Nhamandu Mirĩ joguerovya re

penhoguerõpu’ã nhendu pora’ĩ

Kova’e rupi jevy penderete’i perõpu’a’ĩ

Ha’eve’i
Nhande’i va’e kuery ejavi pe
Kova’e tembiapo “Ara pyau” ma
ojejapo pave’ĩ nhande’i va’e kuery pe.
Aỹ gui ma tujakueve’i, vaivĩgueue’i gui
ndopai teri arandu rapyta, opamba’e
reko ojereroguata’i teri. Ha’e va’e rupi
ma aỹ gui avi heta mavi nhande’i va’e
kuery ikuai, nhandekuai tekoa javere,
nhamboapy-apy ma eravy arandu rapyta,
ma’etỹ reko py, opy reko py, ka’aguy
reko py, texaĩ reko py, mitã reko py,
nhe’enguxu ha’e nhengue reko py. Ha’e
ramia rupi kova’e tembiapo oguerojeapo
avi kyringue oexa aguã ha’e ndoikuaa
teri va’e kuery, ha’e ndoikuaai va’e pave’ĩ.

Kova’e ma oexa aguã ha’e ogueroayvu

aguã nhande py rive’i. Ha’e kova’e reve
onhembo’e vy omombaraeteve aguã
nhande reko’i. Kova’e tembiapo ma
oexauka ta ko temitỹ reko, jaxy reko,
tembi’u reko avaxi gui mba’exagua-
xagua pa ojejapo avaxi gui.

Kova’e py oexaukave’i va’e ma

nhanderuvixa’i, Xondaro Ruvixa Karai
Mirĩ - Pedro Vicente Tenonde Porã pygua.
Nhande’i va’e kuery pe ma Ara Pyau ijypy
Agosto re, kova’e jaxy re ma opamba’e’i
ojejapo aguã ju ma hexakã, kova’e py ma
Opy’i re Nhaneramoĩ kuery, nhandexajryi
kuery Ka’a’i Nhemongarai oguerojapo’i ha’e
mitã kue’iry hery va’era’ĩ ikuai rã omboery’i
aguã avi.

Ha’e kova’e jaxy Ara Pyau nhandereupitya re

ma temitỹ reko rupiavi hendondeve ojejapo’i
aguã, avakue, kunhague okopi aguã, jaxy
nhepytũ jave onhoty aguã mba’emo’ĩ.

Kova’e jaxy re avi nhande’i va’e kuery, Opy’i re

jogueroike’i riaeve’i ju rã okuapy. Nhanderu
Tupã, Nhanderu Karai, Nhanderu Jakaira,
Nhanderu Nhamandu, Nhanderuete ha’e
Nhanderxyete pe ngoete’i oguerojapyxaka’i
aguã, mboraei’i rupi, jeroky rupi, petyngua
rataxĩ reve ojapyxaka’i aguã, ha’e kova’e jaxy
re ma mba’emo ra’y-ra’y re nhande’i va’e
kuery nopenavei ma, ha’e rami vy ma kova’e
Ara Pyau oguata rã 7 jaxy re, Agosto gui ijypy
vy oo rã jaxy Fevereiro peve.

Kova’e jaxy re ma nhande’i va’e kuery

ovy’a okuapy Opy re, kokue ra’i omoatyrõ,
ojeaoapo, ngoka yvy-vy rupi omopoximba,
kyringue’i onhevanga aguã, kova’e jaxy
opamba’e onhepyru.
Nhande’i va’e kuery ma oexa Ara Yma
ijypy rã Março re, kova’e jaxy ma yro’ya
oupity ovya ju ma. Ha’e kova’e jaxy Ara
Yma oo rã Jaxy Agosto peve, ha’e kova’e
ijypy avi nhande’i va’e kuery ojeporaka’i
okuapy aguã, mba’eta mba’emo ra’y-
ra’y’i ikyrapa’i ju ma okuapy.

Ara Yma re ma nhande’i va’e kuery

ndoikei vaipai Opy re, ndovy’ai vaipai,
ha’e opamba’e ombopytu’uve, kova’e
Ara Yma re ikuai jave ma amongue
Tekoa ojexavaive yro’y gui. Heta rupia
vi any vaipai.

Yro’y ndo’aia rupi ma ha’eve avi mboapy-

apy’i teĩ onhenhoty aguã mba’emo’ĩ,
kova’e jaxy gui Ara Yma ijypy ojeporaka’i
aguã, ha’e oo rã Julho peve. Ha’egui ma
nda’evevei ju ma mba’emo ra’y-ra’y re
nhande’i va’e kuery opena aguã.
 Avaxi Para’i (1)

Avaxi Paraguaxu (2)

(3)
(2) Avaxi Xiĩ (3)

Avaxi Huũ (4)

(7)
Avaxi Ju

Avaxi Pororo (5)

Avaxi Pytã (6)

Avaxi Ponhy’ĩ

Avaxi Hovy (7)

Avaxi Mitã
(8)
(5) (4) Avaxi Pororo Xiĩ

Avaxi Pororo Pytã (8)

Avaxi Pororo Huũ

Nhande’i va’e kuery ma heta oguereko

avaxi’i, joegua-egua he’y’ĩ, joo rami e’ỹ-e’ỹ
ijua, joo rami e’ỹ-e’ỹ tuvixa. Va’eri ejavi ma
iporã meme, ha’e ay peve nhande’i va’e
kuery Parana PR, Rio Grande do Sul RS,
(6) katygua kuery oguereko pa meme teri.
(1)
 Mbojape

Mbaipy

Mbyta

Avaxi Maimbe

Avaxi Mbixy

Avaxi Mimoĩ

Mbaipy Re’ẽ

Avaxi Ku’i

Ka’i Repoxi

Rora

Hu’ixĩ

Kaguijy

Jopara

Mbeju
Xee arandu’i rupi ma avakue Kuaray
ha’egui Vera hery va’e ma ha’eve avaxi
onhoty aguã. Ha’e kunhague’i gui
ma Ara’i ha’egui Para’i. Avaxiete’i ma
nda’evei nhanhotỹ te ma rive-rive aguã,
teĩ ke Nhandexyete pe Nhanderuete pe
jarojapyxaka’i ranhe.

Xee ma mboapy jaxy re arojapyxaka’i,

aroporai’i, ajerojy’i ha’e roguerojapyxaka’i
pave’ĩ, ha’e rami vy rã ae ma oiko pora’ĩ
meme’ĩ. Rembojerovia’i py ramo, itaty
rupi renhoty’ĩ teĩ oiko pora’ĩ rã.

Nhanerembi’urã pora’ĩ ma Nhanderu

kuery oeja nhandevy kuery pe jaupi’i
aguã. Ha’e rami rire ma nhambojerovia
va’erã ete, nda’evei toryai rupi nhanhoty
aguã, nda’evei nhandeayvupareia rupi
rive nhanhoty aguã. Amboae-ae rami
jareko aguã nda’evei, Opy’i rupi ae ma
jarojapyxa’i ranhe rã.

Ha’e rami vy ae ma jareko’i riae rã

ko yvy re nhandekuai’i aja, Nhanderuete,
Nhandexyete nhande’yvyvai
nomombai aja.

(Karai Tatadendy – Augustinho, Araponga)

Xee xekyrĩ jave ma ndoro’ui va’ekue
heta va’e kuery rembi’u. Ha’e rami vy
roguereko texaĩ porã, roguereko vy’a,
rojapo tembiapo mba’emo’ĩ roexa
aguã. Xekyrĩ jave nhande’i va’e kuery
ho’u mbojape’i ei reve, mbojape’i
mbeju reve, mbojape’i mbyta reve,
ha’e xema’endu’a avi jety karaũ kuaray
py omombiru porã va’ekue reve
avaxi huũ ojojo rã, ha’e va’egui ojapo
mbaipy’i he’ẽ vaipa’i karamboae.
Heta ma ikuai kyringue taĩ raxy gui
ojexavai va’e, ha’e rami ve ma tuja’i
vaipa-ipa e’ỹ re ja naĩvei ma va’e guive
ikuai. Xee ma aỹ peve nda’uvaipai
jurua rembi’u, xeropy jopara’i rive
ha’u rã akaru porã ae ma, naikoteveĩ
mba’emo he’ẽ-he’ẽ va’ere. Xee aỹ
peve ndakaru vaipaxei jurua rembi’u,
ndaxekyraxei, ndaxepoyixei, ndaxerye
guaxuxei, naxemba’eaxyxei tembi’u
gui rive, kaujo py nhaendua rami.

Ojapo avi karamboae avaxi ku’i (Karai Miri – Pedro Vicente,

manduvi reve, ha’e he’ẽve ri oipota vy Tenonde Porã)
ma omoĩve manduvi, ha’e rami e’y vy
katu avaxi mbaimbe omoĩve.

Ymave rupi ma nhande’i va’e kuery

okaru tembi’u porave re anho’ĩ,
ha’e rami vy nda’ikyrai, nda’ipoyi,
na’imba’eaxy rive-rivei. Aỹ katu
kunumingue, kunhataigue ha’e
kyringue raĩ hu’uguepa voi-voive,
amongue py heta va’e rembi’u he’ẽ
va’e anho rei raxa ho’u vy taĩ raxy, taxo,
inhangai gui heta kyringue ojexavai.
Amongue ixy, tuu kuery ome’ẽ raxa-
raxa Guarani, salgadinho, chiclete,
doce, bolo, sorvete, pirulito, ha’e va’e
nunga tembi’u vaikue meme.
JOPARA

Nhamoĩ yy py avaxi apĩgue

Nhamoĩ kumanda huũ

Ha’egui ko’emba jave nhambojy

Mokoĩve ojy rire nhamboje’a

Ha’e nhambopupu nhanmboje’a

reve hare peve

KAGUIJY

Nhambojy tukue rã ranhe avaxi apĩgue

Nhamoaky avaxi ku’ikue

Jajapo mbajape-mbojape’i

Nhambopupu mbojape’i tukue py

Ojy jave nhanoemba mbojape’i

Yro’yxã jave jaiju’u mbojape’i

Nhamoĩ ju tukue py

Nhamboje’a pora’ĩ ju
MBAIPY

Avaxiky jaity

Nhamoĩ oja py

Jaipyvu ojy peve

MBAIPY RE’Ẽ

Jety jaipiro

Jajoxo jety avaxi ra’yĩgue

pyrygua reve

Nhambopupu jojavive

Yro’yxã jave ja’u

(Kyrĩngue pe iporã raxa)

KA’I REPOXI

Jaikyty avaxiky

Jajaya takua

Nhamoĩ takua py

Jaexy tata py

Yro’yxã jave jaipe’a

MBYTA

Jaikyty avaxiky

Nhamoĩ avaxi pirekue py

Jajokua rire nhamoĩ

tanhimbu guyry
MBOJAPE

Yy haku py nhamoaky

Jajapo mbojape’i

Nhamombiru tapyi’ary

Jajaty tanhimbu guyry ipiru jave

RORA

Nhamoaky avaxi iku’ikue

Nhamoĩ oja raku py

Jaipyvu eravy ojy peve

AVAXI KU’I

Nhamoimbe avaxi ra’yĩgue

Nhamoimbe manduvi

Jojavi jajoxo angu’apy iku’ipa

pora’ĩ peve

MBEJU

Nhamoaky yy aku py avaxi iku’ikue

Nhamboaku porã paira

Nhamoĩ paira py nhaũmbiri pora’ĩ

Nhambojere peteigue’ĩ
AVAXI MAIMBE

Jaxyky avaxi ratãgue

Nhamoĩ paira py

Jaipyvu eravy okai-oka’i peve

HU’IXĨ

Avaxi ku’ikue nhamoĩ oja py

Jaipyvu ojy peve

Avaxiky mbijy rami heakuã jave ma ojy

 Jaxy ra’y

Jaxy Hendy

Jaxy Rova Guaxu

Jaxy Nhepytũ

Jaxy opaa

JAXY REGUA, MBA’E JAVE OĨPORAVE

AVAXI NHANHOTỸ AGUÃ

Jaxy Setembro re ha’eveve nhanhoty

aguã avaxi, jaxy onhepytũ jave kova’e
jaxy re ma hetamba’e avi onhenhotỹ,
amongue nhande’i va’e kuery maje
jaxy Agosto re ae avi onhotỹ. Ha’e vy ma
Setembro re ja nonhotyvei ju ma avaxi.
Avaxi mbyte rupi ma ha’eve nhanhotỹ
aguã manji’o, kumanda, takuare’ẽ miri’ĩ,
xanjau, andai ha’e nunga. Avaxi tuvixa
pora’ĩ ma rire ha’eve avi nhanhotỹ ju
aguã ijyvyry teĩ avaxi amboae regua, ha’e
jety, manduvi avi mbyte-mbyte’i rupi.

AVAXI PONHY’Ĩ

Kova’e avaxi ma Nhanderu Kuery

kyringue’i pe oeja va’ekue’i, ha’e rami vy
tuu, ixy kuery onhoty’ĩ rã gua’y kuery pe,
kova’e avaxi ma ha’eve nhamboery aguã,
avaxi mita’ĩ, avaxi ponhy’ĩ, avaxi miri’ĩ.

Ha’e kova’e avaxi’i ma hi’y’i nda’yvatei’i,

kyrĩngue tuvixa-vixa’i va’e oguerovy’i
aguã rami ae’i raka’e Nhanderu Kuery
oguerojeapo’i.

Ha’e vy maje ijaguyje’i jave, tuu ha’e ixy

kuery omoĩ raka’e ajaka’i inhakã re,
ha’e’i pyju omono’õ okuapy ngoo katy
ogueraa aguã.
Kova’e avaxi ponhy’ĩ re ma Xondaro
ruvixa Karai Mirĩ - Pedro Vicente,
ha’e Jaxuka Idalina omombe’u,
ima’e’ndu’a 2004 rupi Tenonde Porã
py, nhemboaty oĩ jave, ha’e guikue
ma 2016 rupi ma ae ojekua Tekoa
Tenonde Porã py, Tekoa Kalipety re,
ha’e va’e ojejou Tekoa Rio Grande do
Sul gui.
AVAXI HUŨ VA’E
Kova’e avaxi maje iporave ja’u aguã
jety karaũ nhamombiru kuaray py va’e
kue reve, mbaipy’i ojejapo aguã. Kova’e
tembi’u maje kunhague imemby
pyta’ĩ va’e xo’o omboaja jave kuere
ho’u aguã va’ekue raka’e.
AVAXI XIĨ VA’E
Kova’e avaxi maje iporãve jajapo
aguã avaxi apingue, ha’e iku’i
aguã ndaxyive, nataĩve’i ramo
ndaxyive jajoxo aguã.
MBOJAPE
Mbojape reve ma ha’eve avi ja’u aguã Yxo,
Mbeju, Mbyta, ei ha’e xo’o ka’aguy’i reve.
MBEJU
Mbeju ma ha’eve ei reve ha’e xo’o
ka’aguy’i reve jaityru aguã. Ha’eva’e anho’ĩ
ja’urã ha’eve avi, mba’eta opamba’e
tembi’u avaxi guigua ma nhandejoko
porã. Kuaray mbyte rai’i reupi’i ha’e
nunga tembi’u’i vy ma reiko rã ka’aruete
peve. Ha’e rami vy guive ma yma rupi
nhande’i va’e kuery ndokaru vaipai.
Aya rami e’ỹ, mboapykue, irundykue-
ndukue ha’e pyau ma va’eri okaru
oguapy. Ha’egui ma mbyku rami ju ikaxĩ
okuapy. Ha’e kova’e nunga tembi’u’i ma
nhanderete nombopoyi avi, ha’e rami vy
ae ymave rupi nhaneramoĩ kuery kaguijy’i
rive ae ho’u raka’e ka’aru ou a ere, Opy re
ngoete poyi reve e’ỹ oike aguã.
Nhande’i va’e kuery pe ma nda’evei
nhamongaru aguã nhanderete rive, teĩ
ke nhanhemomby’a avi nhanenhe’ẽ
re, ha’e rami e’ỹ rã maje nhanderete
imba’eaxy. Mba’emo vaikue-ikue rive
jaupi rã ha’e kuery ndovy’ai. Ha’e rami
vy maje Opy re jaike riae’i teĩ jurua
rembi’u anho’ĩ ja’u rã opamba’e ojekua
nhanderete re, mba’eaxy ha’e mboriau
avi. Ha’e va’e nunga re tujakueve,
guaivĩgueve ijayvu mavy omombe’u
kyringue’i pe ijypy’i guive ombo’e
aguã tembi’u pora’ĩ re avi okaru’i aguã.
Amongue py rijepe oexauka’i aguã.
Este livro é direcionado a todos Guarani
Nhande’i Va’e que após mais de 500
anos de contato com a cultura da
sociedade envolvente vem mantendo
seus conhecimentos tradicionais,
passando de geração em geração.
Por meio do texto e fotografias são
descritas as sementes tradicionais
e os pratos derivados dos diversos
tipos de milho guarani. Há também
as falas de pessoas mais velhas
sobre o mundo espiritual onde esses
alimentos se desenvolvem, falas sobre
receitas, tanto no preparo quanto na
prática do plantio. Busca-se retratar
também a sabedoria dos Guarani em
relação ao ciclo anual, divido em dois
Tempos: o Tempo Novo – Ara Pyau e
o Tempo Velho – Ara Yma. Estes dois
tempos estão relacionados às estações
conhecidas pelos não indígenas
como Primavera, Verão, Outono e
Inverno. Também as fases da Lua são
importante para um bom plantio,
associadas a alguns meses do ano.

Este trabalho fortalece os valores

relacionados à base da alimentação
do povo Guarani, que é justamente o
milho. Fala sobre a importância não
só de alimentar o corpo, mas também
a necessidade de alimentar o espírito,
nosso princípio vital que chamamos de
nhe’ẽ. Este livro é dedicado a todos os
Guarani Mbya, e está direcionado como
fonte de pesquisa e estudo aos mais
jovens e os que buscam fortalecer e lutar
pela continuidade dessa cultura milenar.

Junto a este livro, segue também um

vídeo com imagens do dia de sua feitura,
uma maneira de respeitar a cultura oral
como modo de circulação de saberes,
e também para homenagear o Sr. Karai
Mirĩ - Pedro Vicente - da aldeia Tenonde
Porã, São Paulo, para o qual todos têm
muito a agradecer, pela paciência e por
sempre estar à disposição para ensinar
com gestos de carinho, com práticas e
ensinamentos que vem de coragem e
generosidade infinita.

Link para o vídeo:

https://www.youtube.com/watch?v=YJinPQulzBY
Use um app leitor de código QR no celular para
abrir diretamente o vídeo!

fonte MONTSERRAT papel PÓLEN BOLD 90g/m2

tiragem 500 EXEMPLARES impressão CINELÂNDIA
projeto gráfico BRUNA KEESE E JULIA TRANCHESI
fotos LUIZA CALAGIAN concepção e texto JERA
GUARANI E KARAI TIAGO organização LUCAS KEESE /
PROGRAMA ALDEIAS primeira edição OUTUBRO 2018