o t o d o lo q u e n i q u e a : los dos dioses, C I C I
—naturaleza: doctrina mani- los h o m b r e s c o n d e n a n , L A I d i a b l o , E P I V 5,9, E J 9,2.
10,26, C I I I 7,12; t o r p e z a s i n -
quea sobre la substancialidad 3,7; el r e p a r t o d e l o s b i e n e s y creíbles q u e i m p u t a a Dios, N B —Otros errores: doctrina m a n i -
del m . , C I V 15,24, V 10,20; de los m. en l a p r e s e n t e vida, 44; b l a s f e m i a s s o b r e l a n a t u - quea sobre l a creación, C X I I I
uetiniciones m a n i q u e a s del m., CD X X 2 ; a m é n d e los m . d e r a l e z a d e Dios, N B 42; supo- 30,45; s u d o c t r i n a s o b r e l a m e -
C I C I I 3,5, 5,7; el m . físico e s t a vida, c o m u n e s a b u e n o s ne males en la naturaleza de tempsicosis, C I V 2,3; s u doc-
v T - £ u , e d e e x ¡ s t i r s i n el b i e n , C D y malos, los j u s t o s tienen otros Dios a n t e s de mezclarse con t r i n a s o b r e el p a n p s i q u i s m o ,
X I V 11, E N 13,4, 14,4; n o e x i s t e propios y peculiares, C D X X I I el m a l , N B 4 3 ; d o c t r i n a s o b r e C I I I 10,18; p r o f e s a el p a n v i t a -
e n j j i o s n i e n el c o n j u n t o t o t a l 2 3 ; el p o d e r d e h a c e r d a ñ o a Dios como m a s a corpórea, C l i s m o , E J 1,16.
d e l a c r e a c i ó n , C V I I 13,19; los b u e n o s p r o c e d e d e D i o s , N B V 10,19. —Refutación de su doctrina: N B
P u e d e c o e x i s t i r c o n el b i e n e n 32; n o s e p u e d e h a c e r el m . , —Error metafísico: doctrina so- 2s.; fruto de la imaginación,
"," m i s m o s u j e t o , E N 14,4; l a pero puede tolerarse p o r evitar b r e el o r i g e n d e l m a l , E N 10,3 no d e l a i n t e l i g e n c i a , V R 20,40;
ciave del e n i g m a del m . : es pu- o t r o m a y o r , M E 18,36; l a p e r - C I I I 7,12, V 10,20; f á b u l a s m a - s u b a s e r a c i o n a l i s t a , U C 1,2;
r a p r i v a c i ó n , C I C I I 2,4, 4 6- m a n e n c i a d e l m . e n el m u n d o ; n i q u e a s s o b r e el b i e n y el m a l , su método: preferencia d e la
7 i o P í í í ? - ? Í ó n d e l b l e n ' C IIÍ m o t i v o , M P I I 33,53; c u a t r o C I C I I 9,14; s u b s t a n c i a l i z a el razón sobre la autoridad, -CIC
fl»i i ^ 3 ; e s t o es
> Privación usos diferentes del bien y del m a l , C O 5,14, E 166,7; b i e n e s I 2,3; inconsistencia d e s u dog-
M o TF I V 1 5 ' 2 4 > S L 1 1 , 2 ; n o m., M P 29,57. que atribuyen a la naturaleza m á t i c a , U C 1,2; s u s d e f i n i c i o -
9n Q o U b s t a n c i a " c VII 12,18, VK del m a l y m a l e s q u e a t r i b u - nes del m a l d e s t r u y e n los prin-
wiW " ° , e x i s t e un principio - L a permisión del m a l : por q u é
D i o s p e r m i t e el m . , E N 11,3; u t i - y e n a la n a t u r a l e z a del bien, cipios d e l a s e c t a , C I C I I 3,5s;
substancial del m., CD XI 22- l i d a d d e l o s m . , T X I I I 16,20; N B 4 1 ; d o c t r i n a s o b r e el p e c a - su a p a r e n t e novedad, C I I I
M ™k m o J a I n o e s s u b s t a n c i a : Dios convierte en servicio del do, C V 10,18; d o c t r i n a d e l o s 12,21; l o s a b s u r d o s d e l m . , C I V
^k„fr-den contrario a u n a bien l a s o b r a s d e l d i a b l o , E J d o s p r i n c i p i o s , D P 11,27, S M 1,1; l o s e s c r i t o s d e M a n e s , C V
substancia, C I C I I 8,11; es 27,10; Dios, a u n d e l m . s a c a
446 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIA DE LOS XVIII VOLÚMENES 447

(Maniqueísmo] [María Santísima] [Martirio] [Materia prima]


3,6; l a s l o c a s p r e t e n s i o n e s d e r i t o en E l l a h a b e r s i d o d i s c í - la n a d a , y de ella proceden to-
C r i s t o , E J 81,2; el h o m b r e c a r - d a s l a s c o s a s , G M I 6,10, C
M a n e s , C V 5,8; s u s l i b r o s e s - pula de Cristo que m a d r e de nal considera al m á r t i r como
t á n l l e n o s de f á b u l a s , C V 7,12, C r i s t o , S 25,7; s u consenti- X I I ' 1 5 , 2 2 ; es l a q u e e s t á c o m -
u n d e s g r a c i a d o ; el h o m b r e e s - p r e n d i d a en el p r i m e r v e r s í c u -
V I 5,7; c r í m e n e s d e los m a n i - miento a la encarnación, S p i r i t u a l v e en él u n h é r o e d e
q u e o s , C I C I I 19,67, 20,74; r e - 126,6; m o d e s t i a y h u m i l d a d , S lo del G é n e s i s , G L E I 14,28;
l a fe, S 51,2; si a c e p t a s l a diversos n o m b r e s de la m a t e -
velación de sus monstruosos 51,18; fué m á s d i c h o s a r e c i - m u e r t e p r i m e r a por la verdad,
b i e n d o l a fe d e C r i s t o q u e c o n - r i a i n f o r m e , G M I 7,11; el c o n -
m i s t e r i o s , C I C I I 16,38; l a a b s - te verás libre de la segunda cepto m a n i q u e o de m a t e r i a , N B
tinencia m a n i q u e a , CIC II cibiendo la c a r n e de Cristo, m u e r t e , C D X I I I 8; felicidad 18; el c o n c e p t o g r i e g o d e m a -
13,27; s u p r e t e n d i d a c o n t i n e n - S V 3,3. del m á r t i r a n t e s y d e s p u é s d e teria p r i m a como capacidad
cia, C I C I 31,65; p r o f e s a b a n —Varios: visitación a Isabel, E l a r e s u r r e c c i ó n , S 280,5; el m á r - p a r a r e c i b i r l a f o r m a , N B 18.
una continencia ostentosa, C 187,23; l a r e s p u e s t a d e J e s ú s tir d e s p r e c i a p o r a m o r de
V I 7,12; d o c t r i n a a b o m i n a b l e a s u m a d r e en C a n a : s u r a z ó n C r i s t o el d o l o r y l a m u e r t e , S M a t e r i a l i s m o : e r r o r e s d e l a fi-
de l a c a r t a l l a m a d a del F u n - d e ser, E J 8,7. 280,4; el m á r t i r n o p i e r d e l a l o s o f í a m a t e r i a l i s t a , V R 4,6.
d a m e n t o , N B 46; t o r p e z a s n e - v i d a , a n t e s l a g a n a , S 62,14. M a t r i m o n i o : D i g n i d a d : es u n
f a n d a s a t r i b u i d a s con r a z ó n a M a r t a y M a r í a : dos vidas, S — C u l t o : el c u l t o c r i s t i a n o a l o s
255,6; l a p r e s e n t e y l a f u t u r a , b i e n ; e x c e l e n c i a del m . , GC I I
los m a n i q u e o s , N B 45; o r a c i ó n m á r t i r e s , C D V I I I 27; el c u l t o 33,38, B M 6,6, 9,9; n o es p e c a -
p o r la c o n v e r s i ó n de los m a n i - S 104,1.4; l a o c u p a c i ó n d e l a s d e l o s m á r t i r e s es s u p e r i o r a l
dos h e r m a n a s : a m b a s b u e n a s ; do, G L E I X 8,13, B M 20,23;
q u e o s , N B 48. c u l t o d e los d i o s e s , C D X X I I n a d a t i e n e d e m a l o , S 96,10;
M a n s e d u m b r e : d e f i n i c i ó n , S 81,3; pero la de M a r í a , mejor, S 10; l a c o n m e m o r a c i ó n d e los
103,3.5; p o r q u é l a p a r t e d e digno de toda alabanza, G L E
n e c e s i d a d , S 157,2; c ó m o s e r m á r t i r e s en el s a c r i f i c i o e u c a - I X 7,12; es d i g n o d e t o d o h o -
m a n s o s , S 81,2; b i e n a v e n t u r a n - M a r í a e r a m e j o r , S 179,4; C r i s - rístico, C D X X 9; finalidad de
t o n o r e p r u e b a el m i n i s t e r i o d e n o r , B M 8,8; y e r r a n l o s q u e d i -
z a d e l a m . , SM I 2,4; m . y las fiestas de los m á r t i r e s , S c e n q u e el A p ó s t o l c o n d e n a el
m i s e r i c o r d i a : s e m e j a n z a s y di- M a r t a , pero a l a b a la p a r t e de 295,8; c ó m o d e b e n c e l e b r a r s e
M a r í a , S 104,2; el m i n i s t e r i o m., S V 17,17; n o es i m p e d i m e n -
• f e r e n c i a s , SM I 18,55; l a m . l a s f i e s t a s d e los m á r t i r e s , S t o p a r a el e s t u d i o , C V I 11,19;
e x t r a o r d i n a r i a del S e ñ o r , E J d e M a r t a t i e n d e al r e p o s o d e 280.6; l a s r e l i q u i a s d e los m á r -
M a r í a , S 103,6; M a r t a , lo t e m - l a d i g n i d a d del m . r a d i c a en l a
33,4. t i r e s y la divina P r o v i d e n c i a , c a s t a p r o c r e a c i ó n , B M 11,12;
Marcionitas: n i e g a n que Dios sea poral; M a r í a , lo e t e r n o , S S 275,3; e x t r a o r d i n a r i o p o d e r
169,17; M a r t a , lo t r a n s i t o r i o ; el m . y l a c o n t i n e n c i a s o n d o s
el a u t o r del A . T., A P 5,15; afir- d e los m á r t i r e s : los m i l a g r o s b i e n e s , y el s e g u n d o es m e j o r ,
m a n q u e el D i o s del A. T. no es M a r í a , lo p e r m a n e n t e , S 255,2; realizados cabe sus sepulcros,
Marta, la perseverancia; Ma- B M 8,8; a l a b a r l a s u p e r i o r s a n -
P a d r e de Cristo, sino príncipe C D X X I I 9. t i d a d del c e l i b a t o n o es n e g a r
dte los d e m o n i o s , E J 43,15. r í a , l a h u m i l d a d , S 179,3; có-
mo no p a s a la s u e r t e de M a - l a s a n t i d a d del m . , B M 11,13;
María Santísima: dignidad única — V a r i o s : los s a n t o s inocentes, es l a p r i m e r a s o c i e d a d n a t u -
de l a V i r g e n M a d r e , S V 6,6; r í a , S 179,5. p r i m i c i a d e los m á r t i r e s , E r a l , B M 1,1; el a c t o c o n y u g a l
f u n d a m e n t o s de su excelencia, M a r t i r i o : N a t u r a l e z a : el v e r - 166,18; los q u e m u r i e r o n p o r es s o c i a l m e n t e el s e m i l l e r o d e
S 25,7; D i o s l a e s c o g i ó a n t e s d a d e r o m . no es s u i c i d i o , E la ley mosaica, m u r i e r o n por l a c i u d a d , C D X V 16.
de c r e a r l a y l a c r e ó c o n m i r a s 173,5; c i m a d e l a c a r i d a d , S C r i s t o , S 300,5; e l b u e n l a d r ó n
a e s t a elección, S 69,4. 126,13; i n u t i l i d a d del m . s i n c a - t u v o el m é r i t o del m á r t i r , A O — I n s t i t u c i ó n : el a u t o r d e l m . e s
— M a t e r n i d a d d i v i n a : T V I I I 5,7, r i d a d , S 138,2; lo q u e en el I 9,11; p r e d i c c i ó n en el s a l m o Dios, E J 9,2, E P I 15,30; s u
S 121,2; m a d r e del V e r b o e n - m á r t i r s e c o r o n a es l a c a r i d a d , 125 d e los p a d e c i m i e n t o s d e l o s f u n d a c i ó n d i v i n a en el p a r a í s o ,
c a r n a d o , E N 34,10, 38,12, S 139,1; S 169,15; l a g r a c i a d e C r i s t o m á r t i r e s , S 31,2; el e r r o r p r i s - G L E I X 3,5, G M I I 11,15; i n s -
m a d r e d e C r i s t o , S 25,1, 52,10; en el m., C G 11,35; el m . , c i m a cilianista s o b r e la licitud de la tituido por Dios p a r a la orde-
C r i s t o es S e ñ o r de M., y a l d e l a p a c i e n c i a , P 8,7; el m . es m e n t i r a y el m . c r i s t i a n o , C M n a d a g e n e r a c i ó n de los hijos,
m i s m o t i e m p o , hijo d e M., E J mayor don que la virginidad, 2,3. E P I 5,9.10; l a b e n d i c i ó n d e l a
8,9; es m a d r e d e C r i s t o p o r q u e S V 45,46; el b a u t i s m o d e s a n - f e c u n d i d a d es a n t e r i o r a l p e c a -
es m a d r e d e l a h u m a n i d a d d e g r e , A O I I 12,17; los m á r t i r e s M a t e m á t i c a s : los c o n c e p t o s m a - do o r i g i n a l y s u b s i s t e d e s p u é s
C r i s t o , E J 8,9. n o b a u t i z a d o s lo s o n c o n s u t e m á t i c o s p e r t e n e c e n a la es- d e é s t e , C D X I V 21, GC I I
— V i r g i n i d a d : T I 6,9, I I 5,8, I V p r o p i a s a n g r e , A O I 9,11. fera de la percepción intelec- 40,46; l a b e n d i c i ó n d e l a f e c u n -
5,9, V I I I 5,7, X I I I 18,23, B M t u a l , S L I I 20,35; o b j e t i v i d a d y d i d a d s o b r e n a d ó t r a s el d e s a s -
8,8, C I V 12,19, C G 11,30, E N — T e s t i m o n i o : a l m á r t i r lo h a c e p e r m a n e n c i a de la v e r d a d m., t r e del p r i m e r p e c a d o , C D
34,10, E 137,6, S 51,3.26, 52,8, l a c a u s a , n o l a p e n a , E 108,14, O I I 19,50; l a a b s t r a c c i ó n p r o - X X I I 24; c ó m o h a b r í a t e n i d o
92,3, 174,2; v i r g e n p o r l i b r e e l e c - S 6,4, 11,13, 275,1; es m á r t i r p i a d e l a s c i e n c i a s m . , SL, I I l u g a r la sucesión de los hijos
ción d e s u a m o r , S V 4,4; s u a u t é n t i c o el q u e p a d e c e p o r l a 18,32; el p r o c e s o d e a b s t r a c c i ó n si A d á n n o h u b i e r a pecado»
p e r p e t u a v i r g i n i d a d , S 25,3, E j u s t i c i a , E 185,9; el mártir d e l a s i d e a s m., C X 12,19; l a G L E I X 6,10; l a p r o c r e a c i ó n
113,12, 162,6, 187,31; n a c i m i e n t o c o m b a t e por la v e r d a d con su- C e r t e z a de l a s c i e n c i a s m . , C A en el p a r a í s o : h i p ó t e s i s a c e r -
v i r g i n a l del V e r b o , C V I I 19,25, m a f o r t a l e z a , E 40,7; el m á r t i r I I I 11,24.' ca de la f o r m a que h u b i e r a
U E 6,12; dio a luz a C r i s t o s i n es t e s t i g o d e l a v e r d a d , C D r e v e s t i d o , E P I 17,35, B M
X X I I 9; e n l o s m., C r i s t o d a M a t e r i a p r i m a : ¿ q u é es?, C X I I
o b r a d e v a r ó n , E J 4,4; s u c o n - 6,6; s e r e n t r e l a f o r m a y l a 2,2; e x i s t i r í a a u n q u e n o h u b i e -
cepción y p a r t o fueron obra de t e s t i m o n i o d e sí, S 128,3; el r a h a b i d o p e c a d o o r i g i n a l , GC
m á r t i r imita la astucia de la n a d a , C X I I 6,6; es lo p r i v a -
l a T r i n i d a d , T I I 5,9. do d e t o d a f o r m a , C X I I 6,6; I I 35,40; el m . e n el p a r a í s o ,
— L l e n a d e g r a c i a : P S 15,30; s ó - serpiente: expone su cuerpo GC I I 35,40; s u s e r e n i d a d , GC
p a r a s a l v a r lo m e j o r , s u fe, S l a m a t e r i a , c r e a d a p o r Dios,
lo E l l a h a v i v i d o s i n p e c a d o és b u e n a , C V I I 5,7; f u é lo p r i - I I 36,41.
a l g u n o , N G 36,42; ¿defiende 20,3; p o r q u é los m á r t i r e s n o
t e m í a n a los p e r s e g u i d o r e s , S m e r o creado por Dios, C X I I — S a c r a m e n t o : es s a c r a m e n t o ; s u
S a n A g u s t í n la concepción in- 8,8; t e n í a s e r , p e r o s i n f o r m a s i m b o l i s m o , B M 18,21; es m á s
m a c u l a d a d e M.?, N G 36,42; s u 65,3; los m á r t i r e s , o v e j a s e n -
t r e lobos, S 64,1. a l g u n a , C X I I 8,8; p r e c e d e a l a i m p o r t a n t e la s a n t i d a d del sa-
p u r e z a v i r g i n a l , GC I I 41,47; f o r m a en c u a n t o a l o r i g e n , p e - c r a m e n t o q u e la fecundidad de
s u g r a n m é r i t o , hizo l a v o l u n - — P r e m i o : g l o r í a d e los m á r t i r e s ,
S 280,2; g r a n d e z a d e a l m a d e r o n o en el t i e m p o , G L E I l a m u j e r , B M 18,21; c a r á c t e r s a -
t a d del P a d r e , E J 10,3; su p e r - 15,29; D i o s c o n c r e ó l a m a t e r i a cramental entre cristianos, BM
f e c t a o b e d i e n c i a a los p l a n e s los m á r t i r e s , C I 9,15; e s p e c -
t á c u l o i n c o m p a r a b l e , S 280,2; y l a f o r m a al m i s m o t i e m p o , 15,17; s i g n i f i c a c i ó n espiritual
d e Dios, M P I 29,57; m a y o r m é - C X I I 12,15, 29,40; l a m . i n f o r - del m . , G M I I 13,18; s e r á n d o s
a u n el' m á r t i r m á s excelso es-
t á m u y lejos d e s e r i g u a l a m e de l a q u e s e f a b r i c a r í a el en u n a c a r n e : el g r a n m i s t e r i o
m u n d o , G L I 4,11; p r o c e d e d e d e C r i s t o y s u I g l e s i a , E J 9,10.
448 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 449
[Matrimonio] • [Matrimonio] [Matrimonio] M e d o s : el imperio de los m . s u -
— P r o p i e d a d e s : u n i d a d , B M 18,21; p e t u a c i ó n el q u e l l e v a a l a g e - xos a n t e la ley de Dios, E A I cedió al de los asirios, C D
i n d i s o l u b i l i d a d , S 91,7, S M I n e r a c i ó n , B M 19,22; el o r i g e n 8,8; el v a r ó n d e b e a v e n t a j a r X V I I I 2 1 ; Ciro, r e y d e l o s p e r -
14,39, B M 7,6, 15,17, 24,32, E A d e l a c o n c u p i s c e n c i a e n el m . a la mujer en la pureza, E A s a s , C D X V I I I 26.
I 1,1, 6,6, I I 4,3; el hombre es es el p e c a d o o r i g i n a l , G L E I X I I 20,21; el q u e a m a a s u e s p o - Melodía: es concierto a g r a d a b l e
libre para contraerlo, pero no 11,19. sa según Cristo, tiene a Cris- 0 canto compuesto con debida
p a r a disolverlo, BM 13,15; con- — U s o : el d é b i t o m a t r i m o n i a l , E A to p o r f u n d a m e n t o , C D X X I armonía, O I I 11,33 (v. Canto,
denación del divorcio, SM I I 5,5; el c o m e r c i o c o n y u g a l n o 26; lo m á s e x c e l e n t e y s u b l i m e Música).
14,39; el libelo de repudio, más sólo es lícito, s i n o a d e m á s h o - ' del m . cristiano, t e n e r u n a es-
que u n a aprobación era u n a Melnuisedec: sacerdote; su sacri-
n e s t o , G C I I 34,39, 38,43; u s o posa como si no l a t u v i e r a s , ficio, CD XVI 22 (v. Sacrifi-
execración del d i v o r c i o , BM racional y u s o irracional del E M I 15,42; el v e r d a d e r o a m o r
8,7; el cónyuge no puede se- cio).
ni., S 51,24; el r e c t o u s o y el c r i s t i a n o e n t r e l o s e s p o s o s fie-
p a r a r s e sino por causa de for- uso desordenado de la concu- les, S M I 15,41. Memoria: tenemos m., LA I I
nicación, E A I 2,2, I I 44, SM I • p í s c e n c i a e n el m . , G C 1138,43; — V a r i o s : el m . c r i s t i a n o e n la 19,51; grande es la virtud de la
16,43; la esposa adúltera no licitud e ilicitud de l a cópula edad de los p a t r i a r c a s y hoy, m., C X 8,15, 17,26; su extra-
deja de ser esposa, E A I 12,13; c o n y u g a l , S 51,22; el m i s m o B M 9,9; b a j o l a l e y m o s a i c a , ordinaria c a p a c i d a d , AO IV
el m. cristiano no queda abo- criterio h a de aplicarse al uso las mujeres se casaban por 7,9; análisis de la m., T X I
lido por el divorcio civil, BM de la generación y de la nutri- obediencia, no por concupiscen- 8,14; la m. como potencia y
7,7; sólo se disuelve el vínculo ción, B M 16,18; r a z ó n d e s e r y cia, B V 7,10; el d e r e c h o a l m . , como acto psicológico, C X
por la muerte de un cónyuge, u s o m o d e r a d o d e l deleite, B M C I C I 35,77; el c o n c u b i n a t o n o 13,20; archivo documental del
E A I I 5,4; las quejas de los 16,18; u s a r d e l m . t a n sólo e n es m . , B M 5,5; d o n d e l a m u j e r pasado, M 12,39; 'no se refiere
incontienentes contra la indi- o r d e n a l a p r o l e es d e p o c o s , B M es e s p o s a h a y m . , C I C I I 18,65; siempre a cosas ya pasadas, E
solubilidad del m. no tienen 13,15; n o e s l í c i t a l a s e p a r a - el d e r e c h o c o n y u g a l e n l o s p r i - 7,1; infiel custodio del pasado,
fuerza alguna, E A I I 10,9; los ción d e u n c ó n y u g e p o r c a u s a m e r o s m., C D X V 16; los es- CA I I 9,22; no puede retener
cónyuges separados deben vivir d e c o n t i n e n c i a , E A I 3,2-4; a b s - p o n s a l e s r o m a n o s , C V I I I 3,7; todo el pasado, SL I 1,1.
con perfecta castidad, E A I I tinencia conyugal por mutuo C r i s t o e n l a s b o d a s d e Cana,, —Memoria sensible: la m. sensi-
19,20; igualdad de derecho en- c o n s e n t i m i e n t o , S 51,21; el d é - S 123,1. ble recoge las cosas transito-
tre marido y mujer en cuanto bito matrimonial está exento rias, O I I 2,6; la m. sensible,
al débito y la indisolubilidad, d e t o d a c u l p a , B M 6,6; n o e s Maximianistas: secta separada esclava de la razón, O II 2,7;
SM I 16,43; las segundas y ul- p e c a d o ; lo p e c a m i n o s o es el d e l o s d o n a t i s t a s , U E 3,6, 14,36, el sabio necesita la m. sensi-
teriores nupcias no son peca- a b u s o d e l m . , B M 10,11; lo p r o - 20,54, E 53,6, 87,6, 93,24; p e r - ble, O II 2,7; conserva las imá-
do, BM 18,21, BV 4,5, 12,15. h i b i d o y lo p e r m i t i d o e n el m . , s e g u i d a p o r é s t o s , E 51,3; c o n - genes, CUA 5,8; depósito de las
—Bienjs y fines: bienes del m., B M 11,12; l o s a b u s o s n a t u r a - d e n a c i ó n d e l a s e c t a , E 108,5.14. imágenes sensibles, C X 8,12;
la prole, el sacramento y la les d e incontinencia d e n t r o del Mediación: requiere u n medio en ella están no las cosas, sino
fidelidad, GC I I 34,39, BM 3,3, m . s o n u n vicio t o l e r a d o p o r el que no solamente sea homDre, las imágenes de las cosas, C
24,32; el bien fundamental del A p ó s t o l , B M 6 , 5 ; el u s o d e l m . s i n o t a m b i é n Dios, C D I X 1 5 ; X 8,13; los animales tienen m.
m. no ha sido suprimido por contra n a t u r a l e z a es u n peca- hace falta u n mediador, no sensible, C X 17,26; el olvido
el pecado original, GC I I 37,42; do g r a v í s i m o , B M 10,11. u n a pluralidad de mediadores, es privación de la m., C X
el m. actual es remedio de la C D I X 15; necesidad de la m . 16,24; el lenguaje y la m., C
debilidad y consuelo de com- — P r i v i l e g i ó p a u l i n o : el p r i v i l e g i o
paulino: su recto sentido, E A d e C r i s t o , E N 33,10; n o h a y 1 8,13.
pañía, BV 8,11; el bien de la I 13,14, S M I 16,44; el c o n s e j o más que un mediador entre —Memoria intelectual: es espiri-
prole es la bendición del m., de P a b l o es consejo d e Cristo, D i o s y el h o m b r e : J e s u c r i s t o , tual, propia del hombre, CUA
anterior al pecado y no perdi- E A I 18,21; p r i v i l e g i o p a u l i n o : C D I X 15; por Cristo, media- 33,27; es p a r t e del alma, C X
da después de éste, E 184,3; el aconseja que no se abandone dor, s u b i r e m o s d e l a s s i m a s a 14,21; en ella se hallan las
bien de la fidelidad se ha de al e s p o s o infiel, E A I 17,18; las cimas, C D X V I I I 18; los afecciones del alma, C X 14,21;
m a n t e n e r y anteponer a la el p r i v i l e g i o p a u l i n o : s u f i n a - d o s m e d i a d o r e s , .T I V 10,13, albergue de las nociones in-
misma vida, BM 4,4; es prefe- l i d a d , E A I 19,23, E 15,31. 12,15; l o s d e m o n i o s p r e t e n d e n telectuales, C X 9,16; contiene
rible no tener hijos a tenerlos aparecer como mediadores p a r a todas las nociones de las cien-
fuera del m., BM 16,18; fin — M a t r i m o n i o m i x t o : el p r o b l e m a cias matemáticas, C X 12,19;
primario, la prole, BM 6,6, 9,9, d e l o s m . m i x t o s , E A I 25,32; / a p a r t a r a l h o m b r e d e Dios, C D
prohibición de los m . m i x t o s , I X 1 8 ; los d e m o n i o s n o s o n m e - Dios permanece en la m. del
17,19, CIC I I 18,65, C VI 12,22; hombre, C X 24,35.
la procreación y la educación E A I 21,26; el m . m i x t o : d i s - diadores entre los dioses y los i
de los hijos, BM 19,22, BV 14,18; t i n c i ó n e n t r e l o s y a h e c h o s ;' h o m b r e s , C D I X 13 (v. C r i s - Memorias: de los mártires, C VI
la procreación corporal y espi- los q u e s e q u i e r e n c o n t r a e i , to). 2,2; las m. de los santos. C V
ritual de los hijos, SV 6,6, E A E A I 21,26; d i f e r e n c i a d e l m . M e d i c i n a : m . del c u e r p o : d e f i - 8,15.
I I 12,12, C I V 2 , 2 ; l a p r o c r e a - m i x t o e n t r e los judíos y e n t r e nición, C I C I 27,52; los m é d i - Mente: distinción entre «mens»
ción es gloria del m., n o p e n a l o s c r i s t i a n o s , E A I 18,20. cos a n a t o m i s t a s , C D X X I I I y «anima» en el hombre, V B
del p e c a d o , C D X I V 2 1 ; l a —Vida m a t r i m o n i a l : tribulacio- 24,4; l a o p i n i ó n d e los m é d i c o s 26,49, LA I 9,19; sinónimo de
bendición fecunda, d o n de Dios, nes y c a r g a s i n s e p a r a b l e s del a c e r c a del c u e r p o humano, razón y de espíritu, LA I 9,19;
C D X I V 2 2 ; u s o lícito d e l m . m . , B M 13,15; l a s a f l i c c i o n e s G L E V I I 13,20; los m o n s t r u o s parte superior del alma racio-
la p r o p a g a c i ó n d e l a prole, M P p r o p i a s d e l m . , S V 16,16; s o n h u m a n o s y su procedencia, CD nal, T I X 2,2, X I I 1,1; p a r t e
I 29,57; i m p e d i r l a c o n c e p c i ó n m u y r a r o s los casados q u e só- X V I 8; los t r e s v e n t r í c u l o s del principal del alma, T V 1,2, XV
d e l o s h i j o s es p e c a d o , E A lo p i e n s a n e n a g r a d a r a D i o s , c e r e b r o , G L E V I I 18,24. 7,11; p a r t e principal del hom-
12 12; fin s e c u n d a r i o , el s o s i e - B M ; 12,14; l a s c a s a d a s s o n c o r - bre, T VI 9,10; es lo mejor
go de la concupiscencia, C V I poralmente santas, aunque me- M e d i d a : el o r d e n , r e i n o d e l a m . , que h a y en el hombre, LA I
12,22; el m . y l a s a t i s f a c c i ó n d e n o s q u e l a s v í r g e n e s , B V 6,8; O I 8,26; el P a d r e e s l a M. d e 10,21; es la zona del hombre
la concupiscencia, C I I 2,3; se- también la mujer casada san- t o d o , V P 4,34 (v. B e l l e z a , O r - por la que éste m á s se acerca
dante y cauce de la concupis- t a es m a d r e espiritual de Cris- den). a Dios, CD X I 2; toda m. es
c e n c i a , G C I I 34,39, E 187,31; to, S V 6,6; l a l e y d i v i n a e s Meditación: debemos encontrar espíritu, pero no todo espíritu
a n t e s , t o d o s ; a h o r a sólo l o s n o igual p a r a a m b o s sexos, E A I tiempo libre p a r a e n t r e g a r n o s es m., T X I V 16,22; la purifi-
continentes h a n de casarse, B M 1,1, 8,8; h a y q u e m a n t e n e r el a l a m . , C X I 2,2 (v. C o n t e m - cación de la m., VR 7,13; es
13,15; e s el i n s t i n t o d e la p e r - pie d e i g u a l d a d d e los dos s e - plación, Oración). necesaria la purificación de la

S.Ag. iS 15
I ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS Dli LOS XVIII VOLÚMENES 451
450 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
¡Mérito] I Milagro]
[Mentira] I I I 25,74; s u p o n e s i e m p r e el b i o s en l a n a t u r a l e z a : eso es
[Mente] el m . , C D X X I 8 ; a v e c e s los
m. p a r a c a p t a r la verdad, V E —Ilícita s i e m p r e : ¿puede ser útil b u e n uso de la libertad, L A I I I
a l g u n a vez la m.?, M E 4,5; ra- 23,68; l a f u e n t e del m . o d e m é - h a c e Dios por intermedio de
3,3; l a m . p u r i f i c a d a n o n e c e - los á n g e l e s , T I I I 10,19, C D X
sita rendirse a ninguna auto- z o n e s en p r o y en c o n t r a , ME r i t o es l a v o l u n t a d del h o m b r e ,
5,5.6; t o d a m . es u n a m a l d a d , L A I 14,30; n a d i e q u e o b r a 12; no es c o n t r a r i o a l a n a t u -
r i d a d h u m a n a , V E 25,47; el n e - raleza, sino contrario a nues-
cio es a q u e l en q u i e n l a ni. n o M E 6,9; h a y q u i e n d e f i e n d e la contra su voluntad obra meri-
licitud de la m. como pecado t o r i a m e n t e , C I 12,19; el m . de] tro conocimiento de la n a t u -
t i e n e el m a n d o s u p r e m o , L A raleza, C D X X I 8; la p r e t e n d i -
I 9,19 (v. I n t e l i g e n c i a ) . d e c o m p e n s a c i ó n , C M 10,23; si m á r t i r , A O I 9,11; e l h o m b r e
f u e r a lícito m e n t i r u n a v e z , s e - n o p u e d e m e r e c e r p o r sí solo d a e x p l i c a c i ó n del m . c o m o h e -
Mentira: Definición: ME 3,3; r í a l í c i t o m e n t i r s i e m p r e , CM l a r e d e n c i ó n , E N 30,9; el h o m - cho p u r a m e n t e n a t u r a l , C D
distinción entre m. y falacia, 18,37, 19,39; si s e d a c a r t a de b r e no p u e d e m e r e c e r l a g r a - X X I 7 ; no l i m i t e m o s con n u e s -
S L I I 9,16; distinción e n t r e el l i c i t u d a l a m., s o b r e v i e n e la t r o c o r t o e n t e n d i m i e n t o el c a m -
m e n t i r o s o y el e m b u s t e r o , M E cia de la iluminación, C X I I I po d e a c c i ó n d e D i o s s o b r e l a
i r r u p c i ó n del e r r o r , M E 8,11; 3,4; l a g r a c i a n o es r e t r i b u c i ó n
11,18; d i f e r e n c i a e n t r e l a m . y no s e p u e d e m e n t i r p a r a s a l - n a t u r a l e z a , C D X X I 8; el m .
el e r r o r , S 133,4; d i f e r e n c i a e n - d e l rn., E P I 3,6; n o p r o c e d e e x i s t e a u n q u e el e n t e n d i m i e n -
v a r la vida de u n h o m b r e , CM •del h o m b r e , E N 32,9; p r o c e d e
t r e el m e n t i r o s o y el e n g a ñ a - 19,38; ni s i q u i e r a p a r a s a l v a r to h u m a n o no p u e d a d a r r a -
dor, V E 33,61; q u i é n es el q u e d e Dios, L A I I I 16,45; es p o s - z ó n d e él, C D X X I 5 ; es ilógico
a u n h o m b r e del c a s t i g o e t e r - t e r i o r a l a g r a c i a , P 20,17, D C
c o n t o d a p r o p i e d a d h a d e lla- no, C M 20,40; n o s e d e b e m e n - d e c i r q u e el no p o d e r d a r r a -
m a r s e m e n t i r o s o , M E 4,4; l a s I 2,7; l a g r a c i a no p r e s u p o n e , zón de u n m. implica la no
tir ni siquiera por modestia, s i n o q u e es c a u s a del m . , E.I
c h a n z a s no son m., M E 2,2; l a M E 34,38; no s e d e b e m e n t i r existencia de éste, C D X X I 5;
m . j o c o s a con l a s d e b i d a s c o n - al e x p o n e r la d o c t r i n a cristia- 86,2, E 186,8, 194,7; el m . es l a r a z ó n p i d e r a z ó n del m . y
d i c i o n e s n o es p e c a d o , M E 11,18; n a , M E 10,17; n o s e d e b e m e n - h i j o d e l a g r a c i a , S 169,3; es olvida su propia limitación, C D
no t o d o f i n g i m i e n t o es m . , C M t i r p a r a a t r a e r a l a fe a o t r o s , don d e Dios, T X I I I 10.14; l a X X I 5; la r a z ó n s u p r e m a de
13,28; no es lo m i s m o o c u l t a r M E 8,11; n o es l í c i t a t a m p o c o fe y l a s o b r a s b u e n a s s o n don l a fe en el m . es l a o m n i p o -
l a v e r d a d q u e decir la m., C M la m. q u e no d a ñ a a n a d i e y d e Dios, E N 31,9; es a n t e r i o r al t e n c i a del C r e a d o r , C D X X I
10,23; no h a y m . en o c u l t a r l a aprovecha a algunos, ME p r e m i o , C I C I 25,47 (v. G r a c i a , 7 ; si c o m p r e n d e s el m., y a no
v e r d a d , SM I I 20,67; u n a l o c u - 12,19.21; no s e p u e d e m e n t i r p a - Justificación). es m . , S 247,2; u n m . no p u e -
c i ó n m e t a f ó r i c a no p u e d e l l a - r a s a l v a r l a p u r e z a del c u e r p o , M e t a m o r f o s i s : las p r e t e n d i d a s m. d e s e r v i r d e m o d e l o p a r a el
m a r s e m., E 180,3; la m e t á f o r a M E 7,10; los e j e m p l o s d e m . h u m a n a s en l a a n t i g ü e d a d , C D n o r m a l a c o n t e c e r de la n a t u -
d i c e v e r d a d , no m., C M 10,24. t o m a d o s d e los l i b r o s del A. T., X V I I I 17; s o n p u r o e m b e l e c o r a l e z a h u m a n a , E 187,24.
—Naturaleza: grave p r o b l e m a , M E 5,7; no s o n t o d o s ellos m . , d e los d e m o n i o s , C D X V I I I 18.
M E 1,1; en q u é c o n s i s t e l a m., C M 12,26; los e j e m p l o s d e m . M e t e m p s i c o s i s : afirma la t r a n s - —De Cristo: nadie h a hecho t a n -
E N 18,6; el d e s t i n o n a t u r a l d e q u e en el A. T. s e p r e s e n t a n n o m i g r a c i ó n del a l m a h u m a n a a t o s m . c o m o C r i s t o , E J 91,3;
l a p a l a b r a h u m a n a , E N 22,7; el se p r o p o n e n a l a i m i t a c i ó n : s e cuerpos de animales, G L E V I I Cristo hizo m. que nadie h a
p e c a d o del m e n t i r o s o e s t á en d a n p a r a q u e los h u y a m o s , C M 10,15; o p i n i ó n e r r ó n e a : refu- hecho, y otros h a n hecho m.
el a p e t i t o o i n t e n c i ó n d e e n g a - 14,29; los l i b r o s s a g r a d o s p r o - t a c i ó n , M P I 22,31; n o e x i s t e q u e n o hizo C r i s t o , E J 91,2; el
ñ a r , M E 3,3; el m e n t i r o s o t i e n e h i b e n l a m . : a n á l i s i s de a l g u - la t r a n s m i g r a c i ó n de las al- m a y o r d e t o d o s los m . es el
c o r a z ó n doble, es decir, d o b l e n o s t e x t o s , M E 15,26s; C r i s t o m a s , E 164,20; es a b s o l u t a m e n - n a c i m i e n t o v i r g i n a l del V e r b o
p e n s a m i e n t o , M E 3,3; l a l e n - n o dijo m., S 133,2; C r i s t o n i t e f a l s a , C D X I I 20; p u r o f i g - e n c a r n a d o , E J 91,3; m á s v a l o r
g u a del q u e m i e n t e m a t a el p u e d e e n g a ñ a r s e ni p u e d e m e n - m e n t o d e c i e r t o s filósofos. E p a r a l a fe t i e n e s u e n c a r n a -
a l m a , M E 6,9; t o d a m, es p e - t i r , S 133,5. 166,27. c i ó n q u e t o d o s los d e m á s m . ,
c a d o , E N 22,7, M E 11,18; t o d o M é t o d o : el m é t o d o d e l a s p r e - E J 17,1; el ni. d e l a s b o d a s d e
—Varios: ocho clases de m . : to- C a n a , E J 16,3, 8 , 1 ; s i g n i f i c a -
p e c a d o es u n a m., C D X I V 4 ; d a s ellas s o n p e c a d o , M E 14,25, g u n t a s hábilmente escalonadas,
l a m . es s i e m p r e m a l a , M E Ó I 5,13 (v, D i a l é c t i c a , F i l o s o - ción, E J 9 , 1 ; el m . d e l a m u l t i -
M E 21,42; dos m a n e r a s de m e n - p l i c a c i ó n d e los p a n e s , E J 2 4 , 1 ;
6,9; g r a v í s i m o m a l , q u e d e b e - tir, M 13,42; d e p o r sí, el h o m - fía, M a t e m á t i c a s ) .
m o s e v i t a r por encima de to- M i e d o : es f u g a del m a l , L A I 4,9. de l a p i s c i n a P r o b á t i c a , EJ
b r e sólo t i e n e l a m., S 254,7; 17,2; c u r a c i ó n del c i e g o d e n a -
do, C M 4,7; es p e o r m e n t i r a c e r c a de la m. oficiosa y útil,
q u e e n g a ñ a r s e , S 133,3; t o d a c i m i e n t o , E J 44,1; l a r e s u r r e c -
E 180,3; ¿ e s l í c i t a l a m . ofi- M i l a g r o : Definición y finalidad: ción d e L á z a r o , E J 4 9 , 1 ; c r e e -
m . es p e c a d o ; p e r o u n a s s o n c i o s a ? , E 82,21; l a m . del a b o - V C 16,34; o b r a s d e D i o s r e a -
g r a v e s , o t r a s leves, E N 18,6; m o s en C r i s t o s i n n e c e s i d a d d e
g a d o c u a n d o " defiende c a u s a s l i z a d a s f u e r a del c u r s o h a - m . a l g u n o , E J 16,3.
n u n c a es lícito m e n t i r , CM a j e n a s n o es l i c i t a , E 82,13; bitual de las leyes de la n a t u -
19,38, M E 6,9, S 81,5; s i e m p r e la herejía priscilianista sobre r a l e z a , E S 2 4 , 1 ; t e l e o l o g í a del
es i n j u s t a p o r s e r c o n t r a r i a a —El m i l a g r o en la Iglesia: p r u e -
l a l i c i t u d d e l a m . en m a t e r i a m., T I I I 7,12; f i n a l i d a d t r a s - ba intrínseca de la verdad de
la v e r d a d , CM 15,31; t o d a m . j r e l i g i o s a , C M 2,2; d e b e m o s e v i -
es c o n t r a r i a a l a v e r d a d , C M c e n d e n t e del m., S 124,1; f i n a - l a r e v e l a c i ó n d i v i n a , V R 25,47;
t a r t o t a l m e n t e l a m . , M E 21,42: l i d a d s a l v í f i c a del m . , S 88,1; sirvieron p a r a la propagación
3,4; l a v e r d a d es l a c a s t i d a d cuanto m á s a m e s la verdad,
d e l a m e n t e , y es en l a m e n t e f i n a l i d a d d e los g r a n d e s m . d e d e l a I g l e s i a , V R 25,47; el m .
t a n t o m á s debes aborrecer la C r i s t o , S 126,4; l a v a r i e d a d en d e l a e x p a n s i ó n d e l a fe, C D
donde reside la c a s t i d a d del m , . C M 3,4; p o r l a s m . d e c a -
c u e r p o , C M 19,38; l a b u e n a i n - el m., T I I I 6,11; el l e n g u a j e X X I I 5, E 137,16; m . q u e C r i s -
d a d í a p i d a m o s a D i o s el p e r - d e los m . , S 130,1; los m . t i e - t o h a c e a h o r a en l a I g l e s i a , S
t e n c i ó n en el m e n t i r s u p o n e u n d ó n d i a r i a m e n t e , C M 17,35 (v.
p r o g r e s o en el q u e m i e n t e , p e - nen su l e n g u a j e : c a d a uno tie- 88,3; ¿ p o r q u é no s e h a c e n a h o -
Veracidad, Verdad). r a los m . d e e n t o n c e s ? , C D
ro no q u i t a l a ilicitud d e l a m . , ne un mensaje propio a c e r c a
C M 16,33; l a m . n u n c a p u e d e M e r c u r i o : n i e t o d e A t l a s , CU d e C r i s t o , E J 29,2; d i f e r e n c i a X X I I 8; t a m b i é n a h o r a se h a -
ser justificada por la b u e n a v o - X V I I I 8. e n t r e el m . y el p r o d i g i o , E J cen m., pero no se p r o p a g a
l u n t a d , C M 7,17; la s a n t i d a d e x i - M e r c e n a r i o : v. P a s t o r , P r e d i c a - 16,3. t a n t o s u f a m a c o m o l a d e los
g e l a v e r d a d en l a d o c t r i n a y e n ción. —Naturaleza: sus caracteres, T p r i m e r o s , C D X X I I 8 ; los n i .
l a s p a l a b r a s , M E 19,40; a s í c o - I I I 5,11; p a r e c e c o n t r a r i o a l a q u e s e r e a l i z a n en l a I g l e s i a
M é r i t o : n o h a y o t r o m . q u e el católica m e r e c e n aprobación
m o h a y q u e a n t e p o n e r el a l m a de la vida presente, AO I I ] n a t u r a l e z a , p e r o en r e a l i d a d
al cuerpo, h a y que a n t e p o n e r n o lo es, C D X X I 8; es o b r a p o r r e a l i z a r s e en ella, U E 19,50;
7,10; el m . del h o m b r e e s t á en los m . d i a r i o s y los m . e x t r a -
l a v e r d a d a l a l m a , M E 7,10; c o - lo q u e h a c e , n o en lo q u e h a - del C r e a d o r de la n a t u r a l e z a
r r o m p e s u fe el q u e p r e f i e r e en l a m i s m a n a t u r a l e z a , C D ¡ ordinarios, E J 8,1; r e s u c i t a
r í a , A O I 12,15; el m . d e l a Cristo a un muerto, y todos
l a m . a l a v e r d a d , E J 8,5. elección de la voluntad, LA X X I 8; Dios p u e d e o b r a r c a m - i
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 453
452 ÍNDICE GENERAL DE MATERI.AS DE LOS XVIII VOLÚMENES
Moderación: es cosa divina, C A IMonacato]
LMilagro] fMisericordia] I I 3,9; m a d r e d e l o r d e n , O I I veces los q u e provienen de l a s
se a d m i r a n ; n a c e n diariamen- m . : semejanzas y diferencias, 19,50; l a s a b i d u r í a es l a m . d e l escalas sociales m á s humildes,
t e miles de h o m b r e s , y nadie SM I 18,55; estimación estoica a l m a , V F 4,33; c a r i d a d y m o - T M 21,25; c o n t r a l o s m o n j e s
se extraña, E J 8,1; m. h a y q u e de la m. como vicio, CD I X 5; d e s t i a , S 142,12. i n t o n s o s , T M 31,39 (v. R e l i g i o -
por su asiduidad no nos cau- la verdadera m., C 14 2,3. Modo: bien general que se h a - sos, Voto).
san admiración, E J 24,1; m. —Y Juicio final: las obras de m. lla en toda criatura, N B 3 ; Ménica, S a n t a : v. L á g r i m a s , M a -
a c a e c i d o s e n t i e m p o s del S a n - en el Juicio final, S 60,9; las ¿ c o n v i e n e a D i o s el m . b a j o a l - dre.
to, C D X X I I 8; m . j u n t o a l obras de m., seguro para el g u n a r a z ó n ? , N B 22 (v. S e r ) . Monofisitismo: herejía cristológi-
sepulcro o «memoria» de S a n Juicio final, S 18,3; m. a los c a : u n a sola n a t u r a l e z a en
E s t e b a n , S 12,5; m . o c u r r i d o s que hicieron m., E 167,20; el Moisés: nacimiento, CD X V I I I
8; liberó al pueblo israelita del C r i s t o , T I 8,15.
con o c a s i ó n d e l a t r a s l a c i ó n tiempo de la m., tiempo de pe- M o n o t e í s m o : e n él s e e n c u e n t r a
de los c u e r p o s d e S a n G e r v a - nitencia, S 109,1; ahora es el y u g o egipcio, C D X V I I I 1 1 ;
entregó al pueblo la ley reci- l a v e r d a d e r a r e l i g i ó n , V R 25,46;
sio y S a n P r o t a s i o , C I X 7,16; tiempo de la m.; después será el monoteísmo socrático, V R
el q u e p i d e t o d a v í a m . p a r a el del Juicio, E J 54,5; ten m. b i d a en el S i n a í , C D X V I I I 1 1 ;
gobernó al pueblo d u r a n t e cua- 2,2 ( v . D i o s , P o l i t e í s m o , T r i n i -
creer se convierte en u n g r a n de tu alma, S 106,4. dad).
milagro, pues no cree creyen- r e n t a a ñ o s e n el d e s i e r t o , C D
—1.a misericordia de Dios: CIC X V I I I 11. M o r a l : L a ciencia m o r a l : cien-
do t o d o el m u n d o , C D X X I I 8. cia h u m a n a p o r excelencia, CA
I 27,54; cómo se predica de M o n a r q u í a : reino y reyes, C D V I 7,20; m i r a p o r l a s a l u d d e l a l -
•—Varios: m . e n l o s c u e r p o s y e n Dios la m., CD I X 5; se pre-
l a s a l m a s , S 9 8 , 1 ; el m . d e l a 12; l a m . p r i m i t i v a e n l o s p u e - m a , C A I I I 19,42; s u p e r i o r i d a d
dica analógicamente, DC I I 2,3; b l o s , C D I V 6; r é g i m e n n e c e - y e x c e l e n c i a , C A I I I 12,27; l o s
resurrección de las almas, S la m. de Dios, fundamento de
88,3; m . r e a l i z a d o s e n el A . T. s a r i o c u a n d o el p u e b l o n o s a b e conocimientos de la m. son
nuestra esperanza, C X 29,40, g o b e r n a r s e , L A I 6,14 ( v . E s - c i e r t o s , C A I I I 12,27.
p a r a encarecer la autoridad de 36,58; es muy peligroso a b u s a r
la ley y de s u s promesas, C D tado, Gobierno). — P r i n c i p i o s : es l a q u e a j u s t a l a s
de la m. divina p a r a pecar más a c c i o n e s h u m a n a s a l fin del
X 17; a l g o s o b r e l o s p r e t e n d i - libremente, C IV 3,4. M o n a c a t o : su alma, la vida co-
dos m . d e l o s d i o s e s d e l p a g a - m ú n , T M 25,32; l a l u c h a e s p i - h o m b r e , O I I 12,35; l a m o r a l i -
n i s m o , C D X 16,2; l o s m . d e Misterios p a g a n o s : causas de la r i t u a l d e l m o n j e , E 220,12; l a s d ad en los a c t o s e s t á d a d a p o r
m a g i a e j e r c i d o s b a j o influjo d e - institución de los m. paganos, divisiones en los m o n a s t e r i o s , la n a t u r a l e z a del h o m b r e , no
m o n í a c o , C D X X I 6; el m . y CD V I I 34; los m. de Ceres escándalo p a r a la Iglesia, E por la m e r a costumbre, DOC
l a m a g i a , T I I I 7,12. Eleusina, CD V I I 20; torpeza 211,1.4, 214,1; l a o r a c i ó n e n t r e I I I 10,15; n o h a y a c c i o n e s i n -
de los m. de la g r a n madre, los m o n j e s d e E g i p t o ; el u s o d i f e r e n t e s , E 82,13; l a c e r t e z a
Milenarismo: refutación, CD X X CD VII 26; torpeza de los m. d e j a c u l a t o r i a s , E 130,20; los de l a s v e r d a d e s m. es superior
7; c ó m o d e b e n e n t e n d e r s e l o s de Tellus, CD V I I 24,2. m o n j e s del d e s i e r t o , C V I I I a la certeza m a t e m á t i c a , O I I
m i l a ñ o s del A p o c a l i p s i s , C D 6,15; l o s q u e s e l l e g a n a l m o - 7,24; l a l e y d e D i o s : v i r t u d e s
X X 7. Mito: el m. en la teología poli- q u e e x i g e , O I I 8,25; y m e d i o s
teísta de los antiguos, CD VI n a s t e r i o d e b e n v e n i r c o n el
M i l i t a r e s : l a p r o f e s i ó n m i l i t a r es 5, X V I I I 13; es p u r a invención único propósito de servir a p a r a c o n o c e r l a , O I I 9,26; h a y
c o m p a t i b l e c o n el c u m p l i m i e n - del ingenio humano. CD X V I I I Dios, T M 22,25; l a s a l m o d i a acciones q u e s o n en si m i s m a s
t o d e l a v o l u n t a d d e Dios, E 13. es p e r f e c t a m e n t e compatible pecado y h a y acciones cuya
189,4; m . s a n t o s , E 189,4; s é c o n el t r a b a j o m a n u a l , T M malicia o bondad dependen de
pacifica a u n cuando peleas, E Mitología: sus sacrilegas fábu- 17,20; el m o n j e d e b e p r o c u r a r - la intención del q u e l a s reali-
189,6 (v. G u e r r a ) . las, E 17,1; sus personajes car- se alimento y vestido con su za, S M I I 18,60; p r i n c i p i o r e -
M i n e r v a : nació de la c a b e z a de gados con las más bajas inmo- p r o p i o e s f u e r z o , T M 3,4; n o s e g u l a d o r , el a m o r a D i o s y a l
J ú p i t e r , C D X V I I I 8 Cv. M i t o - ralidades, E 138,18; está plagada c o n t e n t e n con u n t r a b a j o espi- p r ó j i m o , C I C I 30,62; el p e c a d o
logía). de adulterios, E 91,4; influencia r i t u a l n i p r e t e n d a n c o m e r el e s t á e n el c o n s e n t i m i e n t o l i -
desmoralizadora de la m. pa- p a n g r a t u i t o s i n t r a b a j o físico, bre, C D I 1 8 , 1 ; t o d a l a m .
M i n o r í a : f u e r z a social y p o l í t i c a g a n a en la educación de la T M 3,4; los m o n a s t e r i o s n o d e - p r o c e d e d e Dios, V R 17,34; n o r -
de l a s m . d i r i g e n t e s , C D V juventud, C I 16,25; oficios de b e n s e r sociedades s a n t a s de m a de la m., la religión ver-
12; d e b e n m e n o s p r e c i a r s u s i n - los dioses paganos, CD IV 9; d e s o c u p a d o s , T M 14,15; e l m o n - d a d e r a , V R 1.
tereses privados por los inte- Júpiter, dios supremo, CD IV j e d e b e t r a b a j a r ; lo q u e l e f a l - —Permanencia: es s i e m p r e l a
reses de la cosa pública, C D V 9; suprema autoridad del Olim- t e lo d e b e s u m i n i s t r a r l a li- m i s m a , C I I I 7,13, C I C I I 8,12;
15 (v. E s t a d o , S o c i e d a d ) . po, CD IV 17; los muchos m o s n a d e los fieles, T M 16,17; los t i e m p o s c a m b i a n , l a m . p e r -
M i q u e a s : p r o f e t a , C D X V I I I 30. nombres con que se designa a el m o n j e , d e s e m b a r a z a d o d e la m a n e c e , C I I I 7,13; lo p e r m a -
Júpiter, CD V I I 11; según al- propiedad privada, debe traba- n e n t e y lo v a r i a b l e e n l a m . ,
M i s a : a l i v i a a los d i f u n t o s , E N gunos, los distintos dioses no j a r e n c o m ú n , T M 16,19; l a C I I I 7,13; h a y q u e a t e n d e r n o
110,29 (v. S a c r i f i c i o ) . son más que diversos nombres postura de ciertos monjes que sólo a l h e c h o , s i n o t a m b i é n a
Misericordia: D e f i n i c i ó n : CD del propio Júpiter, CD IV 11; se n e g a b a n a trabajar, T M 1 . 1 ; las circunstancias y a la in-
IX 5; definición etimológica, parangón de Júpiter con Jano, la r e n u n c i a a l a s actividades t e n c i ó n , C I I I 9,17; p a p e l d e l a
CIC I 27,53; su esencia, la vo- CD VII 8,9; los hechos de J ú - s e c u l a r e s n o i m p i d e el t r a b a j o , c i r c u n s t a n c i a en la m o r a l i d a d
luntad de socorrer la desgra- piter, invitación al vicio, CD T M 25,32; h a y e n el m o n a s t e r i o de l o s a c t o s h u m a n o s , D O C I I I
cia, DC II 2,3; miseria y m., C I I 7 ; r a z o n e s q u e a p o y a b a n el m u c h a s clases de trabajos, T M 12,18; h a y q u e c o n s i d e r a r el
I I I 2,2; es un verdadero sacri- c u l t o d e S a t u r n o , C D V I I 19; 25,33; d e m o s t r a d a los h o m b r e s tiempo en que se m a n d ó o pro-
ficio, CD X 5; si no se hace ¿se identifica S a t u r n o con Júpi- q u e n o b u s c á i s u n a v i d a fácil h i b i ó u n a cosa, D O C I I I 18,26;
por Dios no es sacrificio, CD ter?; CD V I I 13; Juno, reina de e n l a h o l g a n z a , s i n o el r e i n o la r e c t i t u d o malicia m . de l a
X 6; es la verdadera limosna, todas las diosas, C D I 4; obs- d e D i o s e n l a e s t r e c h e z y el acción h u m a n a dependen a v e -
S 106,4; haces a Cristo cuanto c e n i d a d e s e n el c u l t o d e J u n o , t r a b a j o , T M 28,36; d o b l e c a u s a ces d e l a v o l u n t a d h u m a n a , C D
haces al necesitado, S 13,4; al C D I I 5 ; D i a n a , C D V I I 16; de relajación en los m o n a s t e - X I V 6; l a d i f e r e n c i a d e é p o c a s
rico le es difícil tener m., S Apolo, C D V I I 16; oficios d e r i o s : la h a r a g a n e r í a y l a f a l s a influye en la aplicación de los
178,3; es conocimiento y soco- M a r t e , C D V I I 14; oficios d e s a n t i d a d , T M 30,38; el e n e m i g o •eternos p r i n c i p i o s m o r a l e s , B M
rro de la necesidad del próji- M e r c u r i o , C D V I I 14; l a d i o s a ha dispersado por todas partes 15,17.
mo, C X I I I 17,21; le está pro- F o r t u n a y la diosa Felicidad, h a r t o s h i p ó c r i t a s con h á b i t o — F i n e s y m e d i o s : es ilícito e v i -
metido un juicio de m., CG CD IV 18; la fábula de las d e m o n j e , T M 28,36; l o s q u e t a r u n pecado cometiendp otro
13,41; la bienaventuranza de la nueve m u s a s : su origen, DOC r e h u s a n el t r a b a j o s o n m u c h a s
m., SM I 2,7; mansedumbre y I I 17,27.
454 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 455

[Moral] LMuertel Muerte!


Movimiento: d e f i n i c i ó n : GLI es lo q u e v i e n e d e s p u é s d e l a
m e n o r , C D I 25, M E I X 12-16; 4,14, O I I 6,18; es tránsito de s e d a l a v i d a d e l a l m a c o n el
no se p u e d e n c o m e t e r p e c a d o s bautismo, pero no se suprime m . , s i n o lo q u e v i e n e c o m o r e -
un lugar a otro, O I I 6,19; está s ultas de la vida anterior, E
menores para evitar otros m a - regido por u n a ley única e in- la m . del cuerpo, C D X I I I 4 ;
y o r e s , C M 9,20; n o p u e d e c o - certeza d e la resurrección de 151,7; D i o s s a c a b i e n e s a u n d e
variable, VR 30,56; todas las l a m i s m a m . , T I V 13,18.
meterse u n a acción q u e en si cosas de este mundo están so- l o s m u e r t o s , CITA 33,76; l a m .
m i s m a es m a l a p o r m o t i v a c i o - de Cristo, r e s u r r e c c i ó n del —Varios: motivo de humildad, S
metidas a m., O I I 1,3; donde 97,2; el m i e d o a l a m . , C I V
nes subjetivas buenas, CM7.18; no hay m. no h a y tiempo C h o m b r e , T I V 3,5; la m. v e n -
d e lo c o n t r a r i o s e v e n d r í a n cida por la m. de Cristo, T I V 6,11; el m i e d o a l a m . y l a p u -
X I I 11,14; el m. corporal y el 2,4; ¿ p o r q u é D i o s h a e l e g i d o r i f i c a c i ó n d e l a l m a , C U A 33,73;
abajo la vida m . y la vida so- m. de los seres espirituales,
cial, CM 7,18; u n a m . p u r a m e n - la m . p a r a l a redención del el m i e d o a l a m . a p a r t a d e l
GLI 3,8; en Dios no hay movi- h o m b r e ? , T X I I I 16,20. p e c a d o , C V I 16,26; el s u e ñ o y
te subjetiva trastorna toda la miento, C X I 10,12; Dios, mo-
v i d a s o c i a l , C M 7,18; c u a n d o — E s e n c i a : el m a l e s e n c i a l d e l a l a m . , A O I V 18,28; h e m o s d e
tor inmóvil de todos los seres, m., l a s e p a r a c i ó n e n t r e el c u e r - a d e l a n t a r la m. del cuerpo con
u n a acción es o b j e t i v a m e n t e GLE V I I I 23,44; cómo Dios, in-
pecado, no h a y b u e n a s inten- po y el a l m a , C D X I I I 6; a l la m . v o l u n t a r i a del a l m a p o r
móvil, mueve a los seres crea- m o r i r , el a l m a s a l e d e l c u e r p o l a m o r t i f i c a c i ó n , E 95,2; p r e -
ciones q u e p u e d a n j u s t i f i c a r l a , dos, GLE V I I I 21,40; cómo
C M 7,18; n o d e b e m o s e v i t a r l o s s i n c u e r p o a l g u n o , E 159,1; p a r a c i ó n p a r a l a m . , S 9 7 , 1 ; el
mueve Dios y cómo mueve el a d ó n d e e s l l e v a d a el a l m a c u a n - beneficio de la m. p r e m a t u r a ,
m a l e s h a c i e n d o el m a l , C M 6,12; alma, GLE V I I I 22,43; los m.
el fin n o j u s t i f i c a l o s m e d i o s ; do s a l e d e l c u e r p o , G L E X I I P S 14,28; t r e s m u e r t o s r e s u c i -
del cuerpo humano y su valor 32,60; n o s e d e b e t e n e r p o r m a - tados p o r Cristo; su simbolis-
d e lo c o n t r a r i o , t o d o c r i m e n significativo, C I 8,13; el m.
s e r í a lícito, M E 8,11; lo q u e l a l a m . , s i n o lo q u e s i g u e a m o , S 98,3; l a m . d e l r i c o e p u -
del alma es voluntario; el m. l a m . , C D I 1 1 ; e n el s e p u l c r o lón y l a d e L á z a r o , S 102,3 ( v .
es m a l o i n t r í n s e c a m e n t e , e s m a - de la piedra es natural, LA
lo s i e m p r e , M E 13,23. e s t á el c u e r p o , n o e l a l m a , E J I n f i e r n o , J u i c i o final, R e s u r r e c -
I I I 1,2. 19,17; q u e d a el c u e r p o ; el q u e ción) .
— C o n o c i m i e n t o : el h o m b r e d e b e Muerte: Naturaleza: sólo ~la lo h a b i t a b a , y a m a r c h ó , E J Mujer: creación de l a m., G L E
d i s c e r n i r e n t r e el b i e n y el m. es cierta, S 97,3; la m., en- 43,12. I X 2,3; fué obra exclusiva de
m a l , E J 8,2; l a s t i n i e b l a s m á s fermedad inevitable del hom- .—Dos m u e r t e s : l a doble m . del Dios, G L E I X 15,26; l a c r e a -
temibles son las tinieblas m., bre, S 77,14; divina sentencia " h o m b r e , T I V 12,15, C D X X I 3, ción d e l a m . s e r e a l i z ó d e l a
q u e h a c e n p e r d e r el d i s c e r n i - que no puede ser anulada, E J X I I I 2 ; l a del a l m a y l a d e l m a n e r a q u e el G é n e s i s refie-
m i e n t o e n t r e el b i e n y el m a l , 22,6; todo cuerpo animal est% c u e r p o , D O C I 19,18; d i f e r e n - re, p e r o p r e f i g u r a o t r a cosa,
E J 35,1; l a s n o r m a s m . s o n c o - sometido a la m., SL I I 18,32; cia, T I V 3,5; l a m . p r i m e r a es G L E I X 13,23; m i s t e r i o e n c e -
nocidas t a m b i é n p o r los im- u n a cosa es ser mortal, y otra, la del c u e r p o ; l a m . s e g u n d a r r a d o en la creación de la m.,
píos, T X I V 15,21; n o s e l l a m a e s t a r sujeto a la m., M P I es l a d e s d i c h a e t e r n a d e l a l m a , G L E I X 18,33; el a l m a d e l a
hombre bueno al q u e conoce 3,3; diferencia entre lo mortal, M P I 11,13; l a m . e t e r n a d e l p r i m e r a m . no fué h e c h a del
10 que es bueno, sino al que lo muerto y lo que ha de mo- c u e r p o y d e l a l m a , S 65,8; e x i s - a l m a del p r i m e r v a r ó n , G L E X
a m a lo bueno, CD X I 28; ¿son rir, MP I 5,5; a la vida de los ten u n a m. que es peor y u n a 1,1; f u é c r e a d a c o m o a y u d a d e l
pocos los hombres rectos?, O mortales le cuadra mejor el m . q u e es m e j o r , E J 23,9; i n d i - v a r ó n p a r a p r o p a g a r l a especie,
11 10,29; la m, p a g a n a es insu- nombre de m., CD X I I I 10; cios d e l a m . c o r p o r a l y d e l a G L E I X 3,5; h a s i d o c r e a d a
ficiente a los ojos de Dios, E J cada hora que vives es un pe- m . e s p i r i t u a l , S 65,6; l a m u e r - p a r a e n g e n d r a r , y ello a u n q u e
45,3; los tres sellos de la m. llizco que das a la vida, CD t e d e l a l m a e s el p e c a d o , E J no hubiera sobrevenido la n e -
maniquea, CIC I I 10,19; el di- X I I I 1 0 ; c u á l es el m o m e n t o 47,8; t o d o s t e m e n l a m . d e l cesidad de morir a c a u s a del
vorcio entre el pensamiento y preciso de l a m., C D X I I I 9; c u e r p o ; pocos t e m e n l a m . del p e c a d o , G L E I X 9,14; c a s t i g o
la vida práctica, O I I 10,28; la m. es u n castigo, C D X I I I a l m a , E J 49,2; d o s c l a s e s d e de l a m . en el p a r a í s o , G L E
las virtudes m. y la cultura, O 16; e s s a l a r i o d e l p e c a d o , G D m . : l a del cuerpo y l a del a l - X I 37,50; l a m . e s c r i a t u r a d e
I I 8,25; necesidad de salvar 9,21; n o e s p e c a d o , e s c o n s e - m a , S 98,2; l a s e g u n d a m . , V R Dios, c o m o el v a r ó n , C D X X I I
los valores m., S 128,8. c u e n c i a d e l p e c a d o , N G 23,25; 27,50; l a m . e t e r n a , E N 113,29; 17; i g u a l d a d d e n a t u r a l e z a c o n
¿es la m . p e n a p a r a los j u s - el i n f i e r n o , V R 52,101; l a m . el v a r ó n , C X I I I 32,47; p a r i d a d
Mortificación: su necesidad, C del a l m a e s s e p a r a c i ó n d e Dios, fundamental c o n el h o m b r e ,
X 29,40; es absolutamente ne- t o s ? , C D X I I I 3 ; e s fin d e l o s
males p a r a los buenos, pero no C X I I I 21,30; e s el p e o r d e l o s V R 41,98; i m a g e n d e D i o s , c o -
cesaria, C X 35,56; sin m. no males, C D X I I I 1 1 ; cuan de m o el v a r ó n , T X I I 7,9; l a b e -
h a y oración, C X 35,57; sin m. p a r a los m a l o s , E 104,3; el c a s -
t i g o del p e c a d o s e h a c o n v e r t í - llorar es la m. del alma, S lleza n u e v a de l a m . en la v i d a
corporal no hay victoria sobre 65,7; n o t e n g a m o s m i e d o a l a e t e r n a , C D X X I I 17; d i g n i d a d
el demonio, CC 6,6; es necesa- do e n i n s t r u m e n t o d e j u s t i c i a ,
C D X I I I 4; es beneficiosa p a r a m . del c u e r p o ; t e m a m o s l a del c r i s t i a n a d e l a m . , V R 16,30.
ria la m. de los sentidos, C VI a l m a , E J 43,12; d e b e m o s t e m e r M u ltiplicación de los p a n e s : sim-
8,13; la m. cristiana no supo- l o s fieles e n l a fe, P S 14,26.
l a m . del a l m a , S 161,5; n o t e - b o l i s m o del m i l a g r o , S 95,2,
ne odio, sino amor bien orde- —Origen: no procede de Dios, m a s la m. corporal, t e m e la 130,1.
nado al cuerpo, DOC I 24,24; V R 11,22, 12,25, C X I I I 15,16; e t e r n a , S 279,9, SD I I 13,23; M u n d o : D o s m u n d o s : doble sen-
debemos m o r t i f i c a r nuestros es h e r e n c i a d e l p e c a d o o r i g i - p u e s t o e n el t r a n c e d e m o r i r o t i d o : los a m a d o r e s d e l m . y
apetitos p a r a no ser por ellos n a l , D C I 1,10, T I V 12,15, E N t r a i c i o n a r a Dios, h a y q u e ele- el c o n j u n t o u n i v e r s a l d e l a a
mortificados, CO 3,9; hay que 25,8, C X 2 0 ; c a s t i g o d e l p e c a - g i r l a m . , E J 51,10, 52,3. c r i a t u r a s , P 19,16; d o s s e n t i -
inculcar la m. de los sentidos do o r i g i n a l , M P I 2,2, G L E X I — L a b u e n a m u e r t e : cuál es la dos : el m . físico y el m . m o -
desde niños, C I X 8,18; p a r a 32,42, T I V 13,16, X I I I 16,20, C D b u e n a y l a m a l a m . , S 102,2; r a l , l o s a m a d o r e s d e lo t e m p o -
conservar la imagen de Dios, X I I I 1 ; c ó m o m u r i ó el c u e r p o criterio p a r a j u z g a r de la m., r a l , E J 2 , 1 1 ; d o s m . : el b u e n o
el hombre debe mortificar su p o r el p e c a d o o r i g i n a l , M P I S 102,4; c u a l l a v i d a , t a l l a y el m a l o , S 81,3; el m . b u e n o ,
cuerpo, C VII 7,11; la m. de 6,6; c a s t i g o d e l o s p e c a d o s , E J m., S 102,2; el l e m a d e l a v i d a h e c h o p o r Dios, y el m . m a l o ,
los ojos es sumamente nece- 3,13; c a s t i g o d e l a s o b e r b i a , cristiana, morir p a r a vivir, C p o r los h o m b r e s m a l o s , S 121,1.
saria, C X 34,51; de la lengua, C I 1,1; q u é s i g n i f i c a «el r e i n o X I I 14,17; m u e r t o s p a r a sí, v i - — M u n d o f í s i c o : c r e a c i ó n d e Dios,
C X 37,60; de la ambición, C d e l a m . » d e q u e h a b l a el v o s p a r a T i , C X I I 14,17; n o C I 2,2, I I I 6,10; D i o s , c r e a d o r
X 36,59; de la gula, C X 31,43; A p ó s t o l , M P I 11,13; c u á l e s el d e b e s t e m e r l a m . , s i n o el ol- y g o b e r n a d o r del m . , C I 20,31;
del olfato, C X 32,48; del apeti- a g u i j ó n d e l a m . : n o es el vido de t u inmortalidad, S D I I el u n i v e r s o e s t á o r d e n a d o p o r
to carnal, C X 30,42; el reino e f e c t o d e l a m . , s i n o el p r o d u c - 19,33; lo t e m i b l e d e l a m . n o Dios, L A I I I 9,27; e s c a l a p a r a
de los cielos se alcanza a viva t o r d e l a m . , M P I I I 11,19;
fuerza, SM I 15,40. m . y r e s u r r e c c i ó n , M P I 8,8;
456 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 457

[Mundo] [Mundo] TNaturaleza] | N e s t o r i a n i s m o : e r r o r cristológico,


el c o n o c i m i e n t o d e D i o s , C V — L u c h a c o n t r a el m u n d o : n o 15,42; t o d a n. p r o c e d e d e D i o s , E N 35,10; n i e g a l a u n i ó n h i p o s -
1,1; p r o b l e m a s fundamentales a m e m o s a l m., V R 55,107; t r e s C X I I 11,11; t o d a n. o e s D i o s t á t i c a , C G 11,30; y l a m a t e r n i -
a c e r c a del m . , O I I 17,46; es a v i s o s e v a n g é l i c o s , S 108,2; t e - o p r o c e d e d e D i o s , A O I I 3,5; dad divina de la Virgen, E J
eso q u e a p a r e c e a n t e m í , C A n e m o s p r o h i b i d o e l a m o r del los t r e s p r i n c i p i o s c o n s t i t u t i - 8,5.
I I I 11,24; es e s e n c i a l m e n t e fi- m . , B J 87,4; u s a del m . ; n o t e v o s d e t o d a n., E 11,3; t o d a Nicodemo: se llega al Señor, pe-
n i t o , C D X I 5 ; l a d u r a c i ó n del d e j e s e n v o l v e r p o r él, E J 40,10; l a n. r e s p l a n d e c e con orden, r o d e n o c h e , E J 11,4; n o e r a i n -
m . , S L I I 2,2; f u é h e c h o c o n el u n m. bueno, hecho b u e n o del O I 5,12; t o d a n. es b u e n a , V R c r é d u l o , s i n o t í m i d o , B J 33,2;
t i e m p o , n o e n el t i e m p o , C D m a l o , S 96,6; h u y e del m . c u a n - 41,78, C D X I 22, D A I I I 13,36; b a j a el c u e r p o d e C r i s t o d e l a
X I 6; e s t á p r e s i d i d o p o r el o r - do i n t e n t e a c a r i c i a r t e , E 145,2; t o d a n . c o n s i d e r a d a e n sí m i s - c r u z , E J 120,4.
d e n , C A I 1,1; l a h e r m o s u r a n e c e s i d a d del a i s l a m i e n t o e s p i - m a e s u n b i e n , N B 1,3.9.15.17.
r i t u a l del m., S 88,23; d e b e m o s 36; n o e x i s t e n. a l g u n a c o n - N í n i v e : profecía de su destruc-
del m . , r e f l e j o del o r d e n , O I c i ó n y los d e c r e t o s d i v i n o s ,
7,18; g r a d a c i ó n d e p e r f e c c i o n e s h u i r del m . n o c o n el c u e r p o , t r a r i a a D i o s , C I C I I 1,1; l a n.
p e r o sí con el c o r a z ó n , D P 8,20; c r e a d a o es espíritu o es c u e r - C D X X I 18; c ó m o s e c u m p l i ó
e n el m . c o r p ó r e o , L A I I I 5,16; l a profecía de su destrucción,
l a b e l l e z a del u n i v e r s o p o r l a sin la gracia no podemos huir po, N B 1 ; t o d a n . c r e a d a e s
del m . , D P 8,20; el b u e n c r i s - c o r r u p t i b l e , N B 10; a r m o n í a y C D X X I 24.
oposición de contrarios, C D X I
18; la n a t u r a l e z a i r r a c i o n a l no t i a n o e s t á en e s t e m., pero no c o n c o r d i a d e l a n., T X I I I 3,6; N i ñ e z : G e n e r a l i d a d e s : el a l m a
desdice de la belleza del u n i - es d e e s t e m . , E J 38,6; n o lección m a r a v i l l o s a de la n. d e los n i ñ o s , T X I V 5,7; i g n o -
verso, CD X I I 4; la doctrina es lo m i s m o p a s a r d e e s t e m . a c e r c a d e D i o s , T X V 4,6; l a r a n c i a y d e b i l i d a d d e los n i -
p l a t ó n i c a d e los d o s m . , el i n - q u e p a s a r c o n el m . , E J 5 5 , 1 ; n . e s s u p e r i o r a l a r t e , V R 2,2. ñ o s , M P I 38,69; o r i g e n d e l a
t e l i g i b l e y el s e n s i b l e , C A I I I n u e s t r a v i c t o r i a s o b r e el m . , — H u m a n a : sus elementos, AO i g n o r a n c i a i n f a n t i l , M P I 36,67;
17,37; c o n t r a los q u e d e f i e n d e n S 97,4. I V 2 , 3 ; s u p u e s t o e x c e l s o en la los p e c a d o s d e los n i ñ o s , G L E
l a t e o r í a del e t e r n o r e t o r n o , M ú s i c a : c i e n c i a o s e n t i d o del b i e n c r e a c i ó n , V R 16,30; l a n . h . . X 13,22; n o s e l e s d e b e n a t r i -
C D X I I 17 (v. C r e a c i ó n , U n i - m o d u l a d o , E 166,13; t r e s c l a s e s a u n c o r r o m p i d a p o r el vicio, buir pecados personales, MP
verso). de s o n i d o : canto, i n s t r u m e n t o s es s u p e r i o r a l a n . a n i m a l , L A I 17,22, 35,65; a l n a c e r n o s o n
— M u n d o m o r a l : el m . en s e n t i d o de aire y de percusión, O I I I I I 14,39, N B 5 ; d i g n i d a d d e l a i l u m i n a d o s p o r el V e r b o , M P
p e y o r a t i v o , E J 79,2; p o r m . s e 14,39; d i s c i p l i n a q u e p a r t i c i p a n. e s p i r i t u a l , L A I I I 20,56; l a I 25,36; e n q u é s e n t i d o p u e d e n
e n t i e n d e los h o m b r e s m a l o s , B J del s e n t i d o y del e n t e n d i m i e n - n. h., l a m á s l e v a n t a d a d e ser llamados «penitentes», M P
52,10; el m . s o n los a m a d o r e s t o , O I I 14,41; e s f u e r t e el las c r i a t u r a s visibles, T X V I 19,24; l a v a n a g l o r i a en l a n.,
del m . , S 67,5, 144,2; a l m . lo a t r a c t i v o sensible de la m ú s i - 8,14; los d o s e s t a d o s t e o l ó g i - C I 19,30; l a d e s o b e d i e n c i a e n
h a c e n m a l o los h o m b r e s m a l o s , ca, C X 33,49 (v. C a n t o ) . cos d e l a n . h., P S 5,10, D P l a n., C I 10,16; los m a l e s q u e
S 80,8; m . s o n los q u e v i v e n 7,13, T X I I I 12,16; a n t e s del p e - s u f r e n los n i ñ o s i n o c e n t e s ; e x -
e n v u e l t o s en s u s c o n c u p i s c e n - M u t a c i ó n : e s t á d a d a p o r los c a m - p l i c a c i ó n , B 166,16; c u e s t i ó n
b i o s d e f o r m a , C X I I 6,6; l o s cado y después del pecado, LA en t o r n o a l a m u e r t e y a los
c i a s , E J 107,1; e s l a m a l i c i a d e cambios substanciales, C X I I I I I 19,54; e n a m b o s , l a n . h .
los a m i g o s d e e s t e m . , E J 101,2; n e c e s i t ó l a g r a c i a , B 106,28; s u f r i m i e n t o s d e los n i ñ o s , L A
s o n m . los q u e p o r a m o r a él 6,6; e s e s e n c i a l a t o d o a c c i - I I I 23,66; D i o s c o r r i g e a los
d e n t e , T V 4 , 5 ; t o d o lo m u d a - e n t o d o t i e m p o , l a n. h . t i e n e m a y o r e s c a s t i g á n d o l o s c o n el
h a b i t a n e n él, E J 2 , 1 1 ; el m . b l e e s s u s c e p t i b l e de p e r f e c c i ó n n e c e s i d a d d e m é d i c o , GC I I
s o n l a s t i n i e b l a s , E J 3,5; el 29,34; c r e a d a i n o c e n t e , c o r r o m - dolor o l a m u e r t e d e s u s n i ñ o s
m . e s c o n c u p i s c e n c i a , V E 38,70. o f o r m a , L A I I 17,45; t o d a l a q u e r i d o s , E 166,18, (v. P e c a d o
creación sensible está sujeta a p i d a p o r el p e c a d o , N G 3 , 3 ; l a o riginal).
m., O I I 19,50, E 18,2; el h o m - n. h . a n t e s del p e c a d o , M P I I
— M a l d a d y v a n i d a d : d o s m . en b r e e s m u d a b l e en s u c u e r p o y 22,36; el e s t a d o d e n . í n t e g r a , —El b a u t i s m o d e l o s n i ñ o s : t a m -
l a E s c r i t u r a : e l r e d i m i d o y el en s u a l m a , L A I I 6,14, B J N G 48,56, N G 51,59; el d o n de b i é n ellos n e c e s i t a n u n l i b e r a -
c o n d e n a d o , S 96,8; el m . q u e 1,8; el a l m a e s m u d a b l e , S 2 , 3 ; i n t e g r i d a d , M P I 16,21; e s t a d o dor, S 293,10; C r i s t o , s a l v a d o r
p e r s i g u e a l m . , S 96,7; n o c o - la m. supone mortalidad, C d e n . v u l n e r a d a d e s p u é s del t a m b i é n de los niños, M P I
n o c e a l P a d r e , E J 75,2; n o e s X I I 11,11; l a m u t a b i l i d a d e s p e c a d o , N G 53,62; t i e n e n e c e s i - 23,33; h e r e d a n el p e c a d o o r i g i -
capaz de recibir al E s p í r i t u u n a especie de m u e r t e , T I I d a d d e R e d e n t o r , A P 8,21; si- n a l , E 190,15; n e c e s i t a n el b a u -
S a n t o , E J 74,4; e s t á c o n d e n a d o 9,15; l a v o l u n t a d d i v i n a , c a u s a gue siendo buena a u n después t i s m o , E 194,43, E 186,11, 186,30;
p o r el E s p í r i t u S a n t o , S 144,3; eficiente de t o d a mutación, T del p e c a d o , a u n q u e t a r a d a , E P el a l m a del n i ñ o t i e n e q u e s e r
s e r á a r g ü i d o de i n f i d e l i d a d , S I I I 2,7; l a c r i a t u r a c o r p o r a l e s I I 4,8; c o r r o m p i d a p o r el p e c a - l i b e r a d a del p e c a d o o r i g i n a l , E
143,2; el m . e s m a l o p o r q u e m u d a b l e en c u a n t o a l l u g a r y do, f u é r e n o v a d a p o r C r i s t o , 167,2; el b a u t i s m o d e los n i ñ o s ,
p o s t e r g a a D i o s , S 96,5; es m a - al t i e m p o ; e l e s p í r i t u , sólo e n M P I I 23,37; el i d e a l d e l a p e r - L A I I I 23,67; c o s t u m b r e d e l a
lo el m . p o r q u e s o n m a l o s los el t i e m p o ; el C r e a d o r , n i e n el f e c t a n. h . : a él e s t a m o s lla- I g l e s i a a c e r c a del b a u t i s m o de
q u e v i v e n en él, E J 3,5; el q u e l u g a r n i en el t i e m p o , G L E m a d o s , V R 46,88 (v. H o m b r e ) . los i n f a n t e s , G L E X 23,39; el
a m a al m. se olvida de su al- p r o b l e m a de la condenación de
m a , S 142,3; el a m o r del m . V I I I 20,39; s ó l o D i o s e s i n m u - N a v i d a d : e s c o n m e m o r a c i ó n li- los n i ñ o s q u e m u e r e n s i n el
h a c e a d ú l t e r a el a l m a , S 142,3; t a b l e , T V 2 , 3 ; en D i o s n o h a y t ú r g i c a del N a c i m i e n t o , n o s a - b a u t i s m o , M P I 16,21; s o b r e el
e l e s p í r i t u del ni. e s e s p í r i t u m . , C V I I 10,16, X 25,36; en c r a m e n t o , B 55,2. destino de e s t a s c r i a t u r a s , E
d e s o b e r b i a , E L 13,22; s e a m a Dios no h a y c a m b i o a l g u n o , C Necesidad: significa carencia, V P 157,11, A O I 9,10; i s o n t a n t o s
a si m i s m o el m . d e p e r d i c i ó n , I X 4,11, X I I 11,11. 4,29; c o n s i s t e en n o t e n e r , V P e n n ú m e r o ! , E 166,10 (v. B a u -
y en r e a l i d a d se odia, E J 87,4; 4,27; t o d a n. e q u i v a l e a m i s e - tismo).
c ó m o n a c e , c r e c e y se c o n f i r m a N a h ú m : p r o f e t a , C D X V I I I 31. r i a , V F 4,28; l a m a y o r n. es — V a r i o s : c ó m o s e a p r e n d e el
el a m o r del m . , P 17,14; l a f e - carecer de la sabiduría, VF l e n g u a j e en i l a n., C I 8,13;
licidad que el m. p r o p o n e p u e - N a t á n : s u p r o f e c í a , C D X V I I 9. 4,27. los j u e g o s , d e l e i t e d e los n i ñ o s ,
d e d a r al t r a s t e con l a v e r d a - N a t a n a e l : bajo la h i g u e r a : sim- N e o p l a t o n i s m o : el n. y l a i d o l a - C I 9,15.
d e r a f e l i c i d a d , S 76,9; m a l o e s b o l i s m o , S 122,1; elogio d e l S e - t r í a , V R 37,68; s e a c e r c ó a l a Noé: era figura de Cristo, E J
el m . , pero- a p e s a r d e ello lo ñ o r , E J 7,16. v e r d a d , pero no llegó del todo 9,11; y d e los p a s t o r e s s a n t o s
a m a m o s c o m o si f u e r a b u e n o , N a t u r a l e z a : E n g e n e r a l : defi- a ella, V R 4,7; el n. d e los d e l a I g l e s i a , M P I I 10,12; i n -
S 80,8; los f a v o r e s d e e s t e m . nición, T V I I 6,11; como sinóni- a c a d é m i c o s , E 1,1; el n. d e P l o - terpretación histórica y alegó-
seducen a los incautos, C A I m o d e s u b s t a n c i a , L A I I I 13,36; t i n o , C V I I 9,13, E 118,33; su r i c a del a r c a , C D X V 2 7 ; el
1,3; el m . d e h o y h a p e r d i d o f a l s o c o n c e p t o d e los a p o l i n a - influjo en S a n A g u s t í n , C A I I a r c a , símbolo d e Cristo y de
h a s t a su a p a r i e n c i a de seduc- r i s t a s , C V I I 19,25; D i o s , c r e a - 2,5 ( v . A c a d é m i c o s , P l a t o n i s - l a I g l e s i a , C D X V 26; g e n e r a -
t o r , E 127,1. d o r d e t o d a s l a s n., L A I I I mo).
458 ÍNDICE GENERAL DE MATEIRÍAS DE LOS XVIII VOLDMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 459

[Noé] [Obediencia] [Obispo] [Obras!


clones de los t r e s hijos de o. es u n a o b l i g a c i ó n , S 62,13; p e s a d u m b r e del oficio e p i s c o - sí m i s m o , S 72,5; l a s o. d e la
Noé, CD X V I 3; figuración h a y que obedecer a Dios a n t e s pal, S 82,15; t i e n e n sitio p r e f e - carne, e n u m e r a c i ó n paulina, SM
p r o f é t i c a d e los h i j o s d e N o é , q u e a los h o m b r e s , C I I I 8,15; r e n t e e n l a I g l e s i a p o r lo g r a v e I I 24,81; e n q u é c o n s i s t e el
C D X V I 2 (v. D i l u v i o ) . o. d e l a e s p o s a a l e s p o s o , C I C d e s u r e s p o n s a b i l i d a d , S 91,5; o b r a r m a l , L A I 16,34; n a d i e
I 30,63; d e los h i j o s a los p a - deben d a r e s t r e c h a c u e n t a de es i r r e p r e n s i b l e e n t o d a s s u s
No v a c í a n o s : c o n d e n a n como m a - l a s o v e j a s , S 137,15; es m á s
las las s e g u n d a s nupcias, BV d r e s ; c a s o s e n q u e n o s e les a c c i o n e s , M P I I 12,17; o. b u e -
d e b e o., S 25,3; el s u p e r i o r g l o r i o s o r e s i g n a r el oficio e p i s - n a s y o. m a l a s : s u r a í z , l a v o -
4,6 (v. M a t r i m o n i o ) . copal p a r a evitar u n peligro a
ejerce m á s fuerza rogando que l u n t a d b u e n a o m a l a , GC I
N ú m e r o : elemento necesario de m a n d a n d o , S 11,11; el j u i c i o la Iglesia que h a b e r aceptado 18,19; l a i n t e n c i ó n y l a e n t i d a d
l a b e l l e z a , O I I 15,42; o r i g e n final será la h o r a de la glori- e s e oficio, E 69,1; n o es o. el d e l a s o. s o n l a s q u e c u a l i f i c a n
d e t o d a a r m o n í a , V R 42,79; i m - f i c a c i ó n d e l a o., E J 99,1. q u e a m a p r e s i d i r , no el s e r m o r a l m e n t e a l a s o., C I C I I
plica pluralidad reducida a uni- ú t i l , C D X I X 19; en l a s c á t e - 13,27; c o m p r a c o n t u s b u e n a s
d a d p o r l a r a z ó n , O I I 15,42; Obispo: P a s t o r y doctor: la dras hay pastores y también o. el r e i n o d e l o s cielos, S 18,4;
el n . i n t e l i g i b l e y el n . s e n s i - v e r d a d e r a m i s i ó n d e los o., E m e r c e n a r i o s , E 208,2; c u i d e el el t e s o r o d e l a s b u e n a s o. y el
ble, E 3,2; el n. c o m o r e v e l a - 91,7; el o., p a s t o r b u e n o , E J prelado de ser buen pastor, no d e l a s m a l a s , S 18,3; s o n l a s
ción d e t o d a l a v e r d a d , O I I 47,3; es p a s t o r y d o c t o r a l m i s - m e r c e n a r i o , E J 46,5; el o. no es o. l a s q u e d a n t e s t i m o n i o del
15,43; b r i l l a e n l a s c o s a s , p e r o m o t i e m p o , E 149,11; e n t i e n d a m e r c e n a r i o , es p a s t o r ; p ó r t e s e h o m b r e , E J 23,2; l a s o. t i e n e n
sólo l a r a z ó n lo a l c a n z a , O I I q u e a él, c o m o p a s t o r , le t o c a como pastor, no como merce- s u r a í z en el c o r a z ó n , S 91,5;
15,42; l a v e r d a d i n c o r r u p t i b l e l a d o c t r i n a , E 149,11; e n el o. n a r i o , S 137,14; t a m b i é n en l a s p o r l a fe y l a s b u e n a s o.
d e los n., L A I I 8,21; el n. y es t a n t o d e c u l p a el t a n t o d e sillas episcopales h a y trigo y l l e g a m o s a l a v i s i ó n d e Dios,
l a s a b i d u r í a , L A I I 11,30; o el i g n o r a n c i a , E 134,3; l a a u t o r i - h a y c i z a ñ a , S 73,4; c u á n d o es S 91,9; l a s o. d i c e n qué
a l m a es n. o el n. es l a m e t a d a d del o. n o es i g u a l a l a d e lícita y cuándo no la h u i d a vida lleva c a d a uno, T X I I
del a l m a , O I I 15,43; el n . en l a E s c r i t u r a , E 93,38, G C I del o., E 228,6, 228,10; i m a g e n 7,11; d e s p u é s d e n u e s t r a s o.
los c u e r p o s , L A I I 11,30; s o b r e 43^47; el o. d e b e u n i r l a a c c i ó n del o. s e g ú n S a n P a b l o , S 178,1 descansaremos en D i o s el
l a p e r f e c c i ó n del n. 6, G L E I V y l a c o n t e m p l a c i ó n , E 95,2; n o (v. P a s t o r ) . sábado de la vida eterna,
2,2, C D X I 30; c ó m o v e m o s l a a n t e p o n g a el ocio d e l a c o n - C X I I I 36,51; los m a l o s h a c e n
p e r f e c c i ó n del n . 6, G L E I V templación a las necesidades O b r a s : F e y o b r a s : s i n l a fe, m a l u s o d e l a s o. b u e n a s d e
7,13; el n . 6, f i g u r a d e l t i e m p o , d e l a I g l e s i a , E 48,2; c u a n d o l a s o. n o s o n b u e n a s , E J 25,12; Dios, D i o s h a c e b u e n u s o d e
T I V 4,7. h a b l a c o m o o. n o es l a p e r s o - l a fe es el p r i n c i p i o d e l a s o., l a s o. m a l a s d e los h o m b r e s ,
n a la que habla, sino la cáte- A P 14,34; l a s o. s i g u e n a l a E J 27,10; l a s o b e r b i a s e i n t r o -
d r a d e s d e l a q u e h a b l a , S 137,13; gracia, son fruto de ésta, DC d u c e f u r t i v a m e n t e en l a s m i s -
Obediencia: Necesidad: al es d e b e r d e l o. e x a m i n a r s e s e - I 2,2, 2 , 3 ; l a s o. b u e n a s s o n m a s o. b u e n a s , N G 29,33.
h o m b r e le c o n v i e n e l a o. a r i a m e n t e ; d e b e r d e l o s fieles don d e Dios, E N 31,9, G D 8,19;
D i o s , n o l a o. a s u p r o p i o c a - n o j u z g a r a l o., S 178,1. p r o v i e n e n d e Dios, no del h o m - O b s t i n a c i ó n : es r e p r o b a b l e , p e r o
p r i c h o , G L E V I I I 11,24; es d e — G o b i e r n o : sólo n o s c o n s a g r a n b r e , P S 10,19; s o n los h i j o s l a c o n s t a n c i a es d e s e a b l e , C U A
suma conveniencia para el o. e n b e n e f i c i o del p u e b l o c r i s - b u e n o s del e s p í r i t u , E 149,4; 26,51.
h o m b r e , M P I I 21,35; s u m a - t i a n o , E 128,3; e s c l a v o s o y d e s i n ellas, l a fe n o s a l v a a n a -
m e n t e r e c o m e n d a d a por Dios la Iglesia, m á x i m e de s u s m i e m - die, E P I I I 5,14; l a f e n o b a s - O d i o : N a t u r a l e z a : es l a i r a i n -
a l h o m b r e , M P I I 21,35; es b r o s d é b i l e s , T M 29,37; a u n q u e t a : s e r e q u i e r e n o., CO 14,30, v e t e r a d a , SM I I 19,63; es l a i r a
ú t i l a l h o m b r e el s o m e t i m i e n - él es el s u p e r i o r , es el s e r v i d o r G L 8,20; o. s i n c a r i d a d n o v a - e n v e j e c i d a e n el c o r a z ó n , S
t o a D i o s , C D X I V 12. d e l o s fieles, S 95,2; d e b e h a - len, S 93,3; c l a m a r a C r i s t o es 58,8; h a y q u e e v i t a r q u e l a i r a
— N a t u r a l e z a : don de Dios, D P c e r el b i e n n o sólo d e l a n t e d e r e s p o n d e r con b u e n a s o. a l a d e g e n e r e en o., S M I 10,26; d i -
14,36, C G 6,9; n o r m a del b i e n Dios, sino t a m b i é n delante de g r a c i a , S 88,12; l a s o. b u e n a s f e r e n c i a e n t r e l a i r a y el o., S
v i v i r , C I 9,14; m a d r e d e t o d a s los h o m b r e s , E 125,2; c u i d e el c o n s i s t e n en h a c e r l a v o l u n t a d 82,2; l a b r i z n a en el ojo es l a
l a s v i r t u d e s , B M 23,30, 24,32, o. d e n o d e s p e r t a r en el p u e - d e D i o s , S M I I 25,82; l a f u e n - i r a , l a v i g a es el o., S 82,1.
C D X I V 12; es s u p e r i o r a l a blo s o s p e c h a s d e a v a r i c i a , E t e d e d o n d e m a n a n l a s o. b u e - —Gravedad: pecado mortal, S
c o n t i n e n c i a , B M 23,29; D i o s e s - 83,3; d e b e h u i r e n lo p o s i b l e n a s , E L 7,11; s e d a n p o r l a 82,5; el c r i s t i a n o t i e n e p r o h i b i -
c u c h a u n a s o l a o r a c i ó n del los p l e i t o s s e c u l a r e s , E 33,5; n o fe, P S 10,20; l a s o. b u e n a s d e do el o., E 104,8; el q u e p e c a
o b e d i e n t e a n t e s q u e diez m i l debe temer las palabras duras, los g e n t i l e s n o s o n s u f i c i e n t e s , p o r o., p e c a c o n t r a sí m i s m o ,
del r e b e l d e , T M 17,20; en l a o. S 178,1; l o s p r e p ó s i t o s n o d e j e n E J 45,2; p r i n c i p i o d e l a s o. b u e - S 82,4; n o c i v i d a d del o., S
c o n s i s t e el c u l t o d i v i n o , M P I I d e r e p r e n d e r los p e c a d o s , C D n a s es l a c o n f e s i ó n d e l a s m a - 82,3; n a d i e s e a b o r r e c e a sí
21,35; es l a v i r t u d q u e m e r e c e I 9,3; es o b l i g a c i ó n s u y a e v i - l a s , E J 12,13 (v. F e ) . . m i s m o , D O C I 24,24; D i o s o d i a
al h o m b r e la posesión de Dios, t a r el c o n t a g i o d e l a s o v e j a s , el vicio, p e r o n o o d i a s u p r o -
G L E V I I I 6,12; sólo en l a o. C G 15,46; n o s e a u s e n t e d e s u — R a í z d e l a s o b r a s b u e n a s : el p i a o b r a , E J 110,6; no o d i e m o s
s e h a l l a l a l i b e r t a d , V R 46,87; g r e y con l i b e r t a d excesiva, si- árbol malo no puede d a r fru- al p e c a d o r , s i n o s u p e c a d o ,
el a p e t i t o de independencia, n o sólo p o r u r g e n c i a n e c e s a r i a , t o s b u e n o s , S 72,1; l a m a l a v o - C U A 34,78; a r r o j a el o. d e t u
r u i n a del género h u m a n o , M P E 122,1; n o b u s q u e en l a i g l e - l u n t a d no p u e d e p r o d u c i r o. c o r a z ó n , S 56,17.
sia algo distinto de Dios, S b u e n a s , E N 15,4; p a r a q u e l a s
II 19,33; o. de María a la vo- o. c a m b i e n h a d e c a m b i a r pri- O f e n s a s : el q u e o f e n d e s e h i e r e
luntad divina, MP I 29,57. 137,9; n o e s s e ñ o r d e l o s b i e - m e r o el h o m b r e , S 72,1; m u d a
n e s d e l a I g l e s i a , E 126,8; s o n a sí m i s m o , S 82,4; r e m e d i o d e
—Aspecto social: ley primordial a d m i n i s t r a d o r e s , no d u e ñ o s d e el c o r a z ó n y m u d a r á s l a s o., S l a o., p e d i r p e r d ó n , S 82,5;
de toda sociedad humana, C l o s b i e n e s e c l e s i á s t i c o s , E 125,2; 72,4; l a m u e r t e , e x h o r t a c i ó n a o b l i g a c i ó n del o f e n d i d o , S 82,7;
I I I 8,15; v i r t u d c e n t r a l d e l a q u e l o s h o n o r e s q u e el p u e b l o l a s b u e n a s o., S 102,5; o c u l - el p e r d ó n d e l a s o., S 304,5 (v.
e n c a r n a c i ó n , T X I I I 18,23; o r - les t r i b u t a n o l o s a b r u m e n en t a m i e n t o y publicidad de las Injurias, Perdón).
d e n j e r á r q u i c o d e l a o., p a - el j u i c i o d e D i o s , E 33,6. o. b u e n a s , c r i t e r i o d e c o n c i l i a -
d r e s , a u t o r i d a d e s , D i o s , S 62,8; ción, S 149,11; t r e s e s p e c i e s d e O f i t a s : h e r e j í a , V R 5,9.
o. d e los p u e b l o s a los g o b e r - ,—Grave o f i c i o : n a d a m á s g r a v o - o. b u e n a s : l i m o s n a , o r a c i ó n y O í d o : es m e n s a j e r o s e n s i b l e d e
n a n t e s , C I C I 30,63; s e d e b e o. s o q u e el m i n i s t e r i o e p i s c o p a l , a y u n o , S M I I 24,80; D i o s r e t r i - l a r a z ó n , O I I 11,32; el o. i n t e -
a la a u t o r i d a d política, EJ E 2 1 , 1 ; el g o b i e r n o e c l e s i á s t i c o b u y e l a s o. b u e n a s con u n m a - rior se aplica a la p a l a b r a di-
6,26; l a o. a l a l e y t e m p o r a l y causa m u c h a s perplejidades, E yor conocimiento de su pala- v i n a , C X I 6,8 (v. P r e d i c a c i ó n ) .
el s o m e t i m i e n t o a l a ley e t e r - 95,5; n o p u e d e el o. s a c u d i r s u b r a , C X I I I 18,22; el h o m b r e
n a , L A I 15,31; c u á n d o l a n o g r a v e r e s p o n s a b i l i d a d , S 82,15; t o d o lo q u i e r e b u e n o , m e n o s a Ojos: m e n s a j e r o s sensibles de la
r a z ó n , O I I 11,32; a m a n l a s
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 461
460 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
LOración] [Oración dominical]
rojos] [Oración] conveniente p a r a despertar la pide repetidas veces la perse-
Dios a todos los suyos: distin- d e v o c i ó n , D C I I 4 ; el r e c o g i - v e r a n c i a , D P 3,6; t o d o s los j u s -
formas bellas y los colores ar- ción entre bienes temporales y t o s t i e n e n n e c e s i d a d d e ella,
mónicos, C X 34,51: los hom- m i e n t o de la m e n t e en p l e n a
bienes eternos, S 12,4; cómo se o c u p a c i ó n c r e a p a r a el a l m a D C X I X 27; s e i m p l o r a en ella
bres han añadido atractivos a han de pedir los beneficios el p e r d ó n d e l o s p e c a d o s , S
las formas que de por sí cau- u n a s o l e d a d , D C I I 4 ; l a o. q u e
temporales y los eternos, S s o b r e v i e n e en p l e n a o c u p a c i ó n 181,7; e x p o s i c i ó n d e S a n C i p r i a -
tivan los o., C X 34,53; el o. 80,7; lo que debes pedir: pide no, D P 2,4.
del alma es la mente, C VII h a y que a p r o v e c h a r l a al ins-
la vida bienaventurada, E t a n t e , DC I I 4; necesidad de
8,12, 10,16; la mortificación de 130,9; se han de pedir a Dios —Peticiones: las siete peticiones
los o. es sumamente necesa- g r a n a t e n c i ó n en l a o., SM I I en l a f ó r m u l a d e S a n M a t e o ,
los bienes del espíritu, S 12,7; 7,25; l a s d i s t r a c c i o n e s en l a o.
ria, C X 34,51 (v. Visión). hay que pedir a Dios la cura- E N 115,30; l a s c i n c o p e t i c i o n e s
Olvido: es privación de la me- h a y que a p a r t a r l a s como mos- en l a f ó r m u l a d e S a n L u c a s :
ción de los vicios, S80,3; ¿quie- c a s i m p o r t u n a s , E J 102,4; e v i -
moria, C X 16,24; ¿cómo pue- res una o. segura?: pide la concordancia con San Mateo,
de darse el o.?, C X 16,24; no t a l a s m u c h a s p a l a b r a s en l a E N 116,30; finalidad d e l a s p e t i -
vida eterna, E 130,27; hay que o., S 56,4; l a o. d e los p a g a n o s
es total, porque no desaparecen orar a Dios para no pecar, E c i o n e s , S 56,19; d i f e r e n c i a e n -
del todo las imágenes en la me- es o r a c i ó n c l a m o r o s a , SM I I t r e e l l a s , S 58,12; el o b j e t o d e
179,6; ora para no caer en la 3,12; D i o s e s c u c h a c o n s u m o
moria, C X 19,28; muchos via- tentación, E 218,3; en el cielo las tres primeras peticiones
jan y se olvidan de sí mismos, c u i d a d o a l o s q u e lo i n v o c a n , s u b s i s t i r á en l a v i d a e t e r n a ,
no habrá tentación y, por tan- SM I I 15,52; n o s e h a d e p e d i r
C X 8,15 (v. Memoria). to, tampoco habrá o. para no S M I I 10,36; l a s t r e s ú l t i m a s
Ontologismo: es falso: en esta con solas p a l a b r a s , sino t a m - peticiones p e r t e n e c e n a la v i d a
caer en ella, E 130,5; nada pi- bién con b u e n a s c o s t u m b r e s , S
vida no podemos conocer a das contra tu salvación, E J t e m p o r a l , SM I I 10,37; i n v o c a -
Dios en su esencia, T X I I 16,7; n o d u d e s e n l a o . : q u i e n ción, S 57,3, 59,2; p r i m e r a p e t i -
77,3, 102,1; en la tribulación no oye, d e n t r o d e n o s o t r o s e s t á ,
8,13; el hombre no puede en sabemos pedir lo que nos con- ción, S 56,5, 57,4, 58,3, 59,3; s e -
E J 10,1; sin mortificación no g u n d a p e t i c i ó n , S 56,6, 57,5, 58,3,
modo alguno ver la esencia de viene, E 130,26; quien pide so- h a y o., C X 35,57; d o n d e h a y
la divinidad, T I 6,11, I I 16,27. lamente lo temporal, no pide 59,5; t e r c e r a p e t i c i ó n , S 56,7,
s a c r i f i c i o h a y o., M 1,2; l a s d o s 57,6, 58,4, 59,5; c u a r t a p e t i c i ó n ,
18,34, III 10,21; Dios no puede nada, S 145,1; no siempre es a l a s d e l a o . : el p e r d ó n y l a li-
ser visto visiblemente por el oída la o. por la salud; ex- S 56,9, 57,7, 58,5, 59,6; q u i n t a
m o s n a , S 58,10; a y u d a s o n d e p e t i c i ó n , S 56,11, 57,8, 58,6, 59,7;
hombre, T IX 6,9 (v. Conoci- plicación, S 12,5; la o. en los l a o. l a l i m o s n a , el a y u n o y l a
miento). peligros de la vida,, S 80,6; hay el p a c t o del p e r d ó n , S ' 58,6;
m o r t i f i c a c i ó n , E 130,24; ¿ p e d i s t e s e x t a p e t i c i ó n , S 56,18, 57,9, 58,9,
Opinión: relación entre o. y asen- que orar por los perseguidores, y no r e c i b i s t e ? ; f í a t e d e t u
timiento, CA III 10.22 (v. Du- S 149,17; nadie crea que no se 59,8.
P a d r e : si t e c o n v i n i e r a t e lo
da). debe orar por los que persi- h a b r í a d a d o , S 80,7. Oratoria: L a retórica: utilidad,
guen a la Iglesia, E 149,17. D O C I I 37,55; c u á n d o y c ó m o
Oración: N e c e s i d a d : S 33,1, —"Eficacia: la o. serena y puri- —Oración vocal: su necesidad,
NG 18,20, E 7,2; es necesaria fica el corazón, SM I I 3,14; d e b e a p r e n d e r s e , D O C I V 3,4;
E 130,18; f u n c i ó n d e l a s p a l a - m i s i ó n del o r a d o r : e n s e ñ a r , d e -
para obtener la gracia, CG 2,4, purifica de los pecados, S 56,12; b r a s e n l a o., M 7,19; l o s S a l -
GC I 41,45; y para conseguir la prepara nuestra capacidad pa- l e i t a r y m o v e r , D O C I V 12,27,
m o s , o. p e r f e c t a , C I X 4,8; 26,56; fin ú l t i m o del o r a d o r es
salvación, NG 53,62; nos es ra recibir lo que se nos ha de d i s t i n t a s c l a s e s d e o. l i t ú r g i -
más necesaria por lo que sere- dar, E 130,17; obra la conver- mover por la persuasión al
c a s , E 149,16; el s e n t i d o d e a l - o y e n t e , D O C I V 13,29.
mos que por lo que hemos sido, sión del corazón a Dios, SM g u n a s imprecaciones bíblicas,
AO IV 9,13; en este mundo II 3,14; el verdadero consuelo S 56,3; l a s j a c u l a t o r i a s , E — L o s e s t i l o s : el e s t i l o h a d e
no hay alma que pueda vivir está en la o., E 130,3; la fe en- 130,20; l a o. d o m i n i c a l , c i f r a a j u s t a r s e al a r g u m e n t o , D O C
segura sin la o., E 130,1; nece- gendra la o., y ésta consolida d e l a o. v o c a l , E 130,21; o r a - I V 14,30; s e d e b e v a r i a r el e s -
sidad de la o. mental, E 130,18; la fe, S 115,1; la o. y las vir- c i o n e s y g e m i d o s d e los j u s - tilo s e g ú n l a d i v e r s i d a d d e l o s
Dios conoce nuestras necesida- tudes t e o l o g a l e s , E 130,16, t o s , S 31,5. a s u n t o s , D O C I V 19,38; d e n t r o
des antes de que se las expon- 130,24; ¿oye Dios la o. del pe- de u n m i s m o discurso deben
gamos, E 130,15; hemos de orar cador?; sí: mira al publicano, — P a r á b o l a s d e l a o . : del j u e z
i n i c u o , S 61,5, 105,1, 115,1; del v a r i a r s e los e s t i l o s , D O C I V
aunque Dios conozca nuestra S 135,6, 136,2; esfuérzate por 22,51; c ó m o h a c e r l o , D O C I V
pobreza, S 80,2; la o. se cuen- vencer al siglo con la o., E a m i g o i m p o r t u n o , S 61,6; d e los
t r e s p a n e s , S 105,1; l a o. d e l a 23,52; h a y q u e e x p l i c a r l a s c o -
ta entre los dones de la gra- 130,29. s a s con g r a n c l a r i d a d , D O C I V
cia, E 194,16; eres mendigo de c a n a n e a , m o d e l o d e fe, S 16,1;
l a o. del f a r i s e o y del p u b l i c a - 10,24; c u á n d o y c ó m o d e b e n s e r
Dios, S 61,7. t r a t a d a s las cuestiones m á s di-
—Condiciones: el Espíritu Santo, no, S 115,2; l a o. d e l h i p ó c r i -
—Objeto: a quién debemos pedir alma dé la o., E 130,28; la o. t a , S M I I 3,12. fíciles d e e n t e n d e r , D O C I V
y qué debemos pedir, S 57,3; hecha en Cristo, S 217,1; cómo 9,23; los t r e s e s t i l o s , D O C I V
qué se ha de pedir y qué se se entiende la o. hecha en el Oración dominical: Excelencia 17,34; e f e c t o s d e l e s t i l o e l e v a -
puede pedir S 16,2; pide lo que nombre de Cristo, E J 102,1; hay y n a t u r a l e z a ; es n e c e s a r i a p a - do, D O C I V 24,53; f i n e s a q u e
debes y pídeselo a quien de- que orar siempre y sin desfa- r a t o d o s , E 157,2, SM I I 4,15; t i e n d e el e s t i l o m o d e r a d o , D O C
bes, S 56,2; no sabemos pedir llecimiento, S 16,1; siempre c o n t i e n e t o d o lo q u e p o d e m o s I V 25,55.
lo que nos conviene, AO IV oras si siempre deseas a Dios, y d e b e m o s p e d i r , E 130,21; es
9,13; conózcame a mí y conóz- S 80,7; hace falta la perseve- l a o. d e l a p e r s e v e r a n c i a , D P — L a e l o c u e n c i a : el o b j e t o d e l a
cate a Ti, SL, II 1,1; cómo reci- rancia p a r a obtener lo que pe- 23,63; es l a o. d e l a c i u d a d d e elocuencia debe ser la verdad,
be todo el que pide, S 12,2; dimos, SM I I 21,73; considéra- Dios, C D X I X 27; al o r a r n o A O I 3,3; a l a s a b i d u r í a l a
por qué muchos piden y no re- te desolado para no cesar de nos a p a r t e m o s de las peticio- a c o m p a ñ a siempre la elocuen-
ciben, S 12,3; qué se ha de orar, E 130,5; hay que orar en n e s d e l a o., E J 81,4; a r g u m e n - cia como h e r m a n a i n s e p a r a b l e ,
decir al que pide y no recibe, lo interior del corazón, M 1,2; t o c o n t r a los p e l a g i a n o s , E D O C I V 7,11; s e d e b e u n i r l a
S 16,3; muchas cosas no son 217,6; en p r o d e l a c a u s a d e l a elocuencia con la m a d u r e z y
10 importante es el afecto del g r a c i a , D P 7,13; c o n ella s e c o n s i s t e n c i a del p e n s a m i e n t o ,
negadas, sino aplazadas, E J que ora, no el lugar de la ora- A O I V 24,39; l a s r e g l a s d e l a
102,1; a muchos Dios no les p e r d o n a n los p e c a d o s v e n i a l e s ,
ción, UE 19,49; para que la o. E N 71,19, N G 35,41; l a r e z a m o s elocuencia son verdaderas a
da lo que piden para darles lo sea espiritual hay que cerrar p e s a r de q u e a veces con ellas
que es útil, UE 19,49; fué oído porque cometemos pecados, no
la puerta de los sentidos, SM p a r a cometerlos porque la re- se p e r s u a d e n c o s a s f a l s a s , D O C
el diablo y no Pablo-; explica- 11 3,11; a c e r c a d e l a postura I I 36,54.
ción, S 16,4, 12,3; en qué oye z a m o s , C D X X I 27; en ella s e
del c u e r p o en l a o., la m á s
462 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 463

[Oratoria] [Orden] IPablo, San]


—El o r a d o r c r i s t i a n o : oficio del de la profecía de Jacob, S v e l a c i o n e s p o r el H i j o , T V I I
do p o r el p r e d o m i n i o d e l a r a - 3,4; e n s e ñ a a t o d o s p a r a q u e
o r a d o r c r i s t i a n o , D O C I V 4,6; zón, L A I 8,18; D i o s s o m e t e el 279,1; o r i g e n del n o m b r e , S
es n e c e s a r i o q u e u t i l i c e l a r e t ó - 279,5; s u c o n v e r s i ó n , e s p e r a n z a v e n g a n a s u H i j o , P S 8,14; la
c u e r p o al a l m a y el a l m a a e n s e ñ a n z a del P . es o c u l t í s i -
rica, D O C I V 2 , 3 ; n o s o n s u - E l . C U A 36,80. d e los d e s e s p e r a d o s , S 176,4;
p e r f l u o s los p r e c e p t o s r e t ó r i - en q u é s e n t i d o s e l l a m a b a el m a , P S 8,13; C r i s t o es e n sí
— E l o r d e n y el m a l : los b i e n e s m i s m o d o c t r i n a del P . , E J 29,3;
cos, a u n q u e es D i o s el q u e h a c e y los m a l e s e s t á n r e g i d o s p o r p r i m e r o de los pecadores, S
a los d o c t o r e s , D O C I V 16,33; 176,3; a b o r r e c e s u p r o p i a j u s - el P . a t r a e s i n v i o l e n c i a s , c o n
el o., O I I 1,2; c a e n d e n t r o el a t r a c t i v o d e s u e n s e ñ a n z a
el o r a d o r c r i s t i a n o d e b e h a b l a r del o., O I 6,16; el m a l c o n t r i - t i c i a , S 169,10.
con m a y o r s a b i d u r í a q u e elo- l l e n a d e d e l e i t e , E J 26,7; l o s
b u y e al o. del bien, O I I 1,2; —El apóstol: constituido apóstol que creen la p a l a b r a de fuera
cuencia; cómo lograrlo, DOC el p e c a d o es l a r o t u r a del o. p o r el p r o p i o J e s u c r i s t o , E J
I V 5,7; en l a E s c r i t u r a , el o r a - e s c u c h a n i n t e r i o r m e n t e la voz
moral, CD X I X 13; la Provi- 109,4; p r e d i c a d o r d e C r i s t o , S del P . , P S 8,15 (v. D i o s , T r i -
dor c r i s t i a n o h a l l a l a e l o c u e n - d e n c i a h a c e q u e el m a l e n c a j e 116,7; c o r r i g e a P e d r o p o r q u e
cia u n i d a a l a s a b i d u r í a , D O C nidad).
d e n t r o del o., O I I 4 , 1 1 ; el o. é s t e o b l i g a b a a los g e n t i l e s a
I V 6,9; el e s t i l o l l a n o , m o d e r a - del u n i v e r s o y los c a s t i g o s p e - j u d a i z a r , E 40,5; p o r q u é h i z o — P a d r e de f a m i l i a : esencia de la
do y s u b l i m e e n l a E s c r i t u r a , n a l e s , L A I I I 9,26; h a y q u e c i r c u n c i d a r a T i t o , E 82,12; p a t e r n i d a d , el a f e c t o d e l a c a -
DOC I V 20,39; y e n los d o c t o - a m a r c o n el d e b i d o o. los b i e - modelo de p u r e z a de intención, r i d a d , S 51,26; el c a b e z a d e f a -
r e s e c l e s i á s t i c o s , D O C I V 21,45; nes temporales, C D X V 4; la S 54,4; d i s c u r s o del A r e ó p a g o , m i l i a t i e n e en s u c a s a oficio
el o r a d o r c r i s t i a n o d e b e h u i r l a i n f e l i c i d a d del a l m a p e c a d o r a S 150,2; m a r t i r i o , S 295,7; d e - e p i s c o p a l , S 9,4; d e b e c o n t r i -
o b s c u r i d a d en l a e x p o s i c i ó n , c o n t r i b u y e a l a p e r f e c c i ó n del fensor de la g r a c i a divina, E L b u i r a la salvación de su h o -
DOC I V 8,22; h a d e h a c e r o r a - u n i v e r s o , L A I I I 9,25 (v. M a l , 24,40; s u E p í s t o l a a l o s R o m a - g a r c o n t o d o e m p e ñ o , S 9,4;
ción a n t e s d e h a b l a r , D O C I V Providencia). nos, t r a t a d o s o b r e la gracia, d e b e s e r o b e d e c i d o , S 62,8 (v.
15,22; s e oye c o n m á s o b e d i e n - E L 7,12; ni el p r o p i o S a n P a b l o Familia, Filiación, Matrimonio,
cia a l q u e p r a c t i c a lo q u e e n - — E l o r d e n y l a p a z : el o. p a r a fué digno de recibir las g r a c i a s Obediencia).
s e ñ a , D O C I V 27,59; el o r a d o r l a p a z , C D X I X 14; l a p a z es q u e D i o s le o t o r g ó , A P 17,40;
cristiano debe atender m á s a l a t r a n q u i l i d a d del o., C D X I X dones concedidos al apóstol San P a g a n i s m o : la sabiduría pagana,
la v e r d a d de la d o c t r i n a q u e a 13; el o. y l a l e y e t e r n a , C D P a b l o , A P 14,30. S 126,4; a c u s a b a al c r i s t i a n i s -
la elegancia de la p a l a b r a , DOC X I X 14; el o. y l a ley h u m a n a , mo como c a u s a n t e de la des-
I V '28,61; el o r a d o r c r i s t i a n o C D X I X 14; el o. e n t r e l a s P a c i e n c i a : N a t u r a l e z a : S 157,2, t r u c c i ó n d e R o m a , S 81,7-9; l o s
siempre t r a t a materias gran- naciones se a p o y a en la cos- E J 124,5; d e f i n i c i ó n y u t i l i d a d , r i t o s s a c r i l e g o s del p . , C X
des, D O C I V 18,35; n o s e d e b e t u m b r e o e n l a ley, C I I I 8,15; P 1,1, 2,2, CO 12,26; s i g n i f i c a - 35,56.
reprochar al orador que predi- l a m o d e r a c i ó n , m a d r e del o., c i ó n e t i m o l ó g i c a , P 1,1; es u n a
v i r t u d : s u o b j e t o s o n los s u f r i - Palabra: Naturaleza: defini-
ca u n s e r m ó n escrito por otro, O I I 19,50 (v. P a z ) . ción, T I X 10,15; d e s t i n o n a t u -
DOC I V 29,62 (v. P r e d i c a c i ó n ) . m i e n t o s del a l m a y del c u e r p o ,
O r g u l l o : m a n a n t i a l d e t o d o s los P 8,8; en l a s h u m i l l a c i o n e s del r a l d e l a p . , E N 22,7; f u n c i ó n
O r d e n : E x i s t e n c i a : el o. del u n i - m a l e s , G L E X I 15,19; o b s t á c u - a l m a y en los s u f r i m i e n t o s del d e l a p . , M 8,23; s u u t i l i d a d es
v e r s o . O I I 7,22; e x i s t e e l o. lo a l a c o n v e r s i ó n del a l m a , S c u e r p o , P 10,9; p . y f o r t a l e z a , g r a n d e , M 14,46; m e n s a j e r a d e l
en l a s c o s a s , O I 1,2; el o. r i - 112,2; es el m á s d e f o r m e d e los C I C I 22,42; es a m i g a d e l a s a - p e n s a m i e n t o , T V I I I 8,12; v e -
g e e n el u n i v e r s o , C A I 1,1; / vicios, C A I I 8,21; g u s a n o d e biduría, no esclava de la con- h í c u l o p a r a l a e x p r e s i ó n del
q u e el h o m b r e no d e s c u b r a el l a s r i q u e z a s , S 85,3; el r i c o c a e c u p i s c e n c i a , P 5,4; e x h o r t a c i ó n p e n s a m i e n t o , T X 1,2; l a p . co-
o. n o s i g n i f i c a q u e f a l t a el o., en el o., S 14,2; e s t á m á s a h i t o m o v a s o d e l a i d e a , C I 16,26;
O I 5,12; ¿ e s r e a l el d e s o r d e n ? , de poder q u e de justicia, T I V a l a p., S 24,14; n o s e r á e t e r -
n a , p e r o sí s e r á e t e r n o el p r e - unión indivisible de la p. y de
O I 1.2; l a c o m p r e n s i ó n del o. 10,13; h a y u n o. d e l a s p o m - l a idea, S 28,4; p . h a b l a d a y
e x i g e p e r s p i c a c i a , O I I 4,12; p a s h u m a n a s y t a m b i é n u n o. m i o d e l a p . , C D X I V 9; p r e -
m i o d e l a p . , P 29,26. p. e s c r i t a , M 4,8; l a e s c r i t u r a
el o. r e s p l a n d e c e en l a n a t u r a - del d e s a l i ñ o a p a r e n t e , S M I I es s i g n o d e l a p . ; l a p . es s i g -
leza, O I 5,12; n a d a h a y f u e r a 12,41; el o. s e d e s a r r o l l a a e x - — O r i g e n : d o n d e D i o s , P 1,1, no del p e n s a m i e n t o , T X V 10,19;
del o., O I 6,15; n a d a s u c e d e pensas incluso de las buenas 15,32, 26,22; D i o s , o r i g e n d e l a la p. interior y la p. exterior
f u e r a del o., O I 3,8; n a d a s e o b r a s , N G 26,31; e v i t e m o s el o. p . v e r d a d e r a , P 17,14, 18,15; l a e n el h o m b r e , E J 1,8, E J 14,7,
h a c e s i n r a z ó n , O I 4 , 1 1 ; el o. en l a s o b r a s b u e n a s , N G 32,36; caridad, fuente de la p. cristia- E J 20,10; i m p o t e n t e p a r a e x -
divino p e r m a n e c e s i e m p r e in- el o. n o d e b e e x i s t i r en el c r i s - n a , P 23,20, E J 87,2; el g r a d o p r e s a r lo i n e f a b l e d e Dios, D C
a l t e r a d o , C V I I 13,19. t i a n o , C D V 18 (v. S o b e r b i a ) . de p. depende del g r a d o de ca- I I 1,1 (v. V e r b o h u m a n o ) .
— D e f i n i c i ó n : es o. a q u e l l o p o r lo O r í g e n e s : s e a p a r t ó d e l a fe c a - r i d a d , P 17,14.
q u e s e h a c e t o d o lo q u e D i o s —Criterios: p. cristiana y p. mun- — S o n i d o y s i g n i f i c a c i ó n : E J 1,8,
tólica, E 40,9; s u e r r o r a c e r c a •M 10,33, T X I I I 1,4; e l e m e n t o s
h a e s t a b l e c i d o , O I 10,28; d i s - d e l a no e t e r n i d a d d e l a s p e - d a n a , P 17,14; l a p . d e los j u s -
posición que a s i g n a a c a d a co- n a s d e l i n f i e r n o , C D X X I 17, t o s , P 14,11; el s a n t o J o b , m o - d e l a p . , C U A 32,65; el s o n i d o
sa su l u g a r correspondiente, A P 3,10; e r r o r a c e r c a d e l a delo de p . , P 11,9, C I C I 22,42; p e r t e n e c e a l o í d o ; el s i g n i f i -
CD X I X 13; bien general que transmigración de las almas, l a p . de los m á r t i r e s , P 8,7; l a cado, al entendimiento, C U A
se halla en toda c r e a t u r a , N B C D X I 23 ( v . A l m a , I n f i e r n o ) . p . d e los c i s m á t i c o s ; n o r m a s 32,66; l a s i g n i f i c a c i ó n , a l m a d e l
3 ; es concordia» d e t o d a s l a s p a r a su e n j u i c i a m i e n t o , P 26,23; s o n i d o , C U A 32,67; es s u p e r i o r
c o s a s , O I 7,18; r e g l a c o n q u e O s e a s : p r o f e t a : es c o s t o s o s o n - a l s o n i d o , M 9,25; l a i d e a es
d e a r en s u s p a l a b r a s , CD es el m o t i v o el q u e d i s t i n g u e m á s e x c e l e n t e q u e el s o n i d o , S
Dios dirige t o d a s las cosas, O l a p. v e r d a d e r a de la falsa, P
I I 7,21; l a r e g l a del o. v i v e e n X V I I I 28. 28,4; l a s p . s o n s i g n o s , M 2 , 3 ;
6,5; l a p . d e l o s i m p í o s n o e3 su función como signos, DOC
l a v e r d a d e t e r n a , V R 43,81. p., es t e r q u e d a d , P 3,3, 5,4.
—Origen: procede de Dios, O I I 2,2, M 4,7, 7,19; l a p . c o m o
7,17; D i o s a m a el o., O I 7,17; Pablo, San: El perseguidor: — P a c i e n c i a d e D i o s : P 1,1; c o n s i g n o y c o m o s o n i d o , M 10,33;
el o. n o s l l e v a a Dios, O I 9,27; su p e r s e c u c i ó n de la Iglesia, el h o m b r e , S 72,3; es g r a n d e d i s t i n c i ó n e n t r e el f o n e m a y l a
diferencia entre crear y orde- l o c u r a , S 87,15; m ó v i l e s de l a l a p . de D i o s c o n el p e c a d o r , cosa significada por éste, C X
n a r , C I C I I 7,9; el o. y el p r i n - p e r s e c u c i ó n , S 169,9; C r i s t o n i E 153,8; a p r o v e c h a l a p . d e 16,24; l a c o s a r e p r e s e n t a d a es
cipio d e r a z ó n s u f i c i e n t e , O I calló n i s e a b l a n d ó c o n P . , D i o s c o n t i g o e i m í t a l a , S 24,12 d i s t i n t a de la p. q u e la r e p r e -
4,11; el o. en c a d a s e r y en l a S 279,4; s u s d o s é p o c a s , S 77,3. (v. T o l e r a n c i a ) . s e n t a , E J 47,3; i n t e r e s a m á s l a
u n i v e r s a l i d a d de los s e r e s , O I —El convertido: su maravillosa P a d r e : P a d r e eterno: nos a m ó s i g n i f i c a c i ó n q u e el s o n i d o , C
1,1; el o. del h o m b r e e s t á d a - c o n v e r s i ó n , S 295,6; o b r a d e l a a n t e s d e l a c r e a c i ó n del m u n - X 20,29; lo i m p o r t a n t e n o es el
g r a c i a , P S 2,4; c u m p l i m i e n t o do, T X I I I 11,15; h a c e s u s r e - término, sino la idea represen-
464 ÍNDIClv GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 465
[Panteísmol [Paraíso] [Pasiones]
t a a a , <_» 11 z,*, ^J-H. XX I U , ^ , n ^ D i o s n o es el a l m a del m u n d o , e s c o n d i d o , es i n t e r r o g a d o p o r de la vida t e m p o r a l , C D X I V
q u e c u i d a r m á s el s e n t i d o q u e es el c r e a d o r del m u n d o , C D Dios, G L E X I 34,45; l a v o z de 9; los c i u d a d a n o s p e r e g r i n o s d e
el s o n i d o d e l a p . , C U A 6,11, VII 5; el alma no es substan- D i o s en el p . , G L E X I 33,43; la Ciudad de Dios experimen-
T V 7,8; c u a n d o se t r a t a de cia divina, CC 10,11; es falso cómo habló Dios al primer t a n en sí l a s c u a t r o p . , C D X I V
discernir realidades no debe- que el alma sea partícula de h o m b r e en el p . , G L E V I I I 9; t a m b i é n el S e ñ o r h i z o u s o
m o s despojar las p. de su sig- Dios, CM 5,9; el Creador y la 18,37, 27,49; e x c u s a s d e A d á n de las p. c u a n d o juzgó que de-
n i f i c a c i ó n o r d i n a r i a , E 196,14; creatura no son de la misma y E v a , G L E X I 35,47; p a r a q u é b í a h a c e r l o , C D X I V 9; d o c t r i -
c ó m o c o n o c e r si u n a l o c u c i ó n naturaleza, GM I 2,4. f u e r o n a b i e r t o s l o s ojos d e n a de l a E s c r i t u r a s o b r e l a s p . ,
es f i g u r a d a , D O C I I I 10,14. Paraíso: Antes del pecado: el A d á n y E v a , G L E X I 31,40. CD I X 5; doctrina peripatética
— E v o l u c i ó n : a g u d e z a d e los a n - p. descrito por el Génesis de- —Castigo y expulsión: condena- y e s t o i c a s o b r e l a s p., C D I X
t i g u o s en l a i n v e n c i ó n d e l a s be entenderse en sentido pro- ción d e l a c u l p a y c a s t i g o d e l a 4 ; i n d i f e r e n c i a d e l a s p . en sí
p,, V P 4,30; el d i a r i o h a b l a r pio y en sentido figurado, GLE s e r p i e n t e , G M I I 17,25; m a l d i - mismas consideradas, CD X I V
h a c e que pierdan estima las p., V I I I 1,1; p u e d e i n t e r p r e t a r s e ción d e l a s e r p i e n t e , G-LE X I 6 ; s o n m a l a s s i el a m o r e s
E J 1,8; u n a m i s m a p . n o t i e n e alegóricamente, pero sin n e g a r 36,49; e n e m i s t a d e n t r e E v a y l a m a l o ; s o n b u e n a s si el a m o r es
s i e m p r e la m i s m a significación, su sentido real, CD X I I I 2 1 ; s e r p i e n t e , G M I I 18,27; a c e r c a bueno, CD X I V 7; desordena-
D O C I I I 25,35; u n a m i s m a c o s a cómo se entiende alegórica- de la p e n a i m p u e s t a al v a r ó n , das, ejercen u n a tiranía cruel
puede ser d e s i g n a d a de m u c h a s m e n t e el p . d e d e l i c i a s , G M I I G M I I 20,30; c a s t i g o d e l a m u - s o b r e el a l m a , L A I 11,22; u n a
m a n e r a s , C U A 35,79; el g é n e r o 9,12; los r í o s del p . d e b e n e n - j e r , G L E X I 37,50; p e n a i m - c o s a es l a p . e x t i r p a d a y o t r a
d e l a s p . v a r í a en c a d a l e n g u a , tenderse en sentido real, G L E p u e s t a a l a m u j e r , G M I I 19,29; l a p . a d o r m e c i d a , S L I 11,19; en
E J 38,11. V I I I 7,13; los c u a t r o r í o s : s u l a s t ú n i c a s d e pieles, G L E X I D i o s n o h a y p a s i ó n ; en el h o m -
significación alegórica, GM I I 39,52; significación, G M 1 1 2 1 , 3 1 ; b r e , sí, C D X I I 17; l u c h a d i a -
—Varios: diferencia entre p. y 10,13; del t r a b a j o del p r i m e r r i a c o n t r a l a s p., S 33,3; t o d o
n o m b r e , M 4,9; no t i e n e n u n p o r el d e s p r e c i o del d i v i n o p r e -
h o m b r e en el p . , G M I I 11,15; c e p t o s e conoció el m a l e n el á n i m o d e s o r d e n a d o es c a s t i g o
m i s m o v a l o r : su d i s t i n t a fun- f u é c o l o c a d o e n el p . p a r a q u e d e sí m i s m o , C I 12,19; t o d a
ción, M 7,20; d e s c o m p o s i c i ó n d e p., G L E V I I I 14,31; l a e x p u l -
ejerciera la a g r i c u l t u r a , G L E s i ó n del p . , G L E X I 40,54; e x - p. d e s o r d e n a d a i m p l i c a c i e r t a
l a p . en s i l a b a s y l e t r a s , C U A V I I I 8,15; f e l i c i d a d d e los p r i - i d o l a t r í a , V R 50,99; es l a v o -
32,66. plicación a l e g ó r i c a , GM II
m e r o s p a d r e s e n el p . , C D X I 22,33; el q u e r u b í n y l a e s p a d a l u n t a d l a q u e e s c l a v i z a el a l m a
P a l a b r a de D i o s : la p. t e m p o r a l 12; A d á n p u s o n o m b r e a t o d o s de fuego; significado, GM I I a l a s p a s i o n e s , L A I I I 1,2; l a s
y - l a p . e t e r n a , S 28,4; ^compa- los a n i m a l e s , G L E I X 12,20; 23,35 (v. A d á n , P e c a d o o r i g i - p. estorban e impiden a l c a n z a r
r a c i ó n e n t r e l a e n c a r n a c i ó n del q u é s i g n i f i c a el s u e ñ o d e A d á n nal). l a v e r d a d , O I 4,10; i m p i d e n
V e r b o y l a p . h u m a n a , S 119,7; y su u n i ó n con E v a , GM I I v e r a D i o s , S L I 11,18; l a p .
l a p . d e D i o s s e p r o n u n c i a en 12,16; f u n d a c i ó n d e l m a t r i m o - P a r i e n t e s : a m o r o r d e n a d o a los c a r n a l m a t a l a l i b e r t a d del e s -
el t i e m p o , p e r o el t i e m p o n o nio, G L E I X 3,5; p o r q u é no p., S 25,4; c u a n d o m u e r e n n o p í r i t u , S L I 10,17.
tiene q u e ver con la p. de Dios, se u n i e r o n los p r i m e r o s p a d r e s los p e r d e m o s : n o s p r e c e d e n ,
C X I I I 29,44; l a p . e t e r n a d e en el p . , G L E I X 4,8; v o l u n t a d los v o l v e r e m o s a encontrar Pastor: Cristo, buen Pastor:
D i o s es el H i j o , E J 14,7; l a y g e n e r a c i ó n en el p . , C D X I V e n l a o t r a v i d a , E 92,1 (v. C r i s t o , ú n i c o P . , S 12,2; B . P .
i n t e l i g e n c i a de l a p . d e D i o s 24; l a g e n e r a c i ó n c a s t a en el Amor). p o r a n t o n o m a s i a , S 138,1; es
a u m e n t a con las b u e n a s obras, p., C D X I V 2 6 ; s i t u a c i ó n e s p i - P . y p u e r t a al m i s m o t i e m p o ,
P a r i s : el j u i c i o d e P a r i s , C D E J 45,9; p u e r t a ú n i c a , E J 45,15;
C X I I I 18,22 (v. P r e d i c a c i ó n , r i t u a l y t e m p o r a l d e los p r i - X V I I I 10.
Verbo). m e r o s p a d r e s en el p . a h t e s del no h a y m á s que u n a p u e r t a :
p e c a d o , C D X I V 26. P a r s i m o n i a : difiere de la t a c a - C r i s t o , E J 47,3; es t a m b i é n o s -
P a l i n g e n e s i a : no e x i s t e , A O I I ñ e r í a , E 167,6. t i a r i o , E J 46,2; C r i s t o l l a m a p o r
7,11 (v. M e t e m p s i c o s i s ) . —El á r b o l y el p r e c e p t o : c r e a - P a s a d o : n o e x i s t e el p . : e x i s t e l a su nombre a cada u n a de sus
Pampsiquismo: error maniqueo, ción del á r b o l , G L E V I I I 3,6; m e m o r i a del p . , C X I 20,26, o v e j a s , E J 45,14; c o n o c e a los
C I I I 10,18, E J 1,16. fué una auténtica realidad, 28,37 (v. H i s t o r i a , T i e m p o ) . s u y o s u n o p o r u n o , E J 45,12.
Panteísmo: Doctrina: afirma G L E V I I I 4,8; p o r q u é s e le
l l a m ó á r b o l d e l a c i e n c i a del P a s c u a : la P . de Resurrección, — P e d r o , p a s t o r s u p r e m o : E J 47,2;
q u e el a l m a del m u n d o es Dios, S 210,2; s i g n i f i c a d o d e l a p a l a - g r a n p . d e l a I g l e s i a , S 146,1;
C D V I I 23; que la n a t u r a l e z a b i e n y d e l m a l , G L E V I I I 15,33;
p o r q u é s e le p r o h i b i ó a A d á n b r a P . , E 55,2; n o es sólo con- u n i d a d d e t o d o s los p . r e p r e -
d e l a s c o s a s es i d é n t i c a a l a m e m o r a c i ó n l i t ú r g i c a , es t a m - s e n t a d a en P e d r o , S 147,2; los
d e D i o s , C D V I I 6; q u e el a l m a c o m e r del á r b o l de la vida,
G L E V I I I 13,28; ¿ f u é d a d o el b i é n s a c r a m e n t o , E 55,2; l a p . a p ó s t o l e s , p a r t e s del ú n i c o P . ,
es d e l a m i s m a s u b s t a n c i a q u e j u d í a y l a P . c r i s t i a n a , S 210,3, E J 46,70.
Dios, A O I 19,32, C V I I I 10,22; precepto conjuntamente a Adán
y E v a ? , G L E V I I I 17,36. E 55,16 (v. R e s u r r e c c i ó n ) .
identifica la s u b s t a n c i a de Dios —Criterios: tres clases de perso-
en el m u n d o , O I I 17,46, C D —Tentación y c a í d a : cómo se P a s i ó n , S a g r a d a : deben expli- n a s que vienen al a p r i s c o : p.,
I V 12,13; el p . emanatista, realizó la tentación, GM I I c a r s e a l p u e b l o los m i s t e r i o s l a d r o n e s y m e r c e n a r i o s , S 137,5;
V R 37,68; el p . y l a i d o l a t r í a , 15,22; la s e r p i e n t e y l a t e n t a - d e la p . , S 218,1; c r u z a c u e s - a m a al p., t o l e r a al m e r c e n a -
V R 38,69. ción, G M I I 14,20, C D X I V 1 1 ; t a s , S 218,2; C a l v a r i o , S 218,3; rio, e s q u i v a a l l a d r ó n , S 137,5;
— R e f u t a c i ó n : c o n d e n a d o por la t e n t a c i ó n diabólica m e d i a n t e la d o s l a d r o n e s , S 218,4; t í t u l o d e el h e r e j e n o es p . , e s lobo, S
r a z ó n y p o r l a fe, A O I 4,4, I I s e r p i e n t e , G L E X I 27,34; n a t u - l a cruz, S 218,5; P i l a t o , S 12,5.
2,4; es c o n t r a r i o a a m b a s , E r a l e z a y o r i g e n d e la s a b i d u - 218,7; r e p a r t o d e l a s v e s t i d u - — P a s t o r e s b u e n o s : s o n los p r e -
166,3; s u f a l s e d a d r a d i c a l , E ría de la serpiente, G L E X I r a s , S 218,8; t ú n i c a i n c o n s ú t i l , p ó s i t o s d e l a I g l e s i a , S 138,4;
202,17; d i s t i n c i ó n e s e n c i a l e n - 2,4; c o l o q u i o d e l a s e r p i e n t e S 218,9; M a r í a y J u a n , S 218,10; s o n m i e m b r o s fieles del ú n i c o ,
t r e Dios y las c r e a t u r a s , CD con l a m u j e r , G L E X I 30,38; «sitio», S 218,11; «todo e s t á c o n - P . B . , E J 4 7 , 1 ; el v e r d a d e r o
V I I 30; es i n f i n i t a l a d i s t a n c i a caída y c a s t i g o de A d á n ; ex- s u m a d o » , S 218,12; q u e b r a n t a - p. n o b u s c a s u p r o p i o i n t e r é s ,
e n t r e D i o s y lo c r e a d o , E J p l i c a c i ó n a l e g ó r i c a , G M I I 27,41. m i e n t o d e l a s p i e r n a s , S 218,13; s i n o el d e C r i s t o , E J 123,5;
. 20,11; e n t r e D i o s y el a l m a h a y —"La v o z d e D i o s : l a o c u l t a c i ó n lanzada, S 218,14; descendi- apacienta las ovejas de Cristo
u n a diferencia s u b s t a n c i a l in- de n u e s t r o s p r i m e r o s padres m i e n t o , S 218,15 (v. C r i s t o ) . como propiedad de Cristo, no
f i n i t a , C X 25,36; l a c r e a t u r a d e s p u é s del p r i m e r p e c a d o ; ex- P a s i o n e s : definición, C D I X 4 ; s u y a , E J 123,5; l a s o v e j a s n o
n o es p a r t e de D i o s , E 190,4; p l i c a c i ó n , G M I I 16,24; el p a - s o n c u a t r o , C X 14,22, E J 60,3; son t u y a s , son de Cristo, S
D i o s y el h o m b r e no son d e seo d i a r i o y el j u i c i o d e D i o s alegría, tristeza, codicia y te- 12,2; los d e b e r e s d e l p . ecle-
u n a m i s m a s u b s t a n c i a , E J 110,1; en el p . , G M I I 16,24; A d á n , m o r , E J 46,8; s o n p r i v a t i v a s s i á s t i c o , S 101,4; t a n t o m á s d e -
466 ÍNDICE GENERA!, DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 467
[Pastor] [Paz] [Pecado] [Pecado]
b e n los p . i m i t a r a l P . c u a n t o que subordinar la p. terrena a 19,54; h o m b r e y p e c a d o r s o n
l a p . c e l e s t i a l , C D X I X 27; l a del p . : el p e n s a m i e n t o p r o p i o
t a n t a s o v e j a s lo h a n i m i t a d o , c o s a s d i s t i n t a s , E J 12,13; el p . y la p e r s u a s i ó n ajena, L A I I I
E J 123,5; c u á n d o p u e d e h u i r y p. doméstica debe a j u s t a r s e a es u n e s t a d o a c c i d e n t a l d e l a
l a p . d e l a c i u d a d , C D X I X 16; 10,29.
c u á n d o n o d e b e h u i r el p . d e naturaleza h u m a n a , LA III
l a I g l e s i a , E 228,2, 228,10; l o s e s t á en el o r d e n , y é s t e , en 9,26; en q u é c o n s i s t e el m a l —Todos somos p e c a d o r e s : nadie
d e b e r e s del p . y los d e b e r e s d e someter la p a r t e inferior al del p . , L A I I I 24,72; es a v e r - v i v e en e s t a v i d a s i n p . , S
l a s o v e j a s , S 146,1; r e v e r e n c i a imperio de la que es superior, sión de Dios y conversión a 181,1, N G 14,15, 60,70, E 157,2,
d e b i d a a l o s p . , S 102,1. S 11,12; t e n e m o s p . , p e r o l a p . l a s c r i a t u r a s , L A I I 19,53, D C 167,13; no es p o s i b l e v i v i r en
—El p a s t o r m e r c e n a r i o : d o s c l a - en e s t e m u n d o no es c o m p l e - I 2,18; es p r o c e d e r c o m o no se este m u n d o sin a l g ú n p., E L
s e s d e p . : los b u e n o s y l o s t a , E J 77,4; n o p u e d e h a b e r p . d e b e , L A I I I 15,43; v i o l a c i ó n 1,1, 2,3, CO 5,13; t o d o s s o m o s
m e r c e n a r i o s , E 208,2; el p . m e r - verdadera donde hay desunión d e l a s l e y e s del o r d e n m o r a l , p e c a d o r e s , D P 5,8, M P I I 14,21;
c e n a r i o , E 208,5; es m e r c e n a - d e c o r a z o n e s , E J 77,5; a u n los L A I I I 22,64; no es d e s e o d e n u n c a e s t a m o s s i n p . , N G 34,38;
rio el q u e h u y e v i e n d o v e n i r bandoleros b u s c a n la p . e n t r e u n a n a t u r a l e z a mejor, sino n a d i e h a y en el m u n d o s i n p . ,
al lobo, E J 46,8; el q u e c a l l a si, C D X I X 12; el v e r d a d e r o a b a n d o n o de o t r a mejor, N B S 135,7; e x i s t e c i e r t a n e c e s i -
cuando debe r e p r e n d e r , EJ fin d e l a g u e r r a es l a p . , C D 34; es c o n t r a r i o a l a n a t u r a l e - dad de pecar, de la que la g r a -
46,8; l a s h u i d a s del m e r c e n a - X I X 12; i n c l u s o e n l a g u e r r a z a , E L 27,47; c o n s i s t e e n h a - cia l i b e r a al h o m b r e , N G 66,79;
rio : h u y e s p o r q u e c a l l a s , c a - se prefiere la p. a la d o m i n a - cer algo i n j u s t a m e n t e , L A I I I s o n m u y p o c o s los h o m b r e s q u e
l l a s p o r q u e t e m e s , E J 46,8; el c i ó n bélica, C D X V I I I 2 ; l a 16,46; es vicio d e u n a s u b s t a n - "no h a n c o m e t i d o u n p . m o r -
m e r c e n a r i o h u y e , el p . b u e n o p. precaria que persiguen las cia, no u n a s u b s t a n c i a , NG t a l , C D X X I 16; los p . d e los
d e f i e n d e , S 137,12; el q u e c a l l a g u e r r a s , C D X V 4 ; no s e b u s - 20,22; el p . es c o r r u p c i ó n y d i s - j u s t o s , N G 38,45; los s a n t o s
cuando debe defender a las ove- ca la p. 'para p r o m o v e r la g u e - p e r s i ó n del h o m b r e , C I I 1,1; pueden vivir sin crímenes, pe-
j a s es m e r c e n a r i o , n o p . , S r r a , sino que se v a a la g u e - es f o r n i c a c i ó n del a l m a , C I I ro n o s i n p . , E N 64,17; en e s t a
137,12; h a y m e r c e n a r i o s , p e r o r r a p a r a conquistar la p., E 6,14; n o h a y h e r m o s u r a en el v i d a , t o d o s t e n e m o s p . , E J 56,4;
n a d i e los c o n o c e s i n o Dios, E J 189,6; l a v o l u n t a d d e b e v i v i r p., C I I 6,12; t o d o p . es u n a en q u é s e n t i d o p u e d e el h o m -
46,5; e s c u c h a d l a v o z del P . en la p. a u n q u e se viva la g u e r r a m e n t i r a , C D X I V 4 ; el p . n o b r e v i v i r s i n p . , A P 6,16.
l a v o z del m e r c e n a r i o , p e r o n o p o r n e c e s i d a d , E 189,6 (v. G u e - e s t á en l a s c o s a s , s i n o e n l a — C a s t i g o : D i o s c a s t i g a el p., C
s e á i s m e r c e n a r i o s , E J 46,6; oid rra). desobediencia y concupiscencia II 2,4; la ceguera, castigo del
s u v o z y p r a c t i c a d lo q u e os — P a z e t e r n a : l a p . v e r d a d e r a es del h o m b r e , É J 73,1; lo m a j o p., NG 22,24; por el p. se sale
dicen, E 208,4; t a m b i é n l o s imposible fuera de la virtud, C es el p . , no el o b j e t o a m a d o del orden; por la pena se entra
mercenarios son necesarios, E J I V 15,24; es el g r a n f r u t o d e p e c a m i n o s a m e n t e , V R 20,38. de nuevo en el orden, NB 7;
46,6; el m e r c e n a r i o , m a l o es, l a p i e d a d r e c t a , C C 30,32; l a — C a u s a : d e d ó n d e p r o v i e n e el p . , el desorden que el p. provoca
pero de a l g u n a utilidad, EJ p. de la gloria sobrepuja todo D A I I I 1,1; no p r o c e d e d e Dios, es restaurado por el castigo,
46,5, S 137,5, 137,11, 251,3; p . h a y e n t e n d i m i e n t o , E N 63,16; n u e s - L A I I 20,54, C X I I 11,11; D i o s LA I I I 15,44; todo p. es digno
pocos; mercenarios, muchos, S t r a p. e s t á en la voluntad de n o es a u t o r del p . , L A I 2,4; de reprobación, LA I I I 15,43;
137,11; el m e r c e n a r i o es ú t i l , D i o s , C X I I I 9,10; l a p . d e el p . es o b r a del h o m b r e , C I Dios castiga el p. porque es
a u n q u e n o l o a b l e , S 101,10. Cristo no está sujeta a límite 7,11, N G 30,34, N B 28, G L 2,4; obra del hombre responsable,
— P a s t o r e s m a l o s : los h a y e n l a
a l g u n o d e t i e m p o , E J . 104,1; obra de la libertad h u m a n a , E L LA I I I 4,11; Dios aborrece el
I g l e s i a , S 137,6; es p . m a l o el
Cristo nos deja su p. en este 34,60, V R 14,27; l a p r i m e r a c a u - p. que haces, pero ama lo que
q u e d i c e y n o h a c e , S 137,6;
m u n d o , p e r o n o s d a r á s u p . en s a del p . es l a v o l u n t a d del en ti hizo, S 142,4; Dios sólo
t a m b i é n e n t r e los p a s t o r e s d e
el o t r o , E J 77,3; l a b i e n a v e n - h o m b r e , L A I 1,1, I I I 17,47, C pide cuenta de los pecados per-
l a I g l e s i a h a y f a r i s e o s , S 137,9;
t u r a n z a de los pacíficos, SM V I I 3,5, C D X I 17; n o p u e d e sonales, no de los ajenos, MP
I 2,9; el q u e o b r a l a p . e s el i m p u t a r s e a Dios el p . del I I I 8,15; cómo reprende Dios
e n u m e r a c i ó n d e los p . b u e n o s pacífico de la b i e n a v e n t u r a n - h o m b r e , L A I I I 16,45; el o r i g e n
y d e los p . m a l o s , E J 46,1. los p., S 142,3; distinción en-
z a , S 11,12; c o m i e n z a s i e n d o del p . s o m o s n o s o t r o s m i s m o s , tre la culpa del p. y la pena
P a t r i a : es u n b i e n del h o m b r e , p a c í f i c o c o n t i g o m i s m o , S 11,12; L A I I I 4,9; l a c a u s a del p . de la culpa, DC I 2,18; Dios
L A I 15,32; el c r i s t i a n o y el l a p . d e los p e c a d o r e s n o m e - e s t á e n el a l m a , no en l a c a r n e , sólo aborrece en el hombre el
b i e n e s t a r d e l a p . , E 91,1; u n a r e c e el n o m b r e d e p . , C D X I X C D X I V 3 ; el a l m a c a e en el p . p., DC I 2,18; la muerte, cas-
c o s a es d i v i s a r l a p . e t e r n a , y 12 (v. C r i s t o ) . p o r p r o p i a v o l u n t a d , E 166,5; tigo del p., VR 12,25; más de-
o t r a , s a b e r el c a m i n o q u e c o n - n a d i e es f o r z a d o a p e c a d o , S M bes temer el p. que la muerte,
d u c e a ella, C V I I 21,27 (v. Pecado: Distinción previa: p. I 12,34; no e x i s t e el f a t a l i s m o
actual y p. original, M P I S 33,4; penas impuestas al p.,
Ciudad, E s t a d o ) . en el p . , C I V 3,4; s u c a u s a es E N 25,8; la necesidad de pecar
10,11; el p . del p r i m e r h o m b r e , el h o m b r e , no l a f o r t u n a n i el
P a t r i p a s i a n o s : identifican las dos V R 37,68; p o r el p . o r i g i n a l t o - es castigo del p., C VIII 5,12;'
p e r s o n a s del P a d r e y del H i j o , h a d o , C O 5,14; n a d i e p e c a obli- es muy peligroso abusar de la
dos m o r i m o s en A d á n , C V g a d o por la n a t u r a l e z a , L A I I I
S 52,6 (v. S a b e l i a n i s m o ) . 9,16, C X 20,29; el p r i m e r h o m - misericordia divina para pecar
16,46; no e x i s t e l a n e c e s i d a d más libremente, C IV 3,4; Dios
Paz: Naturaleza: gran bene- b r e p e c ó m e n o s q u e el d i a b l o , d e p e c a r , L A I I I 1,2, 3,6; n o
ficio d e Dios, c o m ú n a b u e n o s L A I I I 10,29; el c a s t i g o del p r i - a p a r t a a las almas del pecado
es u n a n a t u r a l e z a e x t r a ñ a l a no sólo con el atractivo del de-
y m a l o s , C D I I I 9; es la s u - m e r hombre m u e s t r a la justi- q u e p e c a en el h o m b r e , C I X
p r e m a a s p i r a c i ó n d e t o d o s los c i a de D i o s , L A I I I 10,29; el leite, sino también con la ame-
4,10; es o b r a de la l i b e r t a d h u - naza del temor, MP II 19,32;
s e r e s , C D X I X 12; es el b i e n p r o b l e m a de la t r a n s m i s i ó n de m a n a , no d e u n a n e c e s i d a d , C
s u p r e m o del h o m b r e , C D X I X los e f e c t o s del p . o r i g i n a l , L A ¿están los hijos sujetos a los
V 10,18; h a y q u e i m p u t a r el p. de sus padres?, E N 46,13.
1 1 ; l a p . es el o r d e n , SM I 2,9; I I I 19,53; el p . d e los á n g e l e s ; p. a l q u e o b r a l i b r e m e n t e , L A
l a p . d e t o d a s l a s c o s a s es l a s u s r a í c e s : la envidia y la so- I I I 17,49; el p r o b l e m a del con- —Efectos: el que peca, obra con-
t r a n q u i l i d a d del o r d e n , C D X I X b e r b i a , V R 13,26, G L E X I 14,18; c u r s o d e D i o s en la a c c i ó n q u e tra su alma, C I I I 8,16; el p.
1 3 ; l a p . u n i v e r s a l , s u indef e c - el c a s t i g o del p . del d e m o n i o es p., L A I 2,4; c a u s a s f o r m a - deforma la imagen de Dios en
t i b i l i d a d c o m o ley d e l a n a t u - m u e s t r a l a j u s t i c i a de Dios, L A les del p . s o n l a i g n o r a n c i a y el hombre, C VII 8,12; pone se-
r a l e z a , C D X I X 13. I I I 10,29. l a d e b i l i d a d , M P I I 17,26; dos paración entre Dios y el hom-
—Paz t e m p o r a l : la p. h u m a n a
—Esencia: doble elemento cons- c a u s a s del p . : l a i g n o r a n c i a y bre, S 126,10; provoca la muer-
t e m p o r a l y la p. divina, E
t i t u t i v o del p . : f o r m a l y m a - l a c o n c u p i s c e n c i a , E N 81,22; l a te del alma, NG 23,25, E 164,19;
189,6; l a p . t e m p o r a l es u n
t e r i a l , D C I 2,18; s e n t i d o e s - soberbia, m a n a n t i a l de todos causa de la muerte corporal,
bien incierto, C D X I X 5; h a y
tricto y sentido amplio, L A I I I los p . , E J 25,16; dos c a u s a s I C X I I I 15,16; salario del p. es
la muerte, GL 9,21; del p. nace
468 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 469
[Pecado] [Pecado] [Pecado original]
el e n g a ñ o del a l m a , V R 36,66, I Pecado]
la n a t u r a l e z a , c o n t r a las cos- ¿ p u e d e p e c a r a l g u i e n en a q u e - 23,37; r e p e r c u s i ó n del p . o. en
l a c o r r u p c i ó n c o n t r a í d a p o r el t u m b r e s y c o n t r a los p r e c e p t o s l a t e m p o r a l i d a d del h o m b r e ,
p. o r i g i n a l n o es p., s i n o p e - llo q u e no p u e d e e v i t a r ? , L A
d i v i n o s , C I I I 8,15; t r e s c l a s e s I I I 18,50; p e c a el q u e sólo p o r M P I 16,21; r a í z d e l a m u e r t e ,
n a del m i s m o , C D X I V 3 ; el de p. y t r e s clases de peca- T I V 13,16; l a m u e r t e , c a s t i g o
p. no llega a b o r r a r la supe- t e m o r n o e j e c u t a el p . , E P I
d o r e s , S 98,5; t r e s g é n e r o s d e 9,15; el p e n s a m i e n t o d e l o s n o - del p . o., C I 1,1; c a u s a d e l a
r i o r i d a d n a t u r a l del a l m a s o - p . : de deseo, de o b r a y de m u e r t e d e A d á n , M P I 2,2;
b r e el r e s t o d e l a c r e a c i ó n c o r - v í s i m o s a p a r t a a l h o m b r e del
c o s t u m b r e , SM I 12,35; los p . p., C V I 16,26; h e m o s d e l u - m u e r t e del a l m a y m u e r t e del
p ó r e a , C U A 34,78; lo p e o r del d e p e n s a m i e n t o , S 56,12, CO 2,3, c u e r p o , M P I 4,4; t o d a s l a s m i -
p e c a d o r es no t e n e r s e p o r p e - c h a r p a r a q u e n o r e i n e el p.,
E J 49,3; e s t á n determinados S 128,12. serias y m a l e s de e s t a v i d a son
c a d o r , C V 10,18. p o r el c o n s e n t i m i e n t o , A P 4,12; p e n a del p . o., C D X X I I 22;
— E s c l a v i t u d del p e c a d o : S 134,3; el p- d e d e s e o , E L 36,65; el p . P e c a d o o r i g i n a l : E x i s t e n c i a : es s u s e f e c t o s e n el c u e r p o , V R
sólo C r i s t o n o s l i b r a d e ella, d e o b r a , E J 49,3; los p . d e l a d o g m a d e fe, D P 11,26; es c u e s - 15,29; el c u e r p o p e r d i ó los d o -
S 134,4; sólo E l n o s p u e d e l i b e - l e n g u a , S 56,12, C X 37,60; los tión e s t r i c t a m e n t e dogmática, n e s d e l a g r a c i a , M P I 16,21;
r a r , E J 41,5; en q u é c o n s i s t e p. h a b i t u a l e s , E J 49,3; p . d e GC I I 23,26; d i f i c i l í s i m a c u e s - origen último de la concupis-
l a e s c l a v i t u d del p . , E J 41,3; ignorancia: su naturaleza, E t i ó n , A O I 6,6; n a d a t a n f á c i l c e n c i a , G L E I X 10,16; p r o v o c ó
ley del p . es l a f u e r z a d e l a 47,4, E L 36,65; los p . d e c o m - c o m o h a b l a r del p . o . ; n a d a la p é r d i d a de la perfección de
c o s t u m b r e , C V I I I 5,12; c a d a p e n s a c i ó n ; d o s c a s o s bíblicos, t a n difícil c o m o e x p l i c a r l o y l a l i b e r t a d , p e r o no d e l a m i s -
u n o t e j e con s u s p . l a m a - C M 9,20; l a m e n t i r a c o m o p . d e c o m p r e n d e r l o , C I C I 22,40; o p i - m a l i b e r t a d , E P I 2,5; a r r u i n ó
roma con q u e se a t a , EJ c o m p e n s a c i ó n , C M 10,23, 18,36; n i o n e s s o b r e c u á l f u é el p e c a d o l a p e r f e c c i ó n a b s o l u t a del li-
10,5; dos f a c t o r e s f o r t a l e c e n l a el p . y l a c o m p l i c i d a d en él, C del p r i m e r h o m b r e , G L E X I bre albedrío, anterior al peca-
t i r a n í a del p . : el p . o r i g i n a l y I I 8,16. 41,56; en él s e e n c i e r r a n m u - do, E 30,9; s u r e p e r c u s i ó n s o -
l a m a l a c o s t u m b r e , D C I 1,10; —Pecado venial: es i m p o s i b l e c h a s - e s p e c i e s d e p . , E N 45,13. b r e el m a t r i m o n i o , G C I I 35,40;
el h o m b r e , c a u t i v o d e s u p . , e v i t a r t o d o s los p . v e n i a l e s , —Universalidad: p. común a to- no p r i v ó al h o m b r e d e l a f e -
S 30,2; el a l m a , l i b r a d a del p . M P I I 19,33; n u n c a n o s f a l t a - d o s los h o m b r e s , M P I 12,15, c u n d i d a d , L A I I I 20,55; l a i g -
p o r l a g r a c i a , A O I 8,8. rán, porque somos hombres, S C G 6,9; h e r e n c i a d e t o d o s , S norancia y la debilidad, t r a n s -
57,12; n o p o d e m o s v i v i r s i n 176,2; t o d o s n a c e m o s c o n el p . m i t i d a s p o r el p . d e A d á n , n o
— P s i c o l o g í a del p . : m o m e n t o s ellos, S 58,10, E L 28,48; l a s a n - d e o r i g e n , E J 3,12, 30,5; d a ñ ó e x c u s a n a los p e c a d o r e s d e s u s
p s i c o l ó g i c o s del p . , T X I I 12,17; t i d a d es c o m p a t i b l e en e s t a v i - a t o d o el g é n e r o h u m a n o , G C p., L A I I I 19,53; n i a u n d e s -
e v o l u c i ó n del p . : s u s c u a t r o d a c o n el p . v e n i a l n o d e l i b e - I I 11,12; e x i s t e e n los n i ñ o s p u é s , del p . o. a b a n d o n ó D i o s
e t a p a s , S 98,6; g é n e s i s i n t e r i o r r a d o , N G 38,45; no i m p i d e l a no b a u t i z a d o s , GC I I 14,15, I I del t o d o a l h o m b r e , T X I I I
y m a n i f e s t a c i ó n e x t e r n a del p . , e n t r a d a en el r e i n o d e los cie- 18,19; t o d o s los h o m b r e s n a c e n 12,16; el p . o., c a u s a d e l a e n -
CO 2,3; Jas tres etapas deJ p.: los, E L 28,48; n o l o s t e n g a s s u j e t o s a l p . o., M P I 26,39; c a r n a c i ó n , S 174,2; f u é borra-:
sugestión, delectación y con- en p o c o p o r p e q u e ñ o s ; t é m e l o s testimonios de la Escritura, do sólo p o r C r i s t o , E N 48,14;
s e n t i m i e n t o , S M - I 12,34; los p o r m u c h o s , S 16,7; s e p e r d o - M P I 27,40-54; c o n s e n t i m i e n t o e s t a d o e n q u e dejó a l h o m b r e
m ó v i l e s del p e c a d o r , C I I 4,9; n a n con l a o r a c i ó n d o m i n i c a l , u n á n i m e de la Iglesia católica su reparación, o b r a de la mi-
n a c e el p . d e l a i n c l i n a c i ó n E P I 14,28; s e e x p í a n c o n r e - a c e r c a d e l a u n i v e r s a l i d a d del s e r i c o r d i a d e D i o s , E N 27,8; el
desordenada a las cosas sensi- medios cotidianos puestos al p . o., M P I I I 6,12; t e s t i m o n i o p . o. s e b o r r a p o r el b a u t i s m o ,
bles, C I I 5,10; el p . c o m e - a l c a n c e d e t o d o s , E 167,20; l a d e S a n C i p r i a n o a c e r c a del E 98,2; sólo el b a u t i s m o lo b o -
t i d o p o r el a f á n d e p e c a r , C l i m o s n a los p e r d o n a , S 58,10; p. o., E P I V 8,20; t e s t i m o n i o r r a , A O I I 11,15 (v. B a u t i s m o ) .
I I 4,9; el p . f a s c i n a con u n a todo p. venial no perdonado se- d e S a n A m b r o s i o , E P I V 11,29; I ' e d r o , S a n : el g r a n p a s t o r d e l a
f a l s a d u l z u r a , D C I 1,5; es d u l - r á p u r i f i c a d o p o r el f u e g o del el p r i n c i p i o de s o l i d a r i d a d , M P I g l e s i a , S 146,1; p r i m e r o d e los
ce, p e r o a m a r g o , S 33,3; d o s p u r g a t o r i o , C D X X I 26. I I I 7,14; c o n d e n a c i ó n d e t o d o s , a p ó s t o l e s , E J 5 6 , 1 ; p r i m e r o en
m o d o s d e e v i t a r el p . : c u r a t i v o A O I V 11,16; f u i m o s t o d o s c o n - la j e r a r q u í a , S 76,1; tipo de la
y p r e v e n t i v o , N G 67,80; en t a n - — P e r d ó n d e l o s p e c a d o s : el p e c a - denados por el pecado de I g l e s i a u n a y ú n i c a , S 76,1;
t o o d i a u n o el p . en c u a n t o d o r d e b e h u i r h a c i a Dios, S u n o solo, A O I 11,14; en q u é t e n i a l a p r i m a c í a d e n t r o del
a m a l a j u s t i c i a , E 145,5. 69,4; ¿ o y e D i o s a los p e c a d o - s e n t i d o el p . o. es a j e n o , M P colegio a p o s t ó l i c o , E J 124,5; a
—Clases: h a y p. g r a v e s y p. le- res?, s í : m i r a al publicano, S I I I 7,13. P . s e le d i e r o n l a s l l a v e s d e l a
v e s , p e r o el p . es s i e m p r e p . , 135,6; el p e r d ó n d e los p., d o g - I g l e s i a , S 295,2; l a u n i d a d d e
m a d e fe, E N 64,17; el b a u t i s m o — T r a n s m i s i ó n : es u n i v e r s a l , T
C M 15,31; no t o d o s los p . s o n X I I I 12,16, A O I I 9,13, 12,17, t o d o s los p a s t o r e s , f i g u r a d a en
i g u a l e s , E 104,13, 167,4; q u é p . p e r d o n a t o d o s l o s p . , C I X 2,4; P . , S 147,2; s u f i r m e z a y d e b i -
el p . n o s e p e r d o n a p o r l a li- S 174,7, P S 1,2, GC I 33,36,EN
son g r a v e s y qué p. son l e v e s : 26,8, 51,14, E 143,5, 190,3; s e lidad, f i g u r a de la Iglesia, S
h a y q u e a j u s t a r s e en ello al m o s n a s i no s e c a m b i a d e v i - 295,3; s í m b o l o de los f u e r t e s y
da, E N 70,19; C r i s t o b o r r a t o d o t r a n s m i t e a todos por propaga-
j u i c i o d e Dios, E N 78,21; p . q u e ción, n o p o r i m i t a c i ó n , M P I d e l o s f l a c o s , S 76,4; s o b r e l a s
p a r e c e n leves son a veces g r a - p e c a d o , E N 50,14; c o r r e s p o n d e a g u a s personifica a la Iglesia,
sólo a D i o s c a s t i g a r y p e r d o n a r 9,9; n o es i n j u s t a l a t r a n s m i -
v í s i m o s , E N 79,21; h a y c o s a s s i ó n d e los e f e c t o s del p . o. a S 75,10; es l l a m a d o S a t a n á s p o r
q u e p a r e c e n p . y n o lo s o n , C los p . , N B 3 1 ; n o h a y p e r d ó n el p r o p i o C r i s t o , S 76,3; n i e g a
f u e r a d e l a I g l e s i a , S 71,28; los d e s c e n d i e n t e s de A d á n , L A
I I I 9,17; p . h o r r e n d o s q u e p o r I I I 20,55; el e r r o r p e l a g i a n o a J e s ú s t r e s v e c e s , E J 92,2,
la c o s t u m b r e p a r e c e n leves, E N u n i v e r s a l i d a d del p e r d ó n ; to- 113,2; el S e ñ o r le p r e g u n t a t r e s
d a l a I g l e s i a i m p l o r a el p e r - a c e r c a d e l a t r a n s m i s i ó n del p .
80,21; s e t i e n d e a c a l i b r a r l a o., M P I I 25,39. v e c e s si le a m a , S 12,1; s u t r i -
g r a v e d a d de los p . n o p o r l a dón, S 181,7. p l e n e g a c i ó n , c o m p e n s a d a con
g r a v e d a d de la acción, sino por — V a r i o s : el p . d a m a y o r r e l i e v e — E f e c t o s : s u d o b l e e f e c t o e n el u n a t r i p l e c o n f e s i ó n , E J 123,5;
l a c o s t u m b r e y el u s o , D O C I I I a l a v i r t u d , C V 2,2; D i o s n o h o m b r e : d e s p o j o de l a g r a c i a abandonado por Cristo y recu-
10,15; el p . c o n t r a el E s p í r i t u c r e a el p . , p e r o o r d e n a el p . , y v u l n e r a c i ó n de la n a t u r a l e - p e r a d o p o r C r i s t o , S 147,3; p r e -
S a n t o , IS 71,1, E 185,48.48; el p . C I 10,16; D i o s c o n v i e r t e en za, N G 23,25; m a l e ó l a n a t u - sunción y negaciones de P.,
n o d e m u e r t e y el p . d e m u e r - b i e n el m a l d e l o s p e c a d o r e s , r a l e z a h u m a n a , N G 20,22; t o d o S 147,1, E J 66,2; sólo s e le e x i -
te, explicación de esta distin- N B 37; el p . n o p u e d e m a n c i - el h o m b r e fué c a m b i a d o en a l - gió h u m i l d a d y a m o r , S 137,4;
ción, S M I 22,73; el p . d e s p u é s l l a r a D i o s , N B 29; d o c t r i n a go peor, T X I I I 12,16; vició por qué J e s ú s a m ó m a s a J u a n ,
del b a u t i s m o es m u c h o m a y o r m a n i q u e a s o b r e e l P-, C V 10,18; l a n a t u r a l e z a del h o m b r e , GC h a b i e n d o sido m á s a m a d o p o r
y m á s p e l i g r o s o q u e el a n t e - el p . y l a p r e s c i e n c i a d i v i n a , I 50,55; p o r el p . o. p e r e c i ó l a P e d r o ; e x p l i c a c i ó n , E J 124,4; su
r i o r a l b a u t i s m o , C I 11,17; L A I I I 2,4; l a l e y del p . se n a t u r a l e z a d e t o d o el g é n e r o m a r t i r i o , S 295,7; m u r i ó p o r
c l a s i f i c a c i ó n d e los p . : c o n t r a l l a m a t a m b i é n p . , M P I I 28,45; h u m a n o , E 186,27; c o r r o m p i ó a m o r perfecto a Aquel por
la n a t u r a l e z a h u m a n a , M P I I

•r
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 471
470 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
IPelagianismol [Pelagio]
IPedro, San] [Pelagianismo] 30,58; s o b r e los n i ñ o s q u e m u e - A P 35,60; ¿ f u é s i n c e r a l a p r o -
quien h a b í a prometido morir, 5,11, G L 11,23, G C I 3,3; d i c e r e n s i n b a u t i s m o , E 157,12. f e s i ó n d e fe d e P . ? , A P 31,56;
EJ 123,4; predicó h a s t a la q u e l a g r a c i a m a n i f i e s t a l a li- n o l o g r ó j u s t i f i c a r s e d e los
m u e r t e a quien habla negado b e r t a d , p e r o n o c o o p e r a c o n ella, —Otros errores: doctrina sobre
la santificación y la santidad c a r g o s q u e s e le h i c i e r o n en
p o r t e m o r a l a m u e r t e , E J 93,1. GC I 3,3; en s u s i s t e m a n o q u e - el sínodo Palestinense, AP
Pelagianismo: Condenación: es da l u g a r p a r a la g r a c i a , E d e l a I g l e s i a , E P I V 7,17; e r r ó -
n e a doctrina a c e r c a de la s a n - 21,45; ¿ c o n f e s ó P . l a g r a c i a
c o n t r a r i o a la d o c t r i n a c a t ó l i - 186,34; n i e g a l a n e c e s i d a d d e l a con m e n t e o r t o d o x a ? ; es d u d o -
ca, E P I I I 9,25; c o n d e n a d o p o r g r a c i a , E P I 22,40, I I 5,9; a t r i - t i d a d d e los a p ó s t o l e s , E P I I I
5,14; a f i r m a q u e s e p u e d e v i - so, A P 10,22; ¿ m i n t i ó P . a n t e
l a I g l e s i a , E P I I 2,2, E 215,2, b u y e a l a l i b e r t a d m á s v i g o r del el s í n o d o P a l e s t i n e n s e q u e lo
A O I 19,34; c o n d e n a d o p o r l a q u e en r e a l i d a d p o s e e , M P I I vir a q u í sin pecado alguno, E
157,4, S 181,2, D P 2,4; el p . y j u z g ó ? , A P 6,19; a c t a s del p r o -
E s c r i t u r a y la T r a d i c i ó n , P S 2,2; t a n t o e x a l t a l a l i b e r t a d , ceso p a l e s t i n e n s e c o n t r a P.,
14,26; c o n d e n a d o por los R o m a - q u e l a d e s t r u y e , G L 14,27, E l a o r a c i ó n , E 188,11; n i e g a l a
n e c e s i d a d d e l a o r a c i ó n , E 176,3, A P 1; m a l a fe d e P . a l r e f e r i r
n o s P o n t í f i c e s , E 190,22, 191,2; 175,3; a t r i b u y e e x c e s i v o p o d e r a S a n A g u s t í n l a s a c t a s del
p o r el p a p a I n o c e n c i o I, E P I I a l a l i b e r t a d h u m a n a y rebaja, 177,3; n o e s n e c e s a r i a p a r a o b -
t e n e r l a g r a c i a , C G 2,4; d o c - s í n o d o , A P 32,57; a f i r m a b a . q u e
3,5; s í n o d o C a r t a g i n é s c o n t r a l a g r a c i a , G L 4,6, E P I V 6,12; el s í n o d o d e D i ó s p o l i s h a b í a
P e l a g i o y Celestio, E 175,1; a r r u i n a el l i b r e a l b e d r í o , E P t r i n a sobre la inutilidad de la
oración p a r a la obtención de la a p r o b a d o s u s e r r o r e s , A P 30,54;
c o n d e n a d o p o r el sínodo P a l e s - I 4,8; e r r o r e s a c e r c a del l i b r e a c l a r a c i o n e s sobre la c a r t a de
t i n e n s e , A P 10,22, E 177,2; los a l b e d r í o d e A d á n , E P I 2,4; g r a c i a , GC I 41,45; r e s t r i n g e
i n d e b i d a m e n t e el á m b i t o y s e n - S a n A g u s t í n , a P . , A P 26,51;
concilios regionales c o n d e n a n a p r e s u m e del l i b r e a l b e d r í o , S c ó m o conoció S a n A g u s t í n a
lbs p e l a g i a n o s , S 131,10; s u r i - 25,2; a f i r m a q u e l a l i b e r t a d b a s - t i d o d e l a o r a c i ó n , N G 18,20;
d e s t r u y e todo espíritu de ora- P . , A P 22,46; P . d e b i ó r e t r a c -
d i c u l a p r e t e n s i ó n de a p e l a r a t a p a r a o b r a r el bien, E 157,4; t a r s u e r r o r y n o lo hizo, A P
u n concilio g e n e r a l , E P IV l e v a n t a u n a falsa defensa de ción, N G 58,68; d o c t r i n a s o b r e
el p e r d ó n d e los p . , N G 18,20; 25,49 (v. P e l a g i a n i s m o ) .
12,32: d o c u m e n t a c i ó n h i s t ó r i c a , l a l i b e r t a d , N G 55,66; r e s t r i n -
E P I I 4,6. g e los e f e c t o s d e l a g r a c i a al d o c t r i n a s o b r e el m a t r i m o n i o , P e n a : Del delito: la p. r e s t a u -
—Doctrina pelagiana: resumen, s i m p l e p e r d ó n d e los p e c a d o s E P I 6,11, I V 5,9; c a l i f i c a el m a - r a el o r d e n , N B 7 ; r e i n t e g r a
d e é s t a , E P I I 2,2; las c i n c o a l a - p a s a d o s , G L 13,26; d i s t i n c i ó n trimonio como u n mal, GC I I al r e c t o orden la n a t u r a l e z a
b a n z a s p e l a g i a n a s son h e r é t i - d e t r e s e l e m e n t o s en f u n c i ó n d e 33,38; c o n s i d e r a l a v i r g i n i d a d t r a n s g r e s o r a , N B 9; la ley pe-
c a s , E P I V 2,2; c u a d r o e s q u e - l a g r a c i a : posibilida,d, v o l u n t a d como fruto de la cosecha pro- n a l y l a r e s t a u r a c i ó n del o r d e n ,
mático de las afirmaciones sos- y a c c i ó n , GC I 3,4; sólo l a p o - p i a , E 188,4; d o c t r i n a s o b r e el S 125,5; n e c e s i d a d d e l a r e p r e -
t e n i d a s por la herejía pela- s i b i l i d a d es a y u d a d a p o r la o r i g e n del a l m a , E P I I I 10,26; s i ó n p e n a l d e los d e l i t o s , E
giana, AP 35,65; v i g o r y gracia, no l a v o l u n t a d ni la su división teológica de la h i s - 153,16; los t o r m e n t o s d e l m á r -
agilidad de ingenio de sus a c c i ó n , G C I 5,6, 16,17, C G I t o r i a , G C I I 26,30. t i r y los t o r m e n t o s d e l c r i m i -
e x p o s i t o r e s , N G 6,6; a m b i - 47,52. —Calumnias de los pelagianos: n a l , L A I I I 9,28; p . c o r r e c t i v a s
g ü e d a d de las expresiones pe- a c u s a n a los c a t ó l i c o s d e m a - y p. vindicativas, C D X X I 13;
l a g i a n a s , GC I 33,36, 39,43; s u —Doctrina sobre la justificación: n i q u e o s , E P I I 1,1; p e l a g i a n i s - concepción p l a t ó n i c a de la p.
débil b a s e m e t a f í s i c a , N G 20,22; E 196,7; j u s t i f i c a c i ó n p o r l a ley, mo y m a n i q u e í s m o se contra- como p u r a corrección o enmien-
triple raíz de la herejía pela- n o p o r l a fe, E 177,14; h a c e i n - d i c e n m u t u a m e n t e , E P I I 2,2; da, C D X X I 1 3 ; l a m e d i d a p e -
g i a n a , E P I I I 8,24; s u i n t e r - n e c e s a r i a l a fe en C r i s t o , N G l o s p e l a g i a n o s c a l u m n i a n a los n a l n o s e a j u s t a a l t i e m p o , si-
p r e t a c i ó n de la E s c r i t u r a incu- 2,2; h a c e i n ú t i l l a v e n i d a del c l é r i g o s r o m a n o s , E P I I 3,5; n o al m a l c o m e t i d o , C D X X I
r r e en g r a v e s e r r o r e s , E P I I S a l v a d o r , E 186,2; i n u t i l i z a l a c a l u m n i a n a los c a t ó l i c o s a c e r - 11; la p. no se m i d e por la du-
9,19; f a l s a i n t e r p r e t a c i ó n del r e d e n c i ó n , N G 2,2, 7,7; s u c r i s - c a del u s o d e l a ley, E P I I I r a c i ó n t e m p o r a l del delito, C D
p a s a j e I a c . 3,8, N G 15,16; el tologia mutila la encarnación, 2,2; a f i r m a n q u e l a d o c t r i n a X X I 1 1 ; sentido y rigor de las
v e r d a d e r o estado de la cues- N G 9,10; n i e g a l a e n c a r n a c i ó n , católica sobre la gracia pone p. e c l e s i á s t i c a s , E 153,6-8; a c e r -
tión entre pelagianos y cató- S 183,12; s u d o c t r i n a s o b r e la en D i o s a c e p c i ó n d e p e r s o n a s , c a d e l a p . d e m u e r t e , E 139,2;
licos, N G 44.51; doce s e n t e n c i a s n e c e s i d a d d e C r i s t o , N G 40,47. E 194,31; q u e l a d o c t r i n a d e l a la p. de m u e r t e h a sido r e c t a -
c a t ó l i c a s c o n t r a los p e l a g i a n o s , —El pecado original: doctrina predestinación hace inútil la m e n t e utilizada no pocas ve-
E 217,16; m á s se l o g r a con p e l a g i a n a s o b r e el p e c a d o o r i - p r e d i c a c i ó n , D P 14,34; n o s o b - ces, S M I 20,64; si n o h a y o t r o
ellos o r a n d o q u e d i s c u t i e n d o , g i n a l , N G 9,10; n i e g a el p e c a d o j e t a n que identificamos la g r a - remedio frente al delincuente,
N G 25,28. o r i g i n a l , E P I V 4,4; y s u t r a n s - c i a c o n l a f a t a l i d a d , D P 12,28; h a b r á que recurrir a la p. de
m i s i ó n , M P I I 25,41, I I I 1,1, o b s c e n i d a d e s de los p e l a g i a n o s , m u e r t e , E 134,4 (v. J u e z , l e y ) .
—Doctrina sobre la gracia: here- G C I I 1,1; r a z o n e s q u e p r o p o - E P I I I 8,24. —Del p e c a d o : p . i m p u e s t a s al p e -
jía e n e m i g a de la gracia de n e P e l a g i o , M P I I I 2,2; a r g u - — V a r i o s : refinada soberbia de c a d o , E N 25,8; l a i m p u n i d a d ,
C r i s t o , E 176,2, 177,1, 188,2, B V m e n t o d e P e l a g i o c o n t r a el p e - los p e l a g i a n o s , E P I V 12,34; c a s t i g o m á x i m o q u e Dios im-
17,21; c o n s e c u e n c i a s del e r r o r c a d o o r i g i n a l , M P I I I 3,5; n i e - doctrina ascética equivocada p o n e , S 171,5; el c a s t i g o del
pelagiano sobre la gracia, E g a el p e c a d o o r i g i n a l en los s o b r e l a p a c i e n c i a , P 15,12; h u - pecador como estado penal que
175,5; a f i r m a q u e l a g r a c i a s e n i ñ o s , A O I I 12,17; n o s e t r a n s - m i l d a d h i p ó c r i t a d e los p e l a - r e s t i t u y e al p e c a d o r a l o r d e n
concede según nuestros méri- m i t e a ellos, A O I I I 13,19; p e r o g i a n o s , S 181,4; s o n i n g r a t o s del u n i v e r s o , L A I I I 9,26; t o d a
t o s , G L 5,10, E 214,3, 215,1, GC el n i ñ o q u e m u e r e s i n b a u t i s - a l M é d i c o de l a s a l m a s , S 30,5 p . j u s t a es c a s t i g o ; l a p . i n -
I 22,23; el n a t u r a l i s m o p e l a - m o no v a a l r e i n o d e los cie- (v. Gracia, P e l a g i o , Semipela- j u s t a no es p . , es v i o l e n c i a ,
g i a n o , l a s u f i c i e n c i a del yo, S los, A O I I I 13,19. gianismo). L A I I I 18,51; l a p . i m p u e s t a
115,3, E 177,1; e x a g e r a las f u e r - —Bautismo: doctrina pelagiana P e l a g i o : v i v i ó en R o m a , E 177,2; a l g é n e r o h u m a n o es u n a p .
z a s d e l a n a t u r a l e z a , N G 34,39, s o b r e el b a u t i s m o , A O I 9,11; f a m a de santidad, sus libros, m e d i c i n a l , L A I I I 25,76; D i o s
50,58; n o a d m i t e l a c o r r u p c i ó n su posición respecto al b a u t i s - M P I I I 1,1; i n t e n t ó e n g a ñ a r a n o n e c e s i t a d e l a s p . d e los m a -
de la n a t u r a l e z a h u m a n a , N G m o d e l o s n i ñ o s , GC I I 10,11; . l a I g l e s i a d e R o m a , GC I I 8,9, los, p e r o se s i r v e d e e l l a s p a -
19,21; a f i r m a q u e l a n a t u r a l e - no a d m i t e el p e c a d o o r i g i n a l 17,19; f e c h o r í a s c o m e t i d a s p o r r a provecho de los buenos, G L E
z a p u e d e o b r a r el b i e n s i n L/i en los n i ñ o s , A O I 9,11, 12,16; l o s s e c u a c e s d e P . en P a l e s t i - X I 11,14; la p . t e m p o r a l p a d e -
g r a c i a , P S 11,21; a t r i b u y e a l a d o c t r i n a s o b r e los e f e c t o s del n a , A P 35,66; l a a b s o l u c i ó n d e c i d a e n e s t á v i d a , C D X X I 14;
v o l u n t a d h u m a n a u n p o d e r ex- b a u t i s m o , E P I 13,26, 23,41, I I I P . en el s í n o d o P a l e s t i n e n s e n o s o n u n a s e c u e l a del p e c a d o o r i -
cesivo, E 145,8; i d e n t i f i c a g r a - 3,4, S 131,6; los p á r v u l o s n o equivale a la aprobación de su ginal, C D X X I 15; h e r m o s u r a
cia y n a t u r a l e z a , E 179,3, 188,3. t i e n e n p e c a d o , S 174,8; en q u é h e r e j í a , A P 34,59; a b s o l u c i ó n e n el c a s t i g o del p e c a d o , V R
G L 13,25, GC I 3,3; i d e n t i f i c a s e n t i d o a d m i t e n la n e c e s i d a d de P . y r e s u m e n de las actas, 41,77; h a y g r a d a c i ó n e n l a s p .
la ley con la gracia, E P IV d e b a u t i z a r a los n i ñ o s , M P I
472 ÍNDICE GENERAL. DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOEÚMENES 473

I Pena J tPerdónl [Perfección] [Perseverancia]


porque hay grados en las cul- p e c a d o es el E s p í r i t u S a n t o p o r es n e c e s a r i o p a r a l a p . e v a n - ción, C G 6,10; e n t r e el « i n i t i u m
pas, SM I 9,22; a nadie se le m e d i o del h o m b r e o i n d e p e n - g é l i c a , C V I I I 6,15; l a p . d e l fidei» y l a p . f i n a l e s t á l a v i d a
condona la culpa grave si no dientemente del hombre, S cristiano h a de ser superior a s a n t a , D P 21,56; l a g r a c i a e s
sufre alguna p., a u n q u e sea 99,9.10; n o h a y p . d e l o s p e c a - l a de los escribas y fariseos, n e c e s a r i a a l j u s t i f i c a d o para,
mucho menor de la debida, CO d o s f u e r a d e l a I g l e s i a , S 71,28; S M I 9,21 (v. S a n t i f i c a c i ó n . p e r s e v e r a r , S 131,4; es n e c e s a -
6,15; la ira de Dios no es otra t o d o s los p e c a d o s p u e d e n s e r Santidad, .Virtud). rio s a b e r p e r s e v e r a r , p u e s s u -
cosa que la p. j u s t a del peca- p e r d o n a d o s , D O C I 18,17; e f e c - p i s t e elegir, E 218,2; l a p . e n
Perjurio: véase Juramento. el a m o r e s l a p . e n l a g r a c i a ,
do, E 184,2; el castigo del pe- tos profundos del p . de los pe- Persecución: Utilidad: no fal-
cado, invitación al arrepenti- c a d o s , N G 18,20; el p . d e l o s EJ 82,3; quien perseverare
t a r á n p., CD X V I I I 52: no pue- h a s t a el fin s e s a l v a r á , E J
miento, VR 15,29; la p. del pe- p e c a d o s n o s a b r e el c a m i n o den faltar a la Iglesia, C D
cador, la condenación eterna, p a r a l a p a t r i a , D O C I 17,16; 27,12; n o t o d o s l o s q u e p a r e -
X V I I I 5 1 ; no son nocivas p a r a cen buenos p e r s e v e r a r á n , D P
VR 14,27, E N 112,29; eternidad por qué se imponen penas a u n la Iglesia: son útiles, C D X 2 1 ;
de las p. del infierno. SM 1 d e s p u é s de p e r d o n a r los peca- 8,19; l e s f a l t ó a l o s á n g e l e s m a -
bienes que reportan a la Igle- l o s y a A d á n , C G 10,26; el p e -
11,30 (v. Infierno, Purgatorio). dos, M P I I 34,54; D i o s t e h a sia, C D X V I I I 5 1 ; l a s diez p .
p e r d o n a d o todos los pecados c a d o i m p i d e l a p . , D P 5,9; o b -
Penitencia: Como v i r t u d : don de del I m p e r i o R o m a n o , C D X V I I I jeciones pelagianas contra la
q u e Dios t e h a g u a r d a d o de co- 52; l a I g l e s i a c a m i n a e n t r e l a s doctrina católica de la p., D P
Dios, E N 82,22, GC I 45,49; m e t e r , S V 41,42; a l q u e p o c o
p. útil y p. infructuosa, S 18,5; p. del m u n d o y l a s consolacio- 8,16ss ( v . P r e d e s t i n a c i ó n ) .
se le perdona, a m a poco; expli- nes d e Dios, C D X V I I I 5 1 ; la
el estiércol, figura de la p., S c a c i ó n , S 99,4-6; p . d e l o s p e c a - P e r s o n a : es t é r m i n o g e n é r i c o ,
254,3; por la p. resucita el alma, p. del a n t i c r i s t o s e r á l a ú l t i m a ,
d o s v e n i a l e s r e z a n d o el p a d r e - C D X X 8; e n l a ú l t i m a p . , t o - T V I I 4,7; el h o m b r e e s p e r s o -
T IV 3,5; hace recobrar lo per- n u e s t r o , E N 71,19; el p . t i e n e n a , T X I I 12,19; f a l s o c o n c e p -
dido por el pecado, CIC I 34,76; da la Ciudad de Dios será per-
p o r fin p r e v e n i r el j u i c i o f u t u - s e g u i d a p o r t o d a l a ciudad del to d e p . s e g ú n los a p o l i n a r i s -
el tiempo de la misericordia, r o , E N 66,17; t o d o h o m b r e e s t a s , C V I I 19,25 ( v . H o m b r e ,
tiempo de la p., S 109,1; la p. d i a b l o , C D X X 1 1 ; el t i e m p o
deudor de Dios y acreedor de de la ú l t i m a p . e s t á oculto. Trinidad).
t a r d í a es inútil, S 93,16; des- s u h e r m a n o , S 83,2; l a s a n g r e
pués de la muerte no hay lu- —Bienaventuranza: la p. por la P e r t i n a c i a : difiere de l a c o n s t a n -
de Cristo de t a l m a n e r a se de- cia, E 167,6.
g a r a p., CD X X I 24; p. sin r r a m ó p a r a el p . d e l o s p e c a - justicia es u n a b i e n a v e n t u r a n -
obras de misericordia, p. in- dos, q u e t i e n e p o d e r p a r a b o - za, S 167,1, S M I 3,10; p a r a q u e P i e d a d : e s el c u l t o a D i o s , T X I V
útil, S 60,12; la impenitencia, r r a r h a s t a el m i s m o p e c a d o c o - sea bienaventuranza h a de ser 1,1, E N 2,1, E 155,2, 167,11; e s lo
blasfemia contra el Espíritu m e t i d o d e r r a m á n d o l a , E J 92,1. p o r l a j u s t i c i a , E 87,7, 93,8; l a p r i m e r o , S 85,6; e s el c u l t o s i n -
Santo, S 71,34; pecado irremi- —De l a s i n j u r i a s : Dios t e d a p. p o r sí s o l a n o i m p l i c a l a c e r o d e l v e r d a d e r o Dios, C D
sible, S 71,20; no se consuma e j e m p l o d e p . , S 114,3; el p e c a - j u s t i c i a d e l p e r s e g u i d o , E 44,7; IV 23; consiste principalmente
en esta vida, S 71,21. d o r p e r d o n e a l p e c a d o r , S 114,4; no b a s t a s u f r i r l a p . , h a y q u e en a m a r g r a t i s a D i o s , S 91,3;
—Como s a c r a m e n t o : la Iglesia si n o p e r d o n a s n o s e r á s p e r d o - sufrirla por Cristo y como Cris-' está en la v e r d a d e r a sabiduría,
tiene el poder de las llaves, E J n a d o , E J 7,11; D i o s n o p e r d o n a to, S M I 5,13; n o t o d a p . e s q u e r e s i d e e n el c u l t o a Dios,
50,12; el sacramento de la p. a q u i e n n o p e r d o n a , S 9,5, S M c u l p a b l e , U E 20,53; h a y q u e E L 11,18; e s c a l ó n p a r a l a sabi-_
implica el poder de perdonar I I 8,28, E N 74,19; p a r a s e r p e r - o r a r p o r los perseguidores, S d u r í a , D O C I I 7,9; e s el v e r d a -
los pecados, CD X X 9; se pue- d o n a d o s es c o n d i c i ó n q u e p e r - 149,17. dero servicio del Dios v e r d a d e -
de perdonar todo pecado, E N d o n e m o s , S 114,2; el p a c t o d e l ro, E 155,17; c o m i e n z a p o r el
—De l o s b u e n o s : l a p . d e l o s temor y se perfecciona por la
65,17; dentro de la Iglesia no p. c o n D i o s e n l a o r a c i ó n d o - buenos dentro de la Iglesia,
se niega la posibilidad de per- m i n i c a l , S 56,13, 58,7; n o olvi- c a r i d a d , V R 17,33; l a g r a n v i r -
V R 6,11; l o s b u e n o s p e r s i g u e n tud de la p. es la paz, la uni-
dón a ninguna clase de peca- d e s el p a c t o c o n D i o s , S 114,5; a veces a los s a n t o s , U E 2,3;
dos, S 71,7; la Iglesia puede el v e r d a d e r o p . es el q u e s e d a d , C C 30,32; p . y c u l t o , r e l a -
t a m b i é n los m a l o s cristianos c i o n e s , C D X 1,3; l a p . g r a n d e
perdonar todos los pecados, d a c o n el a l m a , S M 1,10,27; ¡Dios p e r s i g u e n a los b u e n o s cristia-
CC 31,33; necesidad de la abso- h a prometido perdonarte, pero es d e p o c o s ; l a i m p i e d a d g r a n -
n o s , S 167,2; el e n e m i g o , c u a n d o d e e s t a m b i é n d e p o c o s , S 69,3.
lución sacramental, S 67,3; el no t e h a prometido vivir m a - no se e n s a ñ a a las claras, a r m a
rigor penitencial de la disci- ñ a n a , S 82,14; l a l i m o s n a d e l a s e c h a n z a s , E J 10,1; t o d o t i e m - P i l a t o : figura de los gentiles de
plina a n t i g u a ; su razón de ser, p., S 9,4; el p . d e l o s e n e m i g o s , po es d e p . p a r a el c r i s t i a n o , O c c i d e n t e , S 201,2, 218,7.
E 185,45; (v. Perdón). la l i m o s n a m á s i m p o r t a n t e , E N S 6,2; n o p e r d a m o s el r e i n o d e
73,19; e s n e c e s a r i o , S 56,16; el Pitagóricos: la escuela pitagóri-
Percepción: es posible la p. de los cielos p o r m i e d o a l a p . , ca, E 102,14; p r o f e s a b a n l a i n -
p. d e l a s i n j u r i a s , S 304,3; el S M I 6,16; el m e r o v i v i r e n -
la verdad, CA I I I 3,5; doctri- s i e r v o d e los diez m i l t a l e n t o s . m o r t a l i d a d del a l m a , C A I I I
na académica acerca de la p., t r e m a l o s es u n a p . , S 167,2. 17,37; P l a t ó n t o m ó m u c h o d e
S 9,2, 8 3 , 1 ; el p . d e l a s d e u d a s
CA I I I 3,5; doctrina de Zenón a j e n a s , S 57,8; s e h a n d e p e r - Perseverancia: definición, DP los p . , C A I I I 17,37.
sobre la p., CA I I I 9,18; quien d o n a r t o d a s l a s d e u d a s , S 83,4; 1,1; n e c e s i d a d , S 93,6; g r a n P l a c e r : el p . a t a a l h o m b r e , C
se entrega totalmente a la p. c u á n t a s veces se h a de perdo- m i s t e r i o , C G 8,18; m i r a a lo I I I 1,1; p a r a m u c h o s , l a s u p r e -
sensible se aleja de Dios y de n a r al h e r m a n o : siempre, S f u t u r o , n o a lo p a s a d o , D P 5,8; m a d i c h a e s el p . , V R 32,59;
sí mismo, O II 2,5; una cosa 9,1, 83,3, 114,1; n o t e a v e r g ü e n - s u eficacia, C G 7,15; d o n g r a - el a n s i a d e l o s p . d e l a c a r n e ,
es sentir, y otra, entender, O c e s d e p e d i r p . , S 82,6. t u i t o d e Dios, D P 1,1, 2,2, 13,32, V R 42,79.
I I 2,5 (v. A c a d é m i c o s ) . P e r i p a t é t i c o s : discípulos de Aris- 17,41, 21,54, 24.66, C G 6,10, 8,17,
t ó t e l e s , C D V I I I 12; d o c t r i n a 9,23; e s d o n d e Dios, n o t u y o , P l a t ó n : vida, C D V I I I 4; divide
P e r d ó n : D e los pecados: don s o b r e l a s pasiones, C D I X 4 (v. S 131,5; D i o s l a d a s o l a m e n t e l a filosofía e n t r e s p a r t e s , C D
m u y g r a n d e , E J 3,9; d o g m a d e Aristóteles). a l o s q u e s e lo p i d e n , D P 16,39; V I I I 4; b a r r u n t ó la inmortali-
fe, E N 64,17; D i o s p e r d o n a l o s la p o d e m o s a l c a n z a r con l a ora- d a d d e l a l m a , C D I 22; a f i r m a
pecados del a l m a a r r e p e n t i d a , ción, D P 6,10; p i d e a D i o s c o n - que las almas no pueden estar
C I I 7,15; sólo D i o s p u e d e p e r - P e r f e c c i ó n : radica en la caridad t i n u a m e n t e la p., D P 2,3; la e t e r n a m e n t e sin los cuerpos,
d o n a r el p e c a d o c o n a u t o r i d a d f r a t e r n a , T V I I I 8,12; olvido d e oración dominical, oración de C D X X I I 26; l l a m ó a Dios bien
p r o p i a , S 99,7; el p . d e l o s p e - lo d e a t r á s y a v a n c e h a c i a lo l a p . , D P 23,63; l a h u m i l d a d , s u m o y verdadero, C D V I I I 8;
cados, obra de toda la Trini- que queda por delante, T I X c l a v e d e l a p . , D P 8,19; v i v a - al o r g a n i z a r s u ciudad ideal
d a d , S 71,25; el E s p í r i t u S a n - 1,1; el c o n o c i m i e n t o d e n u e s t r a m o s c o n s a n t o t e m o r , C G 9,24; d e s t i e r r a a los p o e t a s a d u l a d o -
to y la remisión de los peca- miseria, escuela de p., T IV es g a r a n t í a d e l a p r e d e s t i n a - res de los dioses, como enemi-
d o s , S 71,19; q u i e n p e r d o n a el 1,2; el a b a n d o n o d e l a s c o s a s
474 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIA DE LOS XVIII l'OLÚMENKS 475

[Platón] P o b r e z a : sentido exacto de la [Poder] [Politeísmo]


g o s d e l a v e r d a d , C D I I 14; s u p a l a b r a pobre, S 14,1; quiénes — P o d e r j u d i c i a l : p . a p o y a d o en d i o s e s s o n I03 m i s m í s i m o s d e -
filosofía es l a q u e m i s s e a c e r - s o n los v e r d a d e r o s p o b r e s , S l a j u s t i c i a , definición, T X I I I m o n i o s , C D I V 1; o b r a o c u l t a
c a a l a v e r d a d d e l a fe c r i s t i a - 14,1; el p o b r e d e v e r d a d , S 13,17; a l f i n a l d e los t i e m p o s d e los d e m o n i o s , C D V I I 33;
na, C D V I I I 9; ¿oyó P . al pro- 14,9; l a p . l a b o r i o s a n o es p e - e s t á r e s e r v a d o a los j u s t o s , T a c c i ó n d e los d e m o n i o s en eí
f e t a J e r e m í a s ? , ¿ l e y ó en s u s c a d o , es u n f r e n o p a r a el p e - X I I I 13,17 (v. J u e z ) . culto politeísta, CD V I I I 21;
viajes la S a g r a d a E s c r i t u r a ? , c a d o , E 104,3; l a p . h u m i l d e —El poder t e m p o r a l y l a r e p r e - h i s t ó r i c a m e n t e es p o s t e r i o r a i
C D V I I I 11 (v. A c a d é m i c o s , es l a q u e l l e v a a l r e i n o , S s i ó n d e l a h e r e j í a : E 43,21; l a m o n o t e í s m o en t o d o s los p u e -
Platonismo). 24,3; el ( p o b r e r e p r e s e n t a a r e p r e s i ó n d e l a h e r e j í a es s a l u - b l o s , C D V I I I 24; l a d o c t r i n a
Dios, S 86,3; b i e n a v e n t u r a n z a d a b l e , E 93,18-20; ¿ s e d e b e r e - esotérica de a l g u n o s a n t i g u o s
Platonismo: tomó m u c h a s doctri- d e l a p . , S M I 1,3; m e j o r es s o b r e l a r a z ó n d e s e r del poli-
n a s d e los p i t a g ó r i c o s , C A I I I m e n d i g a r q u e v i v i r d e lo ilíci- c u r r i r al p . t. p a r a l a r e p r e -
17,37; s i s t e m a t i z a l a filosofía s i ó n d e l a h e r e j í a ? , E 185,25; teísmo, CD V I I 5; incluye u n
to, S 33,4; ¿ p o r q u é t e m é i s a justificación de la represión de a n t r o p o m o r f i s m o teológico, C D
s o b r e l a b a s e d e los d o s m u n - l a p . ? , S 11,2; n o h o n r a D i o s I V 26; en el f o n d o del p . h a y
dos, C A I I I 17,38; s u d o c t r i n a l a p . p o r sí m i s m a , s i n o p o r l a h e r e j í a p o r el p . t., E 87,7,
a c e r c a de la lógica y la m e t a - 93,3; a l p . t. t o c a a y u d a r a l a u n a d i v i n i z a c i ó n d e los h o m -
l a h u m i l d a d del p o b r e , E 157,23; I g l e s i a en l a r e p r e s i ó n j u s t a b r e s , C D V I I 18; i m p l i c a u n
física, C D V I I I 7 ; d o c t r i n a n o es p o b r e el q u e es r i c o e n c a m b i o d e lo p u r a m e n t e h u -
a c e r c a d e l a filosofía f í s i c a o v i r t u d e s , V F 3,22; p l e n i t u d y d e l a h e r e j í a , E 204,4; el r e c u r -
n a t u r a l , C D V I I I 6; t a m b i é n en so a l p . t. h a d e s e r s a l v a n d o m a n o e n d i v i n o , C D V I I 27,2;
p. son t é r m i n o s contrarios, V F la m a n s e d u m b r e cristiana, E engendro de supersticiones, C D
l a filosofía m o r a l l l e v a n l a p a l - 4,31; C r i s t o , m o d e l o d e p . , S I V 30; f i c c i o n e s construidas
m a , C D V I I I 8 ; s o n los q u e m á s 14,9; L á z a r o el m e n d i g o , m o d e - 93,9, 185,6; m o d e r a c i ó n c r i s t i a -
s e a c e r c a n a los c r i s t i a n o s , C D n a en la represión de la h e r e - p a r a e n g a ñ a r a los p u e b l o s ,
lo d e p o b r e s , S 14,3; l a a v a r i - j í a , E 100,1; el p . t. n o d e b e e x - C D I I I 4 ; los d i o s e s n o d a n l a
V I I I 5 ; es l a d o c t r i n a filosófi- cia h a c e al pobre peor que al f e l i c i d a d t e m p o r a l , C D I 15,1;
ca m á s conforme con la revela- rico, S 14,7; e n t r e t a n t o s p o - c e d e r s e en l a r e p r e s i ó n d e l a
ción, C A I I I 20,43; l a m á s p u - h e r e j í a , E 87,8; s e n t i d o y l í m i - los d i o s e s no p u e d e n d a r n i l a
bres, a duras penas se halla t e s del r e c u r s o a l p . t. p a r a l a felicidad t e m p o r a l ni la e t e r n a ,
r a y l u m i n o s a expresión de la u n p o b r e , S 14,4; el g r a n d e - C D V I 12; los d i o s e s c a r e c e n
filosofía n o c r i s t i a n a , C A I I I b e r d e los p o b r e s : no r o b a r , S r e p r e s i ó n d e l a h e r e j í a , E 87,8;
19,41; en ella s e i n s i n ú a n en r e p r e s i ó n d e los c r í m e n e s d e de toda eficacia salvadora, C D
85,6; p o b r e , e v i t a el f r a u d e , S los d o n a t i s t a s , E 51,3; l a a c - VI 1; doctrina de Varrón so-
cierto modo algunas verdades 85,7; n u n c a e n v i l e c i ó a u n g o -
de la fe cristiana, C V I I 2,3; b e r n a n t e l a p . con q u e e n t r ó y c i ó n del p . t. es n e c e s a r i a f r e n - bre los dioses: división tri-
su opinión sobre las f á b u l a s s a l i ó del g o b i e r n o , E 104,6; n o t e a los a t a q u e s a r m a d o s d e partita, CD VI 3; tres géneros
p o é t i c a s d e los d i o s e s , C D I X 7 ; olvides la c o s t u m b r e de v e s t i r l a h e r e j í a , E 139,2 (v. H e r e - de dioses: de los poetas, de
s e g ú n los p l a t ó n i c o s , l a s a l m a s a los p o b r e s , E 122,2; r i c o s y jía, Tolerancia). los filósofos y de los gobernan-
d e los h o m b r e s d e s p u é s d e l a p o b r e s , i g u a l e s en el n a c e r y
tes, CD IV 27; el adulterio,
m u e r t e son dioses, C D I X 1 1 ; P o e s í a : utilidad de la p., C I I I pecado frecuente entre los dio-
en el m o r i r , E 61,9; el p o b r e 6,11; b e l l e z a del v e r s o y del ses, CD I I I 3; oficios de cada
d o c t r i n a d e los p l a t ó n i c o s a c e r - m e n d i g a d e t i ; t ú , rico, e r e s
c a de l a s t r e s c l a s e s d e a l m a s m e t r o , V R 22,42; l a m e d i d a y uno de los dioses, CD VI 9,
u n m e n d i g o d e D i o s , S 11,10; l a a r m o n í a del v e r s o , O I I
r a c i o n a l e s , C D V I I I 14; d o c t r i - el p o b r e es el q u e l l e v a a l cie- VII 2; no eran los dioses los
na sobre la reminiscencia, T 11,34; el h a l a g o d e l oído y el guardas de los hombres, sino
lo t u s r i q u e z a s , S 11,6; t o d o s d e l a i n t e l i g e n c i a , V R 22,43;
X I I 15,24; l l e g a r o n a a f i r m a r los h o m b r e s s i n e x c e p c i ó n s o - los hombres los custodios de
q u e el a l m a h u m a n a es c o e t e r - las licencias poéticas y su ra- los dioses, CD 1 2 ; el p. produjo
m o s m e n d i g o s d e los d e m á s , S z ó n d e ser, O I I 4,13; e x c e l e n t e
n a c o n Dios, C D X 3 1 ; l a c o n - 61,8; es u n o t a n t o m á s p o b r e la degradación casi completa de
t r a d i c i ó n t e o l ó g i c a d e los p l a - p r e p a r a c i ó n p a r a l a filosofía, la moral, CD II 4, 6; el p. egip-
cuanto m á s cosas quiere abar- O I 8,24; l a filosofía es s u p e -
t ó n i c o s , C D X 1; a d m i t e n u n car, O I 2,3; la a b u n d a n c i a su- cio, CD II 22, CD VIII 23;
D i o s c r e a d o r , C D V I I I 1; p e s e r i o r a l a p . , O I 8,21; l a p . a n - Isis y Osiris, CD X 11,2; p.
p o n e c i e r t a p . , V F 4,32. t i g u a y s u s ficciones d e s m o r a -
a su doctrina acertada acerca neoplatónico, C VII 9,15; los
d e l a u n i c i d a d del D i o s v e r d a - l i z a d o r a s , C I 17,27; los p o e t a s dioses romanos eran indignos
d e r o , j u z g a r o n q u e se d e b í a s a - P o d e r : n a d a b u s c a t a n t o el h o m - teólogos griegos, al servicio de de culto divino por sus ho-
c r i f i c a r a los d i o s e s , C D V I I I b r e c o m o el p . , E J 43,1; d e b e los d i o s e s , C D X V I I I 14 (v. rrendas torpezas, CD II 13;
12; s e n t i r de P l a t ó n a c e r c a d e seguir s i e m p r e a la justicia, no Verso). son turba los dioses de Roma,
los d i o s e s c o m o b u e n o s a m i g o s p r e c e d e r l a , T X I I I 13,17; p r i m e - CD I I I 12; los dioses romanos
ro es l a r e c t i t u d de i n t e n c i ó n ; P o l i g a m i a : h o y es i l í c i t a t o d a p . ,
de las virtudes, C D V I I I 13; E M 18,21; p . p a t r i a r c a l : s u r a - no se preocuparon de la moral,
el p o l i t e í s m o p l a t ó n i c o , C V I I l u e g o , el p., T X I I I 13,17; s e CD II 16; la filosofía antigua
a m a el P- n o p a r a f r e n a r los z ó n d e ser, B M 13,15, 15,17, B V
9,15; los p l a t ó n i c o s n o t i e n e n 7,10; e s t a b a p e r m i t i d a para y el p., VR 1,1; el nombre de
nada de la fe cristiana, vicios, s i n o p a r a d o m i n a r a los la p r o c r e a c i ó n d e los h i - dioses en el paganismo y en el
C V I I 21,27; no l o g r a r o n s a l - d e m á s , T X I I I 13,17; no es u n j o s , S 51,25; los s a n t o s p a t r i a r - cristianismo tiene un sentido
v a r el escollo d e l a s o b e r b i a , m a l , p e r o h a y q u e g u a r d a r el cas eran continentes por deseo harto diferente, CD I X 23;
C VII 9,14; n o quisieron orden al apetecerlo, T X I I I y casados por obligación, B M condenación del p., VR 25,46
a c e p t a r el e s c á n d a l o d e l a 13,17; el p . d e los p o d e r o s o s 20,24; el e s p í r i t u d e los s a n t o s (v. Mitología, Teología).
cruz y de la humillación, C D es d e b i l i d a d a n t e el p . d e D i o s , p a t r i a r c a s en l a g e n e r a c i ó n d e
X 29; s u p r o l o n g a c i ó n , la A c a - T X I I I 13,17; los p o d e r o s o s Popularidad: la p. no hace bue-
s u s h i j o s , B M 19,22; s e p e r m i - no lo malo ni mejora lo que es
d e m i a , E 118,16; c o n c o r d i a e n - a t a n a l o s i n f e r i o r e s c o n el h a - tió la poliginia, pero n u n c a la
t r e el P e r i p a t o y l a A c a d e m i a , l a g o o l a a m e n a z a , C V I 10,16; bueno de por sí, E 112,2.
p o l i a n d r i a , B M 17,19, B V 7,10, S
C A I I I 14,42; el n e o p l a t o n i s m o no h a y p . s o b r e el p . de q u i e n 51,25; e r r o r e s m a n i q u e o s a c e r - Porfirio: acérrimo enemigo de
p l o t i n i a n o , C V I I 9,13 (v. P l a - os l l a m ó al c r i s t i a n i s m o , S ca de la p. p a t r i a r c a l , BM los cristianos, CD XIX 22; no
tón, Académicos, Plotino). 62,12; p . n a t u r a l del h o m b r e 25,33 (v. M a t r i m o n i o ) . supo aceptar el escándalo de
P l o t i n o : el m e j o r i n t é r p r e t e d e s o b r e la c r e a c i ó n , p e r o n o s o - la cruz y de la humillación,
P l a t ó n , C D I X 10; s u a s c e n - b r e el h o m b r e , S 43,3; h a y q u e Politeísmo: es un gravísimo CD X 28; vaciló entre la con-
d e n c i a p l a t ó n i c a , E 118,33; d o c - r e s i s t i r el h a l a g o del d i n e r o c o n e r r o r , E J 20,5; e r r o r de los p u e - fesión del Dios verdadero y el
t r i n a s o b r e la providencia, C D q u e los p o d e r o s o s q u i e r e n s o - b l o s d e g e n e r a d o s , V R 1; e n g a - culto de los demonios, CD X
X 14; r e e n c a r n a c i ó n de lo m e j o r b o r n a r a los i n f e r i o r e s , C V I ñ o d e los d e m o n i o s , C D I I 10; 26; niega la divinidad de Cris-
del p l a t o n i s m o , C A I I I 18,41. [ 10,16 (v. A m b i c i ó n , R i q u e z a s ) . es el g r a n n e g o c i o d e los d e - to, CD X 24; considera a Cris-
m o n i o s , C D I I 2 2 ; los f a l s o s to como un mero hombre, CD
476 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES 477

[Porfirio] [Predestinación] [Predicación] [Predicación]


X I X 2 3 ; es m a y o r l a i m p i e d a d ocultos pero j u s t o s juicios de v a l e , B V 18,22; el S e ñ o r o r d e n ó lo s e g u n d o , el p r o v e c h o del
d e P . q u e el e r r o r d e A p u l e y i D i o s , E J 53,6; D i o s n o o b r a i n - q u e los q u e a n u n c i a n el E v a n - c u e r p o , S M I 6,17; no d e b e m o s
C D X 27; p r e d i c a l a h u i d a t o - justamente convirtiendo a unos gelio v i v a n del E v a n g e l i o , T M evangelizar p a r a comer, sino
t a l del c u e r p o p a r a l a felici- y a o t r o s , no, E N 98,25; a s í c o - 9,10; S a n P a b l o p r e d i c ó el E v a n - c o m e r p a r a e v a n g e l i z a r , SM I I
d a d , C D X X I I 26; s e s e p a r ó m o Dios, p o r s u b o n d a d , s e gelio y no v i v i ó d e l E v a n g e l i o , 16,54; n o t o d o s los p r e d i c a d o -
d e la d o c t r i n a p l a t ó n i c a en compadece, asi también con T M 10,11; c u i d e el p r e d i c a d o r res se proponen la salud de la
puntos m u y importantes, CD ninguna injusticia endurece, E N de no p a r e c e r q u e se dedica a I g l e s i a e n el d e s e m p e ñ o d e s u
X 3 0 ; c a r t a de P . sobre la t e u r - 99,25; no h a y e n D i o s i n j u s t i - v e n d e r el E v a n g e l i o , T M 10,11; m i n i s t e r i o , S M I I 17,56; el p e l i -
g i a egipcia, C D X 11,2; d o c t r i - cia, S 27,3; T i r o y Sidón, u n n u n c a a p a r e z c a el p r e d i c a d o r g r o d e e n g r e i m i e n t o , S 179,2
n a teúrgica s o b r e la purifica- e j e m p l o d e l a p . , D P 9,23; l a como m e r c a d e r del E v a n g e l i o , (v. O r a t o r i a ) .
ción del a l m a , C D X 9,3 (v. misericordia y la justicia de T M 11,12; el q u e p r e d i c a p o r
l u c r o no s i r v e a D i o s , s i n o al — E l o y e n t e : e s c u c h a , sí, l a p a l a -
Purificación). D i o s en l a p . , C G 13,39; l a p . b r a del p r e d i c a d o r , p e r o l e v a n t a
d e los s a n t o s y l a j u s t i c i a d e l u c r o , T M 26,34; no s e d e b e d e -
P o s e s i ó n d i a b ó l i c a : p e r t u r b a los j a r de predicar la v e r d a d por t u c o r a z ó n a Dios, E J 1,7; no
s e n t i d o s del h o m b r e , V F 3,18 Dios, C G 7,11; no e x i s t e p . al basta que escuchéis: recoged
pecado, sino solamente m e r a temor a molestias o pérdidas
(v. D e m o n i o ) . t e m p o r a l e s , SM I 6,17; s e d e - v u e s t r o e s p í r i t u en l a m e d i t a -
previsión de la culpa y deter- ción d e lo q u e e s c u c h á i s , E J
P r e c e p t o : l a c a r i d a d , fin d e t o - m i n a c i ó n de la pena, M P I I b e n p r e d i c a r los m i s t e r i o s d e
d o s los p . , E N 121,32; lo q u e es l a P a s i ó n , S 218,1; s e d e b e p r e - 3,15; t o d o s o y e n l a p . ; p o c o s l a
17,26; t o d o s los p r e d e s t i n a d o s p o n e n p o r o b r a , E 127,7; c ó m o
la n a t u r a l e z a a la inteligencia s e s a l v a n p o r u n solo M e d i a - dicar de la predestinación, D P
del p. es l a v o l u n t a d a l a o b 16,40; el p e l a g i a n i s m o y l a p . , la simplicidad de la p. lleva a
d o r y p o r u n a s o l a fe, M P I I m u c h o s a l a s a l v a c i ó n , E 169,3;
s e r v a n c i a del m i s m o , L A I I I 29,47; l a p . d e b e a h o r a s e r D P 14,34; s e d e b e n e x p l i c a r a l
24,72; c u a n d o el h o m b r e co- p u e b l o los d e b e r e s d e los p a s - no a l a b e s s o l a m e n t e lo q u e
c r e í d a ; en el cielo s e r á v i s t a , o y e s : p r a c t i c a lo q u e e s c u c h a s ,
m i e n z a a c o m p r e n d e r el p . , c o - S 27,6; los o c u l t o s j u i c i o s d e t o r e s , S 101,4; el p r e d i c a d o r d e -
mienza a poder pecar, L A I I I be r e p e t i r los t e m a s , S 125,1; S 11,1; n o s e a s s a b i o sólo p a -
D i o s en l a p . d e los h o m b r e s r a t i ; c o m u n i c a lo q u e r e c i -
24,72 (v. l e y ) . s e m a n i f e s t a r á n e n el J u i c i o fi- n a r r a c i ó n de u n s e r m ó n de S a n
A g u s t í n con ocasión de u n m i - b e s , S 101,6; c ó m o d e b e n s e r
Predestinación: Gran misterio: n a l , E N 95,24; J e s u c r i s t o , e j e m - o í d o s los p r e d i c a d o r e s i n t e r e s a -
d o n g r a t u i t o , S 158,3; es u n plar s u p r e m o de la v e r d a d de l a g r o , C D X X I I 8.
E l p r e d i c a d o r : oficio d e d e s e m - dos, S 101,10; l a p a l a b r a n o
m i s t e r i o , S 27,4; m i s t e r i o d e l a p . , D P 24,67, P S 15,20; t a m - b a s t a : se r e q u i e r e n la g r a c i a
a m o r , C G 15,46-48; l a eficacia bién fué p r e d e s t i n a d a la n a t u - p e ñ o p e l i g r o s o , S 179,1; h u e c o
es el p r e d i c a d o r q u e n o e s c u c h a y la docilidad a ésta, CD X V
incontrastable de la g r a c i a di- raleza h u m a n a de Cristo, E J 6; si e n el p r e d i c a d o r v e s u v a s
v i n a , C G 12,38; m i s t e r i o d e los 106,8; n a d i e p u e d e d a ñ a r a l o s en su interior al Verbot S
179,1; t o d o p r e d i c a d o r c a t ó l i c o y espinas, t o m a las u v a s y de-
j u i c i o s d i v i n o s , C G 8,17; g r a n p r e d e s t i n a d o s , S 158,1 (v. E l e c - j a l a s e s p i n a s , S 137,13; los
m i s t e r i o , P S 1,2; los c a m i n o s ción, S a l v a c i ó n ) . es m e n s a j e r o d e Dios, E J 1,4;
los b u e n o s p r e d i c a d o r e s s o n á n - que creen la p a l a b r a d e la p.
d e Dios s o n i n i n v e s t i g a b l e s , P S escuchan interiormente la voz
6,11; p r o f u n d i d a d del m i s t e r i o —Predestinación y predicación: g e l e s d e D i o s , E J 7,23; s o n l e -
g a d o s de los p o b r e s a n t e los r i - del P a d r e , P S 8,15; n o d a u n o
d e la p., D P 9,22; a b i s m o m i s - h a y que p r e d i c a r la p. al pue- solidez a l a p a l a b r a o í d a , si n o
t e r i o s o , S 27,7; ¿ p o r q u é s o n blo, D P 20,51; c a u t e l a s e n l a cos, S 61,13; b u s q u e n e n l a
I g l e s i a los i n t e r e s e s d e C r i s t o , la p r a c t i c a , S M I I 25,87; es m á s
c r e a d o s los q u e p e r t e n e c e n a e x p o s i c i ó n del d o g m a d e l a p., s e g u r o oír q u e p r e d i c a r l a p a -
l a c o n d e n a c i ó n ? , E 190,9; m i s - D P 22,57, 22,61; l a d o c t r i n a d e no s u p r o p i o i n t e r é s , E J 10,6;
si p r e d i c a s l a v e r d a d y s e t e l a b r a d e D i o s , S 179,2, E J 57,2;
t e r i o i n s o n d a b l e p a r a el h o m - l a p . n o es c o n t r a r i a a l a u t i - el o y e n t e d e b e a y u d a r c o n s u s
b r e , E 186,22; m a g n o s e c r e t o ; lidad de la predicación, DP v a n los o y e n t e s , n o t e d e s a n i -
m e s : lo m i s m o le p a s ó a C r i s - o r a c i o n e s al p r e d i c a d o r , S 179,2;
s u u t i l i d a d , C G 13,39; no s é 14,36, 17,43; n o d e b e s e r m o t i - práctica exterior e interior de
q u é r e s p o n d e r , D P 10,24; n o v o de d e s e s p e r a c i ó n , D P 17,46; to, E J 27,8; l a a c c i ó n del p r e -
d i c a d o r es e x t e r i o r ; el c r e c i - l a p a l a b r a d i v i n a , S 179,7;
h a y término m e d i o : o se ad- no debemos desconfiar de la efectos de la p a l a b r a divina en
m i t e la d o c t r i n a católica de la salvación de n a d i e m i e n t r a s vi- m i e n t o i n t e r i o r es o b r a de Dios,
E J 29,6; el q u e p r e d i c a c o s a los o y e n t e s , S 179,8; q u i e n n a -
p. o s e i n c u r r e en el p e l a g i a - v a , C G 15,46 (v. P e r s e v e r a n c i a , d a oye, n a d a edifica, S 179,9;
n i s m o , D P 16,41. Vocación). d i s t i n t a d e C r i s t o no es p a s t o r ,
es m e r c e n a r i o , E J 47,2; c u i d e el al o y e n t e n o lo e x c u s a n los
—En qué consiste: definición: Predicación: Naturaleza: el p r e d i c a d o r d e no c a e r en v a n i - defectos m o r a l e s de los predi-
presciencia de Dios y p r e p a r a - predicador, s e m b r a d o r de pa- d a d , E J 57,2; a u n q u e el p r e d i - c a d o r e s , S 179,10; si d i c e n y
ción d e s u s b e n e f i c i o s , DP l a b r a s y s e g a d o r de virtudes, c a d o r n o d a el c r e c i m i e n t o , no h a c e n , h a c e d lo q u e d i c e n ;
14,35; s e d e s i g n a a v e c e s c o n S 150,1; l a p . es u n a s e m e n - c o n t r i b u y e a él c o n s u t r a b a j o , no h a g á i s lo q u e h a c e n , S
el n o m b r e d e p r e s c i e n c i a , D P t e r a : unos siembran y otros E J 80,2; si p r e d i c a s , p r e d i c a 179,10; a p l a u d e lo q u e t e p r e -
18,47; p . y p r e s c i e n c i a , D P 7,15, r e c o g e n , E J 15,32; es u n a p o r e l e c c i ó n y no p o r o c a s i ó n , d i c a n , p r a c t i c a lo q u e t e e x -
P S 10,19, C G 9,20; d i s t i n c i ó n m u l t i p l i c a c i ó n del p a n d e l a S 101,9; D i o s no d e j a c a l l a r al p l i c a n , S 178,7; n u e s t r o a d v e r -
e n t r e a m b a s , C G 12,37, P S 17,34; p a l a b r a , S 130,1; s e n t i d o d e p r e d i c a d o r , S 125,8; el p r e m i o s a r i o es l a p a l a b r a d e Dios, S
t o d o s los e l e g i d o s s o n l l a m a - l a p a l a b r a d e D i o s en s i n g u - del q u e p e r m a n e c e fiel a l a 251,7; r e c o n c i l í a t e c o n E l , S
dos, pero no todos los l l a m a d o s l a r , S 71,22; t é n g a n l o s m u c h a p a l a b r a d e C r i s t o , S 134,2; el 109,2.3.
s o n elegidos, C G 7,14; f u e r o n cautela cuando predicamos, E J p r e d i c a d o r p a s t o r y el p r e d i c a -
elegidos p o r q u e fueron l l a m a - 27,8; el f r u t o es de l a T r i n i - dor m e r c e n a r i o : a m b o s s o n ú t i - P r e d i c a m e n t o s : los d i e z p . a r i s -
dos n o p o r m é r i t o s n u e s t r o s , d a d , E J 80,2; n o r m a s d e C r i s t o les ; sólo el p r i m e r o es b u e n o , t o t é l i c o s , C I V 16,28.
s i n o p o r l a g r a c i a , C G 7,14; n o a los p r e d i c a d o r e s , S 101,5; có- S 137,5; n o b u s q u e s en l a I g l e - P r e m i o : es p o s t e r i o r a l m é r i t o ,
es m á s q u e el d e c r e t o e t e r n o m o e n t e n d e r l a s , S 101,6-9; l a d i - sia a l g o d i s t i n t o d e Dios, S C I C I 25,47; l a v i d a e t e r n a , el
d e l a v o l u n t a d d e Dios, D P f i c u l t a d q u e s u p o n e lo h e t e r o - 137,9; u t i l i d a d del p r e d i c a d o r g r a n p . , C I C I 25,47 (v. Fe,
22,58; l a p . es u n a p r e p a r a c i ó n g é n e o d e los a u d i t o r i o s , E J 1,1; m e r c e n a r i o , S 137,11; el p r e - Gracia, Vida eterna).
p a r a la g r a c i a ; ésta, u n efecto l a d i s t i n t a p r e p a r a c i ó n d e los dicador que calla cuando debe
d e l a p . , P S 10,19; el n ú m e r o oyentes impone cautelas al pre- r e p r e n d e r es m e r c e n a r i o , no P r e s c i e n c i a d i v i n a : difícil c u e s -
d e los p r e d e s t i n a d o s es fijo, C G d i c a d o r , D P 16,40; a v e c e s s e p a s t o r , S 137,12; el p r e d i c a d o r t i ó n , A O I 8,8; c i e n c i a d e l a s
13,39; ¿ e r a n de los n u e s t r o s ? ; debe callar la verdad, pero a Sebe o r a r a n t e s d e h a b l a r , D O C c o s a s f u t u r a s , D C I I 2,2; l a
n o e r a n d e los n u e s t r o s , D P v e c e s es n e c e s a r i o p r o c l a m a r - I V 30,63; p a r a el p r e d i c a d o r , lo p. d i v i n a no d e b e l l a m a r s e p . ,
9,21; l a p . e s t á p r o m e t i d a a la b i e n a l t a , D P 16,40; l a elo- p r i m e r o es l a p . d e l a v e r d a d ; sino s i m p l e m e n t e ciencia; expli-
l o s q u e p e r s e v e r a n , C G 6,10; cuencia sin la gracia, de n a d a p l i c a c i ó n , D C I I 2,2; l a p . d.
478 ÍNDICE GENERA!, E>B MATERIAS DE I,OS XVIII VOLÚMENES 479
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
I Presciencia divina] fPriscilianismo] Profesión de f e : es n e c e s a r i a ; Proporción: es la medida, ele-
es l a r a z ó n d e s e r d e 1 a r i a d e m e n t i r a , C M 11,25; l o s no b a s t a la fe i n t e r n a , C mento necesario de la belleza,
profecía, VE 9,23; l a p . d i v i - falsos m a r t i r i o s de los prisci- O I I 15,42 (v. Belleza).
l i a n o s , C M 5,9; c r í m e n e s n e f a n - V I I I 2,5 (v. F e ) .
n a es c i e r t a , C D "V 9 ; D i o s Prosperidad: la p. temporal es
conoce t o d o s l o s f u t u r o s c o n - d o s d e P r i s c i l i a n o , C M 3,5 (v. P r o f e t a : sentido amplio y sen- peligrosa, E 131; es fuente de
t i n g e n t e s , T X I I 14,23, X V Mentira). tido e s t r i c t o , C D X V I I 1 ; d e s d e graves tentaciones, SM I I 9,34;
13,22; lo f u t u r o e x i s t e p o r q u e P r o b a b i l i d a d : el c o n c e p t o a c a d é - el p r i n c i p i o d e l m u n d o h u b o p . h a s t i a h a s t a el espíritu de los
D i o s lo c o n o c e , T X V 13,22; m i c o d e p . , C A I I 11,26; l a en l a h i s t o r i a , E 102,15; e n t o - sabios, CD X V I I 20; la p. es
l a p. d e D i o s es e t e r n a e i n - doctrina de la p . en los a c a d é - dos los tiempos h a habido fuente de no pocos males p a r a
mutable, CD XXII, 2; p. y pre- m i c o s , C A I I 5,12; p . es i g u a l oráculos proféticos, E J 9,3; p. el individuo y p a r a la socie-
destinación; diferencia, PS a v e r o s i m i l i t u d , C A I I 7,16, y profecías; enumeración, CD dad, CD I 30; el hombre que
10,19, D P 7,15, C G 12,37; p o r 10,24; c o n t r a d i c c i ó n i n t r í n s e c a X V I I I 27; l a s p r o f e c í a s s o n se deja seducir por la p. es
en l a p . d e l o s a c a d é m i c o s , C A m á s a n t i g u a s q u e l a filosofía derribado por la adversidad,
qué niegan algunos toda p. d e I I 7,16-19 (v. A c a d é m i c o s ) , p a g a n a , C D X V I I I 37; d e s d e
los f u t u r o s , C D V 9 ; D i o s p r e - SM I I 25,87; en la p., Dios con-
probabilismo: grave obstáculo el p r i n c i p i o d e l a h u m a n i d a d , suela; en la adversidad, Dios
v é t o d a s l a s c o s a s , p e r o n o es p a r a los q u e e n t r a n e n l a filo- los f u é e n v i a n d o D i o s , P S 9 , 1 7 ;
a u t o r d e t o d o lo q u e p r e v é , aviga, E 210,1; son muchos los
sofía, C A I I I 14,30; p e l i g r o s d e l d i f e r e n c i a e n t r e el e s p í r i t u p r o - que atienden a la verdad con
L A I I I 4,11; no a n u l a la liber- p. g n o s e o l ó g i c o : p a r a l i z a l a a c - f é t i c o d e l o s g r a n d e s p . y el
t a d de los q u e pecan, L A I I I mayor diligencia en la adver-
ción, a p ó l o g o d e l bivio, C A I I I que transitoriamente se mani- sidad que en la p., E 203; cuan-
2,4, 3,6, 4,10, 6,18; n o o b l i g a a 15,33; c o n s e c u e n c i a s i n m o r a l e s fiesta en a l g u n o s h o m b r e s del
pecar ni a no pecar, L A I I I do el mundo nos halaga es
del p . g n o s e o l ó g i c o , C A I I I A. T., D C I I 1,2; t o d o s l o s p . cuando h a y que e s t a r más en
17,47; c o n o c e d e a n t e m a n o a l 16,35; s u p o n d r í a l a j u s t i f i c a - f u e r o n s e m b r a d o r e s , E J 15,32;
p e c a d o r , p e r o n o lo h a c e p e c a - guardia, E J 10,1 (v. Tribula-
ción d e t o d o c r i m e n , C A I I I n i n g ú n p . es h o n r a d o e n s u p a - ción).
dor, A O I 7,7; p . d i v i n a del p e - 16,36 (v. M o r a l ) . tria, E J 16,1; los p., ejemplo
c a d o d e A d á n , E N 104,28; l a p. Prodigalidad: es distinta de la de convivencia con los m a l v a - Prostitución: es un mal que a
d i v i n a y el j u s t o c a s t i g o d e l d o s , S 88,24; el p . s i g n i f i c a c o n veces puede ser permitido, nun-
p e c a d o , L A I I I 4,9; los v e r d a - l i b e r a l i d a d , C I I 6,13. frecuencia la m i s m a persona ca aprobado, O I I 4,12 (v. To-
d e r o s h i j o s d e D i o s en l a p . Profecía: sentido lato y sentido d e D i o s , T I I I 10,19; t o d o p . lerancia) .
d i v i n a , C G 9,20; p . d e J e s u - e s t r i c t o , T X V 17,30; e s c o n o - anterior a la venida de Cristo
es u n a a n t o r c h a ' d e l a fe, E J Providencia: Excelencia: CIC I
c r i s t o , P S 9,18 (v. P r e d e s t i n a - c i m i e n t o d e lo f u t u r o , E 199,5; 7,12; no ha dejado al hombre
ción). la de c a r á c t e r intelectual es la 23,3; c o n l o s p . e s t á el V e r b o
d e Dios, y p . e s t a m b i é n el en total abandono, CIC I 7,12;
P r é s t a m o : d a r dinero y recibir m á s s e g u r a , D C I I 1,1; t i e n e los ángeles, instrumentos de
d i n e r o es d a r p o c o y r e c i b i r su asiento en la m e n t e o p a r t e V e r b o d e D i o s , E J 24,7; t a m -
b i é n el S e ñ o r d e l o s p . t u v o a la P., CD X 15; cada hombre
m u c h o , S 86,5. superior del alma, G L E X I I tiene un puesto en la vida, S
Presunción: m a t a al alma, S 9,20; a c c i ó n s o b r e l a f a n t a s í a , b i e n s e r p . , C M 13,27; t e s t i m o -
nio d e l V e r b o e n c a r n a d o , T I V 125,5; la P. atiende a cada hom-
87,10; c a u s a d e l e r r o r , T I I 1 ; D C I I 1,1; v i s i ó n d e lo f u t u r o bre y a todo el género humano,
la p . d e h a b e r h a l l a d o l a v e r - en i m á g e n e s y v i s i o n e s , D C I I 19,25; t r e s s e n t i d o s d e l a p a l a -
b r a J e r u s a l é n en los p., C D VR 25,46; dos errores sobre la
d a d c i e r r a el c a m i n o d e l a s a - 1,7; l a v i s i ó n p r o f é t i c a s e e x - P., LA I I I 2,5; algunos pre-
b i d u r í a , C A I I 3,8; el s a b i o h i b e a l a l m a , n o a l o s ojos d e l X V I I 3; p. mesiánicos, T IV tenden sustituirla por la for-
presuntuoso no encuentra a c u e r p o , T I I 6,11; e s d o n t r a n - 19,25; la burra de Balaam, DC tuna ciega, LA I I I 2,5; no
Dios, C X 42,67; p . s o b e r b i a sitorio, no hábito p e r m a n e n t e . I I 1,2; profecías cumplidas en existe la fortuna, S 18,1; ni
del impío, T I V 15,20; l a p . d e T I I I 10,20; d o n d e l E . S., D C la Pasión de Cristo, S 304; úl- el acaso, CA I 1,1.
sí m i s m o , e n e m i g a d e l a c o n t i - I I 1,8; s i n l a c a r i d a d , nada timos p. entre los judíos y p.
n e n c i a , C O 4,10; n a d i e a f i r m e v a l e , D C I I 1,8; c ó m o s e e x p l i - cercanos ya al nacimiento de —Existencia: CIC I 6,10, LA I I
estar seguro en esta vida, C c a n l a s p r e d i c c i o n e s d e lo f u - Cristo, CD X V I I 24; profecía 17,45; argumentos que prueban
X 32,48; n o h a y q u e p r e s u m i r t u r o , E 159,2; s e b a s a n e n l a de Jeremías sobre el N. T., E L la realidad de la P., GLE V
d e sí, s i n o c o n f i a r e n D i o s , p r e s c i e n c i a d i v i n a , U E 9,23; n o 19,33; cumplimiento de las pro- 22,43; todo está regido por • la
O V I 8,13; n a d i e p r e s u m a d e se ven las cosas f u t u r a s , sino fecías relativas a la Iglesia, P. divina, C I 12,19, CD V 21,
s u s c a u s a s o s i g n o s , C X I 18,24; P N 3,5 (v. Profecía). CA I 1,1; todo lo ordena, DC II
sí m i s m o ; r e c u e r d e a Pedro, el e s p í r i t u d e p . a c t ú a d e d i - 1,6; administra la naturaleza
q u e n e g ó a C r i s t o , E J 66,2; p o - versa m a n e r a en los p r o f e t a s , Progreso: considerado en sí mis- entera, E 205,17; todo lo gobier-
ne en peligro la salvación, E J D C I I 1,1; p u e d e p r e d e c i r lo mo, es un don de Dios y está na, O I 1,1, I I 5,15, CD X 14,
33,8 (v. E s p e r a n z a ) . futuro por boca de h o m b r e s dirigido por la Providencia, CD SM I 17,52, CC 8,9, GLE V
P r e v a r i c a c i ó n : judicial: conexión m a l o s , E J 49,27; el e s t i l o p r o - X X I I 24,3 (v. Providencia). 21,42; Dios rige al mundo de
c o n la a v a r i c i a , S 107,8. fético m e z c l a l a s e x p r e s i o n e s modo oculto, C V I I 6,10; diri-
P r e v i s i ó n : n o es p e c a d o l a p . n e - Prójimo: quién es nuestro pró-
f i g u r a d a s con l a s propias, C D jimo, DOC I 30,33; el p. es to- ge todas las cosas h u m a n a s ,
c e s a r i a p a r a el m a ñ a n a , E J X X 2 1 ; a c t ú a a veces en ó r g a - D P 12.31; rige al género huma-
62,5 (v. S o l i c i t u d ) . n o s i n c o n s c i e n t e s d e ella, c o m o do hombre, S 90,7; todos so-
mos parientes, S 90,7 (v. Amor, no, VR 27,50; rectora del fluir
Priscilianismo: secta m u y pare- C a i f a s , D C I I 1,1; l a p . h a b l a de la historia, E 102,13, 166,13,
c i d a a l a m a n i q u e a , E 36,28; s i e m p r e d e C r i s t o , E J 9,4; l e e Parientes, Sociedad). CD V 11; estimula y dirige el,
h e r e j í a c o n d e n a d a , E 169,13; los l i b r o s p r o f é t i c o s : e n t o d o s Prometeo: la fábula de P., CD progreso de la humanidad, CD
s u o r i g e n , E s p a ñ a , E 166,2.7; ellos e n c o n t r a r á s a C r i s t o , E J X V I I I 8. X X I I 24,3; forma y dirige los
condenada por a f i r m a r la pre- 9,3; l a p . t i e n e p o r o b j e t o l a tiempos, VR 22,43; en sí misma
existencia de las almas, AO salvación de todas las nacio- Propiedad: Metafísica: p. inhe- fija, se acomoda a los tiem-
I I I 7,9; e r r o r e s c r i s t o l ó g i c o s , nes, E J 9,9; d i f e r e n c i a e n t r e el rentes a un sujeto, SL II 12,22. pos, VR 17,34; la P . a d a p t a sus
C M 6,10; a f i r m a q u e el a l m a velo p r o f é t i c o y l a r e v e l a c i ó n —Jurídica: su fundamento, el de- designios a la diversidad de los
es p a r t e d e Dios, C M 5,8; d e - e v a n g é l i c a , T M 31,39; s o n p a r a recho divino o el derecho posi- tiempos, SM I 16,49; mayor mi-
fiende l a licitud de la m e n t i r a , los i n f i e l e s u n a p r u e b a c o n v i n - tivo, E 93,50; lo que conforme lagro es el gobierno del mundo
C M 11,25, 13,28; c o n v i e r t e la c e n t e , S 43,5; s o n u n a r e s p u e s - que la multiplicación de los pa-
ta eficaz a los p a g a n o s d e t o - a derecho se posee no es m á s nes, E J 24,1; cómo gobierna
m e n t i r a en u n dogma, CM 2,2; que lo que j u s t a m e n t e se posee,
tres principios p a r a combatir d o s l o s t i e m p o s , E J 35,7 ( v . Dios al universo y las partes
Profeta). y sólo es justo lo que es bueno, de éste, GLE V I I I 25,46.
el e r r o r p r i s c i l i a n i s t a en m a t e - E 153,26.
480 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE I OS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 481
[Providencia] [Pueblo] R a z ó n : D e f i n i c i ó n : C U A 27,53;
— l i a P r o v i d e n c i a y el m a l : O I d e l a d e f i n i c i ó n de p . , C D X I X P u r g a t o r i o : existencia, CD X X I
13; existe u n a purificación de es lo s u p e r i o r d e l h o m b r e , V R
1,1; l a P . e n c a j a el m a l d e n t r o 21; o t r a definición de p . : con- 29,53; es el a l m a , q u e e n e s e n -
del o r d e n , O I I , 4 , 1 1 ; l a d i s t r i - j u n t o de h o m b r e s asociados ciertos pecados posterior a la
m u e r t e , C D X X 2 5 ; el f u e g o del c i a es u n n ú m e r o , O I I 18,48;
b u c i ó n d e los b i e n e s y m a l e s por la concorde c o m u n i d a d de es s i e m p r e l a m i s m a , O I I 19,50;
en e s t a v i d a y en l a f u t u r a , o b j e t o s a m a d o s , C D X I X 24; p . p r o b a r á a los d e l a d e r e c h a ,
p e r o no q u e m a r á el edificio d e es l a i n v e n t o r a d e t o d a s l a s
C D I 8; corrige con g u e r r a s p a r a s a b e r lo q u e es u n p . es a r t e s , O I I 12,35; es l a m i r a d a
las c o s t u m b r e s d e p r a v a d a s de p r e c i s o e x a m i n a r el o b j e t o d e los p r e d e s t i n a d o s , C D X X I 26;
el f u e g o p u r i f i c a r á los p e c a d o s del a l m a , S L I 6,13; es l a p o -
los h o m b r e s , C D I 1; los t r a s - s u a m o r , C D X I X 24; s e g ú n t e n c i a visiva del a l m a h u m a n a ,
t o r n o s s o c i a l e s no d e b e n h a - e s t a definición, el p . r o m a n o v e n i a l e s , C D X X I 2 6 ; el p . s a l -
v a p o r los m é r i t o s d e l f u n d a - C U A 14,24; e s s i n ó n i m o de
c e r t e c r e e r q u e el m u n d o n o f u é p . y, p o r t a n t o , s u g o b i e r - m e n t e y e s p í r i t u , L A I 9,19;
está gobernado por Dios, S n o u n a r e p ú b l i c a , C D X I X 24; m e n t o C r i s t o , C D X X I 26; c e -
z a r á c o n el J u i c i o f i n a l , C D u n a c o s a es l a r., y o t r a , l a
125,5; l a d i v i n a P . h a m o d e r a - la noción de p. exige la p r e - m e n t e , L A I 9,19 (v. M e n t e ) .
do el r i g o r de los c a s t i g o s d e s e n c i a d e l a j u s t i c i a en s e n t i - X X I 16 ( v . P e c a d o , J u i c i o fi-
D i o s , V R 15,29; los m a l o s p e - do t e o l ó g i c o , C D X I X 2 3 ; no nal). — E x c e l e n c i a : e s lo m á s e x c e l e n -
l e a n t a m b i é n ellos en f a v o r d e e x i s t e p . si no h a y j u s t i c i a , Purificación: de la vista de a l m a t e q u e h a y e n el h o m b r e , L A
l a d i v i n a P . , CC 7,8; el j u s t o , C D X I X 2 1 ; en q u é c o n s i s t e p a r a v e r en C r i s t o a D i o s , S I I 6,13; r a í z d e l a s u p e r i o r i d a d
l i b r e m e n t e ; el i n j u s t o , a l a l a v e r d a d e r a f e l i c i d a d de u n p . , 143,3; p o r l a fe, S 88,14, T I V del h o m b r e s o b r e los a n i m a l e s ,
f u e r z a : t o d o s s e r v i m o s a l a di- E 155,8; el p . débil, b a j o l a 18,24; p o r l a fe, p a r a l a v i s i ó n , O I I 19,49; d i s t a i n m e n s a m e n -
v i n a P . , CC 7,7; l a P . y l a s influencia de la m á s leve t r i - T I 8,17, V I I I 4,6; s a n a el ojo t e del i n s t i n t o , A P 6,18; es l a
h e r e j í a s , G M I 1,2; l a p e r v e r - bulación puede peligrar grave- del c o r a z ó n p a r a v e r a D i o s , que nos diferencia esencial-
s i d a d del p e c a d o no t r a s t o r n a m e n t e , E 124,2; m i s e r a b l e el p . S 88,5; p a r a v e r a Dios, el a l - m e n t e d e los a n i m a l e s , A O I V
los p l a n e s d e l a P . , C D X I V 27; e n a j e n a d o d e Dios, C D X I X m a debe primero ser purifica- 23,37, L A I 8,18; l a s b e s t i a s
Dios castiga algunos crímenes 26; d i s t i n c i ó n e n t r e p . y m a s a , d a , D O C I 10,10; s i n l i m p i e z a c a r e c e n d e r., L A I 7,16.
en e s t a v i d a p a r a q u e n a d i e CD X I X 21; turba, la multitud d e c o r a z ó n , D i o s n o v i e n e a ti, — F u n c i ó n : l a r. y s u f u n c i ó n - e n
c r e a q u e l a P . no e x i s t e , E t u r b a d a , S 103,4; d o n d e h a y S 11,11; p a r a v e r a D i o s h a s d e l a filosofía c r i s t i a n a , O I I 5,16;
153,4; t r a t a a v e c e s j u s t a m e n t e u n i d a d h a y p . ; q u i t a la u n i d a d p u r i f i c a r t u c o r a z ó n , E 147,48, l a r. es p r e f e r i b l e a l a a u t o r i -
a los i n j u s t o s , V R 34,63; d e s - y q u e d a l a t u r b a , S 103,4; h o m - E J 1,19, 14,12, T I 1,3; c a p a c i t a d a d , O I I 9,26; es l a c a p a c i d a d
a g r a d a a los i m p í o s , V R 22,43; b r e s u n i d o s e n t r e sí p o r el p a r a v e r a Dios, S M I I 1,1; l a del e n t e n d i m i e n t o p a r a d i s t i n -
l a m i s e r i c o r d i a d e D i o s en el vínculo de u n a m i s m a ley t e m - p . c r i s t i a n a del a l m a , s u f u e n - g u i r y e n l a z a r lo d i s t i n g u i d o ,
t i e m p o es l a P . , V R 10,19 (v. p o r a l , L A I 7,16; c o n j u n t o d e t e , C D X 22; n o h a y m á s q u e O I I 11,30; p u e d e m o s t r a r a
Juicio final, Mal). c i u d a d a n o s p a r a los q u e es p e - u n c a m i n o p a r a la p. del a l m a : Dios, S L I 6,12; s u b e d e s d e lo
Prudencia: definición, LA I l i g r o s a l a d i s e n s i ó n , O I I 18,48; l a g r a c i a d e C r i s t o , C D X 32; v i s i b l e a lo i n v i s i b l e , V R 29,52;
13,27; c o m o v i r t u d cardinal, s i e m p r e es j u s t o q u e el p . j u i - l a p . d e l h o m b r e es o b r a del puede llegar a la verdad ven-
C I C I 15,25; s u f u n c i ó n , d i s - cioso elija a s u s g o b e r n a n t e s , M e d i a d o r , C r i s t o , T I V 9,12; c i e n d o d i f i c u l t a d e s , C U A 7,12;
c e r n i r los b i e n e s d e los m a l e s , L A I 6,15; el p . q u e s a b e g u a r - la sabiduría encarnada, ejem- p u e d e p e r c i b i r s e a sí m i s m a c o -
C D X I X 4, C I C I 24,25; d i v i - d a r el b i e n c o m ú n t i e n e d e r e - plo d e p . del a l m a , D O C 1 1 1 , 1 1 ; mo objeto de su propio cono-
sión d e l a p . en t r e s p a r t e s , T cho a elegir a sus m a g i s t r a d o s , t o d o s los p r e c e p t o s d i v i n o s s e c i m i e n t o , L A I I 3,9; l a c o n o -
X I V 11,14; es p . n o e n s e ñ a r lo L A I 6,14; u n p . d e p r a v a d o d e - dirigen a la p. del corazón, SM c e m o s p o r l a p r o p i a r., L A I I
q u e se i g n o r a , A O I 15,25 (v. be ser gobernado por uno o por I I 13,45; l a p . del c o r a z ó n s e lo- 19,51; es l a q u e p e r m i t e a l h o m -
Virtud). p o c o s b u e n o s , L A I 6,14; v i d a g r a purificando las costumbres, bre contemplar su propia alma,
y c o s t u m b r e s d e los p . c r i s t i a - S 91,5; el c o r a z ó n d e b e e s t a r e n C U A 14,24; j u z g a d e l a s c o s a s
Psicología: problemas fundamen- n o s , C D X I X 19; l a C i u d a d d e el cielo, n o e n l a t i e r r a , S M a la luz de la verdad, L A I I I
t a l e s d e l a p s . , O I I 5,17; r e l a - D i o s r e s p e t a t o d o s los v a l o r e s I I 33,44; el a y u n o s i r v e p a r a l a 5,17; es f u e n t e d e c o n o c i m i e n -
c i o n e s e n t r e el a l m a y el c u e r - n a t u r a l e s d e los p., C D X I X 27 p . d e l c o r a z ó n , S M I I 12,40; t o s , C A I I I 20,43; los ojos y los
po, O I I 6,18 (v. A l m a , C u e r p o , (v. E s t a d o , S o c i e d a d ) . nadie puede ser purificado por oídos, m e n s a j e r o s s e n s i b l e s d e
Hombre). s u solo e s f u e r z o , T I V 15,20; l a l a r., O I I 11,32; f u n c i ó n m o -
P u r e z a : es v i r t u d del a l m a , C D l i m o s n a y l a o r a c i ó n , p . d e los r a l d e l a r., E J 15,21; es l a q u e
P u b i i c a n o : m o d e l o de oración I 18; r a d i c a en el a l m a , L A I p e c a d o s , S 56,12; l a p . del a l m a
h u m i l d e , S 26,4, 130,2; D i o s e s - h a c e al h o m b r e capaz de p r e -
5,12; t o d a i m p u r e z a p r o c e d e del s e g ú n los platónicos, C D X 23; c e p t o s , L A I I I 24,72; el r e c t o
c u c h a l a o r a c i ó n del p e c a d o r a m o r de este m u n d o , SM I I l a p r e t e n d i d a p . del a l m a p o r
h u m i l d e , S 135,6 (v. H u m i l d a d , u s o d e l a r. es d e p o c o s , O I I
20,69; sólo los p u r o s p o s e e n l a m e d i o d e l a t e u r g i a , C D X 9,2; 11,30; r. s u p e r i o r y r. i n f e r i o r :
Oración). v e r d a d , S L I 1,2; l a b i e n a v e n - los ritos d e m o n í a c o s carecen s u f u n c i ó n , T X I I 3,3; el d o -
P u d o r : d e s n u d e z y p . de n u e s - t u r a n z a d e los l i m p i o s d e c o - de todo valor purgativo, T I V m i n i o d e l a r. es el q u e o r d e n a
tros primeros padres después r a z ó n , S M I 2,8; l a p . d e c o r a - 13,18 (v. S a n t i f i c a c i ó n , V i s i ó n ) . a l h o m b r e , L A I 8,18; D i o s ,
del p e c a d o , C D X I V 17; el p . zón, e s c a l ó n p a r a l a s a b i d u r í a , l e y s u p r e m a d e n u e s t r a r., V R
d e s p u é s del p e c a d o , E P I 16,32; D O C I I 7,9; es n e c e s a r i a p a r a 31,57; lo r a z o n a b l e es lo h e c h o
n a c e c o n el h o m b r e , E P 1 1 6 , 3 3 ; v e r a D i o s , S 117,15; p . y E u - o d i c h o c o n f o r m e a r., O I I
h a c e c u b r i r c i e r t a s p a r t e s del Raciocinio: definición, CUA
c a r i s t í a , S 132,1; p . d e i n t e n - 27,53; s e b a s a en los d a t o s d e 11,31; l a r. h u m a n a c o m o m e -
c u e r p o . C D ' X I V 17; el p . p r o - dio d e s a l v a c i ó n , V R 24,45, 29,52;
pio del a c t o d e l a g e n e r a c i ó n , ción, S 54; c o n c i l i a c i ó n d e dos los s e n t i d o s , C V I I 17,23; d i -
preceptos a p a r e n t e m e n t e con- f e r e n c i a e n t r e r a z ó n y r., C U A e n e l l a n o s r e n o v a m o s c o n el
C D X I V 18 (v. P u r e z a ) . conocimiento de Dios, AO I V
t r a r i o s , S 54,3; p . d e i n t e n c i ó n 27,52 (v. J u i c i o , R a z ó n ) .
P u e b l o : d e f i n i c i ó n de E s c i p i ó n : 20,31.
' en l a l i m o s n a , S 149,15; p . e x - Racionalismo: supone un amor
sociedad fundada sobre dere- t e r i o r d e los f a r i s e o s , S 106,1; p e r v e r t i d o a l a r a z ó n , T I 1,1; —Fe y r a z ó n : doble precedencia
chos reconocidos y comunidad l a i n t e n c i ó n del c o r a z ó n d i - pretende suplantar la autoridad r e c i p r o c a ; e x p l i c a c i ó n , E 120,3,
de i n t e r e s e s , C D X I X 2 1 ; a s o - d e C r i s t o c o n el n o m b r e y l a V R 8,14; a l a r. f a l s a h a y q u e
c i a c i ó n b a s a d a en el c o n s e n t i - r i g i d a a D i o s es p u r a ; d i r i g i d a
a ti m i s m o es i m p u r a , S 54,3; p r o m e s a d e l a r a z ó n , E 118,32; oponer no s o l a m e n t e la r. ver-
m i e n t o del d e r e c h o y e n l a r. m a n i q u e o , U C 1,2; el r. c r i s - dadera, sino t a m b i é n la fe m i s -
c o m u n i d a d de intereses, C D I I b e l l e z a de l a p . c o n y u g a l , E
189,7; l a p . c o n y u g a l es u n a tiano, función e x a c t a de la r a - m a , E 120,8; l a r. e s t á e n f e r -
21,2; el d e r e c h o c o m o e l e m e n t o z ó n , E 120,3; es r a c i o n a l lo q u e m a p a r a h a l l a r la v e r d a d ; por
d e l a d e f i n i c i ó n d e p., C D X I X g r a n v i r t u d , E 167,10 (v. P u r i -
ficación). u s a o p u e d e u s a r de razón, O eso n e c e s i t a l a r e v e l a c i ó n , C
21; la utilidad como elemento I I 11,31 (v. R a z ó n ) . V I 5,8; n e c e s i t a el r e c u r s o a l a
S.Af. jjf 16
482 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 483
[Razón]
autoridad, CIC I 2,3; preceden- r. d e los cielos, s IÍ,ÍH; vana I Religión! I Resurrección]
cia n a t u r a l de la a u t o r i d a d so- o p i n i ó n d e los h o m b r e s a c e r c a 7; con el c r i s t i a n i s m o , l a r e l i - que tenía al morir, CD X X I I
b r e l a r., C I C I 2 , 3 ; s u d o b l e del r. d e C r i s t o , E J 115,1; el g i ó n v e r d a d e r a y a n o es d u d o - 15 (v. C r i s t o ) .
t a r e a en o r d e n a l a fe, V R r. d e C r i s t o n o es d e e s t e m u n - s a , V R 3,3; h a y q u e a b r a z a r l a
do: a n d a peregrino en este r. c a t ó l i c a , V R 7,12; f u n d a - —Dos r e s u r r e c c i o n e s del h o m b r e :
24,45 (v. A u t o r i d a d , I n t e l i g e n - l a del a l m a y l a del c u e r p o , E J
cia). m u n d o , E J 115,2; el r. d e D i o s m e n t o s d e l a r. c a t ó l i c a , V R
que Cristo e n t r e g a r á al P a d r e 7,13; b e n e f i c i o s q u e r e p o r t a l a 23/13, 25,19, D O C I 19,18; l a d e
Ciencia y razón: d i f e r e n c i a , s e e s t á c o n s t r u y e n d o en e s t a v i - las a l m a s , a h o r a ; la de los
C U A 26,50, 27,53; l a c i e n c i a es . r. cristiana, C D I I 28; e n s e ñ a a
da, E J 68,2; el r. d e C r i s t o no los h o m b r e s lo q u e a l g u n o s j u z - c u e r p o s , d e s p u é s , C D X X 6, E J
m á s e s t i m a b l e q u e l a r., C U A tiene aquí t o d a v í a la h o r a de 19,8, 22,12; t o d a l a p r e d i c a c i ó n
27,53; d i f e r e n c i a e n t r e r a c i o c i - g a b a n i m p o s i b l e de enseñar,
s u e x a l t a c i ó n , E J 25,3; el r. d e V R 3,3; c a r á c t e r e s c a t o l ó g i c o y economía de Cristo se resu-
nio y c i e n c i a , C U A 27,52 (v. D i o s es p e r m a n e n t e en l a t i e - m e n en l a s dos r., E J 23,6;
Ciencia). d e l a r. c r i s t i a n a , V R 22,43;
r r a , p e r o e s t á a u s e n t e p a r a los p o l i t e í s m o , n o ; m o n o t e í s m o , sí. l a s d o s r. en el A p o c a l i p s i s , C D
Razones seminales: su virtud se- q u e n o lo c o n o c e n , S M I I 6,20; V R 25,46 (v. I g l e s i a ) . X X 7; q u i e n n o q u i e r a s e r c o n -
m i n a l , T I I I 8,13; s u f u n c i ó n el r. d e los cielos e n l a o r a - Religiosos: c o m u n i d a d e s religio- d e n a d o en l a s e g u n d a r., r e s u -
en l a c r e a c i ó n , T I I I 8,15; e s - ción d o m i n i c a l , S 56,6 ( v . C i u - sas que viven en las c i u d a d e s : c i t e e n l a p r i m e r a , C D X X 6.
t á n c o n t e n i d a s en l a u r d i m b r e dad, Vida eterna). sus grandes virtudes, CIC I
d e los e l e m e n t o s , T I I I 9,16; —Resurrección de las a l m a s : se
Relación: diferencia e n t r e esen- 33,70; l a s m u j e r e s c o n s a g r a d a s o b r a p o r l a fe, S 127,7, E J 49,2;
l a t e n o c u l t a s e n t o d o s l o s ele- c i a y r., T V I I 1,2; l a s r e l a - a Dios: sus grandes virtudes,
m e n t o s c ó s m i c o s , T I I I 8,13. por las virtudes teologales, E
ciones divinas no son acciden- C I C I 31,68; d i f í c i l m e n t e h a l l é 55,4; es u n m i l a g r o , S 88,3; n e -
R e c u e r d o : i m a g i n a c i ó n y r., T t e s , T V 5,6 (v. T r i n i d a d ) . personas mejores que las que c e s i d a d d e l a p r o n t a r. del a l -
X I 8,12 (v. I m a g i n a c i ó n , M e - v i v e n e n los m o n a s t e r i o s , p e r o m a , S 98,7; s e r e f u t a el e r r o r
R e l a t i v i s m o : r e f u t a c i ó n del c o n - no las he encontrado peores
moria). cepto relativista de la verdad, d e los q u e n i e g a n l a r. d e l a s
Redención: soteriología bíblica: q u e l a s q u e en el m o n a s t e r i o a l m a s , C D X X 10; m a n s i ó n d e
S L I I 5,8 (v. V e r d a d ) . c a y e r o n , E 78,9 (v. M o n a c a t o ,
textos más importantes acerca l a s a l m a s a n t e s d e l a r. d e los
R e l i g i ó n : el a l m a es l a r a z ó n d e Voto, Virginidad). c u e r p o s , E N 109,29.
d e l a r., M P I 27,40-55; f u é s e r d e l a r., U C 7,14; r e l i g a a l
e f e c t o y b o t í n del a m o r , T h o m b r e c o n D i o s , V R 55,113; — R e s u r r e c c i ó n de los c u e r p o s :
X I I I 15,19; d o s h o m b r e s , A d á n Reminiscencia: doctrina platóni-
es d e b i d a e x c l u s i v a m e n t e a l c a d e l a r., S L I I 20,35; r e f u - d o g m a d e fe, S 24,1, 127,14,
y C r i s t o , c i f r a n el m i s t e r i o d e C r e a d o r , E 102,20; es a d m i s i - 130,4, E N 84.23, E 102,5, 193,9,
l a r., T X I I I 16,21; n o se d e - t a c i ó n , T X I I 15,24.
ble t o d a p a l a b r a n u e v a que es- E J 19,44, A O I V 10,14, T I V 16,21, '
b e a los m é r i t o s del h o m b r e t é e n c o n s o n a n c i a con l a r e - R e s p o n s a b i l i d a d : la voluntad, 17 22, X I I I 9,12, X I V 18,24, CC
ni a la libertad, sino exclusi- v e l a c i ó n , E J 97,4; l a v e r d a d e - f u e n t e ú n i c a d e r., S 47,5 ( v . 32,34; e s p e r a m o s l a r . d e l o s
v a m e n t e a l a g r a c i a , E N 30,9; r a r. n o es o b r a del E s t a d o : Moral). m u e r t o s , E J 19,9; el a v e f é n i x ,
o b r a exclusiva de la misericor- es a n t e r i o r y s u p e r i o r a l E s t a - i m a g e n de l a r. d e los m u e r t o s ,
d i a d e Dios, E N 27,8; n a d i e R e s u r r e c c i ó n : N a t u r a l e z a : r. y
do, C D V I 4 ; r. y filosofía, V R creación, igualmente creíbles; S A O I V 20,33; l a r. d e l a c a r n e ,
p u e d e s e r liberado sino por la 5,8; no p u e d e s e r d i v o r c i a d a c o n t r a r i a a l a m u e r t e del c u e r -
g r a c i a d e C r i s t o , E 166,28; el 127,15; m á s es c r e a r u n h o m -
d e l a filosofía, V R 7,12; d i f e - b r e q u e r e s u c i t a r l o , E J 4 9 , 1 ; es po, M P I 8,8; a l a r. g l o r i o s a del
p r e c i o d e n u e s t r a r., l a s a n g r e r e n c i a e n t r e r. y s u p e r s t i c i ó n , c u e r p o d e b e p r e c e d e r l a r. del
d e C r i s t o , E 149,20, E J 7,6; el m a y o r d e los p r o d i g i o s , E
E 102,18; r. y c u l t o : r e l a c i o n e s , 137,13; m a y o r o b r a es r e s u c i t a r a l m a , M P I 7,7; l a r. d e C r i s -
Dios te compró a t a n t o precio C D X 1,3. to, g a r a n t í a d e l a r. d e los
p a r a s e r E l solo t u p o s e e d o r , a los m u e r t o s q u e s a n a r a los
É J 7,7; c ó m o a f e c t ó l a r. a los —La religión v e r d a d e r a : se ven- e n f e r m o s , E J 19,5. m u e r t o s a l fin del m u n d o , E
á n g e l e s , E N 61,16; l a r. d e C r i s - tila u n a g r a n cuestión cuando 205,6; es n e c e s a r i a l a r. d e los
— A l g u n o s c a s o s : el S e ñ o r r e s u c i - c u e r p o s p a r a l a p e r f e c t a feli-
t o n o f a l t ó en los t i e m p o s p a s a - s e b u s c a l a v e r d a d e r a r., C D t ó a t r e s c l a s e s de m u e r t o s , E J cidad de las a l m a s , G L E X I I
dos y se predicó s i e m p r e con V I I 1; h a y que b u s c a r la ver- 49,2; s i m b o l i s m o d e los t r e s 35,68; d i f e r i d a h a s t a el f i n a l d e
diversas s i g n i f i c a c i o n e s , CD d a d e r a r., U C 7,14, U C 7,15; l a muertos resucitados por Cris- los t i e m p o s , T I V 3,6, E 55,4;
V I I 32; los s a n t o s del A . T. v e r d a d e r a r., C U A 36,80; e n q u é to, S 98,3, 125,2, 128,14; r. d e a n t e r i o r a l J u i c i o final, C D X X
fueron redimidos por Cristo, c o n s i s t e l a p e r f e c t a r., C U A L á z a r o : s u e x t r a o r d i n a r i a cele- 20; s e e f e c t u a r á e n u n a b r i r y
E P I 7,12 (v. C r i s t o ) . 34,78; d ó n d e y c ó m o h a d e b u s - b r i d a d , S-125,1; E l i s e o r e s u c i t a c e r r a r de ojos, C D X X 20; c ó -
c a r s e l a v e r d a d e r a r., V R 5,8; a u n m u e r t o , A O I I I 5,7; s i m - mo se e f e c t u a r á : solución de
Reino de Dios: doble s e n t i d o : la b a s e d e l a r. es el c o n o c i m i e n - b o l i s m o , S 136,6.
Iglesia de a h o r a y la vida eter- algunas dificultades, CD X X I I
to cierto del Dios v e r d a d e r o , 20; l a r. d e los n i ñ o s : r e s u c i -
n a , C D X X 9; a q u í en l a t i e r r a L A I 2,5; n o r m a de vida buena, — R e s u r r e c c i ó n d e C r i s t o : S 243,1;
es l a I g l e s i a , S 78,4, 251,3; el d í a del t r i u n f o del S e ñ o r , S t a r á n c o n el c r e c i m i e n t o q u e
la r e l i g i ó n v e r d a d e r a , V R 1 ; en v i d a n o t u v i e r o n , C D X X I I
r. d e C r i s t o es el r. d e los c r i s - no p o d e m o s e n c o n t r a r l a r. v e r - 263,1; m é r i t o d e n u e s t r a fe,
t i a n o s , E J 25,2; el r. d e D i o s , T I I 17,29; i m a g e n d e l a v i d a 14; c a d a u n o r e s u c i t a r á con s u
d a d e r a sin someternos a u n a propia e s t a t u r a , C D X X I I 15;
d e n t r o d e n o s o t r o s e s t á , S 109,1; a u t o r i d a d y a u n a fe p r e v i a s , c r i s t i a n a , E N 53,14; e j e m p l o d e '
se c o m p r a con b u e n a s o b r a s , n u e s t r a d o b l e r., T I V 3,6, E J r e s u c i t a r á n las mujeres en su
U C 9,21; t r e s p o s t u r a s d i s t i n - p r o p i o s e x o , C D X X I I 17; d e s -
S 18,4; es el r e i n o d e los s a n - t a s en m a t e r i a d e r., U C 11,25; 75,3; la m u e r t e d e C r i s t o , r. del
t o s , S 78,1; s u i n v u l n e r a b l e co- h o m b r e , T I V 3,5; l a v i r t u d d e p u é s d e l a r. y a n o h a b r á libi-
l a r. d e los p a g a n o s s e r e d u j o do, C D X X I I 17; n i h a b r á n a -
h e s i ó n , S 71,4; es n u e s t r o s u - a adorar hombres muertos, CD l a r. d e C r i s t o , S 169,12; f o r -
p r e m o bien, S M I I 16,53; el r. t a l e c e l a fe c r i s t i a n a , D O C I c i m i e n t o s , A O I 15,25; e n l a r.
d e los cielos es p o r e x c e l e n c i a V I I I 26; origen de los errores 15,14; p r u e b a e v i d e n t e d e l a r. se embellecerán todas las feal-
el r. d e Dios, A O I I I 11,16; en m a t e r i a r e l i g i o s a , V R 10,18. del S e ñ o r , S 116,3; c e l e b r a d a y d a d e s , C D X X I I 19; los m á r -
Dios reina t a m b i é n a h o r a aquí, —La religión católica: la verda- c r e í d a p o r t o d o el m u n d o , C D tires conservarán las cicatrices
A O I I I 11,17; l a h u m i l d a d l l e v a d e r a r. e s t á ú n i c a m e n t e e n l a X X I I 5 ; p o r q u é s e lee l a h i s - d e s u s h e r i d a s , C D X X I I 19;
a l r. de los cielos, A O I I I I g l e s i a c a t ó l i c a , V R 6,10; l a r . t o r i a d e l a r. d e C r i s t o e n los ¿ r e s u c i t a r á n los f e t o s a b o r t i -
12,18; l a p a z del r. c e l e s t i a l s o - c r i s t i a n a es m o n o t e í s t a , EJ c u a t r o e v a n g e l i o s , S 247,1; el v o s ? , C D X X I I 12,13, E N 85,23;
brepuja a todo entendimiento, 23,5; el c a m i n o d e l a r. c r i s t i a - milagro de las p u e r t a s cerra- q u é h a r á n los b i e n a v e n t u r a d o s ,
E N 63,16; l a p r o m e s a del r., S n a p a r t e de la h u m i l d a d y se d a s , S 247,2; el t r i d u o d e l a r. S 243,8; n o t o d o s r e s u c i t a r á n
110,5; n a d a c a r n a l h a y en el r e m o n t a h a s t a el cielo, C D I I d e C r i s t o , T I V 6,10; C r i s t o espiritualmente, a u n q u e corpo-
resucitó con la m i s m a e s t a t u r a ralmente todos h a y a n de resu- '
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 485
484 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Riquezas] [Roma]
[Resurrección] [Riquezas] p a r a l a v i d a e t e r n a , E 15,2; el de la dominación crearon el
c i t a r , S 127,8, B 147,24; d i f e r e n - s o n r. d e i n i q u i d a d , S 113,4; l a g r a n d e z a e s t á e n el m e n o s - Imperio Romano, CD V 12; los
t e s e r á la r . d e l c u e r p o d e l o s r. f a l s a s y r . v e r d a d e r a s , S p r e c i o d e l a s r., S 113,1; el grandes romanos no tuvieron
j u s t o s y d e l o s i m p í o s , C C 7,8; 113,5.6; i m p i d e n l a h u m i l d a d , e j e m p l o d e Z a q u e o , S 113,3. otra ambición: o morir como
e s t a d o en q u e r e s u c i t a r á n l o s S 14,2; s o n s i n ó n i m o d e m u e r - valientes o vivir como hombres
cuerpos de los condenados, E N t e y p e r d i c i ó n , S 11,3; i n q u i e t u d — L i m o s n a : rico, n o a p l a s t e s a l
p o b r e , S 85,7; D i o s n o t e p i d e libres, CD V 12; la libertad y
92,23; n o v e d a d d e l c u e r p o e s - d e l o s q u e a t e s o r a n r., S 6 0 , 3 ; el deseo de la gloria h u m a n a
piritual resucitado, CD X X I I ¿ p a r a q u i é n a t e s o r a s ? , S 60,4; l a r e n u n c i a d e t u s r . : sólo t e compelieron a los romanos a
21; cualidades del cuerpo glo- a t e s o r a e n el cielo p o r m e d i o p i d e q u e l a s p o n g a s e n el cielo, hacer maravillas, CD V 18; la
rioso, B 95,7, 147,49, 148,2, 148,16; d e l a l i m o s n a , S 60,5; l o s d o s S 86,1; distinción e n t r e la re- pasión de dominio, la más
restitución de la carne, E N v e r d u g o s d e l r i c o , el a n s i a d e nuncia afectiva, siempre nece- a r r a i g a d a en el pueblo roma-
88,23; el c u e r p o g l o r i o s o r e c o - t e n e r y el a n s i a d e a u m e n - saria, y la renuncia efectiva, no, CD I 30; cómo fué crecien-
b r a r á su primitiva incorrupción, t a r , S 126,10; l a s r. n o h a c e n n o d e t o d o s e x i g i d a , E 157,34; do en los romanos la pasión
V R 12,25; c ó m o v o l v e r á n a l felices a l h o m b r e a u n q u e lo p a - u s a s bien de las r. cuando no de dominar, CD I 31; causas
cuerpo las cosas superfluas, E N rezca, C D V 18; quien sirve a las a m a s , S 9 , 3 ; h a y q u e d e s - morales de la grandeza del im-
89,23; la e s t a t u r a y figura las r. sirve al demonio, SM I I a s i r el a l m a d e l a s r., C X perio, CD V 12,5; el imperio se
del c u e r p o r e s u c i t a d o , EN 14,47; el e s c l a v o d e l a s r . e s e s - B7.60; t o d o h o m b r e es m e n d i g o extendió y consolidó a fuerza
90,23; los c u e r p o s d e l o s j u s - c l a v o d e l d e m o n i o , S M I I 14,47; fle Dios, S 123,5; r i c o s y p o - de guerras, CD I I I 10; causas
tos resucitarán sin defecto son fuente de molicie y pereza, b r e s s o n i g u a l e s e n el n a c e r y y motivos del incremento del
a l g u n o , E N 91,23; el c u e r p o C A I 1,1; n o s o n l a s r., s i n o e n el m o r i r , S 61,9; lo q u e D i o s imperio, CD V 12; no le faltó
d e los s a n t o s r e s u c i t a d o s s e r á el o r g u l l o , lo q u e i m p i d e a l da a cambio de la limosna, S la gloria mundana, pero le fal-
m á s p e r f e c t o q u e el d e A d á n rico l l e g a r a l r e i n o , S 2 4 , 3 ; 86,5; D i o s s e h a c e d e p o s i t a r i o tó la verdadera religión, CD I I
a n t e s del p e c a d o , C D X I I I el o r g u l l o , g u s a n o d e l a s r., d e lo q u e el r i c o d a a l p o b r e , 29; galardón temporal dado por
20; a r m o n í a a b s o l u t a d e l c u e r - S 85,3; d i f e r e n c i a s e n t r e s e r S 86,2; q u é d e b e m o s h a c e r c o n Dios a las virtudes naturales de
po r e s u c i t a d o , S 243,7; l a s rico y d e s e a r l o , S 61,10. las r . : d a r l a s con facilidad, S los romanos, CD V 15; la g r a n -
f u n c i o n e s o r g á n i c a s e n el c u e r - 85,4; lo s u p e r f l u o d e l o s r i c o s , deza del Imperio Romano tenía
po r e s u c i t a d o , S 243,3; el c u e r - — L o s r i c o s d e e s t e m u n d o : rico la espléndida fragilidad del vi-
vale t a n t o como soberbio, S n e c e s a r i o a l o s p o b r e s , S 61,12
po glorioso s e g u i r á s i e n d o c u e r - (v. L i m o s n a ) . drio, CD IV 3 ; el fausto de
po, n o se c o n v e r t i r á e n e s p í r i - 14,2; r i c o s s i n m i s e r i c o r d i a , S Asia fué p a r a R. peor que cual-
t u , E 147,51; s e e s p i r i t u a l i z a r á , 178,3; a m a d o r e s del oro, S R i s a : es p r o p i a d e l h o m b r e , L A quier otro enemigo, CD I I I 21.
pero seguirá siendo cuerpo, B 126,10; el r i c o e p u l ó n , l e c c i ó n I 8,18; la risa cuando se está
205,10; r e f ú t a s e l a o b j e c i ó n d e saludable, S 24,3; u n rico i m - a, solas, análisis psicológico, C —Historia política: la monarquía,
los q u e n i e g a n l a r . d e l o s c u e r - p r u d e n t e , el e p u l ó n , S 86,15.16; I I 9,17 (v. Hombre). CD II 18; el consulado, CD V
pos, C D X X I I 4; c o n t r a los t e m a el rico el J u i c i o f i n a l , S R i t m o : el r. en la poesía, O I I 12; instauración de la repúbli-
p l a t ó n i c o s q u e n i e g a n l a r. d e 86,4; l o s r i c o s , d i f í c i l m e n t e s e ca, CD I I I 16; la oligarquía
s a l v a n , S 85,2; el r i c o s o b e r b i o 14,40 (v. Poesía).
los c u e r p o s , C D X X I I 1 1 ; p e r - senatorial d u r a n t e la repúbli-
t i n a c i a d e l o s q u e n i e g a n l a r. n o p o s e e r i q u e z a s , es p o s e í d o Ritos: del catecumenado, C I ca, CD I I I 17; sentir de Cice.-
d e l a c a r n e , C D X X I I 25. p o r ellas, S 11,4; r i c o s p u e d e s 11,17; los r. sacrilegos del pa- rón acerca de la república ro-
darme muchos; ¿puedes darme ganismo, C X 35,56. m a n a . CD I I 21; César Augus-
Restitución: dos m a n e r a s de h a - u n o s e g u r o ? , S 11,2; h a y q u e Robo: no se perdona el pecado to instauró en cierta m a n e r a
c e r l a r., E 153,24 (v. H u r t o , r e s i s t i r el h a l a g o d e l d i n e r o c o n de r. si no hay restitución, E la república, CD I I I 21.
Kobo). que los ricos i n t e n t a n s o b o r n a r 153,20 (v. Restitución).
a l o s p o b r e s , C V I 10,16. —Guerras: lucha entre los Hora-
R e t ó r i c a * la r . c o m o a r t e d e e n - K o g a t i s l a s : secta mínima de los cios y Curiacios, CD I I I 14;
g a ñ a r , C I V 2,2; la r. al servi- —Uso r e c t o : c r i t e r i o p a r a el r e c - donatistas, E 93,11, 43,24, UE
t o u s o d e l a s r., C D I 10,2; n o g u e r r a injusta contra los alba-
cio d e l d i n e r o , C I V 2 , 2 ; s u 3,6, 14,34 (v. Donatismo). nos, CD I I I 14; el rapto de las
verdadera función moral, c o n d e n a D i o s l a s r . p o r sí m i s - R o m a : L a a n t i g u a R o m a : Ba-
m a s , s i n o p o r l a s o b e r b i a del Sabinas, CD I I 17, I I I 13; las
a t r a e r al pueblo a la p r á c t i c a bilonia de Occidente, CD X V I I I g u e r r a s púnicas, CD I I 18; la
del bien, O I I . 13,38 ( v . O r a - q u e l a s p o s e e , E 157,23; e s lí-
cito t e n e r u n m o d e s t o p a t r i m o - 27; segunda Babilonia, CD segunda g u e r r a púnica, CD I I I
toria) . X V I I I 2,22; vivió sin la ley 19; ingentes calamidades su-
nio f a m i l i a r . E 157,30; e s lícito
R e v e l a c i ó n : es n e c e s a r i a p a r a q u e d e s e a r lo c o n v e n i e n t e p a r a t r a - cristiana d u r a n t e muchos si- fridas por R. d u r a n t e las gue-
la r a z ó n e n f e r m a halle con se- tar honesta y convenientemen- glos, E 102,8; leyenda sobre la r r a s púnicas, CD I I I 18; de-
g u r i d a d y f a c i l i d a d el c a m i n o te con aquellos con quienes se fundación de R., S 81,9; fábula s a s t r e de las Horcas Caudinas,
d e l a v e r d a d , C V I 5,8; p r o g r e - c o n v i v e , E 130,12; l o s c r i s t i a - y divinización de Rómulo, CD CD I I I 17,2; proceso de deca-
so g r a d u a l d e l a r., U E 4,7; el nos ricos son los m á s obliga- X X I I 6; la fundación de R. dencia de R. t r a s las g u e r r a s
milagro, p r u e b a de l a verdad dos a proveer al s u s t e n t o de coincidió con el hundimiento púnicas, CD I I 18; ingratitud
d e l a r . d i v i n a , V R 25,47; fina- los s i e r v o s d e Dios, T M 16,19; del imperio asirio, CD X V I I I de R. con su libertador Esci-
lidad de l a r. cristiana, V R u t i l i d a d d e l a s r. p a r a l a v i d a 22; Troya, cuna del pueblo ro- pión, CD I I I 21; las discordias
16,30; s u d e p ó s i t o p r i n c i p a l , la e t e r n a ; e x p l i c a c i ó n , S 61,11; mano, CD I I I 2; Eneas, funda- civiles, CD I I 25, I I I 23; la se-
E s c r i t u r a , C V I 5,8; el H i j o , r e - quien a m a a Dios n o p u e d e dor del pueblo r-omano, CD I I I dición de los Gracos, CD I I I
v e l a d o r del P a d r e ; el P a d r e , a m a r d e s o r d e n a d a m e n t e l a s r., 3; los laurentes, origen próxi- 24; g u e r r a s civiles que siguie-
r e v e l a d o r del Hijo, S 126,9; l a E J 40,10; el r i c o c r i s t i a n o p o - mo de los romanos, CD X V I I I ron a la de los Gracos, CD I I I
filosofía m á s c o n f o r m e c o n la see bienes, pero no es poseído 26; g u e r r a s civiles entre Mario
15; reyes del Lacio sucesores y Sila, CD I I I 27; ni la inva-
r. e s l a p l a t ó n i c a , C A I I I 20,43 p o r ellos, E 157,35; h a y r i c o s de Eneas, CD X V I I I 16; vida
(v. R a z ó n , S a g r a d a E s c r i t u r a , p o b r e s , S 14,4; n o d e s p r e c i e s sión de los bárbaros llegó a
..y muerte de los reyes roma- igualar los horrores de la gue-
Tradición). al r i c o h u m i l d e , S 14,4; n o s e nos, CD I I I 15; el culto de los
h a d e p o n e r el c o r a z ó n e n l a s r . r r a entre Mario y Sila, CD I I I
R i q u e z a s : G r a n p e l i g r o : los dioses bajo N u m a Pompilio, E 29; enlace histórico de las gue-
y deben ser a d m i n i s t r a d a s con 102,13.
g r a n d e s p e l i g r o s d e l a s r., S g r a n c a u t e l a , S L I 10,17; l a a d - r r a s civiles que precedieron a
14,6; « m a m m o n a i n i q u i t a t i s » , S ministración justa de la ha- —El imperio de R o m a : fué dis- la venida de Cristo, CD I I I 30;
113,2; r. p r o p i a s y r. a j e n a s , c i e n d a t e m p o r a l es m e r i t o r i a puesto por la Providencia, CD R., conquistadora del pueblo
S 113,2; a u n l a s d e b u e n o r i g e n V 21; el amor de la libertad y judío, CD X V I I I 45.
486 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 487

[Boma] [Sábado] [Sabiduría] [Sabiduría]


—Destrucción del Imperio R o m a - 13,24; l a o b s e r v a n c i a c a r n a l del cura los ojos del alma y los —Sabiduría mundana: la s. del
n o : d e v a s t a d o p o r los b á r b a - s. en el j u d a i s m o y l a o b s e r - dispone para la visión, SL I paganismo, S 126,4; la s. que
r o s , E 127,4; s a q u e o d e R., S v a n c i a e s p i r i t u a l del s. en el 14,25; alcanzará su perfección no encuentra a Dios, S 126,8;
105,8; el s a q u e o d e R . y el c r i s - c r i s t i a n i s m o , E J 20,2; l a o b s e r - en la patria, T X I V 19,25; bri- necio el que quiere saber p a r a
t i a n i s m o , S 105,12; l a t r a g e d i a v a n c i a C r i s t i a n * del s., E J 3,19; lla con evidencia a los ojos del que los demás sepan que sabe,
d e R . n o es i m p u t a b l e a l c r i s - s i g n i f i c a el d e s c a n s o e s p i r i t u a l , alma, CA II 1,1. E 118,3; quiénes son los sabios
tianismo, sino al p a g a n i s m o , S E 55,22; y n u e s t r o d e s c a n s o en y discretos de este siglo, S
105,12.13; l a c l e m e n c i a d e D i o s Dios, G L E I V 17,29; l a o b s e r -
—Conquista dé la sabiduría: la 126,3; la s. del mundo no en-
a t e m p e r ó l a d e s t r u c c i ó n d e R., v a n c i a del s., s í m b o l o del d e s -
s. inmutable, que es Dios, cuentra la verdad profunda, AO
C D I 34; s e a c u s a b a al c r i s t i a - c a n s o f u t u r o , É 36,5; el s. c a r -
debe ser antepuesta a todas IV 2,2; la soberbia aleja al
n i s m o d e s e r el c a u s a n t e d e l a n a l h a c e d i d o el l u g a r a l s. e s -
las cosas, DOC I 9,9; hay que hombre de la s., LA I I I 24,72;
d e s t r u c c i ó n d e R., C D I I 2 ; lo p i r i t u a l , E 36,24; o b s e r v a el s.
anteponer a todo la búsqueda el sabio peca cuando se a p a r t a
que h u b o de c r u d e z a en la des- si q u i e r e s l l e g a r a l s. e t e r n o ,
y estudio de la s., C VIII de la s., LA I I I 24,72; el verda-
trucción de R. fué consecuen- S 128,3; l a v i d a e t e r n a , el g r a n
7,17; la conquista de la s. dero sabio según la doctrina
cia d e l a g u e r r a ; lo q u e t u v o s. q u e no t e n d r á t a r d e , C D
exige el ejercicio de las vir- católica, CD I X 4 (v. Sabio).
de clemencia, f a v o r de la P r o - X X I I 30,4; el s- p e r p e t u o en el
tudes, O II 20,52; impone du-
videncia, CD I 7; los b á r b a r o s descanso eterno de la Ciudad
ros preceptos a los que se ha- Sabio: el verdadero s. es el que
p e r d o n a r o n a los r o m a n o s por d e D i o s , C D X X I I 30; el d e s -
cen sus discípulos, O I 8,24; vive unido a Dios, O II 2,6;
r e v e r e n c i a al D i o s d e los c r i s - canso de Dios existe donde se
para llegar a ella es necesaria es fuerte porque sabe usar bien
t i a n o s , C D I 2 ; los p a g a n o s d e s c a n s a en Dios, C D X I 31;
la fuga radical de las cosas sen- de las cosas, V F 4,25; hombre
a c u s a b a n al cristianismo como el s. c o m o p l e n i t u d y d e s c a n -
sibles, SL I 14,24; la s. sólo se s. es el hombre ordenado, LA
culpable de la d e c a d e n c i a de so, C D X I 31 (v. V i d a e t e r n a ) .
desposa con un alma entrega- I 9,19; la vida del s. es vida
R., C D I i ; l a r u i n a del i m p e - da exclusivamente a ella, SL social por esencia, CD X I X 5;
rio r o m a n o n o f u é d e b i d a al
Sabelianismo: error trinitario, T I 13,22; puede lograrse aun a diferencia entre el filósofo y
c r i s t i a n i s m o , E 138,16; f u é o b r a
V 9,10; d i c e q u e el P a d r e y el contracorriente de la fortuna, el s., CA I I I 3,5; el s. necesita
del p a g a n i s m o , S 81,7-9; l a s
Hijo son u n a m i s m a persona, CA I I I 2,2; el estudio de la s. bienes de fortuna para dedi-
c a u s a s de la d e c a d e n c i a de R.
E J 36,8, 37,6; i d e n t i f i c a a l P a - exige la concentración total carse a la sabiduría, pero debe
fueron la a v a r i c i a y la r a p a c i -
d r e y a l H i j o en l a r a z ó n d e del hombre, CA II 2,4; la cas- despreciarlos cuando ha logra-
d a d , E 138,16; R . no d e s a p a r e -
p e r s o n a , E J 29,7; a f i r m a l a tidad abre las puertas al co- do la sabiduría, CA I I I 2,2;
c e : es a z o t a d a s o l a m e n t e pol-
u n i d a d de p e r s o n a con triple nocimiento de la s., C VI 12,21; el s. presuntuoso no encuentra
l a P r o v i d e n c i a , S 81,9; los q u e
manifestación «ad e x t r a » , T el verdadero amor a la s., C a Dios, C X 42,67; el s. no opi-
culpan al cristianismo de la
V I I 4,9; sólo e x i s t e el P a d r e , I I I 4,8; no es único el camino na, asiente, CA I I I 14,22-, los
d e s t r u c c i ó n d e R. lo q u e q u i e -
q u e s e d i v e r s i f i c a s e g ú n los que a ella conduce, SL I 13,22; siete s. de Grecia: sus nom-
r e n es v o l v e r a l a d e s v e r g ü e n -
modos de las operaciones divi- hay que subir a ella por gra- bres, CD X V I I I 25; sucedieron
z a d e l a a n t i g u a R., C D I I 20;
n a s , E J 53,3; n i e g a l a e n c a r - dos, SL I 13,23; grados para a los poetas teólogos, CD X V I I I
relación de las c a l a m i d a d e s que
n a c i ó n , S 183,7, E J 71,2 (v. llegar a la s., DOC I I 7,9; el 24 (v. Filosofía, Sabiduría).
Trinidad). amor de la s. no tiene lími-
R . p a d e c i ó a n t e s del c r i s t i a n i s - tes, SL I 13,22; sale al paso Sacerdocio: el sacrificio del nue-
mo, CD I I 2; se decía «falta Sabiduría: Definición: T XIV vo s., CD XVII 5; el s. de Cris-
la l l u v i a ; c u l p a es d e los c r i s - 1,3; d i f i e r e n m u c h o l a s o p i n i o - de los que la buscan, LA II
16,41; serás sabio si crees que to en el salmo 109, CD XVII
t i a n o s » , C D I I 3 ; v i c i o s d e los n e s a c e r c a d e l a s., L A I I 9,25; 17; el s. del pueblo cristiano,
r o m a n o s q u e no e n m e n d ó l a sentido lato y sentido estricto, no lo eres, AO I I I 1,1; la s.
h u m a n a consiste en el señorío CD XVII 5; desaparición del s.
destrucción de su p a t r i a , CD T X I I I 19,24; es c i e n c i a d e l a s de Aarón, CD X V I I 5; el cam-
I 33. cosas divinas y h u m a n a s , CA de la mente sobre las pasiones,
LA I 10,20; término medio en- bio operado de s. y reino: se
I 6,16; que pertenecen a la vi- tre la insensatez y la s., LA pasó de Aarón a Jesucristo,
K o m a n o Pontífice: su p r e e m i n e n - da feliz, CA I 8,23; camino rec- CD XVII 4; el s. judío era fi-
cia, E P I 1,1; s u a u t o r i d a d d e - to de la vida, CA I 5,13; que I I I 24,73.
r i v a de la a u t o r i d a d de la E s - gura del s. futuro, CD XVII 6;
guía a la verdad, CA I 5,14; elementos necesarios para la
c r i t u r a , E 176,5 (v. I g l e s i a , P e - la s. de Dios V la s. del hom- —Ciencia y sabiduría: diferen- formación de los sacerdotes, E
dro, P a s t o r ) . bre, T XIV 1*1; las dos sabi-, cia, V F 4,27, SL I 4,9, DC II 21,4; el sacerdote debe consa-
durías, la increada y la creada, 2,3, T X I I 15,25; una cosa es grarse a la oración y la lectu-
S á b a d o : el m i s t e r i o del d e s c a n s o C X I I 15,20; la Iglesia, maes- ser racional y otra ser sabio, ra, E 21,3; son los ministros
s a b á t i c o , E J 20,2; q u é s i g n i f i - t r a de toda s., CIC I 30,62. LA I I I 24,72; la s. versa so- del Señor los que llevan sobre
c a el d e s c a n s o d e D i o s e n el
bre el conocimiento de lo eter- sí la preocupación de la Igle-
—Sabiduría de Dios: la verdade- no, DC II 2,3; pertenece a la
s é p t i m o día, E J 17,14, S 125,4; ra s. es la de Dios, S 184,1, LA contemplación, T X I I 14,22; sia, E 206,1; peligroso ministe-
i n t e r p r e t a c i ó n del d e s c a n s o d e I I 15,39; l a s. d e D i o s , e s t o es, es la medida del alma, V F rio, a cuyo cumplimiento Dios
D i o s e n el s é p t i m o día, C D X I el H i j o d e D i o s , V F 4,34; l a s. 4,32; es la moderación del al- ayuda, E 21,2; gravísima res-
8 ; e x p l i c a c i ó n a l e g ó r i c a del d e s - v e r d a d e r a es el V e r b o , C I I I ma sin excesos ni defectos, ponsabilidad, E 21,1; en la nue-
c a n s o d i v i n o en el s é p t i m o d í a 4,8; l a v e r d a d e r a s. es d o n d e V F 4,33; la verdadera s. es la va economía, los sacerdotes se
d e la c r e a c i ó n , G M I 22,33; p o r D i o s , D P 17,44; s e o b t i e n e p o r piedad, E N 2,1; consiste en el eligen según los méritos qué
q u é s a n t i f i c ó D i o s el d í a d e s u l a fe, D P 17,44; luz i n e f a b l e e verdadero culto del Dios ver- a cada uno confiere la gracia,
d e s c a n s p , G D E I V 14,25; c ó m o incomprensible de la inteligen- dadero, E 155,5; tiene su asien- CD X X 21; los méritos para el
d e b e e n t e n d e r s e el d e s c a n s o s a - cia, S L I 13,22; l a g r a n s. c o n - to en el alma, LA I 12,24; es s. deben ponderarse no según
b á t i c o , S 128,1; el j u d í o o b s e r - siste en conocer a Cristo cru- percibir por la razón, LA I la función, sino por la santi-
v a el s., p e r o n o p u e d e e n t e n - c i f i c a d o , S 160,3; l a s. n o s e 7,16; la multitud de los sabios dad de vida, CD X X 21; el
d e r l o , S 128,3; los j u d í o s a c u - e n c u e n t r a fuera de Cristo, SM es la salud del mundo, E 193,2; sacerdote debe liberarse de to-
s a b a n al S e ñ o r d e q u e b r a n t a r I I 25,82; no h a y m á s q u e u n a no se esconde ni niega a sus da realidad y de toda aparien-
el s., S 136,3; el m i s t e r i o del s. s., L A I I 9,26; es u n a y c o m ú n amantes, CIC I 17,31; es fácil cia de avaricia, E 83,4; la bue-
s e c u m p l i ó en J e s ú s , E J 17,13; a t o d o s , L A I I 9,27; c ó m o l a s. abominar de la carne; es difí- na fama es muy necesaria al
c u á l e s son l a s o b r a s s e r v i l e s d e D i o s s a n a al h o m b r e , D O C cil poseer una s. libre de sabor sacerdote, E 83,4; no siempre
p r o h i b i d a s en s., E J 30,6; l a I 14,13; d e c ó m o l a s. d e D i o s carnal, VR 20,40 (v. Ciencia). un buen monje resulta un buen
o b s e r v a n c i a del s., G D E I V v i e n e a n o s o t r o s , D O C I 12,12; clérigo, E 60,1; es falso que un
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 489
488 ÍNDICE GENERAL DE MATE]RÍAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Sagrada Escritura] [Sagrada Escritura]
[Sacerdocio] [Sacrificio] s a g r a d o , i n s t r u m e n t o en m a - S. E . : l a h i s t ó r i c a , l a a l e g ó r i -
, m a l monje sea u n b u e n cléri- s e g ú n el o r d e n d e M e l q u i s e d e c , n o s del E . S., C D X V 8 ; l o s ca, l a a n a l ó g i c a y l a e t i o l ó g i -
go, E 6 0 , 1 ; n o d e b e e n t r a r en C D X V I I 5 ; el s. d e M e l q u i s e - hombres que escribieron la ca, G L I 2,5; l a e x p o s i c i ó n d e
el s. el d e s e r t o r del m o n a s t e - d e c , f i g u r a d e l s. d e l o s c r i s - S. E . r e c i b í a n d e D i o s l a luz; l a S. E . s e f u n d a e n l a i n v e n -
rio, E 60,1; lo q u e es del clé- t i a n o s , C D X V I 22; el s u p r e m o d e s u i n s p i r a c i ó n , E J 1,6; l a ción y en l a e x p o s i c i ó n , D O C
r i g o es d e s u I g l e s i a , E 83,4; s. es el del ú n i c o M e d i a d o r , i n s p i r a c i ó n n o d i c e t o d o lo q u e I 1,1; l e n g u a j e v u l g a r y l e n -
n o r m a s a c e r c a de la h u i d a rec- C r i s t o , C D X 20; C r i s t o e n l a el m i s t e r i o es, s i n o t o d o lo q u e guaje figurado e n l a S. E . ,
t a y d e l a h u i d a c u l p a b l e del f o r m a d e D i o s r e c i b e el s . ; e n el h o m b r e p u e d e d e c i r a c e r c a C I C I 17,30; t i e n e p a s a j e s c l a -
' p a s t o r d e l a I g l e s i a , E 228,2.10 la forma de siervo h a preferido d e l m i s t e r i o , E J 1,1; ¿ e s t u v i e - ros y manifiestos, y otros, os-
(v. S a c r i f i c i o ) . s e r s. a r e c i b i r l o , C D X 2 0 ; r o n i n s p i r a d o s los S e t e n t a en c u r o s y s i m b ó l i c o s , U E 5,8; n o
toda la ciudad redimida ofre- s u v e r s i ó n al g r i e g o ? , C D X V f a l t a n en ella t e x t o s a m b i g u o s ,
S a c r a m e n t o : sentidos de la pala- c e a D i o s u n s. u n i v e r s a l p o r
b r a s., V R 17,33; e n s e n t i d o 23. T I I 1,2; c u a t r o p u n t o s d e v i s -
m i n i s t e r i o del G r a n S a c e r d o t e , t a p a r a el e s t u d i o d e l A . T.,
a m p l i o , l o s m i s t e r i o s , los r i t o s C D X 6 ; d e s p u é s del J u i c i o fi- —Canon escrituristico: canon
y los s. p r o p i a m e n t e d i c h o s , C c o m p l e t o d e l a S. E . , D O C I I U C 3,5; c u a t r o s e n t i d o s y c u a -
n a l , los s a n t o s s e o f r e c e r á n a tro interpretaciones correspon-
X I I I 23,34; los s. del A . T . y Dios como hostias i n m a c u l a d a s , 8,13; el c a n o n e c l e s i á s t i c o , d i s -
del N . T., r a z ó n d e e s t e c a m - tinción entre libros inspirados d i e n t e s : el h i s t ó r i c o , el e t i o l ó -
C D X X 26; e n el p a r a í s o , a n t e s gico, el a n a l ó g i c o y el a l e g ó r i -
bio, E 138,7; el p r i n c i p i o s a c r a - del p e c a d o los p r i m e r o s p a - y no inspirados, C D X V I I I 38;
m e n t a l de la religión cristia- distinción entre autenticidad y co, U C 3,6.7; f o n d o y f o r m a en
dres se ofrecían a Dios como l a S. E . , C V 13,23; s e n t i d o
n a , V R 17,33; los m i n i s t r o s d e h o s t i a s p u r í s i m a s , C D X X 26 c a n o n i c i d a d , C D X V I I I 38; e n
D i o s y los s., S 11,7; l o s s. s o n el c a n o n no h a y d i s c o r d a n c i a e s p i r i t u a l d e l a S. E . , C V 14,24,
(v. E u c a r i s t í a , S a c e r d o c i o ) . V I 4,6; l a i n t e r p r e t a c i ó n m a n i -
c o s a s d i v i n a s , E J 6,21; n o s o n a l g u n a , C D X V I I I 4 1 ; l o s li-
h u m a n o s , s o n d i v i n o s , E 89,7; S a g a c i d a d : difiere de la astucia, b r o s del c a n o n s o n l o s ú n i c o s q u e a del N . T., C V 11,21; l a s
s u n e c e s i d a d , M P I I I 12,21; p o - E 167,6. a u t é n t i c o s , U E 11,31; l a a u t o - pretendidas interpolaciones se-
cos en n ú m e r o , f á c i l e s d e o b s e r - r i d a d del c a n o n es e x c l u s i v a d e g ú n l o s m a n i q u e o s , C I C I 9,14,
v a r , r i c o s en s i g n i f i c a c i ó n , E Sagrada Escritura: Autoridad: U C 3,7; r e g l a s p a r a l a i n t e r -
su autoridad suprema, CD X I l o s l i b r o s s a g r a d o s e n él c o n - p r e t a c i ó n d e l a S. E . , V R 50,98;
' 54,1; l a v i r t u d e s p i r i t u a l d e los 3, C I C I 29,59, U E 3,5; s u a u t o r i - t e n i d o s , E 93,35; sólo a los li-
s., E J 5,15; el s. c o m o s í m b o - bros canónicos se debe abso- p a r a su interpretación h a y que
d a d es s u p e r i o r a l a d e los e x - a c u d i r a los q u e t i e n e n l a p r o -
lo, E 138,7; s i g n i f i c a n y p r o d u - p o s i t o r e s s a g r a d o s , P S 14,28; es l u t a r e v e r e n c i a , E 82,3; n o r m a s
c e n l a g r a c i a , E 98,9; l a p a l a - p a r a d e t e r m i n a r los l i b r o s c a - f e s i ó n d e e n s e ñ a r l a s , C I C I 1,1;
obra divina, no h u m a n a , CD es ú t i l l a o b s c u r i d a d q u e t i e n e
b r a y el e l e m e n t o en los s., E J X V I I I 42; C X I I I 15,16; es a c - n ó n i c o s , D O C I I 8,12; l a E p í s -
', 80,3; s u e f i c a c i a s u r g e e n v i r - t o l a a los R o m a n o s no h a s i d o l a S- E . a c a u s a d e l a s f i g u r a s
cesible a todos s u s lectores, C y los t r o p o s , D O C I I 6,7; n o
t u d d e l a s p a l a b r a s y del p r o - V I 5,9; p r o v o c a u n a a d h e s i ó n f a l s i f i c a d a , C I C I 29,61; p r e d i - deben t o m a r s e al pie de la le-
pio s., E J 12,5; s o n u n s o c o r r o c e r t í s i m a e n el c r i s t i a n o , C D lección a g u s t i n i a n a por las epís- t r a las locuciones figuradas de
en l a t e n t a c i ó n , S 210,3; s i r v e n X V I I I 40; p r o f u n d i d a d a d m i r a - t o l a s p a u l i n a s , C V I I 21,27; li- l a S. E . , D O C I I I 5,9-; r e g l a s
de salud o de condenación, se- b l e d e l a E s c r i t u r a , E 137,3 C b r o s e s c r i t o s p o r el r e y S a l o - p a r a entender ciertas expresio-
g ú n l a d i s p o s i c i ó n del q u e l o s X I I 14,17; s o b r i a e n p a l a b r a s , m ó n , C D X V I I 20. nes que parecen inicuas y son
r e c i b e , U E 21,57. d e n s a en v e r d a d e s , C X I I 27,37; — D i v i s i ó n : los d o s T e s t a m e n t o s , a t r i b u i d a s a D i o s o a los s a n -
c o m p a r a c i ó n d e l a S. E . c o n G L E I 1,1; a m b o s p r o v i e n e n t o s , D O C I I I 12,18; r e g l a s p a r a
S a c r i f i c i o : r a z ó n de ser, E 102,17; d e Dios, V R 17,34; d e f e n s a del
el s. v i s i b l e q u e d e b e o f r e c e r s e los l i b r o s p r o f a n o s , D O C I I e n t e n d e r las locuciones que ex-
42,63; c a r a c t e r í s t i c a s d e s u e s - A n t i g u o c o n t r a los a t a q u e s del p r e s a n crueldad y se a t r i b u y e n
al único Dios verdadero, C D m a n i q u e í s m o , G M I 1,1; p a r a -
X 4,19; D i o s e x i g e q u e s e s a - tilo, E 137,18; b a j a a l a e n - a Dios o a los s a n t o s , DOC
t r a d a , sublime en su interior, l e l i s m o e n t r e el A n t i g u o y el I I I 11,17; no s o n a d m i s i b l e s l a s
crifique solamente a El, CD N u e v o , C I C I 1,2; el N u e v o e s -
X I X 2 3 ; el s. s e o f r e c e b i e n C I I I 5,9; sólo a l a S. E . i n t e r p r e t a c i o n e s q u e d e l a S. E .
se debe r e v e r e n c i a absoluta, t á v e l a d o en el A n t i g u o ; el A n - d a n s u s e n e m i g o s , U C 6,13; r e -
cuando se ofrece al Dios ver- t i g u o , r e v e l a d o e n el N u e v o , S
dadero, CD X V 7; simbolismo E 82,24; i n s t r u m e n t o provi- glas p a r a la interpretación de
d e n c i a l c o n el q u e D i o s i n s - 160,6; a r m o n í a d e los d o s T e s - las locuciones preceptivas, DOC
d e t o d o s., E 102,17; el s. v i s i - t a m e n t o s , C I C I 18,34.
b l e es s a c r a m e n t o del s. i n v i s i - t r u y e a su pueblo, C D X 18; I I I 16,24.
ble, C D X 5 ; t o d o s. t i e n d e a l o s p r o f e t a s p a s a r o n , l a S. E .
s i g n i f i c a r el a m o r d e D i o s y p e r m a n e c e , C X I I I 15,18; es el — E s t u d i o : el e s t u d i o d e l a S. E . , — T r a d u c c i o n e s : es ú t i l l a d i v e r -
del p r ó j i m o , C D X 5 ; e l e m e n - p a n del e s p í r i t u , S 9 5 , 1 ; l a i n - medicina de n u e s t r a curiosidad, sidad de versiones, DOC I I
t o s del s., T I V 14,19; d o n d e t e l i g e n c i a d e l a S. E . a u m e n t a V R 51,100; d i s p o s i c i ó n d e a l m a 12,17; u t i l i d a d d e l a s v e r s i o n e s
h a y s. h a y o r a c i ó n , M 1,2; el con l a p r á c t i c a de las b u e n a s q u e r e q u i e r e el e s t u d i o d e l a d i r e c t a s del h e b r e o , E 82,34; l a
s. d e l a m e n t e , c o n f i a r en D i o s , o b r a s , C X I I I 18,22; e l e v a n u e s - S. E . , D O C I 40,44, I I 41,62; v e r s i ó n d e los S e t e n t a , C D X V
S 33,2; el h o m b r e c o n s a g r a d o t r o e n t e n d i m i e n t o a los m i s t e - m é t o d o p a r a el e s t u d i o d e l a 13, E 82,35; h i s t o r i a d e l a v e r -
a D i o s p o r v o t o es s., C D X r i o s d i v i n o s , T I 1,2; en e l l a S. E . , D O C I I 9,14; p a r a l a r e c - s i ó n d e los S e t e n t a , C D X V I I I
6; l a m i s e r i c o r d i a p o r D i o s es no h a y c o n t r a d i c c i ó n r e a l a l g u - t a i n t e l i g e n c i a d e los s i g n o s d e 42; a u t o r i d a d y v a l o r d e é s t a ,
v e r d a d e r o s., C D X 6 ; e s s. t o - n a , E J 19,7, C I C I 9,15; n i h a y l a S. E . es n e c e s a r i o el c o n o c i - C D X V 11, X V I I I 4 3 ; p r o v i -
da obra que hacemos para unir- m e n t i r a a l g u n a , E 28,3, 40,3, miento de lenguas, sobre todo dencia de Dios en la versión
n o s c o n D i o s en s a n t a c o m p a - 82,22; e n ella los h e c h o s q u e la griega y la hebrea, DOC I I griega d e los S e t e n t a , CD
ñ í a , C D X 6; e n l a a n t i g u a r e c u e r d a n el p a s a d o p r e a n u n - 11,16; el c o n o c i m i e n t o d e l a s X V I I I 42; d i s c o r d a n c i a s e n t r e
ley, el s. s e o f r e c í a p o r el p e - c i a n a l a v e z el f u t u r o , C D l e n g u a s y de las cosas a y u d a los S e t e n t a y el t e x t o h e b r e o ;
c a d o , C D X X 26; h a h a b i d o en X V I 2; tiene un empeño espe- a e n t e n d e r el s i g n i f i c a d o d e e x p l i c a c i ó n , C D X V I I I 44; l a
l a a n t i g u a l e y s. p e d i d o s p o r cial, si no s u p e r i o r , a l m e n o s los s i g n o s , D O C I I 16,23; l a h i s - traducción latina, de S a n J e r ó -
Dios, pero c u y a observancia n o i n f e r i o r , d e p r e a n u n c i a r el t o r i a , g r a n s u b s i d i o p a r a el e s - nimo, C D X V I I I 43; diferen-
s i g n i f i c a b a l o s s. e x i g i d o s p o r f u t u r o m á s q u e d e r e c o r d a r el t u d i o d e l a S. E . , D O C I I 28,42; cias e n t r e la versión de S a n
Dios, C D X 5 ; el s. d e l o s c r i s - p a s a d o , C D X V I I 1 ; p o r ella las ciencias positivas contribu- J e r ó n i m o y l a d e los S e t e n t a ,
t i a n o s es C r i s t o en el s a c r a - h a y q u e b u s c a r a Dios, C I C I y e n a l c o n o c i m i e n t o d e l a S. E . , E 28,2; s e r e c o m i e n d a l a v e r -
m e n t o del a l t a r , C D X 6 ; el 7,11. D O C I I 29,45. sión itálico-latina y la g r i e g a
s. d e C r i s t o , ú n i c o s., E 102,21; —Interpretación y exposición: d e los S e t e n t a , D O C I I 15,22;
el s. d e C r i s t o , p r o f e t i z a d o p o r — I n s p i r a c i ó n : D i o s e s el a u t o r los e r r o r e s d e los t r a d u c t o r e s
M a l a q u í a s , C D X V I I I 35; es c u a t r o m a n e r a s de exponer la
d e l a S. E . , E J 9,5; el e s c r i t o r
490 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 491
[Sagrada Escritura] [Salvación] [Santificación]
se deben a la anfibología de l a s V R 25,46; d o b l e c a m i n o p a r a Seducción: h a y u n a s. al mal que
l a s. d e l h o m b r e : l a a u t o r i d a d m á s a Dios, E 9 2 , 3 ; el p r o g r e - es pecado y u n a s. al bien que
p a l a b r a s , D O C I I 12,17; c ó m o so c o n t i n u o es n e c e s a r i o , S es loable, E J 29,1; a Cristo lo
pueden corregirse los errores y l a r a z ó n , V R 24,45; l a r a z ó n 169,18; r e t r o c e d e q u i e n n o a d e - acusaron de seductor; consué-
de las traducciones, DOC I I h u m a n a como medio de salva- l a n t a , S 169,18; q u é s e a s e r v i r lese el predicador, E J 29,1.
13,19. ción, V R 29,52; p o r d o s c o s a s a D i o s e n e s p í r i t u , S 169,1;
corre peligro la s.: por la pre- Seglar: el católico s. debe some-
S a g u n t o : l a d e s t r u c c i ó n d e S. sunción y por la desesperación, cuanto mejores somos, m á s v e - terse a las enseñanzas de los
p o r l o s c a r t a g i n e s e s , C D I I I 20. E J 33,8; n o d e b e m o s d e s e s p e r a r hementemente deseamos ver a sacerdotes de Dios, AO I I I
Salmos: cánticos de fe y ora- d e l a s. d e n a d i e m i e n t r a s v i v a , Dios, S 126,9; e n q u é s e n t i d o 12,18 (v. Católico, Cristiano, Sa-
ción perfecta, C I X 4,8; con- C G 15,46; el n ú m e r o d e l o s q u e . los s a n t o s h a c e n s u voluntad, cerdocio).
t e n i d o p r o f é t i c o d e l o s s., C D s e s a l v a n , S 251,2; el n ú m e r o S 138,10; t o d a s l a s c o s a s s o n
X V I I 14; a quién s e refiere l a n u e s t r a s si n o s o t r o s s o m o s d e Semejanza: las s. en las cosas y
d e l o s e l e g i d o s , S 111,1; l o s q u e Dios, S 11,14; s a n t i f i c a r el la falsedad del conocimiento,
p e t i c i ó n d e p r o m e s a s d e l s. 88, se salvan son pocos c o m p a r a - n o m b r e de Dios es h a c e r n o s SL I I 6,11; la s. es madre de
C D X V I I 12; s e m e j a n z a e n t r e dos con los reprobos, pero m u - s a n t o s , S 58,3; p e r d i d a l a s a n - la v e r d a d ; la desemejanza es
l a p r o f e c í a d e l s. 88 y l a d e l chos en n ú m e r o absoluto, CG tidad del alma, piérdese l a del fuente de ilusiones, SL I I 7,13.
p r o f e t a N a t á n , C D X V I I 9 ; el 10,28; ¿ p o r q u é n o t o d o s s e c u e r p o ; no se pierde la santi-
c a n t o d e l o s s., C X 33,50; s a l v a n ? , E N 97,24; l a m a s a d e Semipelagianismo: afirma que el
el c a n t o d e l o s s. e n el r i - c o n d e n a c i ó n , C G 7,12; c u a t r o d a d d e l c u e r p o si q u e d a e n t e - principio de la fe es obra del
t o a m b r o s i a n o , C I X 7,15; s. c l a s e s d e c o n d e n a d o s , C G 7,12 r a la s a n t i d a d del alma, a u n hombre, P S 19,38, D P 3,7; que el
m e s i á n i c o s , TJE 8,22; p r o f e c í a s (v. C o n d e n a c i ó n , Predestina- s u f r i e n d o v i o l e n c i a el c u e r p o , «initium fidei» es obra de la
sobre la muerte y resurrección ción). C D I 18,2.; s e r s a n t i f i c a d o s e n libertad, no de la gracia, P S
del S e ñ o r e n v a r i o s s., C D la v e r d a d equivale a s e r s a n - 2,3-5; afirma que la gracia es
X V I I 1 8 ; el s. 21 y l a P a s i ó n t i f i c a d o s e n C r i s t o , E J 106,3; necesaria p a r a correr, pero no
S a l u d : l a s. t e m p o r a l y l a s. e t e r - sólo s o n s a n t i f i c a d o s e n l a v e r -
del R e d e n t o r , C D X V I I 1 7 ; el n a , E J 34,4; l a s. c o r p o r a l e s p a r a querer, DC I 2,9; y que
s. 109 y el s a c e r d o c i o d e d a d l o s h e r e d e r o s d e l N . T., E J la perseverancia final está en
u n don de Dios c o m ú n a b u e - 108;2; c r e c e C r i s t o e n t i s i n
C r i s t o , C D X V I I 1 7 ; el s. 44 y nos y malos, E J 30,3; la salud manos del hombre, D P 17,42
s u s profecías, C D X V I I 16; E l crecer c u a n t o m a y o r es tu (v. Gracia, Pelagianismo).
del e s p í r i t u e s d o n d e D i o s e x - c o n o c i m i e n t o d e D i o s , E J 14,5;
texto y contexto de l a s profe- c l u s i v o d e l o s b u e n o s , E J 30,3 p u e d e e d i f i c a r s e el edificio d e Sencillez: la s. de la p a l o m a :
c í a s c o n t e n i d a s e n l o s s. s o b r e (v. B e n e f i c i o s ) , la s a n t i d a d sobre p i e d r a o so- vive en sociedad; si riñe no se
Cristo y la Iglesia, C D X V I I b r e a r e n a , E J 7,14; edifica, s i ; separa, S 64,4.
15; p r o f e c í a s s o b r e el f i n d e l S a m a r i t a n o : l a p a r á b o l a del b u e n
m u n d o y el J u i c i o f i n a l , C D s., E J 43,2; J e s ú s , el b u e n s., p e r o s o b r e p i e d r a , E J 7,14; e s Séneca: juez implacable del po-
X X 2 4 ; el s. 68 y l a i n f i d e l i d a d E J 43,2; l o s s. e r a n d e s p r e c i a - r e c t o d e c o r a z ó n el q u e c u m p l e liteísmo romano, CD VI 10;
d e l o s j u d í o s , C D X V I I 19. d o s p o r l o s j u d í o s , E J 15,23; s i e m p r e la v o l u n t a d d e Dios, su sentir acerca de los judíos,
encuentro de J e s ú s con la E J 25,17; t a n t o s a n t o s e r á s CD VI 11.
s a m a r i t a n a , E J 15,1; coloquio c u a n t o s e a s h u m i l d e , S V 53,54;
S a l o m ó n : a u t o r d e a l g u n o s li- c o n el S e ñ o r , S 101,2; el q u é ¿camino de s.?: primero, hu- Sensación: d e f i n i c i ó n inexacta,
b r o s s a g r a d o s , C D X V I I 20 ( v . y el p a r a q u é d e l a c o n v e r s a - mildad; s e g u n d o , humildad; CUA 23,41; otra definición in-
Sagrada Escritura). ción, E J 15,10; p o r e l l a c r e y e - t e r c e r o , h u m i l d a d , E 118,22; correcta, CUA 25,48; es impre-
r o n e n C r i s t o l o s s., E J 16,3. h a y q u e ir contra corriente, S sión de las cosas en los senti-
Salvación: «voluntas salvifica» dos, E 7,3; el sujeto último de
u n i v e r s a l d e Dios, E 217,19, C G 88,17; el c r i s t i a n o q u e e m p i e z a
Samuel: su espíritu, evocado por a vivir bien sufre la contra- la s. es el alma, O I I 2,6, SL
14,44; n o f a l t a a n a d i e , P S 9,17; la pitonisa; explicación, DC I I dicción de los c r i s t i a n o s fríos. I I 3,3, 4,6; existe un orden in-
todos los q u e s e s a l v a n , se 3,1. S 88,18; a c c i ó n d i a b ó l i c a s o b r e teligible distinto del orden sen-
s a l v a n p o r q u e D i o s lo q u i e r e , Sansón: juez d e I s r a e l , CD l o s s a n t o s , S 91,4; l o s q u e sible, SL I I 20,35; s. y ciencia;
E 217,19; n u e s t r a s a l u d v i e n e X V I I I 19. a m a n el siglo p e r s i g u e n a los diferencias, CUA 29,57; u n a co-
d e D i o s , S 176,5; c u a n g r a n d e que se e n t r e g a n a la práctica sa es sentir, y otra, conocer,
es el e s f u e r z o q u e p o n e D i o s Santidad: cómo conocerla, T CUA 24,45; la falsedad y los
V I I I 6,9; e s v í a p a r a l a felici- generosa de las v i r t u d e s , S
e n s a l v a r n o s , L A I I I 21,60; 88.13; s a n t i d a d d e los j u s t o s sentidos, SL I I 3,3; los sensi-
n u e s t r a s. v i e n e d e D i o s , d e d a d , C I C I 12,21; es p e r f e c - bles propios y los sensibles co-
ción y o b r a de l a c a r i d a d , C I C d e l A . T., E P I 21,39; l o s s a n -
forma que ni a u n Cristo nos t o s del A . T . s o n h i j o s d e l a munes de los sentidos, LA I I
h u b i e r a l i b e r a d o si n o f u e s e I 13,22 ( v . S a n t i f i c a c i ó n ) . 3,8.
promesa y de la gracia, E P
Dios, E N 108,28; D i o s a t i e n d e Santificación: doctrina católica Sensualidad: es obstáculo a la
p o r t o d o s l o s m e d i o s a l a s. d e s o b r e l a s., E P I V 7,17; n o e s I I 4,8.
conversión, S 112,3; impedi-
l a s a l m a s , V R 16,30; D i o s e s obra de la l e y : es o b r a de la Santos: son los grandes vencedo- mento p a r a la fe, S 112,4; los
a v a r o e n p u n t o a n u e s t r a s., S g r a c i a , D C I 1,2; n o s e r e a l i z a res del demonio, CD X 22; son sentidos, único c r i t e r i o del
9 4 ; D i o s n o s m a n d a q u e r e r l a s. sino en los q u e h a n sido b a u t i - los héroes del cristianismo, CD hombre sensual, S 112,3.
d e t o d o s , C G 15,47; t o d o s t i e - z a d o s , E 187,32; el h o m b r e es X 21; son la clave del orden
nen necesidad de Cristo p a r a santificado cuando se retira de en la bóveda del universo, LA Sentidos: N a t u r a l e z a : definición
s a l v a r s e , M P I 28,55; t a m b i é n lo t e r r e n o y s e a d e n t r a e n lo I I I 11,32; todos fueron justifi- de s., CUA 23,41; los cinco s.
los j u s t o s a n t i g u o s s e s a l v a r o n e t e r n o , E 55,9; s e l l a m a p e r - cados en el sacramento y en corporales, E 137,5, AO IV
P ° r la g r a c i a y p o r l a fe, P fecto al que h a progresado m u - la fe de Cristo, CD X 25; en la 20,31, CUA 23,41, LA I I 3,8,
21,28; l a s. d e l a l m a e s p r e m i o c h o e n s a n t i d a d , M P I I 15,22; tierra pueden vivir sin crimen, S 93,2; los s. del cuerpo son
d e ,1a fe, E J 8 6 , 1 ; f r u t o d e l a todos estamos obligados a san- pero no sin pecado, E N 64,17;. instrumentos del alma, O I I
misericordia d e Dios, n o d e los tificarnos siguiendo a Cristo, S en la gloria, los s. no se olvi- 3,10; los cinco s. son hechura
m é r i t o s d e l h o m b r e , D C I 2,20; 304,2; l o s v a r i o s m o d o s d e s e - dan de sus amigos, C I X 3,6. de Dios y donación que Dios
guir a Cristo son otros tantos hace al nombre, E J 15,21; no
el p r o c e s q d e l a s. n o e s n e c e - m o d o s d e s a n t i f i c a r s e , S 304,3; Saúl: primer rey de Israel, CD hay s. sin alma, SL I I 3,3; los
• sario, sino libre, de p a r t e de d i v e r s o s m o d o s d e s., M P I I X V I 43, X V I I I 20. s. de la carne son tardos, C
D i o s y del h o m b r e , C G V I I 26,42; l a s. c o m p r e n d e t r e s c o - Sede Apostólica: su autoridad en IV 10,15; el deleite de los s. y
13-15; el h o m b r e t i e n e c i e r t a sas : perdón, iluminación y c a m - materia, dogmática y discipli- la congruencia de las partes,
i n t e r v e n c i ó n e n el n e g o c i o d e bio a f e c t i v o , D C I 1,7; el p r o g r e - nar, E 175,2 (v. Iglesia, Pedro, C II 5,10; no pueden percibirse
s u s., E N 32,9; l a s. e s t á e n so e n l a s. n o s a s e m e j a m á s y Romano Pontífice). a sí mismos, LA I I 3,9; prima-
a d o r a r p ú b l i c a m e n t e a Dios,
492 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 493

tSentldosl [Sentldos] [Ser] Simplicidad: del ser divino, C


c í a del s. d e l a v i s t a , C X t a c i ó n , C V I 8,13; es n e c e s a r i a cuanto más quieres ser, tanto X I I I 3,4 (v. Dios, Alma).
35,54; el s. d e l a v i s t a es el l a m o r t i f i c a c i ó n d e los s., C más te aproximas a Dios, LA Síntesis: busca la unidad ente-
m á s n o b l e , T X I 1,1; l a v i s t a , VI 8,13; no es comparable el I I I 7,21; prefiero ser, aun sien- ra, O I I 18,48.
s. p r e f e r i d o del a l m a , C I C I deleite de los s. con el gozo del do miserable, a no ser nada,
20,37; p o t e n c i a del ojo h u m a - espíritu, C IX 10,24; hemos de LA I I I 7,20; quieres no morir Soberbia: Naturaleza: apetito de
n o , C U A 14,24; el ojo d e l á g u i - resistir la atracción de los sen- porque quieres ser, LA I I I 6,18. celsitud perversa, CD XIV 13;
la, C U A 14,24; l o s s. d e l a s tidos, E 3,4; el predominio de Servir: muy útil es para nosotros hontanar y principio de todos
bestias son m u c h a s veces su- los s. aleja al hombre de Dios, servir a la verdad, E J 58,3; los males, CD XIV 3; el prin-
p e r i o r e s a los del h o m b r e , C U A 0 II 2,5; el buen empleo de qué se entiende por s. a Cris- cipio de todo pecado es la s.,
28,54; l o s s. d e los a n i m a l e s los s. corporales, garantía de to, E J 51,12; sirve a Cristo el E J 25,15, LA I I I 25,76; no todo
s o n m á s d e s p i e r t o s q u e los del salvación, VR 54,106. que no hace su propio interés, pecado es s., NG 29,33; raíz de
h o m b r e , L A I 8,18; el s. r e f o r - Sepultura: la s. de los muertos, sino el de Jesucristo, E J 51,12; la falsa libertad, C I I I 8,16:
zado p o r la c o s t u m b r e tiene CD I 12; razón de sepultar los el siervo del Señor es amigo imita la grandeza de Dios, C
g r a n p o d e r , C U A 28,54. cuerpos de los santos, CD I 13; del Señor, E J 85,2 (v. Santifi- I I 6,13; sombra de la verda-
también los cadáveres están cación) . dera libertad, VR 48,93; tiene
— O b j e t o : o b j e t o d e l o s s. c o r p o - Sexos: dos s. componen la natu- cierto apetito de unidad y om-
r a l e s , L A I I I 25,75; c a d a s e n - bajo la providencia de Dios, nipotencia sobre las cosas tem-
tido tiene su objeto propio, L A CD I 13; no hay que tener un raleza humana, T X I I 7,10; son
excesivo cuidado de la s., CD obra de Dios, no del diablo, porales, VR 45,84; pretende do-
I I 3,8; lo p r o p i o y lo c o m ú n CO 10,24; no es un vicio: es minar a los demás, VR 45,84;
en el o b j e t o p e r c i b i d o p o r los 1 12,2; la pompa, las exequias naturaleza, CD X X I I 17; el por ella busca el hombre ser el
s., L A I I 7,19; c a d a h o m b r e y el ornato, más son consuelo que creó a, los dos seres, a los único, VR 45,84; la s. de todo
tiene s u s sentidos propios, L A de vivos que sufragios de muer- dos los restablecerá, CD X X I I pecado es peor que el mismo
I I 7,15; a u n q u e el o b j e t o p e r - tos, CD I 12,1. 17; la distinción de los dos s. pecado, CD X I V 14; procede de
cibido p o r v a r i o s h o m b r e s s e a Ser: sólo Dios es el verdadero s., insinúa, un profundo misterio, un agrado excesivo en sí mis-
el m i s m o , L A I I 7,17. NB 19; el s. por esencia, Dios, T X I I 7,11; los dos s. resuci- mo, CD XIV 13; paradoja: la
—Su testimonio: potencia sensi- LA I I I 7,21, C X I I I 31,46; Dios t a r á n para el juicio final, CD s. va hacia abajo, la humildad
tiva y potencia intelectiva, O es el s. supremo, LA II 6,14; X X I I 17; la distinción de s. y va hacia arriba, CD XIV 13; la
I I 2,6; s u d e s t i n o , C U A 14,24; en Dios, el s. y el vivir se iden- su unión en el matrimonio es s. te levanta p a r a dominar a
s u p e r i o r i d a d del s. s o b r e lo v e - tifican, C I 6,10; el s. tempo- anterior al pecado, CD XIV los demás, y estás sujeto, sin
g e t a t i v o , C X 7,11; v a l o r del ral y el s. eterno, DA I I I 7,21; 22; igualdad del varón y de la embargo, a la tiranía de las
t e s t i m o n i o d e l o s s., T X V el s. creado de las cosas, C mujer ante la ley divina, E A pulgas, E J 1,15; raíz del peca-
12,21; o b j e t i v i d a d d e l a s s e n s a - V I I 11,17; t o d o s. es b u e n o , I 8,8; en el alma no hay dis- do de los ángeles, VR 13,26,
c i o n e s , L A I I 3,10; los s., b i e n V R 18,35; t o d o lo q u e e x i s t e tinción de s., T. X I I 7,12; GLE X I 14,18; pecado del de-
usados, dentro de sus límites, es o n t o l ó g i c a m e n t e b u e n o , L A Cristo honró los dos s., S 25,4; monio, DC II 6, SV 31,31; prin-
n o s e e n g a ñ a n , C A I I I 11,24, I I I 7,21; s e r y b o n d a d s e co- la encarnación, honra de los cipio dé la caída del primer
11,26; el t e s t i m o n i o d e los s e n - r r e s p o n d e n , C X I I I 31,46 V I I dos s., S 51,3; estime cada s. hombre, CD X I V 13, GLE XI
t i d o s en l a e s c u e l a a c a d é m i c a , 12,19; l a s a n i d a d c o m o e l e m e n - su dignidad, S 51,3 (v. Matri- 5,7; fué el primer pecado de
C A I I 8,20; v e r a c i d a d d e los t o m e t a f í s i c o d e l s. c r e a d o , monio). la humanidad, T X I 5,8.
s., V R 33,61; r e l a c i ó n e n t r e los V R 18,36; el s. es p o r n a t u r a l e - Sibilas: han existido muchas, no
s. y l a o p i n i ó n , L A I I I 8,23; z a a t r a c t i v o , C D X I 27; t o d o s una sola, CD X V I I I 23; la s. —Efectos: principio de toda s.,
en los s. h a y c i e r t o s v e s t i g i o s los s., a n t e s d e s e r c r e a d o s , de Cumas y su supuesta pro- el apartamiento de Dios, LA
d e l a r a z ó n , O I I 11,33; n o son e x i s t í a n en l a s a b i d u r í a de fecía sobre Cristo, CD X V I I I I I I 25,76; su primer efecto es
n o r m a ú l t i m a de la verdad, E D i o s , G L E 13,29; c u á l es l a v i - 23; la s. de Cumas existió al a p a r t a r al hombre de Dios, GM
118,19; b l a s o n a n s e r los ó r g a - da que en Dios tienen todas las tiempo de la destrucción de II 5,6, T IV 1,2; Dios se es-
nos de la v e r d a d , pero no d a n c o s a s q u e e x i s t e n , G L E V 15,33; Troya, CD X V I I I 23. conde de los soberbios, S 126,7;
p o r si solos l a v e r d a d i n t e l i g i - en Dios e s t á la r a z ó n de la Signo: definición, DOC I 2,2, I I Dios resiste a los soberbios,
ble, O I I 14,39. m e d i d a , el p e s o y el n ú m e r o d e 1,1; división, DOC II 1,2; s. na- E L 12,20; obstáculo principal
q u e e s t á n a d o r n a d o s t o d o s los t u r a l : definición, DOC I I 1,2; para la unión con Dios, T X I I I
— E l s e n t i d o i n t e r i o r : C I 20,31; s., G L E I V 5,11; t o d a s l a s co- s. c o n v e n c i o n a l : definición, 17,22; impedimento máximo del
lo t i e n e n t a m b i é n los a n i m a l e s , s a s e s t á n o r d e n a d a s en m e d i - DOC I I 2,3; función del s., M amor de Dios, T VIII 8,12;
L A I I 3,10; los s. c o r p o r a l e s y da, n ú m e r o y p e s o ; e x p l i c a c i ó n , 8,23; s. recíprocos, M 5,11; no obstáculo para e n c o n t r a r a
el s. i n t e r i o r del h o m b r e , C D G L E I V 3,7; n i n g ú n s. p u e d e hay s. sin cosa significada, M Dios, C V 3,3; sumerge al hom-
X I 27; s u e x i s t e n c i a , L A I I f o r m a r s e a sí m i s m o , L A I I 2,3; ¿puede enseñarse algo sin bre en profundas tinieblas, V F
3,8; e n el h o m b r e a c t ú a d e e n - 17,45; l a s c o s a s e x i s t e n t e s t i e - s.?, M 10,29; ¿puede mostrarse 1,3; causa de todos los vicios
l a c e e n t r e los s e n t i d o s e x t e r n o s n e n v a r i o s m o d o s de ser, G L E alguna cosa sin el empleo de humanos, M P I I 17,27; madre
y l a r a z ó n , L A I I 3,9; el s. í n t i - V I 10,17; en l a n a t u r a l e z a e s t á un s.?, M 3,5; s. que se signifi- de la hipocresía, E N 22,7; es el
m o recibe los m e n s a j e s de las l a p o s i b i l i d a d d e los s., p e r o can a sí mismos, M 6,17; quién gran escollo de la filosofía, V I '
c o s a s a t r a v é s d e los s e n t i d o s la existencia de éstos d e p e n d e es esclavo de los s. y quién 1,3; es la que aleja al hombre
e x t e r i o r e s , C "VII 17,23; es i n f e - e x c l u s i v a m e n t e de la v o l u n t a d no lo es, DOC I I I 9,13; la pa- de la sabiduría, LA I I I 24,72;
rior a la razón, pero superior d e D i o s , G L E V I 16,27; d e e n - labra como s., M 2,3, M 4,7; vicio que basta para negar al
a los sentidos externos, L A I I t r e l o s s. f u t u r o s , ¿ c u á l e s s o n entre los s., la palabra ocupa hombre toda misericordia, LA
3,10; l a m i r a d a i n t e r i o r del los v e r d a d e r a m e n t e futuros?, el primer lugar, DOC I I 3,4; el I I I 10,29; al soberbio se le
h o m b r e , C V I I 8,12; el s. i n - G L E V I 17,28; l a e s e n c i a d e l s. tiene mayor extensión que la niega la fe, S 67,8; es la carga
terior percibe su propio acto, s. es l a u n i d a d , C I C I I 6,8; palabra, M 7,20 (v. Palabra). más p e s a d a del h o m b r e , S
p e r o n o s e p e r c i b e a sí m i s m o , t o d o s. t i e n d e a l a u n i d a d , LA. Símbolo de la fe: regla de la fe, 142,10; puerta ancha p a r a todo
L A I I 4,10; es m o d e r a d o r y I I I 23,69; t o d o s. a p e t e c e el S 59,1; cifra breve de la fe, pecado, NG 29,33.
j u e z d e los s. e x t e r n o s , L A I I s u b s i s t i r , C D X I 27; a l s. sólo S 58,1; el s. de la fe, oración
3,10; los s. del c u e r p o y los s e le o p o n e el n o s'., C D X I I cotidiana, S 58,13; dice rela- —Curación: p a r a curar tu s. se
l l a m a d o s s. del a l m a , A O I I 2,3. 2 ; el n o s. es l a n a d a , L A I I I ción esencial a la fe, S 56,1 hizo hombre el Hijo de Dios,
8,22; n a d i e p r e f i e r e el n o s. ni (v. F e ) . E J 25,16; el amor a Cristo ahu-
—Los sentidos y la vida espiri- a u n los s u i c i d a s , D A I I I 8,22; yenta la s., SV 55,56; por qué
t u a l : p o r los s. p e n e t r a l a t e n - Dios no sana pronto la s. hu-
494 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 49S
[Soberbia] [Sócrates] , , ,
m a n a , N G 31,35; D i o s n o s a b a n -
dona a veces para curar nues-
filosofía, C D V I I I 3 ; s u teoría/
d e l a r e m i n i s c e n c i a , E 7,2.
S o d o m a : el c a s t i g o d e l cielo, ClJ>
•fe
Substancia]
í el m a l c a r e c e d e s., V E 20,39;
|el m a l a f e c t a a l a s. c r e a d a ,
[Temor]
j a s e p o r l a fe a l a m i s e r i c o r -
d i a d e D i o s , E L 29,51; d e f i n i -
t r a s., N G 28,32 (V. O r g u l l o ) .
X V I 30. ¡pero n o es s., C I C I I 8,11; t o - ción del t. c a s t o , C D X I V 9 ;
S o b r i e d a d : v u l g a r m e n t e es s i n ó - el t. c a s t o es el q u e t e m e d e s -
n i m o d e f r u g a l i d a d , V F 4,31. Sodomía: gravísimo pecado, CD lda s. r e ú n e t r e s c o s a s , V E
,7,13; e s e n c i a y s., T V I I 4,9; a g r a d a r a D i o s , S 161,9; l a c a -
Sociedad: la sociabilidad h u m a - V I 8; es p e c a d o c o n t r a l a n a - r i d a d e c h a f u e r a el t. s e r v i l ,
t u r a l e z a , C I I I 8,15; r a z ó n del los cambios substanciales, C
n a , B M 1,1; es n a t u r a l e n el X I I 6,6. E J 92,2; el t. y el a m o r en l a
h o m b r e , O I I 12,35, C D X I I 2 1 ; n o m b r e , C D X V I 30. v i d a e s p i r i t u a i , C I C I 28,56;
el h o m b r e es l l e v a d o p o r s u Sofonias: profecías sobre Cristo S u e ñ o : es e n c i e r t o m o d o p a r i e n - t e m e el p e c a d o , n o l a m u e r t e ,
n a t u r a l e z a a la convivencia t e próximo de la m u e r t e , AO S 33,4; el t. s a n t o d e D i o s y l a
y la vocación de los gentiles. I V 18,28; el s. p e r n i c i o s o del
s o c i a l , C D X I X 12; l a v i d a C D X V I I I 33. v i r g i n i d a d , S V 38,39; t e m e s a -
h u m a n a es u n a v i d a s o c i a l , C D .espíritu, C I C I 24,45; l a c o n - b i a m e n t e p a r a q u e no t e m a s
X I X 5; triple g r a d o de la s.: S o l e c i s m o : s u e l e n h a l l a r s e los s. ciencia de la vigilia y la seudo- n e c i a m e n t e , S 65,1; es m e d i o
l a f a m i l i a , l a u r b e y el o r b e , en los m á s a l t o s e s c r i t o r e s , O c o n c i e n c i a del s., C X 30,41; p a r a no a m a r el p e c a d o , E J
C D X I X 7 ; el m a t r i m o n i o es I I 17,45. a c e r c a de los objetos que se 41,8; g r a d o p a r a l a s a b i d u r í a ,
la p r i m e r a sociedad natural, S o l e d a d : l a v e r d a d e r a s. es la v e n e n s., E 162,4; s e n t i m i e n t o s D O C I I 7,9; a r r o j a d e l a l m a a l
B M 1,1; d o s f u n d a m e n t o s d e l a del e s p í r i t u , n o l a del c u e r p o , d e t r i s t e z a y a l e g r í a en los s., d e m o n i o , CC 33,35; el t. s e r v i l
sociabilidad h u m a n a : la natu- S 88,23; el a p a r t a m i e n t o del A O I V 18,27; v i s i o n e s y a p a - n o a m a l a j u s t i c i a , E L 32,56;
raleza y la consanguinidad, CD c o r a z ó n , S 88,25; es n e c e s a r i a r i c i o n e s en s., A O I V 17,25; el t. s e r v i l es el t. d e a r d e r
X I V 1; d o b l e v í n c u l o d e l a h u - p a r a contemplar la verdad, C d o c t r i n a s o b r e los m o v i m i e n t o s c o n el d i a b l o , S 161,9; el t.
m a n i d a d : el d e s e m e j a n z a y ei V I 14,24; es n e c e s a r i o u n g r a n a p e t i t i v o s en el s., C X 30,41; servilmente servil no justifica,
d e p a r e n t e s c o , B M 1,1; t o d o » a p a r t a m i e n t o , E 10,2; r e c ó g e t e los s. d e s h o n e s t o s p u e d e n d a r - E P I 9,15; el t. s e r v i l n o l i m -
los h o m b r e s s o n p a r i e n t e s p o r en t i y e n c o n t r a r á s e n t i t u s e s i n p e c a d o , G L E X I I 15,31. p i a el c o r a z ó n , S 178,10; c o d i -
la c o m u n i d a d de n a t u r a l e z a , p r o p i a s., D C I I 4 ; en e l l a . S u e r t e : no e x i s t e l a s., C I V 3,5 cia r e a l m e n t e quien por miedo
q u e les es c o m ú n , E 155,14; y C r i s t o es el p a n d e l a m e n t e , (v. C a s u a l i d a d ) . a l c a s t i g o no c o d i c i a , S 169,8;
p o r q u e todos procedemos de u n S 78,3; D i o s s e d e j a v e r en l a el t. a l a p e n a , t. d e b a j o p r e -
s. d e l a i n t e n c i ó n , E J 17,11; r e - Suicidio: prohibido por Dios, E J
m i s m o t r o n c o , S 90,7; el vín- 51,10, E 157,36;" es p e c a d o , E cio, S 161,8; a l o s q u e t e m e n
culo s o c i a l d e l a f r a t e r n i d a d f u g í a t e en D i o s e n l a i n t e r i o - servilmente se les esconde la
r i d a d s u b l i m e y d u l c e d e t u co- 173,5, C D I 17; p e c a d o g r a v í s i -
h u m a n a , C I C I 30,63; n a d a m á s m o , E 155,3; es c o n t r a r i o a l a d o c t r i n a d e D i o s , S 145,2; m u -
p r ó x i m o a l h o m b r e q u e el h o m - r a z ó n , E J 25,14; n o b u s q u e s a chos saben temer, pero no sa-
J e s ú s en medio de la t u r b a , naturaleza, CD X I X 4; ¿debe
b r e m i s m o , C I C I 26,49; el desearse la muerte voluntaria b e n m u d a r d e v i d a , S 13,1.
a m o r a l p r ó j i m o y los d e b e r e s E J 17,11.
p a r a e s q u i v a r el p e c a d o ? , C D —De l o s h o m b r e s : no t e m a s a l o s
s o c i a l e s , C I C I 26,49; l a o b e - Solicitud: no debemos t e m e r por I 2 7 ; h a y q u e s o p o r t a r el c a u -
d i e n c i a , ley p r i m o r d i a l d e t o d a h o m b r e s , S 65,2; el t. d e los
s. h u m a n a , C I I I 8,15; l a s.
10 necesario, SM I I 17,56; se tiverio y la tiranía a n t e s que h o m b r e s es t. v a n o , S 161,7; el
exige subordinación y jerar-
debe buscar primero lo eterno, s u i c i d a r s e , C D I 2 4 ; el c a s o d e t. v a n o es u n m a l , C V I I 5,7.
q u í a , B M 17,20; l a a u t o r i d a d
después lo temporal, SM I I a l g u n a s vírgenes s a n t a s que se T e m p e s t a d : s i m b o l i s m o del h e -
lleva anejos ciertos honores, C
16,53; Dios se cuida de las ne- a r r o j a r o n a u n río, C D I 26; cho : la nave, la Iglesia, S
X 36,59; h a s t a l a s b e s t i a s v i -
cesidades de sus siervos, TM e x p l i c a c i ó n , L A I I I 8,23; p e o r 75,4; l a t. s u r g e e n el a l m a
v e n con m a y o r concordia que
26,35; el Evangelio no prohibe q u e u n p a r r i c i d a es el s u i c i d a , cuando triunfan las pasiones, S
los h o m b r e s , C D X I I 22; n o
la solicitud ordenada por lo P 13,10; el r a z o n a m i e n t o e q u i - 75,5; p a r a c a d a c u a l , s u b o r r a s -
h a y a n i m a l t a n discorde por
temporal, TM 1,2; debemos usar v o c a d o del s u i c i d a , L A I I I 8,22; c a es s u i n c l i n a c i ó n a l m a l ,
vicio y t a n s o c i a l p o r n a t u r a -
de nuestra industria para no el s. d e C a t ó n ; j u i c i o , C D I 2 3 ; S 76,9.
l e z a c o m o el h o m b r e , C D X I I
tentar a Dios, TM 27,35; s. el s u i c i d a c a r e c e d e a u t é n t i c a
santa y s. pecaminosa, SM I I g r a n d e z a de alma, C D I 22; Templanza: definición, LA I
27; la convivencia social y la 15,49; la previsión ordenada del ninguna autoridad puede orde- 13,27; c o m o v i r t u d cardinal,
regulación de la posesión per- m a ñ a n a es conforme al precep- n a r el s., C D I 20; el s. d e L u - C I C I 15,25; f u n c i ó n , f r e n o d e
s o n a l d e l a s c o s a s , L A I 15,32; to divino, SM I I 17,57; el c r e c i a , C D I 19,2; n o f u é a m o r l a c u r i o s i d a d , C I C I 21,38; f r e -
la posesión privada de la ver- Evangelio no prohibe la previ- de la castidad, sino debilidad no d e l a c o d i c i a , C I C I 19,35;
d a d es u n c r i m e n : l a v e r d a d sión ordenada del mañana, TM del p u d o r , C D I 1 9 , 3 ; - e l s. d e s u objeto, r e f r e n a r l a l i b í d i n e
se posee p a r a comunicarla a 24,31; regla para armonizar el J u d a s , C D I 17; l a m a n í a sui-, carnal, CD X I X 4; no concu-
t o d o s , C X I I 25,34; t o d o d o n cuidado por lo temporal y la c i d a d e los d o n a t i s t a s , E 204,5, p i s c e n c i a , s i n o t., V K 41,78; c o -
debe u s a r s e socialmente, C X busca del reino de Dios, SM E 185,12. m e r p a r a vivir, no vivir p a r a
39,64; l a v i d a en c o m ú n d e los c o m e r , M 9,26.
que se e n t r e g a n a la contem- 11 17,58; cuando tienes salud, S u p e r s t i c i ó n : en n o p o c o s c a s o s ,
p l a c i ó n , C V I 14,24; l a p a l a b r a trabaja, y Dios t e dará lo que l a s. e s t á v i n c u l a d a a p a c t o s T e m p l o : ¿ q u i e r e s o r a r e n el t . ? ,
y l a s o c i a b i l i d a d h u m a n a s , EN" necesites; cuando no puedas c o n el d e m o n i o . D O C I I 24,27 o r a dentro de ti mismo, E J
22,7; el l e n g u a j e i n t r o d u c e al trabajar, Dios proveerá por ti. C D X V I 12. 15,25; h a z t e t ú m i s m o t. d e
h o m b r e en s., C I 8,13; l a di- TM 27,35. Dios, E J 15,25; el c o r a z ó n d e
v e r s i d a d de l e n g u a s y la socia- Sorites: los peligros del argu- los j u s t o s , t. d e D i o s , S M I I
bilidad h u m a n a , CD X I X 7; sin mento «sorites», CA I I 5,11 (v. T a c a ñ e r í a : difiere de la parsi- 5,18; v u e s t r o h o g a r es u n n o p e -
el l e n g u a j e , l a s. s e r l a c o m o Dialéctica). m o n i a , E 167,6. q u e ñ o t. d e C r i s t o , E 188,3;
u n d e s i e r t o , T X 1,2; s i n fe T a l e n t o : p a r á b o l a d e los t a l e n - cuando tu corazón e s t á en al-
p e r e c e l a v i d a social, U C 12,26, Substancia: toda s. o es Dios o t o s , S 94 (v. V i d a e t e r n a ) . to, e n t o n c e s e r e s a l t a r d e D i o s ,
F N 2,4; e x i g e el e j e r c i c i o c o n - proviene de Dios, LA I I I 13,36; C D X 3,2; el c u e r p o d e l o s fie-
T e m o r : D e D i o s : t e m o r útil, S les es t. del E . S., B V 6 . 8 ; D i o s
t i n u o d e l a fe n a t u r a l , F N 1,1 toda s. que no es Dios, es cria- 55,1; dos t . : el s e r v i l y el c a s t o ,
(v. H o m b r e , L e n g u a j e ) . tura, T I 6,9; toda s. procede h a b i t a en el h o m b r e c o m o en
E J 43,7, 85,3; d i s t i n c i ó n e n t r e s u t. y en l a c o l e c t i v i d a d d e
de Dios, C X I I 11,11: toda s. el t. c a s t o y el t. s e r v i l , C D
S ó c r a t e s : príncipe de la moral, en cuanto tal es un bien, E N los fieles c o m o en u n ú n i c o t.,
X X I 24; el t., b a j o l a l e y m o - E 187,38; t o d o s c o n j u n t a m e n t e
C D X V I I I 37; dio u n r u m b o 13,4; toda s. es buena en sí, VK s a i c a ; la esperanza, bajo la
n u e v o a t o d a l a filosofía, C D 20,38, 23,44; s. como sinónimo s o m o s t. d e D i o s y c a d a u n o
g r a c i a d e C r i s t o , S 145,3; el a l - en p a r t i c u l a r es t. s u y o , C D X
V I I I 3; la moral, centro de su de naturaleza, L A I I I 13,36; m a a t o r m e n t a d a p o r el t., a c ó - 3,2; el S e ñ o r a r r o j ó del t. a
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 497
496 ÍNDICE GENKRAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES
^Testamento] [Tiempo]
[Templo] T e o f a n í a : l a s t. del A . T., í ¡ | d a r t e s t i m o n i o del N u e v o , C D p o n e c a m b i o s , C V I I 15,21; s i n
los v e n d e d o r e s , E J 10,4; n o s e 147,17 (v. T r i n i d a d ) . T j X V I I I 7 (v. E v a n g e l i o s , S a g r a - v a r i e d a d de m o v i m i e n t o s no
d e b e c o n v e r t i r el t. e n c a s a d e idas E s c r i t u r a s ) . h a y t., C X I I 11,14; e s t á d a d o
c o m e r c i o , E J 10,4; en d o s s e n - T e o l o g í a : l a t. n a t u r a l es posible, p o r los c a m b i o s d e l a s c o s a s ,
E J 1,9; es s u p e r i o r a t o d a s l a s Testimonio: Como f u e n t e de
t i d o s s e h a b l a del t. d e D i o s : v e r d a d : es n e c e s a r i o p a r a t e - C X I I 8,8; l a s f o r m a s d e l a s
como anuncio de u n a realidad c i e n c i a s h u m a n a s , S 126,4; dje- cosas son las q u e p r o d u c e n los
finición: razón o discurso acer- n e r c i e n c i a , E 147,8; el t. a j e -
y como realidad llegada, E nio en l a s d e b i d a s c o n d i c i o n e s t., C X I I 29,40; d o n d e n o h a y
187,35. c a d e l a d i v i n i d a d , C D V I I I ¡1; e s p e c i e s no h a y t., C X I I 9,9;
el h o m b r e p u e d e l l e g a r a l do- e s f u e n t e d e v e r d a d , E 147,5;
¡Certeza a d q u i r i d a p o r el t. a j e - es m e d i d a d e d u r a c i o n e s , C
T e n t a c i ó n : l a t., o l e a j e del a l m a , noeimiento de la existencia de X I 15,19; en el a l m a m i d o l o s
S 63,3; e x i s t e m i e n t r a s d u r a Dios, C X 6,10; D i o s p u e d e s e r no, T X V 12,21; el t. d e l a
¡creación, C V I I I 1,2; o b j e t i v i - t., C X I 27,36; s i r v e p a r a m e -
l a v i d a , P S 14,28; t. es l a v i d a conocido por t o d a s las g e n t e s d i r el m o v i m i e n t o d e los c u e r -
del h o m b r e s o b r e l a t i e r r a , S a n t e s de creer en Cristo, E J d a d del t. d e l o s s e n t i d o s , T
X V 12,21. pos, C X I 23,30; m e d i m o s el
210,5; no h a c e a l p e c a d o r , p e - 106,4; es p o s i b l e l l e g a r a l c o n o - t. en el e s p a c i o , C X I 21,27;
r o d e m u e s t r a lo q u e es, S cimiento de Dios a t r a v é s de — D e C r i s t o : d i s t i n t o s t. q u e a b o - s e n t i m o s y m e d i m o s el t., C X I
125,11; d o s m o d o s d e t., S 71,15; l a s c r e a t u r a s , E J 2,4; ¿ p r u e b a n a n la mesianidad de Cristo, 16,21.
dos clases de t . : u n a m a l a y «a p r i o r i » d e l a e x i s t e n c i a d e E J 23,4; l a s E s c r i t u r a s d a n t.
o t r a b u e n a , S 57,9; d o s c l a s e s D i o s ? , C V I I 4,6; c r i t e r i o p a r a d e C r i s t o , S 129,1; t. del N . T . — T i e m p o y e t e r n i d a d : C X I 1,1,
de t.: la e s p e r a n z a de l o g r a r determinar la bondad o malicia e n f a v o r de C r i s t o y d e s u 11,13; d i s t i n c i ó n e n t r e el t. y
u n b i e n t e m p o r a l y el t e m o r de la t e r m i n o l o g í a teológica, I g l e s i a , S 129,6; en los m á r t i - e t e r n i d a d , C D X I 6; el t. r e c i -
d e p e r d e r l o , S M I I 25,82; d o s E J 97,4; e n t r e D i o s y el a l m a r e s , C r i s t o d a t. d e sí, S 128,3; be de la e t e r n i d a d su consis-
c l a s e s d e t . : l a t. d e e n g a ñ o h a y u n a diferencia substancial v e r a c i d a d del t. d e C r i s t o s o - t e n c i a y s u s e r , C I 6,10; en
y l a t. d e p r u e b a , E 205,16, i n f i n i t a , C X 25,36; l a d o b l e b r e sí m i s m o , S 128,1; p o r q u é D i o s n o h a y t., sólo u n c o n s -
EJ 43,6; i m p o r t a distinguir o p e r a c i ó n d e D i o s «ad i n t r a » s e a p e l ó a l t. d e J u a n , S 128,2. t a n t e h o y , C I 6,10; n a d a es
la n a t u r a l e z a d e l a t. en y «ad e x t r a » , C X I I 7,7; c o n c i - e s t a b l e e n el t., E J 31,5; l a
liación de la eternidad de Dios — F a l s o t e s t i m o n i o : g r a v e d a d del t r a n s i t o r i e d a d d e l a s c o s a s es
q u e c a d a u n o i n c u r r e , SM I I p e c a d o d e f a l s o t., E 153,23;
9,34; l a t r i p l e t. q u e d e b e e v i - c o n s u a c c i ó n en el t i e m p o , C d e e s e n c i a del t., L A I I I 15,42;
X I 7,9; s i m p l i c i d a d d e D i o s , C n u n c a es lícito p r o f e r i r u n f a l - l a t e m p o r a l i d a d d e los s e r e s
t a r s e , V R 38,71; l a t. d e l a so t., M E 18,36; a n t e s l a m u e r -
a l a b a n z a es m u y f u e r t e , C X X I I I 3,4; l a t. p l a t ó n i c a es l a c r e a d o s , C I V 10,15; p r o c e s o
m á s c e r c a n a a l a t. c r i s t i a n a , t e q u e u n f a l s o t., E 126,11; es r e q u i s i t o r i o del t., C X I 15,19;
37,60, 38,63; S a t a n á s t i e n t a n o p e c a d o m o r t a l el f a l s o t., M E
en v i r t u d d e s u p o d e r , s i n o C D V I I I 5. en el t. sólo h a y p a s a d o y f u t u -
17,36; el f a l s o t. es u n s u i c i d i o r o ; en l a e t e r n i d a d sólo h a y u n
por permiso de Dios, SM I I — P o l i t e í s t a : l a t. n a t u r a l d e V a - e s p i r i t u a l , S 6,3; el t. d e d o s
9,34; el e n e m i g o n o t i e n t a si p r e s e n t e i n c o r r u p t i b l e , E J 38,10;
r r ó n , C D V I I I 1; l a s t r e s e s - testigos se tiene por b a s t a n t e , el t. q u e n o s p a r e c e l a r g o a los
n o s e le d a p e r m i s o , E J 7,7; p e c i e s d e l a t. p o l i t e í s t a d e pero pueden ambos mentir. E J
el d i a b l o n o c e s a d e t e n t a r n o s , h o m b r e s , es c o r t í s i m o a los ojos
V a r r ó n : la mística, la n a t u r a l 36,10. d e Dios, E J 76,3; r e c t a m e n t e
E J 52,9; l a p r e s u n c i ó n l l e v a a y l a civil, C D V I 5 ; l a d o c t r i -
l a t., E J 52.9; l a t. g a n a el t e - Teurgia: promete u n a falsa pu- p r e f e r i m o s lo p o r v e n i r a l p a -
n a d e V a r r ó n s o b r e l a t . poli- rificación de las a l m a s por s a d o , A O I V 9,13; i n t e r e s a m á s
r r e n o q u e p i e r d e l a fe, S 115,1; t e í s t a y sus t r e s clases se con-
u n a c o s a es s e r t e n t a d o y o t r a l a i n v o c a c i ó n d e los d e m o n i o s , el f u t u r o q u e el p a s a d o , L A
t r a d i c e a sí m i s m a , C D V I I 2 8 ; C D X 10; l a p r e t e n d i d a j u s t i f i - I I I 21,61; A j é m o n o s p r i n c i p a l -
c a e r en l a t., S M I I 9,30; d i s - i n a n i d a d d e l a t. civil d e l o s
tinción entre sentir y consen- c a c i ó n del a l m a p o r m e d i o d e m e n t e en lo q u e h e m o s d e s e r ,
r o m a n o s , C D V I I 1 ; l a t. n a t u - l a t. es o b r a d e los d e m o n i o s , L A I I I 21,61; ¿ l o s t. s o n t r e s
t i r , C O 2,4; si n o c o n s i e n t e s r a l y l a t. civil s o n e n el f o n -
no t e d a ü a el d i a b l o ; es t u c o n - C D X 9,2 (v. P u r i f i c a c i ó n ) . o u n o solo?, C X I 17,22, 20,26;
do l a m i s m a c o s a , C D V I 7 ; n o e x i s t e el f u t u r o : e x i s t e l a
s e n t i m i e n t o el q u e t e l l e v a a l a t. m í s t i c a o t. d e l o s p o e t a s , Tiempo, enredado enigma, C X I
l a m u e r t e , E J 12,10; l a ú l t i m a e x p e c t a c i ó n del f u t u r o , C X I
C D V I 6 (v. D i o s , P o l i t e í s m o , 22,28; ¿ q u é es el t . ? : si no m e 20,26, 28,37; el p r e s e n t e es h u i -
petición de la oración domini- Trinidad). lo p r e g u n t a n , lo s é ; si m e lo
c a l , D P 6,12; n o p e d i m o s q u e dizo e i n d i v i s i b l e , C X I 15,20;
T e r t u l i a n o : errores de T. sobre p r e g u n t a n , n o lo sé, C X I 14,17. v u e l a r á p i d a m e n t e , C X I 15,20.
no s e a m o s t e n t a d o s , s i n o q u e
en l a t. n o s u c u m b a m o s , SM l a e s p i r i t u a l i d a d del a l m a , A O — N a t u r a l e z a : t a m b i é n el t. es —Tiempo e h i s t o r i a : belleza que
I I 9,32; D i o s n o i n d u c e p o r si I I , 5,9, E 190,14; s u e r r o r a c e r c a c r i a t u r a , G L I 3,7; el t. es o b r a e n c i e r r a l a s u c e s i ó n d e los t.
m i s m o a n a d i e a l a t., S M I I del a l m a , G L E X 25,41; y d e d e Dios, C X I 14,17; D i o s , c r e a - y d e l a s c o s a s , L A I I I 15,42;
9.30; o r a p a r a n o c a e r en l a t., s u c r e c i m i e n t o , G L E X 26,44; d o r del t., e x i s t i ó a n t e s del t., el t. i n t r o d u c e c a m b i o s l e g í t i -
E 218,3; h u y e d e l a g r a n t. condena como m a l a s las se- G M I 2 , 3 ; a n t e s del p r i n c i p i o m o s en las instituciones h u m a -
l a v e n g a n z a , S 57,11; r e s i s t i d g u n d a s n u p c i a s , B V 4,6. del t. no e x i s t i ó el t., G M I 2 , 3 ; n a s , E 138,2; l a d i f e r e n c i a d e
al d e m o n i o y h u i r á d e v o s o t r o s , a n t e s de la creación no existía épocas influye en las aplica-
N G 58,68; c u a n d o n a v e g a s b a - T e s t a m e n t o : D i o s es a u t o r d e l o s el t., C X I 13,15; s e h i z o p o r ciones de los e t e r n o s principios
d o s T., A P 5,15, E P I I I 4,10; n o s o t r o s en el t. el c r e a d o r d e m o r a l e s , B M 15,17; los t. c a m -
jo l a t. d e s p i e r t a a C r i s t o , q u e or q u é s e l l a m a n A n t i g u o y
d u e r m e en t u a l m a , E J 49,19;
l a s t. d e J o b , S 91,4. S íuevo, E P I I I 4,13; a r m o n í a
e n t r e los dos T., A P 5,14; el
t o d o s los t , E J 31,5; l a c r e a -
ción p r i m e r a d e los s e r e s s e
bian, pero la moral permanece,
C I I I 7,13; el t., l e n i t i v o p a r a
A . T . es a l g o a s í c o m o u n a h e - hizo s i n i n t e r v a l o s d e t., p e r o el dolor, C I V 8,13; es n e c e s a -
—Del p r i m e r h o m b r e : V R 14,28: la administración de las cosas r i o d e d i c a r a l g u n a s h o r a s a la
p o r q u é s e p e r m i t i ó l a t. del rencia que pertenece al h o m - s a l u d del a l m a , C V I 11,18; l a
b r e viejo, E J 30,7; el A . T . se h a c e en el t., G L E V 11,27;
• p r i m e r h o m b r e , G L E X I 4,6.8; s u e l e e n t e n d e r s e en d o s a c e p - c ó m o e n t e n d e r l a f r a s e del G é - p r e m u r a del t. e n los g r a n d e s
por qué se permitió que fuera c i o n e s , A P 5,14; el A . T . figura n e s i s a c e r c a del t., G L E V s a n t o s , C V I 3,3; los g r a n d e s
hecho por medio de la serpien- del N u e v o , E P I I I 4,6; el A. T., 17,35; n o p u e d e d a r s e t. s i n s e - h o m b r e s no s u e l e n t e n e r t. p a r a
t e . G L E X I 12,16; el d i a b l o p r e l u d i o del N u e v o , C D X X 4 ; r e s c r e a d o s , C X I 30,40; n o a t e n d e r m u c h a s cosas, C V I
fué el t e n t a d o r d e los p r i m e r o s el A . T. p r e n u n c i a a C r i s t o y e x i s t i r í a el t. si n o e x i s t i e r a n 11,18.
padres, pero hubo de hacerlo a s u I g l e s i a , S 129,5; el A n t i - l a s c r e a t u r a s , C D X I 6; no s e
•por medio de la serpiente, G L E g u o p r e c e d e en el t i e m p o a l i d e n t i f i c a c o n el m o v i m i e n t o d e T i r a n í a : definición etimológica,
Nuevo, pero éste precede a los c u e r p o s , C X I 24,31; n o C D V 19; l a c r u e l d a d del t i r a -
X I 3,5; el p r i m e r h o m b r e f u é aquél en autoridad, C D X X 4; e x i s t i r í a el t. si n o e x i s t i e r a el
vencido porque fué soberbio, n o q u i e r e s e r t e m i d a , C I I 6,13;
el A . T. t i e n e sólo u n v a l o r : m o v i m i e n t o , G L I 3,8; el t. s u - no puede s u p r i m i r la libertad
G L E X I 5,7 (v. A d á n , P a r a í s o ) .
498 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 499
< GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Tiranía] [Trabajo] [Tribulación]
h u a l , T M 13,14; b u e n o es el t. d e los b u e n o s , E 111,2; l a s t. c.
d ee [Tolerancia] /
? <Fe Z« ™n±°>
e m V R 55 m
- ; la l a p r e s e n t e v i d a , E 155,4; d e b e - c u a n d o se t r a b a j a con h o n r a -
dez y s i n f r a u d e , T M 13,14; u n a
son comunes a buenos y malos,
C D I 8; c a u s a s d e l a s t. c . ;
»a,LAl5MS S
° bre el a1
' m o s s o p o r t a r los m a l e s d e e s t e p o r q u é t a m b i é n s o n los b u e -
m u n d o c o n l a e s p e r a n z a del fu- qosa es el t. q u e p r o d u c e , y
T q t r a , el c o m e r c i o p a r a g a n a ? nos castigados, C D I 9; no
s T i n e ^ : ; . ^ sM a a : E 53,6, t u r o , E 131.
d i n e r o s i n t. físico, T M 15,16; m u r m u r e s de Dios en ellas, S
con ; , „ r C ?l a ln0 e c e us ea r ino0 t o lueerda r — D e loa m a l o s : m e z c l a d e m a l o s
y b u e n o s en l a I g l e s i a , S 251J1; ¡ o j a l á e s o s q u e d e c l a r a n la 105,8, E 111,6; los m a l o s t i e m -
suprPmfr™ , ^ P « h u e l g a d e b r a z o s d e c l a r a r a n la p o s s o n m a l o s no p o r q u e el
» , » , b 88,19; m o t i v o s , E 105,16: convivencia g e n e r a l de elegidos
y reprobos d e n t r o de la Igle- d e l a l e n g u a ! , T M 22,26; t o d o tiempo sea malo, sino porque
se toleran aquí ciertas cosas ql m u n d o t i e n e t r a b a j o s , a u n s o m o s n o s o t r o s los m a l o s , S
q u e s e c a s t i g a n d e s p u é s en la sia, C D X V I I I 49; h a y en l a
I g l e s i a b u e n o s y m a l o s , IpJ los q u e no t r a b a j a n , S 127,1; el 80,8; si p a d e c e m o s t. c. h a y
otra V i d a , E N 6 6 1 7 r ¿
6,12; ¡ c u á n t o s m a l o s h a y e n ¡la E v a n g e l i o no i n v i t a a l a h a r a - que i m p u t a r l a s a nuestros pe-
•Dios p e r m i t e el m a l , E N 11,3- I g l e s i a ! , E J 11,10; l a c o n v i v e n - g a n e r í a : l l a m a a l t., T M 23,27. c a d o s , E 220,8 (v. C o n s u e l o ) .
n
° s-£ S J ? e d e s e r b u e n o a l a f u e r - cia d e m a l o s y b u e n o s n o p e r - T r a d i c i ó n : es f u e n t e d e l a r e v e -
z a , ü, 93,16; n a d i e d e b e s e r obli- j u d i c a ni m a n c h a al j u s t o , E T r i n i d a d : E l m i s t e r i o : S 2,3;
l a c i ó n , E 54,1; l a t. c o m o f u e n - m i s t e r i o p r o f u n d o , C X I I I 11,12;
g a ™ a a b r a z a r l a fe c a t ó l i c a , 87,3; en c i e r t o s e n t i d o , t o d o s t e d e l a r e v e l a c i ó n , E J 37,6 (v.
•^ •54,1; el h e r e j e p u e d e s e g u i r somos m a l o s ; en otro sentido, m i s t e r i o c o n o c i d o p o r «sola l a
n o t o d o s s o m o s b u e n o s , S 90,2; Sagrada Escritura). revelación, E J 97,1; su existen-
siendo hereje con tal que no
m o l e s t e a los c a t ó l i c o s , U E se distinguen m á s que por sus T r a d u c i a n i s m o : véase Alma, Ori- cia, i n a s e q u i b l e a l a s o l a r a z ó n ,
TS'A.'I e l n e r e J e es i n t o l e r a n t e , acciones, por las c a u s a s de gen. T I 2,4; s u e x i s t e n c i a , i n d e m o s -
& 44,11; l a t. no e x c l u y e l a c o - e s a s a c c i o n e s , E 93,6; el m a l o T r a n s f i g u r a c i ó n : l a t. en el T a - trable por la razón natural, T
r r e c c i ó n n i l a s c a u t e l a s , S 88,19; n o m a n c h a a l b u e n o si é s t e b o r y l a t. del S e ñ o r d e s p u é s X V 5,7; el m i s t e r i o t r i n i t a r i o
n o e x c l u y e el u s o m o d e r a d o d e s a b e s e r b u e n o , S 88,19; c r i s - d e l a r e s u r r e c c i ó n , E 149,31; es f o r m a l m e n t e i n a b o r d a b l e a
la represión de la herejía, E tianos h a y que a l a b a n al m a - s i m b o l i s m o , S 79; a l e g o r í a : los l a s o l a r a z ó n , T X V 6,10; i n -
93,17; sólo s e u s a l a r e p r e s i ó n lo y v i t u p e r a n al b u e n o , S 5,3; v e s t i d o s d e C r i s t o , S 78,2; el g e n t e m a g n i t u d del p r o b l e m a ,
los m a l o s no m a n c h a n la con- d e s e o d e P e d r o , S 78,3. T I I I 2; graves dificultades
p a r a d e f e n d e r a los b u e n o s c a - g r e g a c i ó n de los b u e n o s , S 5,3;
t ó l i c o s d e los a t a q u e s d e los presenta su conocimiento, T II
h a y c i z a ñ a h a s t a en los a m - T r i b u l a c i ó n : e s t a v i d a es t. con- 1; s u i n t e l i g e n c i a , e m p r e s a m u y
h e r e j e s , U E 20.55; l a t. d e los b i e n t e s d e los b u e n o s , S 5,3; t i n u a , S 124,2; l a t. b i e n l l e v a -
vicios de u n estado pésimo, C D difícil y p o c o a c c e s i b l e , L A I I I
l a c i z a ñ a y el t r i g o ; p a r á b o l a d a c o n d u c e a l a h u m i l d a d , SM 21,60; i m p r o p i e d a d y p o b r e z a
I I 19; l a t. es f r u t o e x q u i s i t o y e x p o s i c i ó n , S 5 , 1 ; el t r i g o s e I I 5,17; d e m u e s t r a c ó m o es c a -
d e l a f o r t a l e z a , P 17,14; a g l u - del l e n g u a j e h u m a n o , T V 9,10;
vuelve cizaña, y la cizaña, tri- d a c u a l , S 24,11; d o s m a n e r a s la palabra h u m a n a , impotente,
t i n a n t e d e l a c a r i d a d , U E 5,9; go, S 5 , 1 ; p u e d e n e s t a r c o n d e s u f r i r l a t., S 24,11; lo q u e
l a I g l e s i a se r o b u s t e c e m á s y T V I I 1,2; difícil es l a c o m -
v o s o t r o s en l a e r a , p e r o n o i r á n i m p o r t a es s a b e r u s a r b i e n de p r e n s i ó n del m i s t e r i o e i n e f a -
m á s c o n l a t. y l a p a c i e n c i a , a l a p a n e r a , S 73,1; el m a l o l a t., C D I 8; u n a m i s m a t.
C C 12,13; el f r u t o d e l a t. de puede pecar, pero su malicia ble s u e x p r e s i ó n , E J 99,4; d o g -
p u r i f i c a a los b u e n o s y d e s h a - m a d e fe, C C 14,16, E 170,2;
los. m a l o s , l a v i d a e t e r n a , S sólo l o g r a s u fin si D i o s lo c e a los m a l o s , C D I 8 ; a los
25,1 (v. H e r e j í a , P o d e r ) . p e r m i t e , P S 16,32; a h o r a , _ l a v e r d a d r e v e l a d a , A O I V 5,6;
s a n t o s no se les s i g u e q u e b r a n - dificultad en la explicación de
— N a t u r a l e z a : licitud de la per- s e p a r a c i ó n es o c u l t a ; e n el j u i - t o a l g u n o en l a t., C D I 10,1;
misión de un m a l p a r a evitar cio f i n a l s e h a r á m a n i f i e s t a , e s t e m i s t e r i o , T I 3,5, 5,8; n o
a u n en p l e n o c a u t i v e r i o t u v i e - • es o b j e t o p r o p i o del c o n o c i -
u n m a l m a y o r , M E 18,36: lici- E J 19,18; n e c e s i d a d d e q u e los r o n los s a n t o s l a s d i v i n a s c o n -
t u d de la ley que t o l e r a u n m a l b u e n o s t o l e r e n a los m a l o s , E m i e n t o n a t u r a l , L A I I I 24,75;
s o l a c i o n e s , C D I 14; s e r á p a r a D i o s a p a r e c e a n t e m í c o m o en
m e n o r , L A I 5,12; el c o n s e n t i - 53,6; d e n t r o y f u e r a d e l a I g l e - t i lo q u e q u i e r a s : p r o b a c i ó n o
m i e n t o o a p r o b a c i ó n del m a l s i a h e m o s d e t o l e r a r a los m a - u n e n i g m a , C X I I I 5,6; los i n -
los, U E 5,9; h a y q u e t o l e r a r a c o n d e n a c i ó n , S 81.7; l a t. no fieles s e d e s c o n c i e r t a n a n t e el
es u n m a l ; l a t o l e r a n c i a del e s e s c á n d a l o , S 81,7; el o r i -
m a l n o es a p r o b a c i ó n , M E 9,12; los f a l s o s h e r m a n o s ' , E J 6 1 , 1 ; m i s t e r i o d e l a T., E J 39,3; se
h a y q u e t o l e r a r a los m a l o s en g e n d e l a t., l a m a l i c i a y l a m i - e n c a r e c e l a T. e n el m i s m o
n a d i e a m a lo q u e t o l e r a , a u n - s e r i a del h o m b r e , S 167,1; s e -
q u e a m e el t o l e r a r l o , C X 28,39; l a I g l e s i a , p a r a no d i v i d i r el e x o r d i o del G é n e s i s , C D X I 32.
c u e r p o d e C r i s t o , E J 50,10; s e g u r i d a d d e los m a n s o s e n l a t.,
Dios obra bien a ú n permitien- S 81,2; e n e s t e m u n d o es i m p o - — D o c t r i n a c a t ó l i c a : T I 4,7, E
do q u e s e o b r e m a l , E N 96,24; h a d e t o l e r a r a los m a l o s p o r
a m o r d e los b u e n o s , E 93,15; s i b l e v i v i r s i n t., p e r o i n t e r e s a 120,3; e x p l i c a c i ó n c a t ó l i c a del
l a t. e s t á r e c o m e n d a d a p o r el n o es t i e m p o a h o r a d e j u z g a r , s a b e r p o r q u é , p a r a q u é y có- d o g m a , E 169,5s; t e r m i n o l o g í a
S e ñ o r , E 44,11; i n t i m a d a p o r el s i n o t i e m p o d e t o l e r a r a los m o s e s u f r e , E 203; los r e c t o s t r i n i t a r i a , T V 9,10; c u e s t i o n e s
S e ñ o r , E 105,16; u r g i d a p o r el i m p í o s , E J 28,6; d e b e s t o l e r a r d e c o r a z ó n son los q u e s u f r e n de terminología trinitaria, T
a p ó s t o l S a n P a b l o , E 14,11; al m e r c e n a r i o en la Iglesia, S l o s m a l e s del siglo y no a c u s a n V I I 4,9; t e r m i n o l o g í a t r i n i t a r i a
t o l e r ó el S e ñ o r , t o l e r a r o n los 137,5 (v. M a l , P a c i e n c i a ) . a Dios, E J 28,7; es f r e c u e n t e c a t ó l i c a , E 120,17; e r r o r e s t r i -
apóstoles, toleró Cipriano, E Tomás, Santo: su incredulidad, q u e c u a n d o a u n h o m b r e le n i t a r i o s , E 120,6.
93,15; t. a p o s t ó l i c a d e a l g u n o s c u r a d a p o r C r i s t o , E J 16,4. s u c e d e a l g ú n m a l , v a y a en s e -
p e c a d o s , E N 78,21; t „ s í ; a p r o - g u i d a y e c h e l a c u l p a a Dios, —Naturaleza y p e r s o n a s : u n so-
b a c i ó n , no, E 87,3; t. n o es c o n - E J 28,7: c o n s t a n c i a en l a s a d - lo D i o s , C D X I 10, E J 20,12,
s e n t i m i e n t o , E 76,3; es d i s t i n t a T r a b a j o : el t. m a n u a l en S a n v e r s i d a d e s , S 105,11; t o d a s l a s 39,2, 105,2; u n a s o l a s u b s t a n c i a ,
del c o n s e n t i m i e n t o al m a l , E P a b l o , T M 19,22; e x h o r t a c i ó n t. p a s a n , E J 10,1; l a e s p e r a n z a VR. 55,113, T V 3,4; u n a s o l a
108,7; en d e t e r m i n a d a s c i r c u n s - del A p ó s t o l a l t., T M 16,17; n o s m a n t i e n e en t o d a t., E J e idéntica substancia, AO II
t a n c i a s , l a t. es p e c a d o , E ¿ q u é t. e j e r c i t ó el A p ó s t o l ? , T M 10,1; en m e d i o d e l a t. d e b e m o s 3,5; u n solo, ú n i c o y v e r d a -
185,28; h a y c o s a s q u e n o p u e - 13,14; q u i e n n o q u i e r a t r a b a - t e n e r p a z i n t e r i o r en C r i s t o , d e r o Dios, T I 2,4; u n i d a d d e
d e n s e r t o l e r a d a s , E 185,28; en j a r , q u e no c o m a ; i n t e r p r e t a - E J 103,3; en l a t. n o s a b e m o s e s e n c i a , T V I 3,4; u n i d a d d e
c i e r t a s c i r c u n s t a n c iea s , l a t. es ción d e e s t e t e x t o , T M 1,1, 2 , 3 ; p e d i r lo q u e n o s c o n v i e n e , E n a t u r a l e z a y t. d e p e r s o n a s ,
imposible: hay q" "^tener el t. a q u e s e r e f i e r e S a n P a b l o 130,26; D i o s n o s c o n s u e l a en t o - L A I I I 21,60, A O I I 3,5; u n
l a i n t o l e r a n c i a , E 185,18, n o es el t. c o r p o r a l , T M 7,8; S a n d a t., E J 104,1; e n t r é g a t e c o n - solo D i o s en t r e s p e r s o n a s , T
h a v t. p o s i b l e c o n el s a c r i l e - P a b l o p r e d i c a l a n e c e s i d a d del f i a d a m e n t e a D i o s en l a t., sin V I 9,10; t r e s h i p ó s t a s i s o p e r -
gio E 22,3; lo q u e g e n e r a l m e n - t., T M 3,4; c o n f i r m ó c o n el q u e j a , S 24,13. s o n a s , T V I I 4,7; d i s t i n c i ó n de
t e 'es m a l o , e s m a l o s i e m p r e , e j e m p l o s u d o c t r i n a s o b r e el t., —Colectivas: son castigo de Dios p e r s o n a s , A O I I 6,9, S 126,11;
C I C ' I I 8,12; t. d e los m a l e s d e T M 3,4; d i g n i d a d del t. m a - p o r los p e c a d o s d e los m a l o s y i g u a l d a d en n a t u r a l e z a d e l a s
tres d i v i n a s p e r s o n a s , T 111,22;
500 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Trinidadl
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII.VOLÚMENES 501
[Trinidad]
t. d e p e r s o n a s en l a u n i d a d d e t r i n i t a r i a s , S 135,2; t o d a s l a s I Trinidadl [Trinidadl
n a t u r a l e z a , T X V 6,9, C C 16,18, o p e r a c i o n e s «ad e x t r a » s o n co- i s o n a no se p r e d i c a s e g ú n l a — V a r i o s : l a T., c r e a d o r a d e t o -
E J 5,1; u n principio, t r e s per- m u n e s , T X I I I 11,15; l a s o p e r a - ¡categoría de s u b s t a n c i a , s i n o d a s l a s c o s a s , E N 9,3, C X I I I
s o n a s , C D X 24, S 52,2, 71,18, c i o n e s «ad e x t r a » s o n i n d i v i s i - s e g ú n la c a t e g o r í a d e l a r e - 5,6; d e ella r e c i b e el s e r t o d a
• E 170,5; u n a s o l a v o l u n t a d , u n bles, E 11,2, B J 18,6, S 135,3, lación, T V 11,12; los n o m - c r e a t u r a , V R 7,13; t r e s c o s a s
solo p o d e r , u n a s o l a m a j e s t a d , T I 6,12, I I 1,3, 10,18; s o n i n s e - bres relativos s e a p l i c a n p r o -
p a r a b l e s , P S 8,13, T I 12,25, E J en l a T . : s e r , c o n o c e r y a m a r ,
E J 22,15; u n a e s e n c i a y t r e s piamente a c a d a u n a de las C X I I I 11,12; t r i p l e s e n t i d o del
personas, fórmula latina; una 20,3, 20,7, 95,1, S 52,2-4; l a T T. p e r s o n a s , T V I I I 1; el c o n -
a c t ú a i n s e p a r a b l e m e n t e en l a s a m o r e n l a T., T V I 5,7; i n -
esencia y t r e s hipóstasis, fór- c e p t o de p r i n c i p i o en l a T. e n h a b i t a c i ó n d e l a T. e n el a l m a
m u l a g r i e g a , T V 8,10; D i o s es o p e r a c i o n e s «ad e x t r a » , T I s e n t i d o r e l a t i v o , T V 13,14.
t r i n o , p e r o n o t r i p l e , T V I 7,9; 5,8, I V 21,30; l a v o l u n t a d d e d e los j u s t o s , E J 76,4, 7 7 , 1 ; i n -
unidad e igualdad de substan- l a s t r e s p e r s o n a s es ú n i c a e >-Teofanías t r i n i t a r i a s : B J 99,2; h a b i t a c i ó n en el a l m a , E J 94,5;
cia, T I I 1,3; i g u a l d a d en l a i n s e p a r a b l e en s u o b r a r , T I I en el A. T., C D X 13, E l a T. es c a b e z a d e C r i s t o , T V I
d i v i n i d a d , B J 6,2; i n s e p a r a b i l i - 5,9. 147,17-19, E J 3,17; s o n o b r a d e 9,10; es l a i n m o r t a l i d a d m i s m a ,
dad de las t r e s p e r s o n a s , E t o d a la T., T I I 10,19; l a e p i f a - T I 6,10; es l a m i s m a e s e n c i a
187,16;, c o n s u b s t a n c i a l i d a d y co- —Relaciones y predicación: rela- n í a t r i n i t a r i a e n el b a u t i s m o d e l a v e r d a d , T V I I I 2 , 3 ; en
e t e r n i d a d , S 135,4; c o n s u b s t a n - c i o n e s p e r s o n a l e s en el s e n o d e Cristo, S 52,1; t e o f a n í a s t r i - ella e s t á la f i r m e z a p e r p e t u a
cialidad de las tres personas, d e l a T., S 217,1; no t o d o lo n i t a r i a s : ¿quién y c ó m o s e a p a - d e l a v e r d a d , E J 36,10; en s u
T V 6,7, X V 11,20, S 139,2; que de Dios se predica, se pre- r e c í a ? , T I I 10,17; a A d á n y a n o m b r e s e a d m i n i s t r a el b a u -
igualdad substancial, argumen- dica según la substancia, T A b r a h á n , T I I 10,18; c a b e l a t i s m o , C X I I I 12,13; l a T.,
t o d e r a z ó n , T V I I I 1,2; co- V 5,6; s i n e m b a r g o , l a s r e l a - e n c i n a de M a m b r é , T I I 11,20; f e l i c i d a d del h o m b r e , V P 4,35;
eternidad de las tres personas, ciones t r i n i t a r i a s no son a c - v i s i ó n de Lot, T I I 12,21; l a c u s t o d i a a los fieles, E J 107,6;
E J 19,13, T I V 21,30, V I 2,3, c i d e n t e s , T V 5,6; e n g e n d r a d o r z a r z a ardiendo, T I I 13,23; l a objeto exclusivo de la adora-
5,7, X V 19,36; i n v i s i b i l i d a d , T e ingénito son dos conceptos n u b e y la c o l u m n a de fuego, ción del h o m b r e , V R 55,112;
I I 8,14; c a d a u n a d e l a s t r e s d i s t i n t o s , T V 6,7; d i s t i n c i ó n T I I 14,24; en l a c u m b r e d e l p l e g a r i a a l a T., T X V 28,51
p e r s o n a s es p o r sí m i s m a s a b i - i n a d e c u a d a e n t r e el « e s s e a d » S i n a í , T I I 15,25; v i s i ó n d e D a - (v. D i o s ) .
d u r í a , T V I I 1,1, 3,4. y el «esse in» en l a s r e l a c i o - T r i s t e z a : e x i s t e u n a t. b u e n a ,
—Procesiones trinitarias: según n e s d i v i n a s , T V 6,7; el «esse niel, T I I 18,33; l a s t e o f a n í a s
l a v o l u n t a d y s e g ú n el e n t e n - trinitarias por medio de cria- C D X I V • ; l a t. s e g ú n D i o s ,
in» n o i n c l u y e el «esse ad», t u r a s , T I I I 11,22. S 254,2; q u é c o s a s d e b e n e n -
d i m i e n t o , T V 14,15; l a s p r o c e - T V 8,9; p a r a e x p r e s a r l a r e -
siones divinas son eternas, E J t r i s t e c e r n o s , S 254,2; el q u e
l a c i ó n m u t u a e n t r e el E s p í r i t u —Vestigios t r i n i t a r i o s : el v e s t i - q u i e r e g o z a r en sí m i s m o y d e
42,8; l a s p r o c e s i o n e s d i v i n a s : S a n t o y el P a d r e y el H i j o gio t r i n i t a r i o en l a s c o s a s , V E
solución de la dificultad a r r i a - sí m i s m o e s t a r á s i e m p r e t r i s t e ,
nos falta a veces la p a l a b r a 7,12; la T. s e r e f l e j a en l a E J 14,2; el t i e m p o d e l a t. p r e -
n a , T I X 12,17; l a p r o c e s i ó n dei c o r r e l a t i v a , T V 12,13; c u a n t o creación, T V I 10,11; dejó en
E . S., E J 99,6; l a c i r c u m i n c e - c e d e a l d e l a a l e g r í a , S 254,1
s e p r e d i c a d e D i o s e n el t i e m - s u s obras la h u e l l a d e s u p r e - (v. A l e g r í a , C o n s u e l o , G o z o ) .
s i ó n t r i n i t a r i a , T V I 7,9; el P a - po es r e l a c i ó n , n o a c c i d e n t e , s e n c i a , CD X I 24; i m a g e n d e
d r e es principio de t o d a la dei- T V 16,17; a t r i b u t o s a b s o l u - l a T., el h o m b r e , T V I I 6,12; T r o y a : destrucción de la ciudad,
d a d , T I V 20,29; el P a d r e lo h a - t o s , T V 10,11; los a t r i b u t o s l a i m a g e n d e l a T. en l a C D X V I I I 16.
c e t o d o p o r el H i j o , E J 19,3; el divinos absolutos se predican n a t u r a l e z a h u m a n a , C D X I 26;
P a d r e es v i d a no n a c i e n d o , el T u r b a : l a t. n o p u e d e r e s i s t i r
H i j o es v i d a n a c i e n d o , E J 19,13; por igual de las t r e s divinas el hombre, i m a g e n i m p e r f e c t a l a v e r d a d ; p o r eso l a a l t e r a , B J
P r i n c i p i o s i n p r i n c i p i o es el p e r s o n a s , S 217,3; t o d o lo q u e d e la T., T I X 2,2; v e s t i g i o s 30,2 (v. D e m a g o g i a , P u e b l o ) .
P a d r e , p r i n c i p i o p r o c e d e n t e del se dice s u b s t a n c i a l m e n t e de t r i n i t a r i o s en el h o m b r e , S
D i o s , se p r e d i c a en s i n g u l a r 52,17; vestigios d e l a T. en el T u r b a c i ó n : l a t. d e C r i s t o , E J
P r i n c i p i o es el H i j o , GL.I 3,6; 78,1; s u s i g n i f i c a c i ó n , B J 52,1;
l a ú n i c a d i f e r e n c i a e n t r e el P a - de cada persona y también h o m b r e exterior, T X I 1,1; v e s -
d r e y el H i j o , E J 19,11; el H i - de t o d a l a T., T V 8,9; lo a b s o - t i g i o s de la T. e n el a m o r , T l a t. d e C r i s t o en l a c e n a , E J
jo, e n g e n d r a d o del P a d r e , T I l u t o e n D i o s s e p r e d i c a d e l a T. V I I I 10,14; en b u s c a d e l a T., 60,1; en s u t. h e m o s d e v e r n o s
12,26; el H i j o , e n v i a d o p o r el en s i n g u l a r , n o e n p l u r a l , T V T I X 1,1; c i e r t a t. e n l a v i s i ó n , a nosotros mismos p a r a no des-
P a d r e , T I V 20,27. 10,11; t o d o lo q u e a l a s u b s t a n - T X I 2,2; c i e r t a t. e n el p e n - e s p e r a r , E J 60,2; l a t. del c r i s -
cia se refiere se predica por s a m i e n t o : memoria, visión in- t i a n o a n t e l a m u e r t e , E J 60,4
— M i s i o n e s t r i n i t a r i a s : T I I 5,7, igual de las t r e s personas, T V I terior y voluntad unitiva, T (v. M u e r t e , P a s i o n e s ) .
I V 20,27; s e n t i d o d e l a s m i s i o - 2 , 3 ; i g u a l d a d a b s o l u t a en t o d a s X I 3,6; c i e r t a t. en l a m e m o -
n e s d i v i n a s , T I I 5,8; t o d a m i - las cosas que se predican de la r i a del que r e f l e x i o n a s o b r e s u
sión divina i m p o r t a dos t é r m i - s u b s t a n c i a , T V I 3,5; l o s p r e - visión, T X I 7,11; c i e r t a t. en U n i d a d : M e t a f í s i c a : la noción de
n o s , T I V 20,28; l a m i s i ó n t r i - dicados absolutos se dicen de la r a z ó n s u p e r i o r , T X I I 4,4; u. es n o c i ó n i n t e l e c t u a l , L A I I
n i t a r i a i m p l i c a o b r a , p e r o no l a s t r e s p e r s o n a s , E J 39,4; los c i e r t a t. en l a fe, T X I I I 20,26; 8,22; c o n c e p t o m e t a f i s i c o d e u.,
s e p a r a c i ó n , E J 21,17; el P a d r e predicados relativos se dicen de c i e r t a t. en el r e c u e r d o , c o n - V R 32,59; es l a e s e n c i a del
n o es e n v i a d o , T I I 12,22; l a • c a d a p e r s o n a , no d e l a s t r e s , t e m p l a c i ó n y a m o r d e l a fe s e r , C I C I I 6,8; o r d e n y u., O
m i s i ó n del H i j o , T I I 5,7, IV E J 39,4; a v e c e s en el n o m b r e t e m p o r a l , T X I V 2,4; c i e r t a I 2,4; p a r a l l e g a r a l a U . n o
19,25; l a m i s i ó n del H i j o es l a de u n a sola p e r s o n a e s t á n en- t. en el a l m a : m e m o r i a , e n t e n - h a y m á s c a m i n o q u e l a u., S
e n c a r n a c i ó n , B J 36,7, 42,8; l a t e n d i d a s t o d a s , T I 9,18; s e d i m i e n t o y v o l u n t a d , T X 11,17. 103,4; sólo el U n o p e r f e c t o es
m i s i ó n del B . S., T I I 5,7, I V p r e d i c a a v e c e s en s i n g u l a r d e X I V 6,8, S 52,20; i m a g e n t r i - el p r i n c i p i o d e l a u., V R 34,64;
20,29. u n a p e r s o n a lo q u e es p r o p i e - n i t a r i a : el a l m a , s u c o n o c i - l a t e n d e n c i a a l a u . en el c o n o -
d a d d e t o d a s , T I 12,25; c i e r - m i e n t o y su a m o r , T I X 3,3, c i m i e n t o filosófico, O I I 18,47;
—Apropiaciones trinitarias: S t a s cosas se dicen de u n a per- 4,4, 12,18; i n m a n e n c i a y «cir- l a u . del c o n o c i m i e n t o filosófi-
52,7, 71,26.27; a p r o p i a c i ó n d e sona, pero n u n c a exclusiva- cumincesión» d e l a s t r e s f a c u l - co y l a s o p e r a c i o n e s d e l a n á l i -
l a s o p e r a c i o n e s , T I I 10,19; el m e n t e , T I 9,19; lo q u e c a d a t a d e s , T I X 5,8; l a t. d e l a s i s y l a s í n t e s i s , O I I 18,48.
p o d e r y el o b r a r en l a T., S p e r s o n a es r e s p e c t o d e sí m i s - m e n t e , T X I V 12,15; ¡ c u á n t a
71,26; l a s o p e r a c i o n e s t r i n i t a - — S o c i a l : n e c e s i d a d , S 88,21; e n a -
r i a s «ad e x t r a » s o n o b r a d e l a s m a n o s e p u e d e p r e d i c a r en d e s e m e j a n z a e n t r e l a i m a g e n ¡de morémonos de la u. y t e m a -
t r e s p e r s o n a s , S 126,10; e r r o r p l u r a l , T V I I I 1 ; lo q u e s e l a T. en el h o m b r e y l a T. m o s l a d i v i s i ó n , E J 27,6; el
arriano sobre las operaciones I dice p r o p i a m e n t e de c a d a per- m i s m a ! , T X V 22,42. q u e se a p a r t a de la u. no tiene
a l E s p í r i t u S a n t o , B J 32,7; e x -
502 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAE DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES 503

[Unidad] [Uso] [Verbo divinol [Verbo divino]


h o r t a c i ó n a l a u . , S 103,1; q u e s e g ú n D i o s y s e g ú n el m u n d o , 4,35; camino del hombre h a - el h o m b r e , S 117,16; s e h i z o
la multiplicidad no t e a p a r t e C D X I X 17; el u . d e l a s c o s a s c i a D i o s , C V 3,5. carne sin transformar en car-
d e l a u . , S 104,3 ( v . "Unión). temporales en la Ciudad de —Generación: generación eterna n© la. «ai-viniaad, ElíT 34,10- l a e n -
del V . , E J 2975, 54,7, T I 12,26; carnación del V., vida del hom-
Uni6n: unidad d e l a Iglesia, S CD^lxTéMo/^ufadan^^e s u n a c i m i e n t o e t e r n o , S 117 10 t>re C I V 12,19; r e v e l a c i ó n d e l
m i e m b r o s en u n a u n i d a d , b H I ^ V . ^ +«™« rt ™T QD rtí->™~ •.,;„-,•„
137,2; l a s a l u d d e l a I g l e s i a £ e n e a t e m g o r a \ " ™ ° viaje- d i v i n a g e n e r a c i ó n , te i z í , i , la „ í, i i q i . Criitn no exiee
es l a u . d e l o s m i e m b r o s y el ^ o ? a d 7 nosotros DOC ?
n o
s ; en
v í n c u l o d e l a c a r i d a d , S 137,1;
u. d e l o s fieles e n C r i s t o , T I V
8,12; l a u . d e c a r i d a d s o b r e -
p u j a a t o d a s , V R 47,91; g r a v í -
31 34^ c ó m o u ? a D i o s d e l h o m
b r e D O C I s f V ft vv
D r e i J U O L ó¿ áa
' -
Gozo)
- ^ozo'- it\ S S E no s o,T B 2 t^ f% í £ £ € H i €
1 19- engendrado del Padre ° H ' ' 1 ' domina siempre ai ae-
s i m o p e c a d o el d e l o s q u e d i - V a n a g l o r i a : la m á s funesta de las igual l l l EJ-17,16; proceda monio, a quien arrebató el mi-
viden la grey del Señor S 1 2 2 , p e s t e s , O I 10,30; e n g a ñ o d e sí Jí£\ PoH^o vR 31 w 43 81 T P e r l ° sobre el hombre, LA III
la u es d e D i o s ; l a división, £ismo' E L 1219\ d | b e h u ?f
del d i a b l o , E J 9 , 2 ; t e r e h a c e s el ' s e c o n s ' a g r a a l estudio.
S1 te Un e
., rt f * , C 7 f t 0 ; J f r a » e S w T ' ° J 1 0 ' 3 ° ; obnubila l a vista del
ees si d e E l t e r e t i r a s , E J espíritu p a r a no v e r la verdad,
11,5; es absolutamente necesa- B ^ l g g ^ d e j d¿
n a l a u . c o n Cristo^ E J 2,3 l a verdad, a u n q u e , si q u i e r e ,
permanezcamos en Cristo; E l d e ¡| gs • ¿ ;
permanecerá en nosotros, E J g a d c g v 2 62 h ^ c e esencial, i v i l J.,¿. nuestra fe en el V. no descansa
d
27,6; por la gracia divina so- —Divinidad: Hijo del Padre, E e n puras semejanzas, S 117,9
l o m á s alto h a s t a lo m a s
mos unidad e n Cristo, T V I f u n d C U A 3i7S h „ ¡ 102,29; Hijo unigénito del Pa- ( v Cristo, Encarnación, Trini-
dre, SM I 23,78; el Hijo de Dios d a d )
5,7;
de
cómo la unidad s e f o r m a eI s e r conocido d e los g r a n d e s es el V. de Dios, EJ 19,3; es , . * . , * • • •
,-!f P 1 " r a l l d a d 7 1 ° m o , l a Pllí- d e e s t e m u n d o , C V I I I 6,13; l a
ralidad llega a f o r m a r l a u m - elocuencia como a r m a de l a v . Dios, no es criatura, EJ 26,8, Verbo humano: tres definiciones
dad, Ü.J 12,9. c m i 7 . l a v e n l a n i ñ e Z i E 55,20, CC 23,25; igual al Pa- de la palabra v., T IX 10,15;
—Con D i o s : l a r e a l i z a el a m o r C I 19,30. dre, S 140,4, EJ 18,8, 29,5; igual v. secreto e invisible r del pen-
d e a D isous , C I C I 12,20; l a s o b e r - Vanidad: v. de todo lo temporal, al Padre en la divinidad, E J Sarniento y del corazón, T IX
*» 'T , Principal obstáculo, T s l g 7g d e l o s b i e n e s tempora- 18,2; es igual en todo al Padre, 9,14; es noticia en el amor, T
X I I I 17,22; l a u . e n l a T r i n i - l p „ d ¿ n o .t n d _ r,.™ . . „i; d „ i T II 4,6, XV 14,23; imagen del IX 10,15; el y., expresión de
dad se llama Caridad, T V I ^ f e ^ h i e ^ a Cque'pisa! Padre, VR 44,82; imagen sobre- nuestra vida interior, T XV
5,7; e s el a m o r el q u e n o s u n e {.r 1nfí x
* natural del Padre, T VI 2,3, 15,24; distinción entre v. men-
a l a T r i n i d a d , C I C I 14,24; J e - ' 10,11; coeterno con el Padre, T tal y acto intelectual, T XV
s u c r i s t o y el E s p í r i t u S a n t o n o s Venganza: horrible tentación, S VI 1 1 S 11711 C XI 7 9- in- 10,19; definición del v. mental,
u n e n i n s e p a r a b l e m e n t e a Dios, 57,11; n a c e d e l o s h o n o r e s y creado' e inefable, S 119,2.3; T XV 10,19; el v. .interior par-
C I C I 13,22; el a l m a u n i d a a d e l a a m b i c i ó n , C I I 5,10; D i o s eternidad, S 118,1.2; omnipre- to de la inteligencia, T XI 7,12;
Dios es superior en excelencia se venga j u s t a m e n t e del peca- sencia, EJ 35,4; ubicuidad del sin el pensamiento no puede
a t o d o el u n i v e r s o , C I C I 11,19; d o r entregándolo a los apetitos V. de Dios, S 120,2. existir, T XIV 7,10; el v. inte-
nadie puede deshacerla, salvo d e s u c a r n e , D C I I 1,4; l a s a n - ,. .. , „.. . , rior y la palabra exterior, T
ia propia v o l u n t a d del h o m b r e , t a v. de los mártires, SM I -Operación: el Hijo hace lo que I X 7fe x y 1018 e s a n t e r i o r
C I C I 11,19. 22,77; p e r f e c c i ó n d e l a p a z e s ve hacer al Padre, S 126,7; ver j palabra, T XV 12,22; con-
... ., . , r e n u n c i a r a l a v . , S M I 19,56. al Padre es lo mismo que ser c e p ción y nacimiento del v. in-
Universo: recibe este nombre por ' Hijo del Padre, EJ 21,4; qué te£or e¿ el a l n i a c a s t a y e n el
su unidad, O I 2,3; h e r m o s u r a Veracidad: todo lo q u e es veraz sea el ver del Hijo S 126,13; a l m a c u l p a b l e , T I x 9,14; el v.
y orden del u., O I 2,3; irre- lo e s p o r l a v e r d a d , E J 5 , 1 ; e l cómo ve el y., EJ 18,6; en el h u mano y el V. divino, T 120,3;
prochable h e r m o s u r a del u., V R hombre es veraz por participar Í T ^ B O 6 1 " Y el °I^r10 m s m o
\ ' diferencia abismal entre el v.
23,44; e l e m e n t o s d e l a h e r m o - de la v e r d a d ; Dios es veraz p o r EJ 18,9; el ver del V. es el ser h u m a n o y el V. de Dios, T XV
s u r a u n i v e r s a l , V R 23,44 ( v . e n g e n d r a r l a v e r d a d , E J 39,8; del V., S 126,15 revela al Pa- n 2 0 ( v / P a l a b r a > Signo),
Creación, H e r m o s u r a , Mundo). I l a v. del E v a n g e l i o es p r u e b a dre tal cual el Padre es, T ' *
«, r, c- • •>• m -v *^ 1™ ^,-1-, ' d e l a v . d e C r i s t o , S 133,6; VII 3,4; los hechos del V. son Verdad: Existencia y naturale-
Uso: definición, T X 11,17, C D ¡ C r i s t m o d e l o d e v g13g¿ palabras para nosotros, EJ 24,2; za: gravedad del problema de
X I 25; empleo d e algo p a r a (v. Mentira, V e r d a d ) . creador de todo, EJ 1,5; lo hi- la v., CA II 9,22; es la rectora
c o n s e g u i r lo q u e s e a m a , D O C zo todo, EJ 1,9; todo fué he- del conocimiento, SL I 15,27; es
I 4,4; u . r e c t o d e l a h e r m o s u r a Verbo divino: es la S a b i d u r í a d e cho por El, VR 43,81; Dios hizo una, LA II 10,28; es cierto que
creada, C I I 2,3; criterio m o - D i o s , L A I I 15,39, C I I I 4,8; e s el cielo y la tierra en su V., C la v. existe, C VII 10,16; existe
ral del u., C D X I 2 5 ; suele el P e n s a m i e n t o d e D i o s , E J XI 9,11; modelo original de to- la V. inconmutable, LA II 12,33;
s e r m á s fácil l a a b s t e n c i ó n del 1.9; e s l a P a l a b r a d e D i o s , T da la creación, LA III 15,42; se conmensura con el ser, VR
u . q u e l a m o d e r a c i ó n e n el u . , H 5,9. G L I 5,19; e s l a s a b i d u - todo ha sido creado por el V. v 36,66; se identifica con el ser,
B M 21,25; sólo u s a b i e n el q u e rS
a d e l P a d r e , V F 4,35; e s l a en El son todas las cosas, T T VIII 9,2; la v. de una cosa
s a b e y p u e d e p r e s c i n d i r d e lo d o c t r i n a d e l P a d r e , E J 54,2; e s jY l 3 consiste en ser lo que es, SL
_, ' .. i„ „„„„,.„0„;A„ II 4,5; la v. de la conducta
q u e u s a , B M 21,25; d e lo i n f e r i o r Principio porque n o s habla, C
se h a de u s a r p a r a servir a x
* 8,10; e s l a m i s m a V e r d a d , -Encarnaron: la encarnación cons;st'e en ser lo que debemos
V R ? i TT- T % 30- concención v nal ser, SL II 10,18; la%. ontológi-
Dios, T I X 8,13; el u . y el a b u s o 36,66; e s l a V e r d a d p o r
d e l a s c o s a s , L A I 15,33; el m a l e s e n c i a , C I I I 6,10; I d e a d e
D l o s
LA 111 10,áO, concepción y na- nhietivn ST, TT "í8- obie-
u . d e l a s c o s a s i m p l i c a vicio y arquetipo de la crea- cimiento virginales del V. en- 9.a . e s «Wtiva, feíj 11 o,», oDje
c u l p a b l e , T X 10,13; n o a m e s lo ción, S 117,3; V i d a p o r e s e n - cabildo, LA III 10,31; una co- tivismo y permanencia de la v.
t e m p o r a l , u s a b i e n d e ello, V R c i a , S 127,9; L u z d e l a i n t e l i - sa es el V. carne, y otra, el V. matemática, O II 19 50; eviden-
47,91; e n q u é c o i n c i d e y e n q u é g e n c i a r a c i o n a l , T I V 1,3; e s en la carne, T II 6,11; por la .cía de la v., VR 49,96; es posi-
s e d i f e r e n c i a el u . d e l o s b i e n e s el s e c r e t o Sol d e l a s a l m a s , V P encarnación se hizo leche para ble alcanzar la certeza en el
504 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATER ; DE LOS XVIII VOLÚMENES 505
[Verdad] I [Verdad]
conocimiento de la v., C VI nadie puede decir que la v. es [Verdad] [Vicio]
11,18; eternidad de la v., C VII exclusivamente suya, LA I I cirse u n a cosa con elegancia v. pertenece a la moral; el v.
17,23; la v. es siempre inmortal, 10,28; la v. és de todos, no es es v e r d a d e r a , n i f a l s a p o r q u e en sí es lo que reprueba la
T IV 18,24; inmortalidad de la exclusiva de nadie, C X I I s e d i g a c o n d e s a l i ñ o , C V 6,10; ética, T I X 10,15; el v. del al-
v., SL II 13,24, 15,28; lo ver- 25,34; la v. no es hebrea ni las pasiones impiden llegar a ma es el pecado, VR 23,44;
dadero puede perecer, la V. es ' griega, es universal, C X I 3,5; l a v., O I 4,10; l a m o r a l d e p r a - debe mover al pecador a bus-
imperecedera, SL I 15,28; la v. la v. no puede ser poseída co- v a d a i m p i d e el c o n o c i m i e n t o d e car la primera hermosura, VR
no puede morir, SL I I 2,2; la mo patrimonio privado, C X I I l a v., V R 3,3; es i m p o r t a n t e 39,72; a veces la huida del v.
razón puede alcanzar la v., pe- 25,34; nada de la v. se convier- s a b e r si o b e d e c e m o s o r e s i s t i - hace caer en el extremo con-
ro necesita la revelación, C VI te nunca en cosa propia, LA m o s a l a v., C D X X 3 ; s e o d i a trario, GLE I X 8,13; el culto
5,8; la contemplación de la v. II 14,37; las cosas trascenden- la v. por aquello q u e se a m a del v., idolatría, VR 38,69.
exige la seriedad, C VI 14,24; tes no son propiedad privada, e n l u g a r d e l a v., C X 23,34; Vida: verdadero concepto de la
la sabiduría lleva a la v., CA sino patrimonio común, T X I I la f o r m a ideal de la v. b a ñ a la v., S 108,1; es mejor lo que
I 5,14; por la filosofía a la v., 10,15; es posible el hallazgo de m i r a d a del a l m a , T I X 6,11; existe y vive que lo que sola-
camino obligado, CA I I 3,8; la la v., CA I 3,9, II 9,23, I I I 5,12, l a v . s e h a l l a sólo e n u n o s p o - mente existe, LA II 3,10; es-
v. en la filosofía, S 141,1; valor 20,43; para conocer la v. se cos, U C 7,16; el s i l e n c i o elo- cala de los seres vivos «a mi-
"del consentimiento universal en necesita un socorro -divino, CA c u e n t e d e l a v., L A I I 13,35; nori ad maius», CD VII 3; ori-
la investigación de la v., VK I I I 6,13; l l e g a r a l a v . p o r l a P r o t e o , i m a g e n d e l a v., C A gen de la v. del alma y de la
25,45; la v. habla a la mente s o l a v í a d e l a r a z ó n es d i f i c u l - I I I 6,13. v. del cuerpo, S 161,6; una cosa
humana, CD XI 2; se capta t o s o , C U A 7,12; l a m u l t i t u d lle- es vivir, y otra, saber que vivi-
con los ojos de la mente purifi- g a a la v. f u n d á n d o s e en la Verdugo: oficio personalmente mos, LA I 7,16; origen de la
cada, VK 3,3; veracidad de a u t o r i d a d , C U A 7,12; b e n e f i c i o s ingrato y socialmente necesa- v., Dios, VR 11,21; en Dios, el
los sentidos, VR 33,61; las v. .que D i o s c o n c e d e a los s e g u i - rio, O I I 4,12. ser y el vivir se identifican, C
eternas, superiores a nuestra d o r e s d e l a v., C D V I I 3 1 ; D i o s Verosimilitud: concepto acadé- I 6,10; la v. de Dios es inmu-
razón, VR 30,54; juzgamos se- no a b a n d o n a al que indaga la m i c o d e v., C A I I 11,26; lo q u e table, la del alma es mudable,
gún la v., somos juzgados por v., S L I I 15,27; n u n c a s e p u e d e p u e d e s e g u i r s e c o m o n o r m a en E J 19,11; la v. del alma es
la V., VR 31,58; al exponer la e r r a r con m á s t r a n q u i l i d a d que l a v i d a , C A I I I 18,40; r e g l a d e Dios, E J 19,12; Dios es en sí
v. no hay que aspirar a la vic- c u a n d o se y e r r a con a m o r ex- conducta según la escuela aca- mismo la v.; nosotros no so-
toria, sino a la rectitud de la t r e m a d o a l a v., M E 1,1; l a d é m i c a , C A I I 6,15; c o n t r a d i c - mos la v.: participamos de ella,
v., CA II 4,10; el deleite que a c t i t u d p a r a d ó j i c a del h o m b r e ción i n t r í n s e c a d e e s t e c o n c e p - E J 70,1; no en el exterior, fue-
produce la luz de la v., S 179,6; a n t e l a v., C X 23,34; n o o p r i - t o d e los a c a d é m i c o s , C A I I ra de ti, sino dentro, en ti mis-
el arte y la v., VR 30,56; bi- m á i s l a v., S 141,2; e x h o r t a c i ó n 7,16-19 (v. A c a d é m i c o s ) . mo, está la fuente de la v., E J
bliografía ingente sobre la a a b r a z a r l a v., L A I I 13,35. V e r s o : o r i g e n d e l a p a l a b r a v., 25,17; la v. h u m a n a tiende a
esencia de la v., SL I I 14,25. O I I 14,40; d i f e r e n c i a e n t r e el la nada por una defección vo-
—Búsqueda: dos escollos para — F u e n t e ú l t i m a : D i o s es l a m i s -
encontrar la v.; la desespera- m a V., S 28,5, L A I I 15,39; D i o s , s o n i d o y l a i d e a , O I I 14,39; luntaria, VR 11,21.
ción escéptica y la presunción f u e n t e d e t o d a v., O I I 19,51; a r m o n í a y p e n s a m i e n t o en el —Vida temporal: las dos v. del
ilusa, CA II 3,8; es difícil el es l a V. l a q u e e n v í a a l v e r a z , v., O I I 11,34; l a m e d i d a y l a hombre: la temporal y la eter-
hallazgo de la v., SL I I 3,4; no E J 5 , 1 ; c u a n d o el h o m b r e v i v e a r m o n í a del v., O I I 11,34; l a na, ME 18,38; esta v. mortal
hay que desconfiar de hallar la s e g ú n l a v., n o v i v e s e g ú n él c e s u r a y los h e m i s t i q u i o s , O I I es una peregrinación, DOC I
v., CA I I 3,9; ocupación supre- mismo, sino s e g ú n Dios, C D 14,40 (v. P o e s í a ) . 4,4, E J 75,4; somos en esta v.
ma del hombre, buscar con to- X I V 4 ; l a V. s u p r e m a es l a V i a j e s : m u c h o s v i a j a n y s e olvi- peregrinos de la eterna, E J 6,2;
do empeño la v., CA I I I 1,1; s a b i d u r í a d e D i o s , e s t o es, el d a n d e sí m i s m o s , C X 8,15. brevedad de la v. temporal, S
si la perdemos, la perdemos por H i j o d e D i o s , V F 4,34; el V e r - V i c e n t e , S a n : el m a r t i r i o del S a n - 124,4, CD I 11; fugacidad de la
culpa propia, CA II 14,37; ha bo d e D i o s es l a m i s m a V., V R to, S 275,2. v. presente, S 108,3; tabla de
de buscarse en el estudio repo- 36,66; el V e r b o es l a V . ; l a V . miserias de esta v. temporal,
sado, T I I 9,15; es perjudicial os h a r á l i b r e s , E J 41,1; n u n c a V i c i o : definición, L A I I I 14,41; CD X I X 4, X X 3; miserias y
la desconfianza de hallar la v., h u b o V. s i n m e d i d a n i m e d i d a r a z ó n de su m a l d a d : c o n t r a d i - males de todo género en esta
O I 4,10; existe la v.; búscala s i n V., V P 4,34; C r i s t o es l a ce la n a t u r a l e z a del sujeto vi- v. como pena del primer peca-
donde se encuentra, SL I 15,29; V. q u e e n s e ñ a interiormente cioso, L A I I I 14,41; t o d o v. es do, CD X X I I 22; no se puede
en el interior del espíritu tiene al h o m b r e , M 11,38; el g r a n contra la naturaleza, L A I I I comparar esta v. temporal con
su arranque el camino que lle- t e s t i g o ú n i c o d e l a V., C r i s t o , 13,38; t o d o v . es c o n t r a r i o a l a la v. eterna, E 127,3; obligue-
va a la v., T VIII 2,3; no se E J 115,4; l a I g l e s i a c a t ó l i c a , n a t u r a l e z a h u m a n a , C D X I I 1; mos a la v. temporal a servir
esconde ni niega a sus aman- m a e s t r a d e l a V., C V I 4 , 5 ; n a d a t a n v i t u p e r a b l e c o m o el a la eterna, E 127,5; esta v.
tes, CIC I 17,31; se ofrece in- l a p e r f e c c i ó n d e l a v. sólo es v., C I I 3,7; no es el C r e a d o r temporal no se debe llamar
distintamente a todos, LA II h a l l a en l a I g l e s i a c a t ó l i c a , el a u t o r d e los v., L A I I I 24,72; verdadera v.; la v. verdadera
12,33; es fácil creer que hemos C I C I 18,33. s e o p o n e a D i o s c o m o el m a l es la eterna, E J 22,3; nos pare-
descubierto la v., pero es más a l b i e n , C D X I I 3 ; n o es u n a ce larga ahora, pero al acabar
difícil encontrarla en realidad, —Y f e l i c i d a d : es l a b i e n a v e n t u - n a t u r a l e z a , es a l g o c o n t r a r i o a nos parecerá bien corta, E J
UC 1,1; es fácil engañarse con r a n z a d e l a v i d a , L A I I 13,35; l a n a t u r a l e z a , C D X I 17; a u n 101,6; la v. humana, escalón
la posesión de la v. cuando en e n e l l a s e c o n o c e y p o s e e el c o n el v., l a n a t u r a l e z a h u m a - intermedio entre la v. del ángel
realidad se carece de ella, CA b i e n s u m o , L A I I 13,36; es l a n a d a p r u e b a s de su g r a n d i o s a y la v. de las bestias, E J 18,7;
I I 1,1; la v. no es d u r a : parece q u e c o n t i e n e en sí t o d o s los d i g n i d a d , C D X I I 1; o r i g e n d e l la belleza de la v. temporal, C
dura a los ojos mal dispuestos, b i e n e s , L A I I 13,36; es el p a n v . del a l m a , V R 20,38; l u c h a
C X 23,34; el alma que niega que alimenta a las almas, E J i n c e s a n t e c o n t r a los v . d e l a II 5,10; inmensidad de bienes
la v. quedará confundida por 41,1; es u n í n t i m o r e s p l a n d o r c a r n e , CO 14,30; es p r i n c i p i o con que Dios ha colmado la
la v. sin lograr ver el rostro de en q u e n o s b a ñ a el s e c r e t o sol d e m u e r t e , V R 17,34; s u s d o s presente v., CD X X I I 24.
ésta, C X 23,34; el tesoro de la d e l a s a l m a s , V F 4,35; es s u - efectos principales: la igno- —Vida espiritual: en esta v. hay
v. es común, no privado, CD perior a la inteligencia del h o m - r a n c i a y l a d e b i l i d a d , N G 3,3; quienes están vivos y quienes
V 16; es común a todos, no | b r e , L A I I 14,38; es l a v . l a n o o d i e s al h o m b r e p o r el v . están muertos, aunque parezca
privativa de nadie, LA I I 10,28; • que alimenta al espíritu, no n i a m e s el v. p o r el h o m b r e ; que todos viven, E J 22,6; sólo
el estilo, C V 6,10; n o p o r d e - o d i a el v . y a m a a l h o m b r e , vive el que cree y obra según
C D X I V 6; el c o n o c i m i e n t o del la verdadera fe; el que no cree
506 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE EOS XVIII VOLÚMENES ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 507
tVidal [Vida] IVirginidad] [Virginidad]
o c r e e c o m o los d e m o n i o s , a u n - 25,42; l a v . e t e r n a s e d a a l o s SV 23,23; el cántico de las vír- corromper la v. de la Iglesia,
q u e v i v a , e s t á m u e r t o , E J 22,7; h u m i l d e s , C I 11,17; p a r a g a - genes, BV 19,24; el cántico E J 8,4.
e n e s t a v. t e m p o r a l s e r e a l i z a n a r l a v. e t e r n a h a y q u e g u a r - nuevo de las vírgenes, SV _Consejo: es de consejo, no de
el t r á n s i t o d e l a m u e r t e a l a d a r los m a n d a m i e n t o s , C X I I I 27,27; canto al heroísmo de al- precepto, SM I 16,44; no es un
v., E J 22,3; n o es lo m i s m o v i - 19,24; el a v a r o n o p u e d e e n -
vir que vivir sabiamente, C t r a r en l a g l o r i a , C X I I I 19,24; gunas vírgenes,, S 161,12; V. de precepto, sino un consejo del
X I I I 2 , 3 ; en q u é c o n s i s t e v i v i r e t e r n a e n si, es i g u a l p a r a t o - M a n a E 162,6; M a n a inicia la geñorT SV 14,14; debe ser ape-
s e g ú n Dios, C D X I V 4 ; l a v. dos, S 87,6; en l a v. e t e r n a h a y v. en la Iglesia, S 51,26; María tecida solamente por el reino
s a n t a , d o n d e D i o s , E L 5,7; m u c h a s m o r a d a s , s e g ú n la di- virgen, gloria, de las vírgenes, de los cieloSj s v 1313; todos
s i e t e g r a d 0 3 e n l a v. e s p i r i t u a l , v e r s i d a d d e los m é r i t o s , EJ SV 5,5; en M a n a tiene su raíz pueden seguir a Cristo, pero
E 171; dos estados p a r a llegar 67,2; c ó m o dehe entenderse la dignidad de las vírgenes, E J n0 todos pueden seguirle por
a la v. e t e r n a : la g u a r d a de aquello de que en la gloria se- 10,2; los que profesan la v. hu- e l c a m i n 0 d e i a s vírgenes, SV
los m a n d a m i e n t o s y l a o b s e r - r e m o s llenados de t o d a la ple- milde son los miembros mas 2 8,28; la v. una vez perdida no
v a n c i a d e los c o n s e j o s e v a n g é - n i t u d de D i o s , E 147,36, 147,53; honrosos de la Iglesia, E J 13,12; puede recuperarse, SV 49,49;
lieos, E 157,25; n o l l e g a a l a v. quiénes serán mayores y me- la v. está libre de muchas pre- d o s e r r o r e s que hay que evitar,
el q u e n o o b s e r v a los m a n d a - ñ o r e s en ella, E L 24,41; los ocupaciones, E 130,11; recom- l o s q u e c o n d e n a n ei m a t r i m o -
m i e n t o s , S 8 5 , 1 ; el s e r m ó n d e g r a d o s d e h o n o r y g l o r i a en pensa eterna de la v„ SV 22,22; nio l o s q u e l g u a i a n e l ma-
la Montaña, método perfecto la v. e t e r n a s e r á n proporciona- tiene una recompensa en la trimonio con la v., SV 19,19;
d e v. c r i s t i a n a , S M I 1,1; t r e s d o s a los m é r i t o s adquiridos gloria, propia y exclusiva su- h a y que ensaizar la v., pero
g é n e r o s d e v . : el a c t i v o , el c o n - con l a g r a c i a , C D X X I I 30,2; ya, SV 25,25; premio: «Yo les s i n condenar el matrimonio, SV
t e m p l a t i v o y el m i x t o , C D X I X el d e n a r i o d e los o b r e r o s d e daré un nombre eterno», SV 1 8 1 8 ; c o n e l l a s e aconseja lo
2 ; d e los t r e s g é n e r o s d e v., l a v i ñ a es l a v . e t e r n a , S 87,6; 25,25. mejor, SV 15,15; es más per-
elija c a d a u n o el q u e le p l a z - el a l m a s e a c o r d a r á d e los m a - —Naturaleza: el honor de la v. fecta que la castidad conyugal,
ca, C D X I X 19; i m á g e n e s d e les p a s a d o s , p e r o intelectual- está en ser una consagración A P 13,29; es más excelente q u e .
l a v . c r i s t i a n a , E N 53,14; l a h u - m e n t e y sin pena, C D X X I I a Dios, SV 8,8; no es la v. lo el matrimonio, E P I I I 5,14; es
m i l d a d , b a s e d e l a v. e s p i r i - 30,4; d e s c a n s a r e m o s y vere- que se alaba, sino la consagra- en sí superior al matrimonio,
t u a l , C I I I 8,16; r e g l a d e v . : mos, veremos y amaremos, ción de la v. a Dios, SV 11,11; MP I I I 7,13; es más excelente
el a m o r d e D i o s y del p r ó j i m o , amaremos y alabaremos: he don de Dios, SV 41,42; es puro que la fecundidad conyugal, SV
C I C I 30,62; el m o d o d e v i v i r a q u í l a e s e n c i a del fin s i n fin, don de Dios, no mérito del hom- 7,7; es pecado casarse cuando
t r a n s f o r m a l a c a l i d a d d e l a v., C D X X I I 30,5; e n l a v. e t e r n a bre, E 188,6; hay ciertos pane- media voto de continencia, pe-
E J 18,7; h a y q u e i r c o n t r a l a el c u e r p o s e p r e s e n t a r á a l i n s - giristas equivocados de la v.: ro no por esto es condenable
c o r r i e n t e , S 88,17 (v. P e r f e c - t a n t e d o n d e el e s p í r i t u q u i e r a , los pelagianos, E 188,6; gran el matrimonio, BV 9,12; la
ción, p u r i f i c , S a n t i f i c a c i ó n ) . C D X X I I 3 0 , 1 ; el a n h e l o d e v . don de Dios, E 188,1; Dios es pérdida de la v. en el matri-
,.., , jt , * e t e r n a , S 57,13; d e s p u é s d e l a el custodio de la v., SV 51,52; monio, castigo del pecado ori-
-Via,a±™TÍ^"VTOÍNB' resurrección, S 127; 1 3 ; todos también tienen sus nupcias las ginal, GC I I 35,40 (v. Matrimo-
n a ? , C I C 125,47, E J 21,15; c o n - t e n d e m o s a l a v. e t e r n a , EJ que consagran a Dios su v., E J nio).
s i s t e e n c o n o c e r al u m e o D i o s 22 2 c u á n t o s e h a d e a m a r la 9,2; Jesús es el verdadero es- --Cautelas: la v. y la humildad
v e r d a d e r o , E L 22 37; e n l a v . v ' ¿terna, S 84,1; se m e r e c e poso del alma, E J 15,18; el pre- cristiana, E 188,9; la defensa
e t e r n a c o n o c e r á el j u s t o la. e x - t o d o n u e s t r o am¿r, S 127,2; mió de su fecundidad espiri- <je i a v. es la humildad, BM
c e l e n c iet
a d e l a g r a c i a E N 94,24; c o m o d e b e m o s s e r amadores de tual, E 188,1; mira, virgen, la 26,34; a las vírgenes hay que
• -w frn% l a c o n t e m p l a c i ó n , e t e r n a , E 127,4; s u e s e n - belleza de tu Esposo, SV 54,55; predicarles con insistencia la
v i s i b l e d e D i o s T I 13,31; l a c i a , ' s 1 2 7 ' 3 ; galardón la virgen consagrada concibe humildad, SV 36,36; no despre-
v. e t e r n a es el c o n o c i m i e n t o de, { r a b a j o ; s 6 2 , i 6 ; esperanza en su corazón a Cristo, SV c ies a los padres y madres
i=a %£L ^r . i ^ 3 : / ° ? S 1 £ ¡ í . e - e - n del
c r i s t i a n o , S 127,1; p r e c i o d e 11,11; la fecundidad de la car- del pueblo de Dios, SV 1,1; no
' a / l s ' ó T n y f m ? r d e Va T r m l " l a v. e t e r n a S 127,3; l a r e s u - ne no compensa la v. perdida, te antepongas a la mujer ca-
d a d E J 111,3;6 ml ba a rv. e t ee rs n a es r r e c c i ó n de los m u e r t o s y l a SV 9,9; también las vírgenes s a ( ja, aunque tu estado sea su-
nfJ ¿ V . n ? ? * g°'. gra- v f u t T I v 16 21 (v. vi- son madres espirituales de Cris- perior al suyo, SV 44,45; cau-
cia, E N 107,28; es p r e m i o a l o s sión) to, SV 5,5; Jesucristo, modelo telas obligadas de las vírgenes,
méritos conseguidos con la "_ ' , , „ „,.. de la v. fecunda, SV 2,2; el s 132,3; cuanto mayor es el
g r a c i a d i v i n a , E 194,19; l a v. V i n a : l a v. p l a n t a d a p o r D i o s , parentesco espiritual con Cris- don, tanto mayor es el temor
e t e r n a es g r a c i a , G L 7,18; es S 87,3; c u l t i v a m o s a Dios y nos to debe anteponerse al carnal, de que el ladrón de la soberbia
gracia que recompensa a otra c u l t i v a Dios, SI 8 7 , 1 ; c o m o n o s SV 3,3; la v. del cuerpo y la lo robe, SV 51,52; aprendan las
g r a c i a , G L 8,20; es v. e t e r n a c u l t i v a Dios, S 8 7 , 1 ; el f r u t o v. de la mente, E J 13,12; la v. vírgenes a confesar sus peca-
a q u e l l a donde la felicidad no <iue D ' o s a g u a r d a , d e ti es q u e de la mente es la v. en la inte- dos, SV 49,49; las vírgenes tie-
t i e n e fin, C D V I 12, X I 1 1 ; le c u l t i v e s a E l , S 8 7 , 1 , los gridad de la fe, S 25,8; la v. no n e n necesidad del temor, no del
e t e r n o d e s c a n s o d e f i n i t i v o del o b r e r o s d e l a v., S 8 7 , 1 , c o m o se pierde por la violación no servil, sino del casto, SV 38,38;
j u s t o , P S 14,26; l a v. e t e r n a , f a ü a el a m o a l l a m a r para consentida, E 228,7; el estupro temo mucho por ti, SV 38,39; la
f e l i c i d a d s u p r e m a del h o m b r e , l a v., S 87 9; p a r a los q u e 11a- no viola la v. del alma, CD I caída de algunos debe servir
E L 22,37; sólo l a v. e t e r n a es ™ ados
'. d,
íí? ren
.. ir la -
f , <líX ' Í „ 16; es mas temible la violación ¿e motivo de humildad a los
v e r d a d e r a m e n t e feliz, S 84,2; l a S?.?; s i g n i f i c a c i ó n del s a l a r i o de la castidad de la fe que la demás, SV 40,41; sin caridad,
v . e t e r n a es l a v. b i e n a v e n t u - g a d o a los ú l t i m o s o b r e r o s , S ÍÓS1^01,0" material de la v., E J a v . n o e s nada, S 93,3; el
r a d a , M 8,21; p o s e e r a D i o s es 8
J . ° ; el d e s c a n s o d e l a v i d a 228,7; la v. del alma permanece a m o r que hace vírgenes, S
p o s e e r l a v. e t e r n a , E J 26,10; ^ t e í , n a ' S 8 7 ' 6 (v- C u l t 0 > P i e "
aunque Iji integridad corporal 161,11; Dios te ha perdonado
g o z o s i n fin, e t e r n i d a d s i n m a n - dad).
se vea violada, E 111,9; por todo el mal que no has come-
qué juicio de Dios se permite iiáo> s v 40,41; ama mucho a
cha, serenidad sin nubes, E J Virginidad: Excelencia: razón la violación de algunas santas D ¡ 0 S , porque Dios te ha perdo-
28,8; l a v. e t e r n a p o r e s e n c i a de ser de su g r a n excelencia, vírgenes, CD I 28; la Iglesia n a d o m U c h o , SV 42,43; perse-
y la v. e t e r n a por p a r t i c i p a - S V 21,21, G L E I X 7,12; e n u m e - es la madre de las vírgenes, verancia en la v., BV 23,28;
ción, T I 6,10; p r o m e t i d a p o r r a c i ó n de s u s v e n t a j a s , E 150; SV 12,11; la v. de la Iglesia parábola de las diez vírgenes;
D i o s a los q u e le a m a n , E L es u n a v i r t u d a n g é l i c a , SV consiste en la integridad de la simbolismo, S 93,6-10; cómo
22,37; r e c o m p e n s a d e l a fe, l a 33,12; son los e u n u c o s p o r el fe, E J 8,8; el diablo pretende imitar a las vírgenes pruden-
p o s e s i ó n del m i s m o D i o s , E L ! a m o r del r e i n o d e los cielos,
508 ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 509
[Virginidad] [Virtud] [Visión]
tes, S 93,17; la parábola de al hombre, LA I 10,20; el pro- [Visión]
las diez vírgenes: representan greso en la v., crecimiento del unión del entendimiento y del X I I 14,29; ciertas v. son atri-
a las almas todas de la Iglesia, alma, CUA 16; a cada v. se objeto conocido, SL I 6,13; la buibles a influjos del demo-
S- 93,2 (v. Humildad). oponen dos vicios: uno, abier- vista del cuerpo y la vista del nio, GLE X I I 17,35; definición
Virtud: Definición: es la recta tamente contrario, y otro, que corazón, S 88,5; agentes per- de la v. intelectual, GLE X I I
y perfecta razón, SL I 6,13; ti'ene las apariencias de la mis- turbadores del ojo del corazón, 10,21; la v. intelectual no en-
igualdad de vida en todo con- ma v., E 167,8; es difícil el co- S 88,6; a Dios sólo lo ve el gaña, GLE X I I 14,29; única-
forme a la razón, CU A 16,27; nocimiento cierto de las v. del corazón limpio, E 147,46; para mente la v. intelectual no en-
es el orden del amor, T VIII prójimo, O II 10,29; muchas ve- que el hombre vea a Dios ha de gaña, GLE X I I 25,52; en la v.
7,10, CD XV 22; es el perfecto ces la v. pasa inadvertida, O purificar su corazón, E J 14,12; intelectual las cosas que se ven
amor a Dios, CIC I 15,25; es I I 10,29; las v. perfectas des- a Dios no se le ve con los ojos son distintas de la luz con que
la caridad con que se ama agradan a los no perfectos, del cuerpo, sino con los de la el alma es iluminada para ver-
aquello que se debe amar, E CIC I 31,66; de las v. nadie usa mente, E 148,9; diferencia entre las, GLE X I I 31,59; la v. in-
167,15; en esta vida no es otra mal, L A I I 19,50; no es pobre el ver y el creer, E 147,7; v. telectual es superior a la es-
cosa que a m a r aquello que se el que es rico en v., V F 3,22; especular de Dios en este des- piritual, y ésta lo es respecto
debe amar, E 155,13; definida la v. en esta vida es perfecta e tierro, T XV 8,14 (v. F e , Puri- de la corporal, GLE X I I 24,50;
por los antiguos como a r t e imperfecta al mismo tiempo, ficación) . hay grados en las v. espiritua-
de vivir bien y rectamente, CD E P I I I 7,19. —Visión beatifica: no es de esta les e intelectuales, GLE X I I
IV 21; consiste en hacer buen vida, sino de la futura, E J 29,57; origen de las v., GLE
—Virtudes teologales: conexión 101,5; la v. de Dios en la vida X I I 19,41; causas de las v.,
uso de los bienes y de los ma- de las tres v. t., E J 83,3, S GLE X I I 18,39; dos clases de
les, CD X I X 10; es la per- 53,11, 158,6; conexión mutua en- eterna, CD X X I I 29; ver a
fección del alma, CIC I 6,9. Dios, felicidad suma, S 127,11; arrobamientos producidos por
tre las v. t., E N 8,2; el juego de la v. cara a cara, galardón de las v., GLE X I I 26,53; las v.
—Naturaleza: cosa divina en el las v. t. y de las v. cardinales los bienaventurados, T I 13,29; proféticas son reales, pero no
hombre, CA I 8,22; su sujeto, en la vida espiritual, E 171; el la v. del Verbo, premio de la corporales, AO IV 21,34; la v.
el alma, T XIV 9,12; tiene su hombre basado en las v. t. humildad, S 142,7; veremos a profética se exhibe al alma, no
sede en el centro del alma, no necesita de las Sagradas Dios con este mismo cuerpo, al cuerpo, T I I 6,11; con qué
CD I 16; se ve con los ojos del Escrituras para su instrucción, CD X X I I 29,2; lo veremos tam- clase de v. fué visto Dios por
alma, no con los sentidos, C DOC I 39,43; el premio eterno bién con los ojos del cuerpo, Moisés, GLE X I I 27,55; v. de
VI 26,16; las v. en el alma de la v. será el Dador de la CD X X I I 29,3; los ojos de los ciertos mártires, AO IV 18,26;
humana nunca pueden separar- misma, CD X X I I 30,1; las v. santos en el cielo cobrarán una v. y apariciones en los sueños
se, T VI 4,6; diferencia entre t., tres dones de Dios, S 105,5; p o t e n c i a extraordinaria, CD y en éxtasis, AO IV 17,25; las
la v. como hábito y la v. co- no pueden darse v. con valor X X I I 29,3; todo hombre en el v. engañosas de los paganos,
mo acto, BM 21,25; en qué sobrenatural donde no existe cielo verá a Cristo en su forma UE 19,49 (v. Adivinación, Éx-
consiste la v. como hábito, BM la verdadera religión cristiana, humana gloriosa, CD X X I I tasis, Profecía).
21,25; es superior a las res- CD X I X 25; las v. t., medio 29,4; en la otra vida veremos
tantes afecciones del alma, para la adoración de Dios, E N los cuerpos del cielo nuevo y Vituperio: significado etimológi-
CUA 16,27; no es hija del solo 3,1; la oración y las v. t., E de la tierra nueva con una co, LA I I I 14,40 (v. Injuria,
esfuerzo del hombre, C II 7,15; 130,16, 24; las v. t. en el credo claridad asombrosa, CD X X I I Ofensa).
toda v. es don de Dios, CD IV y en el padrenuestro, E N 7,2. 29,6; v. y fe, S 2,2; la v. suce- Viudez: el bien de la V. es su-
20; su objeto es todo lo fac- —Virtudes cardinales: las cuatro derá a la fe, E J 75.4; es la per- perior al del matrimonio, BV
tible, CD IV 21; la v. verda- v. c , LA I 13,27; las cuatro fección de la fe, E N 5,1; tér- 3,4, 15,19; la viuda conságrese
dera es la que tiende al fin v. c , representadas por los mino de la fe, T IV 18,24; es a la educación cristiana de los
propio del hombre, CD V 12,4; cuatro ríos del paraíso, GM I I premio de la fe, E J 40,9; la fe hijos, BV 14,18; el mérito de la
fin del bien es vivir según la 10,13; necesidad de las v. c , nos prepara para la participa- v. corresponde a la capacidad
v., CD VIII 8; nadie puede al- T XIV 9,12; las v. c , v. polí- ción de la v. b., LA I I I 10,30; de la continencia, BV 13,16; es
canzar la verdadera v. sin la ticas por excelencia, E 155,9; es en cierto sentido quietud y preferible renunciar a segundas
verdadera piedad, CD V 19; definición cristiana de las cua- término, T XI 6,10; cómo ven o terceras nupcias si no se in-
quien tiene una v. las tiene tro v. c.; son cuatro funcio- los ángeles a Dios, E 147,22 (v. terpone la incontinencia, BV
todas; quien carece de una, ca- nes distintas del amor de Dios, Vida eterna). 8,11; la superioridad del estado
rece de todas; explicación, E CIC I 15,25; doctrina concorde de v. no implica que el matrimo-
167,4s.; donde entra una v. de- —Tres clases de visiones: cor-
del A. y del N. T., CIC I 16,26; porales, espirituales e intelec- nio sea pecado, BV 5,7; San Pa-
ben desaparecer todos los vi- las v. c. como funciones del blo llama solteras no sólo a las
cios contrarios, E 167,10; no tuales, GLE X I I 7,16; de qué
amor de Dios, CIC I 25,46; la modo tendrán los bienaventu- vírgenes, sino también a las
toda vida es virtuosa: sólo es edad no son los años, sino la viudas, BV 2,3; no debe juz-
virtuosa la vida sabia, CD X I X rados las tres clases de v., GLE
prudencia y la sabiduría, CIC X I I 36,39; relación entre estas garse desolada mientras tenga
3; el ejercicio de las v. y la I 10,17. a Cristo en su corazón, E 92,1;
conquista de la sabiduría, O tres clases de v., GLE X I I
—Varios: diferencia entre forta- 11,22; en qué sentido se llaman hay que despreciar los halagos
II 20,52; el ejemplo de las v. del mundo, BV 20,25; atienda
naturales de ciertos hombres leza y obstinación, E 167,6; di- espirituales las v. de la se-
ferencia entre parsimonia y t a - gunda clase. GLE X I I 8,19; las la viuda santa a las delicias del
debe ser un estímulo para el espíritu, BV 21,26; la viuda de-
cristiano, CD V 16; las v. per- cañería, E 167,6; distinción en- v. espirituales, T II 6,11, GLE ,
tre astucia y sagacidad, E X I I 12,25; dentro de las v. es- be procurar tener buena fama,
manecerán en la vida futura, BV 22,27; a la viuda frivola no
T XIV 9,12; es fácil simularlas; 167,6; distinción entre constan- pirituales, unas son humanas y
cia y pertinacia, E 167,6; hay otras divinas, GLE X I I 30,58; hay que hablarle de humildad,
es difícil poseerlas con perfec- hay que predicarle castidad,
ción, CIC I 1,2; la v. se adquie- que comprender la v. en si la v. Corporal y la v. intelec-
misma, en el hombre y no sola- tual, E 147,3; las v. corpora- SV 34,34; el estado de v., esta-
re siguiendo a Dios, CIC I 6,9; do de oración, E 130,1; la pre-
si te tocan el bolsillo y ya eres mente en las obras, O I I 7,22. les, GLE XI r 12,25; se presen-
tan ya a 1M. Imaginación, ya ocupación fundamental de la
otro, ¿dónde está la v. ?, S Visión: definición, T X I 2,2; los viuda debe ser la oración, E
125,8; sólo la v. engendra la tres elementos de la v., T X I a los sentlcloH corporales, E
169,11; engáñame en las v. 130,29; la viuda santa debe pen-
paz verdadera, C IV 15,24; son 2,2; los ojos, el principal senti- sar en la oración, E 130,7;
las v. las que hacen grande do, S 112,7; la v. intelectual, corporales y espirituales no
siempre ra perjudicial, GLE cuanto mejor llevéis vuestras
ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES 511
510 -ÍNDICE GENERAL DE MATERIAS DE LOS XVIII VOLÚMENES
[Voluntad] [Voluntad]
[Viudez] IVoluntad] p r o c e d e d e D i o s , M P I I 18,28, P v e r l e p e c a d o r , E N 104,28; ¿ p u e -
casas, tanto m á s debéis insis- t r a v . : e s t o es s e r l i b r e s , L A 25,22, E N 32,9; a u n l a m i s m a de l a v. del h o m b r e s e r . u n obs-
tir en la oración, E 130,30; hi- I I I 3,8; s u influjo s o b r e el c u e r - b u e n a v . e s d o n d e Dios, D C I t á c u l o p a r a l a v. d e Dios c u a n -
pótesis sobre tres clases de viu- po, T X I 2 , 5 ; s e v i g o r i z a con 2,12; e n el o r d e n m o r a l b a s t a do q u i e r e s a l v a r l o ? , E N 97,24;
das, BV 14,17; las viudas pue- la esperanza y la audacia, CUA querer u n bien p a r a obtenerlo, d o s v . : l a t u y a , débil, y l a d e
den casarse por segunda vez, 22,38; t r i p l e d i v i s i ó n d e -la v . L A I 12,26; el h o m b r e q u e a m a Dios, f u e r t e : a p ó y a t e en l a
CC 31,33; son lícitas segundas de la c r i a t u r a racional, L A I I I su b u e n a v. tiene l a s c u a t r o f u e r t e , P S 11,21 ( v . D i o s , L i b e r -
y ulteriores nupcias, BV 12,15; 17,47; l a v . a j e n a e s u n s e c r e - v i r t u d e s , L A I 13,27; l a b u e n a tad, Salvación).
el estado de v. no condena co- to r e c ó n d i t o p a r a el h o m b r e , v., c a m i n o d e l a f e l i c i d a d , L A V o t o : el h o m b r e c o n s a g r a d o a
mo malas las segundas nup- T X I I I 3,6. I 14,30; l a v . b u e n a t i e n e c o n - Dios por v. es u n a u t é n t i c o s a -
cias, BV 4,5; algunas casadas — N a t u r a l e z a : es l a q u e c u a l i f i c a sigo t o d a s l a s virtudes, L A I crificio, C D X 6; el v . d e v i r g i -
dos veces son mejores que otras m o r a l m e n t e al h o m b r e , T V I I I 13,29; c u a n d o s e u n e a l s u m o n i d a d , B V 9,12; d e s p u é s d e p r o -
viudas de un solo varón, BV 3,4; es l a q u e c u a l i f i c a m o r a l - bien d a l a f e l i c i d a d a l h o m b r e , f e s a r v . d e v i r g i n i d a d n o t e es
13,16. mente las acciones h u m a n a s , L A I I 19,53. lícito c a s a r t e , B V 11,14; n o h a y
Vocación divina: dos clases de E 102,25; l a v., f u e n t e ú n i c a d e —Voluntad de Dios y voluntad compensación suficiente para
v. d.: la eficaz o congrua y la r e s p o n s a b i l i d a d , E 47,5; e s l a del h o m b r e : cómo s e cumple la r o m p e r u n v. de continencia,
ineficaz u obstaculizada, DC I fuente del m é r i t o o demérito, v. d e D i o s e n el p e c a d o r , E N E A I 24,30; el v . d e c o n t i n e n -
2,13; doble v. d.: de los llama- L A I 14,30; l a v . h u m a n a n o 107,28; v . s a l v í f i c a d e D i o s : cia d e n t r o del m a t r i m o n i o ; v a -
dos no escogidos y de los 11a- está sujeta a necesidad algu- «Dios q u i e r e q u e t o d o s l o s h o m - l o r y c o n d i c i o n e s , E 127,8 ( v .
matlos y escogidos, P S 16,32; n a , C D V 10; s o b e r a n í a a b s o - b r e s s e a n s a l v o s » , E N 103,27; l a Consejos, Matrimonio, Virgini-
la v. congrua o eficaz, DC I luta de Dios sobre l a v. h u - v. s a l v í f i c a u n i v e r s a l d e D i o s , dad).
2,13; la v. propia de los ele- m a n a , C G 14,45; e s t á s i e m p r e E N 97,24; n a d a s u c e d e f u e r a d e
gidos, P S 3,7, 17,34; el misterio en m a n o s d e D i o s , G L 20,41; la v. de Dios a u n cuando v a y a
de la v. eficaz de Dios, B a b i e r t a y p a t e n t e a l influjo p o - c o n t r a s u v., E N 100,26; l a v . Z a c a r í a s : vaticinios mesiánicos,
149,22; predestinación, v. y d e r o s o d e D i o s , G C I 24,25; l a de Dios n u n c a p u e d e s e r m a l a , C D X V I I I 35.
presciencia P S 17,34; en Dios v. h u m a n a t i e n e n e c e s i d a d d e E N 102,26; l a b u e n a v . d e D i o s Zaqueo: modelo de conducta a
no h a y injusticia alguna, E l a a y u d a d e D i o s , M P I I 5,5; s i e m p r e s e c u m p l e , E N 101,26; s e g u i r p o r l o s r i c o s , S 113,3.
186,16; la v. de Dios es gratui- la v. del h o m b r e se b a s t a p a r a v. d e D i o s s o b r e A d á n a l p r e -
ta, S 158,3; doble v. a la fe l a i n j u s t i c i a , p e r o n o p a r a la Z e b e d e o : los h i j o s d e l Z., S 160,5.
y a la p e r s e v e r a n c i a , CG j u s t i c i a , P 16,13; el q u e r e r del
9,23.24; Dios llama a todos, DC h o m b r e es t e o l ó g i c a m e n t e i n -
I 2,19; Dios llama a todos, eficaz si n o le a y u d a l a g r a c i a
judíos y gentiles, no sólo des- p a r a o b r a r b i e n , D C I 2,10;
pués, sino también antes de la t a n t o p u e d e l a v . del h o m b r e
encarnación, E 186,31; Dios lla- cuanto quiere y presupo Dios
m a al humilde, S 112,8; Dios que pudiera, C D V 9; r e c t a es
nos llama para que dejemos de la. v . c u a n d o e s b u e n o el fin
ser hombres y nos hagamos a l q u e s e r e f i e r e , T X I 6,10;
semejantes a Dios, E J 1,4; v. el m i s t e r i o d e l o s d o s q u e r e r e s
de los judíos, S 112,1; nadie c o n t r a r i o s e n el h o m b r e , C
cree sin haber sido llamado, V I I I 5,10; el y o y el n o y o e n
pero no todos los llamados la l u c h a del espíritu y la car-
creen, DC I 2,10; quién es el ne, C V I I I 5,11; e n el h o m b r e
que llama a los elegidos, E P sólo h a y u n a v., si b i e n e n
I I 10,22; l a o b s t i n a c i ó n . d e l a g u e r r a consigo mismo no pocas
voluntad h u m a n a hace fraca- v e c e s , C V I I I 10,22.
s a r l a v . d i v i n a , D C I 2,14; el — L a m a l a v o l u n t a d : es c a u s a d e
e n d u r e c i m i e n t o del p e c a d o r es t o d o s l o s m a l e s , L A I I I 17,48;
de p a r t e de Dios u n simple no es l a p r i m e r a c a u s a del p e c a d o ,
q u e r e r c o m p a d e c e r s e , D C I 2,15 r L A I I I 17,47; l a m a l a v . s e
cuando Cristo llama h a y que acarrea la desgracia, L A I
s e g u i r l e p o r e n c i m a d e todo, 14,30; l a m a l i c i a d e l a v . e s t á
S 100,2; t o d o s e s t a m o s o b l i g a - en el a m o r d e s o r d e n a d o , C D
d o s a s e g u i r a C r i s t o , S 304,2; X I I 8; p u e d e h a b e r m a l a v. s i n
varios modos de seguirle, S necesidad de sugestión diabó-
304,3; el s e g u i m i e n t o d e C r i s t o ; lica, P 24,21; el a m o r p e r v e r s o
t r e s c a s o s e v a n g é l i c o s , S 100,1-3; es el q u e h a c e m a l a l a v., C D
el h o m b r e b u e n o elige a Dios, X I I 8; l a v . m a l a n o t i e n e c a u -
p e r o D i o s lo h a b í a elegido a s a eficiente, sino deficiente, C D
él a n t e s , P S 17,34. X I I 7; la c a u s a eficiente de
V o l u n t a d : E x i s t e n c i a y defini- l a o b r a m a l a es l a m a l a v., C D
c i ó n : e x i s t e e n el h o m b r e , L A X I I 6; q u e r e r lo q u e n o c o n -
I 12,24; e s u n b i e n , L A 1118,47; viene es g r a n miseria, T X I I I
d e f i n i c i ó n , T X I V 7,10; n e c e s i - 5,8; s e c o n v i e r t e h a c i a sí c o m o
t a s i e m p r e el c o n o c i m i e n t o p r e - bien propio cuando quiere ser
vio, L A I I I 25,74; el f i n d e l a d u e ñ a d e sí, L A I I 19,53.
v . h u m a n a es s i e m p r e l a felici- —La b u e n a v o l u n t a d : definición
d a d , T X I 6,10; s o n c o s a s d i s - d e l a b u e n a v., L A I 13,29; e s
t i n t a s el q u e r e r y el p o d e r , E L aquella que desea vivir recta y
31,53; l i b e r t a d y v o c a c i ó n , E L h o n e s t a m e n t e , L A I 12,24; e s
31,53; s o m o s d u e ñ o s d e n u e s - d o n i n a p r e c i a b l e , L A I 12,25;
ACABÓSE DE IMPRIMIR ESTE VOLUMEN DECIMOC-
TAVO Y ÚLTIMO DE LAS mOBRAS DE SAN
AGUSTÍN», DE LA BIBLIOTECA DE AUTORES
CRISTIANOS, EL DÍA 8 DE SEPTIEM-
BRE DE 1959, FIESTA DE LA NA-
TIVIDAD DE NUESTRA SEÑO-
RA, EN LOS TALLERES DE
LA EDITORIAL CA-
TÓLICA, ALFON-
SO XI, 4,
MADRID

LAUS DEO VIRGINIQUE MATRI

Potrebbero piacerti anche