Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
SHIMI QULLQAN
QICHWA
A—Y
SHIMI QULLQAN
A—Y
DIGEIBIRA Llapan uryaychaw yanapaq Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del
Humberto Avelino León Huarac Perú N° 2017-09934
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa,
Maytu tupachiq manam pipis mirachinmanchu
César Adolfo Yeckle Castro
Impreso en el Perú / Printed in Peru / Perú suyuchaw
Siqiq miratsishqa
DIGEIBIRA nishqapa siqinkuna
Impreso por:
Quad/Graphics Perú S.A.
Av. Los Frutales 344, Ate. Lima - Perú.
RUC: 20371828851
Impreso en Agosto 2017
Presentación:
Implementar la política de educación intercultural bilingüe implica contar
con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas
para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden
a niños, niñas y adolescentes que pertenecen a un pueblo originario
y hablan una lengua indígena; y que por tanto deben desarrollar una
Educación Intercultural Bilingüe (EIB).
El Ministerio de Educación, a través de la Dirección General de Educación
Básica Alternativa Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el
Ámbito Rural DIGEIBIRA – Dirección de Educación Intercultural Bilingüe –
DEIB, viene elaborando estas herramientas que ayuden a los maestros y
maestras interculturales bilingües a desarrollar un trabajo de calidad en
las IIEE de EIB y a los estudiantes a contar con materiales y recursos para el
aprendizaje en sus dos lenguas.
En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingüístico es
fundamental en una escuela EIB, se presenta en esta oportunidad el
Diccionario “Shimi qullqa” en lengua originaria quechua central –
castellano.
Este diccionario, al igual que la guía de alfabeto y el manual de escritura,
y todos los cuadernos de trabajo y textos en lenguas originarias que se
vienen elaborando para maestros/as y estudiantes, respectivamente,
permitirá desarrollar procesos de aprendizaje adecuados en las dos
lenguas, y ser un material de consulta importante para los estudiantes de
las IIEE EIB al promover aprendizajes pertinentes y en la lengua originaria y
en castellano.
Este diccionario ha sido elaborado con la participación de docentes
bilingües, especialistas de Educación Intercultural Bilingüe, lingüistas y
educadores. Igualmente, se ha recogido las diferentes variedades del
quechua central con objetivo de visibilizar y poner en las manos de los
estudiantes.
Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras de las
instituciones educativas que deben desarrollar una Educación Intercultural
Bilingüe de calidad.
Chawpi qichwapa achawayan
adv.__________________ adverbio
num._________________ numeral
s.____________________ sustantivo
v. ____________________ verbo
var.__________________ variante
Imanawmi kay chawpi qichwapa
shimi qullqanchaw shimikunata
qillqash kanchik
Unayqa chawpi qichwa nishqanchik shuk rimayllam karqan. Kananqa
chawpi qichwa nishqanchiktaqa imayka laayatam markan markan, suyun
suyun rimanchik. Qillqaptinchikqa llapanchik ñawinchaykashqanchikta
unanchanapaqqa kananpita shuknawllatam qillqashun, ichanqa manam
llapanchik rimashuntsu qillqashqanchiknaw, shuknawllata qillqarpis
rimayninchikkunata, markanchikchaw, suyunchikchaw rimashqanchinawllam
rimashun. Tsaymi, kay chawpi qichwapa shimi qullqanchaw, llapanchik
wiyanakunapaq, shimikunata unay llapanchik rimashqanchiktanawmi
qillqayaamurquu. Ura kinraychaw rikashun shimikunata imanaw
qillqananchikta:
Unay rimashqanchik Kanan rimashqanchik Imanaw qillqananchik
*chakay chakay, tsakay, sakay <chakay>
*llulla llulla, lula <llulla>
*ñawi ñawi, nawi <ñawi>
*runtu runtu, luntu <runtu>
*sara sala, hara, ara <sara>
*shuti shuti, suti, huti, uti <shuti>
*runa runa, nuna, luna <runa>
Shimi huntachiqkunatapis shuknawllam qillqashun. Tsaymi unay
rimashqanchiktanaw kay chawpi qichwapa qullqanchaw shimi
huntachiqkunata qillqayaamurquu.
enfermedad.
• Maa aayay qalluykita rikanaapaq.
achachaw ninchikmi.
11
achallaw. interj. Imapis shumaq achikyay1. v. Chakaychaw achkita
kaptin, mishkiptin nishqanchik. ¡Qué charichiy. Alumbrar, iluminar. cf. achkiy.
rico!, ¡qué bonito!, ¡qué lindo!, ¡qué
• Wamra, ¡washaman achikyay!
hermoso!
• Niño, ¡alumbra allá!
cosechar la papa.
gallinazo.
achkayay. v. Imapis wallkalla
12
kashqanpita miray. Aumentar, multi • Shumaq achkipaamay, manam
plicarse. var. atskayay, askayay. imatapis rikaatsu.
taytanman achkukurkushqa.
agarró de su padre.
• Wamrakunam achpayan
achkipay. v. Pipaqpis chakaychaw
qaqakunaman.
achkita charipay. Alumbrarle. var.
• Los niños trepan a las rocas.
atskipay, aksipay.
13
achuy. v. Llanu tulluyuq mikuyta situación.
chakrachaw ichiraykaqta rutunawan
• Papallata mikur quyay-quyay
rutuy. Segar (por ejemplo, trigo). cf.
ahayashqaanam.
itsuy.
• Comer solo papa todos los días ya
achuykaayan.
akachallaw. interj. Imapis tukshiptin,
• Isabel y sus padres están segando el
rupaptin, achay akakaptinpis
trigo.
nishqanchik. ¡Qué dolor! (producto de,
aha. adj. Imapis ñakar runana kaq. hincazón), ¡qué calor!
Difícil. cf. sasa.
• ¡Akachallaw! kashaykita witichiy
• Aham quyay-quyay uywakuna
shuk kinrayman, allaapachaa
michikuy.
tukshiman.
• Es difícil pastar los animales día a
• ¡Qué dolor! Retira tu espina a otro
día.
lado, me hinca demasiado.
maestro.
vendan.
• Warmikunam akapa papakunata
yanunapaq akrayan.
15
akuy. v. Ima machkakunatapis alay. s. Imapis rahunaw kaptin. Frío.
makiwan mikuy. Comer harina.
• Hallqachawqa pasaypa alaywanmi
16
• Este anciano ya no puede trabajar, • Unaykunaqa, alli runakunam
rurayan.
17
allqa. adj. Ima uywapapis chawpinpa • Hatun markachaw uryaq
shuk rikuq wachkunaw paasashqan. runakunam alsakuyan uryankunata
Que tiene una banda de otro color en el chaninchachir.
centro. • Los hombres que trabajan en la gran
• No juegues.
• Alli chakrachawqa allwi shumaqmi
18
amaru. s. Hupayyuq machaku. Garrapata.
Serpiente sagrada.
• Uushakunatam amuku uyuyachin.
qunquripaayarqan. garrapata.
amishun.
amuy. v. Imatapis shimichaw chararay.
• Todos palanqueemos la piedra
Tener en la boca.
grande que está en el camino con
mikuntsu, shimillanchawmi
ampi. s. Inti hiqaptin, mana achki
amuraykan.
kaptin, tsaymi ampi. Oscuridad. cf.
• Tu hijo no come el charqui, lo tiene
chakay, tsakay.
en su boca.
kañaq.
amuku. s. Kuchikunapa, uushakunapa
• Esta chacra había sido muy dura.
qaranchaw kawakuq kurukuna.
19
anka1. s. Hirkakunachaw paariq hatun ankash. adj. Imakunapapis ichiklla
pishqu, ichik ashmakunata mikuq. lasaynin kaptin. Liviano.
Águila.
• Ñuqapa qipiiqa ankashllam.
20
• Extraño mucho a mi hijo. anta. s. Patsa rurinchaw kaq, tsaypita
imatapis ruranchik alli achacharichir.
anqaq. adj. Imapis allaapa kachiyuq
Cobre.
kaq. Salado. cf. puchqu.
• Runakunam miinachaw antata
• Kay mikunaqa allaapa anqaqmi kaykan.
uqtiyan.
• Esta comida está muy salada.
• Los hombres sacan cobre en la
mina.
yanasankuna qachwayaananpaq.
21
• Warmikunam kustalta aña. s. Yana pushpunaw
antakashawan hirayan. qaranchikchaw kaq. Lunar. var. ana.
• Las mujeres cosen los costales con
• Taytaapa qaqllanchawmi ishkay aña kan.
aguja de arriero.
• Mi padre tiene dos lunares en la
22
apariy. v. Qipikunata waqtachaw apay. • ¡Dale un puñado de cancha al niño!
Cargar (en la espalda).
aptay2. v. Pitapisshuk aptayta quy.
• Wawqiikunam papata wasiiman Empuñar.
apariykaayan.
• Yachachikuq wamrakunata shintin
• Mis hermanos están cargando papas
aptapan.
hacia mi casa.
• El profesor da sendos puñados de
mikuyaanaapaq.
comer.
23
• Warmikuna triquta aqayan chaaramushqa.
harina.
aqish. s. Llanu chunchullin kaq.
aqcha. s. Runapa umanchaw millwanaw Intestino delgado, tripa.
wiñaq. Cabello. var. aqtsa, aqsa.
• Uushapa aqishninta mikunapaqqa,
lavamos.
kurukunatam tarinchik.
24
aqra. adj. Uyu kaq, tullunkuna • Los bebés cuando ya no desean
rikakaptin. Flaco. cf. uyu. comer escupen la comida de la boca.
flaco en su casa.
pasaypa aqrayashqa.
aqtuy1. v. Imatapis mana yaku kaqta • Los niños juegan con la arena en el
shimipita qalluwan tanqachiypa río.
hitariy. Escupir.
aqush. s. Kiwichanawlla ichikllallan
• Llullu wamrakuna manana munar rumikuna mayu kuchunchaw quturaq.
mikuyta shiminpita aqtuyan. Arena. cf. aqu.
25
• Usya patsachawmi mayu kuchunchaw • Arash lataraykan rumi hananchaw.
bastante arena.
el sapo.
aruy1. v. Runakuna mikunanpaq, alli
arash. s. Ashma ichikllallan kawananpaq llapan rurashqan. Trabajar.
chakinkunawan latarayllapa purin. cf. uryay.
Lagartija.
26
• Runa chakrachaw aruykan. • Ashkashmi mamanraykur
ashlipaayaptin wiyannatsu.
insultan.
• Ramrashpa arwallanchawmi
hamarishun.
27
• Runakuna achka papata Amargo.
ashnukunawan ashtayan.
• Puchqushqa mikunam allaapam asqan.
• Los hombres acarrean bastante papa
• La comida avinagrada amarga
con los burros.
demasiado.
wasiichaw.
en mi casa.
• Maqanakuychawqa Aliichum
atipaq kanqa.
qaqllankunata awikuyan.
atuqkuru. s. Waqrayuq, kanikuq patsa
• Los niños de la escuela se lavan la
kuru. Alacrán.
cara.
29
• Awiluumi unay willakuykunata • La vesícula de la oveja ha reventado.
musyan.
ayaq2. adj. Puqushqa uchu
• Mi abuelo sabe cuentos antiguos.
mikushqa shimita llupapaq. Picante.
awkin. s. Achka watayuqna runa.
• Kay uchu allaapa ayaqmi.
Anciano.
• Este ají es muy picante.
awananpaq.
31
CH ch chachaq. adv. Imatapis alli llapan
kallpanchikwan watashqa, waqupashqa.
Fuertemente.
apakushqa.
puente.
33
• Mañana iremos muy temprano al
pueblo.
chakawllanta qichunakuykaayan.
chamushqa.
• Ayer llegó mi hermano cuando ya
estaba oscureciendo.
34
• Wamrapa chakinmi hakaykan. chakwan. s. Achka watayuq warmi.
• El pie del niño está hinchado. Anciana.
muruyan.
• Chakwam papata tawshin.
• El algodón se siembra en la costa.
• La perdiz picotea la papa.
35
challwa. s. Yaku rurinchaw kawaq chaninyay. v. Imapapis chanin
ashma. Pez, pescado. wichaptin. Volverse caro.
chanka. s. Runakunapa,
ashmakunapapis tita tulluyuq aycha,
chakin hanachaw kaq. Pierna; muslo.
mayuchaw.
36
chapla1. s. Chapla ninchikqa llanqita, chaqan. s. Mama pachan hananchaw
chakinchikpaq hatikuna. Sandalia hecha kaykaq ñatin niraq. Páncreas.
de jebe. cf. llanqi.
• Uushapa chaqanninta allquta qaray
• Alcánzame mi sandalia.
chaqay. v. Matiwan, wishllawan yaku
chapla2. s. Lawa triqupita, siwarapita hurqay. Sacar líquidos a jarros.
aqashqa shurawan takushqa. Especie
• Kay matiwan mutipa yakunta chaqay.
de sopa de trigo o cebada que se mezcla
• Con este mate saca el agua del mote.
con la jora molida para preparar chicha.
chaqchachikuy. v. Chaqchakuqman
• Chaplata rurashun aswapaq.
imatapis tapukuq ayway. Ir a hacer
• Preparemos chapla para la chica.
chacchar.
chapruy. v. Imatapis latuy, imapis
• Mamanchikpaq chaqchachikushun.
latukay. Abollar.
• Vamos a hacer chacchar por nuestra
chaprukaqpaq.
abolle.
37
• Waraymi chaqchakuqman chaqllay. v. Wasita qatanapaq
aywashun. shuqushwan awaptinchik. Atar
• Mañana iremos al chaqchakuq. largueros o palos largos y delgados.
• Uushakunata chaqnaykan.
qatananpaq.
teche su casa.
38
• Taqay mayupa chimpanchaw llapan chariy. s. Imatapis makiwan aptay.
chakra chaqrallam. Agarrar. var. chaliy, tsariy, sariy.
• Al frente de aquel río todas las
• Chariy uushata mana qishpinanpaq.
chacras son infértiles.
• Agarra la oveja para que no escape.
• Wamrakunam yachaywasichaw
charankuta ashpiyan.
escuela. mikuyaanapaq.
39
chaskiy. v. Shuk runapita imapis shuk chawachiy. v. Imapis runa
runaman chay. Recibir. ruraykashqanta tsuqlliy. Interrumpir
una acción.
• Wawqiimi qillayta chaskishqa
abuelo.
chawa. adj. Mana yanushqa mikuna.
Crudo. chaway1. v. Mana tamyaptin, mana
pukutaypis kaptin, shumaq anqashlla
• Achka chawa papa pampachaw
hanapatsa rikakaptin. Escampar.
quturaykan.
escampando.
kanki.
kaykan.
40
• La vaca está en medio de la chacra. • Paniipa llullu wamranqa chichillatam
manakun.
chay. pron. dem. Imatapis makiwan
• El bebé de mi hermana solo pide
mana ñawpanchikchaw kaqta
teta.
shutichiptinchik. Ese, esa. var. tsay, say.
chichu. adj. Warmi, china ashmapis
• Chay ashnuta watashun.
pachanchaw wawayuq kaq. Embarazada,
• Amarremos ese burro.
preñada.
chaychaw. adv. Ima maychaw kashqanta
• Taqay warmim chichu kaykan.
ninanchikpaq, wiyaqpa kayllanchaw
• Aquella mujer está embarazada.
kaqta. Allí. var. tsaychaw, saychaw.
chiina. s. Chiina ninchik shipash kaq
• Chaychaw qanyan taytaata tarish
warmikunata.
kaa.
para no partirla.
chikchay. v. Chikchayuq kay.
chichi. s. Warmikunapa qasqunpita Cosquillear, hacer cosquillas.
putunaw warkuraq. Teta, mama, ubre. var. chikshay, chiksay.
cf. chuchu, ñuñu.
41
• Llullu wamrata chikchar ama • Cuando el búho llora encima de la
hirkakunachaw.
cerros.
chikipaqmi.
42
chiklayu. s. Hatun piqanaw apichaw • Las ovejas están en su corral.
mikuna, llullu kaptin kashkichaw,
chikuy. v. Ashmakunata chikunman
uchuchaw; puqushqa kaptinna apichaw
qaykuy. Encorralar animales.
mikuna. Calabaza. cf. chila.
• Wamram ashmakunata chikuykan.
• Ñañallaami chiklayu apita
• Un niño está encorralando a los
arukuykan.
animales.
• Mi hermanita está cocinando
mazamorra de calabaza.
• Taqay turum chiklu.
kaykaayan. en su chacra.
43
chilliiwa. s. Qachipita llanulla rurashqa • Hoy degollaremos a la chancha.
waska. Soga de paja.
chilliiwa.
44
• Puchkakuq warmim chinkusta • Chipim waqaykan mamanta ashir.
madeja de hilo.
chipsha. s. Mallwa wallpa, manaraq
chinrash. s. Hatun chuspi mallwa wallpayaq. Pollito. cf. chipi.
kurukunata aychakunaman wachaq.
• Qanyan chipshaata anka apakushqa.
Mosca grande.
• Ayer el gavilán se llevó a mi pollito.
• Chinrashkunaqa ratayan
chipyaq. adv. Yupashqa, rikashqa llapan
qanrakunapa hananmanmi.
kaq. Completamente. var. chipya.
• Las moscas se paran encima de la
chirim.
rikakaayan.
verdes.
• Chirapam shikwaykaamun.
• Está garuando.
46
• Wallpakuna chisha niptinchik
wiyayanmi.
decimos ¡chisha!
• Wasiichawqa chiwchiwanmi
achkikuyaa ampichaw.
lamparín en la noche.
47
chiwi. s. Papata, uqata, mashwatapis mana tamya chaq chakra. Lugar seco no
murunapaq chakitakllawan cultivado.
uchkukunata rurashqanchik, tsayman
• Taqay chakraqa chuchinmi.
shuk shuklla papata murunapaq. Surco
• Aquella chacra es muy seca.
hecho con chakitaklla para sembrar
tubérculos. chuchu. s. Chuchu ninchikqa
wawayuq warmipa kaqninta, llullu
• Chiwiman shuk shuklla papata
wamra ñuqñunta tsaypita ñuqñunta
wiñanchik.
shuqunanpaq. Teta, mama, ubre.
• En el surco se echa solo uno en uno
cf. chichi, ñuñu.
la papa.
kaykan.
surcos.
48
chuchuqa. s. Chawa chawalla yanushqa • Kay chukra uushaqa wañunaykan.
sara, niykur aqarishqa. Chochoca. • Esta oveja flaca está moribunda.
chuchwa. s. Mana lasaq qiru, qaarapa • Bota este pan duro para que se coma
chawpinpita wiñaq tullun. Maguey. el perro.
chukaru. adj. Mana wasichaw watashqa • El pan que compré ayer ya se está
ashmakuna. Chúcaro (animal). endureciendo.
bebé.
50
• Los niños están jugando con la chuqa. s. Puywanman mana alli wayra
pelota en la planicie. yaykuptin qishya. Tos.
• Awiluukunam chuqawan
chuñu. s. Mana shiprayuq papa,
qishyaykan.
qahachaw tsakichishqa, niykur aqashqa.
• Nuestro abuelo está enfermo con la
Chuño.
tos.
queso.
51
chuqpay. v. Yantata, imatapis ishkay, • Chuqyaqmi wasii waqtanchaw
kimsamanpis rurarkur churapakuy. chuqyaykan.
Juntar, doblar en forma ordenada, • El sapo viejo está croando a la vuelta
superponer objetos. de mi casa.
wasiman apayaanaapaq.
chakrachaw.
con piedras.
52
• Paqas ayaakunapaq apitam chutay. v. Imatapis llapan
churashaq. kallpanchikwan riwiptinchik, imatapis
• En la noche pondré mazamorra para qarachaypa apaptinchik. Jalar, estirar.
mis muertos. var. sutay.
“chuuchu-chuuchu” nir.
53
Hh
haacha. s. Mutunapaq, wallunapaq
haakay. v. Puywanninchikpita
wayrawan pitapis waqtanchaw,
pachanchaw puukay, quñuchinanpaq.
Soplar para calentar algo, dar aliento.
rurashqa. Hacha. • Shuk warmim wawanta haakan
pachanchaw.
55
• Mintiéndole lo llevo a la casa hacha2. adj. Pi runapis qallwash,
deshabitada. pukallishu aqchayuq. Rubio.
quinuales.
• Qanyan chamuyashqa ishkay haapa
56
hakapakuy. v. Achka mikushqa kaykan rumita takaykushqa kaptin.
pachanchik hakay. Hincharse. • La pierna del niño está hinchada por
pikantitam yanupaamanqa.
picante cuy.
57
hakukuy. v. Hakuta churakuy. Ponerse hamachiy. s. Imatapis aktaman qillqachiy.
la manta. Asentar por escrito en un acta.
punas.
58
hamaq. adj. Mana aruna chakra, purun • El niño se asfixió al colocarse un
chakra. Terreno no cultivable. plástico en la cabeza.
rantimuy.
hamay1. v. Puywanninchikman
• Vaya a comprar medicina para el
wayrata yaykuchiy, hitaypis. Respirar.
dolor de cabeza.
cf. shuutay, qushyay.
• Llullu hamaykaqta wiyaaramushaq. hampi2. s. Ima kurutapis
• Voy a escuchar si está respirando el wañuchinanpaq kaq. Veneno,
bebé. insecticida. var. ampi.
hamaychakaakushqa.
59
hampikuq. s. Hampiyta yachaq. • Wamrakunam
Curandero. var. ampikuq. hamuchinakuykaayan.
la casa.
60
• Kay runaqa sarata hanan hanallanmi hanaqpatsa. s. Patsapa hananchaw
uryaykushqa. kaqnin, wayra, pukutay purinan. Cielo.
• Esta persona superficialmente ha
• Wawqiimi hanaqpatsata rikaran.
cultivado el maíz.
• Mi hermano observa el cielo.
hanapaynatsu.
61
• Hapallanshaakuq pachachaw kaq
ñawpanchaw.
hankay. v. Achkata rashtamuy shumaq
• El viejito está dando pasos delante
yuraqlla quturaayaqpaq. Caer nieve,
de su casa.
cubrirse de nieve.
hapshi. adj. Imapis haaku kaq. Flojo.
• Hallqakunachaw achkatam hankan.
hapshiyaykan.
hapallanshaakuq. s. Shuk hacha
• Tu carca se está soltando de encima
qarwash waytayuq, puntakunachaw
del burro.
wiñaq. Especie de planta de la puna
cuyas flores son amarillas y semejantes a
una corona.
62
haqa. s. Imata qushqanpitapis mana • Wamram allaapam haqchiwsan
paaqaptin. Deuda. wishqawan kar.
El niño estornuda
kaa.
durmiendo.
63
haqrash. adj. Imapis makwa kaq. haqwa. s. Yurakunata , mallkikunata
Inservible, viejo (objetos). allpa rurinchaw chariraq. Raíz. cf. sapi,
sipi, watsu.
hitaraykan.
• Hay manchas en el paladar del perro. • Los niños están escribiendo poesía
en la escuela.
haqsuy. v. Imatapis kachuparkur
shimipita aqtuy. Botar algo de la boca
después de masticarlo.
haqsurkullar kachaykushqa.
masticada.
64
haruchiy. v. Siwarata, triquta • He pisado el rabo del gato en la
patsachaw kawalluwan haruchiy. noche.
Trillar. var. haluchiy.
hatikay. v. Imapis uchkuman yaykukay.
Atracarse; meterse adentro.
costal.
de su padre.
haruy. v. Chakiwan pampaman
lluchkay. hatipay. v. Shukta llachapanta churapay.
Pisar, pisotear. var. haluy. Vestir.
menor.
65
hatun. adj. Imapis mana ichik kaq,
mana taksha kaq. Grande, alto.
hatun kaq.
hermanos.
hawa1. adv. Imapis mana rurichaw
hatunkaray. adj. Allaapa hatun kaq. kaq, waqtachaw kaq. Afuera, la parte
Muy grande; inmenso. exterior. cf. waqta, washa.
hamaraykan.
• Hatunkaray wasita ruranchikman.
• Mi padre está sentado al pie de la
• Deberíamos hacer una casa muy
chacra.
grande.
66
hawiy. v. Imatapis uchkuta rurarkur hawnakuy. v. Umanchikman hawnata
ichichiy. Plantar un palo, estaca, poste. churakuy puñunapaq. Ponerse
almohada.
• Tsayman allquta watanapaq qiruta
• Hay que plantar un palo ahí para • Ponte de almohada este poncho de
67
hayay. v. Mana murushqa chakra, haytay1. v. Chakinchikwan takar pitapis
wasichaw mana imapis kay. maqay. Patear, dar de puntapiés.
Desocuparse.
• Wamrakunam haytanakuyan.
• Yanasaakunawanmi haytanawan
pukllayaa yachaywasichaw.
chakranta haytayanqa.
chakra de mi tío.
68
hichay. v. Imapis yakunaw kaqta hichkay. v. Imapis qachqa kaptin
patsaman tikray. Derramar, echar. shukwan llushuqyachiy. Raspar.
• Warmikunam millwata
69
• Wayru papata mikuptiimi hinchiy. v. Imatapis makiwan
hikchuchiman. chakiwanpis sinchiypa wiñay. Embutir.
• Cuando como papa wayro me hace
• Tsay wamrata papa llapita
hipar.
shiminman hinchiy.
hikutay. v. Imatapis ras ras ruray. • Embútele puré de papa a ese niño.
Apurarse.
hikutayan.
ropas.
Limapita.
70
• Kay markachawqa achka hipashmi hiqchiray. v. Wamra qayaraypa waqay.
kan. Llorar gritando (un niño).
• En este pueblo hay muchas
• Ullqu wamram hiqchiraykan.
muchachas.
• El niño está llorando.
• Se ha deshilado el brazo de mi
chompa.
• Papanchik hiqaraykaamun.
hiray. v. Ratashkunata rurar awuhawan,
• La papa está germinando.
watuwan laqay. Coser. var. hilay.
hiqay2. v. Pampaman tuniy. Caerse.
• Warmim ruripanta hiraykan.
hiqashqa.
hueco.
hiqchipaykan.
• Esta mujer le está coqueteando a
aquel hombre.
71
hirish. s. Ichiklla pishqu waytakunapa • Naanikuna kaarukunapaq
mishkinta shuquq. Picaflor. cf. chilyaq, hirkakunapa chawpinpam pasan.
winchus. • Las carreteras para los carros pasan
winanapaq.
papa.
manam ichintsu.
para.
72
hitapay. v. Pitapis mana kaqta tumpay. • Bota estos mates viejas afuera.
Echar culpa.
hitqa. s. Mikuna hacha, sara
• Wawqii rurashqanta ñuqata chakrakunachaw wiñaq. Mostaza
hitapayaamashqa. (planta silvestre que tiene hojas
• Lo que hizo mi hermano me echaron comestibles). var. de shitqa.
la culpa a mí.
• Mamaa saratam ankaykan hitqa
risakuykaayan inlisyachaw.
rezando en la iglesia.
• Achkatanam huchallikuykanki.
73
• Llullukunaqa huchaynaqmi kayan. hukkaq. adj. Ishkaypita shuklla kaq. El
• Los bebés son inocentes. otro. var. de shukkaq.
huchayuq. adj. Pipis mana allita ruraq. • Hukkaq hatun mankata apamuy.
Pecador, culpable. • Trae la otra olla grande.
ruraykashqanchikta.
• Huchum naanita chapashqa.
• Terminemos rápido lo que estamos
• El derrumbe ha tapado el camino.
haciendo.
piqanpa shikwamun.
el sudor de la cabeza.
huchuy. v. Imakunapis kashqanpita
mashtakay. Derrumbar. hunaq. s. Inti ullumushqanpita inti
hiqashqanyaq. Día. cf. Punchaw.
• Uushakunapa kanchanmi
74
hunaqay. v. Maymanpis aywar imapis • Waakakunapa pachan huntanam
llenos.
• Yanasaami hunaqaamushqa
la lluvia.
• Hatun manka hunishchawmi
• Uusham yaykukuykushqa
hunquman.
75
• Llapan marka masiikunam • Los hombres voltean la paja en la
manchakaachishqa. yakupita.
• Dicen que el alma asustó al niño. • Los niños sacan renacuajos del agua.
76
I i
ichapis. adv. Imatapis mana allita
un duende en el río.
• ¡Ichiy rikanaykipaq!
izquierda.
• Ichik ullqush yuripaañaq shuk
78
iillu. adv. Imatapis mana shumaq illa. s. Ima mana kaq kaqpinaw
musyaptinchik. Probablemente. yurimushqa alli kawayninchikpaq.
Amuleto.
• Allquchaa iillu tantata mikushqa.
rachirishqa.
79
• Cuando el tejedor estaba tejiendo se • ¿Imanirtaq shamushqatsu?
80
inka. s. Unay hatun markanchikchaw inku1. adj. Ratash, qarapis mana
runakunapa hatun umalliqnin. Inca, sutakaq. Arrugado, encogido.
autoridad suprema del imperio incaico.
• Chakwaskunapa qaranmi inku.
Manku Qapaq.
papa.
organizador de pallas.
81
inkuyay. v. Wamrapis, ashmapis uyu intiwatana. s. Inti purishqanta tupuna.
kay, mana wiñay. Enflaquecer, no Reloj.
crecer.
• Intiwatanata rikarmi wamrakuna
• Intiykaamunnami
qallaykun.
comienza a calentarse.
82
• Millwam isankakunachaw kaykan • Ishkaqmi aruykaayan.
aywashaq.
84
isku. s. Yuraq ñanpulla rumi; tsaytam
runakuna kukatawan chaqchayan. Cal.
aqayaananpaq.
85
• Ismaytanqaqta harush kanki. isqun. num. Chunkapaq shuk pishiq.
• Has pisado al escarabajo. Nueve.
ismu. adj. Imapis mana mikuna kaq, • Isqun wasillam kay markachaw kan.
mana alli kaq. Podrido. • Solo hay nueve casas en este pueblo.
• Chakwan isqamraykun
machkawan.
86
Kk
kaa. interj. Imatapis ashiykaptinchik
kacha. s. Pitapis rantipakuq
kachaptinchik, pipis, willakuq aywaptin.
Mensajero, hacedor de mandados.
• Toma, mamá.
kachapay. v. Imatapis shukta haqipay.
Dejar para alguien.
kachapaamay.
dejándome se fue.
kaasukuy. v. Pipis
willapaamashqanchikqa wiyay. kachay. v. Imatapis chararaykar manana
Obedecer. cf. wiyakuy. chararay. Soltar, dejar libre.
88
• Mi padre dejó en libertad a las vacas
en los cerros.
• Kawalluta kachichiy.
• Dale sal al caballo.
• Arukuqkunam kachitaykaayan
aychata kankayaananpaq.
89
kachu. s. Patsa qiwapita rachiptinchik kachuy. v. Kirunchikwan mikuna aqay.
ñuqñu niraq yarqur chiklinaw rurakaq. Masticar.
Mascón.
kachucha. s. Chukutanaw
umanchikman hatikunapaq mana achay
rupamaananchikpaq. Gorra.
• Wamrakuna warmikunawan
papata kachuykaayan.
masticando papa.
quemando.
kakyay. v. Achkata mikurir
kachupi. s. Imatapis hanalla kachurir pachanchikpita shiminchikpa achka
hitashqa. Restos de algo masticado. wayra yarqamuptin. Eructar.
90
• El niño ha eructado luego de tomar • Hatun mankawan achka kalduta
hirachinaapaq.
coser.
kalaminawanmi wasinkunata
qatayan.
kaykan?
• ¿Dónde estará mi rueca nueva?
91
kallana. s. Mitupita anqaranaw kallishtu. s. Harinawan, yanashtuwan
ankakunapaq manka. Tostador. var. llushinakuy puklla. Carnaval.
kanalla.
• Chiinakunam kallishtuta
92
kallki. s. Rumikunachaw, • El tejedor está golpeando con la
hirkakunachaw ruriyaq qashqashqa kaq. kallwa.
Encañada.
luychu.
kallpachakun.
las piedras.
nuestros caminos.
93
kamakaachiy. v. Imatapis allichay.
Ordenar las cosas, acomodar.
• ¿Uywakunata kamakaachish
kankinaku?
mirkapapaq apashaq.
con queso.
94
• Uushakuna kanchanchawmi • Separé esta carne para que ustedes la
puñuyan. asen.
ashtanapaq wasiman.
barro a la casa.
kankayaanaykipaq.
95
kaptuy. v. Kiruwan ima watutapis karkash. s. Waakapa tsakishqa
rachiy. Romer el hilo con los dientes. ismaynin.
Bosta.
• Kay watuta kaptupaamay, manam
sobreviva el fuego.
kapuy. v. Imayuqpis kay. Tener, poseer.
• ¿Papata qaramanaykipaq
kapushunkiku?
96
kasha. s. Ima yurakunapapis awuha sopa de papa.
kaqnin. Espina.
kashtiy. v. Tukshiy; llawcha
• Waakata tukshiykan kasha. imakunatapis hatiy. Hincar, introducir
• La espina le está hincando a la vaca. al puntiagudo.
97
kaspa. s. Sara qurunta. Mazorca. • Kaswilata apamuy haka pikantita
ruranapaq.
de cuy.
taytaapaq.
katu. s. Imapis wallkallata kachay.
• Mi madre está asando choclo para
Sobra, resto.
mi padre.
quyarkuyash kaa.
muntashqa sharaykaamun.
kay2. pron. dem. Imapis
• La autoridad está viniendo a caballo. ñawpanchikchaw kay. Este, esta.
99
kaya. s. Uqapita tuqushtanaw kichki. adj. Imapis mana ras yaykuna
rurashqanchik. Oca fermentada. kaq. Estrecho, angosto; apretado.
• Kay naaniqa kichkim.
• Kananqa kaya apillatam mikushun.
• Este camino es angosto.
• Hoy solo comeremos mazamorra de
• Yachaywasichawmi wamrakunata
yachachikuq kikinchaykan.
100
kikiy. pron. dep. Imatapis mana killiksha. s. Hatunlla pishqu, arashta,
shukwan ruraptinchik. Uno mismo. ukushta, ichikllallan pishqukunatapis
mikuq. Cernícalo.
• Kikiyki aychata kuchuy.
mikunanpaq.
killa1. s. Quyllurnaw patsapa hiruruqnin
• El cernícalo lleva una lagartija para
muyuq, hanan patsachaw ampikunapa
comer.
yarqumuq. Luna.
kimsa. num. Chuskupaq shuk pishiq.
Tres.
rikashun.
• Ñuqa kimsa paniyuqmi kaa.
• Esta noche veremos la luna nueva.
• Yo tengo tres hermanas.
101
• Taqay kinraychawmi atuq • Ñañaami watuwan kiputa ruran.
viendo el kipu.
kinwa. s. Ichikllallan, aqunaw mikuna.
Quinua. kipuy. v. Iksiy muqu muqu ruray.
Anudar.
• Yachaywasichawmi kinwa uchuta
quinua en la escuela.
kirma. s. Hatun hakuman llanulla
kipu1. s. Watu, , waska, imapis mana shukshukuna watashqa, qishyaqkunata
paskakaananpaq watashqa; Iksiptinchik wanturkur purichinapaq. Camilla.
muqu rurakaptin. Nudo.
• Qishyaq wamratam apaykaayan
camilla al hospital.
102
kiru. s. Shiminchikchaw yuraq saranaw • Pishqukuna qishunta rurayan
kaq, imatapis mikur kachunapaq. kiswarchaw.
Diente. var. kilu. • Los pajarillos hacen su nido en el
quishuar.
• Llullupa kirunmi yarquraykaamun.
• Están saliendo los dientes del bebé. kita. s. Patsachaw hatun uchku yakuta
chararaanapaq rurashqa. Estanque.
kishpi. s. Crispinpa kuyay shutin.
Hipocorístico de Crispín. • Kitapa yakuwanmi chakrata
parquyan.
• Kishpim kanan hunaq papata
• Riegan la chacra con el agua del
uryamunqa.
estanque.
• Crispín hoy día cultivará la papa.
kitañaakuy. s. Wamrakunapa
kishti. s. Cristinapa kuyay shutin.
warkan rutuy. Primer corte de pelo.
Hipocorístico de Cristina.
cf. warkarutuy
• Kishtita qayamuy mikunanpaq.
mikunchik.
103
kiwicha. s. Kinwa kasta mikuna. • Kananmi kuchku kanqa.
Quihuicha. • Hoy será el kuchku.
kuchkuykan.
kuchku. s. Raymi ruraq, chawpi • Los niños juegan en la orilla del río.
hunaqchaw, llapan runata tawrita qaray.
kuchuy. v. Imatapis kuchilluwan ruquy.
Comida que se ofrece al pueblo en una
Cortar. var. kutsuy, kusuy.
fiesta (especialmente altramuz).
• Wallim aychata kuchuykan.
104
• Valentino está cortando la carne. kukun. s. Runapa, ashmapapis awkis
kaqnin. Anciano. cf. ruku.
kukuchi. s. Rikranchik chuqpakashqan.
Codo. cf. kukush.
• Awiluuqa kukunnam.
para harina.
qutsuykan.
• La paloma está cantando en el aliso.
105
kukush. s. Rikranchik chuqpakashqan. kullku. s. Kukulinaw ichikllan chuku
Codo. cf. kukuchi. niraq. Tórtola.
• El codo del niño tiene una herida. • Los niños atrapan una tórtola.
rikachinakuyan.
ruranapaq.
rakiyan.
con el culli.
106
psicosomático. kunkush. s. Hallqachaw qaaranaw
wiñaq, itsanqa chawpinpita wiñan hatun
• Ñañaapa rikranmi kumayuq.
chuchawnaw. Puya Raimondi.
• Mi hermana tiene un malestar en el
kashanchaw.
kumay. v. Imatapis patsallapa maytapis
• La oveja se ha enredado en las
apay. Empujar.
espinas de la puya.
kuntuman.
kunka. s. Umata qasqutawan tinkuchiq.
• Están llenando bastante chicha en el
Cuello, pescuezo.
cántaro.
• Yachaywasichawqa kunkukunachawmi
taakuyaa.
bancos.
107
kuntur. s. Hatun yana pishqu, yuraq kurku. adj. Allaapa inkikashqa kaq.
kunkayuq. Llapan pishqukunapita hatun Jorobado. cf. quru.
kaq. Cóndor.
• Kurku runaqa kay wasichawmi tan.
kunkayuqmi. casa.
• Yachaywasichaw wamrakunam
kurnitata tukayan.
• Los niños tocan la corneta en la
escuela.
108
kurpakunawan rurayan. • Wamrakuna mamanpa
de su madre.
kuru. s. Patsa rurinchaw kawaq
ashmakuna. Gusano. var. kulu. kushi. s. Mana llaki kaq. Felicidad,
ventura.
ashishwan.
kururay. v. Watuta haytanatanaw ruray.
• Todas las personas deberíamos
Ovillar. var. kururuy.
buscar la felicidad.
yachaywasichaw.
109
kushma. s. Waqtanchik churakuna kutichinakuy. s. Uryachaw, mikuychaw,
ratash. Camisa. llamichikuychawpis qunakuy.
Reciprocidad.
• Wamrakunash kushmanta
mano.
Kutay. v. Makinchikta aptarkur
maqakuy. Dar puñetazos. kututu. s. Hakapa urqun. Cuy macho.
la feria.
110
L l laatay. v. Nuna patsaman pachanta
churaykur sutakar ayway. Gatear.
• Ushnukunachawqa achka
laahakunatam tarinchik.
112
lamkay. v. Imapaqpis makita mashtay. lansaykan.
Estirar la mano; tantear en la oscuridad • El perro negro está vomitando por
(algo que está al alcance). haber comido mucho.
113
laqakuna. s. Imapis mana laqchiy. v. Makiwan yakuta maymanpis
kachakaananpaq laqanapaq kaq. Goma, chaqchuy. Rociar; aventar (líquido),
pegamento. echar agua con la mano.
barro.
kutimushqa.
laqay. v. Ishkay imakunatapis lashtay. laqu. adj. Ima ruqunapis mana ruquq
Adherir. kaq. Desafilado, sin filo.
114
• Este cuchillo ya no corta nada. warminta laqyashqa.
en la piedra.
laqwa niyashqanta.
• Wira kuchiqa allaapam lasan.
• Esa mujer no sabe que le dicen
• El chancho gordo es muy pesado.
metiche.
115
lasyayanmi. • Waway, triquta ankay niykur
del perro.
lawsa. s. Shimipita yakunaw hurpa
latuy. v. Imatapis llapiy. Abollar, tuqay aywaptin. Baba. cf. lamati.
achatar.
• Wamraykita pichapay lawsanta.
babean bastante.
lawtam kaykan.
116
• Debido a que echaste bastante azúcar • Runakuna liqitata haruyan tikata
liqmaraykan.
117
• Listukuy kanan, waray tutallam • Paniimi rantikun lukmata.
• Ashnu mana qishpinanpaq allita • Todas estas agujas están sin punta.
liyay.
luychu. s. Hatun chiwanaw ashma,
• Amarra bien al burro para que no
hirkakunachaw taaraq, uqi niraq
escape.
aqchan. Venado. var. lluytsu, luytsu.
118
Ll ll
llachapa. s. Qaranchikpa hananman
llachkikay. v. Qirukuna kallapanpita
ishkayman rurakay, shillikay. Rajarse. cf.
shillikay.
kayan.
wañushqa kaptin.
llachapayay. v. Ima llachapapis pasaypa
• Mi madre está triste por la muerte de
makwana kay. Envejecerse, volverse
mi hermano.
viejo (cosas).
• Limachaw rantishqaa
llachapaakunaqa pasaypa
llachapayashqanam.
120
llakichiy. v. Pitapis mana kushishqa llakipay. v. Pitapis kuyapay.
kaachiy. Entristecer, apenar, causar Compadecer, preocuparse por alguien.
preocupación.
• Kay runaqa upyarmi purikun,
El hijo de esa mujer al no volver a su casa aunque no haya nada para que coma
121
• Papatash raslla allayashqa llamiy. v. Ima mikunatapis ichikllata
llallinakur. mikuy. Probar, saborear. cf. yaway,
• Dicen que cosecharon rápidamente malliy.
la papa compitiendo.
• Arukuq warmim llamirin
ruminaw chukrum.
122
llampuchiy. v. Ima chukrukuna • Como si fuera gato el pan que
kaqta llampuman tikrachiy. Suavizar, le regalaste está comiendo por
ablandar. poquitos.
123
llantin. s. Hampi hacha ima hakashqa • Tamyananpaqnaw
kaykaqta rapranta timpuykachir. llantukaykaamun.
Llantén. • Como para llover se está anublando.
manchawraq llantukushun.
kan.
vellosidad.
125
llapchiy. v. Makiwan imatapis kupay llashtay. Mituta pirqakunaman laqay.
ñanpuyaananpaq. Lapchiy. Ablandar. Revocar, enlucir; untar.
deshoja hojas verdes del maíz. • Shuk runata rikash kaa sarapa
llaqinta llawchaykaqta.
llaqllay. v. Qiruta shumaq
• He visto a una persona jalando
kuchillukunawannaw ruqupay. Labrar
(hacia abajo) las hojas del maíz.
madera.
Llawchi. adj. Imapis mana ruqu, mana
• Wasi ruraqmi qiruta llaqllaykan
luqtu, puntayuq kaq. Puntiagudo,
wasipa kumpanpaq.
agudo; cortante.
• El albañil está labrando la madera
126
• Llawchi kashumanmi qunqurniita llikiy. v. Ratashkunata, aychata
takaykush kaa, tsaymi uchku kaykan. shilluwan rachiy. Rasgar.
• En el kashu puntiagudo me golpeé
• Wamrakunam llikiyan shuk
mi rodilla, por eso, está hueco.
ratashta.
de su huerta.
kutankunachaw.
• Yanasaami shumaq llikllanta
• Las arañas tejen su telaraña en los
churakun michikuq aywananpaq.
rincones de la casa.
• Mi amiga se pone su hermosa manta
127
• Los escolares se lavan las axilas. llipta. s. Kinwapa yurankunapita
kayashqachik uchpa kukawan
llilli. s. Ishkay chankanchik
chaqchanapaq. Ceniza del tallo de
tinkushqan. Ingle.
quinua (para mascar con coca).
• Waynapa llillin nanan.
• Tsay warmi aywaykaq llipta
• Al joven le duele la ingle.
papawan trukananpaq apamushqa.
128
• Allquumi lliqllishta qatiykachan. lluchkakay. v. Mituchaw chaki mana
• Mi perro persigue al ave centinela. takyay, qarachakay. Resbalarse.
kaykan.
• Llisha shumaq hakuta awaykan.
• Me resbalé en el camino de abajo,
• Gliserio está tejiendo una manta
por eso mi ropa está sucia.
bonita.
pukutaypis kantsu.
lluchkam kaykan.
• Wasita llashtayaananpaqmi mituta
• Está resbaloso el camino, porque ha
lluchkaykaayan.
llovido.
• Está pisando barro para revocar la
casa.
129
llukiy. v. Imatapis makiwan chutaypa • Uryaq runam llullapaayaamashqa,
hawiraykaqta hipiy; wallpapa purunta, tsaymi kananyaq chaamushqatsu.
millwata, aqchata, qiwatapis patsachaw • El trabajador nos ha engañado por
hawiraykaqta chutaypa hipiy. Sacar esa razón no llega hasta ahora.
plantas de raíz; desplumar.
llullu1. s. Tsayraq yurishqa, manaraq
• Shipshim suwa papaata llukiypa puriq wamra. Bebé o niño de muy corta
hipishqa. edad. cf. ñaña.
• Anoche el ladrón ha sacado mi papa
jalando el tallo.
kaqta riman.
130
llullu2. adj. Mana achka watayuq kaq, punku kirullankunawan imatapis
malta kaq, llampu kaq. Tierno (seres kachuy. Masticar con los dientes
animados o vegetales). delanteros (por falta de molares).
nuera.
llupapay. v. Qaranchik shinwawan
llumchuyyay. v. Pi hipashpis llumchuy kupashqanaw kay. Escocer.
kay. Volverse nuera.
• Waqtaami allaapa llupapan.
llumchuyyashqanam.
llupi. s. Robertopa Rupertopapis kuyay
• La muchacha que quise ya se volvió
shutin. Forma abreviada de Roberto o
nuera.
Ruperto (hipocorístico).
llumlluy. v. Pipis mana waqun kaptin
• Tsay warmipa qusanqa Llupim.
131
• El esposo de esa mujer es Roberto. • Awiluumi lluqinwan wirun allquta.
• Lluqllam chakrakunata
qashqarishqa.
lluqay. v. Runa, ashmapis wichayninpa
• Un aluvión arrasó las chacras.
ayway. Subir.
lluqtipay. v. Pitapis llachapanta
• Wamrakunam lluqaykaayan
hurqupay. Desvestir.
hirkapa.
cerro. armakunanpaq.
132
lluqtiy. v. Imapis watarashqanpita • Warmikunam llushtuta awikaayan
hapshiyar yarquy; llachapata hurqukuy. mayuchaw.
Zafarse de donde está amarrado; • Las mujeres están lavando el mote
desvestirse. en el río.
el río.
• Wamrakunam qillqana maytunta
133
Mm
maa. interj. Imatapis rurayta munar
mullakata runakuna mikuyaptinqa,
shinkashqanaw rikakuyan. Planta
silvestre con propiedades narcóticas.
• Maa kay chakrapita papata • Esta persona les hizo comer macha-
wasinchaw.
135
machka. s. Ankashqa niykur aqashqa • Tiende estas mantas para que
siwara, triqupis. Harina de cebada y sequen.
trigo tostados.
tsakinanpaq.
136
maki. s. Rikranchik ushashqan • Amarremos al chancho de la pata
rukanayuq kaqninchik. Mano. para que no escape.
kaykan.
• Wamrakuna pukllayan
makinkunawan.
makiyuqmi yurishqa.
makwayaykannam.
• Kuchita makshunpita mana
• El poncho que mi padre me tejió ya
qishpinanpaq watashun.
se está envejeciendo.
137
kaykan.
demasiado deliciosa.
makyamay.
mazamorra.
• Warmikunam mallaqaypita
aayapaakuyan.
138
• Kuchiykunaqa mallwallaraqmi maman. adj. Ima uywapis wachananpaq
kaykaayan. kaq. Hembra reproductora.
• Tus cerdos todavía están tiernos.
• Maman uushata chariyay
pishtanapaq.
degollarla.
Madre.
manakaq. adj. Imapis mana kaptin;
• Mamaami allaapa kuyaman. pipis mana ima ruraytapis atiq.
• Mi madre me quiere mucho. Inexistente; inútil.
manam atintsu.
manchachimashqa.
139
• La vaca apareciendo de repente me • Mamaami mankata awin papata
manantial. kayan.
qatayaananpaqmi matankaykaayan.
140
manya. s. Ima raku watupis runatapis kutichinanchikpaq pipis qumaptinchik.
uywatapis chakinpita watanapaq. Pedir prestado.
Atadura.
• Kashu mañakuqmi aywaykan
vaca.
mañay. v. Imapis mana kapumashqa
manyay. v. Runatapis uywatapis chakinpita wakinta qumananchikpaq rimapay.
ima watuwanpis mana maytapis Pedir. var. manay.
aywananpaq, mana karuta aywananpaq
• Wawqiimi mañakun yanasanpa
watay. Manear, maniatar, atar.
takllanta.
mañakunata.
maqchiy. v. Siwarata, triquta muruy.
• Los niños aprenden una oración en
Aptarkur wakpa kaypa hitay. Esparcir la
la escuela.
semilla.
mañakuy. v. Imatapis niykur
141
• Yanasaami maqchiykan siwarata
chakranchaw.
en su chacra.
pueblo.
maray. s. Hatun palta aqakunapaq rumi.
Batán. var. malay. markamasi. s. Shuk markallapita
kaptinchik. Paisano.
• Uchutaqa aqanchik maraychawmi.
142
• Tayta Shanti llapan waakantam
markashqa.
sus vacas.
rantikumay, mamay.
marpuy. v. Quchaman uywakuna hiqay.
• Véndeme solo un brazado de leña,
Caer a una laguna (un animal).
señora.
chipyaq mashtakashqa.
se ha desparramado complemente.
sara mashtaraykan.
144
• Wawqii yachaqmasinkunawanmi • Awkin matichaw apita upuykan.
• Pi uushaata suwashqanta
matanka. s. Waqtanchikpa uman kaq.
musyanaapaqmi mayacachaykaa.
Nuca.
• Para saber quién robó mi oveja estoy
matankanchaw.
mayapakuy. v. Manakaqpita imatapis
• Mi padre carga a mi hermanito en la
wiyapakuy. Equivocarse pensando haber
nuca.
escuchado algo.
mati. s. Chilapita rurashqa imatapis
• Pipis puriykaqtanawmi
tsaychaw mikunapaq. Mate; recipiente
mayapakush kaa.
de calabaza.
• Como si estuvieran andando alguien
145
mayay. v. Imapis kananpaq kaqta maytu. s. Achka qillqashqayuq:
musyay, imapis kaqta wiyay. Tener un yachaykuna, willakuykunapis. Libro.
presentimiento; sentir.
wiyashqatsu.
mayuchaw.
146
micha. adj. Imatapis mikuykar mana michipay1. v. Pitapis ima rurashqantapis
llamichikushqa. Mezquino. pakayllapa rikapay. Espiar, vigilar,
observar.
• Micha runa hapallan mikuykan
beber.
michakuy. v. Markakunachaw,
wasikunachaw ima ruraypis mana michipay2. v. Shukpaq uywankunata
awnishqa kay. Prohibir, mezquinar. rikapay. Pastar para otra persona.
muchachos jugar en las chacras. por eso, su nieto le cuida sus ovejas.
uushaakunata michinanpaq.
147
michiy. v. Maychawpis qiwa • Yachachikuq miisa hananchaw
kashqanchaw uywakuna mikuptin rikay. qillqakuykan.
Pastar. • El profesor está escribiendo sobre la
mesa.
mikuchishun.
michkam.
148
mikuy. v. Runa ashmapis mikunata
shiminchikman churarkur, alli kachurir
millpuy. Comer.
ayer.
millish. s. Ishkay wamra shuk yuriylla
mikuykunapa shinrinakuynin. s. yuriptin. Mellizos.
Pikuna, imakunatapis, imapaqpis
• Kay ishkay warmi wamraqa
mikuyanqanta musyay. Cadena
millishmi kayan.
alimenticia.
• Estas dos niñas son mellizos.
• Yachaywasiichawmi wamrakuna
millqay1. s. Warmikupa qunqurnin
yachakuykaayan imanawpis
hanan. Regazo.
mikuykunapa shinrinakuynin
alimenticia. mujer.
149
millqay2. v. Warmikunapa qunqurnin millwayay. v. Imapis millwaman
hananman imatapis churaraachiy. tikraptin. Volverse como lana.
Cargar algo en la falda.
• Kay haku mana alli awashqa kar,
awananpaq.
150
(que trabaja sin pago). mirkapa. s. Aruq aywar, michikuq
aywar mikuna apay. Fiambre.
• Minkakuna chakraman
fiambre.
minkay. s. Runa chakrachaw qillaypaq
arupakuq. Peón. misha. adj. Imapis ishkay rikuq kaq.
Bicolor, matizado.
• Chunka minkaywanmi papata
misha.
mirachiy. v. Imatapis ayka kutipis
mirachiy. Multiplicar. var. milachiy. mishi. s. Wasichaw taaraq ashma,
• Rantikuq runa qillayninta mirachin ukushta mikuq. Gato.
ishkaypayan.
por dos.
miraykuyan.
• Yana mishim ukushta qatiykachan.
• Las ovejas de mi abuela aumentan
• El gato negro persigue al ratón.
demasiado.
151
mishki1. s. Imapis mikuna asukarnaw Barro, lodo. cf. liqita, ñiqi.
kaptin. Dulce.
• Ama tsay naanipa aywashuntsu,
tu poncho. mikuyaanapaq.
153
mukay1. v. Chakitakllawan hamaq • Aquella mujer tuerce la lana muy
chakrata tikray. Voltear la tierra con bien.
chaquitaclla.
mulinu. s. Aqakunapaq ishkay llaq-
llashqa muyu rumikuna. Molino de
piedra.
arriba.
• Ñuqam triquta aqaachii
cuando me caí.
• Pillum kawalluta munturan
155
• Kuchiqa ishkay llullu muru • Wawqiimi muskin mamaa
moteados. madre.
• Muspayniichawmi paarir
aywakurqaa.
• Murukuy chaaramushqanam.
chakra kuchunchaw.
en el borde de la chacra.
• Pampakuychawqa mutitam
156
mutuy. v. Haachawan, imawanpis muyanakuy. v. Ima qishyapis
hachakunapa kullun walluy, charimashqa, tsay wakinta chariy.
ashmakunapa chupan ruquypis. Cortar, Contagiarse.
cercenar.
• Wamrakuna chuqata
muyanakuyan.
la puerta. chacra.
157
Nn
nanachikuy. v. Imanchikpis nanay.
Sentir dolor.
• Taytaa qanyanpitanam
naani. s. Maypapis purinapaq kaq
nanachikuykan.
patsaachishqa. Camino.
• Mi padre ya desde ayer está sintiendo
dolor.
nanaqshimi. s. Shiminwan,
rimayninwan pipis shukta ashlliptin.
Dícese de la dura, ofensiva.
nanaqshiminwan waqachishqa.
escuela. nanaykaaman.
159
nanay2. s. Imanchikpis mana alli • Napanki awiluykita.
maakuptin. Dolor. • Saludas a tu abuelo.
160
nikuchu. s. Nicanorpa kuyay shutin. ninaqallu. s. Llullakuq, manakaqta
Diminutivo de Nicanor. parlaq. Persona mentirosa.
nina. s. Imapis rawraq kaq, achki kaq. ninay. v. Imatapis niyta munay.
Fuego. Significar, querer decir.
rikanchik. colores.
• Caminando en las noches se ven
luciérnagas.
161
niy. v. Runa pitapis rimapashqan. Decir. nuqtay. v. Mikunakunata, yakuta,
imatapis tunquripa ulluchiy. Tragar. Cf.
• Wamram mamanta nirqan tantan
ultay.
rantinanpaq.
• Mi madre está tostando frijol para • El toro castrado tiene más fuerza.
fiambre.
nuyu. adj. Imapis yakuwan hichapashqa
nuna. s. Yarpachakuq, rimaq kaq kaq, tamyawan uqutashqa kaq.
ashma. Gente, persona. Cf. runa. Húmedo, mojado. Cf. uqu.
mojada.
162
Ññ
ñakay1. v. Kawayninchik mana alli
•
•
Kay ratashqa kaykan.
• Warmikunam ñakariyan
qusankuna maqayaptin.
• Ya tienes bebé.
Ñampu. adj. Charishqa mana chukru
kaq. Suave, blando. var. ñimpu. cf. llampu.
164
ñaqcha. s. Aqchata shumaq charanapaq. ñatin. s. Pacha hanachaw ayaqyuq kaq.
Peine. Hígado.
ñatum.
• Wamrakunam ñaqchakuyan
yachaywasiman aywayaananpaq.
escuela.
• Yanasaapa ñawinmi hatun.
165
ñawinchay. v. Qillqashqa kaqta • El chancho está yendo delante del
rikaykur, nishqanta rimay. Leer. var. burro.
ñawintsay.
ñawpa2. adj. Imapis punta kaq.
• Yachaywasichawmi wamrakuna Anterior, remoto, antiguo; delantero.
maytunkunata ñawichaykaayan. var. nawpa.
• Los niños de la escuela están leyendo
• Ñawpa runakunaqa chakillapam
sus libros.
maytapis aywayaq.
166
• Yachaywasiichaw ñikatuwan los está entrecerrando.
ñipiykuyashqa.
ñillpuqtun. s. Tunquri qipamanpa
• Nuestros peones después de comer
puywanyaq wayra apaq. Tráquea.
durmieron un rato.
167
punkunta ñiqitashqa. • Sarata ñuchuchish kaanam.
ha comido apresuradamente.
ñukiy. v. Runa, ashmapis umamanpa
ñitiy. v. Imatapis shukpa hananman rikay. Mirar hacia arriba. var. nukiy.
kaachiy. Aplastar, machucar, oprimir. cf.
• Wamrakunam ñukiraykaayan.
tanuy.
• Los niños están mirando hacia
ñuñuykan.
rato.
de la teta.
ñuqñuy. v. Imatapis yaku kaqta shuquy.
ñuñush1. s. Pipapis qipa wamran kaq. Chupar (líquidos). cf. shuquy.
Último hijo.
• Wirupa yakullantam ñuqñunchik.
wawanmi. su líquido.
169
• Wawqiiqa ñushpallaran kaykan. • Ima murutapis machkapaq kaqtaqa
molido.
mazamorra.
fino.
170
Pp
paariy. v. Pishqukuna patsapita pintir
•
•
Pachaa tinkushqanyaqmi mikurqaa
qanyan.
• Pachakchakitam wamrakuna
tariyashqa naanichaw.
en el camino.
pacha. s. Runapa, ashmapapis
tunqurinpa hawanchaw pikshanaw pachilla. s. Rumiwan, tikawan, qiruwan
mikushqanchikta winanapaq. Estómago. imatapis rurar, hatun kaqkunapa
chawpinman ichik rumi, tika, qirun
churakuna. Cuña.
pachillayuqta.
una cuña.
172
pachka. s. Ichikllallan kuru llikan awaq. • Las pallas están bailando en la fiesta.
Araña.
pachkakuna kan.
arañas.
wañunanpaq.
• Pallakunam qachwaykaayan
raymichaw.
173
pallay2. v. Imatapis patsapita aylluy. • Ñuqaqa ashamashqaykita
Recoger, alzar. pampachaykurquunam.
pukllaykaayan.
papa. s. Uqa, mashwa, ulluku kasta
• Los niños están jugando debajo de la
imaykachaw mikunapaq. Papa (solanum
catarata.
tuberosum).
175
paqchiy. v. Makinchikpa paltanta achka • Las mujeres están tejiendo ropas
kuti takachiy. Aplaudir. bonitas de la lana de alpaca.
ashmakunata rurayan.
mármol.
• Wataraykaq ashmakunatam
paskaykaayan.
176
patak. s. Hirkakunachaw murukunapaq pichana. s. Ichupita, ukushpa chupan
pampachashqa. Andén. qurakunapita rurashqa puqita
hurqunapaq. Escoba. var. pitsana,
• Patakkunachawmi muruykaayan
pisana.
kinwata.
pichapakuyan.
177
piltay. v. Aqchata, imapis tsaynaw kaqta
kimsapayan away. Trenzar.
piltakuyan.
piki. s. Usanaw ichikllallan ashma
• Las niñas se hacen trenzas.
kuchi rurunchaw taaraq. Nigua, pique.
pincha. s. Patsachaw naaninaw
• Pikim kuchita uyuyachin.
uqtishqa, tsaypa yaku aywananpaq.
• El pique enflaquece al chancho.
Canal, acequia. var. pintsa.
piksha. s. Kukata, imallatapis
• Llapan ullqukunam pinchata
wiñarinapaq awashqa. Bolsa.
pinchaykaayan.
pikshankunachaw. el canal.
bolsas.
178
pinkullu. s. Shuqushpita kimsa • El viejito está molesto.
uchkuyuq, puukashpa waqachinapaq
piqa. s. Runapa matankan hananchaw
rurashqa. Flauta.
aqchayuq kaqnin, yarpachakunapaq
• Waynakunaqa pinkullu tukaytam kaqninchik. Cabeza. cf. uma.
yachakuykaayan.
• Wamram piqanta yatan.
• Los jóvenes están aprendiendo a
• El niño se toca la cabeza.
tocar la flauta.
179
• Aquella mujer coloca el disco de pishi. adj. Imallapis mana achka kaq.
piedra en su huso. Poco.
pishillam kashqa.
papa.
pirwa1. s. Triqupa, awinapa, siwarapa
tullun chuqpakashqa. Atado de tallo pishqu. s. Wallpanaw kaq, paariq
seco de cereales. ashmakuna. Pájaro.
la casa.
muyuchin.
• La hilandera hace girar su huso.
180
pishqurukus. s. Pichisankanawlla puchkay. v. Millwata hichirir kallwaman
shumaq qutsuq uqi pishqu. Ruiseñor. (kallaman) churaykur pirwawan
muyuchir muyuchir hiluman tikrachiy.
• Pishqurukusmi qinwa rurinchaw
Hilar lana. var. putskay, puskay.
qutsuykaamun.
pichakuyan.
• Los niños se limpian los mocos.
181
puka. adj. Imapis yawarninchik niraq pukllapacha. Adj. Pipis pukllayllata
kaq. Rojo. munaq. Juguetón.
• Taksha wamrakunaqa
pukllapacham kayan.
pukllayan.
• Puka ruripanmi rantipaashaq
• Los niños juegan pateando la pelota.
warmiipaq.
182
yaykur shumaq kay. Despedir olor punchaw. s. Inti ullumushqanpita inti
agradable. hiqashqanyaq. Día. cf. hunaq.
agradablemente.
punchu. s. Chusku kuchuyuq awashqa,
pukutay3. v. Hanaqpatsa chawpinchaw uchkuyuq ullqukuna
qushtaynawwan chaparay. Anublarse. churakuyaananpaq. Poncho.
hirkapa hiqarii.
al hombro.
• Hanaqpatsa qanyanpitanam
pukutaraykan.
• Pukyuchawmi ashmakuna
183
• Wasiipa punkunqa allaapa
hatunmi.
punruru. s. Tamyananpaq,
tamyachawpis hanaqpatsachawpis
pashtaq. Trueno.
• Yanasaami pupunta yatan.
• Qanyan tamyaptin hunishchawmi
• Mi amigo toca su ombligo.
punruru karqan.
184
puquy. v. Imapis mikunapaqna, kay.
Madurar; fermentarse.
• Papaqa puquykannam.
185
purush. s. Shuk mikuna wayu, ichik pushay. v. Mana rikaqta, mana riqiqta
achka yana muruyuq. Granadilla. cf. maypapis apay. Guiar, conducir.
puru-puru.
• Yachakuqmi yachachiqninta
comer.
pushllu. s. Llullu qaranchik achachaywan
yakuyuq hakaptin. Ampolla.
pie.
• Mamallaami purututa arukuykan.
anunciar la fiesta.
186
Puukana. s. Ninata puukanapaq puway. v. Mankachaw churkushqa kaq
sikinchaw uchkuyuq shuqush. Soplete, pululur qallaykuptin. Hervir. cf. timpuy.
soplador.
• Mamaapa churkukuyninmi
está hirviendo.
Puukay. v. Achka wayrata shuqurkur
shiminchikpa hitay. Soplar. Puyñu. s. Liqitapita kunkayuq manka.
Cántaro.
• Yachachikuqmi puukan achachaq
• Yakutam puwarichishun.
kashkita.
puyñuchaw.
• El profesor sopla la sopa caliente.
• Hay que hacer hervir agua en el
rebalsando. mikuykan.
de la puerta.
nanan.
• Cuando el niño tose le duelen los
pulmones.
187
Qq
qaara. s. Shuqush wachaq hacha.
qachway. v. Tukaqkuna qutsukunata
tukayaptin chakiwan pintiykachay.
Bailar. var. qatsway. cf. tushuy.
Maguey.
qaarapita.
189
qalaputu. adj. Mana aqchayuq runa. qallwash. adj. Ritamapa waytan niraq
Calvo. kaqkuna. Amarillo. var. qarwash.
color amarillo.
chukunchaw.
190
• Aquella muchacha lleva flor de qapariy. v. Ichiykur, piñashqa rimay.
cantuta en su sombrero. Gritar. var. qapaliy.
• Yachachikuqmi qaparin
yachakuqkunata.
• Taqshakuqkunam ratashninkunata
qanyan. adv. Ushakashqana hunaq.
qapchiykaayan.
Kananpa qipan hunaq. Ayer.
• Las lavanderas están exprimiendo la
191
qaqa1. s. Hatun rumi. Roca. • Wamrakunapa qaranmi alalaywan
kayakan.
• Wiskurmi taaraykan qaqa
• La piel de los niños se quema con el
hananchaw.
frío.
• El gallinazo está sentado sobre la
192
• Los niños de la escuela se arrastran. • Qasam papata usharin.
para pelarlo.
• Papataqa muruyan
mikunankuna qarayan.
qashqakunachawmi.
• Las madres sirven la comida a sus
• Las papas se siembran en surcos.
hijos.
qashyallam Kaykan.
• Wasiitam qataykaayan
kalaminawan.
193
• Están techando mi casa con
calamina.
194
qatuy. v. Rantikuyta ruray. Vender. cf. • Mi madre bate la mazamorra para
rantikuy. evitar que se queme.
qayakuykaayan.
• Runakunam qachwaq wamrakunata
• Los niños están llamando a su padre.
qawaraayan.
195
qichu. s. Imapis achka kaqpita hurquy. • Los niños castellanohablantes están
Resta o sustracción. aprendiendo a hablar en la escuela.
trabajo.
chakrakunachaw.
qillaywan.
qichwa2. s. Anti runakunapa
• Los niños compran pan con dinero.
rimakuynin. Idioma quechua.
qillichakuy. v. Rakchakunata mayuman,
• Kastilla rimaq wamrakunam
maymanpis hichay. Contaminar.
yachaywasichaw qichwata
yachakuykaayan.
196
• Mayukunatam runakuna
qillichayan.
qimchiykachaykan.
puriykan.
• Wamrakunam shutinta qillqayan.
• El moscardón está andando encima
• Los niños escriben sus nombres.
de la carne.
197
qinwa. s. Akapa raprayuq qallwash qipiy. v. Hakuwan, ratashwan imatapis
niraq kulluyuq hacha. Quenual. pituy aparinapaq. Envolver.
taaraayan. aparinanpaq.
• Peruwninchikpa qiraranchawmi
wikuña kan.
vicuña.
herida.
198
qiru1. s. Yakuta, aswata upunapaq qishpi. s. Butillakunata ruranapaq kaq
mitupita inkakuna rurashqan. Vaso rumi. Vidrio.
incaico.
• Ashnum qishpita harushqanpita
incaico.
kaykan.
• Markaachaw achka qirum kan.
• Los huevos de la tórtola están en su
• Mi pueblo hay bastantes árboles.
nido.
199
• Shipashqa qishyaykanmi.
200
qunqur. s. Chanka chuqpakashqa, • Quñukunapaq kay hakukunwan
piruru tullu kashqan. Rodilla. var. ashwanta chapakushun.
qunqu. • Para abrigarnos hay que taparnos
wiyar.
oyen la misa.
201
quray. v. Mana alli qurakunata muru- • Chakrapa qurpanchawmi kiswarta
kuykunapita hurquy. Deshierbar. murushaq.
quriykaayan.
quruta. s. Urqu ashmapa, runapapis
• Las personas están recogiendo
chankan chawpinchaw, runkunaw
flores.
rurinchaw kaqnin. Testículo. cf. runtu.
qurpa1. s. Pipapis chakran ushashqan
• Kuchipa qurutantam kapaq runa
qallashqanpis. Límite, lindero.
hurqurishqa.
202
• El castrador ha sacado los testículos qushñichiy. v. Murukuykunaman
del cerdo. hampin wikchipay. Fumigar.
yurishqa.
bastante humo.
203
qutsuy. v. Yarpachakuykunata shumaq quykan wamrakunata.
qaparipanaw niy. Cantar. cf. takiy, • El profesor da lápices a los niños.
kantay.
quyllur. s. Ampikunapa
• Yachaywasiichawmi allaapa hanaqpatsachaw chipapaqkuna. Estrella.
shumaq waynukunata wamrakuna
• Ampikunachawmi quyllurkunata
qutsuyan.
rikanchik.
• Los niños de mi escuela cantan
hermosos huainos.
kuchunchaw.
borde de la chacra.
estrellas.
• Kunkachawmi qutu rikakan.
•
Rachakmi wasi punkunchaw
kaykan.
• Yachaywasiichaw raakuwan
kaa.
pukllayaananpaq.
• Awiluukunam rahakuq
rachak. s. Hatun shimiyuq, yakuman
chaaramushqa.
yaykurir kawaq ashma. Tuk, tuk, nishpa
• Nuestro abuelo ha venido a
pintiykachaq. Sapo. var. ratsak, rasak,
visitarnos.
lacha.
206
raka. s. Warmikunapa chankan rakipay. v. Shukta imatapis
chawpinchaw uchku. Órgano sexual yawachiqnaw quy. Compartir; repartir,
femenino. dividir.
rakanpam.
por la vagina.
arukuykan.
rakiy. v. Ashmakunata, imatapis
• Mi madre está preparando cuy con
shukllayllachaw kaqta ishkayman,
arracacha.
aykamanpis churay. Separar. var. lakiy.
rakcha. adj. Imapis qanra kaq.
• Taqay runam uushakunata
Asqueroso, sucio.
rakiykan rantinanpaq.
de su esposo.
207
rakta. adj. Imapis mana ruyru kaq, rakwa s. Chakrata tikrar uryanapaq kaq.
mana llapshalla kaq. Grueso, doble Azadón.
(cosas planas). var. lakta.
manam alamantsu.
papas.
patsaman.
el suelo.
bastantes leñas.
208
• Los hombres que están en la chacra • Ranrachawqa manam ima yurapis
hierba.
ramrash. s. Aliso. var. lamlash. cf.
wayaw. rantikuy. v. Imakunatapis shukta
qillaypaq quy. Vender. var. lantikuy. cf.
• Pichisanka qutsun ramrash
qatuy.
rurinchaw.
rantikun.
rancha. s. Qishya yanayaypa chariq ima
• El señor Santiago vende papa en su
mikuykunatapis chakrachaw tsayraq
casa.
hiqaykaqta. Enfermedad que ataca a las
papas. rantiy. v. Qatukuqkunata imapis
munashqanchikpaq qillaynin quykur
• Qanyan wataqa llapan papa
apakuy. Comprar. var. lantiy.
murushqata, rancham charirqan.
agarró la rancha.
su esposo.
209
ranya. adj. Imapis mana alli kananpaq rapi2. s. Imayka laaya hachakunapa
willakuq. Mal agüero. rapran. Hoja de plantas. cf. rapra.
alguien.
rapra. s. Imayka laaya hachakunapa
rapay. v. Haytaqkuna champata rapin. Hoja de plantas; ala. var. lapla. cf.
tikrashqanta lampawan ishkan rapi.
makiwanpis amiy. Voltear la grama (en
el barbecho).
rapapaamankim.
• Wamrakunam qillqayan qillqana • Los cuyes solo comen las hojas de las
210
• Ishkan warmi wamraykikuna • En la cosecha de papa llevamos a las
inquietas.
raqra. s. Patsa maychawpis kichakashqa
raqaa. s. wasipita pirqallana kaptin. kaq. Quebrada, abra. var. laqla.
Casa destechada, caserón.
• Taqay raqrachawmi puma yachan.
kaykan.
raqray. v. Yaku allpata raqratanaw
• La casa de mis abuelos está solo
ruray. Erosionar.
caserón.
mikuyaananpaq.
211
rara. s. Imapapapis umanchaw kaq. • Rasca mi espalda, me da bastante
ras. adj. Imatapis mana qipayllapa • Shuk runam rasuta apan raspata
ruraptinchik. Rápido. cf. shuklla, sas. rantikunanpaq.
shiqshiman.
212
• Ya deberíamos botar tus pantalones
viejos.
• Wamrakunatam chuqa
ratarimushqa yachaywasichaw.
tos en la escuela.
• Warmikuna ratashninkunata
ratay2. v. Imapis ichiy, takyay. Posarse
taqshayan.
(un ave); aterrizar (un avión); llegar al
• Las mujeres lavan su ropa.
suelo (lluvia, nieve, granizo).
ratash2. s. Ima llachapapis makwa,
• Anka raku qiru hananman
rachishqa kashqan; ima awashqapis.
ratashqa.
Andrajo, harapo; tela. var. latash.
• El gavilán se posó encima del palo
hitankimanna.
213
rawray. v. Nina mana upiy. Arder. var. • Markaapa rayminchawmi runakuna
lawlay. tushuykaayan.
allqu kanin.
perro.
214
rikachikun. • Kay chakwanqa allita rikaqraqmi.
rikakaykaayaamunna. rikaraamanchik.
• Las ovejas ya están apareciendo por • Cuando mascamos hueso los perros
• Ya desde el año pasado todos los días • Al ver a mi madre para que no le
215
rikchachiy. v. Pitapis puñushqanpita • Aquel hombre tiene los brazos
sharkuchiy. Despertar. var. likchachiy. grandes.
• Turiykita yachaywasiman
aywananpaq rikchachimuy.
vaya a la escuela.
tuta-tutallam rikchan.
rimanakuy2. s. Runakuna qurikarkur
• Mi padre para que vaya a la chacra se
imatapis rurayaananpaq llapankuna
despierta muy temprano.
rimayaptin. Asamblea, conversación.
rikra. s. Runapa kullunchaw laqaraq, var. limanakuy.
makichaw ushaqnin. Brazo. var. likla.
• Markaachawmi rimanakuypaq
• Taqay runapa rikranmi hatun. runakunata qayaykaayan.
216
• En mi pueblo están citando a la gente • Paykunapa rimayninqa shuknawmi.
imatapis wiyaatsu.
escucho nada.
masinkunawan chakrankunapita.
217
• Waraymi riqichishayki mushuq • Ñatim rukananwan uchuta llamin.
rasuta riqiyan.
de Huascarán.
218
• Mama Ishapa wawankunaqa
rukuyaykaayannam.
volviendo adulto.
rukyanmi.
huevo cloquea.
219
• Los hombres están comiendo pan runtu1. s. Shuytu niraq ruyru wallpa
endurecido. wachashqan, ima pishqukunapis
waqashqan. Huevo. var. luntu. cf. ruru.
rumiyashqa2. s. Unay imakunapis
kaqkuna rumiman tikrashqa kaqkuna.
Fósil.
tariyashqa hirkakunachaw.
fosilizado en el cerro.
allitsu mikunapaq.
runtu2. s. Ichikllallan uyru tsururushqa
• Bota esta papa endurecida, no está
shutumuq. Granizo. var. luntu.
bien para comer.
hacer la fiesta.
220
runtu3. s. Urqu kaqpa imapapis ruray. v. Imatapis yachar makiwan aruy.
ishpakunanchaw ishkay ruyrunaw Hacer, fabricar. var. lulay.
kaykaq. Testículo. cf. quruta.
• Kanan hunaq kay wasita rurayta
rupay. v. Imatapis nina ushay. Quemar, ruri. adv. Imapis mana waqtachaw
arder. kaq. Dentro. var. luli.
siruchuwan.
pollera.
221
ruru1. s. Wallpa wachashqan kaq, • Taytaakunaqa rutuy raymichawmi
tsaypita chipi pashtan. Huevo. cf. runtu. qachwaykaayan.
yachaanam.
la oveja.
ruru2. s. Murushqanchikkunapa
mikunankuna. Fruto.
pallaykaayan.
222
Ss
saksashqa. adj. Pipis achkata mikurkur
•
•
Wamrakunam pintipa saltar
yachaywasiman chaariyan.
escuela.
pachahunta kaq. Lleno, satisfecho,
sapcha. adj. Pipis acha aqchayuq kaq.
saciado.
Pelucón.
• Kay wamra mananam aycha
• Sapcha kaykanki, ayway
mikuyta munantsu, saksashqanam
rutukumuq.
kaykan.
• Estás pelucón, vaya a cortarte.
• Este niño ya no quiere comer carne,
saksash kaanam.
saciado.
224
• Qirukuna raku sapiyuqmi kayan. • Uushata saqmay mana papa
• Pi atipananta musyanapaq
saqtanakushun.
zamarrearnos.
225
sas. adj. Imapis mana qipayllapa qaranpita rurashqa. Montura. cf.
rurakaq. Rápido. cf. shuklla, ras. muntura.
día.
mikurishun.
226
sipuy. v. Ullqu runa warmi kay.
Copular. cf. sakway, shallmay.
• Sipuy shimita manam tsaynawllaqa
pipis rimantsu.
profiere.
• Suqta takiqkuna.
• Séis musicos.
kayan.
suqu2. adj. Imapis uchpa niraq, uqi suyu. s. Hatun markakuna. Región,
niraq. Plomizo, gris. cf. uqi. territorio.
• Mi provincia es Pomabamba.
228
Sh sh
shallmay. v. Ullquwan warmi kay.
shana. s. Quñushqa mikuna. Comida
recalentada.
• Shanallatam mikuykaayaa.
para danzar.
• Shaqshakunam qachwaykaayan
230
• Los shacshas están bailando en la kashankuna ratashninchikman
fiesta de Huaraz. laqakaamun. Especie de planta (amor
seco).
shawintu. s. Hatunlla mikunayuq yura.
Qalwash ñampulla mikunayuq ruru. • Shillkupa waytanmi allaapa asqan.
Guayaba. • La flor del amor seco es muy amarga.
231
shinti. s. Llullu awas kachiwan shipash. s. Chunka pichqa watapita
mikunapaq yanushqa. Haba sancochada. wichayman watayuq warmikuna. Mujer
joven. var. hipash.
rurayaananpaq.
río.
232
shiraka. s. Achka ichik kashayuq • El huracán removió el techo de las
yura, waskanaw tulluyuq, akapa yana casas.
mikunapaq ruruyuq. Zarzaparrilla. var.
shullka. s. Llapan churikunapa qipan
silaka.
kaq. Hijo menor.
• Warmikunam shirakata aylluyan
• Shullka churiimi pukllaykan.
mishkita rurayaananpaq.
• Mi hijo menor está jugando.
• Las mujeres recogen la fruta de la
shukshu. s. Purinapaq
shulluy. v. Warmikuna, china
yanapamaqninchik. Bastón. cf. tukru.
ashmakuna manaraq puqushqa
• Awkinkuna tukrunkunawan llullunaw pachanchaw kaqta
puriykaayan. wachariyashqa. Abortar.
• Los ancianos están andando con sus
• Warmim shullurishqa
bastones.
manchakuywan.
demasiado el corazón.
millwata pilluyan.
en el huso.
shutinchay. v. Ñawinchikwan
shuquy. v. Wirpallawan ima
rikaykur imapis, imanawpis kashqanta
mikuypatapis yakunta hurquy. Chupar.
nishqanchikta qillqay. Describir. var.
cf. ñuqchuy.
shutintsay, hutintsay.
• Wamrakunam naranhata
• Yachaywasichaw wamrakunam
shuquyan.
shutinchaykaayan hirkakunata.
• Los niños chupan la naranja.
• Los niños de la escuela están
shura. s. Aswata ruranapaq tsakishqa, describiendo los cerros.
wachichishqa sara. Jora. var. shula.
234
shutuy1. s. Hanapita yaku wallka- • Los hombres tienen la esperanza
wallkala shikwamuptin. Gota, gotera. de que llueva para tener buena
var. sutuy, hutuy. producción.
235
Tt
taakuna. s. Qirupita, rumipitapis
•
•
Shuk wamram awilanpa punkunta
takakuykan.
casa de su abuela.
hamakunapaq rurashqa. Asiento, silla.
takakuy2. v. Hapallanchik imawanpis
tsaktakuy. Golpearse.
rumichaw.
semiseca.
237
• Llapanchik shuklla takishun. takuy. v. Ishkay kaqkunata shukman
• Todos unidos cantemos. pichukaananpaq wiñay. Mezclar.
papas.
238
tamya. s. Hunishpita, hanaqpatsapita tantakshu. s. Harina ichik yakuwan,
shikwamuq yaku. Lluvia. kachiwan takushqa tullpallachaw
chaachishqa. Panecillo de harina.
• Tamya patsa chaaramushqanam.
• Yo sé preparar panecillos.
en el costalillo.
pikshanman.
wasiichaw.
• Wamrakunam tantata apayan
• Ayer encontré una mariposa
pikshankunachaw.
nocturna en mi casa.
• Los niños llevan pan en sus bolsas.
239
taqllapay. v. Makipa paltawan pitapis • Taqay hirkachawmi tarushta
taqllapaanakuyan.
waskata.
de soga.
verruga.
tawshiy. v. Wallpanaw kaq
ashmakuna, pishqukuna imatapis timpuy. v. Mankachaw churkashqa kaq
tapsanwan ruray. Picar. pululur qallaykuptin. Hervir. cf. puway.
• Taytaykim qachwaykan
mamaykiwan.
tikpiwan.
tinya. s. Kunkushqa kullunchaw
• Tu mujer asegura su manto con un
shunqun hurqurishqa, uushapa
imperdible.
qaranwan chapashqa, wirur
waqachinapaq kaq. Bombo.
241
• El plomo se coloca en el borde de la
en el agua.
hakatawan.
titita churayan ras yakuman • Estos niños asan hongos para que
ullurkunanpaq. coman.
242
tukru. s. Purinapaq • Tullpachawmi manka puwaykan.
yanapamaqninchik. Bastón. cf. shukshu. • La olla está hirviendo en el fogón.
en el agua.
puñuykan.
del quinual.
243
tullu2. s. Ima murukuykuna, tumay. v. Kikinchik kashqanchikchaw,
yurakunapa shukshunaw kaqnin, rapran imapapis hiruruqninchaw puriy. Girar,
charaq. Tallo. dar vueltas.
• Están cortando los tallos de las habas • Para moler en el molino le hacemos
244
tuna. s. Ima markapapis ichik karun kaq tunkashqa. adj. Chankan, makin
chakrakuna. Sitio apartado. qishyawan mana ichiq. Paralítico. cf.
maqllu.
• Yanasaawanmi tunapa aywayaashaq
245
tuqa. s. Shimichaw yakunaw kaq. Saliva. tuqush. s. Yaku aywaqchaw ushmashqa
var. tuqay. papa apichaw mikunapaq. Tocosh (papa
fermentada).
• Wamrapa tuqanmi wirpanpa
• La saliva del niño le cae por sus tuqush apita upuq kaa.
oveja.
246
turu. s. Waakapa urqun, waqrayuq, • ¡Rikay taqay turumanyayta!
runtuyuqpis, chakra yapyaq uywa. Toro. • ¡Mira aquel arcoíris!
yapyanchik. tushun.
sembrar.
tuyuy. v. Yaku hanallanpa chankata,
turumanyay. s. Tamyachaw inti rikrata muyuchir ayway. Nadar, flotar.
ratamuptin tukuy niraq hanan
• Wamrakunam tuyuykaayan
patsachaw shaariq. Arcoíris. var.
mayuchaw.
tulumanya.
• Los niños están nadando en el río.
247
Ts ts
tsaka. s. Mayu hananchaw naani
•
•
Papata murunapaq tsampakunata
wirunchik.
champas.
rurashqa kaq. Puente. var. de chaka.
tsamqa. s. Hana hanalla aqashqa triqu.
• Ishkay runakunam tsakachaw Trigo semimolido. var. de chamqa.
parlaykaayan.
• Ñuqam munaa tsamqa kashki
• Dos hombres están hablando sobre
upuyta.
el puente.
• Yo quiero tomar sopa de trigo
semimolido.
wasichaw.
tsakmay. v. Chakrakunapa allpanta
• Mi hermana está frangollando trigo
tikray. Barbechar, roturar. var. de
en la casa.
chakmay.
tsapana. s. Manka shiminman churana.
• Chakraatam tsakmaykaayan papata
Tapa de olla. var. de chapana.
murunaapaq.
cuello.
tsinkay. v. Runa, ashmapis maychaw
kashqanpita pakayllapa aywakuy.
Escapar, perderse. var. de chinkay.
Limapa.
Lima.
tsiktsi. s. Pishqunaw paariq ashma,
ampillapa puriq, ashnupa yawarnin tsiqlla. s. Pupunchikpa hiruruqnin
shuquq. Murciélago. var. de chikchi. wachuku churana. Cintura. var. chiqlla.
murciélago.
250
tsiqlliy. v. Yurakunapa yuriynin tsuktsu. s. Shuk laaya chuspi
qallaykuy. Brotar. var. de chiqlliy. kanimashqa llapan kaqninchik
achachaywan, katataywan qishyay.
• Papa murushqanchik
Malaria. var. de chukchu.
tsiqlliykaamunna.
251
• Hirkakunachawqa tsunyaqllam kan. en tu hermana.
mikuykaayan.
waramushqa.
252
Uu
uchpa. s. Paqway rawrashqa yantapa
• En las hondonadas se empoza el
agua.
qachwata.
mikuyaa.
254
• Ukushmi sarata mikun. • Ulluku uchuta rurashun.
umalliq rimaykan.
• El dirigente está hablando en medio
de un grupo de personas.
255
umayuq. adj. Runapa • Wamrakunam Perupa unanchanta
yarpachakunanpaq kaqnin. Inteligente. aparkur marchaykaayan.
mikuyaanapaq.
• Minachawmi umiñata tariyashqa.
• Mi hermana está tostando maní para
• Han encontrado una piedra preciosa
comer.
en la mina.
upallakuy. v. Runakuna
rimaykaayashqanchaw manana imatapis
rimay. Callar.
256
• Yachachikuqmi wamrakunata • Raymichawqa achka aswatam
uparinrim.
sorda.
arukuykaayan wamrakuna
• Wakcha runakunapa wawankunam
mikuyaananpaq.
upichuwan kayan.
• En la escuela están cocinando ocas
• Los hijos de los pobres tienen anemia.
para que coman los niños.
257
uqi. adj. Imapis uchpa niraq kaq. uqsha. s. Hirkakunachaw siwaranaw
Plomizo, gris. wiñaq yurakuna. Paja.
con paja.
pelado.
uqray. v. Imapis kaqninchikta manana
charay. Perder. uqtiy. v. Patsachaw uchkukunata ruray.
Excavar.
• Michikuq uushanta uqrashqa.
258
uqu. adj. Imapis yakuwan hichapashqa urku. s. Sinqapa hananchaw palta
kaq, tamyawan uqutashqa kaq. kaqninchik. Frente. var. ulku.
Húmedo, mojado. cf. nuyu.
• Wamraapa urkun hatunmi.
mahamuy.
urpay. s. Unkuu, unkuu nishqa qutsuq
• Anda tiene las ropas mojadas en el
pishqu. Paloma. var. ulpay, urpi.
calor.
valioso.
259
uryay1. s. Runakuna mikunanpaq, • Usam ashnuta uyuyachin.
alli kawananpaq llapan rurashqan. • El piojo enflaquece al burro.
Trabajar. cf. aruy.
ushay. v. Imatapis tsaynaw kananpaq
• Taytaakunam uryaykaayan ruray. Terminar.
chakrachaw.
• Runakuna uryata ushariyashqanam.
• Nuestros padres están trabajando en
• Los hombres ya han terminado de
la chacra.
trabajar.
taqay hirkachaw.
aquel cerro.
260
utikay. v. Manana kallpa kay. Cansarse.
cf. Pishipay.
• Wamrakunaqa aruykunachaw
utikaayanmi.
fiesta.
utsuputu. s. Chakichaw kupsashqa
putunaw kaqninchik. Tobillo. var.
usuputun.
putunchaw haytayashqa.
tobillo.
uusi. s. Qiwata, siwarata, tsaynaw
uturunku. s. Hatun ashma, mishinaw kaqkunata rutunapaq kaq. Hoz.
qallwash, mullu, yunka markakunachaw
• Runakunam triquta rutuykaayan
yachaq. Otorongo.
uusiwan.
• Uturunkum kuchikunata mikun. • Los hombres están segando el trigo
261
uywa. s. Mana yuranaw kawaq kaq.
Animal. cf. ashma.
flaca.
uyutaykan.
• Mi vaca está adelgazando porque no
hay yerba.
262
Ww
waaka. s. Hatun ashma, ishkay
•
•
Mamaami willkanta waataykan.
wachakuq. s. Yachaywasichaw
wamrakuna. Alumno.
waqrayuq, chichinpita achka ñuqñuta
hurqunchik. Vaca. • Yachakuqkunam yachaywasichaw
qutsuykaayan.
• Nanaami waakata qapiykan.
• Los alumnos están cantando en la
• Mi hermana está ordeñando a la vaca.
escuela.
pukllachin.
264
• Warmiimi shamuq killa wachanqa. chunka sulismi.
soles.
wachay3. v. Patsa ima murukuytapis
mirachiy. Producir (la tierra).
wachamushqa.
papa.
wachwa. s. Hatun wallpanaw
wachi. s. Ichikllallan shukshunaw quchakunachaw kawaq pishqu. Ganso
tuksikunayuq kaq. Flecha. andino.
pukllayan. wachwakuna.
gansos.
wachu. s. Papata murunapaq rurashqa.
Surco. cf. qashqa. wakcha1. s. Maman, taytan wañushqa
wamra. Huérfano. var. waktsa, waksa.
• Yapyaqmi wachuta ruraykan papata
murunanpaq.
sembrar la papa.
265
• Kay wamrakunaqa wakcham kayan.
yantapaq.
para leña.
266
wanka2. s. Mayyaqpis chakrakuna
kashqanta musyanapaq hatun rumi
churashqa. Hito.
markanchik.
• Yanasaawanmi wanakukunata
rikaakuyaa.
267
wankilla. s. Shuk laaya kaq tushuq, • Wanquyrupa mishkintam ñuqa
yuraq ratashnishqa, piqanchaw mikuu.
purushqa, raymikunapaq qachwaq. • Yo como miel de abeja.
Danzante.
yachakuykaayan.
danza wankilla.
qishyan.
pampanachaw.
• Wamrakunam wanuta
• Están recordando a los difuntos en el
ashtaykaayan chakraman.
cementerio.
• Los muchachos están acarreando
abono a la chacra.
uqukunachaw.
zancudo.
wañunaykaq. adj. Imapis manana alli wapull. s. Imapis wayranaw kaq. Vaho.
kawaq. Agonizante.
• Yakum wapullman tikrashqa.
269
waqachay. v. Hupayta maakur allqu • Están cortando los cuernos de la
waqashqan. Aullido. vaca para que no cornee.
hueso.
• Taqay wamram waqaykan maman
de estómago.
rikatsikun.
mana wishtukunanpaq.
270
waqta2. adv. Imapis mana rurichaw
kaptin. Afuera. cf. washa.
waraka. s. Rumita qumpanapaq
• Waqtachawmi allqukunata
watupita awashqa. Honda. var. walaka.
mikuyninta qunchik.
perros. manchakaachiy.
uushakunata michikaayan.
wara. s. Ullqukuna chiqllanpita chankan
• En aquel cerro están pasteando mil
urayman churakunan ratash. Pantalón.
ovejas.
• Yana waraatam taqshakuykaa.
271
waraq-quyllur. s. Quyalla yarqumuq warka. s. Wamrakunapa mana rutushqa
hatun puka akchiyuq quyllur. Lucero, aqchan. Pelo de niño antes del primer
Venus. corte.
hampiyanqa.
• Patsa waraykannami.
• Ya está amaneciendo.
• Ishkay shumaq warmikuna.
272
washaruru. s. Ñatinninchik qipanchaw
warmi2. s. Ullquwan kawaq. Esposa. rurunaw kaqninchik. Riñón.
var. walmi.
• Awkinpa washarurunchawshi
raymitam ruranchik.
washa1. s. Qasqunchikpa qipanchaw
• Luego de terminar la construcción
kaqninchik. Espalda. cf. waqta.
de la casa se hace fiesta.
• Washachawmi allqukunata
mikuyninta qunchik.
• Les damos afuera su comida a los
perros.
273
• Yatataqa waskawan watarkurmi titam.
aquella chacra.
watay. v. Waskawan, watuwanpis
imakunatapis charaachiy. Atar, amarrar.
wawa1. s. Warmikunapa llullu wamra
• Yuntataqa alli chachaqmi
watanchik.
• Wawallaakunam yachaywasichaw
kaykaayan.
274
wayanita. s. Takshalla yana pishqu,
usya hunaqkuna maypitapis chaamuq.
Golondrina.
hananchaw paarikaayan.
sobre el estanque.
• Mishikunam wawankunawan
una pollera.
275
waykay. v. Puukashpa ninata alli charay. • El zorro robó la oveja del hombre
Atizar el fuego. var. waykuy. tímido.
• Waynakunam chiinakunata
akraykaayan warminpaq.
mujeres.
animales en la pradera.
suwapashqa.
276
• Shipashkunaqa waytatam • Wasiichaw achka wayutam
sus sombreros.
wayuraakuna. v. Imapis hachachaw
waytachakra. s. Achka waytayuq kaqpita waska watarashqa, tsaypita
chakra. Jardín. pukllar warkuraanapaq. Columpio.
• Ñañaami pukllaykan
wayuraakunachaw.
columpio.
• Papa wayuykannam.
277
• Yanasaapa hakantam waywash wikapay. v. Shukshuta makinchikwan
usharishqa. karuman hitay. Arrojar un objeto.
• Los cuyes de mi amiga fueron
• Awiluumi tukrunta wikapan.
exterminados por la comadreja.
• Mi abuelo lanza su bastón.
278
• Wiksu shukshuwanmi purushta • Aquel anciano sabe buenos cuentos.
hurqunchik.
willapakuy. s. Pipis alli kayninchikpaq
• La granadilla se recoge con un palo
niy. Consejo, orientación.
torcido.
mi padre.
mikuykaayan.
de las habas.
279
• Aquel señor está llevando a su nieto wiñay. v. Yurakuna, ashmakuna,
a la escuela. runakunapis hatunyashqan. Crecer. var.
winay.
winchus. s. Shumaq ichiklla pishqu,
llanulla pishqu, hatun rakwayuq. • Wamrakunaqa rasmi wiñaykaayan.
Picaflor. cf. chilyaq, hirish. • Los niños están creciendo rápido.
wiqinchik aywakumun.
• Yanasaami wiqru.
mishkintam shuquyan.
wiqu. adj. Tumaq, tikraq naani, imapis.
• Los picaflores sorben la miel de las flores.
Curvo, torcido. cf. wiksu, wikllu.
winku. s. Shuk llapan yakunaw kaqta
• Taqay naaniqa wiqullam.
tupuna. Litro.
• Aquel camino es muy curvado.
280
• Mamaami wallpapa wiranta • Tsay runakunam wirunawan
madre.
kawan.
• La vizcacha vive en medio de las
rocas.
281
ashmakuna mikuq. Gallinazo.
mikuykan.
muerta.
282
Yy
yachachikuq. s. Yachaywasichaw
•
•
Paniimi qutsuyta yachan.
yachaywasi. s. Wamrakuna
yachachikuqwan yachakuyaananpaq
wamrakuna yachachiq. Profesor.
rurashqa wasi. Escuela.
• Yachachikuqmi parlaykan
taytaawan.
284
yaku. s. Mayukunachaw, de jugar.
quchakunachaw upunapaq kaq. Agua.
yana. adj. Imapis ulla niraq kaqkuna.
Negro.
• Runakunaqa pinchakunatam
• Kay ichiy ashkash yana rikuqmi.
pichaykaayan achka yaku
• Este cordero pequeño es de color
aywananpaq.
negro.
• Los hombres están limpiando los
285
• Kay markachawqa llapan runam
yanapanakuyan.
• Hirkatam yanapukutay
•
yanashtu. s. Mankapa yana kaqninwan
llushishqan. Tizne.
• Kallishtuchawmi runakuna
yanashtushqa puriyan.
tiznados.
286
yapay1. v. Ishkay qutuchaw kaqkunata • Mi hermano está arando las chacras.
shukllaman yupay. Sumar, agregar.
• Wamrakunam yapayta
yachakuykaayan yachaywasichaw.
sumar en la escuela.
willakuy kashqanta.
cuento.
yarpay1. s. Umanchikchaw,
yapyay. v. Yuntawan chakrakunapa
piqanchikchaw yarpaachimaqninchik.
allpanta tikray. Arar.
Memoria. var. yalpay.
287
• Todo lo que aprendemos va a la • Está saliendo sangre de la nariz del niño.
memoria.
yawarnaani. s. Llapan qaranchikman
yarpay2. v. Imatapis umanchikchaw yawarninchik chaachiq. Venas.
kaqta raslla niy. Recordar. var. yalpay.
• Yawarpa naanin rachiptinqa
yachaywasipita. kashkinta.
la escuela.
yaya. s. Churiyuq runa. Padre.
yawapay. v. Quyapa, tutapa
• Yayaami Yanacanchata aywashqa.
mikushqanchik. Desayunar.
• Mi padre ha viajado a Yanacancha.
• Uryaqkunam yawapaykaayan.
yayan. s. Ashmakunapa puqushqa
• Los trabajadores están desayunando.
urqun kaq. Padrillo.
yawar. s. Qaranchikchaw yakunaw puka
• Uushakunapa yayanmi atuqta
kaq. Sangre.
waqrashqa.
yarquykaamun. zorro.
288
yaykuy. v. Wasikunaman, maymanpis
rurinman chay. Entrar.
pakayllapa.
a la casa.
• Yunkachawmi yukata
aylluykaayan..
289
• Se ara con la yunta las chacras
grandes.
290
DICCIONARIO
A—Z
CASTELLANO - QUECHUA
A
adelante. adv. Ñawpa.
adelgazar. v. Aqrayay, llanuyay, uyutay.
abandonar. v. Haqiy, kachariy. adherir. v. Laqay.
abeja. s. Wanquyru. adolorido. adj. Nanaytashqa.
ablandar. v. Llampuchiy, llapchiy. adorar. s. Muchakuy.
ablandarse. v. Llampuyay. adornar. v. Allichay
abofetear. v. Lachyay, laqyay. adulto. s. Ruku.
abollado. adj. Latu. afligido. adj. Llakishqa.
abollar. v. Chapruy, latuy. aflojarse. v. Hapshiyay.
abonar (haciendo dormir animales en la afuera. adv. l. Hawa, waqta, washa.
chakra). v. Iskay. agacharse (como la gallina para poner un
abono. s. Wanu. huevo). v. Llupuy.
abortar. v. Shulluy. agarrar. v. Chariy.
abra. s. Raqra. agarrarse (de alguien para refugiarse). v.
Achkukurkuy.
abrazar. v. Makallay, waquy.
agonizante. adj. Wañunaykaq.
abrigarse. v. Quñukuy.
agravarse. v. Antsay.
abrir (la boca). v. Aayay.
agregar. v. Yapay.
abrir. v. Kichay.
agriar. v. Puchquy
abuela. s. Awila.
agrio. adj. Puchqu.
abuelo. s. Awilu.
agrupar. v. Quriy.
aburrirse. v. Ahayay
agua. s. Yaku.
acarrear. v. Ashtay.
aguachenta (la papa). adj. Ñuñush.
aceptar. v. Aaniy.
aguar. v. Yakuchay.
acequia. s. Pincha.
agudo. adj. Llawchi.
achatado. adj. Latu.
aguila. s. Anka.
achatar. v. Latuy.
aguja (de arriero). s. Antakasha
aclarar. v. Chuyachiy.
ahogarse. v. Shinqashyay
acomodar. v. Kamakaachiy.
ahora. adv. Kanan.
acusar. v. Akusay, tumpay.
ají. s. Uchu.
292
ala. s. Ripra. alzar. v. Huqay.
alacrán. s. Atuqkuru. amamantar. v. Chuchuchiy.
alborear. v. Achikyay. amanecer. v. Waray, achikyay.
alcanzar (algo a otro). v. Makyay. amar. v. Waylluy.
alegrarse. v. Kushikuy. amargo. adj. Asqa.
alegre. adj. Kushi. amarillo. adj. Qallwash, qarwash.
alga. s. Kushuru. amarrar. v. Liyay, watay.
algodón. s. Utku. amasar. v. Taqllay.
aliso. s. Ramrash, wayaw. amigo. s. Yanasa.
alistarse. v. Listukuy. amontonar. v. Chuquy.
allí. adv. Chaychaw. amparar. v. Aylluy.
alma. s. Hupay. ampolla. s. Pushllu.
almácigo. s. Mallki. amuleto. s. Illa.
almohada. s. Hawna, hawya. anciana. s. chakwan.
alpaca. s. Paqu. anciano. s. Awkin.
andén. s. Patak.
anemia. s. Upichu.
angosto. adj. Kichki.
angosto. adj. Llanu.
anillo. s. Aniillu.
animal (chúcaro). s. Chukaru.
animal (nacido con un solo testículo). s.
Chiklu.
animal (que habita las lagunas de las punas
alto. adj. Hatun. y sale de noche en forma de una oveja u otro
animal). s. Marqu.
altramuz. s. Tawri, tarwi.
animal (que nace con una pata deformada).
alumbrar (a alguien). v. Achkipay. adj. Makllu.
alumbrar. v. Achkiy animal. s. Ashma, uywa.
alumno. s. Yachakuq. ano. s. Uqiti.
aluvión. s. Lluqlla.
293
anterior. adj. Ñawpa. árbol (nativo de la familia de la oliváceas,
quishuar). s. Kiswar.
anteriormente. adv. Ñawpa.
árbol. s. Hacha, sacha, qiru.
antes. adv. Ñawpa.
antiguo. adj. Ñawpa.
anublarse. v. Llantukay, pukutay.
anudar. v. Kipuy.
año. s. Wata.
apacheta. s. Wanka.
apachurrar. v. Llapiy.
apagar. v. Upiy.
apalear. v. Wiruy.
aparecer. v. Rikakay.
apedrear. v. Saqmay.
apenar. v. Llakichiy.
aplastar (con la mano). v. Llapchiy. arbusto (de dos metros de altura con hojas
aplastar. v. Lapiy. comestibles parecidas a las de la col). s.
Kuulish.
aplastar. v. Llapiy, ñitiy, tanuy.
arcilla. s. Ñikatu, raqu, llinka, raaku.
aplaudir. v. Paqchiy.
arcoíris. s. Turumanyay.
aporcar (la papa). v. Unkuy.
arder. v. Rawray, rupay.
apretado. adj. Kichki.
arena. s. Aqu, qaush.
apretar (con la mano). v. Llapchiy.
arenoso. adj. Aqush-aqush
aproximarse. s. Kinray.
arete. s. Tulumpi.
apurar. v. Hikutay.
arista. s. Tupra.
aqra. adj. Flaco.
arracacha. s. Rakacha.
arado. s. Taklla.
arrancar (las hojas del maíz jalándolas
araña. s. Pachka.
hacia abajo). v. Llawchay.
arañar. v. Ashpiy.
arrancar. v. Rachiy.
arar. v. Yapyay.
arrastrarse. v. Qarachakuy.
árbol (de zona quechua y yunga). s. Kulli.
arrear. v. Qatiy.
294
arreglar. v. Allichay atar. v. Watay.
arrodillarse. v. Qunqurikuy. atemorizar. v. Manchachiy.
arrojar (un objeto). v. Wikapay. aterrizar (un avión). v. Ratay.
arrojar. v. Hitay. atizar (el fuego). v. Waykay.
arrugado. s. Inku. atorarse. v. Isqamray.
articulación. s. Muqu. atorarse. v. Kichkipakuy.
arvejas. s. Allwi. atracarse. v. Hatikay.
asado. s. Kanka. aullar. v. Waqachay.
asamblea. v. Rimanakuy. aumentar (de volumen). v. Hakay.
asar (carne). v. Kankay. aumentar. v. Achkayay, miray.
asar (el choclo). v. Kaspay. ausentarse. v. Illay.
asentar (por escrito en un acta). v. Hamachiy. autoridad (suprema del imperio incaico). s.
Inka.
asfixiarse. v. Hamaychay.
autoridad. s. Kamachikuq.
asfixiarse. v. Isqamray.
ave (que incuba o cuida polluelos). adj.
así. adv. Chaynaw.
Rukyaq.
asiento. s. Hamakuna, taakuna.
ave centinela. s. Lliqllish.
áspero. adj. Qachqa.
aventar (líquido). v. Laqchiy.
asquear. v. Millanay.
averiguar. v. Mayakachay.
asqueroso. adj. Rakcha.
avisar. v. Willay.
asta. s. Waqra.
avistar. v. Rikachakuy.
asustar. v. Manchachiy.
axila. s. Ikish, kikish, llikllakshu.
asustarse. v. Manchakay.
ayer. adv. Qanyan.
atado (de tallo seco de cereales). s. Pirwa.
ayuda (mutua). s. Ayni.
atado. s. Qipi.
ayuda (remunerada en dinero o producto).
atadura. s. Manya. s. Minka.
atar (largueros o palos largos y delgados). ayudar. v. Yanapay.
v. Chaqllay.
azadón. s. Rakwa.
atar. v. Liyay.
azul. adj. Anqash.
atar. v. Manyay.
295
B
becerro. s. Wishi.
berro. s. Uqururu.
baba. s. Lamati, lawsa. besar. v. Muchay.
babear. v. Lawsay. beso. s. Mucha.
bailar. v. Qachway, tushuy. bicolor. adj. Misha.
bajar. v. Uray. blanco. adj.Yuraq.
banco. s. Kunku. blando. adj. Llampu, ñampu.
banda. s. Chimpa. boca. s. Shimi.
bandera. s. Unancha. bocio. s. Puqla, qutu.
bañarse. v. Armakuy. bolsa (de cuero para llevar barro). s.
barba (del chivo). s. Chita. Kapaachu.
297
cáscara. s. Qara. cien. num. Pachak.
caserón. s. Raqaa. cifra. s. Kipu.
casta. s. Panaka. cintura. s. Chiqlla.
castrar. v. Kapay. cinturón. s. Wachuku.
catarata. s. Paqcha. claridad. s. Achki.
catarro. s. Wishqa. cloquear (de la gallina). v. Rukyay.
causar (preocupación). v. Llakichiy. clueca. adj. Rukyaq.
caverna. s.Machay. cobarde. adj. Wayllayu.
cebada. s. Siwara. cobijar. v. Aylluy.
cebolla. s. Siwulla. cobre. s. Anta.
ceniza (del tallo de quinua para mascar con cocer. v. Chaay, yanuy.
coca). s. Llipta.
cocinado. adj. Chashqa.
ceniza. s. Uchpa.
cocinar. v. Aruy.
centro. s. Chawpi.
cocinar. v. Yanuy.
cercenar. v. Mutuy.
codo. s. Kukuchi.
cereal (pelado). adj. Llushtu.
coger (animales con el lazo). v. Lasyay.
cereal (remojado y pelado). s. Llunka.
cojo. adj. Wiqru.
cereal (semimaduro). s. Tahu.
cola. s. Chupa.
cerebro. s. Urus.
colaborar. v. Yanapay.
cernícalo. s. Killiksha.
colador. s. Shuyshuna.
cernidor. s. Shuyshuna.
colar. v. Shuyshuy.
cerrar. v. Wichqay.
colega. s. Masi.
cerro. s. Hirka.
colgar. v. Wayuy.
césped. s. Tsampa.
collar. s. Wallqa.
cicatriz. s. Sira.
color. s. Anta.
cicuta. s. Nakatu.
colores. s. Niraqkuna.
ciego. adj. Ñawsha, wisku, qapra.
columpio. v. Wayuraakuna.
cielo. s. Hanaqpatsa.
comadreja. s. Waywash.
ciempiés. s. Pachakchaki.
comedia. s. Aranwa.
298
comer (por poquitos). v. Llamshiy. copular. v. Sakway.
comer (apresuradamente). adv. Ñiti-ñiti. copular. v. Shallmay.
comer (carne deshilachándola con los copular. v. Sipuy.
dientes). v. Haqchiy.
coquetearse. v. Hiqchipay.
comer (harina). v. Akuy.
corazón. s. Shunqu.
comer (refiriéndose al sonido que hacen el
cordillera. s. Hallqa.
perro o chancho). v. Sapsay.
cordillera. s. Hanka.
comer. v. Mikuy.
corral. s. Chiku.
cometer (un delito). v. Huchalliy.
corral. s. Kancha.
comida (recalentada). s. Shana.
correr. v. Ayqiy.
comida. s. Mikuna.
cortante. adj. Llawchi.
compadecer. v. Llakipay.
cortar (en pedacitos). v. Ikiy.
compañero. s. Masi.
cortar. v. Kutsuy.
compartir. v. Rakipay.
cortar. v. Mutuy.
competencia. s. Llalliy.
cortar. v. Ruquy.
competir. v. Llallinakuy.
corte (de pelo). s. Rutuy.
comprar. v. Rantiy.
corteza. s. Qara.
comunidad. s. Ayllu.
cosecha (de maíz). v. Arkuy.
cóndor. s. Kuntur.
cosechar (cereales). v. Pallay.
conducir. v. Pushay.
cosechar (tubérculos por otro). v. Allapay.
confundir. v. Pantachiy.
cosechar (tubérculos). v. Allay
congelado. adj. Tsururushqa.
coser. v. Hiray.
conocer. v. Riqiy.
cosquillear. v. chikshay.
consejo. s. Willapaakuy.
cosquilloso. adj. chiksha.
contagiar. v. Ratay.
costa. s. Chala.
contagiarse. v. Muyanakuy.
crear. v. Paqarichiy.
contaminar. v. Qillichakuy.
crear. v. Kamay.
contar. v. Willay.
crecer. v. Wiñay.
contar. v. Yupay.
creer. v. Kriyikuy.
convertirse (en ceniza). v. Lliptayay.
299
CH
crespo. adj. Qushpu.
cría (de oveja). s. Ashkash.
cría. s. Wawa. chacchar. v. Chaqchay.
criar. v. Waatay. chacra. s. Chakra.
criatura. s. Wawa. chancaca. s. Chankaka.
criticar. v. Hamuray. chancho. s. Kuchi.
crudo. s. Chawa. chaqnay. v. Maniatar.
cruzar (la banda). v. Chimpay. charango. s. Charanku, llullu guitarranaw.
cruzar. v. Chimpay.
cuál (de entre varios). pro. interrog. Mayqan.
cubrir. v. Qatay.
cubrirse (de nieve). v. Hankay.
cucharón. s. Wishlla.
cuello. s. Kunka.
cuento. s. Willakuy.
cuerno. s. Waqra.
cuero. s. Qara.
cueva. s. Machay.
culpable. adj. Huchayuq.
chicha. s. Aswa.
culpar. v. Tumpay.
chichi. s. Ñuñu.
cultivar. v. Uryay.
chila. s. Kalawaasu.
cultura. s. Marka.
chocho. s. Tawri.
cuña. s. Pachilla.
choclo. s. Chuqllu.
curandero. s. Hampikuq.
choza. s. Chuklla.
curar. v. Hampiy.
chuño. s. Chuñu.
curvo. adj. Wiqu.
chupar (líquidos). v. Ñuqñuy.
cuy (macho). s. Kututu.
chupar. v. Shuquy.
cuy. s. Haka.
300
D
demostrar. v.Rikaachiy.
dentro. adv. Ruri.
danzante (típico). s. Shaqsha. derecha. adj. Allawka.
danzante. s. Wankilla. derramar. v. Hichay.
dar (aliento). v. Haakay.
derretirse. v. Chulluy.
dar (palmadas). v. Taqllapay.
derribar. v. Saqtay.
dar (pasos). v. Hapay.
derrumbar. v. Huchuy.
dar (de puntapiés). v. Haytay.
derrumbe. s. Huchu.
dar (fiado). v. Haqay. desafilado. adj. Laqu.
dar (náuseas). v. Millanay. desafilado. adj. Laqu.
dar (sal a los animales). v. Kachichiy. desafilar. v. Laquyaachiy.
dar (una palmeada). v. Lachyay. desaparecer. v. Illakay.
dar (vueltas). v. Tumay. desatar. v. Paskay.
dar a luz. v. Wachay. desayunar. v. Yawapay.
dar. v. Quy. descansar. v. Hamay.
de repente. adv. m. Illaqpita.
301
deshabitado. adj. Haakuq.
diarrea. s. Isqicha.
deshierbar. v. Quray.
dibujar. v. Siqiy.
deshilarse. v. Hipchiy.
diente. s. Kiru.
deshojar (el maíz tierno). v. Llaqiy.
diez. s. Chunka.
desnudo. adj. Qalapaachu. difícil. adj. Sasa.
desnutrido. adj. Inku. dinero. s. Qillay.
desocupado. adj. Haakuq. dirigente. s. Umalliq.
desocuparse. v. Hayay. dirigirse (en forma horizontal). s. Kinray.
302
E
encabezar. v. Puntay.
encañada. s. Kallki.
echar (de menos). v. Rahay. encender. v. Ratachiy.
ehar (agua con la mano). v. Laqchiy. encima. adv. Hana.
echar (barro). v. Mituy.
encimar. v. Hanapay.
engañar. v. Pantachiy.
embarrar. v. Laqtay.
engendrar. v. Churikuy.
embarrar. v. Mituy.
enharinar. v. Machkay.
embarrar. v. Ñiqitay.
enjuagar. v. Awikuy.
emborracharse. v. Machay.
enjuagarse (la boca con porción de líquido).
embutir. v. Hinchiy. v. Muqchikuy.
303
entrecerrar (los ojos). v. Ñipchiy. esconderse. v. Ratakuy.
entristecer. v. Llakichiy. escorbuto. s. Shama.
entristecerse. v. Llakikuy. escribir (una carta). v. Kartakuy.
envejecer (cosas). v. Makwayay. escribir. v. Qillqay.
envejecer (la mujer). v. Chakwanyay. escudo. s. Qirara.
envejecerse. v. Llachapayay.
escuela. s. Yachaywasi.
envidia. s. Chikikuy.
escupir. v. Aqtuy, tuqay.
envolver. v. Qipiy.
ese, esa. pron. dem. Chay.
envolver. v. Wankuy.
esforzarse. v. Kallpatsay.
época. s. Patsa.
esófago. s. Ñillputi.
equivocar. v. Pantay.
esófago. s. Tunquri.
equivocarse (pensando haber escuchado
espalda. s. Waqta, washa.
algo). v. Mayapakuy.
espantapájaros. s. Waallu.
erosionar. v. Raqray.
esparcir (la semilla). v. Maqchiy.
errar. v. Pantay.
esparcirse. v. Mashtakay.
eructar. v. Kakyay.
esperanza. s. Shuyapaakuy.
escaladarse. v. Llillichay.
esperar. v. Shuyay.
escaldado. adj. Llillishqa.
espiar. v. Michipay.
escampar. v. Chaway.
espina. s. Kasha.
escapar. v. Chinkay.
espíritu. s. Hupay.
escarabajo. s. Ismayqaltiq.
esposa. s. Warmi.
escarbajo. s. Karkakuru.
esposo. s. Qusa.
escarbar. v. Ashipiy.
esquilar. v. Rutuy.
escarcha. s. Tsururu.
estanque. s. Kita.
escarmenar. v. Hichiy.
estar (crudo). v. Chaway.
escoba. s. Pichana.
estar (de pie). v. Ichiraay.
escocer. v. Llupapay. estar (despejado el cielo). v. Lliwyay.
escoger. v. Akray estar (echado boca abajo). v. Laataray.
escogidas del sol. s. Akllakuna. estar (echado de espaldas). v. Ankallay.
304
F
estar (echado). v. Chacharaay.
estar (esparcido). v. Mashtaray.
estar (salado). v. Puchquy. fabricar. v. Ruray.
estar (tirado). v. Hitaray. fábula. s. Aranway
estar (vacío). v. Haakuy. faja. s. Wachuku.
este, esta. pron. dem. Kay. familia. s. Kasta.
estiércol (de ovinos y auquénidos). s. feliz. adj. Hawka.
Mullka. fermentarse. v. Puquy.
estiércol. s. Wanu. feto. s. Shullu.
estirar (la mano). v. Lamkay. fiambre. s. Mirkapa.
estirar (las piernas). v. Chullqay. fiesta. s. Raymi.
estómago. s. Pacha. flaco. adj. Uyu.
estornudar. v. Haqchiwsay. flamenco. s. Pariwana.
estrecho. adj. Kichki. flauta. s. Pinkullu.
estrella. s. Quyllur. flecha. s. Wachi.
estreñirse. v. Kichkipakuy. flojo. adj. Haaku.
flor. s. Wayta.
estrofa. s. Yarayma.
flotar. v. Tuyuy.
excavar. v. Uqtiy.
fogón. s. Tullpa.
explanada. s. Pampa.
exprimir. v. Qapchiy.
exprimir. v. Qapiy.
extender (algo para recibir). v. Kamaay.
extender. v. Mashtay.
extenderse (el fuego). v. Mismiy.
extraer. v. Hurquy.
extrañar. v. Ankuy
extraño. adj. Haapa.
305
forastero. adj. Haapa.
formar fila. v. Sinrichakuy.
G
gago. s. Akllu
fósil. adj. Rumiyashqa.
gallina. s. Wallpa.
frangollar. v. Tsamqay. gallinazo. s. Wiskur.
frente. s. Urku. gallo. s. Kakash.
frijol. s. Purutu. ganso (andino). s. Wachwa.
frío. s. Alay garrapata. s. Amuku
fructificar. v. Wayuy. garúa. s. Chirapa.
fruta. s. Wayu. gastado. adj. Mawka. Makwa.
gatear. v. Laatay.
gato (montés). s. Ushqumishi.
gato. s. Mishi.
I
ir. v. Ayway.
isaño. s. Mashwa.
identificar. v. Kikinchay. izquierda. s. Ichuq.
idioma. s. Rimay.
J
iluminar. v. Achikyay, achkiy.
imaginarse. v. Yarpaakuy.
impar. adj. Chulla. jalar. v. Chutay.
imperdible. s. Tikpi jamón. s. Hamun.
imprecar. v. Ñakay. jardín. s. Waytachakra.
inca. s. Inka. jaspeado. adj. Chiqchi.
inexistente. adj. Manakaq.
jerga (de lana tejida a mano). s. Hirqa.
infectar. v. Ratay.
jilguero. s. Chinchis.
infértil. adj. Chaqra.
jora. s. Shura.
ingle. s. Llilli.
jorobado. s. Quru.
inmenso. adj. Hatunkaray.
jorobado. adj. Kurku.
inocente. adj. Huchaynaq.
joven (varón). s. Wayna.
insecticida. s. Hampi.
jugar (a las bolas o pelota). v. Chunkay.
inservible. adj. Haqrash.
jugar. v. Pukllay.
insípido. adj. Qamla.
juguetón. adj. Pukllapacha.
instrumento (para tejer). s. Kallwa.
juntar (torciendo hilos de distintos colores).
insultar. v. Ashay, ashliy. v. Illuy.
inteligencia. s. Umayuq. juntar. v. Chuqpay, quriy.
intercambiar. v. Trukay. junto. adj. Mata.
309
L
levantarse. v. Alsakuy.
liar. v. Liyay.
labios. s. Wirpa. libélula. s. Aqchasuwa
libertad. s. Munashqaykita ruray.
labrar (madera). v. Llaqllay.
libertador. adj. Qishpichiq.
ladera. s. Kinray.
libro. s. Maytu.
ladrón. adj. Suwaq.
liendre. s. Iski.
lagartija. s. Arash.
límite. s. Qurpa.
lago. s. Qucha.
limpiar. v. Pichay.
lágrima. s. Wiqi.
limpio. adj. Chuya.
laguna. s. Qucha.
linaje. s. Panaka.
laja. s. Laaha.
lindero. s. Qurpa.
lamer. v. Llaqway.
líquido viscoso. adj. Lawta.
lamparín. s. Chiwchi.
lisiado. adj. Maqllu.
lampiño. adj. Qala. liso. adj. Llushuq.
lana. s. Millwa. litro. s. Winku.
liviano. adj. Ankash
lápiz. s. Qillqana. lodo. s. Mitu.
largueros. s. Chaqlla. lodo. s. Ñiqi.
lavar (el cuerpo). v. Mayllay. lombriz. s. Aqishkuru, wiiqu.
lavar. v. Taqshay. loro. s. Luuru.
lavarse. v. Awikuy. lucero. s. Waraq quyllur.
lazar. v. Lasyay. luciérnaga. s. Ninakuru.
lazo. s. Laasu. lúcuma. s. Lukma.
leche. s. Lichi. lugar (seco no cultivado). s. Chuchin.
lechuza. s. Pakapaka. lugar (u objeto que sirve para sentarse). s.
leer. v. Ñawintsay.
Hamana.
lejos. s. Karu.
luminosidad. s. Achki.
lengua. s. Qallu.
luna. s. Killa.
leña (rajada). s. Chiqta.
lunar. s. Aña
leña. s. Yanta.
luxar. v. Ulluy.
levantar (una pared). v. Pirqay.
luz. s. Achki.
levantar. v. Huqay.
310
LL M
llaga. s. Qiri. machucar. v. Ñitiy.
llama. s. Llama. madeja. s. Chinkus.
madera. s. Qiru.
llamar. v. Qayakuy.
madre. s. Mama.
llanque. s. Llanqi.
311
manchas (del paladar de los perros). adj. maullido (voz del gato). s. onomat. Ñaw-
Haqru. ñaw.
mandíbula. s. Chakawlla. mazamorra. s. Api
manear. v. Manyay. mazorca. s. Kaspa.
maní. s. Miya. medicina. s. Hampi.
maní. s. Unchik. medio. s. Chawpi.
maniatar. v. Manyay. médula. s. Tuqshu.
maniatar. v. Pankay. mellizos. s. Millish.
mano. s. Maki.
memoria. s. Yarpay.
manso. adj. Manshu.
mensajero. s. Kacha.
manta (para cargar). s. Haku.
menstruar. v. Qishyay.
manta. s. Aqshu.
mentir. v. Llullay.
manta. s. Lliklla.
mentira. s. Uli.
mañana. s. Waray.
marcar (un animal). v. Markay. mentiroso. adj. Llulla.
nevar. v. Hankay.
nevar. v. Rashtay.
nido. s. Qishu.
nieto. s. Willka.
nieve. s. Rashta.
nigua. s. Piki.
ocioso. adj. Qilla.
niña (o muchacha muy inquieta o juguetona).
s. Rapracha. odiar. v. Chikiy.
315
pariente. s. Kasta. peine. s. Ñaqcha.
parir. v. Wachay. pelado. adj. Qala.
parpadear. v. Qimchiy. pelar (cereal). v. Llushtuy.
316
pesado. s. Lasaq. pisar. v. Haruy.
pescado. s. Challwa. pisotear. v. Haruy.
pescar. v. Challwakuy. planta. s. Yura.
pescuezo. s. Kunka. plantar (un palo). v. Hawiy.
pintar. v. Llushiy.
piojo. s. Usa.
pique. s. Piki.
pircar. v. Pirqay.
pisar (barro). v. Lluchkay.
317
poner (algo en el sol para que seque). v.
profesor. s. Yachachikuq.
Mahay.
prohibir. v. Michakuy.
poner (encima). Hanapay.
proteger. v. Aylluy.
ponerle (el sombrero). v. Chukupay.
protegerse (de la lluvia o sol). v. Llantukuy.
ponerle (la almohada). v. Hawnapay.
provincia. s. Suyucha.
ponerse (de pie). v. Ichiy.
pueblo. s. Marka.
ponerse (duro). v. Chukruyay.
puente. s. Chaka.
ponerse (el llanque). v. Llanqikuy. puente. s. Tsaka.
ponerse (el sombrero). v. Chuchukuy. puerta. s. Punku.
ponerse (la almohada). v. Hawnakuy. pulmón. s. Puywan.
ponerse (la manta). v. Hakukuy.
ponerse. v. Hatikuy.
por doquier. s. Hinanpa.
posarse (un ave). v. Ratay.
poseer. v. Kapuy.
pradera. s. Wayllapampa.
prado. s. Wayllapampa.
pulverizado (bien molido). adj. Ñuchu,
precio. s. Chanin. ñutu.
preñada. s. Chichu. pulverizado. adj. Ñuchu, ñutu.
preocuparse (por alguien). v. Llakipay. pulverizar. v. Ñuchuy, ñutuy.
preocuparse. v. Llakikuy. puna. s. Hallqa.
prima (hermana de mujer). s. Ñaña. puntiagudo. adj. Llawchi.
primer (corte de pelo). s. Warkarutuy, puñado. v. Aptay
kitañaakuy.
puñetear. v. Kutay.
probablemente. adv. Iillu.
puño. s. Kukuti.
probar. v. Llamiy.
purificar (el agua). v. Tsuyaachiy.
probar. v. Malliy.
pus. s. Isquy.
procrear. v. Tsurikuy.
puya Raimondi. s. Kunkush.
producir (la tierra). v. Wachay.
318
Q R
que (no es suficientemente salado). adj. rabadilla. s. Anka.
Llampa.
rabo. s. Chupa.
que (ve). adj. Rikaq.
raíz. s. Sapi, watsu.
quebrada. s. Raqra.
rajar (madera). v. Chiqtay, shilliy.
quebrar. v. Pakiy.
rajarse. v. Llachkikay, shillikay.
quemar (para limpiar). v. Qashpay.
rápidamente. adv. Saslla.
quemar. v. Kayay.
rápido. adj. Sas, ras.
quemar. v. Rupay.
rápido. s. Huklla.
quemarse (con líquido hirviente). v.
rascar. v. Raskay.
Pushllukuy.
rasgar. v. Llikiy.
quena. s. Qina.
raspar (con los dientes). v. Kachkay.
queso. s. Kiisu.
raspar. v. Hichkay.
rastro. s. Yupi.
ratón. s. Ukush.
rebalsar. v. Puusay.
rebaño. s. Michina.
rebelarse. v. Alsakuy.
rebuznar. v. Haachinyay.
recibir. v. Chaskiy.
recipiente (de calabaza). s. Mati.
reciprocidad. s. Kutichinakuy.
319
regar. v. Qallpay. resta (o sustracción). s. Qichu.
Regazo. s. Millqay. resto. s. Katu.
región (selvática). s. Yunka. restos (de algo masticado). s. Kachupi.
región. s. Suyu. resucitar. v. Kawariy, kawachiy.
reír. v. Asiy. retirarse. v. Witiy.
reloj. s. Intiwatana. revocar. v. Laqtay, llashtay.
riñón. s. Washaruru.
río. s. Mayu.
risco. s. Qachpi.
risco. s. Qaqa.
robar. v. Suway.
roca. s. Qaqa.
rociar. v. Laqchiy.
320
S sangre. s. Yawar.
sapo (maduro). s. Chuqyaq.
saber. v. Yachay.
sapo. s. Rachak.
sabio. s. Yachaq.
sarna. s. Qaracha.
saborear. v. Malliy, llamiy.
sartén (con dos orejas). s. Kaswila.
sacar (agua). v. Chaqay.
satisfacerse. v. Saksay.
sacar (la lengua). v. Aqtuy
satisfecho. adj. Saksashqa.
sacar (liendres). v. Iskiy.
saúco. s. Rayan.
sacar (para alguien). v. Hurqapay.
sed. s. Yakunay.
sacar (plantas de raíz). v. Llukiy.
segar (por ejemplo, trigo). v. Achuy.
sacar (punta). v. Llawchichay.
segar. v. Itsuy.
sacar. v. Hurquy.
segar. v. Rutuy.
saciado. adj. Saksashqa.
seis. num. Suqta.
saciarse. v. Saksay.
seleccionar. v. Akray
sal. s. Kachi.
sembrar. v. Muruy.
salado. adj. Anqaq, puchqu.
semejante. adv. Niraq.
salar. v. Kachichay, puchquchiy, kachitay.
sementera. s. Chakra.
salir (de un lugar o de una circunstancia). v.
Lluqshiy. semilla. s. Muru.
321
ser (picante). v. Ayay.
soltarse. v. Hapshiyay.
ser. v. Kay.
sombra. s. Arwa.
serpiente (sagrada). s. Amaru
sombra. s. Llantu.
serpiente. s. Machaku.
sombrero. s. Chuku.
servir (comida). v. Qaray
sonaja. s. Shaqsha.
sesión. s. Huñunakuy. sopa (de papa). s. Kashki
sesión. s. Qurikay. sopa (de harina de maíz, trigo o cebada). s.
siembra (adelantada de papa). s. Michka. Lawa.
322
T
terreno (virgen). s. Purun.
territorio. s. Suyu.
tal vez. adv. d. Itsa. terrón. s. Kurpa.
talar (cortar árboles). v. Walluy. testículo. s. Quruta, runtu.
tallo. s. Tullu. teta. s. Chichi, chuchu, ñuñu.
tamal. s. Tamal. tiempo. s. Patsa.
tambor grande. s. Kaaha. tierno. adj. Mallwa.
tantear (en la oscuridad algo que está al tierra (suave). adj. Qashya.
alcance). v. Lamkay.
tierra (mullida). s. Muka.
tapa (de olla). s. Chapana.
tierra. s. Allpa.
tapar. v. Chapay.
tierra. s. Patsa.
tarántula. s. Atapuquy.
tijera. s. Tihira.
tartamudo. adj. Talulu, akllu.
techar. v. Qatay.
tejedor. s. Awaq.
tela (cortada desigualmente). s. Waya.
telaraña. s. Llika.
temblar. v. Katatay.
tender. v. Mahay.
tendón. adj. Anku
tener (deseos de vomitar). v. Lansanay.
tener (en la boca). v. Amuy tímido. adj. Wayllayu.
tos. s. Chuqa.
toser. v. Chuqay.
tronco. s. Kullu.
tostador. s. Kallana.
trueno. s. Punruru.
tostar. v. Ankay
tuétano. s. Tuqshu.
trabajar. s. Uryay, aruy.
tumba (antigua). s. Amaa
tragar. v. Nuqtay.
tumbar. v. Saqtay.
trama. s. Mini
tumor. s. Amuqllu.
tranquilo. adj. Hawka.
324
U V
ubre. s. Ñuñu. vaca. s. Waaka.
vaciar (el contenido). v. Haakuchiy.
vaho. s. Wapull.
valle (interandino). s. Qichwa.
variedad (de papa). s. Iskupuru.
varón. s. Ullqu.
vaso (incaico). s. Qiru.
vellón (de lana). s. Wiki
vellosidad. s. Llaplla.
venado. s. Luychu.
venado. s. Taruka.
venas. s. Yawarnaani.
vencedor. adj. Atipaq.
vendedor. s. Qatuq.
úlcera. s. Qiri. vender. v. Qatuy, rantikuy.
último (hijo). s. Ñuñush. veneno. s. Hampi.
único. adj. Chulla, hapallan. venerar. s. Muchakuy.
unido. adj. Mata. venir. v. Shamuy.
uno (mismo). pron. dep. Kikiy. ventosear. v. Rititiy.
uno (que tiene orejas grandes y colgantes). venus. s. Waraqquyllur.
adj. Lapi.
ver (a los lejos). v. Rikariy.
uno. num. Shuk.
ver. v. Rikay.
untar. v. Llashtay.
verano. s. Usya.
uñas. s. Shillu.
verde. adj. Quyu.
urdimbre. s. Awllina.
verruga. s. Tikti.
uretra. s. Ishpana.
verse. v. Rikakuy.
usado (cosas). adj. Mawka. Makwa.
vesícula (biliar). s. Ayaq.
325
Y
vestido. s. Ratash.
vestir. v. Hatipay, yakachiy.
vestirse. v. Hatikuy. yerno. s. Masha.
vicuña. s. Wikuña. yo. pron. person. Ñuqa.
yuca. s. Yuka.
yunta. s. Yunta.
vidrio. s. Qishpi.
326
Referencia bibliográficas
CERRÓN-PALOMINO, Rodolfo
1976 Diccionario quechua: Junín - Huanca. Lima: Ministerio de
Educación / Instituto de Estudios Peruanos.
MISIONEROS FRANCISCANOS
1905 Vocabulario Políglota Incaico. Lima: Colegio de propaganda
FIDE del Perú.
MINISTERIO DE EDUCACIÓN
2005 Yachakuqkunapa shimi qullqan: Anqash qichwa shimichaw.
Lima: Ministerio de Educación.
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.