:‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬

‫آرﯾن ۽ دراوڙن وارو ﻣﻔروﺿو‬

‫ رڪ ﺳﻧڌي‬:‫ﻣﺻﻧف‬

Indus Civilization:
Aryan and Dravidian Hypothesis

Author: Ruk Sindhi

E-Edition July 2019

Hyderabad, Sindh, Pakistan

2
 ‫ﺗرﺗﯾب‬

‫ﻣﮭﺎڳ‬ ‫‪.1‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري‬ ‫‪.2‬‬
‫ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ‬ ‫‪.3‬‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻟڏﭘﻼڻ وارو ﻣﻔروﺿو‪ ،‬ھ ﺳﺎزش‬ ‫‪.4‬‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ واري ﭤﯾوري ﺑﺎﺑت رﭤﺎﺑﻧدي‬ ‫‪.5‬‬
‫آرﯾن ﺟﻲ اﺻل وطن ﺑﺎﺑت ﻣﺎھرن ۾ اﺧﺗﻼف‬ ‫‪.6‬‬
‫اﻧﮕرﯾزن ﺟو ﻏﻼﻣن ﻻ ِء ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗو‬ ‫‪.7‬‬
‫ﯾورپ ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺋﻲ ﭤﯾوري ﮘﭼﻲ ۾ ﭘﺋﺟﻲ وﺋﻲ‬ ‫‪.8‬‬
‫آرﯾن ﺟو ﺣﻣﻠو ۽ رگ وﯾد‬ ‫‪.9‬‬
‫وﯾدن ۾ ﺳﻧڌوﻧدي ﺟﻲ ﺳﺎراھﮫ‬ ‫‪.10‬‬
‫آرﯾن ۽ اڻ آرﯾن ۾ وﯾڙھﮫ ﺟﺎ ﺳﺑب‬ ‫‪.11‬‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﭤﯾوري ﻣﺎھرن طرﻓﺎن رد‬ ‫‪.12‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﻗرار ڏﯾڻ وارو ﻣﻔروﺿو‬ ‫‪.13‬‬
‫ﺑراھوي ۽ دراوڙي ﺗﮭذﯾب وارو ﻣﻔروﺿو‬ ‫‪.14‬‬
‫اﯾران ۽ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳﻠﻲ ﻣﻔروﺿو‬ ‫‪.15‬‬
‫آرﯾﺎ ﭤﯾوري ۽ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﮔﮭوڙي ﺟو وﺟود‬ ‫‪.16‬‬
‫ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﻣﻔروﺿو رد‬ ‫‪.17‬‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار‬ ‫‪.18‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﭘرڏﯾﮭﮫ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ‬ ‫‪.19‬‬
‫ﻧﺗﯾﺟﺎ‬ ‫‪.20‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﺳﭸﺎﭨپ ﺳﺎن ھٿ ﭼراﻧد‬ ‫‪.21‬‬
‫ﻣﺎﺧذات‬ ‫‪.22‬‬

‫‪3‬‬
 ‫ﻣﮭﺎڳ‬
‫اڄ ﺟﻲ ﺟدﯾد ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ دور ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻣﻠ ‪ ،‬ﻗوم‪ ،‬ﺧطﻲ ﯾﺎ‬
‫ﺎﺑﮫ ﭔوﻟﻲ ﮘﻠﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ﺑﺎﺑت وﺑﮫ وڙ‪ ،‬ﻟﭔﺎڙﺑﺎزي ﯾﺎ ﻏﯾر‬
‫ﺣﻘﯾﻘﻲ دﻋوى ﭰﭔﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺟﯾﺳﺗﺎﺋﯾن ھر دﻋوى‬
‫ﺟﺎ ﭠوس ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺛﺎﺑت ﻧﮫ ﭤﯾﻧدا‪ ،‬ان ﮐﻲ ﻓﻘط ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺧواھش‬
‫ﺗﻲ ﺳﭻ ﻗرار ڏﺋﻲ ﻧﮫ ﭤو ﺳﮕﮭﺟﻲ‪ .‬ﺳﺎﺋﻧس اﺳﺎن ﺟﻲ ﻋﻘﯾدن‪،‬‬
‫ﻧظرﯾن‪ ،‬ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﺎﭨﻲ ﺳوچ ۽ ﻏﯾر ﺣﻘﯾﻘﻲ دﻋواﺋن ﮐﻲ رد ڏﯾڻ ﻻ ِء‬
‫ﻣوﺟود آھﻲ‪ ،‬ان ري ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓت‪ ،‬ﻣﺎﮘن‪،‬‬
‫ﻣ ﺎﻧن‪ ،‬ﻣوﺳم‪ ،‬درﯾﺎھﻲ وھ رن ﺑﺎﺑت ﺎﺑﮫ وڙي دﻋوى ﭘﯾر‬
‫ﮐوڙي ﺑﯾﮭﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬اڄ ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن‪ ،‬ﻧﺳﻠن‪ ،‬ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺟﻲ رھﭨﻲ ﮭﭨﻲ‪ ،‬طور طرﯾﻘن ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﻗدرن ﺟﻲ ﺟﺎچ ﻻ ِء‬
‫ﺳﺎﺋﻧس ﯾﺋﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻓراھم ﯾﺎ آھن‪ .‬ﻧﮭن ﺑﮫ ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾ س ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد ﻣﻌﻠوم رڻ ﻻ ِء ﭘﺎﭘوﻟﯾﺷن ﺟﯾﻧﯾ ‪،‬‬
‫ﻣﭘرﯾ و ﺟﯾﻧﯾ ‪ ،‬آر ﯾو ﺟﯾﻧﯾ ‪ ،‬ﺟﯾﻧوﻣ س ۽ ﺟﯾﻧو ﺎﺋﭘﻧﮓ‬
‫ﭔﺋﻲ ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙﯾل ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﻓﯾﻠڊ آھن‪ .‬اﻧﮭن ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ طور‬ ‫ھ‬
‫طرﯾﻘن ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اﺳﺎن ھزارﯾن ﺳﺎل اڳ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺑﺎﺑت اھﺎ‬
‫ﭴﺎڻ ﺣﺎﺻل ري ﺳﮕﮭون ﭤﺎ ﺗﮫ اﻧﮭن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ارﺗﻘﺎ ﺟون ﻣﻧزﻟون‬
‫ﯾﺋن ۽ ﭤﻲ طﺋﮫ ﯾون‪ .‬اﺳﺎن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺑﺎﺑت ﺑﮫ ﭼوک‬
‫ﭼ ﺎس ﻻ ِء اھﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ طرﯾﻘﺎ اﺳﺗﻌﻣﺎل رﭨﺎ ﭘوﻧدا‪.‬‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ واري دور ۾ ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ آﯾل‬
‫ﺧطﻲ ﺟو ھر ﻣﺎﭨﮭو ﭘﺎڻ ﮐﻲ اﻧﮕرﯾز ﺟﻲ وﯾﺟﮭو ڏﺳڻ ﯾﺎ ﭔﺎھرﯾن‬
‫ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺳﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺣﺳب ﻧﺳب ﻣﻼﺋڻ ﺟﻲ وﺷش ﻧدو‬

‫‪4‬‬
‫ھو‪ .‬ﺧﺎص ري ﻣﭤﯾون طﺑﻘو ھﻧدو ﺑرھﻣڻ‪ ،‬ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺟﺎﮔﯾردار ۽‬
‫ﻗﺑﺎﺋﻠﻲ ﺳردار اﻧﮕرﯾزن ﮐﺎن رﻋﺎﯾﺗون ﺣﺎﺻل رڻ ۽ ﺳﻧدن‬
‫ﺧوﺷﻧودي ﺣﺎﺻل رڻ ﻻ ِء ﺳﻧدن ھر ﮘﺎﻟﮭﮫ‪ ،‬ﻗول ۽ ﻓﻌل ﺗﻲ‬
‫ﻋﻣل رڻ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﯾﻣﺎن ﺟو ﺣﺻو ﺳﻣﺟﮭﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬اھﺎ ﻏﻼﻣﺎﻧﮫ‬
‫ذھﻧﯾت ﻓﻘط اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ واري دور ۾ ﭘﺋدا ﻧﮫ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر‬
‫ان ﮐﺎن اڳ ﺑﮫ ﺟڏھن ﻋرﺑن ﺳﻧڌ ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ﯾو ﺗﮫ ھﺗﺎن ﺟﻲ‬
‫ﻣﻘﺑوﺿﺎ ﻣﺎﭨﮭن ۽ ﺧﺎص ري ﻣﭤﺋﯾن طﺑﻘﻲ رﻋﺎﯾﺗون ﺣﺎﺻل‬
‫رڻ ۽ اﻗﺗدار ﺟﻲ اﮀﻠﯾل ھڏي ﺣﺎﺻل رڻ ﻻ ِء ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﻋرﺑن‬
‫ﺟﻲ ﺗﺎﺑﻌدار ﻗرار ڏﯾڻ ﻻ ِء ﻣﺧﺗﻠف ﻗﺳم ﺟﺎ ﺣرﺑﺎ اﺳﺗﻌﻣﺎل رڻ‬
‫ﺷروع ﯾﺎ‪ .‬ﻣﭤﺋﯾن طﺑﻘﻲ ﺟﺎ ﺧﺎﻧدان رات ﭘﯾٽ ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺣﺳب‬
‫ﻧﺳب ﻋرﺑن ﺳﺎن ﻣﻼﺋڻ ﻻ ِء ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺻﻠو ﻲ ﺳﭸﺎﭨپ ﺧﺗم‬
‫ري ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﺳﯾد‪ ،‬ﻗرﯾﺷﻲ‪ ،‬داﺋود ﭘو ﺎ‪ ،‬ﻋﺑﺎﺳﻲ وﻏﯾره ﺳڏاﺋڻ‬
‫ﻟﮙﺎ‪ .‬ان ري اﻧﮕرﯾزن ﺟڏھن ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ذھﻧﻲ‬
‫طور ﻏﻼم ﺑﭨﺎﺋڻ ﻻ ِء ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺳﻔﯾد ﻓﺎم آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙي ﺗﮫ ﮐﯾن اھﺎ ﭤﯾوري ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻏﻼم ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن‬
‫ﺗﺳﻠﯾم راﺋڻ ۾ ﺎﺑﮫ ﺗ ﻠﯾف درﭘﯾش ﻧﮫ آﺋﻲ‪ .‬اﺳ وﻟن ۾‬
‫ﺟوڙﯾل ﻧﺻﺎب ذرﯾﻌﻲ ان ﭤﯾوري ﮐﻲ ﻣﻌﺻوم ﭔﺎرن ﺟﻲ ﭼڙن‬
‫اھڙو ﻧﺳل ﺗﯾﺎر ﯾو وﯾو‪ ،‬ﺟﯾ و‬ ‫ذھﻧن ۾ داﺧل ري‪ ،‬ھ‬
‫ﻣﺎﻟ ﮐﺎن وڌﯾ ﻣﺎﻟ ﺟو وﻓﺎدار ﭤﻲ ﺑﯾﭠو‪ .‬ان ﻧﺳل ﺟﻲ ذھﻧﻲ‬
‫طور اھڙي ﭘرورش ﺋﻲ وﺋﻲ‪ ،‬ﺟو ھﻧن ﺟﻲ ذھن ۾ اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫ﭘﺧﺗﻲ ﭤﻲ وﯾﭠﻲ ﺗﮫ اﻧﮕرﯾز ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن وڌﯾ‬
‫ڏاھو‪ ،‬ﺗﻌﻠﯾم ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬ھوﺷﯾﺎر ۽ ﺟدﯾد ﻋﻠﻣن ھﺟڻ ﺳﺑب ﺳڀ ھر ﺷﻲ َء‬
‫ﺟﻲ ﭴﺎڻ رﮐﻧدڙ آھﻲ‪ .‬ان ري ﺳﻧدن وﺑﮫ ﺧﯾﺎل‪ ،‬ﻧظرﯾو ﯾﺎ‬
‫را ِء ﻏﻠط ﭤﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪.‬‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﺣ ﻣراﻧن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﯾورپ‬
‫ﮐﺎن آﯾل آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﻗﺑﺿﻲ وارو ﻣﻔروﺿو ﺟوڙي ھ‬
‫طرف اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ اھو ﺑﺎور راﯾو ﺗﮫ اوھﺎن‬
‫ﻲ اﻟﮗ ﻧﮫ ﭘر اﺳﺎن ﺟﻲ ﺋﻲ اﻋﻠﻰ ﻧﺳل آرﯾن ﻣﺎن آھﯾو‪ ،‬ان‬
‫ري اوھﺎن اﺳﺎن ﺟﺎ ﻏﻼم ﻧﮫ ﭘر ﻣﺎﺿﻲ َء ﺟﺎ ﻋزﯾز ۽ رﺷﺗﯾدار‬
‫آھﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ دراوڙي ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟو وارث ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬ان ﺧوش ﻓﮭﻣﻲ ۾‬

‫‪5‬‬
‫ﻣﺑﺗﻼ ﯾو وﯾو ﺗﮫ اوھﺎن اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن وارن ﮐﺎن اﻟﮗ ﻧﺳل ﺟﺎ ۽‬
‫ھن دﯾس ﺟﺎ اﺻل ڌﭨﻲ ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث آھﯾو‪.‬‬
‫ﮔﮭري‬ ‫ﺑرطﺎﻧوي ﺗﺎرﯾﺧداﻧن ۽ آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ھ‬
‫ﺳﺎزش ۽ ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ ھﯾٺ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟو‬
‫ﺗﺻور آڏو آﻧدو‪ .‬ﺟﯾﺋن ھن ﺧطﻲ ۾ ﺳﻧدن ﺑﯾﭠ ﻲ ﻣﻔﺎد ﺳﻼﻣت‬
‫رھﻲ ﺳﮕﮭن‪ .‬ﺳﻧدن ان ﭤﯾوري ﺟو ﯾﺗو اڄ ﺗﺎﺋﯾن ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻧڌ‬
‫ھﻧد ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﭜوﮘﻲ رھﯾﺎ آھن‪ .‬اڄ ﺑﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو اﻧﮕرﯾزن‬
‫ﺟﻲ ان ﺳﺎزﺷﻲ ۽ وڙي ﭤﯾوري ۾ ﯾﻘﯾن رﮐن ﭤﺎ‪.‬‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﭤﯾوري اڄ ﺑﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫وچ ۾ ﺳﯾﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ۽ ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺗﺿﺎدن ﺟو ﺳﺑب ﺑﭨﯾل‬
‫آھﻲ‪ .‬ان ﺋﻲ ﭤﯾوري ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اﻧﮕرﯾزن اﺗر ۽ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وچ ۾ دراوڙ ۽ آرﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺳﻠﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺿﺎد ﮐﻲ‬
‫ھﭤﻲ ڏﻧﻲ ۽ ﮐﯾن ھ ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﺳﺎﻣﮭون آﭨﻲ ﺑﯾﮭﺎرﯾو‪ .‬ھن ﺗﺎب‬
‫۾ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺑرطﺎﻧوي ﻗﺑﺿﻲ دوران ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ دﻟﯾﻠن ﺳﺎن رد‬
‫ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ‪ .‬ﻣوﺟوده دور ۾‬ ‫وﺷش‬ ‫رڻ ﺟﻲ‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﻲ‪ ،‬اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﻲ ۽ ﺟﯾﻧﯾ س ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق دوران‬
‫ﻧﺗﯾﺟن ﮐﻲ آڏو رﮐﻲ ﺗﺟزﯾو رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫آﺋون ھن ﺗﺎب ۾ ڏﻧل ﻧﺗﯾﺟن ﮐﻲ ﺣرف آﺧر ﻧﮫ ﭤو ﺳﻣﺟﮭﺎن‪.‬‬
‫ﺟﯾ ڏھن اﯾﻧدڙ وﻗت ۾ ﺟدﯾد ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺟﻲ روﺷﻧﻲ ۾ ﻧﯾون‬
‫ﺛﺎﺑﺗﯾون ﻣﻠن ﭤﯾون ﺗﮫ ھن ﺗﺎب ۾ ڏﻧل ﻧﺗﯾﺟﺎ ﻲ ﺣرف آﺧر ﻧﮫ‬
‫ﺳﻣﺟﮭڻ ﮔﮭرﺟن‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺳﺎﺋﻧس ﺟو اﺳﺎن ﺟﻲ ﻋﻘﯾدن‪،‬‬
‫ﻧظرﯾن‪ ،‬ﺳوچ ۽ دﻋواﺋن ﺳﺎن و ﺑﮫ ﺗﻌﻠق ﻧﺎھﻲ‪.‬‬
‫رڪ ﺳﻧڌي‬
‫‪ 14‬ﺟوﻻ ِء ‪2019‬ع‬

‫‪6‬‬
 ‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري‬

‫آرﯾن ﺟﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ھ ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ وارو ﺗﺻور ﭘﮭرﯾون‬

‫ﭜﯾرو ﺟرﻣن ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﻣﯾ س ﻣوﻟر ‪1850‬ع ۾ ﭘﯾش ﯾو‪.‬‬
‫آرﯾﺎ ﻧﺳل واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙ ﺟرﻣن ﻣﺎھر ﻓرﯾڊرڪ ﻣﯾ س‬
‫ﻣوﻟر )ﺟﻧم‪1823 :‬ع‪ ،‬وﻓﺎت‪1900 :‬ع( ‪1848‬ع ۾ آ ﺳﻔورڊ ۾‬
‫رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬ھن ‪1850‬ع ڌاري ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو اﻧﮕرﯾزي‬
‫وڏي ﮔروپ طور ﻣﺗﻌﺎرف‬ ‫ﭔوﻟﻲ ۾ “آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ھ‬
‫راﯾو‪ .‬ھن ﻧﮫ ﻓﻘط آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ وارو ﻧظرﯾو ڏﻧو ﭘر‬
‫ان ﺳﺎن ﮔڏ آرﯾن ﻧﺳل ﺟو ﺑﮫ ﻣﻔروﺿو ﻣﺗﻌﺎرف راﯾو‪ .‬ﻣﯾ س‬
‫ﻣوﻟر آرﯾن ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن ﭔن ﮔروﭘن ۾‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﺟو ﺗﺻور ﭘﯾش ﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣوﺟب ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن‬
‫ﮔروپ اوﻟﮭﮫ طرف ﯾورپ ۽ ﭔﺋﻲ ﮔروپ اوﭜر‬ ‫آرﯾن ﺟﻲ ھ‬
‫ﯾﻌﻧﻲ اﯾران طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ (1).‬اﯾران طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﻧدڙن‬
‫ﺟﻲ آﺧري ﻣﻧزل اﻧڊﯾﺎ )ﺳﻧڌ ﻣﺎﭤري( ھﺋﻲ‪ .‬آرﯾن ﺑﺎﺑت اھو ﺧﯾﺎل‬
‫ﭘﯾش ﯾو وﯾو ﺗﮫ ھو ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﺟﺎ ﺧﺎﻧﮫ ﺑدوش ﻗﺑﯾﻼ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟن‬
‫‪ 1500‬ق م ڌاري ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺻل وطن وچ اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن ﻧ ري اوﭜر‬
‫طرف اﯾران رﺳﺗﻲ اﻧڊﯾﺎ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﺟن آرﯾﺎﺋﻲ ﺧﺎﻧﮫ‬
‫ﺑدوش ﻗﺑﯾﻠن اﯾران ﻣﺎن اﻧڊﯾﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﺳﻲ ﭘﮭرﯾﺎن‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﯾﻌﻧﻲ ﻣوﺟوده ﭘﻧﺟﺎب ۽ ﺳﻧڌ ﺟﻲ ﻣﯾداﻧﻲ ﻋﻼﺋﻘن ۾‬
‫داﺧل ﭤﯾﺎ‪ .‬ﺟﮭﮫ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب آرﯾﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ اﯾران‬
‫رﺳﺗﻲ ﻧﮫ ﭘر ھﻧدو ش ﺟﺑل واري واٽ وﭠﻲ اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﮐﺎن داﺧل‬

‫‪7‬‬
‫ﭤﯾﺎ‪ (2).‬ﺟڏھن ﭘروﻓﯾﺳر ﻣﯾ س ﻣوﻟر آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ وچ‬
‫اﯾﺷِ ﺎﺋﻲ ھﺟڻ ﺟو ﺗﺻور ﭘﯾش ﯾو ﺗﮫ ‪1880‬ع ڌاري ﯾورپ ﺟﻲ‬
‫ﺟﮭﮫ ﻣﺎھرن آرﯾن ﻧﺳل واري ﻣﻔروﺿﻲ ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺟﺎره‬
‫داري ﻗﺎﺋم رﮐڻ ﻻ ِء آرﯾن ﮐﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺑدران ﯾورپ ﺟو ﻧﺳل‬
‫ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ھﻧن اھﺎ ﺗﺻور ﭘﯾش ﯾو ﺗﮫ آرﯾﺎ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﺎ ﻧﮫ ﭘر‬
‫ﯾورپ ﺟﻲ ھﻧﮕري ۽ آﺳ رﯾﺎ ﺟو اﺻل رھواﺳﻲ ھﯾﺎ‪ .‬ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﯾورپ‪ ،‬اﯾران ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﺗﺻور ﭘﯾش ﯾو‪ (3) .‬ﺳﻧدن‬

‫ﻣوﺟب ﯾورپ ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺗوڙي اﯾران ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ‬

‫ﺟو ﺑﻧﯾﺎد ﯾورپ ﻣﺎن اﯾران ۽ اﻧڊﯾﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺣﻣﻠو ري‬
‫آﯾل آرﯾن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ھﺋﻲ‪ .‬اﻧﮭن ان ﻣﻔروﺿﻲ ﺗﺣت ﯾورپ ﺟﻲ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ اﯾران ۽ اﺗر اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﻣﺎ ُء ﻗرار‬
‫ڏﻧو‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن اﻧڊﯾﺎ ۽ ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ‬
‫ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺟوڙﯾل اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﺗﺻور ﮐﻲ ان وﻗت‬
‫وڏو ڌﭼ و ﻟﮙو‪ ،‬ﺟڏھن ‪1920‬ع ۾ ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ‬
‫ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن ھزارﯾن ﺳﺎل آﮘﺎ ﻲ ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ درﯾﺎﻓت‬
‫ﭤﻲ‪ .‬آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل ﺳروي آف اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ان وﻗت ﺟﻲ ڊاﺋرﯾ ر‬
‫ﺟﻧرل ۽ ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﯾﻧدڙ ﻣﺎھر‬
‫ﺳر ﺟﺎن ﻣﺎرﺷل اھو اﻧ ﺷﺎف ﯾو ﺗﮫ ﺟﻧﮭن وﻗت ﯾورپ ﮐﺎن‬

‫‪8‬‬
‫اﭼﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﻓﺗﺢ ﻧدڙ آرﯾن اﭸﺎ ﺳﻧڌ ۽ ﭘﻧﺟﺎب ﺳﻣﯾت اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭔﯾن ﺧطن ﺑﺎﺑت ﭔڌو ﺑﮫ ﻧﮫ ھو‪ ،‬ان وﻗت ھﺗﻲ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل آﮘﺎ ﻲ‬
‫ھ ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﻣوﺟود ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ ن ﺣﺎﻟﺗن ۾‬
‫ﻣﺻر ۽ ﻋراق ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن ﮐﺎن ﺑﮫ ﺎﻓﻲ ﺳڌرﯾل ھﺋﻲ‪(5) (4).‬‬
‫ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ۽ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﺑﻌد ﻟﮗ ﭜﮗ ‪ 2‬ﺻدﯾون اڳ‬
‫ﯾورپ ﺟﻲ ﺳڌرﯾل ھﺟڻ ﺟﻲ دﻋوى وﭸﻲ ﭘٽ ﭘﺋﻲ‪.‬‬
‫ﻣﯾ س ﻣوﻟر آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﻔروﺿﻲ ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وﯾدن ﺗﻲ رﮐﯾو‪.‬‬
‫ﺟڏھن ھن وﯾدن ﺟو ﺗرﺟﻣو ﯾو ﺗﮫ ھن رگ وﯾد ۾ ﺟﮭﮫ ھﻧڌن‬
‫ﺗﻲ ﺗب آﯾل ﻟﻔظ آرﯾﺎ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﺎﺋﻲ آرﯾن ﮐﻲ ﭔﺎھر ﮐﺎن آﯾل‬
‫ﻗرار ڏﺋﻲ ﺳﻧدن ‪ 1500‬ق م ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺟو‬
‫ﺗﺻور ﭘﯾش ﯾو‪ .‬ھن ﻣوﺟب رگ وﯾد ۾ ذ ر ﯾل آرﯾﺎ ﯾورپ‬
‫ﺟﺎ ھﺋﺎ ۽ ھﻧن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري )اﻧڊﯾﺎ( طرف ﻟڏﭘﻼڻ ري ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد رﮐﯾﺎ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﮐﯾن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو‬
‫ﻣﻔروﺿو ان وﻗت ﺟوڙڻ ﺟﻲ ﺿرورت ﭘﯾش آﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ۾ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮐﺎن ﺑﮫ آﮘﺎ ﻲ ﺗﮭذﯾب درﯾﺎﻓت ﭤﻲ‪ .‬آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺳر ﻣر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر طرﻓﺎن‬
‫ﭘﯾش ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﻣوﺟب آرﯾن ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ان ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ﺧﺎﺗﻣو آﻧدو‪ .‬ﻣﺎر ﯾﻣﯾر‬
‫دڙي‬ ‫وھﯾﻠر ‪1946‬ع ۾ ﺟڏھن ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ھ‬
‫ﺟﻲ ﭼوڌاري ھ ﻗﻠﻌﻲ ﻧﻣﺎ ﭜت درﯾﺎﻓت ﺋﻲ ﺗﮫ ھن ﺑﻧﺎ ﻧﮭن‬
‫ﺳوچ وﯾﭼﺎر ۽ ﺎﺋﯾم وﭸﺎﺋڻ ﺟﻲ ان ﮐﻲ آرﯾن ﺟو ﺣﻣﻠو ﻗرار ڏﺋﻲ‪،‬‬
‫اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ آرﯾن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﯾﻌﻧﻲ ﺳﺗن درﯾﺎھن ﺟﻲ دﯾس‬
‫ﮐﻲ ﺣﻣﻠو ري ﻓﺗﺢ ﯾو ۽ ھﻧن اﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﺟﻲ ﺷﮭرن‬
‫ﺟﻲ ﭼوڌاري ﻗﺎﺋم ﯾل ﻗﻠﻌﺎ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ‪ (6) .‬ﻣﺎر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر‬
‫ﻣوﺟب وﯾدن ۾ آرﯾن ﺟﻲ ﺟﻧﮕﺟو دﯾوﺗﺎ اﻧدرا ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن‬
‫ﮐﻲ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو‪ .‬دﯾوﺗﺎ اﻧدرا ﮐﻲ ان وﯾڙھﮫ ۾ ‪ 90‬ﮐن ﻗﻠﻌﺎ ﺗﺑﺎھﮫ‬
‫ﻧدڙ ﻗرار ڏﻧو ﭘﯾو وﭸﻲ‪ .‬اھﻲ ﻗﻠﻌﺎ ﭤﻲ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﮐﻲ اﻧدرا‬
‫ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو اﻧﮭن ﺟو ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر وٽ وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻣوﺟود ﻧﮫ‬
‫ھﯾو‪ .‬ﻣﺎر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن ھ ڊﭠل ﻗﻠﻌﻲ ﮐﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟو ﺟواز ﻓراھم رڻ ﺟﻲ وﺷش‬
‫ﺋﻲ‪(7) .‬‬

‫‪9‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﺎ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن‬
‫طرﻓﺎن ‪ 3‬ﻣﮑﯾﮫ ﻧﻘطﺎ ﭘﯾش ﯾﺎ وﯾﺎ‪ :‬ﭘﮭرﯾن ﻧﻘطﻲ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري )اﻧڊﯾﺎ( ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ رھواﺳﻲ ﺎري رﻧﮓ ﺟﺎ دراوڙ‬
‫ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ھ اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﭘراﻣن ۽ ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓت ﺷﮭري‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‪ .‬ﭔﺋﻲ ﻧﻘطﻲ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ‪1500‬‬
‫ق م ۾ ﺳﻔﯾد رﻧﮓ ﺟﻲ آرﯾن ﻧﺎﻟﻲ ھ روﻟو ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ﺣﻣﻠو‬
‫ري ﻗﺑﺿو ري ورﺗو‪ .‬اھﻲ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﯾورپ ﺟﺎ‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﺎ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﻧﺳ رت ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ھﺋﺎ‪ .‬اﻧﮭن‬

‫ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻘﺎﻣﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﺗﺑﺎھﮫ ۽ ﺑرﺑﺎد ري ﮀڏﯾو‪ .‬آرﯾﺎ‬

‫ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ رھﻧدڙ دراوڙن ﮐﻲ ڏﮐڻ‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺗﻲ ﻣﺟﺑور ﯾو‪ .‬ﯾن ﻧﻘطﻲ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﻧدڙ ان آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وﯾد ﺗﺧﻠﯾق‬
‫ﯾﺎ ۽ ھن ﺧطﻲ ۾ ھﻧدو ڌرم ﻧﺎﻓذ ﯾو ۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫۾ ذات ﭘﺎت ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ وﯾﮀﺎ ﭘﺋدا ﯾﺎ‪(8) .‬‬
‫ﯾورپ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ﺳﻣﯾت آر ﯾﺎﻻﺟﺳ ن آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺳﻣﯾت ﯾورپ ۾ ﭰﮭﻼﯾو‪ .‬ﺑﻌد ۾ ‪20‬‬
‫ﺻدي َء ﺟﻲ آﺧر ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد‬

‫‪10‬‬
‫ﻧﮫ ﻣﻠڻ ﺑﻌد ان ﮐﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑدران آرﯾن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ واري ﭤﯾوري‬
‫( ﺟو ﻧﺋون‬IAMT) (Indo Aryan Migration Theory)
‫ ان ﻧﺋﯾن ر ﺳﺎٽ ﻣوﺟب آرﯾن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬.‫وﯾس ﭘﮭراﯾو وﯾو‬
‫ ﭘر ھن ﺧطﻲ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ري اﭼﻲ آﺑﺎد‬،‫ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﯾو ھو‬
‫ اﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ري آﯾل روﻟو ﻗﺑﯾﻠن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وﯾد ﻟﮑﯾﺎ ۽‬.‫ﭤﯾﺎ ھﺋﺎ‬
‫ آرﯾن ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ ھ ﭔﻲ‬.‫ھﻧدو ڌرم ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‬
‫ﺣﺎﻣﻲ ﺗﺎرﯾﺧدان روﻣﯾﻼ ﭤﺎﭘر ﺑﮫ اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺗﺎن‬
‫ھٿ ﮐﭨﻲ وﺋﻲ ۽ ھن اھو ﻣوﻗف اﺧﺗﯾﺎر ﯾو ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ ﭘر آرﯾن ﺟﻲ ھن ﺧطﻲ‬،‫ﻧﮭن وڏي ﺣﻣﻠﻲ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‬
.‫ ﺟن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ زﺑﺎن ۽ ﻠﭼر ھن ﺧطﻲ ۾ آﻧدو‬،‫طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) Muller, Max (1988), Biographies of words
and the home of the Aryas, Longmans
(2) Bryant, Edwin, The Quest for the Origins of
Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration
Debate, 2001, Published to Oxford
Scholarship Online: November 2003, DOI:
10.1093/0195137779.001.0001
(3) Auroux, Sylvain (2000). History of the
Language Sciences. Berlin, New York:
Walter de Gruyter. p. 1156.
See Also: Anthony, David; Ringe, Don (2015),
"The Indo-European Homeland from Linguistic
and Archaeological Perspectives", Annual
Review of Linguistics, 1: 199–219

11
(4) Danino, Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.206, April,
2016.
(5) Marshall, 1931: v
(6) Wheeler, R. E. M., “Harappa 1946: The
Defences and Cemetery R 37”, Ancient
India, 3 (1947), p. 82.
(7) Possehl, Gregory L. (2002), The Indus
Civilization: A Contemporary Perspective,
Rowman Altamira, p. 238
(8) Knapp, Stephen, The Aryan Invasion
Theory: The Final Nail in its Coffin,
www.stephen-knapp.com

12
 ‫ﺟﮭڙاﺋﻲ‬ ‫ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ‬

‫ﺟڏھن ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ‪ 18‬۽ ‪ 19‬ﺻدي ُء ۾ ﻣﺧﺗﻠف ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬

‫ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﺋﻲ ﺗﮫ ﮐﯾن ﺳﻧﺳ رت ۽ ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﻣﯾت ﯾورپ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻧظر آﺋﻲ‪.‬‬ ‫ﺟﻲ ﯾﺗرﯾن ﺋﻲ زﺑﺎﻧن ۾ ﺗﻣﺎم ﮔﮭﭨﻲ ھ‬
‫ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ھﻧن اﻧدازو ﻟﮙﺎﯾو ﺗﮫ اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑﻧﯾﺎد ﺎ ھ ﺋﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ ھوﻧدي‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﺳﻧﺳ رت ﺳﺎن‬
‫ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ رﮐﻧدڙ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﮐﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟو‬
‫ﻧب ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ﭔوﻟﯾن ﺟﺎ ﮔروپ ﺟوڙڻ ﺟو ﺧﯾﺎل ﯾﺋن آﯾو؟‬
‫ﺟڏھن ‪ 16‬ﺻدي َء ۾ ﺟﮭﮫ ﯾورﭘﻲ ﺳﯾﺎح ﺑرﺻﻐﯾر ۾ آﯾﺎ ﺗﮫ ھﻧن‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ زﺑﺎﻧن ۽ ﯾورﭘﻲ ۽ اﯾراﻧﻲ زﺑﺎﻧن ۾ ﯾﺗراﺋﻲ ھ ﺟﮭڙا‬
‫ﻟﻔظ ڏﭠﺎ‪ .‬ﻋﯾﺳوي ﭘﻧدرھﯾن َء ۽ ﺳورھﯾن َء ﺻدي َء ۾ ﭘورﭼوﮔﯾزن‪،‬‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﭘﭠﯾﺎن‪ ،‬واﭘﺎر ﺳﺎﻧﮕﻲ‬ ‫ڊﭼن‪ ،‬ﻓرﯾﻧﭼن ۽ اﻧﮕرﯾزن‪ ،‬ھ‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ اﭼﻲ وﭠﯾون ﻗﺎﺋم ﯾون‪ ،‬ﺗﮫ ھﻧن ﺳﻧﺳ رت ﺳﻣﯾت‬
‫ھﺗﺎن ﺟﻲ ﭔﯾن ﻣﻘﺎﻣﻲ زﺑﺎﻧن ﺟو ﻣطﺎﻟﻌو ﯾو‪ .‬ھﻧن ڏﭠو ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧﺳ رت ۾ ﮔﮭﭨﺎ ﺋﻲ اھڙا ﻟﻔظ ﻣوﺟود آھن‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ﺳﺎﮘﯾﺎ‬
‫ﯾﺗرﯾن ﺋﻲ ﯾوروﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ۽ ﭘﺎرﺳﻲ َء ۾ آھن‪ .‬ﻣﺛﻼً ﺳﻧﺳ رت‬
‫“ﻣﺎﺗر” )ﻣﺎﺗﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ُء( ۽ “ﭜراﺗر” )ﭜﺎ ُء( ﺟﺎ اُﭼﺎر ﭘﺎرﺳﻲ َء ۾ “ﻣﺎدر” ۽‬
‫“ﺑرادر” ۽ اﻧﮕرﯾزي َء ۾ “ﻣدر )‪“ (Mother‬۽ “ﺑردر )‪(Brother‬‬
‫آھن‪ .‬اھڙا ﭔﯾﺎ ﺋﯾن ﺳﺎﮘﯾﺎ ﻟﻔظ ڏﺳﻲ ﺣﯾران ﭤﯾﺎ؛ ﭘر ﺳﻣﺟﮭﻲ ﻧﭤﻲ‬
‫ﺳﮕﮭﯾﺎ‪ ،‬ﺗﮫ اھﻲ ﻟﻔظ ﯾورپ‪ ،‬اﯾران ۽ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﯾﺋن ﻋﺎم ﭤﯾﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺳﯾﺣﻲ ﭘﺎدري ۽ ﻣﺣﻘق ﭤﺎﻣس‬ ‫)‪1583 (1‬ع ۾ اﻧڊﯾﺎ ۾ آﯾل ھ‬
‫اﺳ ﯾﻔن اﻧڊﯾﺎ ۽ ﯾورپ ﺟﻲ زﺑﺎﻧن ۾ ان ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﻣﺣﺳوس‬
‫ﻧدي‪ ،‬ﮔوا ﻣﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﭜﺎ ُء ﮐﻲ ﺧط رﺳﺗﻲ اطﻼع ڏﻧو ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ رﮐن‬ ‫ﺟون زﺑﺎﻧون ﯾوﻧﺎﻧﻲ ۽ ﻻطﯾﻧﻲ زﺑﺎﻧن ﺳﺎن ھ‬

‫‪13‬‬
‫واﭘﺎري ﻓﯾﻠﭘو ﺳﺎﺳﯾ ﻲ ﺑﮫ‬ ‫ﭤﯾون‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ﻓﻠورﯾﻧس ﺟﻲ ھ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو‬ ‫‪1585‬ع ۾ ﻻطﯾﻧﻲ زﺑﺎن ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ۾ ھ‬
‫اﻧ ﺷﺎف ﯾو‪ .‬ان وﻗت ﺳﻧدن ان دﻋوى ﮐﻲ ﺳﻧﺟﯾدﮔﻲ َء ﺳﺎن ﻧﮫ‬
‫ورﺗو وﯾو‪ (2) .‬ان ﺑﻌد ھ ڊچ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﻣﺎر وس زﯾورس‬
‫وﯾن ﺑﺎ ﺳﮭورن )‪(Marcus Zuerius van Boxhorn‬‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ‬ ‫اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﯾورﭘﻲ ﻣﻠ ن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ‬
‫ﻣﺣﺳوس ﻧدي اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ اھﻲ ﺳڀ ﭔوﻟﯾون ﻧﮭن‬
‫ھ ﻗدﯾم زﺑﺎن ﺟو اوﻻد ھوﻧدﯾون‪ .‬ان ﻗدﯾم زﺑﺎن ﮐﻲ ھن ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻟو ن ﺟﻲ زﺑﺎن ﺳﯾﭤﯾن ) ‪ (Scythian‬ﻗرار ڏﻧو‪ .‬اھڙي طرح‬
‫ﻣﺧﺗﻠف ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﻣﺧﺗﻠف ﭔوﻟﯾن ۾ ﻣوﺟود ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ‬
‫ﺗﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻗﺳم ﺟﺎ ﻧظرﯾﺎ ﭘﯾش ﻧدا رھﯾﺎ‪ .‬ﺳن ‪1783‬ع ۾ ﺳر‬
‫وﻟﯾم ﺟوﻧس )‪1794-1746‬ع( ﺑﻧﮕﺎل ﺟو ﭼﯾف ﺟﺳ س ﻣﻘرر ﭤﻲ‬
‫آﯾو‪ ،‬ﺗﻧﮭن ﺳﻧﺳ رت ﺟو اوﻧﮭو اﭜﯾﺎس ري ظﺎھر ﯾو‪ ،‬ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧﺳ رت‪ ،‬اﯾراﻧﻲ ۽ ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ ﯾوروﭘﻲ ﭔوﻟﯾون ﺳﺎﮘﺋﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬
‫ﻣﺎن آھن‪ ،‬ﺗﻧﮭﻧ ري ﯾﺗرا ﻟﻔظ ﺳﺎﮘﯾﺎ اﭤن ۽ ﻧﺣوي ﺑﻧﺎوت ﺑﮫ‬
‫ﯾﺗري ﻗدر ھ ﺟﮭڙي اﭤن‪ (3) .‬ﺳر وﻟﯾم ﺟوﻧس ) ‪Sir‬‬
‫ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ آف ﺑﯾﻧﮕﺎل‬ ‫‪1786 (William Jones‬ع ۾ اﯾﺷﯾﺎﺋ‬
‫ﺟﻲ ﮔڏﺟﺎﭨﻲ ۾ ﻟﯾ ﭼر ڏﯾﻧدي ﺳﻧﺳ رت‪ ،‬ﻻطﯾﻧﻲ ۽ ﯾوﻧﺎﻧﻲ ﭔوﻟﯾن‬
‫۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺑﺎﺑت اھﺎ را ِء ڏﻧﻲ ﺗﮫ اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑڻ ﺑﭨﯾﺎد ﺎ‬
‫ھ ﺋﻲ ﭔوﻟﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﻧدس ان ﺑﯾﺎن ﺗﺎﺋﯾن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺧﺎﻧدان ﺑﺎﺑت اﭸﺎ ﺳوڌو ﺎ ﺣﺗﻣﻲ را ِء ﻧﮫ ﺟوڙي وﺋﻲ ھﺋﻲ ۽ ﻧﮫ‬
‫وري اھڙو ﭔوﻟﻲ ﺧﺎﻧدان ﺑﺎﺑت و ﺑﺎﺿﺎﺑطﺎ اﻋﻼن ﯾو وﯾو ھو‪.‬‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﭤﺎﻣس ﯾﻧﮓ ) ‪(Thomas Young‬‬
‫ﭘﮭرﯾون ﻣﺎﭨﮭو ھو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ‪1813‬ع ۾ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو اﻧڊو ﯾورﭘﯾن‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺟو رم اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ .‬ھن اوﻟﮭﮫ ﯾورپ ﮐﺎن اﺗر اﻧڊﯾﺎ ﺗﺎﺋﯾن‬
‫اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺟﺎﮔراﻓﯾﺎﺋﻲ اﯾراﺿﻲ ظﺎھر ﺋﻲ‪(4) .‬‬
‫ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭔﯾن ﭔوﻟﯾن ۾ ﺑﮫ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺳﻧدن‬
‫ﻟﯾﻧﮕوﯾﺞ ﻓﯾﻣﻠﻲ ﮔروپ ﺟوڙﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﺟن ۾ ﺳﯾﻧو‪ -‬ﺗﺑﺗﯾن‪ ،‬ﻧﺎﺋﯾﺟر‪-‬‬
‫۽ ﭔﯾﺎ‬ ‫ﺎﻧﮕو‪ ،‬آﺳ روﻧﯾﺷﯾن‪ ،‬اﯾ ﻼﻧ ‪ -‬ﺎﻧﮕو‪ ،‬اﯾﻔروﺷﯾ‬

‫‪14‬‬
‫ﮔروپ ﺷﺎﻣل آھن‪ .‬اﻧﮭن ﮔروﭘن ﺟﺎ وري ﻧﻧڍا ﻧﻧڍا ﮔروپ ﺑﮫ‬
‫ﺟوڙﯾﺎ وﯾﺎ‪ ،‬ﺟﯾﺋن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﺟﺎ ﺳب ﮔروپ‬
‫اﻧڊو اﯾراﻧﯾن ۽ اﻧڊو آرﯾن ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺟوڙﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن‬
‫اﻧڊﯾﺎ ۽ ﯾورپ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اھو‬
‫ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو ﺗﮫ اﻧﮭن زﺑﺎﻧن ﺟو ﺑڻ ﺑﭨﯾﺎد ﯾورپ ۾ ﻣوﺟود‬
‫ھو‪ .‬ﺟﺗﺎن اھﻲ زﺑﺎﻧون ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺣﻣﻠن ﺳﺑب اﻧڊﯾﺎ ۽‬
‫اﯾران ﺳﻣﯾت ﭔﯾن ﻣﻠ ن ۾ ﭘﮭﺗﯾون‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎ َء ﭔوﻟﻲ ﺎ ﯾورﭘﻲ ﺧطﻲ ﺟﻲ زﺑﺎن ھﺋﻲ‪ .‬ان ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﻲ‬

‫ري ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﻓﯾﻣﻠﻲ ري‬ ‫ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﺎ ﮔروپ ﻗﺎﺋم‬

‫ﺟوڙﯾو وﯾو‪.‬‬
‫اﻧڊو ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ اﻧڊو آرﯾن ﮔروپ ۾ اھﻲ ﭔوﻟﯾون ﺷﺎﻣل‬
‫ﯾون وﯾون‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ا ﺛر ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﯾون وﭸن ﭤﯾون‪.‬‬
‫اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﮐﻲ ﻗدﯾم ﺳﻧﺳ رت ﺟون ﺷﺎﺧون ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬وري ن‬
‫اوﻟﮭﮫ واري ﺷﺎخ‬ ‫ﺷﺎﺧن ۾ ورھﺎﯾو وﯾو‪ .‬ﺟن ۾ ھ‬ ‫وڌﯾ‬
‫ﺳورﺷﯾﻧﻲ )‪ (Shaurasene‬۾ ﺳﻧڌي‪ ،‬ھﻧدي‪ ،‬ﭘﻧﺟﺎﺑﻲ‪ ،‬ﮔﺟراﺗﻲ‪،‬‬
‫راﺟﺳﭤﺎﻧﻲ ۽ ﻧﯾﭘﺎﻟﻲ ﮐﻲ ﺷﺎﻣل ﯾو وﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭔﻲ ڏﮐڻ واري‬

‫‪15‬‬
‫ﺷﺎخ ﻣﮭﺎراﺷﺗري )‪ (Maharashtri‬۾ ﺳﻧﮭﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﯾراﭠﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻟدﯾوي‬
‫۽ وﻧ ﺎﻧﻲ ﮐﻲ ﺷﺎﻣل ﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ اوﭜر واري ﺷﺎخ‬
‫)‪ (Magadhi‬۾ آﺳﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻧﮕﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﮭﺎري‪ ،‬ﭜوﭴﭘوري وﻏﯾره ﮐﻲ‬
‫ﺷﺎﻣل ﯾو وﯾو‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﺧطﻲ ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﺟﻧدڙ ﭔﯾن ﭔوﻟﯾون ﺧﺎص ري‬
‫دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﮐﻲ اﻟﮗ ﮔروپ ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو وﯾو‪ .‬دراوڙي ﭔوﻟﯾن‬
‫واري ﺧﺎﻧدان ۾ ﻋﺎم طور ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟون ﭔوﻟﯾون ﺷﺎﻣل‬
‫ﻧڙ‪ ،‬ﺗﺎﻣل‪ ،‬ﺗﯾﻠﮕو ۽ ﻣﻼﯾﺎﻟم‬ ‫ﯾون وﯾون‪ .‬ﺟن ۾‬
‫۽ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻗﻼت واري ﻋﻼﺋﻘﻲ ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﺟﻧدڙ ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ‬
‫ﮐﻲ ﺷﺎﻣل ﯾو وﯾو‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺣﻘﻘن ﺟﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺧﺎﻧدان ﺳﻣﯾت اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﺑﻧدي ﺳﺎن اﻧڊﯾﺎ ﺳﻣﯾت‬
‫دﻧﯾﺎ ﺟﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﻣﺗﻔق ﻧﮫ آھن‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑڻ ﺑﭨﯾﺎد ﯾورپ ﺟﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﻗرار ڏﯾڻ واري ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﻲ ﺑرﺻﻐﯾر‬ ‫ﻧﮭن ھ‬
‫ﺳﻣﯾت ﻣﺧﺗﻠف ﻣﻠ ن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ﺳﺧت ﻣﺧﺎﻟﻔت ﺋﻲ ۽ ان‬
‫ﺟﻲ رد ۾ دﻟﯾل ڏﺋﻲ ﺛﺎﺑت ﯾو ﺗﮫ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو‬
‫ﭔوﻟﻲ ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر ﻗدﯾم دور ۾ ﻣﺧﺗﻠف ﺧطن ﺟﻲ‬ ‫ﺑﻧﯾﺎد ﺎ ھ‬
‫ھﻧڌ ﮐﺎن ﭔﺋﻲ ھﻧڌ ﻟڏﭘﻼڻ ري رھﺎﺋش‬ ‫ﻣﺎﭨﮭن طرﻓﺎن ھ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﭘﺋدا ﭤﻲ‪ .‬ﯾورﭘﻲ‬ ‫اﺧﺗﯾﺎر رڻ ﺳﺑب ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ‬
‫ﭔوﻟﯾن ﮐﻲ ﻣڙﻧﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑﭨﯾﺎد ﻗرار ڏﯾڻ واري ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺧﺎﻟﻔت ﻧدڙ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب آﺧري ﺑرﻓﺎﻧﻲ دور ‪ 20‬ھزار ق م‬
‫ﮐﺎن ‪ 16‬ھزار ق م ﺗﺎﺋﯾن اﻧﺳﺎﻧﻲ زﻧدﮔﻲ ﺳﺧت ﺳردي ﺳﺑب‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟن ﭘﻧﮭﻧﺟن ﺧطن ﺗﺎﺋﯾن ﻣﺣدود ﯾﻌﻧﻲ ﻗﯾد ﭤﻲ رھﺟﻲ وﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر‪ ،‬ڏﮐڻ اوﭜر اﯾﺷﯾﺎ ۽ آﻓرﯾ ﺎ ﻣﺎن اﻧﺳﺎن ﺟﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﭔﯾن‬
‫ﺧطن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ر ﺟﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺳﺧت ﭤڏ ﺳﺑب وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﻣوت واﻗﻊ ﭤﯾو ۽ ﺟﮭﮫ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎﺑﻠو ﻋﻼﺋﻘن ۾ ﻏﺎرن‬
‫اﻧدر ﭘﻧﺎھﮫ وﭠڻ ﺗﻲ ﻣﺟﺑور ﭤﯾﺎ‪ ،‬ان ﺑرﻓﺎﻧﻲ دور ﺳﺑب اﯾﺷﯾﺎ ۽‬
‫ﯾورپ ﺟﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﻋﻼﺋﻘﺎ اﻧﺳﺎﻧﻲ آﺑﺎدﯾن ﮐﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﭤﻲ وﯾﺎ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ‪ 16‬ھزار ق م ﮐﺎن ‪ 14‬ھزار ق م ﺟﻲ وچ ۾ ﻣوﺳم ﺟﮭﮫ‬

‫‪16‬‬
‫ﺑﮭﺗر ﭤﯾڻ ﻟﮙﻲ ﺗﮫ اﻧﺳﺎﻧﻲ زﻧدﮔﻲ ﻻ ِء ﻣواﻓق ﺣﺎﻟﺗون ﭘﺋدا ﭤﯾون ۽‬
‫اﻧﺳﺎﻧﻲ آﺑﺎدي ۾ ﭔﯾﮭر واڌ ﭤﯾڻ ﻟﮙﻲ‪ .‬ان ﺋﻲ دور ۾ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﺑﮫ ﻧﮫ‬
‫ﻓﻘط اﻧﺳﺎﻧﻲ آﺑﺎدي ۾ واڌ ﭤﻲ ﭘر ﻣﺎﭨﮭن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﮔذر ﺳﻔر ﻻ ِء ﻧوان‬
‫ﮔس ﮘوﻟڻ ﺷروع ﯾﺎ‪ .‬ﻣﺎﭨﮭو ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺟﯾﺎﭘﻲ ﻻ ِء ﭘوﮐﻲ راھﻲ ۽‬
‫ﺷ ﺎر طرف ڌﯾﺎن ڏﯾڻ ﻟﮙﺎ‪ .‬اھڙي طرح ﻣﺎﭨﮭن ﻧﮫ ﻓﻘط ﺟﺎﻧورن‬
‫ﺟو ﺷ ﺎر ﯾو ﭘر اﻧﮭن ﮐﻲ زﻧدھﮫ ﭘ ڙي ڌارڻ ﺷروع ﯾو‪،‬‬
‫ﺟﯾﺋن اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﺳﻧدن ﮐﺎڌي ﺧوراڪ ﺟون ﺿرورﺗون ﭘورﯾون‬
‫ﭤﻲ ﺳﮕﮭن‪ .‬ان ﺋﻲ دور ۾ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﻣﺎﭨﮭن ﮘﺎﺋو ﻣﺎل‪ ،‬رڍون ۽‬
‫ﭔ رﯾون ڌارڻ ﺷروع ﯾون‪ .‬آﺧري ﺑرﻓﺎﻧﻲ دور ﺟﻲ ﭘﭴﺎﭨﻲ ﺑﻌد‬
‫آﺑﺎدي ۾ ﺑﻲ اﻧﺗﮭﺎ واڌ ﮐﺎن ﭘو ِء ﺑرﺻﻐﯾر ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭔﯾن ﺧطن‬
‫طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺷروع ﭤﻲ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ﻣﺎن ان دور ۾ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭔﯾن‬
‫ﺧطن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺟﺎ ﺛﺑوت ڊي اﯾن اي ﺗﺣﻘﯾق ذرﯾﻌﻲ ﺛﺎﺑت ﭤﯾﺎ‬
‫آھن‪ .‬ڊي اﯾن اي ﺗﺣﻘﯾق ذرﯾﻌﻲ اھﺎ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣﻠﻲ آھﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ‬
‫ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ڏاﮐﭨﻲ روٽ ﮔﺟرات رﯾﺟن ذرﯾﻌﻲ ﭤﻲ ۽‬
‫ھو اﻧﺎطوﻟﯾﺎ )ﻣوﺟوده ﺗر ﻲ( ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ﯾورپ طرف‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ﻣﺎن ﯾورپ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ري وﯾﻧدڙ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﻧﮫ ﻓﻘط اﺗﻲ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﮐﻲ ﻣﺗﻌﺎرف راﯾو ﭘر ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ ﺟﺎ ﺑﮫ اﺛر ﮀڏﯾﺎ‪ (5) .‬ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ۽ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ۾‬
‫وﯾﺟﮭڙاﺋپ ﺟو ﺳﺑب آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﭘر ھﺗﺎن‬
‫ﯾورپ طرف ﭤﯾل اھﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺣﻘﻘن طرﻓﺎن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺧﺎﻧدان ﺳﻣﯾت اﻧڊو‬
‫آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﺑﻧدي وارو ﺗﺻور ﯾورپ ﻣﺎن ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري )اﻧڊﯾﺎ( ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﺑﻌد ۾ ﺳﻧدن ﭼوڻ ﻣطﺎﺑق ﻟڏﭘﻼڻ ﺗﻲ‬
‫ﻗﺎﺋم ﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﺑﻌد ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺳﻣﯾت ﺧود ﯾورپ ﺟﻲ ﺋﻲ‬
‫ﯾﺋﻲ ﻣﺎھرن رد ري ﮀڏﯾو‪ .‬آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ او ﻠوھوﻣﺎ اﺳ ﯾٽ‬
‫ﯾوﻧورﺳ ﻲ ﺟﻲ ﭘروﻓﯾﺳر ﺳﭜﺎش ﺎڪ اﻧڊﯾﺎ )ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري( ﺗﻲ‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﻧﺋﯾن‬
‫ﮐوﺟﻧﺎﺋن ذرﯾﻌﻲ ‪ 4‬ﮐﺎن ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل اڳ آرﯾن ﺟﻲ ھن دﯾس ﺗﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري رد ﭤﻲ ﭼ ﻲ آھﻲ‪ .‬ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ آف وﯾﺳٽ‬
‫ﻓﻠورﯾڊا ﺟﻲ ﭘروﻓﯾﺳر ڊا ر ﻣدن ﻻل ﮔوﺋﯾل ﺟو ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ‬

‫‪17‬‬
‫ﺟدﯾد ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب اﻧڊﯾﺎ ﻣﺎن ﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﯾورپ‪ ،‬ﺟﺎﭘﺎن ۽ ﭼﯾن‬
‫طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‪ .‬ان ري ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﯾورپ ﺟﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر ﮀڏﯾﺎ‪ .‬ھن ﺟو ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ان‬
‫ﮘﺎﻟﮭﮫ ﮐﻲ رد ﻧﮫ ﭤﻲ ري ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﯾورپ ۽ وچ‬
‫اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﺎ ﻗﺎﺋم ھﺋﺎ‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﮐﺎن‬
‫ﺑﯾﻠٽ ﻗﺎﺋم ھﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﺟﺎ‬ ‫ﻣﯾڊﯾ رﯾن ﺳﻣﻧڊ )ﺑﺣر روم( ﺗﺎﺋﯾن ھ‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ھ ﭔﺋﻲ ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل زﺑﺎﻧون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ﺟن ﮐﻲ اﻧڊو‬
‫ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧون ﻗرار ڏﻧو ﭘﯾو وﭸﻲ‪ .‬ڊا ر ﻣدن ﻻل ﮔوﺋﯾل‬
‫ﻣوﺟب اﻧڊو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن واري ﺧﺎﻧدان ۾ ﺳﻧﺳ رت ﺳڀ ﮐﺎن‬

‫وڌﯾ ﻗدﯾم زﺑﺎن آھﻲ‪ .‬ان ري ان ﮐﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن ﺟﻲ‬

‫ﻣﺎ ُء ﻗرار ڏﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﭤو‪(6) .‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن اﻧڊﯾﺎ ۽ ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ‬
‫ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺟوڙﯾل اﻧڊو ﯾوﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﺗﺻور ﮐﻲ ان وﻗت‬
‫وڏو ڌﭼ و ﻟﮙو‪ ،‬ﺟڏھن ‪1920‬ع ۾ ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ‬
‫ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن ھزارﯾن ﺳﺎل آﮘﺎ ﻲ ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ درﯾﺎﻓت‬
‫ﭤﻲ‪ .‬آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل ﺳروي آف اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ان وﻗت ﺟﻲ ڊاﺋرﯾ ر‬
‫ﺟﻧرل ۽ ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﯾﻧدڙ ﻣﺎھر‬

‫‪18‬‬
‫ﺳر ﺟﺎن ﻣﺎرﺷل اھو اﻧ ﺷﺎف ﯾو ﺗﮫ ﺟﻧﮭن وﻗت ﯾورپ ﮐﺎن‬
‫اﭼﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﻓﺗﺢ ﻧدڙ آرﯾن اﭸﺎ ﺳﻧڌ ۽ ﭘﻧﺟﺎب ﺳﻣﯾت اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭔﯾن ﺧطن ﺑﺎﺑت ﭔڌو ﺑﮫ ﻧﮫ ھو‪ ،‬ان وﻗت ھﺗﻲ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل آﮘﺎ ﻲ‬
‫ھ ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﻣوﺟود ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ ن ﺣﺎﻟﺗن ۾‬
‫ﻣﺻر ۽ ﻋراق ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن ﮐﺎن ﺑﮫ ﺎﻓﻲ ﺳڌرﯾل ھﺋﻲ‪(7) .‬‬
‫)‪ (Marshall, 1931: v‬ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ۽ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت‬
‫ﺑﻌد ﻟﮗ ﭜﮗ ‪ 2‬ﺻدﯾون اڳ ﯾورپ ﺟﻲ ﺳڌرﯾل ھﺟڻ ﺟﻲ دﻋوى‬
‫وﭸﻲ ﭘٽ ﭘﺋﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺋﯾ ل ڊاﻧﯾﻧو ﻣوﺟب ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ن ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن‬
‫طرﻓﺎن ﺳﻧﺳ رت ۽ ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﺑرﺻﻐﯾر‬
‫ﺗﻲ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺎن ﺟوڙڻ ﺟﻲ ﺧود ﺟﮭﮫ‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺑﮫ ﻣﺧﺎﻟﻔت ﺋﻲ‪ .‬ﺟن ۾ ﺑرطﺎﻧوي آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ‬
‫اﺋزڪ ﺎﺋﻠر )ﺟﻧم ﻣﺋﻲ ‪ -1829‬وﻓﺎت آ وﺑر ‪1901‬ع( ﺑﮫ‬
‫ﺷﺎﻣل ھو‪ .‬ﺎﺋﻠر ﭔوﻟﻲ ۽ ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﺳﺧﺗﻲ‬
‫ﺳﺎن رد ﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻓرﯾﻧﭻ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺳﯾﻠوﻣون رﯾﻧﯾﭻ‬
‫)ﺟﻧم آﮔﺳٽ ‪ -1858‬وﻓﺎت ﻧوﻣﺑر ‪1932‬ع( آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ‬
‫ﺗﺻور ﮐﻲ ﺋﻲ رد ﯾو‪ .‬ھن آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل واري ﺗﺻور ﮐﻲ رد‬
‫ﻣﻔروﺿو ۽ ان ﺗﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋڻ ﺑﻲ وﻗوﻓﻲ‬ ‫ﻧدي ﭼﯾو ﺗﮫ اھو ھ‬
‫آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺑرطﺎﻧوي ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ ﺟوﻟﯾن ھ ﺳﻠﻲ )ﺟﻧم‬
‫ﺟون ‪ -1887‬وﻓﺎت ﻓﯾﺑروري ‪1975‬ع( ﺑﮫ ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ‬
‫اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﺧﺎﻧدان ۽ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل واري ﺗﺻور وچ‬
‫۾ ﮘﺎﻧڊاﭘﻲ ﮐﻲ رد ري ﮀڏﯾو‪(8) .‬‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺗﻲ ﺑرطﺎﻧوي ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﺳﻧدن ﺋﻲ ھ آﻓﯾﺳر ﺳر ﺟﺎرج‬
‫اﺑراھم ﮔرﯾﺋرﺳن )‪(Sir George Abraham Grierson‬‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ري ”اﻧڊﯾﺎ ﺟو ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺟﺎﺋزو”‬
‫)‪ (The linguistic Survey of India‬ﻧﺎﻟﻲ ﺗﺎب ﺗﯾﺎر‬
‫ﯾو‪ .‬ﺑرطﺎﻧوي ﺣ وﻣت ﮔرﯾﺋرﺳن ﮐﻲ ‪1898‬ع ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺑﺎﺑت ﺳروي وارو ﮐﺎﺗو ﻗﺎﺋم ري ان ﺟو ﺳﭘرﯾﻧ ﯾﻧڊﻧٽ‬

‫‪19‬‬
‫ﻣﻘرر ﯾو‪ .‬ھن ان وﻗت ﮐﺎن ‪1928‬ع ﺗﺎﺋﯾن اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ‪179‬‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺳروي ري ان ﺟﺎ ﻧﺗﯾﺟﺎ ‪ 11‬ﺟﻠدن ۾ ﺷﺎﯾﻊ ﯾﺎ‪.‬‬
‫)‪ (9‬اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﺧﺎﻧدان ۾ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﺑﮫ ﺷﺎﻣل‬
‫ﯾو وﯾو‪ .‬ﮔرﺋرﺳن ﺟﻲ رﭘورٽ ﺟو ﺟﻠد ‪ 8‬ﺟو ﭘﮭرﯾون ﺣﺻو‬
‫‪1919‬ع ۾ ﺷﺎﯾﻊ ﭤﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ۾ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﮔراﻣر ۽ ﭔﯾن ﭔوﻟﯾن‬
‫ﺳﺎن ﭜﯾٽ ﺑﺎﺑت ﺟﺎﺋزو ﺷﺎﻣل ھو‪ (11) (10) .‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫ڊا ر ارﻧﯾﺳٽ رﻣپ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺑﺎﺑت ﺧﯾﺎل ﭘﯾش ﯾو ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌي زﺑﺎن ﺳﻧﺳ رت ﻣﺎن ﭘرا رت‪ ،‬ﭘﺎﻟﻲ‪ ،‬اﭘﭜرﻧش ۽ ﭘو ِء‬
‫وراﭼڊ اﭘﭜرﻧش ﺟﻲ ﻣﻌرﻓت ﯾﺎرھﯾن ﺻدي ﻋﯾﺳوي َء ڌاري‬
‫ھﺎﭨو ﻲ ﺻورت اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ (12) .‬ارﻧﯾﺳٽ رﻣپ ﺟﻲ ان‬
‫را ِء ﺳﺎن ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﺳﺧت اﺧﺗﻼف ﯾو ﺗﮫ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ‬
‫ﺳﻧﺳ رت ﻣﺎن ﻧ ﺗل آھﻲ‪(13) .‬‬
‫ﯾورپ ﺟﺎ ﻣﺣﻘق ۽ ﻟﺳﺎﻧﻲ ﻣﺎھر ﺟڏھن ھﻧدﺳﺗﺎن آﯾﺎ ﺗﮫ ھﻧن ﭘﮭرﯾﺎن‬
‫ﺳﻧﺳ رت ﺟو ﻣطﺎﻟﻌو ﯾو‪ ،‬ﺑﻌد ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﺣدود ﻣطﺎﻟﻌﻲ ﺟﻲ‬
‫آڌار ﺗﻲ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﭔﯾن ﭔوﻟﯾن ﮐﻲ ﺳﻧﺳ رت ﭔوﻟﻲ َء ﺟون ﺷﺎﺧون‬
‫ظﺎھر ﯾو‪ .‬ھﻧن ﮐﻲ ﺟﻧﮭن ﺑﮫ ﭔوﻟﻲ َء ﺟﻲ ﺳﻧﺳ رت ﺳﺎن ﭤوري‬
‫ﺑﮫ ﻣﺷﺎﺑﮭت ﻧظر ﭤﻲ آﺋﻲ ﺗﮫ ﺗ ڙ ۾ اھﺎ را ِء ﭘﺋﻲ ﻗﺎﺋم ﺋﻲ ﺗﮫ اھﺎ‬
‫ﭔوﻟﻲ ﭘڻ ﺳﻧﺳ رت ﺟﻲ ﭜﯾڻ ﯾﺎ ڌي ُء آھﻲ‪ .‬ﺗﺎﻣل‪ ،‬ﺗﯾﻠﮕو ۽ ﻧﺎڙي‬
‫۾ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ َء ﺟون ﺟﮭﮫ ﺧﺎﺻﯾﺗون ڏﺳﻲ ڌ و ھﻧﯾو ﺗﮫ ﺳﻧڌي‬
‫ﭔوﻟﻲ اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﻣﺎن ﺟڙي راس ﭤﻲ ۽ اھﻲ دراوڙي‬
‫ﭔوﻟﯾون آھن‪ .‬ﯾﺎ وري ﺳﻧﺳ رت ۽ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ َء ۾ ﺎﻓﻲ‬
‫ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ڏﺳﻲ ﺳﻧڌي زﺑﺎن ﮐﻲ ﺳﻧﺳ رت ﭴﺎﺋﻲ ﭤﻲ ﺳﻣﺟﮭﯾن‪.‬‬
‫ﭘر اﺻل ۾ اﺋﯾن وﻧﮫ ھو‪ .‬ان ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻣوﺟود ﻧﮫ ھو‪.‬‬
‫ﺗﺎﻣل ﺗﯾﻠﮕو ۽ ﻧﺎڙي ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ وارﺛن ﺟون ﺗﮭذﯾﺑون اﯾﺗرﯾون‬
‫ﻗدﯾم ﻧﮫ آھن‪ ،‬ﺳﻧدن ﺗﮭذﯾﺑون ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭜﯾٽ ۾ ﭔﺎرڙﯾون ﻟﮙن‬
‫ﭤﯾون‪(14) .‬‬
‫ﺳﻧڌي زﺑﺎن ﺟﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﭔوﻟﻲ ھﺟڻ واري ﯾورﭘﻲ ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ‬
‫ﺳﻧڌ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ۽ ﻣﺣﻘﻘن دﻟﯾﻠن ﺳﺎن رد ﯾو آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌ ﺟﻲ‬

‫‪20‬‬
‫ﻣﺣﻘﻘن ﺳﻧڌي ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اﺻﻠو ﻲ زﺑﺎن ﻗرار ڏﻧو‬
‫آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟون ﭘﺎڙون ‪5‬‬
‫ھزار ﺳﺎل آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ۾ ﮐﺗل آھن‪ .‬ﻣوﺟوده‬
‫ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ َء ﺟو ﺑڻ ﺑﭨﯾﺎد ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور واري اھﺎ‬
‫ﻗدﯾم ﭔوﻟﻲ آھﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ ﻗدﯾم زﻣﺎﻧﻲ ﮐﺎن ھﺗﻲ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧڌي ﻣﺣﻘﻘن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ۽ اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺧﺎﻧداﻧن واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺑﮫ ﺳﺧت ﺗﻧﻘﯾد ﺟو ﻧﺷﺎﻧو ﺑﭨﺎﺋﯾﻧدي اھﺎ‬
‫را ِء ﻗﺎﺋم ﺋﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ زﺑﺎن ﻧﮫ ﻓﻘط آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌي‬
‫زﺑﺎن ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر اھﺎ ھﺗﺎن ﺋﻲ ﯾورپ ﺳﻣﯾت اوﭜر وارن ﻣﻠ ن ۾‬
‫ﭘﮑڙي‪ .‬اوﻟﮭﮫ ۽ اوﭜر وارن ﻣﻠ ن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﭘرو و ﺳﻧڌي‬
‫ﭔوﻟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر ﮀڏﯾﺎ‪ .‬اھﻲ ﺋﻲ اﺛر ﯾورپ‪ ،‬اﯾران ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو ﺳﺑب آھن‪(15).‬‬
‫ﻣﯾﻠوھﺎ ﭔوﻟﻲ )‪(Meluhhan Language‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﺟﺎ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑﻲ ﻋروج واري دور ۾‬
‫ﻣﺻر ۽ ﻋراق ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن ﺳﺎن واﭘﺎري ﻻﮘﺎﭘﺎ ﻣوﺟود ھﺋﺎ‪.‬ﻋراق‬
‫ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ھ اھڙي ﭔوﻟﻲ ﺟﺎ ﻟﻔظ ﻣﻠﯾﺎ‬
‫آھن‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ان وﻗت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن اﯾﻧدڙ واﭘﺎري اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ان ﭔوﻟﻲ ﺟﺎ ﻟﻔظ دراوڙﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﺟﺎ ﻧﮫ‬
‫اھڙي ﭔوﻟﻲ ﺟﺎ آھن‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﻋراق ﺟﻲ‬ ‫آھن‪ ،‬ﭘر اھﻲ ھ‬
‫ﻣﯾﺳوﭘو ﯾﺑن ﺗﮭذﯾﺑن ﺟﺎ ﺷﮭري ﻣﯾﻠوھﺎ ﻧﺎﻟﻲ ﭔوﻟﻲ ﺳﺎن ﺳڏﯾﻧدا ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ۽ اﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ﮔرﯾﮕوري ﻟوﺋﯾس ﭘوﺷﯾل‬
‫ﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ﻣﯾﺳوﭘ ﯾن ﺳﺎن واﭘﺎر ﻧدڙ ﻣﯾﻠوھن زﺑﺎن‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ھﺋﺎ ۽ ﻣﯾﻠوھن زﺑﺎن ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺳﻣﯾرﯾن ﺳﻧدن ﻣﻠ‬
‫ﮐﻲ ﻣﯾﻠوھﺎ ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو‪ .‬ﻣﯾﻠوھن زﺑﺎن ﺳﻣﯾرﯾن ﺟﻲ زﺑﺎن ﮐﺎن‬
‫اﻟﮗ زﺑﺎن ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ري ھﻧن اھﺎ زﺑﺎن ﺗرﺟﻣو راﺋڻ ﻻ ِء‬
‫ﺗرﺟﻣو ﻧدڙ ﮔﮭراﯾو‪ (16) .‬آﺳ و ﭘرﭘوﻻ‬ ‫ﻣﯾﻠوھﺎ ﻣﺎن ھ‬
‫ﻣوﺟب ﻣﯾﻠوھﺎ ﻣﺎن ﮔﮭراﯾل ان ﺗرﺟﻣﯾ ﺎر ﺟو ﻧﺎﻟو ﺳوﺋﻠﺳو‬
‫)‪ (Suilisu‬ھﯾو‪ (17) .‬ﺟﻧﮭن ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﺳﻣﯾرﯾن ﻣﯾﻠوھﺎ زﺑﺎن ﺟﻲ‬

‫‪21‬‬
‫ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺳﭸﺎﭨﻧدا ھﺋﺎ‪ ،‬اھﺎ زﺑﺎن اﺻل ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ زﺑﺎن‬
‫ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﺳﻧڌ ﺟﺎ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﺳﻧڌوﺋن ﯾﺎ ﭘرو و ﺳﻧڌي ﻗرار‬
‫ڏﯾن ﭤﺎ‪ .‬ﭘوﺷﯾل ﻣوﺟب ﻣﯾﻠوھﺎ ھ ﻓرد ﺟو ﻧﺎﻟو ھﯾو‪ .‬ﻣﯾﻠوھﺎ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﺷﺧص ﯾﺎ ﻗﺑﯾﻠﻲ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﺳﻧدس ﺋﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﭘوﯾﺎن ﻣﯾﻠوھن زﺑﺎن‬
‫ﺳڏﯾو وﯾو ھوﻧدو‪ .‬اھو ﻓرد ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﯾﻠﻲ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﻣﯾﻠوھﺎ )ﻣﮭﺎﭨو(‬
‫ﭘوﯾﺎن ﺳڏﯾو وﯾﻧدو ھوﻧدو ۽ ﺳﻧدس زﺑﺎن ﮐﻲ ﺑﮫ ان ﺋﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن‬
‫ﺳﺎن ﻣﯾﻠوھن زﺑﺎن وﭠﯾو وﯾو‪ .‬ﻣﯾﻠوھﺎ ﻧﺎﻟﻲ ﻗﺑﯾﻠﻲ‪ ،‬ﺑرادري ﯾﺎ‬
‫ﺟﺎﺗﻲ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﺟﯾ ﻲ ﻋراق ۽ ﻣﺻر ﺟﻲ ﻗدﯾم ﺗﮭذﯾﺑن ﺳﺎن واﭘﺎر‬
‫ﻧدڙ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺳﻲ اﺻل ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ ﻣﮭﺎﭨﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟن ﮐﻲ‬
‫ﺳﻣﯾرﯾن ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻟﮑﺗن ۾ ﻣﯾﻠوھﮫ )ﻣﮭﺎﭨﺎ‪ ،‬ﻣﯾرﺑﺣر( ﺳڏﯾو وﯾو آھﻲ‪.‬‬
‫ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﻣﮭﺎﭨﺎ ﺳﻣﻧڊ رﺳﺗﻲ ﭜر وارﯾن رﯾﺎﺳﺗن ﺳﺎن واﭘﺎر ﻧدڙ‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬ﻣﻼﺣن ﮐﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ۾ ﯾﺗرن ﺋﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺎﻟن ﺳﺎن ﺳڏﯾو‬
‫وﯾﻧدو آھﻲ‪ .‬ھو ھزارﯾن ﺳﺎﻟن ﮐﺎن ﭔﯾڙﯾن ذرﯾﻌﻲ ڏﯾﮭﮫ ﭘرڏﯾﮭﮫ ﺳﺎن‬
‫واﭘﺎر ۽ ﻣﮀﻲ َء ﺟﻲ ﺷ ﺎر ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل رھﯾﺎ آھن‪.‬‬
‫ﺳﻧڌ ﺟو ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ڊا ر ﻏﻼم ﻋﻠﻲ اﻻﻧﺎ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﮐﻲ ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ اﺻﻠو ﻲ ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾﻧدي‪ ،‬ان ﺟﻲ زﺑﺎن‬
‫ﮐﻲ ﺑﮫ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ۽ اﺻﻠو ﻲ ﭔوﻟﻲ ”ﺳﻧڌو زﺑﺎن”‬
‫)‪ (Sindhu language‬ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪ .‬ڊا ر اﻻﻧﺎ ﻣوﺟب‬
‫ﺳﻧڌو زﺑﺎن ﯾﺗرﯾن ﺋﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺷﺎﺧن ۾ ورھﺎﯾل ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو زﺑﺎن ﺟون اھﻲ ﭔوﻟﯾون اﻧﮭن ﺧطن ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﯾون وﯾﻧدﯾون‬
‫ھﯾون‪ ،‬ﺟﺗﻲ ھو رھﺎﺋش ﭘذﯾر ھﺋﺎ‪ (18) .‬ﻣوﺟوده ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﺷﺎخ ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ڏاﮐﭨﻲ‬ ‫ﺳﻧڌو زﺑﺎن ﺟﻲ ھ‬
‫ﺣﺻﻲ ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﻲ وﯾﻧدي ھﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو زﺑﺎن ﺟﻲ ﺳﯾﻧ رل‬
‫ﺑراﻧﭻ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣر زي ﻋﻼﺋﻘﻲ )ﻣوﺟوده اوﭜر ۽ اوﻟﮭﮫ‬
‫ﭘﻧﺟﺎب( ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﻲ وﯾﻧدي ھﺋﻲ‪ .‬اﻧڊو آرﯾﺎﺋﻲ زﺑﺎﻧن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﻧدڙ ﻣﺎھر ڊا ر وﻟن ﭘﻲ ﻣﺎﺳﯾ ﺎ ) ‪Dr. Collin P.‬‬
‫‪ ،(Masica‬ڊا ر ارﻧﯾﺳٽ رﻣپ ﺳﻣﯾت ﺳر ﮔرﯾﺋرﺳن ﺟﻲ‬
‫ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﭔﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ اﺻﻠﯾت ﺑﺎﺑت‬
‫ﭤﯾوري ﺳﺎن اﺗﻔﺎق ﻧﮫ ﭤو ري‪ .‬ڊا ر وﻟن ﭘﻲ ﻣﺎﺳﯾ ﺎ‬

‫‪22‬‬
‫ﺷ ﺎﮔو ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن ۽ ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﻧدڙ ﺷﻌﺑﻲ ﺟو ﭘرﻓﯾﺳر آھﻲ ۽ ﮐﯾس اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﻧدڙ ﻣﺎھرن ۾ اھم ﻣﻘﺎم ﺣﺎﺻل آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌ ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﺳﻧڌي‬
‫ﻣﺣﻘﻘن ۽ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ڊا ر اﯾن اي ﺑﻠوچ‪ ،‬ﺳراج اﻟﺣق ﻣﯾﻣڻ‪،‬‬
‫ڊا ر ﭘرﺳو ﮔدواﭨﻲ ﺑﮫ ڊا ر ارﻧﯾﺳٽ رﻣپ ۽ ﺳر ﮔرﯾﺋرﺳن‬
‫ﺟﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ اﺻل ﻧﺳل ﺑﺎﺑت را ِء ﺳﺎن ﻣﺗﻔق ﻧﮫ آھن‪ .‬ﺳﻧڌ‬
‫ﺟﻲ ﻋﺎﻟم ڊا ر ﻧﺑﻲ ﺑﺧش ﺑﻠوچ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﻲ ﻗدﯾم اﻧڊو آرﯾن ﭘري ﺳﻧﺳ رت زﺑﺎن ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫ﭜﺎرت ﺟﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھر اﯾم ﻲ ﺟﯾ ﻠﻲ ﻣوﺟب ﺳﻧڌي‬
‫ﭔوﻟﻲ ﻧﮭن ﭘراﭨﻲ اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﻧﺳل ﻣﺎن آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺳراج اﻟﺣق ﻣﯾﻣڻ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اﺻﻠو ﻲ زﺑﺎن ﻗرار ڏﻧو ۽ ﺳﻧﺳ رت ﮐﻲ ﺳﻧڌي‬
‫ﭔوﻟﻲ ﻣﺎن ﭰ ل ڏﯾﮑﺎري‪ ،‬ان ﮐﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ڌي ُء ﻗرار ڏﻧو‬
‫آھﻲ‪(19) .‬‬
‫ﺳﻧڌي ﻣﺣﻘﻘن ﺟﻲ را ِء آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌي ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟون‬
‫ﭔﯾون ﭔوﻟﯾون آرﯾن ﺟﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ اﭼڻ )ﻧﺎم ﻧﮭﺎد ﺣﻣﻠﻲ( ﮐﺎن‬
‫اڳ ﺟون ۽ ھﺗﺎن ﺟون ﻣﻘﺎﻣﻲ ۽ اﺻﻠو ﯾون زﺑﺎﻧون آھن‪ .‬اھﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾون ﻗدﯾم ﺳﻧڌو زﺑﺎن ﺟون ﺷﺎﺧون آھن‪(20) .‬‬
‫ﯾﺋﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر‪ ،‬آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ۽‬ ‫ھن وﻗت دﻧﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ ﻣﺗﻔق آھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺳﻣﯾت‬
‫ﮔﻧﮕﺎ ﺟﻣﻧﺎ ﻣﺎﭤرﯾن ۾ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ و ﻧﺳل‪ ،‬ﻗﺑﯾﻠو ﯾﺎ ﻗوم ﻣوﺟود ﻧﮫ‬
‫ھﺋﻲ‪ .‬ﭘر آرﯾﺎ ﻟﻔظ ھﺎرﭘو ﻧدڙ ۽ ﭔﯾن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭜﯾٽ ۾ وڌﯾ‬
‫ﺳڌرﯾل ۽ ﺳﮑﯾن ﺳﺗﺎﺑن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻻ ِء اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾﻧدو ھو‪ .‬آرﯾن‬
‫ﺟﻲ ﻧﮭن ﭘرڏﯾﮭﻲ ﺣﻣﻠﻲ آورن ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ري اﯾﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺑدران ﻣﻘﺎﻣﻲ ھﺟڻ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﻣﺎھرن ڌرﺗﻲ ڌﭨﻲ آرﯾﺎ‬
‫ﭤﯾوري )‪ (Indigenous Aryans theory‬ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن ﮐﻲ آﺋوٽ آف اﻧڊﯾﺎ ﭤﯾوري ) ‪Out of India‬‬
‫)‪ (theory (OIT‬ﺑﮫ ﭼﯾو وﯾﻧدو آھﻲ‪ .‬ان آﺋوٽ آف اﻧڊﯾﺎ ﭤﯾوري‬

‫‪23‬‬
‫ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﯾورپ‪ ،‬ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﭔﯾن ﻣﻠ ن‬
‫طرف ﻟڏﭘﻼڻ ري وﯾل ﻣﺎﭨﮭن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن )‪Indo-‬‬
‫‪ (European languages‬ﯾﺎ اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن )‪Indo-‬‬
‫‪ (Aryan languages‬ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‪ .‬ﺳﻧڌ ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﭔﯾن‬
‫ﻣﻠ ن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ‬
‫)‪ (Proto Sindhi Language‬ﯾورﭘﻲ ۽ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﻧﮫ ﻓﻘط ﭘﻧﮭﻧﺟو اﺛر ﮀڏﯾو ﭘر اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑﮫ اﺛر ﻗﺑول‬
‫ﯾو‪ .‬آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌو ﭔوﻟﻲ ﺟﺎ ﯾﺋﻲ ﻟﻔظ ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ۾ راﺋﺞ ﭤﻲ‬
‫وﯾﺎ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح اﻧﮭن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﻟﻔظن ﺑﮫ ھ ﭔﺋﻲ ﺳﺎن راﺑطن‬
‫۽ واﭘﺎر ﺳﺑب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺳﻣﯾت ﻣوﺟوده اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ۾‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺟﺎ َء ﺟوڙي ورﺗﻲ‪ .‬ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾‬
‫ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو ﺳﺑب اھﻲ ﺋﻲ ﮔڏﯾل راﺑطﺎ ۽ واﭘﺎر ھو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ ﯾورﭘﯾن اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﯾﺎ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ﮔروپ ﺟو ﻧظرﯾو ﻗﺎﺋم ﯾو ﭘر ان ۾ ﺑﮫ ﯾورﭘﯾن وڏي ﭼﺎﻻ ﻲ‬
‫ﺳﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﭤﭜراﺋپ ﮐﻲ ﺑرﻗرار رﮐﯾو ۽ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫واري ﭤﯾوري ذرﯾﻌﻲ ﮔﮭوڙي ﮐﻲ ﮔﺎڏي ﭘوﯾﺎن ﺟو ڻ ﺟﻲ وﺷش‬
‫ﺋﻲ‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﯾﺎ اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺻل وطن ﯾﻌﻧﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﯾﺎ ﺑرﺻﻐﯾر ﮐﻲ ﻗرار ڏﯾڻ ﺑدران ﯾورپ ۽‬
‫ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﻲ ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟون ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺻل‬
‫وطن ﺳﻧدن ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺧطو ﻧﮫ ﭘر ﯾورپ ﮐﻲ ﻗرار ڏﻧو وﯾو‪ .‬آرﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﺎﺋﻲ اھو ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم‬
‫ﯾو وﯾو ﺗﮫ ﺳﻧﺳ رت ﭔوﻟﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﭔوﻟﻲ ﻧﮫ ﭘر‬
‫ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ۾ وﯾد ﻟﮑﯾﺎ وﯾﺎ ۽ وﯾدن ﺟﺎ‬
‫ﺧﺎﻟق ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﻧدا ﻧﮫ ﭘر ﭔﺎھران آﯾل ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ ۽‬
‫ﯾورﭘﻲ ﯾﻌﻧﻲ آرﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬اﻧڊو آرﯾن ﯾﺎ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري‬
‫ﭤﯾوري ﻣﺎن ھن ﺧطﻲ ۾ آرﯾن ﺟﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﮐﺎن‬
‫اڳ ﻣوﺟود ھ ﺳڌرﯾل ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ وڏي ﭼﺎﻻ ﻲ‬
‫۽ ﻣ ﺎري ﺳﺎن ﻧﯾ ﺎﻟﻲ ڏﻧﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ان وﻗت ﻟﮑت ﺟﻲ‬
‫ﺻورت ﺑﮫ اﺧﺗﯾﺎر ري ورﺗﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ان آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ‬

‫‪24‬‬
‫ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻟﮑت ﺟﺎ ﻧﻣوﻧﺎ آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ﮐو ﺎﯾن دوران‬
‫ﻣﺧﺗﻠف ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ھٿ آﯾﺎ آھن‪ .‬وﯾدن ﺟﻲ زﺑﺎن ﺳﻧﺳ رت ﺑﮫ ان‬
‫آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌو ﭔوﻟﻲ ﻣﺎن ﺋﻲ اﺳري ھﺋﻲ‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن اﻧڊو‬
‫آرﯾن ﯾﺎ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﭤﯾوري ۾ ﺗﮫ اﯾﺋن ﺛﺎﺑت رڻ‬
‫ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ۾ ان وﻗت ﺎﺑﮫ‬
‫ﺳڌرﯾل ﭔوﻟﻲ ۽ ان ﺟﻲ ﻟﮑت ﻣوﺟود ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ .‬ان ﭔوﻟﻲ واري ﺧﺎل‬
‫ﮐﻲ ﭔﺎھران آﯾل ﻣﺎﭨﮭن ﭜري ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺗﻲ اﺣﺳﺎن‬
‫ﯾو‪ .‬ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ھزارﯾن ﻣﺎﮘن ﻣﺎن‬
‫ﺳﺎڍا ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﭔوﻟﻲ ۽ ﻟﮑت ﺟﻲ ﺛﺑوت ﻣﻠڻ ﺑﻌد ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﺟﻲ ان دﻋوى ﺟﻲ ﭘت واﺋﮑﻲ ﭤﻲ وﭸﻲ ﭤﻲ ۽ ﺳﻧدن اﻧڊو‬
‫آرﯾن ﯾﺎ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﭤﯾوري ﺟو ﺟوڙﯾل وٽ ڊھﻲ‬
‫اﭼﻲ ﭘٽ ﭘوي ﭤو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻟﮑت ﺟﺎ ﻧﻣوﻧﺎ ﺳﺎڍا ‪5‬‬
‫ھزار ﺳﺎل ﭘراﭨﺎ آھن‪ .‬ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﺳﻧڌو ﻟﮑت ﮐﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫آﮘﺎ ﻲ ‪ 3500‬ق م ﺟﻲ ﻟﮑت ﻗرار ڏﻧو ﭘﯾو وﭸﻲ‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ وارﺛن ﭔوﻟﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ آﮘﺎ ﻲ ﭔوﻟﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻗدﯾم ﻣﺻر‬
‫)اﯾﺟﭘٽ( ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ‪ 2690‬ق م‪ ،‬ﻋراق ﺟﻲ ﺳﻣﯾري ﭔوﻟﻲ ‪2600‬‬
‫ق م‪ ،‬ﺳﻧﺳ رت ‪ 2000‬ق م‪ ،‬ﺗﺎﻣل ‪ 300‬ق م‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﻲ ‪1500‬‬
‫ق م ﺟون ﭔوﻟﯾون آھن‪ .‬ان ري ﺳﻧڌو ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎ ُء ﻗرار ڏﯾڻ ۾ وﺑﮫ ﺣرج ﻧﺎھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ۾ ﺳﺎڍا‬
‫‪ 5‬ھزار ﺳﺎل اڳ ھ ﺳڌرﯾل ﭔوﻟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻟﭘﻲ )‪ (Script‬ﺳﺎن‬
‫وﺟود رﮐﻧدڙ ھﺋﻲ ﺗﮫ ﭘو ِء ھﺗﺎن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺑڻ ﺑﻧﯾﺎد وچ اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﯾﺎ ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ﮐﻲ ﯾﺋن ﭤو ﻗرار ڏﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ‪ .‬ﯾﺎ اﻧڊو آرﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺻل وطن ﺑرﺻﻐﯾر ﮐﻲ ﭔﺎھر ھﺟڻ ﺟﻲ دﻋوى ﮐﻲ‬
‫ﯾﺋن ﭤو ﺳﭼو ﺛﺎﺑت ري ﺳﮕﮭﺟﻲ‪.‬‬

‫‪25‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
،‫ ﺳﻧڌي ادﺑﻲ ﺑورڊ‬،‫ ﻗدﯾم ﺳﻧڌ‬،‫ ﻣﮭرﭼﻧد آڏواﭨﻲ‬،‫( ﭜﯾرو ﻣل‬1)
‫ع‬2004 ،‫ﭴﺎﻣﺷورو‬
(2) Auroux, Sylvain (2000). History of the
Language Sciences. Berlin, New York:
Walter de Gruyter. p. 1156.
،‫ ﺳﻧڌي ادﺑﻲ ﺑورڊ‬،‫ ﻗدﯾم ﺳﻧڌ‬،‫ ﻣﮭرﭼﻧد آڏواﭨﻲ‬،‫( ﭜﯾرو ﻣل‬3)
2004 ،‫ﭴﺎﻣﺷورو‬
(4) Robinson, Andrew (2007). The Last Man
Who Knew Everything: Thomas Young, the
Anonymous Genius who Proved Newton
Wrong and Deciphered the Rosetta Stone,
among Other Surprising Feats.
Penguin. ISBN 978-0-13-134304-7.
(5) Priyadarshi, P., Evidence of Indo-European
origins from the Early Holocene pollen
studies, linguistics and
climatology, Dialogue, July-Sept 2013, Vol
15, No. 1.
https://aryaninvasionmyth.wordpress.com/p
age/2/
(6) Goel, Madan Lal, THE MYTH OF ARYAN
INVASIONS OF INDIA, www.uwf.edu/lgoel
(7) Danino, Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and

26
 Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.206, April,
2016.
(8) Danino, Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.205-224,
April, 2016.
(https://www.researchgate.net/publication/3
01336677_Aryans_and_the_Indus_Civiliza
tion_Archaeological_Skeletal_and_Molecul
ar_Evidence)
(9) Grierson, George Abraham, Linguistic
Survey of India, 11 Vols. In 19 Parts. Delhi,
Low Price Publ. (2005)
(10) Grierson, George Abraham, Linguistic
Survey of India, volume: VIII Indo-Aryan
Languages, North-Western Group, Part
I Sindhi & Lahnda
(11) Pirzado, Anwar, Sindhi Language and
Literature, Sindhi Language Authority,
Hyderabad, ISBN: 978-969-9098-14-7
(12) Mukherjee, Sibasis, Sindhi language and
its history,
https://www.academia.edu/800843/Sindhi_l
anguage_and_its_history
(13) http://encyclopediasindhiana.org/article.php
?Dflt=%D8%A7%D8%B1%D9%86%D9%8
A%D8%B3%D9%BD%20%D9%BD%D8%
B1%D9%85%D9%BE
،‫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وﺳر‬،‫( رڪ ﺳﻧڌي‬14)

27
(15) http://encyclopediasindhiana.org/article.
php?Dflt=%D8%B3%D9%86%DA%8C
%D9%8A%20%D9%BB%D9%88%D9%
84%D9%8A
(16) Possehl, Gregory L., 1996. Meluhha.
Reade, Julian (ed.), The Indian Ocean
in antiquity. London: Kegan Paul
International in association with the
British Museum.
(17) Parpola, Asko (1994), Deciphering the
Indus script, Cambridge University
Press,
(18) Allana, G.A, (2002) Origin and growth of
Sindhi language, p: 301, nstitute of
Sindhology. Jamshoro
‫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اوﺳر‬،‫( رڪ ﺳﻧڌي‬19)
(20) Allana, G.A, Linguistic and Cultural
Study of Brahui Language, Pp: 42-50,
BRAHUI LANGUAGE Past, Present and
Future, Edited by: Sikander Brohi,
Brahui Academy, Pakistan, Quetta,
2018

28
 ‫آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻟڏﭘﻼڻ وارو ﻣﻔروﺿو‪ ،‬ھ‬
‫ﺳﺎزش‬

‫دﻧﯾﺎ ﺟﻲ وڏي ﺟﺎﮔراﻓﯾﺎﺋﻲ اﯾراﺿﻲ ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﻧدڙ اﻧﮕرﯾز‬

‫اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﭼﺎﻻڪ‪ ،‬ﻣ ﺎر ۽ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﻔﺎدن ﺟﻲ ﺗﺣﻔظ ﺧﺎطر‬
‫ﻣﺳﺗﻘﺑل ﻻ ِء ڊﮔﮭﻲ رﭤﺎﺑﻧدي ﻧدڙ ﻗوم ھﺋﻲ‪ .‬ھﻧن دﻧﯾﺎ ﺟﻲ وڏي‬
‫آﺑﺎدي ﮐﻲ ھﭤﯾﺎرن ﺑدران ﻋﻘل‪ ،‬ڏاھپ ۽ ﻣ ﺎري ﺳﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬
‫ﺑﯾﭠ ﯾت ﺑﭨﺎﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن وﻗت ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ‬
‫ﺑﻌد ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ دﻧﯾﺎ آڏو ﻧروار ﭤﻲ‪ ،‬ان وﻗت ﯾﻌﻧﻲ ‪1922‬ع ۾‬
‫ﺑرطﺎﻧوي اﻧﮕرﯾز ﺳﭴﻲ ﺑرﺻﻐﯾر‪ ،‬آﺳ رﯾﻠﯾﺎ‪ ،‬ﻧﯾوزﯾﻠﯾﻧڊ‪ ،‬ڏﮐڻ‬
‫آﻓرﯾﻘﺎ‪ ،‬ﻣﺻر‪ ،‬آﺋرﻟﯾﻧڊ‪ ،‬ﺋﻧﺎڊا ﺳﻣﯾت ﭔﯾن ﻣﻠ ن ﺗﻲ ﻗﺎﺑض ھﯾﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻧدن ﭜﯾٽ ۾ ﺑﯾﭠ ﻲ رﯾﺎﺳﺗن ﺟﺎ ﺣ ﻣران‪ ،‬ﻣذھﺑﻲ ﭘﯾﺷوا ۽ ﻋوام‬
‫اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﺳﺎدو‪ ،‬ھر ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ ﺑﻧﺎ ﻧﮭن ﺳوچ ﺟﻲ وﯾﺳﺎھﮫ ۽ ﺑﻧﺎ‬
‫ﺟﺎچ ﺟوچ ﺟﻲ اﻋﺗﺑﺎر ﻧدڙ ھﯾو‪ .‬اﻧﮕرﯾزن ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻣﯾت ﺟن‬
‫ﺑﮫ رﯾﺎﺳﺗن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو‪ ،‬اﺗﺎن ﺟﻲ ﻋوام ۾ ﻣوﺟود ﻣذھﺑﻲ‪،‬‬
‫طﺑﻘﺎﺗﻲ ۽ ﺑرادري ﺗ رارن ۽ ﺗﺿﺎدن ﺟو ﮔﮭرو ﻣطﺎﻟﻌو ري‪،‬‬
‫اﻧﮭن ﺗﺿﺎدن ۽ ﺗ رارن ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ ﻣﻔﺎدن ﻻ ِء اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﯾو ۽ اھڙا ﻧظرﯾﺎ ۽ ﺗﺻور اﯾﺟﺎد ﯾﺎ‪ ،‬ﺟﯾﺋن اﻧﮭن ﺗﺿﺎدن ﮐﻲ‬
‫را َء ﺟﻲ ﺷ ل ۾ آﭨﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ‪ ،‬ﺟﯾﺋن‬ ‫ﮔﮭرو ري‬ ‫وڌﯾ‬
‫ﺳﻧدن ﺑﯾﭠ ﻲ ﻣﻔﺎد ﺳﻼﻣت رھن‪ .‬اﻧﮕرﯾزن اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﭼﺎﻻ ﻲ ۽‬
‫ﮔﮭرو‬ ‫ﻣ ﺎري ﺳﺎن ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﺑﮫ اﻧﮭن ﺗﺿﺎدن ﮐﻲ وڌﯾ‬
‫رڻ ﻻ ِء ھٿ ﭠو ﯾﺎ ﻧظرﯾﺎ ﮔﮭڙﯾﺎ ۽ اﻧﮭن ﺟﻲ اﯾڏي ﺗﮫ ﺗﺷﮭﯾر‬
‫ﺋﻲ‪ ،‬ﺟو ھﺗﺎن ﺟﺎ اﺻل رھواﺳﻲ ﺳﻧدن ﺳﺎﻣراﺟﻲ ۽ ﺑﯾﭠ ﻲ‬
‫ﻧظرﯾن ﺟﺎ ﺳﻧدن ﮐﺎن وڌﯾ و ﯾل ۽ ﺣﺎﻣﻲ ﺑﭨﺟﻲ وﯾﺎ‪ .‬اھو ﺋﻲ‬
‫ﻧﻧڍڙي اﻗﻠﯾت ھوﻧدي‪ ،‬وڏي‬ ‫ﺳﺑب ھﯾو ﺟو اﻧﮕرﯾز دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ھ‬
‫ا ﺛرﯾت ﺗﻲ ﺻدﯾن ﺗﺎﺋﯾن ﺣ ﻣراﻧﻲ رڻ ۾ ﺎﻣﯾﺎب ﭤﯾﺎ‪ .‬ھﻧن‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﻧﮫ ﻓﻘط ﺳﯾﺎﺳﻲ ﭘر ﻧظرﯾﺎﺗﻲ طور ﺑﮫ ﻏﻼم ﺑﭨﺎﺋﻲ‬

‫‪29‬‬
‫ورﺗو‪ .‬ھﻧن دﻧﯾﺎ ﺟﻲ اڌ آﺑﺎدي ﮐﻲ ﻏﻼم ﺑﭨﺎﺋڻ ﻻ ِء ﻧﮭن ھﭤﯾﺎر ۽‬
‫طﺎﻗت ﺟو ﺳﮭﺎرو ﻧﮫ ورﺗو‪ ،‬ﭘر ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻋﻠم‪ ،‬ھﻧر‪ ،‬ﺳﺎﺋﻧس ۽‬
‫ﻣذھﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ وڙي ﭘرﭼﺎر ذرﯾﻌﻲ ﮐﯾن ذھﻧﻲ طور ﻏﻼم‬
‫۽ ﻗوﻣون اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ‬ ‫ﺑﭨﺎﺋﻲ ورﺗو‪.‬اڄ ﺗﺎﺋﯾن ﯾﺗراﺋﻲ ﻣﻠ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﻲ ﻏﻼﻣﻲ ﻣﺎن آزادي ﻣﺎﭨڻ ﺑﺎوﺟود ذھﻧﻲ طور ﺳﻧدن ﻏﻼﻣﻲ‬
‫۾ ﻣﺑﺗﻼ آھن‪.‬‬
‫اﺳﺎن ﮐﻲ ﺳﻧڌ ۽ ھﻧد ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺑت اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﮔﮭڙﯾل ﭤﯾورﯾن‬
‫ﮐﻲ ﺑﮫ ان ﭘﺳﻣﻧظر ۾ ڏﺳڻ ﮔﮭرﺟﻲ‪ .‬ﺑرطﺎﻧوي ﺗﺎرﯾﺧداﻧن ۽‬

‫ﮔﮭري ﺳﺎزش ۽ ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ‬ ‫آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ھ‬

‫ھﯾٺ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟو ﺗﺻور آڏو آﻧدو‪ .‬ﺟﯾﺋن ھن‬
‫ﺧطﻲ ۾ ﺳﻧدن ﺑﯾﭠ ﻲ ﻣﻔﺎد ﺳﻼﻣت رھﻲ ﺳﮕﮭن‪ .‬ﺳﻧدن ان ﭤﯾوري‬
‫ﺟو ﯾﺗو اڄ ﺗﺎﺋﯾن ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻧڌ ھﻧد ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﭜوﮘﻲ رھﯾﺎ آھن‪.‬‬
‫اڄ ﺑﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ان ﺳﺎزﺷﻲ ۽ وڙي‬
‫ﭤﯾوري ۾ ﯾﻘﯾن رﮐن ﭤﺎ‪ .‬اڄ ﺑﮫ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ اﺳ وﻟن ۾‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ﺳﺎﻣراج ﺟﻲ ان ﺳﺎزﺷﻲ ﭤﯾوري ﮐﻲ ﭘڙھﺎﯾو وﭸﻲ ﭤو‪.‬‬
‫اﺳﺎن ﺟﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﻣﺣﻘق اڄ ﺑﮫ اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻗﺎﺋم ﯾل ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬
‫۽ ﭠﮙﻲ ۽ ﻣ ﺎري ﺗﻲ ﭔڌل اﻧﮭن ﭤﯾورﯾن ۾ ﻧﮫ ﻓﻘط ﯾﻘﯾن رﮐن ﭤﺎ ﭘر‬

‫‪30‬‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق دوران اﻧﮭن ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ دﻟﯾل طور اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ن ﭤﺎ‪.‬‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﭤﯾوري اڄ ﺑﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫وچ ۾ ﺳﯾﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ۽ ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺗﺿﺎدن ﺟو ﺳﺑب ﺑﭨﯾل‬
‫آھﻲ‪ .‬ان ﺋﻲ ﭤﯾوري ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اﻧﮕرﯾزن اﺗر ۽ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وچ ۾ دراوڙ ۽ آرﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺳﻠﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺿﺎد ﮐﻲ‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﺳﺎﻣﮭون آﭨﻲ ﺑﯾﮭﺎرﯾو‪ .‬ھﻧن وڏي‬ ‫ھﭤﻲ ڏﻧﻲ ۽ ﮐﯾن ھ‬
‫ﭼﺎﻻ ﻲ ۽ ﻣ ﺎري ﺳﺎن ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﮐﻲ‬

‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺟو اﺻل وارث دراوڙ ﻗرار ڏﻧو ۽ اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ‬

‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ آرﯾن ﻧﺳل ﺟو ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬ﮐﯾن ﭔﺎھران ﯾﻌﻧﻲ ﯾورپ ﮐﺎن‬
‫آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻗدﯾم اﺻﻠو ﻲ‬
‫ھﻧدو ﻣذھب ﮐﻲ ﺑﮫ ﭔﺎھران درآﻣد ﯾل ﯾورپ ﺟو ﻣذھب ﻗرار‬
‫ڏﻧو‪ .‬اھڙي طرح اﻧﮕرﯾزن ﺳﻧڌو ۽ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدﯾن ﺟﻲ ﻧﺎرن‬
‫ﺗﻲ ﺳرﺟﯾل وﯾدن ﮐﻲ ﺑﮫ ﯾورﭘﯾن ﺗﺧﻠﯾق ﺟو درﺟو ڏﺋﻲ ﮀڏﯾو‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙڻ ﺟو ﺟواز‬

‫اﻧﮕرﯾزن ‪ 19‬ﺻدي ۾ ﺟن ﺑﮫ ﻣﻠ ن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو‪ ،‬اﻧﮭن ۾‬

‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻧﺎﺟﺎﺋز ﻗﺑﺿﻲ ﮐﻲ ﺑرﻗرار رﮐڻ ﻻ ِء “وﯾڙھﺎﯾو ۽ راڄ‬
‫رﯾو” واري ﭘﺎﻟﯾﺳﻲ ﺗﻲ ﻋﻣل ﯾو‪ .‬ﻣﻔﺗوح ﻋﻼﺋﻘن ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﭘﺎڻ ۾ وﯾڙھﺎﺋڻ ﺧﺎطر ﭤﻲ ﻣذھب ﺟو ﺳﮭﺎرو ورﺗو‬
‫وﯾو ﺗﮫ ﭤﻲ وري ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﺎﺋﻲ ﻋوام ﻣﻧﺟﮭﮫ‬
‫ﻧﻔرﺗون ﭘﺋدا ﯾون وﯾون‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﺑﮫ اﻧﮕرﯾزن ﺳﺎﮘﻲ‬
‫طرف ڏﮐڻ ۽ اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ‬ ‫ﭘﺎﻟﯾﺳﻲ ﺗﻲ ﻋﻣل ﻧدي‪ ،‬ھ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ آرﯾﺎ ۽ دراوڙ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ورھﺎﺋڻ ۽ وﯾڙھﺎﺋڻ ﺟﻲ‬
‫وﺷش ﺋﻲ ﺗﮫ ﭔﺋﻲ طرف ھﻧدو ﻣﺳﻠم ۽ ھﻧدو ﺳﮏ ﺟﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﻋوام ﻣﻧﺟﮭﮫ ﻧﻔرت ﺟون دﯾوارون ﮐڙﯾون ﯾون‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن ﺟو اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﻧﺗﯾﺟو ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﻲ ورھﺎﺳت ﺟﻲ‬
‫ﺻورت ۾ اﮘﯾﺎن آﯾو‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن‪ ،‬ﺑرطﺎﻧوي ﺣ ﻣراﻧن ۽ ﻣﺳﯾﺣﻲ ﻣذھﺑﻲ ﭘﯾﺷواﺋن‬
‫ﮔڏﺟﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟون ﭘﺎڙون اﮐﯾڙڻ ﺟﻲ وﺷش‬
‫ﺋﻲ‪ .‬ان ﻣﻘﺻد ﻻ ِء ھﻧن آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري‬
‫ﮔﮭڙي ﭜﺎرت ﺟﻲ ﺳﻣﺎﺟﻲ ﺗﺎﭸﻲ ﭘﯾ ﻲ ﮐﻲ ورھﺎﺋڻ ﺟﻲ وﺷش‬
‫ﺋﻲ‪ .‬ھﻧن “ورھﺎﯾو ۽ ﺣ وﻣت رﯾو” ۽ “ورھﺎﯾو ۽ ﻣذھب‬
‫ﺗﺑدﯾل رﯾو” واري ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ ﺗﻲ م ﯾو‪ .‬ﺑرطﺎﻧوي‬
‫ﺣ ﻣران ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ آﯾل ﻣﻠ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﺗﺑدﯾل رڻ‬
‫واري ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ ﺗﻲ م ري رھﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ان ﺳﺎزش ﺟو‬
‫ﺟﻲ ﻣﻌﯾﺷت ﺗﻲ ﻗﺑﺿو رڻ ۽ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﻣذھب‬ ‫ﻣﻘﺻد ھن ﻣﻠ‬
‫ﻋﯾﺳﺎﺋﯾت ﮐﻲ ﭰﮭﻼﺋڻ ﺟﻲ وﺷش ھﺋﻲ‪ .‬اھوﺋﻲ ﺳﺑب آھﻲ ﺟو‬
‫اﻧﮕرﯾزن ﺟن ﺑﮫ ﻣﻠ ن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو‪ ،‬اﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣذھب‬
‫ﻋﯾﺳﺎﺋﯾت ﺟو ﭰﮭﻼ ُء رڻ ﻻ ِء ﺳڀ ﺣرﺑﺎ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾﺎ‪ .‬اھوﺋﻲ‬
‫ﯾﻧﯾﺎ ۾ ھن وﻗت‬ ‫ﺳﺑب آھﻲ ﺟو ﺳﻧدن ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ رھﻧدڙ ﻣﻠ‬
‫ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ﻣذھب ﺟﻲ ﭘوﺋﻠﮙن ﺟو ‪ 90‬ﺳﯾ ڙو‪ ،‬ﯾوﮔﻧڊا ۾ ‪82‬‬
‫ﺳﯾ ڙو‪ ،‬ڏﮐڻ آﻓرﯾﻘﺎ ۾ ‪ 75‬ﺳﯾ ڙو ۽ ﻓﻠﭘﺎﺋﯾن ۾ ‪ 90‬ﺳﯾ ڙو‬
‫اﻧﮓ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬اﻧﮕرﯾزن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ آﯾل ﻣﻠ رواﻧڊا‬

‫‪32‬‬
‫۾ ﺑﮫ ﻧﺳﻠﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺳﺎزﺷﻲ ﭤﯾورﯾون ﻣﺗﻌﺎرف راﺋﻲ‪ ،‬اﺗﺎن ﺟﻲ‬
‫ھوﺗو ۽ و ﺳﻲ ﻗﺑﯾﻠن م دﺷﻣﻧﻲ ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد ﻗﺎﺋم ري ﮀڏﯾﺎ‪ ،‬ﺟﻧﮭن‬
‫ﺳﺑب ﭔﻧﮭﻲ ﻗﺑﯾﻠن ۾ ﺑرطﺎﻧوي ﺣ ﻣراﻧن ﺟﻲ ﭔﺎرﯾل ﻧﻔرت واري‬
‫ﺑﺎھﮫ ﻟﮑﯾن ﻣﺎﭨﮭو ﻣوت ﺟﻲ ﻣﻧﮭن ۾ ڏﺋﻲ ﮀڏﯾﺎ‪ .‬ﺧود ‪1947‬ع ۾‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺟو ﻣذھب ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ورھﺎﮜو راﺋﻲ ﻟﮑﯾن ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟو وس رڻ ﺳﻣﯾت‬ ‫ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺑﺎﭨﺎ وطن ﮀڏڻ‪ ،‬ھ‬
‫ھﻣﯾﺷﮫ ﻻ ِء ھ ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﺟﺎن ﺟو دﺷﻣن ﺑﭨﺎﺋﻲ ﮀڏﯾو‪ .‬اڄ ﺑﮫ ھن‬
‫ﺧطﻲ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﺳﺎزﺷﻲ ﭤﯾوري ﺳﺑب ﺟﻧﮓ ۽‬
‫ﮀ ﺗﺎڻ ﺟو ﺷ ﺎر آھن‪.‬‬

‫آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ واري ﭤﯾوري ﺑﺎﺑت‬

‫رﭤﺎﺑﻧدي‬

‫ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﺟﻲ اﯾﺳٽ اﻧڊﯾﺎ ﻣﭘﻧﻲ ‪1757‬ع ۾ ﭘﻼﺳﻲ ﺟﻲ ﺟﻧﮓ‬

‫۾ ﻧواب آف ﺑﯾﻧﮕﺎل ﺳراج اﻟدوﻟﮫ ﮐﻲ ﺷ ﺳت ڏﺋﻲ ﭜﺎرت ﺗﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﺋﻲ‪ .‬ﭜﺎرت ﺗﻲ ﻣرﺣﻠﻲ وار‬
‫ﻗﺑﺿﻲ ﺑﻌد ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣذھﺑن‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓﺗن‪ ،‬ﭔوﻟﯾن ۽ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺟﻲ ﻧﻔﺳﯾﺎت ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻻ ِء ‪ 11‬آﮔﺳٽ ‪1824‬ع ﺗﻲ ﻟﻧڊن ۾‬
‫ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ )‪(The Royal Asiatic Society‬‬ ‫راﺋل اﯾﺷﯾﺎ‬
‫ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو وﯾو‪ (2)(1) .‬ان ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺟو ﻣﻘﺻد‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﮐﻲ ﺑرﻗرار رﮐڻ ﻻ ِء رﭤﺎﺑﻧدي‬
‫رڻ ھﯾو‪ .‬ھن ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ طرﻓﺎن ھﻧدﺳﺗﺎن ﺑﺎﺑت ﺗﺣﻘﯾق ﻻ ِء‬
‫ﯾم ﻣﻘرر ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟن ھن ﺧطﻲ‬ ‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺟﻲ ھ‬
‫ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻧﺟﮭﮫ ﭔوﻟﻲ‪ ،‬ﺗﮭذﯾب‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓت ۽‬
‫ﻣذھﺑﻲ ﺗﺿﺎدن ﺑﺎﺑت ﺗﺣﻘﯾق ري ﯾﺗراﺋﻲ ﺗﺎب ۽ رﺳﺎﻻ‬
‫ﮀﭘﺎﯾﺎ ۽ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﺗﺎﺑن ﺟﺎ اﻧﮕرﯾزي ۾‬
‫ﺗرﺟﻣﺎ ري ﺷﺎﯾﻊ راﯾﺎ‪ .‬ان ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن‬
‫ﺑﺎﺑت ﺑﮫ ﺗﺣﻘﯾق ﺋﻲ‪ (3) .‬ھن ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﺳﻧﺳ رت زﺑﺎن ﺟو ﺑﮫ اﻧڌو ﻣﻧڊو ﻣطﺎﻟﻌو رڻ ﺑﻌد‬

‫‪33‬‬
‫اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ ﺳﻧﺳ رت ۽ ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ۾ ﺟﮭﮫ‬
‫ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ري ھﻧدﺳﺗﺎﻧﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟو‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺿرور ﯾورپ ﺟون زﺑﺎﻧون رھﯾون ھوﻧدﯾون ۽ ﻗدﯾم‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ۾ ھﻧدﺳﺗﺎﻧﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺻل وطن ﯾورپ رھﯾو ھوﻧدو‪،‬‬
‫ري ھﻧدﺳﺗﺎن ﭘﮭﺗﯾون‬ ‫ﯾورپ ﻣﺎن ﺋﻲ اھﻲ ﭔوﻟﯾون ﺳﻔر‬
‫ھوﻧدﯾون‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺳﻧﺳ رت ۽ ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﯾن ۾ ﺟﮭﮫ‬
‫ﻗدر ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﺎﺋﻲ اھو ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو ﺗﮫ‬
‫ﻗدﯾم زﻣﺎﻧﻲ ۾ ﯾورپ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ري اﺗﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟون ﺑﯾﭠ ون ﻗﺎﺋم ﯾو ھوﻧدﯾون‪ .‬ﯾورپ ﺟﺎ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﯾر ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﻗدﯾم زﻣﺎﻧﻲ ۾ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ان ﮐﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ آﻧدو‪ .‬ان ﺳوال ﺟﻲ ﺟواب ﺧﺎطر ھﻧن‬
‫‪ 1500‬ق م ۾ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫ﺟو ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻣﻔروﺿو ﮔﮭڙي ورﺗو‪.‬‬

‫ﻟﻧڊن ۾ ﮘﺟﮭﻲ ﮔڏﺟﺎﭨﻲ‬

‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟو ﺑﻧﯾﺎد ﻟﻧڊن ۾‬

‫ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ﻟﻧڊن‬ ‫وڌو وﯾو‪ 10 .‬اﭘرﯾل ‪1866‬ع ۾ راﺋل اﯾﺷﯾﺎ‬
‫ﮘﺟﮭﻲ ﮔڏﺟﺎﭨﻲ ﭤﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ۾ ﭜﺎرت ﺗﻲ ﻗﺑﺿﻲ‬ ‫ﺟﻲ آﻓﯾس ۾ ھ‬
‫ﺟو ﺟواز ﮔﮭڙڻ ۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ذھﻧﻲ طور ﻏﻼم رﮐڻ‬
‫ﻻ ِء ﻣﺧﺗﻠف ﭤﯾورﯾن ﺗﻲ ﺑﺣث ﻣﺑﺎﺣﺛو ﯾو وﯾو‪ .‬ان ﮔڏﺟﺎﭨﻲ ۾‬
‫ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ اﺗﻔﺎق ﯾو وﯾو ﺗﮫ ﭜﺎرت ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﻗﺑﺿو‬
‫ﺑرﻗرار رﮐڻ ﻻ ِء اھڙا ﺟواز ﮔﮭڙﯾﺎ وﭸن ۽ اﻧﮭن ﮐﻲ ﻋﺎم ﯾو‬
‫وﭸﻲ‪ ،‬ﺟﯾﺋن ﭜﺎرت ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻣﺳﯾﺣﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﮐﻲ ﮐﻠﯾل دل ﺳﺎن‬
‫ﻗﺑول ن ۽ اﻧﮕرﯾزن ﯾﻌﻧﻲ ﯾورﭘﯾن ﮐﻲ ڌارﯾﺎ ﺗﺻور ﻧﮫ ن‪.‬‬
‫‪ 10‬اﭘرﯾل ‪1866‬ع ۾ ان ﺋﻲ ﮔڏﺟﺎﭨﻲ ۾ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو ﭜﺎرت ﺗﻲ‬
‫ﯾورﭘﯾن آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﺟو ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو‬
‫وﯾو ۽ ان وڙ ﮐﻲ اﯾﺗرو ﺗﮫ ﭰﮭﻼﯾو وﯾو ﺟو ﺧود ﭜﺎرت ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ﺑﮫ ان ﮐﻲ ﺳﭻ ﺳﻣﺟﮭڻ ﻟﮙﺎ‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎري ﻣﺣﻘق ۽ ﺗﺎرﯾﺧدان ڊﯾن ﭼﻧدورا ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو ﯾورپ‬
‫ﺟﻲ ان ﺳﺎزﺷﻲ ﭤﯾوري ﺗﺎن ﭘردو ﮐﭨﻧدي ﻟﮑﯾو آھﻲ ﺗﮫ )‪(4‬‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺑرﺻﻐﯾر ﺑﺎﺑت ﺗﺣﻘﯾق ﻣﺗﻌﻠق‬
‫ﺳﺎزش ھﺋﻲ‪ .‬ﯾورﭘﻲ‬ ‫ﻏﻠط ﺑﯾﺎﻧﻲ رڻ ﻧﮫ ھﯾو‪ ،‬ﭘر اھﺎ ھ‬
‫ﻣﺎھرن ﺷﻌوري طور ﺗﻲ اھﺎ ﭤﯾوري ﮔﮭڙي ﻋﺎم ﺋﻲ‪ .‬اھﺎ‬
‫ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ۾ ‪ 10‬اﭘرﯾل‬ ‫ﭤﯾوري ﮔﮭڙڻ ﻻ ِء ﻟﻧڊن ﺟﻲ اﯾﺷﯾﺎ‬
‫ﮘﺟﮭﻲ ﮔڏﺟﺎﭨﻲ وﭠﺎﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ۾‬ ‫‪1866‬ع ﺗﻲ ھ‬
‫ﭜﺎرت ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو وﯾو‪.‬‬
‫)‪ (5‬ان ﭤﯾوري ﻗﺎﺋم رڻ ﺟو ﻣﻘﺻد اھو ھﯾو ﺗﮫ ھﻧدﺳﺗﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ اھو ﺑﺎور راﺋﺟﻲ ﺗﮫ ﺟﮭﮫ ﺻدﯾون اڳ ﺑﮫ‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو ھو ۽ ﭜﺎرت ﺟﺎ‬
‫ﻣوﺟوده ﻣﺎﭨﮭو ان ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﯾﻌﻧﻲ آرﯾن ﺟو اوﻻد آھن‪ ،‬ﺳﻧدن‬
‫ھﻧدو ﻣذھب ۽ ﺳﻧﺳ رت ﭔوﻟﻲ ﺑﮫ ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ﺟو‬
‫ﻣذھب ۽ ﭔوﻟﻲ آھﻲ‪ .‬ان ري ھو ھﺎﭨﻲ ﺑﮫ اﻧﮕرﯾزن ﮐﻲ ڌارﯾﺎ‬
‫ﺣ ﻣران ﺗﺻور ﻧﮫ ن‪ .‬ان ري آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﭔﯾﺎ ﻲ ﺑﮫ ﺗﺎرﯾﺧﻲ ۽ ﺗﮭذﯾﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻧﮫ ھﯾﺎ‪ ،‬ﭘر اھﺎ‬
‫ﭤﯾوري ﺧﺎﻟص ﺳﯾﺎﺳﻲ ﺳﺎزش ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﯾﺋن اﻧﮕرﯾز ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟو ﻧﺎﺟﺎﺋز ﻗﺑﺿو ﺑرﻗرار رﮐﻲ ﺳﮕﮭن‪(6) .‬‬

‫‪35‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Noehden, G. H. (1824). "Report of the
Proceedings of the Asiatic Society of Great
Britain and Ireland, at Its First General
Meeting, on the 15th of March,
1823". Transactions of the Royal Asiatic
Society of Great Britain and Ireland.
(2)https://royalasiaticsociety.org/
(3)http://www.asiaticsocietykolkata.org/history
(4) Chandora, Deen, Distorted Historical
Events and Discredited Hindu Chronology,
Revisiting Indus-Sarasvati Age and Ancient
India, (p. 383)
(5) Danino, Michel, The Invasion That Never
Was, The Mother’s Institute of Research,
Delhi, & Mira Aditi, Mysore, 1996; 2nd edn,
revised and enlarged, 2000 (co-author)
(6) Knapp, Stephen, Crimes Against India: and
the Need to Protect its Ancient Vedic, New
York, 2009, P. 136,
https://books.google.com.pk/

36
 ‫آرﯾن ﺟﻲ اﺻل وطن ﺑﺎﺑت ﻣﺎھرن ۾ اﺧﺗﻼف‬

‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬

‫ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙ ﯾورﭘﻲ ۽ ﺟرﻣن ﻣﺎھرن ۾ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ ﺑﮫ‬
‫اﺧﺗﻼف ﻣوﺟود آھن ﺗﮫ آرﯾن ﺟو اﺻل وطن ﮭڙو ھو‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ‬
‫ﺗﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﺗﺻور ﺋﻲ وڙ ﺗﻲ ﭔڌل ھو‪ ،‬ﺟﻧﮭن‬
‫ري ھر ﻣﺎھر ان وڙ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻓراھم رڻ ﻻ ِء ﭔﺋﻲ وڙ‬
‫ﺟو ﺳﮭﺎرو ورﺗو‪ .‬ﺟرﻣن ﻣﺎھر ﻣﯾ س ﻣوﻟر )‪(Max Muller‬‬
‫آرﯾن ﮐﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺟو ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪ .‬ﻣﯾ س ﻣوﻟر ‪1853‬ع‬
‫اﻋﻠﻰ ﻧﺳل طور ﻣﺗﻌﺎرف‬ ‫ڌاري “آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﮐﻲ ﯾورپ ۾ ھ‬
‫راﯾو‪ .‬ھن ﭘﮭرﯾﺎن اﻧڊو آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ وارو ﺗﺻور ﺑﮫ‬
‫ﮔﮭڙﯾو‪ ،‬ﻣﯾ س ﻣوﻟر اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ‪1888‬ع ۾ آرﯾﺎ ﻧﺳل واري‬
‫ﻣوﻗف ﺗﺎن ﭘوﺋﺗﻲ ھ ﻲ وﯾو‪ .‬ھن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اڳ ڏﻧل ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ رد‬
‫ﻧدي اھو ﻣوﻗف اﺧﺗﯾﺎر ﯾو ﺗﮫ ھن آرﯾن ﮐﻲ ھ ﻧﺳل ﻗرار‬
‫ﻧﮫ ڏﻧو ھو‪ ،‬ﭘر اﻧﮭن ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ آرﯾﺎ ﻗرار ڏﻧو‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ آرﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ھﯾﺎ‪ .‬ﭘﺎڻ ‪1888‬ع ۾ ﮀﭘﯾل ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺎب ۾‬
‫ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ ﻣﺎن ھ ﮐﺎن وڌﯾ ﭜﯾرا اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ واﺿﺢ ﯾﺎن ﭤو‬
‫ﺗﮫ ﻣون ﺟﯾ و آرﯾﺎ ﻟﻔظ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو آھﻲ‪ .‬ان ﺟو ﻣطﻠب و‬
‫اﻟﮗ ﻧﺳل ﻧﮫ ﭘر اﻧﮭن ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﮔروھﮫ آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ﺳﺎﮘﯾون‬
‫ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ آھن‪ (1).‬ﻣﯾ س ﻣوﻟر ۽ ڊا ر ﭤﺎﭘر ﺳﻣﺟﮭن‬
‫ﭤﺎ ﺗﮫ آرﯾن ﺟو اﺻل وطن اروﺳﯾﺎ رﯾﺟن ﺟﻲ اﻟﯾﭘس ﺟﻲ اوﭜر ۾‬
‫ھﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺟرﻣن ﻣﺎھر اﯾﻧڊرﯾﺎس ﻧﯾﮭرﻧﮓ ‪(Andreas‬‬
‫)‪ Nehring‬آرﯾن ﮐﻲ ڏﮐڻ روس ﺟو رھواﺳﻲ ﻗرار ڏﻧو‪(2) .‬‬
‫)‪ (3‬آﺳ رﯾن ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﺟﯾوﻟس ﭘو ورﻧﻲ ‪(Julius‬‬
‫)‪) Pokorny‬ﺟﻧم ‪ 12‬ﺟون ‪1887‬ع‪ ،‬وﻓﺎت ‪ 8‬اﭘرﯾل ‪1970‬ع(‬
‫آرﯾن ﺟو اﺻل وطن روس ﮐﻲ ﭴﺎﭨﺎﺋﻲ ﭤو‪ (4) .‬ﺟﯾوﻟس‬

‫‪37‬‬
‫ﭘو ورﻧﻲ آﺋرش ﻗوﻣﭘرﺳﺗﻲ ﺟﻲ ﺣﺎﻣﻲ ھﯾو‪ .‬ھن ﺟرﻣﻧﻲ‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﯾن ۾ ﭘروﻓﯾﺳر ﺟﻲ ﺣﯾﺛﯾت ﺳﺎن ذﻣﯾوارﯾون ادا ﯾون‪،‬‬
‫ﺟﻧﮭن ري ھو آﺋرش ﻗوﻣﭘرﺳﺗﻲ ﺳﻣﯾت ﺟرﻣن ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ﺟﻲ‬
‫اﺛر ھﯾٺ رھﯾو‪ .‬ﭘﺎڻ ﭘﮭرﯾن ﻋﺎﻟﻣﻲ ﺟﻧﮓ ۾ آﺳ رﯾن ﻓوج ﺟو ﺑﮫ‬
‫ﺣﺻو رھﯾو‪ .‬ﺟﯾوﻟس ﭘو ورﻧﻲ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو‬
‫ﻧدڙ آرﯾﺎ روس ﮐﺎن آﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟﯾوﻟس ﭘو ورﻧﻲ ﺋﻲ آﮘﺎ ﯾن اﻧڊو‬
‫ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟو ﺷﺟرو ﺑﮫ ﮔﮭڙﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣوﺟب ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟون‬
‫ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ ﭔوﻟﯾون اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺣﺳب ﻧﺳب ﻣﺎن‬
‫آھن‪ (5).‬ﭔﺋﻲ طرف ﺑراﻧڊﺳ ﯾن )‪ (Brandstein‬آرﯾن ﮐﻲ‬
‫رﻏز اﺳ ﯾﭘﻲ )‪ (Kirghiz Steppe‬ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ وﺷش‬

‫ري ﭤو‪ (6) .‬ﻧﺎزي ﻣﺎھر آرﯾن ﺟو ﻧﺳل ﺟرﻣن ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ‪.‬‬
‫ھ ﭔﺋﻲ ﻣﺎھر ﻣورﮔﺎن )‪ (Morgan‬ﻣوﺟب آرﯾﺎ اوﻟﮭﮫ ﺳﺎﺋﺑﯾرﯾﺎ‬
‫ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺟﯾرازوف )‪ (Jairazhov‬آرﯾن‬
‫ﮐﻲ اوﻟﮭﮫ ﯾﭘﺳﯾن ﺳﻣﻧڊ واري ﻋﻼﺋﻘﻲ ﺟو رھواﺳﻲ ﺛﺎﺑت ري‬
‫‪(Professor‬‬ ‫ﭤو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭘروﻓﯾﺳر ﻣﯾ ڊوﻧل‬
‫)‪ Macdonnel‬ﻣوﺟب آرﯾﺎ اوﭜر ﯾورپ ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﯾﺎ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ‬
‫طرح ڊا ر ﮔﻠﯾ س )‪ (Dr.Gilex‬ﻣوﺟب آرﯾﺎ آﺳ رﯾﺎ ﯾﺎ‬
‫ھﻧﮕري ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﯾﺎ‪ .‬آرﯾن ﺟﻲ اﺻل وطن ﺑﺎﺑت اﺗﻔﺎق ﻧﮫ‬
‫ھﺟڻ ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤو ﺗﮫ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ اوﻟﮭﮫ ﺟﻲ ﻣﻠ ن ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ‬
‫اﻧﺳﺎﻧﻲ ﻧﺳل ﺟو وﺑﮫ وﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬آرﯾن ﺟو ﻣﻔروﺿو ﮔﮭڙڻ‬
‫ﺑﻌد ھر ﯾورﭘﻲ‪ ،‬ﺟرﻣن ۽ روﺳﻲ ﻣﺎھر اﻧﮭن ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬

‫‪38‬‬
‫ﻋﻼﺋﻘﻲ ﺟو ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪ (7) .‬آرﯾن ﺟﻲ اﺻل‬
‫وطن ﺗﻲ اﺧﺗﻼﻓن ﺑﺎوﺟود ھﻧن ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎھرن ﺟو ﮔڏﯾل ﻣﻘﺻد اھو‬
‫ﺛﺎﺑت رڻ ھﯾو ﺗﮫ آرﯾن ﯾورپ ﮐﺎن ﺳﻧڌ ۽ ھﻧد طرف ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ﺋﻲ ۽ ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ داﺋﻣﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو‪.‬‬
‫طرف آرﯾﺎ ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ ﻲ ﺑﮫ ﺗﺎرﯾﺧﻲ ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫ھ‬
‫ﻲ‬ ‫ﯾل آھن‪ ،‬ﺗﮫ ﭔﺋﻲ طرف ان ﺟﺎ ﺧﺎﻟق‬ ‫ﻓراھم ﻧﮫ‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳدان‪ ،‬ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ‪ ،‬اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ۽ آر ﺎﻻﺟﺳٽ ﻧﮫ ﭘر‬
‫ﻓوﺟﻲ ﺟرﻧﯾل ھﯾﺎ‪ ،‬ﺟن ﺑرطﺎﻧوي ۽ ﺟرﻣن ﻓوج ۾ اھم ﻋﮭدن ﺗﻲ‬
‫ﺎﺑﮫ‬ ‫ﯾون‪ .‬ﺳﻧدن دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎن‬ ‫ذﻣﯾوارﯾون ادا‬

‫دﻟﭼﺳﭘﻲ ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ھو ﻓﻘط ﻓوﺟﻲ ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ ﺗﺣت ﻣﻔﺗوح‬

‫ﻗوﻣن ﮐﻲ طﺎﻗت ﺳﻣﯾت ﻧظرﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﻏﻼم ﺑﻧﺎﺋڻ واري‬
‫ﺣ ﻣت ﻋﻣﻠﻲ ﺗﺣت م ري رھﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬آرﯾﺎ ﻧظرﺋﻲ ﺟو‬
‫وڏو ﺣﺎﻣﻲ ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﮔرﯾٽ ﺑر ﯾن ﺟو ﺳر ﺎري ﻣﻼزم‬
‫ھو ۽ ﺳﻧدس ﺑرﺻﻐﯾر ۾ اﯾﺳٽ اﻧڊﯾﺎ ﻣﭘﻧﻲ ﺳﺎن راﺑطﺎ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫)‪ (8‬ھو ھﺗﺎن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺑﺎﺑت ﺗﺟزﯾو ۽ ﻣطﺎﻟﻌو ري رھﯾو‬
‫ھو‪ .‬ھن طرﻓﺎن آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺑﺎﺑت ڏﻧل ﭤﯾوري ﻗﺎﺑض اﻧﮕرﯾزن‬
‫ﺟﻲ ﻣﻔﺎدن ﮐﻲ ﺳﮕﮭﮫ ﺑﺧﺷڻ ھﯾو‪ (9) .‬ﺟﯾﺋن ﺗﮫ ﻣﯾ س ﻣوﻟر‬
‫ﭘﺎڻ ﺟرﻣن ﻧﺳل ﺟو ھﯾو‪ ،‬ﭘر ﮐﯾس ﺑرطﺎﻧﯾﮫ طرﻓﺎن اھم ﻋﮭدن‬
‫ﺗﻲ ﻣﻘرر ﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟﻲ اﺣﺳﺎن طور ھو ﺑرطﺎﻧوي‬

‫‪39‬‬
‫ﻧدڙ رھﯾو‪ .‬ھﻧدﺳﺗﺎن ۾‬ ‫ﻗﺑﺿﻲ ﺟو وڏو ﺣﺎﻣﻲ ۽ دﻓﺎع‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻧدڙ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺑرطﺎﻧﯾﮫ‬
‫ﺟﻲ ﺣ ﻣراﻧن آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﮔﮭڙڻ ﻻ ِء ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﮐﻲ ‪ 7500‬ﭘﺎﺋوﻧڊ ڏﺋﻲ ﺳﻧدس‬
‫ﺧدﻣﺗون ﺣﺎﺻل ﯾون ھﯾون‪(10) .‬‬
‫ﺳﺎﮘﻲ طرح آرﯾﺎ ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﺎ ﭔﮫ وڏا ﺣﻣﺎﯾﺗﻲ ﻻﺳﯾن‬
‫)‪) (ChristianLassen‬ﺟﻧم ‪ 1800‬۽ وﻓﺎت ‪(1876‬۽‬
‫ﻣﯾ س وﯾﺑر )‪) (MaxWeber‬ﺟﻧم ‪ ،1864‬وﻓﺎت ‪(1920‬‬
‫ﺳﺧت ﮔﯾر ﺟرﻣن ﻧﺳل ﭘرﺳت ۽ ﻗوﻣﭘرﺳت ھﯾﺎ‪ (11) .‬ﺟرﻣن‬
‫ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ۾ ﻣﺑﺗﻼ ﻣﺎھر ﻻﺳﯾن ۽ وﯾﺑر اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ان‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ ﻧظرﺋﻲ ﻣﺎن ﺗﻣﺎم ﮔﮭﭨو ﺧوش ھﺋﺎ‪ ،‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ آرﯾﺎ ﻧﺳل‬
‫ﺟﻲ ان ﻧظرﺋﻲ ۾ ﺟرﻣن ﻧﺳﻠﻲ ﺑرﺗري ﺟو ﻋﻧﺻر ﻣوﺟود ھﯾو‪.‬‬
‫)‪ (12‬ھﻧن ﭔﻧﮭﻲ ﺟرﻣن ﻣﺎھرن آرﯾن ﭤﯾوري ﮐﻲ اﮘﺗﻲ وڌاﺋڻ ۾‬
‫اﻧﮕرﯾزن ﮐﻲ ﻓ ري )اﻧ ﻠﯾ ﭼوﺋل( ﻣدد ﻓراھم ﺋﻲ‪.‬‬

‫‪40‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Muller, Max, Biographies of Words
and the Home of the Aryas, 1888, pg
120.
(2) Nehring, Andreas, Aryans and
Dravidians.The Discovery of the
Dravidian Family of Languages and
the Representation of the Tamil
Society by German Missionaries in the
19. Century, in: ICHR 2002.
(3) Bergunder Michael, HeikoFrese,
Ritual, Caste, and Religion in Colonial
South India, Primus Books, 2011
(4) Pokorny, Julius. 1959, 2007. Proto-
Indo-European Etymological
Dictionary. A Revised Edition of Julius
Pokorny’sIndogermanischesEtymologi
schesWörterbuch. Published on the
Internet: Indo-European Language
Revival Association.
(5) Arvidsson, Stefan, Aryan Idols: Indo-
European Mythology as Ideology and
Science, University of Chicago Press,
2006
(6) Beckwith, Christopher I. (16 March
2009), Empires of the Silk Road: A
History of Central Eurasia from the
Bronze Age to the Present, Princeton
University Press

41
(7) Kumar, Senthil, A.S. (2012), Read
Indussian, Amarabharathi Publications
& Booksellers
(8) Stephen G. Alter (9 March 2005). "The
Battle with Max Müller". William
Dwight Whitney and the Science of
Language. Johns Hopkins University
Press
(9) Shukla, Shyam Narayan, The Myth of
the Aryan Invasion Theory ,
http://theindianheritage.blogspot.com/
2010/09/macaulays-letter-and-origin-
of-f-max.html
(10) Rajaram, N.S., Aryan Invasion —
History or Politics?
http://archaeologyonline.net/artifacts/ary
an-invasion-history
http://www.slideshare.net/nidhi1509/ary
ans-invaded-india-fabricated-history
(11) http://topyaps.com/aryan-invasion
(12) Reinhard Bendix, Max Weber: An
Intellectual Portrait, Volume 2, 1998
See also:
Roslyn Wallach Bologh, Love Or
Greatness (Routledge Revivals): Max
Weber and Masculine Thinking, 2009
See also:
Jonathan Peter Spiro, Defending the
Master Race, 2009

42
 ‫اﻧﮕرﯾزن ﺟو ﻏﻼﻣن ﻻ ِء ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗو‬

‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺑرطﺎﻧوي ﺳﺎﻣراﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﺑﻌد اﻧﮕرﯾزن ھن ﺧطﻲ‬

‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ذھﻧﻲ طور ﻏﻼم ﺑﭨﺎﺋڻ ﻻ ِء ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗو‬
‫ﻻﮘو ﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺗﺣت ﻗﺑﺿﻲ ھﯾٺ آﯾل ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﻧﺟﮭﮫ ﭘڙھﯾل‬
‫ﻟﮑﯾل ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ اھڙي ﮐﯾپ ﺗﯾﺎر رﭨﻲ ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ ﺳﻧدن‬
‫ﻣﻔﺎدن ﺟو ﺗﺣﻔظ ري ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬ﺧﺎص ري ھﺗﺎن ﻧوﺟواﻧن ﮐﻲ‬
‫اﻋﻠﻰ ﺗﻌﻠﯾم ﻻ ِء ﯾورﭘﯾن ﯾوﻧﯾورﺳ ﯾن ۾ ﻣو ﻠﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﺗﻲ ﺳﻧدن‬
‫اھڙي ذھﻧﻲ ﺗرﺑﯾت ﺋﻲ وﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾﺋن ھو واﭘس ھﻧدﺳﺗﺎن اﭼﻲ‬
‫اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻣﻔﺎدن ﺟﻲ ﻧﮕﮭﺑﺎﻧﻲ ﺟﺎ ﻓرض ﺳراﻧﺟﺎم ڏﯾن‪.‬‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ اﻧﮕرﯾزن ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗو ﻻﮘو رڻ ﻻ ِء ﭤﺎﻣس‬
‫ﺑﺎﺑﻧﮕ ن ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ )‪(Thomas Babington Macaulay‬‬
‫)‪ (1‬ﮐﻲ اﯾﺟو ﯾﺷن ﺑورڊ ﺟو ﭼﯾﺋرﻣﯾن ﻣﻘرر ﯾو‪ .‬ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ‬
‫ﻣذھﺑﻲ طور ر ﭘرو ﯾﺳ ﻧٽ ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ھﯾو‪ .‬ﺳﻧدس ﺳوچ ھﺋﻲ ﺗﮫ‬
‫ھﻧدن ﮐﻲ ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ﻣذھب اﺧﺗﯾﺎر راﺋڻ ﺳﺎن اﻧﮕرﯾز ھﻧدﺳﺗﺎن ۾‬
‫اﻧﺗظﺎﻣﻲ طور ﺳﮕﮭﮫ ﺣﺎﺻل ري ﺳﮕﮭن ﭤﺎ‪ (2) .‬ان ﺳﺎن ﮔڏ‬
‫اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗﻲ ذرﯾﻌﻲ ھﻧدﺳﺗﺎﻧﯾن ﺟو اھڙو ﻧﺳل‬
‫ﺗﯾﺎر ري ﺳﮕﮭﺟﻲ ﭤو‪ ،‬ﺟﯾ و اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ اﻧﮕرﯾزن ﺟو اﺗﺣﺎدي‬
‫ﺑﭨﺟﻲ ﺳﮕﮭﻲ ﭤو‪ .‬ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ اﯾﺟو ﯾﺷن ﺑورڊ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭼﯾﺋرﻣﯾن‬
‫ﺷپ دوران ‪1836‬ع ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﭘﻲ ُء ﮐﻲ ﺧط ﻟﮑﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن‬
‫ﺳﻧدس ﻧﺎﭘﺎڪ ارادن ﺟﻲ ﭘروڙ ﭘﺋﻲ ﭤﻲ‪.‬‬
‫ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﭘﻲ ُء ﮐﻲ ﻟﮑﯾل ﺧط ۾ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ”اﺳﺎن ﺟو‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ اﻧﮕﻠش اﺳ وﻟن وارو ﻧظﺎم ﺑﮭﺗر طرﯾﻘﻲ ﺳﺎن ﭰﮭﻠﺟﻲ‬
‫رھﯾو آھﻲ‪ ....‬ان ﺟﺎ ھﻧدﺳﺗﺎﻧﯾن ﺗﻲ ﺑﮭﺗر اﺛر ﭘﺋﺟﻲ رھﯾﺎ آھن‪.‬‬
‫ﻣﻧﮭﻧﺟو اﯾﻣﺎن آھﻲ ﺗﮫ ﺟﯾ ڏھن اﺳﺎن ﺟﻲ اﺳ وﻟن وارو اھو‬
‫ﻧظﺎم ﺑﮭﺗر طرﯾﻘﻲ ﺳﺎن ھﻠﻧدو رھﯾو ﺗﮫ اﯾﻧدڙ ‪ 30‬ﺳﺎﻟن ۾ ھﺗﺎن‬
‫ﺑﮫ ﻧظرﯾﺎﺗﻲ ﻣﺎﭨﮭو )آزادي‬ ‫)ﺑﻧﮕﺎل( ﺟﻲ اﻋﻠﻰ ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ ۾ ھ‬
‫ﭘﺳﻧد( ﻣوﺟود ﻧﮫ رھﻧدو‪ .‬اھو ﻣﻘﺻد ﻧﮭن ﺑﮫ ﻣﺎﭨﮭو ﺟو ﻋﻘﯾدو‬

‫‪43‬‬
‫ﺗﺑدﯾل رڻ ﮐﺎن ﺳوا ِء ﺣﺎﺻل ري ﺳﮕﮭﺑو‪ .‬ان ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﻧظﺎم‬
‫ﺳﺎن اﺳﺎن ھﻧدﺳﺗﺎﻧﯾن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ آزادي ۾ ﺎﺑﮫ ﻣداﺧﻠت رڻ‬
‫ﮐﺎن ﺳوا ِء ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ ﻣﻘﺻد ﺣﺎﺻل ري ﺳﮕﮭﻧداﺳﯾن‪(4) (3) “.‬‬
‫ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﺟﻲ ان ﺧط ﻣﺎن اﻧدازو ﻟﮙﺎﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﭤو ﺗﮫ اﻧﮕرﯾزن‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ۾ اﻧﮕﻠش ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗو ﻻﮘو ري ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ‬
‫ﻧظﺎم ﮐﻲ ﺑرﻗرار رﮐڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪ .‬ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ﻣذھﺑﻲ ﭘﯾﺷوا‬
‫ﺧﺎص‬ ‫اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﺑرﻗرار رﮐڻ ﻻ ِء ھ‬
‫ﻣﺷن ھﯾٺ ھﺗﻲ آﻧدا وﯾﺎ ۽ اھم ﻋﮭدن ﺗﻲ ﻣﻘرر ري‪ ،‬ﺳﻧدن‬
‫ذرﯾﻌﻲ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ذھﻧﻲ طور ﻏﻼم ﺑﻧﺎﺋڻ ﺟون ﺳﺎزﺷون‬
‫ﺳ ﯾون وﯾون‪ .‬اھﻲ ﺋﻲ ﻣذھﺑﻲ ﭘﯾﺷوا ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﻔﺎدن‬
‫ارون ﺷوري‬ ‫ﺗﺣت ﺗﺎرﯾﺦ ﻣرﺗب رڻ ﻟﮙﺎ‪ .‬ﻣﺷﮭور ﻟﯾﮑ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺎب “ ﻣﺷﻧرﯾز ان اﻧڊﯾﺎ” ) ‪Missionaries in‬‬
‫‪ (India‬۾ اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ وﻗت ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ﻣﺷﻧرﯾز‬
‫ﺟﻲ ردار ﮐﻲ ﺛﺑوﺗن ﺳﺎن واﺋﮑو ﯾو آھﻲ‪ .‬ﭘﺎڻ ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ‬
‫ﻋﯾﺳﺎﺋﻲ ﻣﺷﻧرﯾز ﺟو ردار ﻣذھﺑﻲ ﮔﮭٽ ﭘر اﻧﮕرﯾزي ﺑﯾﭠ ﻲ‬
‫ھو‪ .‬ھﻧن ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﺑرطﺎﻧوي‬ ‫ﻧظﺎم ﮐﻲ ﺳﮕﮭﮫ ﺑﺧﺷڻ وڌﯾ‬
‫ﺣﺎ ﻣن ﺟﻲ ﺳﭴﻲ ھٿ طور م ﯾو‪ ،‬ھو ﻣذھﺑﻲ ادارا ﮔﮭٽ‬
‫ﭘر اﺻل ۾ ﺳﺎﻣراﺟﻲ ﻧظﺎم ﺟﺎ ﻏﯾر ﺳر ﺎري طور ﭔﺎﻧﮭن ﭔﯾﻠﻲ‬
‫ھﺋﺎ‪(5) .‬‬
‫ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﮐﻲ ﺑرطﺎﻧوي ﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ﺳرﺷﺗﻲ ذرﯾﻌﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ذھﻧﻲ طور ﻏﻼم رﮐڻ ﻻ ِء ﻧﮭن اھڙي ﻣﺎﭨﮭو ﺟﻲ‬
‫ﺗﻼش ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ و ﺳﺎﭨس ان م ۾ ﭔﺎﻧﮭن ﭔﯾﻠﻲ ﭤﻲ م ري‬
‫ﺳﮕﮭﻲ ﯾﺎ ﺳﻧدس ﻧظرﯾن ﮐﻲ ﺳﮕﮭﮫ ﺑﺧﺷﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﮐﻲ‬
‫ﻟﻧڊن واﭘس ﭘﮭﭼڻ ﺑﻌد اھڙو ﻣﺎﭨﮭو ھٿ اﭼﻲ وﯾو‪ ،‬ﺟﯾ و ﺳﻧدس‬
‫ﺎرج ﮐﻲ ﭘورو ري ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬اھو ﻣﺎﭨﮭو ﻧوﺟوان ﺟرﻣن ﻣﺎھر‬
‫ﻣﯾ س ﻣوﻟر ھو‪ ،‬ﺟﯾ و ﻧﮫ ﺻرف ﺳر ﺎري ﻣدد ﺟو ﮔﮭرﺟﺎﺋو‬
‫ھو‪ ،‬ﭘر وﯾدن ﺟﻲ ﻣطﺎﻟﻌﻲ ۾ ﺑﮫ دﻟﭼﺳﭘﻲ رﮐﻧدڙ ھﯾو‪ .‬ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ‬
‫اﯾﺳٽ اﻧڊﯾﺎ ﻣﭘﻧﻲ ﺗﺎﺋﯾن ﭘﻧﮭﻧﺟو اﺛر رﺳوخ اﺳﺗﻌﻣﺎل ري رگ‬
‫وﯾد ﺟو ﺗرﺟﻣو راﺋڻ ﻻ ِء ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﻻ ِء ﻓﻧڊ ﺣﺎﺻل ﯾﺎ‪.‬‬
‫ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﻣﺳﯾﺣﻲ ﻣذھب ﮐﻲ اﻧڊﯾﺎ ۾ ﭰﮭﻼﺋڻ ﻻ ِء اﯾﺳٽ اﻧڊﯾﺎ‬
‫ﻣﭘﻧﻲ ﻻ ِء م رڻ ﻻ ِء رﺿﺎﻣﻧد ﭤﻲ وﯾو‪ .‬ﻣﯾ س ﻣوﻟر‬

‫‪44‬‬
‫اﯾﺳٽ اﻧڊﯾﺎ ﻣﭘﻧﻲ طرﻓﺎن ﻓﻧڊ ﺣﺎﺻل رڻ ﺑﻌد وﯾدن ﺟو‬
‫ﺗرﺟﻣو ۽ اﻧﮭن ﺟﻲ ﺗﺷرﯾﺢ ﺟو م ھٿ ۾ ﮐﻧﯾو‪ .‬ھن وﯾدن ﺳﻣﯾت‬
‫ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﻣذھﺑن اﺳﻼم‪ ،‬ﭔڌﻣت‪ ،‬ﺟﯾن ڌرم ۽ ﭔﯾن ڌرﻣن ﺑﺎﺑت‬
‫‪ 50‬ﺟﻠدن ۾ ﺗﺎب ﻣﺧﺗﻠف ﻟﯾﮑ ن ذرﯾﻌﻲ ﻣرﺗب ﯾﺎ ﺗرﺟﻣو‬
‫ري ﺷﺎﯾﻊ راﯾﺎ‪ .‬اﻧﮕرﯾزي ۾ اھﻲ ﺟﻠد ) ‪Sacred Books‬‬
‫‪ (of the East‬ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﯾﺎ وﯾﺎ‪ (6) .‬اﻧﮭن ﺟﻠدن ۾‬
‫وﯾدن ﺟﻲ ﻣﻌﻧﻰ ۽ ﻣﻔﮭوم اھڙي طرح ﺳﺎن ڍڻ ﺟﻲ وﺷش‬
‫ﺋﻲ وﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾﺋن اﻧﮭن ﺟﻲ ﭘڙھڻ ﺳﺎن ﻣﺳﯾﺣﻲ ﻣذھب ﮐﻲ ھﭤﻲ‬
‫ﻣﻠﻲ ۽ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻗدم ھﻧدو ﻣذھب ﺑﺎﺑت ﻣوﻧﺟﮭﺎرا ﭘﺋدا ﭤﯾن‪.‬‬
‫وﯾدن ﺟﻲ ﺗرﺟﻣﻲ ﭘوﯾﺎن ﮭڙي ﺳﺎزش ﻟ ل ھﺋﻲ‪ .‬ان ﺟو ﭘﺗو‬
‫اﺳﺎن ﮐﻲ ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ طرﻓﺎن ‪1866‬ع ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ زال ﮐﻲ ﻟﮑﯾل‬
‫ﺧطن ﻣﺎن ﭤﺋﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ زال ﮐﻲ ﻟﮑﯾل ﺧطن ۾ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ “اھﻲ وﯾد ﺋﻲ‬
‫ھﻧدن ﺟﻲ ﻣذھب ﺟو ﺑﻧﯾﺎد آھن‪ .‬ان ري وﯾدن ذرﯾﻌﻲ ﮐﯾن اھو‬
‫ڏﯾﮑﺎرڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧدن ﺑﻧﯾﺎد ﮀﺎ آھﻲ‪.‬‬
‫آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧدن ﮔذرﯾل ‪ 3‬ھزار ﺳﺎﻟن ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫ﻣون ﮐﻲ ﭘ‬
‫ﻣزور رڻ ﺟو اھو ﺋﻲ ھ ڙو رﺳﺗو آھﻲ‪ .‬ﭔن ﺳﺎﻟن ﺑﻌد‬
‫ﻣﯾ ﺎوﻟﻲ ﺑر ش اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻗﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﺳﯾ رﯾ ري ڊﯾوڪ آف‬
‫ارﮔﺎﺋل )‪ (Duke of Argyll‬ﮐﻲ ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ‪ :‬اﻧڊﯾﺎ ﺟو ﻗدﯾم‬
‫ﻣذھب آﺧري ﭘﺳﺎھن ۾ آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن ﻣﺳﯾﺣﻲ ﻣذھب ان ﺟﻲ‬
‫ﺟﺎ ِء ﻧﮫ واﻻري ﺗﮫ اھو ﻧﮭن ﺟو ڏوھﮫ ھوﻧدو؟” ھﻧن ﻣڙﻧﻲ‬
‫ﺛﺑوﺗن ﻣﺎن ﭘﺗو ﭘوي ﭤو ﺗﮫ ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﺑرطﺎﻧوي ﺑﯾﭠ ﻲ‬
‫ﺣ وﻣت ﺟو اﯾﺟﻧٽ ھﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﻌﺎوﺿو وﭠﻲ‪ ،‬ﺑر ش اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﻣﻔﺎدن ﻻ ِء ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻲ ﻣﺳﺦ ﯾو‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺟرﻣﻧﻲ ۽ ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﺟﺎ ﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣﻔﺎد ھ ﭔﺋﻲ ﺳﺎن راﺋڻ‬
‫ﻟﮙﺎ ۽ ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﺟرﻣﻧﻲ ﺟﺎ ﺳﺧت ﻣﺧﺎﻟف ﺑﭨﺟﻲ وﯾﺎ ﺗﮫ‬
‫‪1872‬ع ڌاري ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﺟرﻣن ﻗوﻣﭘرﺳت ھﺟڻ ﺟﻲ ﻧﺎﺗﻲ‬
‫ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﮐﻲ اﻟوداع رڻ ﺟو ﻓﯾﺻﻠو ﯾو‪ .‬ھن ﻧﮫ ﻓﻘط ﺑرطﺎﻧﯾﮫ‬
‫ﮐﻲ ﮀڏﯾو ﭘر ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ‪ 25‬ﺳﺎل اڳ ﻗﺎﺋم ﯾل آرﯾﺎ ﻧﺳل واري‬
‫ﭤﯾوري ﺗﺎن ﺑﮫ ھٿ ﮐﭨﻲ ﮀڏﯾو‪ .‬ﭘﺎڻ ﻋﻣر ﺟﺎ آﺧري ‪ 30‬ﺳﺎل آرﯾﺎ‬
‫ﻧﺳل واري ﭤﯾوري ﺟو ﺳﺧت ﻣﺧﺎﻟف رھﯾو‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ اھﺎ‬

‫‪45‬‬
‫ ﻣﯾ س ﻣوﻟر آرﯾﺎ‬.‫ﭤﯾوري ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﮐﻲ ﻓﺎﺋدو رﺳﺎﺋﻲ رھﻲ ھﺋﻲ‬
‫ ان ﮐﻲ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺑدران‬،‫ﻧﺳل واري ﭤﯾوري ﺗﺎن دﺳﺗﺑردار ﭤﻲ‬
.‫آرﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﭤﯾوري ﺗﺎﺋﯾن ﻣﺣدود ري ﮀڏﯾو‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) MacKenzie, John, "A family empire," BBC
History Magazine (January 2013).
(2) Macaulay by Zareer masani - a
review". Guardian. Retrieved 20
September 2018.
(3) Evans, Stephen (2002). "Macaulay's
minute revisited: Colonial language policy
in nineteenth-century India”. Journal of
Multilingual and Multicultural
Development 23 (4): 260–281.
(4) "Minute by the Hon'ble T. B. Macaulay,
dated the 2nd February 1835" (From:
Bureau of Education. Selections from
Educational Records, Part I (1781-1839).
Edited by H. Sharp. Calcutta:
Superintendent, Government Printing,
1920. Reprint. Delhi: National Archives of
India, 1965, 107-117.)

46
 http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchet
t/00generallinks/macaulay/txt_minute_educ
ation_1835.html
(5) Shourie, Arun, Missionaries in India, May
1st 1998 by South Asia Books
(6) THE SACRED BOOKS OF THE EAST –
ALL 50 VOLUMES,
https://www.holybooks.com/the-sacred-
books-of-the-east-all-50-volumes/
Note: The Sacred Books of the East is an
enormous project undertaken by Max
Müller and various authors from 1879 and
1910. Written by: Various oriental scholars,
edited by Max Müller, Published by: Oxford
University Press

47
 ‫ﯾورپ ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺋﻲ ﭤﯾوري ﮘﭼﻲ ۾ ﭘﺋﺟﻲ‬
‫وﺋﻲ‬

‫ﺟﻧﮭن وﻗت ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ‪1850‬ع ۾ آرﯾن ﺟﻲ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ‬

‫ﻣﻠ ن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙي‪ ،‬ان وﻗت اﭸﺎ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﻧﮫ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ (1) .‬ﺳﻧڌ ۽ ھﻧد ﺗﻲ ﻗﺑﺿﻲ‬
‫ﺑﻌد ﯾورﭘﯾن ۽ ﺟرﻣﻧن اھﺎ ﭤﯾوري ﮔﮭڙي ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ اھﺎ‬
‫ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺑﺎور راﺋڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﻏﯾر ﻣﮭذب‪ ،‬ﻋﻠم‪ ،‬ادب ۽ ﺳﺎﺋﻧس ﮐﺎن اڻ ﭴﺎڻ ھﯾﺎ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻗﺑﺿو‬
‫ﻧدڙ ﯾﻌﻧﻲ ﯾورﭘﻲ اﺻل ﮐﺎن ﺳڌرﯾل‪ ،‬ﺗﮭذﯾب ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬ﻋﻠم ۽ ﺳﺎﺋﻧس‬
‫ﺟﺎ ﭜﻧڊار ھﯾﺎ‪ ،‬ان ري ھو دﻧﯾﺎ ﻣﭤﺎن ﺣﺎ ﻣﯾت رڻ ﺟﺎ ﺣﻘدار‬
‫ھﯾﺎ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﮐﺎن اڳ اھو ﺳﻣﺟﮭﯾو وﯾﻧدو ھو ﺗﮫ‬
‫دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ‪ 1200‬ق م ﮐﺎن ﯾوﻧﺎن ﮐﺎن ﭤﺋﻲ‬
‫ﭤﻲ‪ (2) .‬اﻧﮕرﯾزن ﯾوﻧﺎن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﺎﺋﻲ ان ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ‬
‫ھﭤﻲ ڏﻧﻲ ﺗﮫ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻠ ن ۽ ﺧﺎص ري ﺳﻧدن ﺑﯾﭠ ن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﺟﮭﻧﮕﻠﻲ‪ ،‬ﺟﺎھل ۽ اڻ ﺳڌرﯾل ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﭤﯾڻ‬
‫ﮐﺎن اڳ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﻣﻔروﺿو ﺑﮫ ان ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﻗﺎﺋم ﯾو‬
‫وﯾو ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ آرﯾن ﺟﻲ ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﮐﺎن‬
‫ھﻧدو ڌرم ﺟﺎ ﻣﻘدس‬ ‫ﭘو ِء ﺷروع ﭤﺋﻲ ﭤﻲ‪ .‬ان وﻗت ﺟﯾﺗوﭨﯾ‬
‫ﺗﺎب وﯾد‪ ،‬ﻣﮭﺎﭜﺎرﺗﺎ ۽ راﻣﺎﺋڻ ﯾورﭘﯾن ﺟﻲ ﻧظر ﻣﺎن ﮔذرﯾﺎ ھﺋﺎ ۽‬
‫ھﻧن اﻧﮭن ﺟﺎ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﻘﺻد ﻣطﺎﺑق ھﯾر ﭰﯾر ري اﻧﮕرﯾزي ۾‬
‫ﺗرﺟﻣﺎ ﺑﮫ ﯾﺎ ھﺋﺎ‪ ،‬ﭘر ھو اﻧﮭن ﺗﺎﺑن ﮐﻲ ﻓﻘط ڏﻧد ﭤﺎﺋن‪،‬‬
‫ﻗﺻن ۽ ﮭﺎﭨﯾن ﺗﻲ ﭔڌل ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬اﻧﮭن ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻲ ﺣﯾﺛﯾت ﮐﺎن‬
‫اﻧ ﺎر ﻧدا رھﯾﺎ‪ .‬ﭘر ﺟڏھن ‪1922‬ع ۾ ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ‬
‫دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﻲ وﺋﻲ ۽ ان ﺳﺎن دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﺳڀ ﮐﺎن ﻗدﯾم‬
‫۽ ﻋظﯾم ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﻧ ري ﻧروار ﭤﻲ ﺗﮫ ﯾورﭘﯾن ﻻ ِء ھﺗﺎن ﺟﻲ‬

‫‪48‬‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮐﺎن ﺑﮫ اڳ ﺳڌرﯾل ھﺟڻ ۽ ھ ﻋظﯾم‬
‫ﺷﮭري ﺗﻣدن ﺟﻲ وارث ھﺟڻ واري ﺣﻘﯾﻘت ھﺿم رڻ ڏﮐﻲ ﭤﻲ‬
‫ﭘﺋﻲ‪ .‬ﯾورﭘﯾن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﺑﻌد ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اڳ ﻗﺎﺋم‬
‫ﯾل ﻧظرﯾﺎ ﺗﺑدﯾل رﭨﺎ ﭘﯾﺎ‪ ،‬ﭘر ان ﺳﺎن ﮔڏوﮔڏ ھﻧن آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙي‬
‫اھو ﻧﺋون ﺗﺻور اﮘﯾﺎن آﻧدو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ زوال‬
‫ﺟو ﺳﺑب ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ﺟو ﺣﻣﻠو ھﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻻ ِء ھﻧن‬
‫‪ 1500‬ق م ﺟو ﺳن ﺑﮫ طﺋﮫ ري ورﺗو‪ .‬ﯾورﭘﯾن طرﻓﺎن ان‬
‫ﺑﺎﺑت ﻧﮭن ﺑﮫ ﺛﺑوت ﺟﻲ ﺿرورت ﻣﺣﺳوس ﻧﮫ ﺋﻲ وﺋﻲ‪.‬‬

‫و ﺑﮫ‬ ‫اھڙي طرح ھﻧن ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اھﻣﯾت ﮐﻲ ﮔﮭ ﺎﺋڻ ﻻ ِء‬

‫ﻣوﻗﻌو ھﭤﺎن وﭴﺎﺋڻ ﻧﮫ ڏﻧو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ درﯾﺎﻓت اھو ﺛﺎﺑت ﯾو ﺗﮫ ﯾوﻧﺎن ﻧﮫ ﭘر ھن ﺧطﻲ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو دﻧﯾﺎ ﺟﺎ ﭘﮭرﯾﺎن ﺳڌرﯾل ۽ ﺗﮭذﯾب ﯾﺎﻓﺗﮫ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﺷﮭرن ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‪ ،‬ﻟﮑت اﯾﺟﺎد ﺋﻲ‪ ،‬آﺑﭘﺎﺷﻲ ﺟو ﻧظﺎم‬
‫ﺗﯾﺎر ﯾو ۽ ﭘرڏﯾﮭﮫ ﺳﺎن واﭘﺎر ﺷروع ﯾو‪ (3) .‬ﯾورﭘﯾن ﻻ ِء اھو‬
‫ﺗﺳﻠﯾم رڻ ڏﮐﯾو ھﯾو ﺗﮫ ﺟﻧﮭن وﻗت ﯾورپ وٽ ﺎﺑﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮫ‬
‫ھﺋﻲ‪ ،‬ﺎ ﺑﮫ ﺗﮭذﯾب ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬وﺑﮫ ﻠﭼر ﻧﮫ ھﯾو‪ ،‬وﺑﮫ ﻟﮑت‬
‫ﺟو ﻧظﺎم ﻧﮫ ھﯾو‪ ،‬ان وﻗت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﺳڌرﯾل ﺷﮭري رﭤﺎﺑﻧدي‬
‫ھﯾٺ ﺷﮭر ﻗﺎﺋم ﯾﺎ وﯾﻧدا ھﺋﺎ‪ ،‬ﮔﮭرن ۾ رڌﭘﭼﺎ َء ﻻ ِء رڌﭨﺎ ھﯾﺎ‪،‬‬

‫‪49‬‬
‫ﻏﺳل ﺧﺎﻧﮫ ھﯾﺎ‪ ،‬ﭘﺎﭨﻲ ﺟﻲ ﻧﯾ ﺎس ﺟو ﻧظﺎم ھﯾو‪ .‬ان ﺋﻲ اﺣﺳﺎس‬
‫ﻣﺗري ﮐﻲ ﺧﺗم رڻ ۽ ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺑرﺗري ﻗﺎﺋم رﮐڻ ﻻ ِء‬
‫ھﻧن ھ ﭔﺋﻲ ﭘﭠﯾﺎن ھٿ ﭠو ﯾﺎ ﻧظرﯾﺎ ۽ ﭤﯾورﯾون ﭘﯾش ﯾون‪.‬‬
‫ھﻧن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺻدﻣﻲ ۽ ﺎوڙ ﺟو ﺗوڙ ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻲ‬
‫ﻣﺳﺦ رڻ‪ ،‬ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺗذﻟﯾل رڻ ۽ ﺗﺎرﯾﺧﻲ ﺣﻘﯾﻘﺗن‬
‫ﮐﻲ وڙي ﻣروڙي ﭘﯾش رڻ ﺟﻲ ﺻورت ۾ ڍﯾو‪.‬‬
‫ﻋظﯾم‬ ‫ﺳوﭼڻ ﺟﻲ ﮘﺎﻟﮭﮫ آھﻲ ﺗﮫ ﺟﻧﮭن وﻗت ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﻣﺎن ھ‬
‫ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﻧروار ﭤﻲ ﺗﮫ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ن ۾ اھﺎ ﭰوڪ‬
‫ﻧﮭن ڏﻧﻲ ﺗﮫ ان ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﻓﻧﺎ ﻧدڙ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل‬
‫ھﯾو‪ .‬ان ﻧﺳل ۽ ﺳﻧدس ﻧﺎﻟﻲ ﺑﺎﺑت دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﮭڙي ﻧڊ ﻣﻧﺟﮭﺎن‬
‫ﮐﯾن ﺛﺎﺑﺗﯾون ﻣﻠﯾون‪ .‬ﮭڙي ﻗدﯾم آﺛﺎر ﯾﺎ ﻗدﯾم ﻟﮑت ﺟﻲ درﯾﺎﻓت‬
‫ﻣﺎن اھﺎ ﺧﺑر ﭘﺋﻲ ﺗﮫ ان وﻗت ڌرﺗﻲ ﺟﻲ ھن ﮔوﻟﻲ ﺗﻲ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫و ﻧﺳل ﺑﮫ رھﻧدڙ ھﯾو ۽ ان ﻧﺳل ھزارﯾن ﻣﯾل ﻟﺗﺎڙي اﭼﻲ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو‪ .‬ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ ﮀﺎ ان دور‬
‫۾ ﻣواﺻﻼت ﺟون اﯾڏﯾون ﺳﮭوﻟﯾﺗون ﻣوﺟود ھﯾون ﺟو ﻟﮑﯾن ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺟﺎ ﻗﺎﻓﻼ ھزارﯾن ﻣﯾل ﻟﺗﺎڙي ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﭘﮭﺗﺎ ۽ ھﻧن ﭘﺎڻ ﮐﺎن‬
‫ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﻓﻧﺎ ﯾو ۽ ﺳﻧدن وارﺛن ﮐﻲ ڏﮐڻ‬ ‫وڌﯾ‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن طرف ﭜﭸﺎﺋﻲ ڍﯾو‪ .‬ﺟﯾ ڏھن واﻗﻌﻲ آرﯾﺎ اﯾﺗرا طﺎﻗﺗور‬
‫ھﯾﺎ ﺗﮫ ﭘو ِء ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد زوال ﺑﻌد ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﻣﺎن‬
‫ﺳﻧدن ھﺗﻲ اﭼڻ ۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺗﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ﮀو ﻧﮫ‬
‫ﻣﻠﯾون آھن‪ .‬ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ ﺟﯾ ڏھن آرﯾن ﺣﻣﻠو ري‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﮐﻲ ﻓﺗﺢ رڻ ﺑﻌد ھﺗﻲ ﻣﺳﺗﻘل ﺳ وﻧت اﺧﺗﯾﺎر‬
‫ﺋﻲ ﺗﮫ ﭘو ِء ﮐﯾن ھن ﻣﺎﭤري ﺟﺎ ﭜرﯾﺎ ﭜﺎﮘﯾﺎ ﺷﮭر ﺗﺑﺎھﮫ رڻ ﺟﻲ‬
‫ﺿرورت ﮀو ﭘﯾش آﺋﻲ‪ .‬ھﻧن ﺧﺎﻟﻲ ﭤﯾل ﺷﮭرن ۾ ﭘﺎڻ رھﺎﺋش ﮀو‬
‫ﻧﮫ اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪.‬‬
‫دﻧﯾﺎ اﻧدر اھڙو وﺑﮫ ﻣﺛﺎل ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ ﺗﮫ ھ ﻧﺳل ﯾﺎ ﻗوم ﭔﻲ‬
‫ﻗوم ﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ري ﮐﯾن ﺷﮭرن ﺳﻣﯾت‬
‫ﭔﮭراڙﯾن ﻣﺎن ﺑﮫ ﻣ ﻣل طور ﺗﻲ ﺑﻲ دﺧل ﯾو ھﺟﻲ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن‬
‫آرﯾن ﺷﮭر ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ ۽ ﺷﮭرن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﭔﺋﻲ ﺧطﻲ طرف‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ﺗﮫ ﭘو ِء ﭔﮭراڙﯾن ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ﯾڏاﻧﮭن وﯾﺎ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺟﻲ ﺗﺟوﯾز ﯾل اﻧﮭن ﺎرن اﺻﻠو ن رھواﺳﯾن‬

‫‪50‬‬
‫ ﺟن ﮐﻲ‬.‫ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﻣوﺟود ھﺟڻ ﮔﮭرﺟﻲ ھﺎ‬
.‫ھو ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﺎ دراوڙ ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ‬

:‫ﺣواﻻ‬

(1) https://www.britannica.com/topic/Aryan
(2) Carol, G. Thomas (1988). Paths from
ancient Greece. Brill. Retrieved 12
June2011.
(3) Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus:
Urbanism, Economy, and Society.
Cambridge University Press.

51
 ‫آرﯾن ﺟو ﺣﻣﻠو ۽ رگ وﯾد‬

‫ﺳوال ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﭤو ﺗﮫ اﻧﮕرﯾزن ۽ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ﻧﮭن‬

‫ﭔڌاﯾو ﺗﮫ آرﯾن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري‪ ،‬ان ﮐﻲ ﻗدﯾم دور‬
‫ﺎ ﺛﺎﺑﺗﻲ‬ ‫۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺑﯾﭠ ﯾت ﺑﭨﺎﯾو ھو؟ ﮀﺎ ﮐﯾن اھڙي‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻗدﯾم آﺛﺎرن‪ ،‬ﻗدﯾم ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﮭذﯾب‪ ،‬ﻟوڪ ورﺛﻲ ﯾﺎ‬
‫ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎﺑن ﻣﺎن ﻣﻠﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟو ﺟواب “ﻧﮫ” ﮐﺎن ﺳوا ِء‬
‫ﺟﮭﮫ ﺑﮫ ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻧڌ ھﻧد ﺟﺎ ﻗدﯾم ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب‬
‫وﯾد آھن‪ .‬ﺟن ۾ اھڙي ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ‬
‫ﺗﻲ ان دور ۾ ﭔﺎھران آﯾل ﻧﮭن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﮔروھﮫ ﺣﻣﻠو‬
‫ري ﻗﺑﺿو ﯾو ھو‪ .‬ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ھﻧدو ڌرم ﺟﺎ ﻣذھﺑﻲ‬
‫ﺗﺎب ﭼﺎر وﯾد ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ واري دور ﯾﻌﻧﻲ‬
‫‪ 1500‬ق م ﺑﻌد ﺗﺣرﯾر ﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﺟن ۾ رگ وﯾد‪ ،‬ﺳﻣﺎوﯾد‪،‬‬
‫ﯾﺟر وﯾد‪ ،‬اﭤرا وﯾد ﺷﺎﻣل آھن‪ .‬اﻧﮭن ﭼﺋﻧﻲ وﯾدن ﮐﻲ دﻧﯾﺎ ﺟون‬
‫ﻗدﯾم ﮐﺎن ﻗدﯾم ﻟﮑﺗون ﻗرار ڏﻧو وﭸﻲ ﭤو‪.‬‬
‫“آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﺟﻲ ﻣﻌﻧﻰ ﮀﺎ آھﻲ؟‬
‫اﺻل ۾ ”آرﯾﺎ“ ﺳﻧﻧﺳ رت ﭔوﻟﻲ ﺟو ﻟﻔظ آھﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﺟﻲ ﻣﻌﻧﻰ‬
‫و ﻧﺳل ﻧﮫ ﭘر ”ﻋزت وارو“ )‪ (Noble‬آھﻲ‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫اﻣﺎر وﺷﺎ )‪ (Amarakosha‬ﺟﻲ ﺳن ‪450‬ع ﺟﻲ ﺳﻧﺳ رت‬
‫ﻟﻔظن ﺟﻲ ﻟﻐت )‪ (Sanskrit lexicon‬۾ “آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﺟﻲ ھن‬
‫رﯾت ﺳﻣﺟﮭﺎﭨﻲ ڏﻧﻲ آھﻲ‪(2) (1) .‬‬
‫‪mahakulakulinaryasabhyasajjanasadhavah‬‬
‫آرﯾﺎ اھو ﺷﺧص آھﻲ‪ ،‬ﺟﯾ و ﻧﮭن اوﭼﻲ ﺧﺎﻧدان ﻣﺎن ھﺟﻲ‪،‬‬
‫ﺳﭠو اﺧﻼق ۽ ﭜﻠو ورﺗﺎ ُء رﮐﻧدڙ ھﺟﻲ‪.‬‬
‫ﺗﺎب راﻣﺎﺋڻ ۾ ﺑﮫ ”راﻣﺎ“ ﺟﻲ‬ ‫ﺳﺎﮘﻲ طرح ھﻧدن ﺟﻲ ڌرﻣﻲ‬
‫ورﺗﺎ َء ﺑﺎﺑت ﺑﮫ ھﯾﺋن ﻟﮑﯾل آھﻲ‪:‬‬
‫‪aryasarvasamascaivasadaivapriyadarsanah‬‬

‫‪52‬‬
‫ﻧدڙ ھﺟﻲ ۽‬ ‫آرﯾﺎ اھو آھﻲ‪ ،‬ﺟﯾ و ﺳﭜﻧﻲ ۾ ﺑراﺑري ﺟو ورﺗﺎ ُء‬
‫ﺳﭜﻧﻲ ﮐﻲ ﭘﯾﺎرو ھﺟﻲ‪.‬‬
‫اھڙي طرح رگ وﯾد ۾ ﺑﮫ ‪ 36‬ﭜﯾرا ”آرﯾﺎ“ ﻟﻔظ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل آھﻲ‪.‬‬
‫ﭘر اھو ﻧﮭن ﻧﺳل ﻻ ِء اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬اﭼو ﺗﮫ ڏﺳون رگ‬
‫وﯾد ۾ آرﯾﺎ ﺟو ﻟﻔظ اﺳﺗﻌﺎل ﯾﺋن ﭤﯾل آھﻲ‪.‬‬
‫)‪prajaaryajyotiragrah ... (RV, VII. 33.17‬‬
‫آرﯾن ﺟﺎ ﭔﺎر ﻣﺷﻌل واﻧﮕر ﺳرﺑراھﻲ ﻧدڙ آھن‪ .‬ھﺗﻲ ﻣﺷﻌل ﻟﻔظ‬
‫ﻋﻘﯾدي ﺟﻲ ﻧﺳﺑت ﺳﺎن اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل آھﻲ‪ .‬رگ وﯾد ۾ آرﯾﺎ اﻧﮭن‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﻻ ِء ﺗب آﻧدو وﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ھ طﺋﮫ ﯾل ﺳﻣﺎﺟﻲ‬
‫ﻧظﺎم )طور طرﯾﻘن( ﺟﻲ ﭘﯾروي ﻧدڙ آھن‪ .‬آرﯾﺎ ۽ اڻ آرﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭘرک ان طﺋﮫ ﯾل وڊ آف ﻧڊ ٽ ﺗﺣت ﺋﻲ‬
‫وﯾﻧدي ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﯾ و ﻣﺎﭨﮭو اوﭼﻲ ﺧﺎﻧدان ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ھوﻧدو‬
‫ھو‪ ،‬ﺳﭠو اﺧﻼق ۽ ورﺗﺎ ُء رﮐﻧدڙ ھوﻧدو ھو‪ ،‬اﯾﻣﺎﻧدار ۽ ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن‬
‫ﺑﺎﺑري ﺟو ورﺗﺎ ُء ﻧدڙ ھو‪ .‬ان ﮐﻲ آرﯾو وﭠﯾو وﯾﻧدو ھو ۽ ان‬
‫ﺟﻲ اﺑﺗڙ ردار ﺟﻲ ﻣﺎﻟ ﮐﻲ اڻ آرﯾو ﺗﺻور ﯾو وﯾﻧدو ھو‪.‬‬
‫ﺑﮭﺗر ﺗﺷرﯾﺢ ھﻧدن ﺟﻲ ڌرﻣﻲ ﻟﮑﺗن ﻣﻧو ڌرﻣﺎ‬ ‫ان ﺟﻲ وڌﯾ‬
‫ﺷﺎﺳﺗرا ) ‪ (Manudharma Shastra‬۽ ﻣﻧوﺳﻣرﺗﻲ‬
‫)‪ (Manusmriti‬۾ ﭤﯾل آھﻲ‪ .‬اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ اھﻲ ﺗﺻور ﻣذھﺑﻲ اوچ‬
‫ﻧﯾﭻ ۽ طﺑﻘﺎﺗﻲ ﺷ ل اﺧﺗﯾﺎر ري وﯾﺎ‪(4) (3) .‬‬
‫ان ري اھو ﺳﻣﺟﮭڻ ﺗﮫ رگ وﯾد ۽ ﭔﯾن ﻣذھﺑﻲ ﻟﮑﺗن ۾ آرﯾﺎ ﻟﻔظ‬
‫ﻧﮭن ﻧﺳل ﯾﺎ ﻗوم طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل آھﻲ‪ ،‬ﻏﻠط ﭤﯾﻧدو‪ .‬وﯾدن ۽‬
‫اﭘﻧﺷدن ﺳﻣﯾت ﭘران ۾ ﭤﻲ ﺑﮫ آرﯾن ۽ دراوڙن ۾ وﯾڙھﮫ ۽‬
‫ﺗﺎب‬ ‫اﺧﺗﻼﻓن ﺟو ذ ر ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬ھﻧدن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ‬
‫ﻣﻧوﺳﻣرﺗﻲ ۾ آرﯾن ﺟﻲ دﯾس ﺟون ﺣدون ھﻣﺎﻟﯾﮫ ﺟﺑل‪ ،‬ﺑﻧﮕﺎل ﺟﻲ‬
‫اﭘﺳﻣﻧڊ ۽ ﻋرﺑﻲ ﺳﻣﻧڊ ﺟﻲ وچ ۾ ڏﯾﮑﺎرﯾل آھن‪) .‬ﻣﻧوﺳﻣرﺗﻲ‪،‬‬
‫ﺷﻠو ﺎ ‪ ( 22 ،3‬رﮔوﯾد ﻣوﺟب آرﯾﺎ ﺳﺗن درﯾﺎھن واري ﻣﻠ ۾‬
‫رھﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬اھﻲ ﺳت درﯾﺎھﮫ ﮔﻧﮕﺎ‪ ،‬ﺟﻣﻧﺎ‪ ،‬ﺳرﺳوﺗﻲ‪ ،‬ﺷﺗدوري‬
‫)ﺳﺗﻠﺞ(‪ ،‬ﭘرﺳﭘﻲ )راوي(‪ ،‬اﺳ ﺎﻧﻲ )ﭼﻧﺎب(‪ ،‬وﺗﺎﺳﺗﺎ )ﺟﮭﻠم( ھﺋﺎ‪.‬‬
‫)ﺷﻠو ﺎ ‪(5 ،75 ،10‬‬

‫‪53‬‬
‫ﺷري اوروﺑﻧڊو ﻣوﺟب وﯾدن ۾ آﯾل آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﻧﮭن ﻧﺳل ﺟﻲ‬
‫ﻧﻣﺎﺋﻧدﮔﻲ ﻧﮫ ﭤو ري ﻧﮫ وري اﻧڊﯾﺎ ۾ ﭔن ﺛﻘﺎﻓﺗن ﺟﻲ ﻧﺷﺎﻧدھﻲ‬
‫ري ﭤو‪ .‬ﭘر اھو ﻟﻔظ “ار” )ھر( ﯾﻌﻧﻲ ﭔﻧﻲ ﮐﯾڙﯾﻧدڙ طور‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ھﯾٺ آﯾل آھﻲ‪(5) .‬‬
‫اﯾن اﯾس راﺟﺎرام ﻣوﺟب ﺟرﻣن ﻗوﻣﭘرﺳﺗن طرﻓﺎن ادا ﯾل‬
‫ردار ﺗﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋڻ ﮐﺎن اڳ اھو ڏﺳڻ ۽ ﺳﻣﺟﮭڻ ﮔﮭرﺟﻲ ﺗﮫ ان‬
‫“آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﺟﻲ ﻣﻌﻧﻰ ﮀﺎ آھﻲ؟ آرﯾﺎ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ھزارﯾن ﺳﺎﻟن ﮐﺎن‬
‫رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪ .‬آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟو ﯾورﭘﯾن ﻏﻠط اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ .‬آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﭘرڏﯾﮭﮫ ﮐﺎن اﭼﻲ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو رڻ ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ‬
‫ﺗﺑﺎھﮫ رڻ وارو ﻧظرﯾو ﯾورﭘﯾن ﺟﻲ ﺗﺎزي اﯾﺟﺎد ھﺋﻲ‪ .‬ان‬
‫ﻧظرﺋﻲ ﺟﻲ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ۽ ﮐو ﺎﯾن ﺳﻣﯾت‬
‫ﭘراﭨﻲ ر ﺎرڊ ﻣﺎن وﺑﮫ ﺛﺑوت ﯾﺎ ﺣﻣﺎﯾت ﻧﮫ ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ‬
‫ﻧﺳل واري ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ ﺑﮫ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ‬ ‫طرح آرﯾن ﺟﻲ ھ‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺳﻣﯾت ﭘراﭨﻲ ﻟ رري ر ﺎرڊ ﻣﺎن ﺎﺑﮫ ﺣﻣﺎﯾت ﯾﺎ‬
‫ھﭤﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﻣﻠﻲ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎري اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ۽ ﯾورپ ﺳﻣﯾت‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻧدڙ ﻣﺎھر ﺳوﺟﻲ راﺋو ﻣﻧڊاوﻟﻲ‬
‫ﻣوﺟب رﮔوﯾد ۾ آرﯾن ﻟﻔظ ﺟو اﺳﺗﻌﻣﺎل ﻧﮭن ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ﺑدران‬
‫ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﻟﻔظ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو آھﻲ‪ .‬اوﻟﮭﮫ ﺟﻲ ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﻠ ن ۾ ‪ 18‬ﺻدي ُء ﮐﺎن اڳ ﭤﻲ ﺑﮫ آرﯾن ﻟﻔظ ﺟو ذ ر ﻧﮫ ﭤو‬
‫ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺎ ﻗدﯾم دور ۾ ﻟﮑﯾل‬ ‫ﻣﻠﻲ‪ .‬ﻧﮭن ﺑﮫ ﯾورﭘﻲ ﻣﻠ‬
‫ﺗﺎب ۾ اھڙو ذ ر ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ ﺗﮫ ﯾورپ م ﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﭨﮭو رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟن ﻗدﯾم دور ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺳﻣﯾت اﯾران ۽ ﭔﯾن ﻣﻠ ن‬
‫ﺗﻲ ﺎھون ري اﻧﮭن ﮐﻲ ﻓﺗﺢ ﯾو ھو‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﮭن ﻣﻠ ن طرف‬
‫ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ھﺋﻲ‪(6) .‬‬
‫ﯾﻧﺎڊا ﺟﻲ ﻣﺎھر وم ﺑورﺳﺑوم )‪ (Wim Borsboom‬ﻣوﺟب‬
‫ﻣوﺟوده ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ اﭜرﻧدي ﺣﺻﻲ وارﯾن ﻣﺎﭤرﯾن ﻣﺎن ﺷ ﺎر‬
‫۽ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﺗﻲ ﮔذر ﺳﻔر ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ وﻟن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ھﻧن ﻣﺎﭨﮭن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﭘوﮐﻲ‬
‫راھﻲ رڻ ﺷروع ﺋﻲ‪ .‬ان ري ﮐﯾن آرﯾﺎ ﯾﻌﻧﻲ زﻣﯾن‬

‫‪54‬‬
‫ﮐﯾڙﯾﻧدڙ ۽ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﻧدڙ ﺳڏﯾو وﯾو ۽ ﺳﻧدن ﺧطﻲ ﮐﻲ آرﯾن‬
‫ﺟو ﺧطو ﯾﺎ زﻣﯾن ﻗرار ڏﻧو وﯾو‪ .‬ﻣﮭرﮘڙھﮫ ۾ رھﻧدڙ ھﻲ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ اﺑﺗداﺋﻲ ڏا ﺎ اﺗﻲ طﺋﮫ رڻ ﺑﻌد ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾‬
‫ﺷﺎﻧدار ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺣﺻو ﺑﭨﺟﻲ وﯾﺎ‪ 1850 .‬ق م ۾ آرﯾﺎ‬
‫ﻟﻔظ ﻋزت دار‪ ،‬زﻣﯾن رﮐﻧدڙ ﯾﺎ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﻧدڙ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﯾو وﯾﻧدو ھو‪(7) .‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھر ھﻧدو ﻣذھب ۽ وﯾدن ﺟو ﺧﺎﻟق ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن‬
‫ﮐﻲ ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ راڄ ﻗﺎﺋم ﻧدڙ اﻧﮕرﯾزن آرﯾن‬
‫ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟو ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ري ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﺳﻧدن ﻗدﯾم ﻣذھب ھﻧدو ڌرم ۽ ﻗدﯾم ﺗﺎﺑن وﯾدن ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﻟ ﻲ ﺗﺎن ﺑﮫ ﺑﻲ دﺧل ري ﮀڏﯾو‪ .‬ﺟﯾ ڏھن واﻗﻌﻲ آرﯾن‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۽ ﭜﺎرت ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ان ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو ھو ۽‬
‫آرﯾن ﺋﻲ وﯾد ﺗﺣرﯾر ﯾﺎ ھﺋﺎ ﺗﮫ آﺧر اﻧﮭن ﭼﺋن وﯾدن ۾ ان‬
‫ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﻗﺑﺿﻲ ﺟو ﻗﺻو ﻣوﺟود ﮀو ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ھﻧدن ﺟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣذھب‪ ،‬ﻠﭼر‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓت‪ ،‬رﯾﺗن رﺳﻣن ﻣﺎن اھڙﯾون ﺛﺎﺑﺗﯾون ﮀو‬
‫ﻧﮫ ﭤﯾون ﻣﻠن‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﺳﺎن ان ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ ﺳﮕﮭﮫ ﻣﻠﻲ‪ .‬ﻧﮫ ﻓﻘط ان‬
‫دور ﺟﻲ ﻗدﯾم ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ۽ ﻟﮑﺗن ۾ اھڙو وﺑﮫ ﺛﺑوت‬
‫ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﭘر ان ﺑﻌد ﺑﮫ ﺻدﯾن ﺗﺎﺋﯾن ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻟﮑﯾل‬
‫آﮘﺎ ﯾن ﺗﺎرﯾﺧن‪ ،‬ﻗدﯾم ﺗﺎﺑن‪ ،‬ﻗﺻن‪ ،‬ﻟوڪ ورﺛﻲ ۾ اھڙا ﺛﺑوت‬
‫ﻣوﺟود ﮀو ﻧﮫ آھن‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن اھﺎ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣﻠﻲ ﺗﮫ ‪ 1500‬ق م‬
‫ﺑﻌد آرﯾن ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ري‪ ،‬ان ﮐﻲ ﻧﮫ ﻓﻘط ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﺗﺣت ﯾو ھو ﭘر ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ھﻧدو ڌرم ۽‬
‫ﺳﻧدن ﻗدﯾم ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب وﯾد ﺑﮫ ﺗﺣﻔﻲ طور ﻓراھم ري ﻣﭤن‬
‫اﺣﺳﺎن ﯾو ھو‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﺑﻌد ﭔڌ ڌرم ۽ ﺟﯾن ڌرم‬
‫ﺟﻲ ﻗدﯾم ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬رواﯾﺗن ۽ ﻟﮑﺗن ﻣﺎن اھڙي ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﻣﻠڻ‬
‫ان ھٿ ﭠو ﺋﻲ ﺗﺻور ﮐﻲ واﺋﮑو ري ﭤﻲ‪ .‬وﯾدن ﺟﻲ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﮐﻲ اڄ ‪ 3500‬ﺳﺎل ﮐﺎن ﻣﭤﻲ ﻋرﺻو ﮔذري ﭼ و آھﻲ‪ .‬اﻧﮭن‬
‫‪ 35‬ﺳو ﺳﺎﻟن دوران ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﻟﮑﯾل ﺗﺎرﯾﺧن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺧﻲ‬
‫ﺗﺑن‪ ،‬ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ۽ ﻣذھﺑﻲ ﻟﮑﺗن‪ ،‬ﻗﺻن‪ ،‬ﮭﺎﭨﯾن‪ ،‬ﺷﺎﻋري ۽‬
‫ﮭﺎوﺗن ۾ ان ﻗﺳم ﺟو ذ ر ﮀو و ﻧﮫ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﺧود‬
‫اﻧﮕرﯾزن‪ ،‬ﺟرﻣﻧن ۽ ﭔﯾن ﯾورﭘﻲ آر ﯾﺎﻻﺟﺳ ن ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬

‫‪55‬‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن اھڙا‬
‫ﺛﺑوت ﮀو ﻧﮫ ھٿ آﯾﺎ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ﺳﻧدن ﺋﻲ ان ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ‬
‫ﺳﮕﮭﮫ ﺣﺎﺻل ﭤﺋﻲ ھﺎ‪ .‬آﺧر ‪ 19‬ﺻدي ۾ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ اھو‬
‫ﭤﺎن ﻧزول ﭤﯾو ﺗﮫ ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺗﻲ ﺳﺎڍا ‪ 3‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﺳﻧدن‬
‫اﺑن ڏاڏن ﻗﺑﺿو ري ھﺗﻲ ھﻧدو ﻣذھب ﺟو وﺟود ﻋﻣل ۾ آﻧدو‬
‫ھو ۽ ﭘﻧﮭﻧﺟن اﺻﻠو ن وطﻧن ﺑدران ھﺗﻲ اﭼﻲ ﺳﯾڙﺟﻲ ھﻧدو‬
‫ڌرم ﺟﺎ ﻗدﯾم ﺗﺎب وﯾد ﻟﮑﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن ﺳﺎڍا ‪ 3‬ھزار ﺳﺎل‬
‫اڳ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎ ﻧﺳل اﯾﺗرو ﺋﻲ ﺳڌرﯾل‪ ،‬ﻟﮑﯾو‪ ،‬ﭘڙھﯾو‬
‫ﺧطرﻧﺎڪ ھﭤﯾﺎرن ﺳﺎن ھﭤﯾﺎرﺑﻧد ۽ ﺟﻧﮓ ﺟو ﻋﻠم ﭴﺎﭨﻧدڙ ھﯾو‬
‫ﺗﮫ ﺳﻧدن ان ﺣرﻓت ۽ ﭼﺎﻻ ﻲ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ﺳﻧدن ﭘﻧﮭﻧﺟن‬
‫اﺻﻠو ن وطﻧن ﻣﺎن ﮀو ھٿ ﻧﮫ آﯾون آھن‪ .‬ﮀﺎ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫آﮘﺎ ن وطﻧن ﻣﺎن آر ﯾﺎﻻﺟﺳ ن ﮐﻲ ﺎ اھڙي ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣﻠﻲ‬
‫آھﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﺳﺎن ﺳﻧدن ان ﻣوﻗف ﮐﻲ ھﭤﻲ ﻣﻠﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺣﻘﻘن ۽ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن آرﯾن ﺟو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾‬
‫اﭼڻ ۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ اﺻﻠﻲ ﺑﺎﺷﻧدن ﮐﻲ ﻏﻼم ﺑﭨﺎﺋﻲ اﻧﮭن ﺟو ﻗﺗل ﻋﺎم‬
‫رڻ ﯾﺎ ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻧﯾ ﺎﻟﻲ ڏﺋﻲ ﮀڏڻ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻧدن ﺳﻣوري ﺗﮭذﯾب ۽ ان ﺟﻲ ﺷﮭرن ۽ وﺳﻧدﯾن ﮐﻲ ﻣ ﻣل‬
‫ﻣﻔروﺿو آھﻲ‪ .‬آرﯾﺎ ﻧﮫ‬ ‫طور ﻓﻧﺎ ري ﮀڏڻ وارو ﺗﺻور ھ‬
‫ﺎ ﻗوم‪ ،‬ﻧﮫ وري ﻗﺑﯾﻠو ﯾﺎ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو و ﮔروھﮫ ھﯾو‪ .‬ان ري‬
‫اھو ﺗﺻور رڻ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ﺧﺎﺗﻣو ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎ ﻗﺑﯾﻠن‬
‫آﻧدو‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲ ۽ ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺑﯾﭠل ﻧﮫ آھﻲ‪.‬‬
‫آرﯾﺎ اﺻل ۾ ﺎ ﻗوم‪ ،‬ﻗﺑﯾﻠو ﯾﺎ ﻧﺳل ﻧﮫ ھو‪ ،‬ﭘر ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤر ۾ رھﻧدڙ‬
‫طﺑﻘو ھو‪ .‬آرﯾﺎ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو ﺳڏﺑﺎ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ‬ ‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ھ‬
‫ھﺎرﭘو ﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ھﺎرﯾن ﮐﻲ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ دور ﮐﺎن وﭠﻲ‬
‫ھﻧدو ڌرم ﺟﻲ ﻋروج واري دور ۽ ان ﮐﺎن ﭘو ِء ﺑﮫ آرﯾﺎ ﭼﯾو وﯾﻧدو‬
‫ھو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ھﺎرﭘو ﻧﮫ ﻧدڙن ﮐﻲ اڻ ﺳڌرﯾل ﯾﻌﻧﻲ اڻ آرﯾﺎ ﭼﯾو‬
‫وﯾﻧدو ھو‪ .‬ھﻧدن ﺟو دﯾوﺗﺎ ‘ھري’ اﺻل ۾ ‘ھر’ ﻣﺎن ﻧ ﺗل آھﻲ ۽‬
‫آﺑﺎدي َء ﺟو دﯾوﺗﺎ ﺗﺻور ﯾو وﯾﻧدو آھﻲ‪ .‬ان ري ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤر ۾‬
‫آﺑﺎدي َء ۽ ﺧوﺷﺣﺎﻟﻲ ﺟﻲ ﻋﻼﻣت طور ھﺎرﯾن ﮐﻲ آرﯾﺎ )ھﺎرﯾﺎ(‬
‫وﭠﯾو وﯾﻧدو ھو‪ .‬ﺳﻧﺳ رت زﺑﺎن ۾ ﺑﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﻣﻌﻧﻰ اوﭼﻲ‬
‫ذات‪ ،‬ﺷرﯾف ۽ آزاد آھﻲ‪ .‬ﺳﻧﺳ رت زﺑﺎن ۾ آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﻧﮭن‬

‫‪56‬‬
‫ﻧﺳل‪ ،‬ﻗﺑﯾﻠﻲ ﯾﺎ ﻗوم ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ طور ﺗب ﻧﮫ آﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾﺋن ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ري ﺗﺎرﯾﺦ ۾ آرﯾن ﺟو اﻓﺳﺎﻧو‬ ‫ﻣﺣﻘﻘن ھ‬
‫ﮔﮭڙي ﺷﺎﻣل ﯾو‪ (8) .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺣﻘﻘن طرﻓﺎن آرﯾن ﺟو اﻓﺳﺎﻧو‬
‫ﮔﮭڙڻ ﭘوﯾﺎن ﺑﮫ ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﻏﻼم رﮐڻ ﺟو ھ‬
‫ﻧﻔﺳﯾﺎﺗﻲ ﺣرﺑو ھو‪ .‬ﯾورپ ﺧﺎص ري ﺟرﻣﻧﻲ َء ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﭘﺎڻ‬
‫ﮐﻲ آرﯾﺎ ﯾﻌﻧﻲ ﺳڌرﯾل ﻧﺳل ﺟﺎ ﺳﻣﺟﮭﻧدا ھﺋﺎ ۽ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﮐﺎ ﺟﺎﺋز ﭴﺎﭨﺎﺋڻ ﻻ ِء ھﻧن ھﺗﺎن ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻲ ﻣﺳﺦ‬
‫رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪ .‬اﻧﮕرﯾز ﻣﺣﻘﻘن ۽ ﺣ ﻣراﻧن ﭘﺎڻ ﮐﻲ‬
‫آرﯾن ﺟﺎ وارث ﭴﺎﭨﺎﺋﻲ دﻧﯾﺎ آڏو ۽ ﻏﻼم ﻗوﻣن آڏو اھو ﺛﺎﺑت رڻ‬
‫ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ ﺗﮫ ھو ﻗدﯾم دور ﮐﺎن وﭠﻲ ﺳڌرﯾل ۽ طﺎﻗﺗور‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬ھﻧن ﺋﻲ ﺳﭴﻲ دﻧﯾﺎ ﮐﻲ ﺗﮭذﯾب ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑﭨﺎﯾو‪ .‬ﺳﻧدن ﻣزور‬
‫ﻗوﻣن ﻣﭤﺎن ﻗﺑﺿو ﺟﺎﺋز ھﯾو‪ .‬ﮀو ﺟو ھو ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﻋﻠﻣﺑردار ھﺋﺎ‬
‫۽ دﻧﯾﺎ ﮐﻲ ﻣﮭذب رڻ ﻻ ِء ﻣﺎﺿﻲ َء ﺟﯾﺎن ﭔﯾﮭر ﻧ ﺗﺎ ھﺋﺎ ‪.‬‬
‫آرﯾﺎ )ھﺎرﭘو ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو( و ﭔﺎھران آﯾل ﻧﺳل ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ھﯾﺎ‬
‫ﭘر ھو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ ﺋﻲ اﺻﻠو ﺎ رھواﺳﻲ ھﺋﺎ‪ .‬ھﻧن ﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫‪ 2000‬ق م ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﭔﯾن ﻋﻼﺋﻘن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬رگ وﯾد‬
‫۾ ﺑﮫ اھو ﺋﻲ ﻟﮑﯾل آھﻲ ﺗﮫ آرﯾﺎ ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﯾﺎ رﯾﺟن‬
‫ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ‪ .‬ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ان ﺋﻲ ﺟﺎﮔراﻓﯾﺎﺋﻲ ﺧطﻲ ﺗﻲ‬
‫ﻣﺷﺗﻣل آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ و ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ﺟﺎﮔرﻓﯾﺎﺋﻲ ﺧطو آھﻲ‪ .‬رگ‬
‫وﯾد ﺑﻌد ﻟﮑﯾل ﭔﯾن وﯾدن ۾ ۾ ﺑﮫ اھو ﺋﻲ ﻟﮑﯾل آھﻲ ﺗﮫ اﻧﮭن آرﯾن‬
‫)ھﺎرﭘو ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن( ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﮐﺎن ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﻣﺎﭤرﯾن طرف‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن رگ وﯾد ۾ ذ ر ھﯾٺ آﯾل آرﯾﺎ ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﺳﭘﺗﺎ‬
‫ﺳﻧڌو ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ ﺗﮫ ﭘو ِء آﺧر ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ ﮘﻧڊ ﮀو‬
‫ڏﻧﻲ وﺋﻲ آھﻲ ﺗﮫ ھو ھن ﺧطﻲ ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ ﺑﺎﺷﻧدا ﻧﮫ ھﺋﺎ‪ .‬رگ‬
‫وﯾد ۾ ﭤﻲ ﺑﮫ آرﯾن ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﮐﺎن ﺳوا ِء ﻧﮭن ﭔﺋﻲ‬
‫ﯾﺎ ﺧطﻲ ﺟو رھواﺳﻲ ﻗرار ﻧﮫ ڏﻧو آھﻲ‪ .‬ﻧﮫ وري وﯾدن ۾‬ ‫ﻣﻠ‬
‫ﭤﻲ اھو ﻟﮑﯾل آھﻲ ﺗﮫ آرﯾﺎ ﯾورپ ﯾﺎ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن آﯾﺎ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫وﯾدن ۾ آرﯾن طرﻓﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﺎدر وطن ﺳﻧڌ ۽ ان ﺟﻲ ﺳدا وھﻧدڙ‬
‫درﯾﺎھﮫ ﺳﻧڌو ﺟﻲ ﺷﺎن ۾ ﮔﯾت ﺳرﺟﯾل آھن‪ .‬آﺧر آرﯾن ﮐﻲ ﺳﭼو‬
‫ﮀو ﻧﮫ ﭤو ﺳﻣﺟﮭﯾو وﭸﻲ‪ .‬اﻧﮭن ﺟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺋﻲ ﯾل دﻋوى ﮐﻲ‬
‫ﺗﺳﻠﯾم ﮀو ﻧﮫ ﭤو ﯾو وﭸﻲ‪.‬‬

‫‪57‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Amarakosha compiled by B.L.Rice, edited
by N.Balasubramanya, 1970, page X
(2) Literary and Historical Studies in Indology,
Vasudev Vishnu Mirashi, , Motilal
Banarsidass Publ., 1975, p. 50-51
https://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_
amarakosha.html
(3) Rajaram, N. S.,Caste and Science: Hot Air
and Cold Fusion
(4) Preston Peet, Disinformation guide to
ancient aliens, lost civilizations, astonishing
archaeology & hidden history,
San Francisco, 2013, P. 41
http://archaeologyonline.net/artifacts/aryan-
invasion-history
(5) Varma, Vishwanath Prasad, The Political
Philosophy of Sri Aurobindo, 1990
(6) Mandavilli, Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why
these three Hypotheses are no longer
tenable, Pp:6-7
(7) https://independent.academia.edu/WimBor
sboom
(8) Sindhi, Ruk, Rise of Indus Civilization,
Hyderabad, Sindh,

58
 ‫وﯾدن ۾ ﺳﻧڌو ﻧدي ﺟﻲ ﺳﺎراھﮫ‬

‫ھﻧدن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب رگ وﯾد ﮐﻲ ﺳﭴﻲ دﻧﯾﺎ ﺟو آﮘﺎ و ﺗﺎب‬

‫ﻗرار ڏﻧو وﯾﻧدو آھﻲ‪ (1) .‬ﺟﯾ و ﺳﻧڌو ﻧدي ُء ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ‬
‫ﺗﺧﻠﯾق ﯾو وﯾو‪ .‬رگ وﯾد ۾ ﺳﻧڌ ﮐﻲ اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﺷﺎھو ﺎر ۽ ﭜرﯾو‬
‫ﭜﺎﮘﯾو ﭘرﮘﭨو ﻗرار ڏﻧﻲ وﯾو آھﻲ‪ .‬رگ وﯾد ﺟﻲ ﻣﻧڊل ڏھون‬
‫ﺳوُ ت ‪ 75‬۾ ﻟﮑﯾل آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌ ﻓﺻﻠن ۾ ﺷﺎھو ﺎر آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌ‬
‫ﮔﮭوڙن ۾ ﺷﺎھو ﺎر آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌ رﭤن )ﮔﺎڏﯾن( ۾ ﺷﺎھو ﺎر ۽‬
‫ﭘڙي ﻟ ﻲ‪ ،‬ﮘﮭﮫ ﮘﭠﻲ ۾ ﺷﺎھو ﺎر آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو َء ﻧدي ﺳدا وھﻧدڙ‬
‫درﯾﺎھﮫ آھﻲ‪ ،‬ان ﺟﺎ ﻧﺎرا ﻣﺎﮐﻲ ڏﯾﻧدڙ ﮔﻠن ﺳﺎن ﺳﯾﻧﮕﺎرﯾل آھن‪.‬‬
‫)‪(3)(2‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ڍر ﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد رگ وﯾد واري زﻣﺎﻧﻲ ۾ ﺑﮫ ﺳﻧڌو‬
‫اﻋﻠﻲ درﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗل ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟو ان وﻗت‬‫ٰ‬ ‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ اھڙي‬
‫ﺳﻧدس ﺳﺎراھﮫ ﺟﺎ ڍڪ ﭜرﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬رگ وﯾد ﺟو ھ رﺷﻲ ﺳﻧڌو‬
‫درﯾﺎھﮫ ﺟﻲ ﺳﺎراھﮫ ﻧدي ﭼوي ﭤو ﺗﮫ “اي ﺳﻧڌو‪ ،‬ﺟڏھن ﺗون‬
‫ﻣﯾدان ﻣﺎن وھﯾن ﭤﻲ‪ ،‬ﺗڏھن ﺑﻲ ﺷﻣﺎر ﮐﺎڌو ﭘﺎڻ ﺳﺎن آﭨﯾن ﭤﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻧﮭﻧﺟو ﭘﺎﭨﻲ اُﺗم آھﻲ‪ .‬اي ﺳﻧڌو‪ ،‬ﺟﯾ ڏھن ﺗﻧﮭﻧﺟﻲ ﺧوﺑﺻورﺗﻲ َء‬
‫ﺟﻲ ﭜﯾٽ ﺟﻲ ﺗﮫ ﺗون ﻧو ورﻧﻲ ﻧوار واﻧﮕر آھﯾن‪ .‬ﺳﻧڌو‬
‫ﺳداﺋﯾن ﺟوان ۽ ﺳداﺋﯾن ﺳﮭﭨﻲ آھﯾن وﻏﯾره“‪(4) .‬‬
‫ﺟﮭﮫ‬ ‫رگ وﯾد ۾ ﻟﮑﯾل ﮔﯾﺗن ۾ ﺳﻧڌ ۽ ﺳﻧڌو درﯾﺎھﮫ ﺟﻲ ﺷﺎن ۾‬
‫ھن طرح ﭼﯾو وﯾو آھﻲ‪:‬‬
‫”ﺳﻧڌ !‬
‫ﮔﮭوڙن ۾ ﺷﺎھو ﺎر‪َ ،‬رﭤن ۾ ﺷﺎھو ﺎر‪،‬‬
‫ﭘڙن ۾ ﺷﺎھو ﺎر‪ ،‬ﺳﮭﭨن ﮘﮭﭨن ۾ ﺷﺎھو ﺎر‪،‬‬
‫ﮐﺎڌي ﭘﯾﺗﻲ ۾ ﺷﺎھو ﺎر ۽ ﺳدا ﺗﺎزي َء ان ۾ ﺷﺎھو ﺎر آھﻲ‬
‫ﭜﺎﮘوﻧد ﺳﻧڌو َء ﺟﺎ ﻣﺎﮐﻲ ڏﯾﻧدڙ ﻧﺎرا آھن ﮔﻠن ﺳﺎن ﺳﯾﻧﮕﺎرﯾل “‪.‬‬
‫ﺳﺎﮘﺋﻲ ﻣﻧڊل ۾ ھ رﺷﻲ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ‪،‬‬
‫”اي ﺳﻧڌو! ﺟڏھن ﺗون ﻣﯾدان ﻣﺎن وھﯾن ﭤﻲ‬

‫‪59‬‬
 ‫ﺗﮫ ﺑﯾﺷﻣﺎر ﮐﺎڌو ﭘﺎڻ ﺳﺎن آﭨﯾن ﭤﻲ‪ .‬ﺗﻧﮭﻧﺟو ﭘﺎﭨﻲ اُﺗم آھﻲ ‪.‬‬
‫اي ﺳﻧڌو! ﺗﻧﮭﻧﺟﻲ ﺳوﻧﮭن ﭘڻ ﻧؤورﻧﻲ ﻧوار واﻧﮕر آھﻲ ‪.‬‬
‫ﺗون ﺳداﺋﯾن ﺟواڻ ۽ ﺳﮭﭨﻲ آھﯾن “!‬
‫”اي ﺳﻧڌو! ﭘﮭرﯾن ﺗون ﺗرﺷﺗﻣﺎ ﺳﺎن‪ ،‬ﭘو ِء ﺳُﺳرﺗو‪ ،‬رﺳﺎ ۽ ﺳوﯾﺗﻲ‬
‫)ﺳوات ﻧدي َء( ﺳﺎن وھﯾن ﭤﻲ ‪.‬‬
‫ﺗون ﭜﺎ ) ﺎﺑُل(‪ ،‬ﮔوﻣﻲ )ﮔوﻣل( ۽ ﻣﯾﮭﺗﻧو )‪ (Mehtnu‬ﺳﺎن ﺑﮫ‬
‫ﮔڏﺟﻲ وھﯾن ﭤﻲ “‪.‬‬
‫اﯾﺗرﯾن ﻧدﯾن ﺟﻲ ﮔڏﺟڻ ﺳﺎن ﺳﻧڌوﻧدي َء ﺟﻲ اوج ﺟو ﺑﯾﺎن ﻧدي‬
‫رﺷﻲ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ‪:‬‬
‫”ﺳﻧڌو َء ﺟﻲ ﮔڙﮔﺎٽ‪ ،‬ڌرﺗﻲ َء ﺗﺎن اُﭤﻲ ﭤﻲ‪ ،‬اُھﺎ آﺳﻣﺎن ﭜرﯾو ﮀڏي !‬
‫ﺳﻧڌو ﻧﮭﺎﯾت زور ﺳﺎن وھﻲ ﭤﻲ ۽ ﻣُﻧﮭن ﻣﭨﯾﺎدار اﭤس )ﻧﮭﺎﯾت‬
‫ﺳﮭﭨﻲ آھﻲ(‪ ،‬ﺳﻧدس ﭘﺎﭨﻲ َء ﺟﻲ آواز ﻣﺎن‪ ،‬اﺋﯾن ﭘﯾو ﭜﺎﺋﻧﺟﻲ‪،‬‬
‫ﭴڻ ﻣﯾﻧﮭن ﺟون اوڙ ون ﮔﺟﮕوڙ ري ﭘﯾون وﺳن ‪.‬‬
‫اِﺟﮭﺎ ﺳﻧڌو‪ ،‬ڍﮘﻲ َء واﻧﮕر رﻧﭜﻧدي ﭘﺋﻲ اﭼﻲ ‪….‬‬
‫اي ﺳﻧڌو! ﺟﯾﺋن ﺳوﺋﺎ ﮔﺎﯾون‪ ،‬ﮐﯾر ﭜرﯾل اوھن ﺳﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟن ﭰرن‬
‫ڏي ڊوڙن ﭤﯾون‪،‬‬
‫ﺗﯾﺋن ﭔﯾون ﻧدﯾون‪ ،‬ﺟدا ﺟدا ھﻧڌن ﻣﺎن ﭘﺎﭨﻲ ﮐﭨﻲ ﺗوڏي رﻧﭜﻧدﯾون‬
‫اﭼن “!‬
‫رﺷﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﮭل ﺳﻧڌو َء ﺟﻲ ﭜرﺗﻲ ﻧدڙ ﻧدﯾن ﮐﻲ ﺳﻧڌو َء ڏاﻧﮭن‬
‫وھﻧدي ڏﭠو‪ ،‬ﺗﻧﮭن ﻣﮭل ﭼﯾﺎﺋﯾن ‪:‬‬
‫”اي ﺳﻧڌو! ﺟﯾﺋن و راﺟﺎ ﯾُڌ رڻ ﻧ رﻧدو آھﻲ ۽ ﭘﭠﯾﺎن‬
‫ﻟﺷ ر ھوﻧدو اﭤس‪،‬‬
‫ﺗﯾﺋن ﺗون ﺑﮫ )ﺷﺎھﺎﭨﻲ ﺷو ت ﺳﺎن( ﻧدﯾن ﺟﻲ اﮘﯾﺎن ﻣﮭﻧدار ﭤﻲ‬
‫ھﻠﯾن ﭤﻲ‬
‫۽ ﭔﯾون ﻧدﯾون ﺑﮫ ﭘﻠ ﭨون ري‪ ،‬ﺗﻧﮭﻧﺟﻲ ﭘﭠﯾﺎن اﺋﯾن ھﻠن ﭤﯾون‪،‬‬
‫ﭴڻ ﺗﮫ ﺳﺎﮘﺋﻲ َرٿ ۾ ﺳوار آھﯾو “‪.‬‬
‫ھ ھﻧڌ وري ﭼﯾﺎﺋﯾن ‪:‬‬
‫ﺳﻧڌو! اﺟﯾت آھﻲ‪ ،‬ﺳﺎ ﺳڌي وھﻲ ﭤﻲ‪ .‬ﺳﻧدس ورڻ ﯾﺎ رﻧﮓ اﮀو‬
‫آھﻲ ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو وڏي ﻧدي َء ﺟﻲ ﭘﺎﭨﻲ َء ۾ ﺗِﮏ ﮔﮭﭨﻲ آھﻲ‪،‬‬
‫۽ ﭼﺋﻧﻲ ﭘﺎﺳﻲ ﭔوڙان ﭔوڙ ري ﭤﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ﺑﮫ ﻣﺗﺣرڪ ﯾﺎ‬

‫‪60‬‬
 ‫ﭼرﻧدڙ ﺷﯾون آھن‪ ،‬ﺳﻲ اھڙﯾون ﺗﯾز رﻓﺗﺎر ﻧﮫ آھن‪ ،‬ﺟﮭڙي ﺳﻧڌو‬
‫آھﻲ “!‬
‫رگ وﯾد ﺟﻲ ﺳﺎﮘﺋﻲ ڏھﯾن ﻣﻧڊل ۾ ﭼﯾل آھﻲ ‪:‬‬
‫”اي ﺳﻧڌو! ورڻ دﯾوﺗﺎ ﺗﻧﮭﻧﺟﻲ وھڻ ﻻ ِء ﮔﮭﭨﯾون وا ون ﭠﺎھﯾون‬
‫آھن “‪(5) .‬‬
‫ﺟﯾ ڏھن وﯾد ﻟﮑﻧدڙن ھن ﺧطﻲ ﯾﻌﻧﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ اﺻل‬
‫رھواﺳﻲ ﻧﮫ ھﯾﺎ ۽ ھو ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﺎ ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور‬
‫ھﯾﺎ ﺗﮫ ﭘو ِء ھﻧن ﺳﻧڌوﻧدي ﺟﻲ ﺷﺎن ۾ ﮀو ﻗﺻﯾدا ﮘﺎﯾﺎ‪ .‬ھﻧن ﮐﻲ ﺗﮫ‬
‫ﻓطري طور ﺗﻲ وﯾدن ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺻل وطن ﺟﻲ ﺳﺎراھﮫ ۾ ﮔﯾت‬
‫ﭼوڻ ﮔﮭرﺟن ھﺎ‪ .‬ﭔﺎھرﯾﺎن ﺣﻣﻠﻲ آور ھﻣﯾﺷﮫ ﻣﻔﺗوح ﻗوم ﺟﻲ‬
‫ڌرﺗﻲ‪ ،‬درﯾﺎھن‪ ،‬ﭔوﻟﻲ‪ ،‬رﯾﺗن رﺳﻣن ۽ ﺛﻘﺎﻓت ﺳﺎن ﻣﺣﺑت ﻧﮫ ﭘر‬
‫ﻧﻔرت ﻧدا آھن‪ .‬ﭘر ھﺗﻲ اھو ﯾﺋن ﭤﯾو ﺗﮫ ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ‬
‫آورن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺻل وطن ﮐﻲ وﺳﺎري ﺳﻧڌو ﺟﻲ ﺷﺎن ۾ ﻗﺻﯾدا‬
‫ﮘﺎﯾﺎ‪.‬‬

‫ﺣواﻻ‪:‬‬
‫‪(1) Rig Veda, translated by Ralph T.H. Griffith‬‬
‫)‪in 1896 (PDF‬‬
‫‪(2) Stephaniem Jamison and Joel Brereton‬‬
‫‪(2014), The Rigveda : the earliest religious‬‬
‫‪poetry of India, Oxford University‬‬
‫‪Press, ISBN 978-0199370184,‬‬
‫‪(3) Advani, Bheromal, M., Ancient Sindh,‬‬
‫‪Jamshoro,‬‬
‫‪(4) Advani, Bheromal, M., Ancient Sindh,‬‬
‫‪Jamshoro,‬‬
‫‪(5) http://www.encyclopediasindhiana.org/articl‬‬
‫‪e.php?Dflt=%D8%A7%D8%B4%D9%84%‬‬
‫‪D9%88%DA%AA‬‬

‫‪61‬‬
 ‫آرﯾن ۽ اڻ آرﯾن ۾ وﯾڙھﮫ ﺟﺎ ﺳﺑب‬

‫ﺳر ﻣور ﯾﻣر وھﯾﻠر ‪1945‬ع ۾ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ وڌﯾ‬

‫ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ھن اھم ﻣﺎڳ ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ ﺑﻌد‬
‫ھن اھو ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو ﺗﮫ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﺎ ﭔﯾﺎ ﻣﺎڳ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﯾورپ ﮐﺎن آﯾل آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠن‬
‫آورن ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ھن اھو اﻧدازو ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﻣﺎن ﻣﻠﯾل‬
‫ﺟﮭﮫ ﻻﺷن ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﻗﺎﺋم ﯾو ﺗﮫ اھﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۾‬
‫ﻣﺎرﺟﻲ وﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ھڙاﭘﺎ ﺷﮭر ﺟﻲ ﮔﮭرن ﮐﻲ ڏﻧل دﯾوارن‬
‫ﮐﻲ و ن ﺟو درﺟو ڏﺋﻲ اھﺎ را ِء ﻗﺎﺋم ﺋﻲ ﺗﮫ اھﻲ ﻗﻠﻌﺎ آرﯾن‬
‫ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ ھﺋﺎ‪ (1) .‬ﺳر ﻣﺎر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر ‪ 1946‬۾ ﺟڏھن ھڙاﭘﺎ‬
‫ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ھ دڙي ﺟﻲ ﭼوڌاري ﻗﻠﻌﻲ ﻧﻣﺎ ﭜت درﯾﺎﻓت‬
‫ﺋﻲ ﺗﮫ ھن ﺑﻧﺎ ﻧﮭن ﺳوچ وﯾﭼﺎر ۽ ﺎﺋﯾم وﭸﺎﺋڻ ﺟﻲ ان ﮐﻲ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙي اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ‬
‫آرﯾن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﯾﻌﻧﻲ ﺳﺗن درﯾﺎھن ﺟﻲ دﯾس ﮐﻲ ﺣﻣﻠو ري ﻓﺗﺢ‬
‫ﯾو ۽ ھﻧن اﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﺟﻲ ﺷﮭرن ﺟﻲ ﭼوڌاري ﻗﺎﺋم‬
‫ﯾل ﻗﻠﻌﺎ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ‪ (2) .‬ﻣﺎر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر ﻣوﺟب وﯾدن ۾ آرﯾن‬
‫ﺟﻲ ﺟﻧﮕﺟو دﯾوﺗﺎ اﻧدرا ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﮐﻲ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو‪.‬‬
‫دﯾوﺗﺎ اﻧدرا ﮐﻲ ان وﯾڙھﮫ ۾ ‪ 90‬ﮐن ﻗﻠﻌﺎ ﺗﺑﺎھﮫ ﻧدڙ ﻗرار ڏﻧو‬
‫ﭘﯾو وﭸﻲ‪ .‬اھﻲ ﻗﻠﻌﺎ ﭤﻲ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﮐﻲ اﻧدرا ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو اﻧﮭن ﺟو‬
‫وﺑﮫ ﺗﻔﺻﯾل ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر وٽ ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬ﻣﺎر ﯾﻣﯾر وھﯾﻠر‬
‫ڊﭠل ﻗﻠﻌﻲ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ اﺻل ۾‬ ‫ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن ھ‬
‫ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﺟﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺟواز ﻓراھم‬
‫رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪.‬‬
‫ﻓوﺟﻲ‬ ‫ﺳر ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر اﺻل ۾ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺳﺎن ﮔڏ ھ‬
‫ﺟرﻧﯾل ﺑﮫ ھﯾو‪ .‬ھن ﺟﻧﮭن وﻗت ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ‬
‫راﺋﻲ ﺗﮫ ان ﮐﺎن ﭤورو اڳ ھو ﭔﯾن ﻋﺎﻟﻣﻲ ﺟﻧﮓ ۾ ھ‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ﻓوﺟﻲ آﻓﯾﺳر طور ﺧدﻣﺗون ﺳراﻧﺟﺎم ڏﺋﻲ واﭘس ﻣو ﯾو‬

‫‪62‬‬
‫ھو‪ .‬ﺟﻧﮭن ري ھو ﺟﻧﮓ ۾ ﺑﮭرو وﭠڻ ﺳﺑب ﻣڙﻧﻲ ﺷﯾن ﮐﻲ‬
‫ﺟﻧﮓ ﺟﻲ ﭘﺳﻣﻧظر ۾ ڏﺳﻲ رھﯾو ھو‪ .‬ھن ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ‬
‫ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ﺟﮭﮫ ﻻش ﻣﻠڻ ﺑﻌد ان ﮐﻲ ﺷﮭر ﺗﻲ ﭔﺎھرﯾن‬
‫ﺣﻣﻠﻲ آور آرﯾن ﺟﻲ راﯾل ﻗﺗﻼم ﺳﺎن ﭜﯾٽ ڏﻧﻲ ۽ ھڙاﭘﺎ ﻣوھن‬
‫ﺟو دڙو ۾ ﮔﮭرن ﺟﻲ ڊﭠل ﭜﺗﯾن ﮐﻲ ﺣﻔﺎظﺗﻲ وٽ ۽ ﻗﻠﻌﺎ ﻗرار‬
‫ڏﺋﻲ اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ اھﻲ ﻗﻠﻌﺎ ﺣﻣﻠﻲ آور آرﯾن ﺗﺑﺎھﮫ ﯾﺎ‬
‫ھﺋﺎ‪(3) .‬‬
‫ﺳر ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر ﺟﻲ ان را ِء ﺳﺎن ﭔﯾﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﻣﺎھر ﻣﺗﻔق ﻧﮫ‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬آﺳ رﯾﻠﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ وي ﮔورڊن ﭼﻠڊي )ﺟﻧم‪:‬‬
‫اﭘرﯾل ‪ -1892‬وﻓﺎت‪ :‬آ وﺑر ‪1957‬ع( ﻣطﺎﺑق ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﺎ ﺟﻧﮕﻲ ھﭤﯾﺎر ﻧﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ ،‬ﻧﮫ وري‬
‫ﺷﮭر ﻧﮭن اوﭼﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۾ ﺗﺑﺎھﮫ ﭤﯾل ﯾﺎ ﺟﻧﮓ ﺟﻲ ﺻورت ۾‬
‫ﺑﺎھﮫ ڏﺋﻲ ﺳﺎڙﯾل ﻧظر اﭼن ﭤﺎ‪ .‬ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﺟﮭﮫ‬
‫ﻻﺷن ﻣﺎن اھو ﻧﺗﯾﺟو ﻧﮫ ﭤو ڍي ﺳﮕﮭﺟﻲ ﺗﮫ ھن ﺷﮭر ۾ و‬
‫ﯾو ھو‪ .‬ﻧﺎﻣﯾﺎري‬ ‫ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آورن ﻗﺗل ﻋﺎم‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر ﺑﮫ ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر ﺟﻲ ﻣﺧﺎﻟﻔت‬
‫ﻧدي ﭼﯾو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﺷﮭرن ﺟﻲ ﺎﺋون ﭘﻼﻧﻧﮓ ۾ ﻗﻠﻌن‬
‫ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﻣﻠﻲ‪ .‬اھﻲ ﭜﺗﯾون ﻧﮭن ﺟﻧﮓ ﺟﻲ‬
‫ﭘﺳﻣﻧظر ۾ ﺟوڙﯾل ﻧظر ﻧﮫ ﭤﯾون اﭼن‪ .‬ﺳﻧدس ﭼوڻ ﻣوﺟب اﺳﺎن‬
‫ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن دوران ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ‬
‫ﺟﻧﮓ دوران ﭤﯾل ﺗﺑﺎھﻲ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤﺎ ﻣﻠن‪ .‬ان ﺳﺎن ﮔڏ اﺳﺎن ﮐﻲ‬
‫ﺷﮭرن ﭔﺎھران ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﺎ داﺧﻠﻲ دروازا ﻧظر ﻧﮫ ﭤﺎ اﭼن‪،‬‬
‫ﺟﯾ ﻲ ﻧﮭن ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﺟﻧﮓ ﮐﺎن ﺑﭼﺎ ُء ﻻ ِء ﺟوڙﯾﺎ وﯾﺎ‬
‫ھﺟن‪ (4) .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺟﺎرج اﯾف ڊﯾﻠز ﺑﮫ ﻣﺎر ﯾﻣر وھﯾﻠر ﺟﻲ ان‬
‫را ِء ﺳﺎن ﻣﺗﻔق ﻧظر ﻧﮫ ﭤو اﭼﻲ‪ .‬ڊﯾﻠز ﻣوﺟب اﺳﺎن ﮐﻲ ﻣوھن ﺟﻲ‬
‫دڙي ﺟﻲ ﻣﭤﯾن ﺗﮭﮫ ﻣﺎن ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ﺳﺎڙ ﭔﺎر ﺟﺎ آﺛﺎر ﻧﮫ ﭤﺎ‬
‫ﻣﻠن‪ ،‬ﻧﮫ وري ﻧﮭن ﺟﻧﮓ ﺟﻲ ﺻورت ۾ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﻻش ۽‬
‫ﺟﻧﮓ ۾ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل اوزار ﻣﻠن ﭤﺎ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن‬
‫ﺑﮫ اھڙو ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن اھو‬ ‫اﺳﺎن ﮐﻲ و ھ‬
‫ﺗﺎﺛر ﻣﻠﻲ ﺗﮫ آرﯾن ﺣﻣﻠو ري ھﻧن ﺷﮭرن ﮐﻲ ﻓﺗﺢ ﯾو ھو‪(5) .‬‬

‫‪63‬‬
‫آرﯾن ۽ اڻ آرﯾن وچ ۾ ﮔﮭرو وﯾڙھﮫ ﮐﻲ ﭘرڏﯾﮭﮫ ﮐﺎن آﯾل ﺣﻣﻠﻲ‬
‫آورن ۽ دﯾس ڌﭨﯾن وچ ۾ ﺟﻧﮓ ﻗرار ڏﯾڻ واري ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ‬
‫‪ 20‬ﺻدي َء ﺟﺎ آر ﯾﺎﻻﺟﻲ‪ ،‬اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﻲ ۽ ﺟﯾﻧﯾﺎت ﺟﺎ ﻣﺎھر رد‬
‫ري ﭼ ﺎ آھن‪ .‬اﺻل ۾ ‪1500‬ق‪-‬م ڌاري ﺟڏھن زرﻋﻲ ﻧظﺎم‬
‫وڌﯾ ﭘ و ﭘﺧﺗو ﭤﯾو ﺗﮫ ذاﺗﻲ ﻣﻠ ﯾت ﺟو ﺗﺻور وڌﯾ ﮔﮭرو‬
‫ﭤﯾو ۽ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟو ﺳﻣﺎج آھﺳﺗﻲ آھﺳﺗﻲ طﺑﻘن ۾ ورھﺎﺋﺟڻ‬
‫ﻟﮙو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ﺋﻲ ھﯾﭠﯾن ۽ ﻣﭤﺋﯾن طﺑﻘﻲ ۾ اﺧﺗﻼف وڌڻ ﻟﮙﺎ‪ ،‬ﺟن‬
‫اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﺟﮭﯾڙن ﺟﻲ ﺻورت اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬ھﻧدن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ‬
‫ﺗﺎب ‘رگ وﯾد’ ۾ ﺟن ﺟﻧﮕﯾن ﺟو ذ ر آھﻲ‪ ،‬اھﻲ ﺟﻧﮕﯾون‬
‫ڌرﺗﻲ ڌﭨﯾن ۽ ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ آورن ۾ ﻧﮫ ھﯾون‪ ،‬ﭘر اھﺎ وﯾڙھﮫ اﺻل‬
‫۾ ھﯾﭠﯾن ۽ ﻣﭤﺋﯾن طﺑﻘﻲ ۾ ﺷروع ﭤﻲ‪ .‬اﻧﮭن ﺟﻧﮕﯾن ﮐﻲ ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﺣﻘق ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ رھواﺳﯾن ۽ ﭔﺎھران آﯾﻠن ۾ ﻟڙاﯾون ري‬
‫ﭘﯾش ن ﭤﺎ‪ .‬ﺟﯾﺋن ﻣﭤﻲ ذ ر ري ﭼ و آھﯾون ﺗﮫ آرﯾﺎ اھﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ اواﺋﻠﻲ ﺳﻣﺎج ۾ ھﺎرﭘو ﻧدا ھﺋﺎ ۽ ﺳﻣﺎج ﺟﻲ‬
‫ﭔﯾن طﺑﻘن ﺟﻲ ﭜﯾٽ ۾ وڌﯾ ﻣﺣﻧﺗﻲ ھﺋﺎ‪ .‬اﻧﮭن آرﯾن )ھﺎرﯾن( ﺋﻲ‬
‫دوﻟت ﮔڏ رڻ ﺷروع ﺋﻲ ۽ ﺟڏھن دوﻟت ﺟﺟﮭﻲ ﻣﻘدار ۾ ﺟﻣﻊ‬
‫ﭤﻲ ۽ وڌﯾ دوﻟت ﺟﻣﻊ رڻ ﺟو ﺣرص ﭘﯾدا ﭤﯾو ﺗﮫ ھو )آرﯾﺎ(‬
‫اواﺋﻠﻲ اﺷﺗرا ﻲ ﺳﻣﺎج )راﭴوﭨﻲ ﺳﻣﺎج( ﺟﺎ ﻣﺧﺎﻟف ﭤﻲ ﺑﯾﭠﺎ ۽ ﭘﺎڻ‬
‫ﮐﺎن ﻣزور ۽ ﺳﺳت ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﻏﻼم ﺑﻧﺎﺋﻲ ورﺗو ۽ ﭘﺎڻ‬
‫ﭘﺋﺳﻲ ۽ دوﻟت ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺳڌرﯾل‪ ،‬ﺷرﯾف‪ ،‬۽ اوﭼﻲ ذات ﺟﺎ ﭤﻲ‬
‫وﯾﺎ‪ .‬ﺟڏھن اھﻲ آرﯾﺎ )ﺳڌرﯾل( ﻣﭤﺋﯾن طﺑﻘﻲ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ھﯾﭠﺋﯾن طﺑﻘﻲ‬
‫وارن ﺟو اﺳﺗﺣﺻﺎل رڻ ﻟﮙﺎ ﺗﮫ ﻣﻧﺟﮭن ﺟﻧﮕﯾون ۽ ﺟﮭﯾڙا ﺟﻧم‬
‫وﭠڻ ﻟﮙﺎ‪ .‬ان ري ھﯾﭠﯾن طﺑﻘﻲ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻟڏي ﭔﯾن ڏﯾﮭن ڏاﻧﮭن‬
‫وﯾﺎ ۽ اﺗﻲ وﭸﻲ ﻧﺋﯾن زﻧدﮔﻲ ُء ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﯾن‪ .‬ان ﻣﺎن اھو‬
‫ﻣطﻠب وﭠڻ ﺑﻠ ل ﻏﻠط ﭤﯾﻧدو ﺗﮫ و ﭔﺎھران آﯾﻠن اﭼﻲ ﺳﻧڌ ﺗﻲ‬
‫ﻗﺑﺿو ﯾو ۽ ھﻧن ھﺗﺎن ﺟﻲ اﺻل رھواﺳﯾن ﮐﻲ ڌ ﻲ ﺳﻧڌ ﻣﺎن‬
‫ﭔﺎھر ڍي ﮀڏﯾو ۽ ﭘﺎڻ اﮀﻲ ﺎري ﺟﺎ ﻣﺎﻟ ﭤﻲ وﯾﮭﻲ رھﯾﺎ ‪.‬‬
‫)‪(6‬‬

‫‪64‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Wheeler, R. E. M., “Harappa 1946: The
Defences and Cemetery R 37”, Ancient
India, 3 (1947), p. 82.
(2) Danino, Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.207-8, April,
2016.
(3) Wheeler R. E. M. 1947. Harappa 1946: the
defences and cemetery R‐37. Ancient India
3: 58–130.
(4) Kenoyer JM. 1998. Ancient cities of the
Indus Valley civilization. Karachi and
Islamabad: Oxford
University Press and American Institute of
Pakistan Studies. P. 56
(5) Dales GF. 1964. The mythical massacre at
Mohenjo Daro. Expedition 6(3): 36–43.
(6) Sindhi, Ruk, Rise of Indus Civilization,
Hyderabad, Sindh.

65
 ‫آرﯾﺎﺋﻲ ﭤﯾوري ﻣﺎھرن طرﻓﺎن رد‬

‫ﭜﺎرت ﺳﻣﯾت دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﯾﺗرن ﺋﻲ آر ﯾﺎﻻﺟﻲ‪ ،‬اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﻲ ۽‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻲ ﻣﺎھرن اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑﺎﺑت ﭤﯾوري‬
‫ﮐﻲ ﻧﮫ ﻓﻘط ﻗﺑوﻟڻ ﮐﺎن اﻧ ﺎر ﯾو ﭘر دﻟﯾﻠن ﺳﺎن ان ﮐﻲ رد‬
‫ﯾو آھﻲ‪ .‬آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ ﻣﺧﺎﻟﻔت ﺧود ﯾﺗرن‬
‫ﺋﻲ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺋﻲ‪ .‬ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﺳﻧﺳ رت ۽ ﯾورﭘﻲ‬
‫ﭔوﻟﯾن ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺎن ﺟوڙڻ ﺟﻲ ﺧود ﺟﮭﮫ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺑﮫ‬
‫ﻣﺧﺎﻟﻔت ﺋﻲ‪ .‬ﺟن ۾ ﺑرطﺎﻧوي ﺗﺎرﯾﺧدان اﺋزڪ ﺎﺋﻠر ) ‪Isaac‬‬
‫‪) (Taylor‬ﺟﻧم ﻣﺋﻲ ‪ -1829‬وﻓﺎت آ وﺑر ‪1901‬ع( ﺑﮫ ﺷﺎﻣل‬
‫ھو‪ .‬ﺎﺋﻠر ﭔوﻟﻲ ۽ ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﻲ ﺳﺧﺗﻲ ﺳﺎن رد‬
‫ﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻓرﯾﻧﭻ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺳﯾﻠوﻣون رﯾﻧﯾﭻ )ﺟﻧم آﮔﺳٽ‬
‫‪ -1858‬وﻓﺎت ﻧوﻣﺑر ‪1932‬ع( آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺗﺻور ﮐﻲ ﺋﻲ‬
‫رد ﯾو‪ .‬ھن آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل واري ﺗﺻور ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼﯾو ﺗﮫ‬
‫اھو ھ ﻣﻔروﺿو ۽ ان ﺗﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋڻ ﺑﻲ وﻗوﻓﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ ﺟوﻟﯾن ھ ﺳﻠﻲ )ﺟﻧم ﺟون ‪ -1887‬وﻓﺎت‬
‫ﻓﯾﺑروري ‪1975‬ع( ﺑﮫ ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن‬
‫واري ﺧﺎﻧدان ۽ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل واري ﺗﺻور وچ ۾ ﮘﺎﻧڊاﭘﻲ ﮐﻲ رد‬
‫ري ﮀڏﯾو‪(1) .‬‬
‫ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﺟﻲ ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ ۽ ﻧﯾﭼرل ﺳﺎﺋﻧس ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺳر ﺟوﻟﯾن‬
‫ھ ﺳﻠﻲ )‪) (Julian Huxley‬ﺟﻧم‪ 22 :‬ﺟون ‪1887‬ع وﻓﺎت‪:‬‬
‫‪ 14‬ﻓﯾﺑروري‪1975‬ع( طرﻓﺎن ﺑﮫ ان ﮐﻲ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻗرار ڏﻧو وﯾو‪.‬‬
‫ھﺳ ﻠﻲ ﺟو ﭼوڻ ھو ﺗﮫ “ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﯾﺎ ان ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري‬
‫ﺟو وﺑﮫ ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬اھو ﻓﻘط ﺳﯾﺎﺳﻲ ﭘرﭼﺎر ﺧﺎطر‬
‫وﮐر ھﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ھﭤﻲ ڏﯾڻ ﻻ ِء ﭔوﻟﻲ ﺟو ﺟواز ﻓراھم‬ ‫ھ‬
‫ﯾو وﯾو‪ (2) ”.‬ﺳر ﺟوﻟﯾن ھ ﺳﻠﻲ ‪1939‬ع ۾ آرﯾن ﻧﺳل واري‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ‪“ ،‬ﻧوﺟوان ﺟرﻣن اﺳ ﺎﻟر‬

‫‪66‬‬
‫ﻓرﯾڊرڪ ﻣﯾ س ﻣوﻟر ‪1848‬ع ۾ آ ﺳﻔورڊ ۾ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر‬
‫ﺋﻲ‪ .‬ﺑدﻗﺳﻣﺗﻲ ﺳﺎن ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﺋﻲ ‪1853‬ع ۾ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو‬
‫اﻧﮕرﯾزي زﺑﺎن ۾ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ھ وڏي ﮔروپ ﺟﻲ ﺳﭸﺎﭨپ طور‬
‫آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟو اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ .‬ﻣوﻟر ﻧﮫ ﻓﻘط آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ھ وڏي ﮔروھﮫ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ ،‬ﭘر آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟو ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬
‫ﻣﻔروﺿو ﺑﮫ ﻗﺎﺋم ﯾو‪ .‬ان ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ ﺑﻌد ۾ ﺟرﻣﻧﻲ ۽ ﺑرطﺎﻧﯾﮫ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﻔﺎدن ﻻ ِء اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪(5) (4) (3) ”.‬‬
‫ﺑﻧﮕﺎل ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ﻣﺷﮭور ﺗﺎرﯾﺧدان ۽ ﻣﺎھر ﺳواﻣﻲ‬
‫وﯾوو ﺎﻧﻧدا )‪) (Swami Vivekananda‬ﺟﻧم‪1863 :‬ع‪،‬‬
‫وﻓﺎت ‪1902‬ع( آرﯾن ﺟﻲ ان ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼوي ﭤو‬
‫ﺗﮫ اﻧﮭن ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن )ﭘﻧڊﺗن( وٽ آرﯾن ﺟﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ ﺟو ﮭڙو ﺛﺑوت ﻣوﺟود آھﻲ‪ ،‬ھﻧن ﮐﻲ ﯾﺋن ﺧﺑر‬
‫ﭘﺋﻲ‪ ،‬ﭤﺎن ﺧﺑر ﭘﺋﻲ ﺗﮫ اﻧﮭن ﺟﮭﻧﮕﻠﻲ ۽ رول ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن‬
‫ﻣﺎن اﭼﻲ ھن ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ان ﺗﻲ‬ ‫ﻧﮭن ﭔﺋﻲ ﻣﻠ‬
‫ﻗﺑﺿو ﯾو‪ .‬ﮭڙي وﯾد ﻣﺎن ﮐﯾن اھڙي ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ھو‬
‫ان ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﭤﯾوري ﻣﺎن ﮭڙا ﻣﻘﺻد ﻣﺎﭨڻ ﭼﺎھﯾن ﭤﺎ‪ .‬ﺳواﻣﻲ‬
‫ﺎﻧﻧدا ‪ 4‬ﻣﺎرچ ‪1895‬ع ﺗﻲ ﻣﮭﺎراﺟﺎ ﮐﺗري ﮐﻲ‬ ‫وﯾوو‬
‫ﺟواﺑﻲ ﺧط ۾ ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ ﯾورﭘﻲ ﭘﻧڊﺗن ﺟﻲ اھﺎ‬ ‫ﻣو ﻠﯾل ھ‬
‫ﭤﯾوري وڙي ۽ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﭘﻧڊﺗن ﮐﻲ ﺟڏھن ﺑﮫ‬
‫ﻣوﻗﻌو ﻣﻠﻲ ﭤو ﺗﮫ ھو ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ اھو ﺑﺎﻧور‬
‫راﺋڻ ﺟﻲ وﺷش ن ﭤﺎ ﺗﮫ ﺟﯾﺋن ﺻدﯾون اڳ ﺳﻧدن ﻧﺳل‬
‫ﺟﻲ آرﯾن ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو ھو‪ ،‬ھﻧن ﺑﮫ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺗﻲ‬
‫ﻗﺑﺿو ري ان ﺗﺳﻠﺳل ﺟو ﭔﯾﮭر ورﺟﺎ ُء ﯾو آھﻲ‪(7) (6).‬‬
‫ﭜﺎرﺗﻲ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ڊا ر اﯾن اﯾس راﺟﺎرام ) ‪N.S.‬‬
‫‪ (Rajaram‬ﻣوﺟب آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺳﻣﯾت آرﯾﺎ‬
‫ﻟﻔظ اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﻣﻧﺟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﻣﻌﺎﻣﻠو رھﯾو آھﻲ‪ .‬آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟو اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ‬
‫ﻏﻠط اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو آھﻲ‪ .‬ﺳﻧدس ﻣوﺟب ﻣوﺟوده دور ۾‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد اھو ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ‬
‫آرﯾن ﺟو وﺑﮫ ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﭤﯾو ھو‪ ،‬ﭔﯾو ﺗﮫ رگ وﯾد ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو اﻧڊﯾﺎ ۾‬
‫‪ 4000‬ق م ﺟﺎ آﺑﺎد ﭤﯾل آھن‪ .‬آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﻧﺳﻠﻲ‬

‫‪67‬‬
‫وﺑﮫ واﺳطو‬ ‫۽ ﺳﯾﺎﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭔڌل آھﻲ‪ ،‬ان ﺟو ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎن‬
‫ﻧﺎھﻲ‪.‬‬
‫آرﯾﺎ ﻧﺳل واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙ ﺟرﻣن ﻣﺎھر ﻓرﯾڊرڪ ﻣﯾ س‬
‫ﻣوﻟر ‪1850‬ع ڌاري اﻧﮕرﯾزي ﭔوﻟﻲ ۾ “آرﯾﺎ” ﻟﻔظ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ‬
‫ھ وڏي ﮔروپ طور ﻣﺗﻌﺎرف راﯾو‪ .‬ھن ﻧﮫ ﻓﻘط آرﯾن ﭔوﻟﯾن‬
‫ﺟﻲ ﮔروپ وارو وڙو ۽ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻧظرﯾو ڏﻧو ﭘر ان ﺳﺎن ﮔڏ‬
‫آرﯾن ﻧﺳل ﺟو ﺑﮫ ﻣﻔروﺿو ﻣﺗﻌﺎرف راﯾو‪ .‬ڊا ر اﯾن اﯾس‬
‫راﺟﺎرام ﻣوﺟب ان ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻧظرﺋﻲ ﮐﻲ ﺟرﻣﻧﻲ ۽ اﻧﮕﻠﯾﻧڊ ﺟﻲ‬
‫اﻧﮭن ﻟﯾﮑ ن ھﭤﻲ ڏﻧﻲ ۽ ان ﺟﻲ وڌي ﭼڙھﻲ ﭘرﭼﺎر ﺋﻲ‪،‬‬
‫ﺟﯾ ﻲ ﺑﻧﯾﺎدي طور اﻧﺳﺎﻧﻲ ﻧﺳل ﺑﺎﺑت ﺗﻌﻠﯾم )‪ (Ethnology‬ﮐﺎن‬
‫اڻ ﭴﺎڻ ھﯾﺎ‪ .‬ڊا ر اﯾن اﯾس راﺟﺎرام ﻣوﺟب آرﯾن ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﺟرﻣﻧن اﯾﺟﺎد ﺋﻲ ۽ ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ان ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﻘﺻدن ﻻ ِء‬
‫ﻧﺳل طور ﺗﺻور ۽ ان ﮐﻲ‬ ‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ .‬آرﯾن ﺑﺎﺑت ھ‬
‫آرﯾﺎﺋﻲ وطن ﺳﺎن ﮘﻧڍڻ واري ﻧظرﺋﻲ ﺟﺎ ﺧﺎﻟق ﺟرﻣن ﻗوﻣﭘرﺳت‬
‫ھﺋﺎ‪(9) (8) .‬‬
‫ﭜﺎرﺗﻲ ﻓﻼﺳﺎﻓر ﺷري اوروﺑﻧڊو ) ‪Sri‬‬ ‫ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭔﺋﻲ ھ‬
‫‪)(Aurobindo‬ﺟﻧم‪ ،1872 :‬وﻓﺎت‪1950 :‬ع( ﺑﮫ آرﯾن ﺑﺎﺑت‬
‫ان ﭤﯾوري ﮐﻲ ﻣذﻣت ﻻﺋق ﻗرار ڏﯾﻧدي ﻟﮑﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﯾورﭘﯾن‬
‫ﺟﻲ اھﺎ ﭤﯾوري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ھﺋﻲ‪ .‬وﯾدن‪ ،‬اﭘﻧﺷدن ۽ ﮔﯾﺗﺎ ﺟﻲ ھن‬
‫ﺑﻧﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎھر ﻣوﺟب وﯾدن ﻣﺎن اھڙو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‬
‫ﺗﮫ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ﭜﺎرت ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ﻗﺑﺿو ﯾو‬
‫ھو‪ .‬ھن آرﯾن ﺟﻲ ان ﭤﯾوري ﮐﻲ اﺗر ۽ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻋوام‬
‫ﺳﺎﻣراﺟﻲ ﺳﺎزش ﻗرار‬ ‫ﻣﻧﺟﮭﮫ وﮀو ﯾون ﭘﺋدا رڻ ﺟﻲ ھ‬
‫ڏﻧو ھو‪ (10) .‬ﺷري اوروﺑﻧڊو ﻣوﺟب وﯾدن ۾ آﯾل آرﯾﺎ ﻟﻔظ‬
‫ﻧﮭن ﻧﺳل ﺟﻲ ﻧﻣﺎﺋﻧدﮔﻲ ﻧﮫ ﭤو ري ﻧﮫ وري اﻧڊﯾﺎ ۾ ﭔن‬
‫ﺛﻘﺎﻓﺗن ﺟﻲ ﻧﺷﺎﻧدھﻲ ري ﭤو‪ .‬ﭘر اھو ﻟﻔظ “ار” )ھر( ﯾﻌﻧﻲ‬
‫ﭔﻧﻲ ﮐﯾڙﯾﻧدڙ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ھﯾٺ آﯾل آھﻲ‪(11) .‬‬
‫ﺳﻧڌ ۾ آﻣري ۽ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ ﭘﯾرڪ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ‬
‫راﺋﯾﻧدڙ ﻓرﯾﻧﭻ ﻣﺎھر زﯾن ﻣﯾري ﯾﺳل ‪1969‬ع ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬
‫رﭘورٽ ۾ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﻣﻔروﺿﻲ ﺑﺎﺑت ﻟﮑﯾو ﺗﮫ‪ ،‬ھﯾل ﺗﺎﺋﯾن‬

‫‪68‬‬
‫ﻧﮭن ﺑﮫ ﻣﺎڳ ﺗﺎن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ﺎﺑﮫ‬
‫ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻧﮫ ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن آرﯾﺎ ھﺗﻲ آﯾﺎ ھﺋﺎ ﺗﮫ ﺳﻧدن ان دور‬
‫ﺟﻲ اھڙي ﺗﻠوار ﯾﺎ و ﺧﻧﺟر ﺗﮫ ڏﯾﮑﺎرﯾو وﭸﻲ‪ (12) .‬ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ آﺧري دور ﮐﺎن ﭘو ِء وارن اﻧﮭن ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﮔﮭرن ۾‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾﻧدڙ ﭤﺎﻧون‪ ،‬ﻣﻌﯾﺷت ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ﺳﺎﻣﺎن‪،‬‬
‫راﻧدﯾ ﺎ‪ ،‬ﻟﮑﺗون‪ ،‬ﺟﻧﮓ ۾ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾﻧدڙ اوزار ﯾﺎ اڏاوﺗن ﺟﺎ‬
‫ﻧﻣوﻧﺎ ﻧﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ ،‬ﺟن ﻣﺎن اھو اﻧدازو ﻟﮙﺎﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﺗﮫ ھﺗﻲ‬
‫ﻲ ﭘرڏﯾﮭﮫ ﻣﺎن آﯾل ﻣﺎﭨﮭو رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟﻲ ﻏﻠط اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭘوﯾﺎن ﺳﯾﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﻔﺎد ھﯾﺎ‪ .‬ﯾورﭘﯾن طرﻓﺎن آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟﻲ ﻏﻠط اﺳﺗﻌﻣﺎل ﮐﻲ ﺳﻣﺟﮭڻ‬
‫ﻻ ِء اﺳﺎن ﮐﻲ ﯾورپ ۽ ﺧﺎص ري ﺟرﻣﻧﻲ ﺟﻲ ‪ 18‬۽ ‪19‬‬
‫ﺻدي َء واري ﺗﺎرﯾﺦ ۾ ﭘوﺋﺗﻲ وﭸﭨو ﭘوﻧدو‪ .‬آرﯾن ﭤﯾوري ﺟون‬
‫ﭘﺎڙون ﯾورﭘﯾن ﺟﻲ ﺳﺎﻣﻲ ﺗﮭذﯾب ﺳﺎن ﻧﻔرت واري ﻧظرﺋﻲ ۾ ﮐﺗل‬
‫ھﯾون‪ .‬ﻧﺎﻣﯾﺎرن اﺳ ﺎﻟرن ﭘوﻟﯾﺎ وف ۽ ﺷﯾﻔر طرﻓﺎن ﭤﯾل ﺗﺎزي‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ‪ 18‬۽ ‪ 19‬ﺻدي ۾ ﯾورﭘﯾن طرﻓﺎن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙڻ ﺟو ﻣﻘﺻد ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﯾﮭودﯾن ﮐﺎن ڌار ﺳﭸﺎﭨپ‬
‫وﺷش ھﺋﻲ‪.‬‬ ‫ڏﯾڻ ﺟﻲ ھ‬
‫ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﯾورﭘﻲ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺛﺑوﺗن ﺳﺎن رد ﯾو آھﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟ ﯾل ﺳروي آف اﻧڊﯾﺎ ﺟو ‪1968‬ع ﮐﺎن ‪1972‬ع ﺗﺎﺋﯾن‬
‫ڊاﺋرﯾ ر ﺟﻧرل رھﯾو‪ .‬ھن ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﯾﺗرن ﺋﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ ۾ ﺑﮭرو ورﺗو‪ .‬ھن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ‬
‫ﺗﺣﻘﯾﻘﻲ ﺗﺎﺑن ۾ ﺛﺑوﺗن ﺳﺎن ان‬ ‫ﮐﺎن وڌﯾ‬ ‫ﻟﮑﯾل ﭘﻧﮭﻧﺟن ھ‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﯾو آھﻲ‪ (14) (13) .‬ﺳﻧدس ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ‪ 2600‬ق م ﮐﺎن ‪ 1900‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺟوﭜن ﺗﻲ ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﻲ ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن اھڙي ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﻣﻠﻲ‬
‫آھﻲ ﺗﮫ ھﻲ ﺗﮭذﯾب ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن آﯾل ﺟﻧﮕﺟو آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫ﺳﺑب ﺗﺑﺎھﮫ ﭤﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺟﺎ ﺳﺑب ﻣوﺳﻣﻲ‬
‫ﺗﺑدﯾﻠﯾون‪ ،‬ﻣﺎﺣوﻟﯾﺎﺗﻲ ﺗﺑﺎھﻲ ﯾﺎ واﭘﺎر ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﭤﻲ ﺳﮕﮭن ﭤﺎ‪.‬‬
‫ﺟﯾﺗوﭨﯾ ھن وﻗت ﺗﺎﺋﯾن ﺟﮭﮫ ڌرﯾون آرﯾن ﺟﻲ ﭤﯾوري ۾ ﯾﻘﯾن‬
‫رﮐن ﭤﯾون ۽ اھﺎ ﭤﯾوري ﺷﺎﮔردن ﮐﻲ ﭘڙھﺎﺋﻲ وﭸﻲ ﭤﻲ‪ ،‬ﭘر ﮐﯾن‬

‫‪69‬‬
‫اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﺳﻠﯾم رڻ ۾ وﻗت ﻟﮙﻧدو ﺗﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬اھو ﺳڀ ﺟﮭﮫ رات وچ‬
‫۾ ﻧﮫ ﭤﯾﻧدو‪ .‬ﭘر ان ۾ وﻗت ﻟﮙﻧدو‪ .‬ﭘروﻓﯾﺳر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﭼوي ﭤو ﺗﮫ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﭤﯾوري ۾ ﯾﻘﯾن رﮐﻧدڙن ﮐﻲ اھو ﺳﻣﺟﮭڻ ۾ وﻗت ﻟﮙﻧدو‬
‫ﺗﮫ رگ وﯾد ۾ ﭔڌاﯾل ﺟﺎﮔراﻓﻲ ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙﯾل آھﻲ‪.‬‬
‫)‪(15‬‬
‫آرﯾﺎ ﺳﻣﺎج ﺟو ﺑﺎﻧﻲ ۽ وﯾدڪ ﺛﻘﺎﻓت ﺟو ﻣﺎھر دﯾﺎﻧﻧدا ﺳراﺳواﺗﻲ‬
‫)‪) (Dayananda Saraswati‬ﺟﻧم‪1824 :‬ع ۽ وﻓﺎت‪:‬‬
‫‪1883‬ع( ﺑﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﭘرڏﯾﮭﻲ ھﺟڻ ۽ ﺳﻧدن ﭜﺎرت ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻧﻔﻲ ﻧدڙ ﻣﺎھرن ۾ ﺷﺎﻣل آھﻲ‪ .‬دﯾﺎﻧﻧدا ﺑرﺻﻐﯾر ﺟو اﻧﮭن ﭘﮭرﯾن‬
‫ﻣﺎھرن ﺟﻲ ﻓﮭرﺳت ۾ ﺷﺎﻣل ھﯾو‪ ،‬ﺟن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻗرار ڏﺋﻲ رد ري ﮀڏﯾو ھو‪ (16) .‬ﺳواﻣﻲ‬
‫دﯾﺎﻧﻧدا ﺳراﺳواﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي‬
‫‪1875‬ع ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺎب )‪ (Satyartha Prakasha‬۾ ﻟﮑﻲ‬
‫ﭤو ﺗﮫ ﺳﻧﺳ رت ﺟﻲ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗدﯾم ﺗﺎب ۾ اھو ﻟﮑﯾل ﻧﺎھﻲ ﺗﮫ‬
‫آرﯾﺎ اﯾران ﮐﺎن ھﺗﻲ آﯾﺎ ۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ اﺻﻠﻲ ﺑﺎﺷﻧدن ﮐﻲ ﺷ ﺳت‬
‫ﺟﺎ واﻟﻲ وارث ﭤﻲ وﯾﭠﺎ‪ .‬ان ري اﺳﺎن‬ ‫ڏﺋﻲ ﭜﭴﺎﺋﻲ ھن ﻣﻠ‬
‫ﭘرڏﯾﮭﻲ ﯾورﭘﯾن ﺟﻲ اھﺎ ﭤﯾوري ﯾﺋن ﺗﺳﻠﯾم ﯾون‪ .‬ﺳﻧدس‬
‫ﻣوﺟب ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗدﯾم ﻟ رﯾﭼر ﻣﺎن اھﺎ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﻣﻠﻲ‬
‫ﮐﻲ ﻓﺗﺢ ﯾو ھو‪ .‬آرﯾﺎ ﻧﮭن ڌار ﻧﺳل ﺟﺎ‬ ‫ﺗﮫ آرﯾن ھن ﻣﻠ‬
‫ﺟﺎ ﻗدﯾم ﺑﺎﺷﻧدا ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﺟو ﭜﺎرت ﺟﻲ‬ ‫ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ﭘر ھن ﻣﻠ‬
‫ﻟ رﯾﭼر‪ ،‬ادب ۽ ﺛﻘﺎﻓت ۾ وڏو ﺣﺻو رھﯾو آھﻲ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺑﺎ ﺻﺎﺣب اﻣﺑﯾڊ ر )‪) (Baba SahebAmbedkar‬ﺟﻧم‪:‬‬
‫‪1891‬ع ۽ وﻓﺎت‪1956 :‬ع( ﺑﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫واري ﭤﯾوري ﮐﻲ وڙ ۽ ﭠﮙﻲ ﺗﻲ ﭔڌل ﺗﺻور ﻧدي‪ ،‬ان ﺧﻼف‬
‫آواز ﺑﻠﻧد ﯾو‪ 76 .‬ﺳﺎل اڳ ﺑﺎﺑﺎ ﺻﺎﺣب ﯾورﭘﯾن ﺟﻲ ان آرﯾن‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي ﻟﮑﯾو ﺗﮫ وﯾدن ۾ اھڙي ﻧﮭن ﺑﮫ آرﯾن ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﺳل ﺟو ذ ر ﻧﺎھﻲ‪ .‬ھن ﻣوﺟب وﯾدن ﻣﺎن اھڙي ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ‬
‫ﻣﻠﻲ آھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ﻧﺎﻟﻲ ﻧﮭن ﻧﺳل اﻧدﯾﺎ ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ﯾو ۽ ﭔﺎھران‬
‫آﯾل آرﯾن ھﺗﺎن ﺟﻲ اﺻﻠو ن رھواﺳﯾن ﮐﻲ ﻓﺗﺢ ﯾو‪ .‬ان ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫ﺟو ﺑﮫ وﯾدن ﻣﺎن و ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ۽ داﺳن ۾ ﺗﻔرﯾق‬

‫‪70‬‬
‫ ﺳﻧدس ﻣوﺟب وﯾدن ۾ آرﯾن ۽‬.‫طﺑﻘﺎﺗﻲ ﻧﮫ ﭘر ﻧﺳﻠﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ھﺋﻲ‬
(17) .‫داﺳن ۾ رﻧﮓ ﺟﻲ ﺗﻔﺎوت ﺟو ﺑﮫ و ذ ر ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‬
(19) (18)

:‫ﺣواﻻ‬
(1) Danino Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.205-224,
April, 2016.
(https://www.researchgate.net/publication/3
01336677_Aryans_and_the_Indus_Civiliza
tion_Archaeological_Skeletal_and_Molecul
ar_Evidence)
(2) Danino Michel and Sujata Nahar, The
Aryan Invasion of Europe, The Invasion
that never Was. p. 28-33
(3) Rajaram N. S.,Caste and Science: Hot Air
and Cold Fusion
(4) Preston Peet, Disinformation guide to
ancient aliens, lost civilizations, astonishing
archaeology & hidden history, San
Francisco, 2013, P. 41
(5) http://archaeologyonline.net/artifacts/aryan-
invasion-history
(6) The complete works of Swami
Vivekananda, Jan1989,Vol.V,P.534.
(7) Letters of Swami Viveknanda,1976,P.232
(8) Bryant, Edwin (March 2004). The Quest for
the Origins of Vedic Culture : The Indo-

71
 Aryan Migration Debate. Oxford University
Press. pp. 347, 82.
(9) Rajaram N. S., Closing the Chapter on the
Aryan Problem,
http://archaeologyonline.net/artifacts/declin
e-of-ai
(10) Goel M. Lal, The Myth of Aryan
Invasions of India, University of West
Florida,
http://www.infinityfoundation.com/mandala/
h_es/h_es_goel-m_aryan_frameset.htm
(11) Varma Vishwanath Prasad, The Political
Philosophy of Sri Aurobindo, 1990
(12) Danino Michel, (2018) Fabricating
Evidence in Support of the Aryan
Invasion/Migration Theory, P-07. National
Conference on Indian History: Emerging
Perspectives, Indian Council of Historical
Research, New Delhi
(13) Lal Braj Basi, (2002). The Sarasvatī
flows on: the continuity of Indian culture.
Aryan Books International
(14) Lal Braj Basi, (2005). The Homeland of
the Aryans. Evidence of Rigvedic Flora and
Fauna & Archaeology. Aryan Books.
(15) Interview of B. B. Lal, Hinduism Today,
May, 1998
http://hindunet.org/hvk/articles/0302/167.html
(16) Wadhwa Y K,The Myth of the Aryan
invasion of India.

72
 https://agniveerfan.wordpress.com/2011/08
/04/dayanand-vedas-4/
(17) Ambedkar Baba sahib: Writings and
Speeches, Volume 7, Education
Department, Government of Maharashtra,
1990, Page-85
(18) The Annihilation of Caste (1936) (The
2014 annotated edition, published
by Navayana in India, and Verso in North
America, has an extended introduction
by Arundhati Roy)
(19) Castes in India: Their Mechanism,
Genesis and Development was a paper
read by Dr. Bhimrao Ramji Ambedkar at an
anthropological seminar of Dr. Alexander
Goldenweiser in New York on 9 May 1916.
It was later published in Indian Antiquary,
Vol. XLI in May 1917

73
 ‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﻗرار ڏﯾڻ وارو‬
‫ﻣﻔروﺿو‬

‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ‬

‫ﺣﻣﻠﻲ ﮐﻲ ﺟواز ﺑﺧﺷڻ ﻻ ِء ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ۾ رھﻧدڙ دراوڙن ﮐﻲ ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث ﻗرار ڏﻧو وﯾو‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب دراوڙن ﮐﻲ‬
‫ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ﭜﭸﺎﺋﻲ ڍﯾو‪ .‬آرﯾن‬
‫ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ﻧﺎس رڻ ﺑﻌد اھو ﻣﻔروﺿو ﮔﮭڙڻ‬
‫ﺑﮫ ﺿروري ھﯾو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ وارث ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ري ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﯾﻌﻧﻲ ﺗﺎﻣل ﻧﺎڊو ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬دراوڙن ﮐﻲ ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﻧﻔرت وﭼﺎن آﻓرﯾﻘن واﻧﮕر رﻧﮓ ﺟﺎ ﺎرا‪ ،‬ﺑدﺷ ل‪ ،‬ﺑﻲ‬
‫ڊوﻻ ﻗرار ڏﻧو‪ ،‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺣﻣﻠﻲ آور آرﯾﺎ ﮔوري رﻧﮓ ﺟﺎ ﻗرار‬
‫ڏﻧﺎ وﯾﺎ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺟﻲ ان دﻋوى ﻣطﺎﺑق دراوڙ ﺷروع ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫اﺗرﯾن ﺣﺻن ۾ رھﻧدا ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن ﮐﻲ ﺑﻌد ۾ ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور‬
‫آرﯾن اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ڏاﮐﭨﻲ ﻋﻼﺋﻘﻲ طرف ڌ ﻲ ﮀڏﯾو‪ .‬دراوڙي ﭔوﻟﯾون‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ اﻧدﯾﺎ ﺟﻲ ڏﮐڻ وارن ﻋﻼﺋﻘن ﺟﺎ رھﺎﺋﺷﻲ آھن‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫اﻧﮭن رﯾﺎﺳﺗن ۾ ﺗﺎﻣل ﻧﺎڊو‪ ،‬ﯾرﯾﺎﻻ‪ ،‬رﻧﺎ ﺎ‪ ،‬آﻧڌرا ﭘردﯾش‪،‬‬
‫ﺗﯾﻠﮕﺎﻧﺎ ﺷﺎﻣل آھن‪ .‬دراوڙي ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ آﺑﺎدي ﺟو‬
‫‪ 20‬ﺳﯾ ڙو آھن‪ .‬دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ۾ ﺗﺎﻣل‪ ،‬ﻣﻠﯾﺎﻟم‪،‬‬
‫ﺗﯾﻠﮕو‪ ،‬ﻧﺎڊا ۽ ﺗﻠو ﺳﻣﯾت ‪ 70‬زﺑﺎﻧون ﺷﺎﻣل آھن‪(2) (1) .‬‬

‫‪74‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ۽ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن ﺑﻌد‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ ﺟو وﺑﮫ ﭠوس ﺟواز‬
‫ﻣوﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬ﺟڏھن ‪1924‬ع ۾ ﺳر ﺟﺎن ﻣﺎرﺷل ﻣوھن ﺟﻲ‬
‫دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﻲ ﺗﮫ ھن اﻋﻼن ﯾو ﺗﮫ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي‬
‫ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﭔوﻟﻲ دراوڙي زﺑﺎن ۽ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب دراوڙي ﺗﮭذﯾب‬
‫آھﻲ‪ .‬ھﺗﻲ ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ ﺟڏھن اﭸﺎ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ‬
‫ﮐو ﺎﺋﻲ ﺷروﻋﺎﺗﻲ ﻣرﺣﻠﻲ ۾ ھﺋﻲ ۽ ان ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﻟﮑت ﭘڙھﺟﻲ ﻧﮫ‬
‫ﺳﮕﮭﻲ ھﺋﻲ ﺗﮫ ﺳر ﺟﺎن ﻣﺎرﺷل اھو اﻧدازو ﯾﺋن ﻟﮙﺎﯾو ﺗﮫ ﻣوھن‬

‫ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ وارﺛن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ دراوڙي ھﺋﻲ ۽ ھﻲ ﺗﮭذﯾب‬

‫دراوڙن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ھﺋﻲ‪ .‬ﺳر ﺟﺎن ﻣﺎرﺷل ﺟﻲ ان دراوڙي‬
‫ﺗﮭذﯾب واري ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ ھﯾﻧري ھﯾراس )‪،(Henry Heras‬‬
‫آﺳ و ﭘﺎرﭘوﻻ )‪ (Asko Parpola‬۽ اروﭤم ﻣﮭﺎدﯾون‬
‫)‪ (Iravatham Mahadevan‬اﮘﺗﻲ وڌاﯾو ۽ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ‬
‫زور ڏﻧو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ آﮘﺎ ﻲ دراوڙي ﺑڻ ﺑﭨﯾﺎد رﮐﻧدڙ ھﺋﻲ‪(3) .‬‬
‫)‪(4‬‬
‫ھﻧدن ﺟﻲ ڌرﻣﻲ ﺗﺎﺑن وﯾدن ﺟو اﭜﯾﺎس ﻧدڙ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب‬
‫رگ وﯾد ۾ ﭤﻲ ﺑﮫ ﻟﻔظ دراوڙ ﻧﮭن ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ طور‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾل ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ دراوڙ ﻟﻔظ رگ وﯾد ﺑﻌد ﻟﮑﯾل‬

‫‪75‬‬
‫ﺳﻧﺳ رت ادب ﺟﻲ ﺗﺎﺑن ۾ ﺟﺎﮔراﻓﯾﺎﺋﻲ ﺧطﻲ طور ﺗب آﻧدل‬
‫آھﻲ‪ .‬اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ﺳﺟﻲ راﺋو ﻣﻧڊاوﻟﻲ ﻣوﺟب دراوڙن ﺟو‬
‫ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ طور اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻟ رﯾﭼر ۾ ﭤﻲ ﺑﮫ و ذ ر ﻧﮫ ﭤو‬
‫ﻣﻠﻲ‪ (5) .‬رﮔوﯾد ۾ آرﯾن ﻟﻔظ ﺟو اﺳﺗﻌﻣﺎل ﻧﮭن ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ‬
‫ﺑدران ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﻟﻔظ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫دراوڙي ﻟﻔظ ﮐﻲ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﺟﻧدڙ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ طور‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﭸﻲ ﭤو‪ (8) (7) (6) .‬دراوڙ ﻟﻔظ ﺟﻲ ﻧﺳﻠﻲ‬
‫ﮔروپ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل اﻧڊﯾﺎ ۾ ﺑﯾﭠ ﻲ دور ‪ 19‬ﺻدي ُء ۾ ﯾو‬
‫وﯾو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﺎ دراوڙ ﻧﮫ ﭘر ھن ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﺎ آﮘﺎ ﺎ ﺳﻧڌي ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو‬
‫ﻣﻔروﺿو ﺑرطﺎﻧوي ۽ ﺟرﻣن ﻧﺳل ﭘرﺳت ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﮔﮭڙﯾو‬
‫وﯾو‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻣﯾت دﻧﯾﺎ ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻧﺎﺟﺎﺋز‬
‫ﻗﺑﺿﻲ ﮐﻲ ﺟواز ﻓراھم رڻ ﻻ ِء ھﺗﺎن ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻲ ﻣﺳﺦ‬
‫رڻ ﻻ ِء ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﭤﯾورﯾون اﮘﯾﺎن آﻧدﯾون‪ .‬ﻧﮫ ﻓﻘط ﻗﺑﺿﺎﮔﯾر‬
‫ﺑرطﺎﻧوي ۽ ﺟرﻣن ﻧﺳل ﭘرﺳﺗن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎن ھﺎﭸﺎ‬
‫ﯾﺎ‪ ،‬ﭘر اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ۾ ﻣﺑﺗﻼ روﺳﻲ ﻣﺣﻘﻘن ﺑﮫ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ھن ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اﺻﻠو ﻲ ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ‬
‫ﺑدران آرﯾن ﻧﺳﻠﻲ ﺑرﺗري ﺟﻲ ڊھﻧدڙ ﭜت ﮐﻲ ﭤﻧﭜﺎ ۽ ﭤوﭨﯾون ڏﯾڻ‬
‫ﺟون وﺷﺷون ﯾون‪.‬‬
‫ﭘر ‪ 21‬ﺻدي ۾ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎرن ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن طرﻓﺎن ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ‬
‫)‪ (Genetic‬ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭤﯾل ﺗﺣﻘﯾق ﺑرطﺎﻧوي‪ ،‬ﺟرﻣن‪ ،‬ﺗﺎﻣل ۽‬
‫روﺳﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ﺗﻲ ﭔڌل ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد دراوڙي ۽ آرﯾن ﻧﺳﻠن واري‬
‫ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﻲ ﺗﺎﺑوت ۾ آﺧري و و ﭠو ﻲ ﮘرﻧدڙ ۽ ﺳڙﻧدڙ‬
‫ﻻش ﮐﻲ ھﻣﯾﺷﮫ ﻻ ِء دﻓن ري ﮀڏﯾو‪.‬‬
‫آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ ھ ﻧﺎﻣﯾﺎري ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ ۽ اﻧﯾﭤروﭘﻼﺟﺳٽ وڊ آر‬
‫ڊﺳو ﯾل )‪ (Todd R Disotell‬ﻟﮙﺎﺗﺎر ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ﺛﺎﺑت ﯾو ﺗﮫ‬
‫اﺗر ۽ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﺳﺎﮘﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ‬
‫ﭔﺋﻲ اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ﯾﻧٿ ﯾﻧڊي‬ ‫طرح آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ ھ‬
‫)‪ ،(Kenneth Kennedy‬ﺟﺎن ﻟ ﺎس )‪ (John Lukas‬۽‬

‫‪76‬‬
‫ﺑرﯾن ھﯾﻣﭘﻔل )‪ (Brian Hemphill‬ﺑﮫ ڊي اﯾن اي ذرﯾﻌﻲ ﺛﺎﺑت‬
‫ﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﺗر ۽ ڏﮐڻ ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ۾‬
‫وﺑﮫ ﻓرق ﻧﺎھﻲ‪.‬‬
‫اﯾﺳ وﻧﯾﺎ ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﮐﻲ ﻏﻠط ﻗرار ڏﻧو آھﻲ‪ .‬ﺳﯾﻧ ر آف ﺳﯾﻠﯾوﻟر اﯾﻧڊ‬
‫ﻣﺎﻟﯾ ﯾوﻟر ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ‪(Centre for Cellular and ،‬‬
‫)‪ Molecular Biology (CCMB), Hyderabad‬ھﻧدو‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺣﯾدرآﺑﺎد‪ ،‬ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ آف ﺎر و اﯾﺳ وﻧﯾﺎ‬
‫)‪ (University of Tartu, Estonia‬۽ ﭼﯾ ﯾﻧد ا ﯾڊﻣﻲ آف‬
‫رﯾﺳرچ اﯾﻧڊ اﯾﺟو ﯾﺷن ﭼﻧﺎﺋﻲ ‪(Chettinad Academy of‬‬
‫)‪ Research and Education, Chenna‬ﺟﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن‬
‫ﺟﻲ ﮔڏﯾل ﯾم طرﻓﺎن ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺳﻠن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺟو ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺟﺎﺋزو ورﺗو وﯾو‪ .‬ﻣﺎھرن ﺟﻲ ان ﯾم طرﻓﺎن اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫‪ 30‬ﻧﺳﻠﻲ ﮔروﭘن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﯾﺳٽ ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﮔﮭٽ ۾ ﮔﮭٽ‬
‫‪ 1300‬ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺑﮫ اﻟﮗ اﻟﮗ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ڊي اﯾن اي ﺋﻲ وﺋﻲ‪.‬‬
‫ان ڊي اﯾن اي ڊﯾ ﺎ ﮐﻲ اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ‪ ،‬وچ اوﭜر ۽ ﺎ ﺎﺳس ﺟﻲ‬
‫ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺳﻠﻲ ﮔروﭘن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﯾﺳ ن ﺟﻲ ﻧﺗﯾﺟن‬
‫ﺳﺎن ﭜﯾ ﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن اھڙي ﺎﺑﮫ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﻣﻠﻲ ﺗﻲ ﺳﯾﻧ رل‬
‫اﯾﺷﯾﺎ رﺳﺗﻲ ﯾورپ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﯾﻌﻧﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺎ ﺑرﺻﻐﯾر‬
‫ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ھﺋﻲ‪ (9) .‬ﯾﺎ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﺟﻲ‬
‫ﺷﮭرن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ري ﮐﯾن ھﺗﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ﺗﻲ ﻣﺟﺑور ﯾو ھو ‪.‬‬
‫ان ﮐوﺟﻧﺎ ﺑﻌد ﻣﺎھرن ﺟﻲ ﯾم ﺟﻲ ﺳرﺑراھﮫ ڊا ر ﻣﺎرا ﺳﺎﻣﻲ‬
‫ﭤﻧﮕﺎراج )‪ (Dr Kumarasamy Thangaraj‬ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ان‬
‫دور ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺗﺟزﺋﻲ ﺑﻌد ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ ‪1500‬‬
‫ق م ۾ آرﯾن ﺟو ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ وﺑﮫ ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﭤﯾو ھو‪ ،‬ﻧﮫ وري ان‬
‫دور ۾ ﯾورپ ﯾﺎ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن آرﯾن ﺟﻲ ھن ﺧطﻲ طرف ﺎ‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ان دور ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ‬
‫ﮐوﺟﻧﺎ ﺑﻌد ھﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ھﺟڻ ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‪.‬‬
‫ﺳﯾﻧ ر آف ﺳﯾﻠﯾوﻟر اﯾﻧڊ ﻣﺎﻟﯾ ﯾوﻟر ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ﺟﻲ اﮘوﭨﻲ‬
‫ڊاﺋرﯾ ر ۽ ھﻧدو ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ واﺋﯾس ﭼﺎﻧﺳﯾﻠر ڊا ر ﻻل‬
‫ﺟﻲ ﺳﻧﮕﮭﮫ )‪ (Dr Lalji Singh‬ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ھﺎﭨﻲ وﻗت اﭼﻲ‬

‫‪77‬‬
‫وﯾو آھﻲ ﺗﮫ ان ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد اﺳﺎن ﮐﻲ ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟو‬ ‫ﻧﺋﯾن ﺳر ﻟﮑڻ ﮔﮭرﺟﻲ‪ .‬ھن وڌﯾ‬
‫وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ان دور ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﺎ‬
‫ﺎھﮫ ﺋﻲ ھﺋﻲ ﯾﺎ وري ﯾورپ ﮐﺎن ھﻧدﺳﺗﺎن طرف ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ڊا ر ﻻل ﺟﻲ ﺳﻧﮕﮭﮫ ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ۽ دراوڙن ۾‬
‫وﯾڙھﮫ واري ﭤﯾوري ﺑﻠ ل ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ھﺋﻲ‪ .‬ھن ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﮐﻲ دراوڙ ﻗرار ڏﯾڻ ﺑﮫ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد آھن‪(10) .‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث دراوڙ ﻧﺳل ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ھﯾﺎ ﻧﮫ وري ﻣﭤن‬
‫آرﯾن و ﺣﻣﻠو ري ﮐﯾن ﻟڏﭘﻼڻ ﺗﻲ ﻣﺟﺑور ﯾو ھو‪(11) .‬‬
‫دي آﻣرﯾ ن ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ آف ھﯾوﻣن ﺟﯾﻧﯾ س”) ‪The‬‬
‫‪ (American Society of Human Genetics‬ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﺋﻲ آھﻲ‪ .‬دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻣﻠ ن ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ‪15‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎت ﺗﻲ ﻟﮙﺎﺗﺎر ‪ 3‬ﺳﺎل‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ھﻧن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺟﺎ ﻧﺗﯾﺟﺎ آﻣرﯾ ن‬
‫ﺟﻧرل آف ھﯾوﻣن ﺟﯾﻧﯾ س ۾ ﺷﺎﯾﻊ ﯾﺎ آھن‪ .‬رﯾﺳرچ ﯾم ﺟﻲ‬
‫ﻣﯾﻣﺑر ۽ ﺑﻧﺎرس ھﻧدو ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ واﺋﯾس ﭼﺎﻧﺳﯾﻠر ﭘروﻓﯾﺳر‬
‫ﻻﻟﺟﻲ ﺳﻧﮕﮭﮫ ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭤﯾل ﺗﺣﻘﯾق ﺛﺎﺑت‬
‫ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ آرﯾن ﯾﺎ دراوڙ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو‬
‫وﺑﮫ وﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬آرﯾﺎ ۽ دراوڙ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﺗﻔرﯾق ﻣوﺟود‬
‫ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر اھﺎ ﺟﮭﮫ ﻣﻔﺎد ﭘرﺳت ﻣﺎﭨﮭن طرﻓﺎن ﻣن ﮔﮭڙت ۽‬
‫وڙي ﭘرﭼﺎر ھﺋﻲ‪ .‬ﭘﺎڻ وڌﯾ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ان ﺗﺣﻘﯾق ان دﻋوى‬
‫ﮐﻲ ﺑﮫ رد ﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو دراوڙ ﻧﺳل ﺟﺎ‬
‫ھﯾﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﻗﺑﺿﻲ ﺑﻌد اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﺎن‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ري ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ رﯾﺳرچ ﯾم ﺟﻲ ھ ﭔﺋﻲ ﻣﺎھر اﯾﺳ وﻧﯾﺎ ﺟﻲ اﯾﺳ وﻧﯾن‬
‫ﺑﺎﺋﯾو ﺳﯾﻧ ر ﺎر و ﺟﻲ ﻣﺎﻟﯾ ﯾورل ﺳﺎﺋﻧﺳدان ڊا ر ﮔﺎﺋﻧﯾﺷور‬
‫ﭼوﺑﻲ )‪ (Gyaneshwer Chaubey‬ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﺳﺎن ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ذرﯾﻌﻲ ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو‬
‫ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ‬ ‫ﺟﮭڙو ﺟﯾﻧﯾ‬ ‫ھ‬
‫ڊي اﯾن اي ﺑﻧﺎوت ﺑﮫ ﺳﺎﮘﻲ آھﻲ‪ .‬ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻧﺟﮭﮫ ﮔذرﯾل‬

‫‪78‬‬
‫‪ 60‬ھزار ﺳﺎﻟن ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﺟﯾﻧز ﯾﺎ ڊي اﯾن اي ﺟﻲ‬
‫ﺎﺑﮫ ﻣداﺧﻠت ﻧﮫ ﭤﻲ آھﻲ‪ .‬ڊا ر ﭼوﺑﻲ ﻣوﺟب آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺳراري طور ﺗﻲ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ان ﺗﺣﻘﯾق دوران اﺳﺎن‬ ‫ﺳﻧدس ﻣوﺟب ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﯾو‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ اﺳﺎن‬ ‫آ وﺳوﻣس )‪ (autosomes‬ﮐﻲ اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫روﻣوﺳوﻣس‬ ‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق دوران ﻣڙﻧﻲ ‪23‬‬
‫)‪ (chromosomes‬ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣطﺎﻟﻌﻲ ۾ ﺷﺎﻣل ﯾو‪ .‬ان‬
‫ﮐوﺟﻧﺎ ذرﯾﻌﻲ ﮔذرﯾل ‪ 60‬ھزار ﺳﺎﻟن ﺟﻲ اﻧﺳﺎﻧن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺑﺎﺑت ﻣﻌﻠوﻣﺎت ﺣﺎﺻل ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺎن ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟو‬
‫ﭘﺗو ﭘﯾو ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺟﯾﻧز ﺳﺎﮘﯾﺎ آھن‪ ،‬اﻧﮭن ۾ وﺑﮫ‬
‫ﭔﺎھرﯾون ﺟﯾن داﺧل ﻧﮫ ﭤﯾو آھﻲ‪(12) .‬‬
‫ﭔﺋﻲ طرف اﻧڊﯾن ﺎﺋوﻧﺳل ﻓﺎر ھﺳ ﺎرﯾ ل رﯾﺳرچ )‪(ICHR‬‬
‫ﺟﻲ ﯾل ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ڏﮐڻ ۽ اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ھ ﺋﻲ‬
‫ﺟﯾﻧﻲ ﭘول ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐن ﭤﺎ ۽ ھﺗﻲ دراوڙ ۽ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ ﻲ ﺑﮫ‬
‫اﻟﮗ اﻟﮗ ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ﻣوﺟود ﻧﮫ آھن‪ .‬ﺎﺋوﻧﺳل ﺟﻲ ﭼﯾﺋرﻣﯾن ۽‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎري ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳدان ﭘروﻓﯾﺳر ڊي اﯾن رﭘﺎﭤﻲ ﻣوﺟب‬
‫ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾ س ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن طرﻓﺎن ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻻ ِء‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺳﯾﻣﭘل ﮔڏ ري ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻻ ِء‬
‫آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ ﻟﯾﺑﺎر رﯾن ﮐﻲ ﻣو ﻠﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬اﻧﮭن ﺳﯾﻣﭘﻠن ﺟﻲ ﻧﺗﯾﺟن‬
‫ﻣﺎن ﺑﮫ اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ ﭤﺎﺑت ﭤﻲ ﺗﮫ آﻓرﯾ ﺎ ﻣﺎن ‪ 60‬ھزار ﺳﺎل اڳ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ھن ﺧطﻲ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﺎ ﺟﯾﻧﯾ س‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ان ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗﺎ ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ اﺗرﯾن ۽ ڏاﮐﭨﯾن ﻋﻼﺋﻘن‬
‫ﺑﻧﯾﺎد آھن‪.‬‬ ‫ﺳﻣﯾت اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺳﺎﮘﯾﺎ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭘروﻓﯾﺳر ڊي اﯾن رﭘﺎﭤﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد‬
‫ﻧدي ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﯾﺳ ن ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اھو ﻧظرﯾو رد‬
‫ﭤﻲ ﭼ و آھﻲ‪(14) (13) .‬‬
‫ﮔروپ آرﯾن )اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ‬ ‫ﺳﺎﺋﻧﺳدان ﺟو ھ‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ رھواﺳﯾن( ۽ دراوڙن )ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن( ﺟو‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﭔڌاﺋﻲ ﭤو‪ .‬ھو دراوڙن ۽ آرﯾن ﮐﻲ ھ‬ ‫ھ ﺋﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭔﺋﻲ ﮐﺎن اﻟﮗ اﻟﮗ ﮔروپ ﻗرار ﻧﮫ ﭤﺎ ڏﯾن‪ .‬ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﺟو اھو‬
‫ﮔروپ ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﻣﺣﻘﻘن طرﻓﺎن آرﯾن ۽ دراوڙن وچ ۾‬

‫‪79‬‬
‫ﻓرق ﮐﻲ رد ري ﭤو‪ .‬ﺳﻧدس ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ دراوڙ ﺗوڙي آرﯾﺎ‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن‬ ‫ھن ﺋﻲ دﯾس ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ رھواﺳﻲ آھن‪ .‬ﻣﻧﺟﮭن ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﻣوﺟب اﺗر ۽‬ ‫ﺗﻲ ﺎﺑﮫ ﺗﻔرﯾق ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن ۾ ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺗﻣﺎم وڏي‬
‫ﺳطﺢ ﺗﻲ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﻣﺎراﺳﺎﻣﻲ ﭤﻧﮕراج ﻣوﺟب ﺟﯾﻧوﻣ‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب اﺗر اﻧڊﯾﺎ ﺟﺎ رھواﺳﻲ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن‬
‫ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫ﻣﺧﺗﻠف ﻧﮫ آھن‪ .‬اﺗر۽ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﺎﮘﯾو ﺟﯾﻧﯾ‬
‫رﮐﻧدڙ آھن‪(15) .‬‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎرو ﻣﺣﻘق آﻏﺎ ﺣﺳن داﻧﻲ )اي اﯾﭿ داﻧﻲ( ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫وارﺛن ﮐﻲ دراوڙ ﻗرار ڏﯾڻ واري ﺗﺻور ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼوي ﭤو‬
‫ﺗﮫ ﺟﮭﮫ ﻣﺎھر آﺳ و ﭘرﭘوﻻ‪ ،‬ﻣﮭﺎدﯾون ۽ روس ﺟﺎ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر‬
‫ان اﻣ ﺎن ﺗﻲ م ري رھﯾﺎ آھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ‬
‫دراوڙي آھﻲ ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﺧﺎﻟق دراوڙ آھن‪ .‬ﭘر ھو ﭘﺎڻ‬
‫)داﻧﻲ( ۽ ﭜﺎرت ﺟو ﭘروﻓﯾﺳر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﺳﻧدن ان ﭤﯾوري ﺳﺎن‬
‫ﺳﮭﻣت ﻧﺎھن‪ .‬داﻧﻲ ﻣوﺟب دراوڙ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ رھﻧدڙ آھن‪،‬‬
‫ﺟﯾ ڏھن ھو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ اڏﯾﻧدڙ ھﯾﺎ ۽ ن ﺳﺑﺑن ﺟﻲ ري‬
‫ھﺗﺎن ﻟڏي ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ ﺗﮫ ﭘو ِء ھﻧن اﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﮀڏي آﯾل ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫اڏاوت ﮀو ﻧﮫ ﺋﻲ‪ .‬ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﺎن ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ آﺛﺎر ﮀو‬
‫ﻧﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﮔﺟرات ۽ ﻣﻠﺑﺎر ﻣﺎن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ آﺛﺎر‬
‫ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ ،‬ﭘر اﺗﺎن وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ ،‬ﺟﺗﻲ ھن وﻗت‬
‫دراوڙ رھﻧدڙ آھن‪ (16) .‬ﺟﯾ ڏھن دراوڙن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ ﺷﮭر ﮀڏي ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‬
‫ﺗو ﭘو ِء ھﻧن اھڙا ﺷﮭري ﻣر ز ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﮀو ﻧﮫ ﻗﺎﺋم ﯾﺎ‬
‫۽ ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺑب ﮀڏي آﯾل ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺳﻠﺳﻠو ﭘﻧﮭﻧﺟن ﻧون ﻋﻼﺋﻘن ۾‬
‫ﮀو ﻧﮫ ﺟﺎري رﮐﯾو‪ .‬آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ڏﮐڻ‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﺎن اھڙا ﻲ ﺑﮫ ﻗدﯾم آﺛﺎر ﻧﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ﺛﺎﺑت‬
‫ﭤﺋﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد‬
‫ھﺗﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ري وﯾل ﻣﺎﭨﮭن اﺗﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟو اھو ﺳﻠﺳﻠو ﺟﺎري‬
‫رﮐﯾو‪.‬‬
‫ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻣﺷﮭور آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﺟو‬
‫ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ ﺟو و‬

‫‪80‬‬
‫ﺑﮫ ﺛﺑوت ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬ھن وﻗت ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ دراوڙي ﭔوﻟﻲ‬
‫ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ﺗﺎﻣل‪ ،‬ﺗﯾﻠﮕو ۽ ان ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل زﺑﺎﻧون‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺳﺎن ﺟوڙڻ ﺟو ﺑﮫ و ﺟواز ﻣوﺟود‬
‫ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﻣوﺟب ﻣﯾ س ﻣوﻟر ﺟو اھو ﻧظرﯾو وڙ‬
‫ﺗﻲ ﭔڌل آھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ري ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﺎن ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو وﺑﮫ ﻣﺎڳ ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن ھڙاﭘﺎ ۽ ﻣوھن ﺟﻲ‬
‫دڙي ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻟڏﭘﻼڻ ري ڏﮐڻ طرف ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ ﺗﮫ اﻧﮭن ﺟو اﺗﺎن‬
‫و ﺗﮫ آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل ﺛﺑوت ﻣﻠڻ ﮔﮭرﺟﻲ ھﺎ‪(18) (17) .‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙڻ وﻗت اھو ﻣوﻗف‬
‫اﺧﺗﯾﺎر ﯾو ھو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﻓﻘط ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﺎﺋﯾن ﻣﺣدود‬
‫ھﺋﻲ ۽ ان ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺣﻣﻠو ري ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن‬
‫ﮐﻲ ﭜﺎرت ﯾﻌﻧﻲ ﮔﻧﮕﺎ ﻣﺎﭤري طرف ﻟڏي وﭸڻ ﺗﻲ ﻣﺟﺑور ﯾو‬
‫ھو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺑﻌد ﺟﻲ درﯾﺎﻓﺗن ﺳﻧدن ان دﻋوى ﮐﻲ ﺑﮫ وڙو‬
‫ﺛﺎﺑت ﯾو‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﻓﻘط ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﺎﺋﯾن‬
‫ﻣﺣدود ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر ﺑﻌد ۾ ﭜﺎرت ﺟﻲ رﯾﺎﺳﺗن ﭼﻧدي ﮘڙھﮫ‪،‬‬
‫ﭘﻧﺟﺎب‪ ،‬ھرﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬راﺟﺳﭤﺎن ۽ ﮔﺟرات وارن ﻋﻼﺋﻘن ۾ ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﺳوﯾن ﻣﺎڳ درﯾﺎﻓت ﯾﺎ وﯾﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث ﺋﻲ ﺷﮭري ﺗﻣدن ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد‬
‫ﺳﭴﻲ ھﻧدﺳﺗﺎن ۾ ﭰﮭﻠﺟﻲ وﯾﺎ‪ .‬دراوڙن ﺳﻣﯾت ﻣوﺟود ھﻧدﺳﺗﺎن‬
‫ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗن ﺗﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ري وﯾل‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ۽ ﺛﻘﺎﻓت ﺟﺎ اﺛر ﻣوﺟود آھن‪ .‬ڊا ر ﻣدن ﻻل‬
‫۽ ﺳﻧﺳ رت ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺳري‬ ‫ﮔوﺋﯾل ﻣوﺟب ﻟﯾ ن‪ ،‬ﮔرﯾ‬
‫اروﺑﯾﻧڊو اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ اﺗر ۽ ڏﮐڻ واري ﻧﺳﻠﻲ ﺗﻔرﯾق واري ﭤﯾوري‬
‫ﮐﻲ دﻓن ري ﭼ و آھﻲ‪ .‬ﺳري اروﺑﯾﻧڊو ان ﻧظرﺋﻲ ﺳﺎن‬
‫ﭔﺋﻲ‬ ‫ﺑﻠ ل ﻣﺗﻔق ﻧﮫ آھﻲ ﺗﮫ اﺗر ۽ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟون زﺑﺎﻧون ھ‬
‫ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙﯾل ﻧﮫ آھن ﯾﺎ اﻧﮭن ۾ وﺑﮫ واﺳطو ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ﺗﺎﻣل زﺑﺎن‬
‫ﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ھو ان ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧﺳ رت ۽ ﺗﺎﻣل‬
‫زﺑﺎﻧون ھ ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﺗﻣﺎم وﯾﺟﮭو آھن‪ ،‬ھﻲ ﭔﺋﻲ زﺑﺎﻧون ﻗدﯾم دور‬
‫زﺑﺎن ﺟون ﺷﺎﺧون آھن‪ .‬ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬ ‫ﺟﻲ ﮔم ﭤﻲ وﯾل ھ‬
‫ﺎﻧﺎڊا‪ ،‬ﺗﯾﻠﮕو ۽ ﻣﻼﯾﻠم ۽ ﺳﻧﺳ رت وچ ۾‬ ‫زﺑﺎﻧن ﺗﺎﻣل‪،‬‬

‫‪81‬‬
‫ﺟﮭڙا آھن‪ (19) .‬ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﻣوﺟب ﺳﻧڌو‬ ‫ﯾﺗراﺋﻲ ﻟﻔظ ھ‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﺟڏھن دﮐن رﯾﺟن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ﺗﮫ ﺳﻧدن‬
‫زﺑﺎن دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺳﻣﯾت ڏﮐڻ اوﭜر اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ آﺳ رو اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ‬
‫زﺑﺎﻧن )‪ (Austro-Asiatic languages‬ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر ﮀڏﯾﺎ‪.‬‬
‫)‪ (20‬آﺳ رو اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ زﺑﺎﻧن ۾ ﻣﻧڊا‪ ،‬ﺑﻧﮕﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻧﯾﭘﺎﻟﻲ‪ ،‬ﭤﺎﺋﯾﻠﯾﻧڊ‪،‬‬
‫وﯾ ﻧﺎﻣﻲ ۽ ڏﮐڻ ﭼﯾن ﺟون زﺑﺎﻧون اﭼﻲ وﭸن ﭤﯾون‪.‬‬
‫ﺳري اروﺑﯾﻧڊو ﺳﻧﺳ رت ۽ ﺗﺎﻣل زﺑﺎﻧن ﮐﻲ ﺟﻧﮭن ﻗدﯾم دور ﺟﻲ‬
‫ﮔم ﭤﻲ وﯾل ﭔوﻟﻲ ﺟون ﺷﺎﺧون ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪ ،‬اھﺎ ﯾﻘﯾﻧن ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ زﺑﺎن ھوﻧدي‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟﻲ اﻟﻔﺎﺑﯾٽ ﻣوھن ﺟو دڙو‪،‬‬
‫ھڙاﭘﺎ ﺳﻣﯾت ھرﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬ﮔﺟرات‪ ،‬راﺟﺳﭤﺎن ۽ اوﭜر ﭘﻧﺟﺎب ﺟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﻲ ﭼ ﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋروج ﺳﻣﯾت ان ﺟﻲ‬
‫ڍر ﻲ ﭘوڻ واري دور ۾ ھن ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ دﻧﯾﺎ‬
‫ﺟﻲ ﭔﯾن ﺧطن ﺳﻣﯾت اوﭜر اﻧڊﯾﺎ طرف ﭤﻲ‪ .‬اوﭜر طرف ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﻣﺎﭤرﯾون ﻟﺗﺎڙي وﭸﻲ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﺳﺎﻣوﻧڊي ﻧﺎري ﺗﺎﺋﯾن ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ان ري ﺗﺎﻣل ۽ ﺳﻧﺳ رت ﭔوﻟﯾن‬
‫۾ ان ﺋﻲ ﮔم ﭤﯾل زﺑﺎن ﺟﺎ ﻟﻔظ ﺳﺎﮘﻲ ﺻورت ۾ ﻣوﺟود آھن‪.‬‬
‫ﺳرﺳوﺗﻲ )ھﺎ ڙو( ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ آﺑﺎد ﭤﯾل ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺟﻲ درﯾﺎﻓت ﺑﮫ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟﻲ ﻧﺷﺎﻧدھﻲ ري ﭤﻲ ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ڍر ﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ان ﺗﮭذﯾب ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟﻲ‬
‫ﻧﺎرن ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺟﺎري رﮐﯾو‪ .‬ﺗﺎزو ﮔﺟرات ۾‬
‫وﯾدڪ دور ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ دوار ﺎ )‪ (Dwarka‬ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ‬
‫ﻣﺎن وﯾدڪ دور ﺗﻲ روﺷﻧﻲ ﭘﺋﺟﻲ ﺳﮕﮭﻲ ﭤو‪ (21).‬ھﻧدن ﺟﻲ‬
‫ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب “ﻣﮭﺎﭜﺎرﺗﺎ” ﻣوﺟب دوار ﺎ “ﺳﻧڌو ﺑﺎدﺷﺎھت”‬
‫)‪ (Sindhu Kingdom‬ﺟو ھ ﺷﮭر ھﯾو‪(22) .‬‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ اﻧﮕرﯾزن طرﻓﺎن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﻧﺎم‬
‫ﻧﮭﺎد دراوڙ ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ ﭘوﯾﺎن ﺟﯾ و ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو‬
‫وﯾو‪ .‬ان ﻣوﺟب ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن ﺎھﮫ ري آﯾل آرﯾن ﺳﻧڌو‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ وارث دراوڙن ﮐﻲ ﺷ ﺳت ڏﺋﻲ اھڙو ﺗﮫ ﻣﺟﺑور‬
‫ﯾو ﺟو ھو ﭜر وارﯾن ﭜﺎرﺗﻲ رﯾﺎﺳﺗن ﮔﺟرات ۽ راﺟﺳﭤﺎن وﻏﯾره‬
‫۾ ﭘﻧﺎھﮫ وﭠڻ ﺑدران ‪ 5‬ﭜﺎرﺗﻲ رﯾﺎﺳﺗون ﻟﺗﺎڙي وﭸﻲ ‪ 2‬ھزار‬
‫ﻠوﻣﯾ ر ﭘري ﺗﺎﻣل ﻧﺎڊو ۾ ﭘﻧﺎھﮫ وﭠﻲ وﯾﮭﻲ رھﯾﺎ‪ .‬دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫‪82‬‬
‫۾ ﺟﻧﮓ ﺳﺑب اھڙي ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﺟو ﻣﺛﺎل ﻧﮫ ﭤو‬
‫ﻣﻠﻲ ﺗﮫ ﺟﻧﮓ ﺳ ﯾل ﯾﺎ ﺷ ﺳت ﮐﺎڌل ﻣﺎﭨﮭو ﭜر وارﯾن رﯾﺎﺳﺗن ۾‬
‫ﭘﻧﺎھﮫ وﭠڻ ﺑدران ‪ 5‬رﯾﺎﺳﺗون ﻟﺗﺎڙي ‪ 2‬ھزار ﻠوﻣﯾ ر ﭘري ھﻠﯾﺎ‬
‫وﯾﺎ ھﺟن ۽ ﺳﻧدن ﺑﺎﻗﯾﺎت ﺟو اﻧﮭن وچ وارﯾن رﯾﺎﺳﺗن ۾ وﺑﮫ‬
‫وﺟود ﻧﮫ ﻣﻠﻧدڙ ھﺟﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﯾل ﺎﻓﻲ ﺷﯾون اﺳﺎن ﮐﻲ دراوڙي‬
‫ﻠﭼر ۾ ﻧﮫ ﭤﯾون ﻣﻠن‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﭼﯾس ﺑورڊ‪،‬‬
‫ﺳواﺳﺗﯾ ﺎ ﺟﺎ ﻧﺷﺎن‪ ،‬ﯾوﮔﺎ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ۽ ان دور ﺟﻲ دﯾوﯾن ۽‬
‫دﯾوﺗﺎﺋن ﺟون ﻣورﺗﯾون ۽ وھﻧﺟڻ ﺟﺎ وڏا ﺣوض دراوڙي ﻠﭼر‬
‫ﺳﺎن ﻣﺷﺎﺑﮭت ﻧﮫ ﭤﺎ رﮐن‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﺟون ﻲ ﺑﮫ ﻧﺷﺎﻧﯾون ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ۾ ﻧﮫ ﻣﻠڻ‬
‫ان ﺟو ﺛﺑوت آھﻲ ﺗﮫ ھن ﺗﮭذﯾب ﺳﺎن دراوڙي ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ﺟو‬
‫وﺑﮫ ﺗﻌﻠق ﻧﮫ ھو‪ 1900 .‬ق م ﮐﺎن ﭘو ِء ﺟﯾ ڏھن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﻣﺎن ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﺋﻲ ھﺎ ﺗﮫ ان دراوڙي ﺧطﻲ ﻣﺎن‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﯾل ﻣﮭرن‪ ،‬ﺗور ﺟﻲ و ن‪ ،‬ﮐﺎڌي‬
‫ﺧوراڪ ۾ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾﻧدڙ ﺳﺎﻣﺎن‪ ،‬ھﺎر ﺳﯾﻧﮕﺎر ﺟﻲ زﯾورن‪،‬‬
‫ﮔﮭرن ﺟﻲ اڏاوت‪ ،‬ﮔﮭ ﯾن ۽ ڊرﯾﻧﯾﺞ ﻧظﺎم ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭔﯾن ﺷﯾن ﺟو و ﺗﮫ ﺛﺑوت ھٿ اﭼڻ ﮔﮭرﺟﻲ ھﺎ‪.‬‬
‫اﻧﺳﺎﻧﻲ ﻋﻠم ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﭜﺎرت ﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت‪ ،‬ﻟ رﯾﭼر ۽ ﻟوڪ‬
‫ورﺛﻲ ۾ آرﯾﺎﺋﻲ ۽ دراوڙي ڌار ڌار ﻧﺳﻠن ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ وﺑﮫ‬
‫ﺗﺿﺎد ﯾﺎ را ُء ﻣوﺟود ﻧﺎھﻲ‪ .‬دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﭔﯾن ﻣﻌﺎﺷرن واﻧﮕر ﭜﺎرﺗﻲ‬
‫ﻣﻌﺎﺷري ۾ ﺑﮫ طﺑﻘﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﮫ ﺗﺿﺎد ﻣوﺟود آھن‪ ،‬ﭘر ﻧﺳﻠﻲ‬
‫را ُء ڏﺳڻ ۾ ﻧﮫ ﭤو اﭼﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ و ﺑﮫ‬
‫ﺑﭨﺎﺋﻲ ﭼﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﺗﮫ ڏﮐڻ ﭜﺎرت ﺟﺎ رھواﺳﻲ ۽ اﺗر ﭜﺎرت ﺟﺎ‬
‫رھواﺳﻲ ن اﻟﮗ اﻟﮗ ﻧﺳﻠن ﺟﻲ ﻧﻣﺎﺋﻧدﮔﻲ ن ﭤﺎ‪ .‬ﻣﺎھرن‬
‫ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺟﺎ ﺎرڻ ﺎ‬
‫وڏي ﭔوڏ‪ ،‬ﻣﺎﺣوﻟﯾﺎﺗﻲ ﺗﺑدﯾﻠﯾون ﯾﺎ ﺳو ﮭڙو ﺗﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ ﭤو‪ ،‬ﭘر‬
‫ان ﮐﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد ﯾورﭘﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺎن ﺟوڙڻ ﻏﻠط ﭤﯾﻧدو‪.‬‬
‫ﭜﺎرت ﺳﻣﯾت دﻧﯾﺎ اﻧدر ﭤﯾل ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اھو ﺛﺎﺑت‬
‫ﯾو وﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ دراوڙن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب‬

‫‪83‬‬
‫ ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺣﻣﻠو ري‬،‫ﻧﮫ ھﺋﻲ‬
‫ ﭘر ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ وڏﯾن ﭔوڏن ﺑﻌد ﺷﮭري‬.‫ﺗﺑﺎھﮫ ري ﮀڏﯾو‬
‫ ﺟﻧﮭن ﺟﺎ‬.‫ﻣر ز ﺗﺑﺎھﮫ ﭤﯾڻ ﮐﺎن ﭘو ِء وﯾدڪ دور ۾ داﺧل ﭤﻲ‬
‫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﺋﻲ‬.‫وﯾدڪ ﻟ رﯾﭼر ۾ ﺛﺑوت ﻣوﺟود آھن‬
.‫وﯾد ﻟﮑﯾﺎ ۽ ھﻧدو ڌرم ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) Overview of Dravidian
languages". Encyclopædia Britannica.
Retrieved 4 July 2018.
(2) West, Barbara A. (1 January
2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia
and Oceania. Infobase Publishing.
p. 713. ISBN 978-1-4381-1913-7.
(3) Parpola, Asko (1994). Deciphering the
Indus script. New York: Cambridge
University Press. ISBN 978-0-521-43079-1.
(4) Parpola, Asko (2015), The Roots of
Hinduism. The Early Arians and the Indus
Civilization, Oxford University Press
(5) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why
these three Hypotheses are no longer
tenable, Pp:14-15
(6) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why

84
 these three Hypotheses are no longer
tenable, Pp:6
(7) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why
these three Hypotheses are no longer
tenable, Pp:7
(8) Trautmann, Thomas R. (2005). The Aryan
Debate. New Delhi: Oxford University
Press. Pp:20-30
(9) http://indiatoday.intoday.in/story/indians-
are-not-descendants-of-aryans-
study/1/163645.html
http://timesofindia.indiatimes.com/india/Ary
an-Dravidian-divide-a-myth-
Study/articleshow/5053274.cms
http://hinduonline.co/Articles/HinduHistory/
AryanInvasionTheory.html
(10) http://www.dnaindia.com/india/report-
new-research-debunks-aryan-invasion-
theory-1623744
(11) Sindhi, Ruk, Rise of Indus Civilization,
(12) Mait Metspalu, Irene Gallego
Romero, Bayazit
Yunusbayev, Gyaneshwer
Chaubey, Chandana Basu Mallick, Georgi
Hudjashov, Mari Nelis, Reedik Mägi, Ene
Metspalu, Maido Remm, Ramasamy
Pitchappan, Lalji Singh, Kumarasamy
Thangaraj, Richard Villems, and Toomas
Kivisild, Shared and Unique Components

85
 of Human Population Structure and
Genome-Wide Signals of Positive
Selection in South Asia, The American
Journal of Human Genetics, 90, 731–744;
December 9, 2011
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/P
MC3276658/
(13) Tripathi D.N. (2005) A Discourse on
Indo European Languages and Culture,,
Manak Publications Pvt. Ltd, Delhi
(14) ICHR says – No Aryans or Dravidians,
HISTORY: INDIA, JUNE 27, 2006,
http://varnam.nationalinterest.in/2006/06/ic
hr_says_no_aryans_or_dravidi/
(15) https://economictimes.indiatimes.com/o
pinion/interviews/all-indians-have-the-
same-genes-kumarasamy-
thangaraj/articleshow/11324640.cms
(16) https://www.harappa.com/script/danitext
1.html
(17) Lal B.B (2002). The Sarasvatī flows on:
the continuity of Indian culture. Aryan
Books International
(18) Lal B.B (2005). The Homeland of the
Aryans. Evidence of Rigvedic Flora and
Fauna & Archaeology. Aryan Books.
(19) Aurobindo Sri, The Secret of the Veda,
V 10, the Centenary Edition, p 36, 46.
(20) Lal, B. B. "Rigvedic Aryans: The Debate
Must Go On." East and West 48.3 (1998):

86
 441.JSTOR. Web. 28 Jan.
2013.
(21) S.R. Rao, Lost City of Dvaraka, 1999
http://www.thehindu.com/todays-
paper/significant-finds-at-
dwaraka/article1801011.ece
(22) Nagar, Shanti Lal, ed.
(2012). HarivamsaPurana.
p. 555. ISBN 978-8178542188.

87
 ‫ﺑراھوي ۽ دراوڙي ﺗﮭذﯾب وارو ﻣﻔروﺿو‬

‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾﻧدڙ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ‬

‫ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ ﺳﭻ ﺛﺎﺑت رڻ ﻻ ِء ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ رھﻧدڙ ﺑروھﯾن‬
‫ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ َء ﺟو ﺟواز ﻓراھم رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧدن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ دراوڙي ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ زﺑﺎﻧن ﺟﻲ‬
‫ﮔروپ ﻣﻧﺟﮭﺎن آھﻲ ۽ ﺑروھﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﮐﺎن ھن ﺧطﻲ‬
‫۾ رھﺎﺋش ﭘذﯾر آھن‪ .‬ﺳﻧدن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ دراوڙن ﺟﻲ ﭘوﺋﻧﯾرن‬
‫ﻣﺎن آھن‪.‬‬
‫ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ﺟو ﭘﺎ ﺳﺗﺎن اﻧدر ﺗﻣﺎم ﻣﺧﺗﺻر ﺗﻌداد‬
‫‪ 20‬ﻟﮏ ﮐن آﺑﺎد آھﻲ‪ .‬ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺳﻣﯾت اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ۽ اﯾراﻧﻲ‬
‫ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ اﻧدازن ‪ 30‬ﻟﮏ ﮐن ﺑروھﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧڙ رھﺎﺋش ﭘذﯾر‬
‫آھن‪ .‬ﺑروھﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺻوﺑﻲ‪ ،‬ڏﮐڻ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن‪ ،‬اﯾراﻧﻲ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺳﻣﯾت وچ اوﭜر ﺟﻲ ﻋرب رﯾﺎﺳﺗن ۾‬
‫ﺑﮫ ﻣﺧﺗﺻر ﺗﻌداد ۾ رھﺎﺋش ﭘذﯾر آھن‪ (1) .‬ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ھن وﻗت‬
‫اﻧﮭن ﻋﻼﺋﻘن ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﻲ وﭸﻲ ﭤﻲ ﺟﺗﻲ اوﭜر اﯾران ﺟون ﭔوﻟﯾون‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﯾون وﭸن ﭤﯾون‪ .‬ﻣﺎﺿﻲ َء ۾ ﺑروھﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﻻڏاﺋو ﺑرادري‬
‫ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ رھﯾﺎ آھن‪ .‬ﻗدﯾم دور ۾ ﺑروھﯾن ﺟﻲ ﻣﺳﺗﻘل‬
‫رھﺎﺋش ﻧﮫ ھﺟڻ ﺳﺑب ﺳﻧدن ﺗﺎرﯾﺦ ۽ ﭔوﻟﻲ ﺑﺎﺑت ﻲ ﺑﮫ آﮘﺎ ﯾون‬
‫ﺷﺎھدﯾون ﻧﮫ ﻣﻠﻲ ﺳﮕﮭﯾون آھن‪ .‬ﻣﺳﻠﺳل ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب ﺳﻧدن اﺻل‬
‫وطن ۽ ﭔوﻟﻲ ﺑﺎﺑت ﻣوﻧﺟﮭﺎرا ﻣوﺟود آھن‪ .‬ھﻧدن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ‬
‫ﺗﺎﺑن وﯾدن ﺳﻣﯾت زرﺗﺷﺗن ﺟﻲ اوﯾﺳﺗﺎ ﺳﻣﯾت ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗدﯾم ﺗﺎب ۾ ﺑروھﯾن ﺟو وﺑﮫ ذ ر ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪.‬‬
‫ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻗدﯾم دور ۾ ﺎ ﺑﮫ اﺳ رﭘٽ ﻣوﺟود ﻧﮫ رھﻲ‬
‫آھﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺑب ﺳﻧدن ﺑﺎﺑت ﻟﮑت ۾ وﺑﮫ ر ﺎرڊ ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ وﯾﺟﮭڙاﺋﻲ وارن ڏھﺎ ن دوران ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ۾ ﻟﮑڻ‬
‫ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﭤﻲ آھﻲ ۽ ان ﺟﻲ ﺑﺎﺿﺎﺑطﺎ طور ﺗﻲ اﻟﻔﺎﺑﯾٽ )ﻟﭘﻲ(‬
‫ﺟوڙي وﺋﻲ آھﻲ‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫ﺑروھﯾن ﺟﻲ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۾ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺑﺎﺑت ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ ﭤﯾورﯾون‬
‫ﮔردش ھﯾٺ آھن‪ .‬ﺟﻧﮭن ۾ ﭘﮭرﯾن ﭤﯾوري ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﯾورﭘﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھرن ﻗﺎﺋم ﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ دراوڙي ﭔوﻟﯾن‬
‫واري ﮔروپ ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ۽ ﺳﻧدن ﺑﺎﻗﯾﺎت آھن‪ .‬ھو‬
‫ﻣوﺟوده ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۾ ان وﻗت ﮐﺎن رھﻧدڙ آھن‪ ،‬ﺟڏھن دراوڙ ھن‬
‫ﺧطﻲ ۾ رھﺎﺋش ﭘذﯾر ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل‬
‫ﺟﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺑب ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ دراوڙن‬
‫ﺟﻲ اﻟﮗ ﭤﻲ وﯾﺎ‪ .‬ان‬ ‫ﺟﻲ اﺗر اﻧڊﯾﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب ﮐﺎﻧﺋن‬
‫ﻣﻔروﺿﻲ ﺗﺣت ﺑروھﻲ دراوڙن ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻗرار ڏﻧﺎ وﭸن ﭤﺎ‪.‬‬
‫)‪ (3) (2‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭔﻲ ﭤﯾوري ﻣوﺟب ﺑروھﻲ ‪ 13‬ﯾﺎ ‪ 14‬ﺻدي‬
‫ﻋﯾﺳوي دوران ﻣﺳﻠم ﺣ ﻣراﻧﻲ واري دور ۾ اﻧڊﯾﺎ ﮐﺎن ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن‬
‫۾ ﻟڏﭘﻼڻ ري ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ﯾن ﭤﯾوري ﻣوﺟب ﺑروھﯾن ‪1000‬ع ۾‬
‫ﺳﯾﻧ رل اﻧڊﯾﺎ ﮐﺎن ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭼوﭤﯾن‬
‫ﭤﯾوري ﻣوﺟب ﺑروھﻲ اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ ﻣﻠ ن ﺟﺎ اﺻل رھواﺳﻲ‬
‫آھن‪ ،‬اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ ۾ اﯾران‪ ،‬اﺳراﺋﯾل‪ ،‬اردن‪ ،‬وﯾت‪ ،‬اوﻣﺎن ۽ ﭔﯾﺎ‬
‫ﻋرب ﻣﻠ اﭼﻲ وﭸن ﭤﺎ‪.‬‬
‫ﺑرطﺎﻧﯾﮫ ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﻣﺎھر ﺳر ڊﯾﻧس ﺑري )‪) (Denys Bray‬ﺟﻧم‪:‬‬
‫‪ 29‬ﻧوﻣﺑر ‪1875‬ع‪ -‬وﻓﺎت‪ 19 :‬ﻧوﻣﺑر ‪1951‬ع( ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ۽‬
‫ﮔراﻣر ﺗﻲ ﺎﻓﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺋﻲ‪ .‬ﭘﺎڻ ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ آ ِء‬
‫ﺳﻲ اﯾس آﻓﯾﺳر ھﯾو‪ .‬ھن ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﺣﺳب ﻧﺳب ﺑﺎﺑت‬
‫ﺟﮭﮫ ﭤﯾورﯾون ﭘﯾش ﯾون‪ .‬ﺳﻧدس را ِء ﻣوﺟب ﺟڏھن ﯾوﻧﺎﻧﯾن‬
‫‪ 326‬ق م ۾ ﺧراﺳﺎن ۽ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو ﺗﮫ ان وﻗت‬
‫ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﺟﻲ ھﯾﻠﻣﻧڊ ﻣﺎﭤري ۾ رھﻧدڙ‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬ﺑروھﻲ ان ﻣﺎﭤري ﮐﻲ ﺑروﺋﻧﺎ )‪ (Baroyana‬ﺳڏﯾﻧدا ھﺋﺎ‪.‬‬
‫اھو ﻧﺎﻟو اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﺑروﺋﻧﺎ ﻣﺎن ﺗﺑدﯾل ﭤﻲ ﺑروھﻲ ﺑﭨﺟﻲ وﯾو‪ .‬ﺳر‬
‫ڊﯾﻧس ﺑري ﻣوﺟب ﺑروھﯾن ﺟو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺳﺎن‬
‫ﻻﮘﺎﭘﯾل ھﺟڻ ﺑﺎﺑت وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪(5) (4) .‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﯾﺗرن ﺋﻲ ﻣﺎھرن ﺟﻲ را ِء آھﻲ ﺗﮫ ﺑروھﻲ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﯾﺎ ﻣوﺟوده ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﮐﺎن رھﺎﺋش‬
‫ﭘذﯾر ﻧﮫ آھن‪ .‬ﭘر ھﻧن ‪ 10‬ﯾﺎ ‪ 13‬ﺻدي ﻋﯾﺳوي ۾ ﻣوﺟوده‬
‫ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻋﻼﺋﻘن ۾ اﭼﻲ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ‬

‫‪89‬‬
‫ﻟﺳﺎﻧﯾﺎت ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺟوزف اﯾرون اﯾﻠﻔﻧﺑﯾن ﻣوﺟب ﺑروھﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﻗداﻣت ﺟو و ﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪ (6) .‬ﭘروﻓﯾﺳر‬
‫ڊا ر ﺟوزف اﯾرون اﯾﻠﻔﻧﺑﯾن )ﺟﻧم‪ 16 :‬ﺳﯾﭘ ﻣﺑر ‪ -1920‬وﻓﺎت‪:‬‬
‫‪ 8‬ﺟون ‪1987‬ع( ﺑﻠوﭼﻲ ﭔوﻟﻲ ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻧدڙ ﻣﺎھرن ۾ ﺷﺎﻣل‬
‫آھﻲ‪ (7) .‬ڊا ر ﺟوزف ﻣوﺟب ﺑروھﯾن ﺟﻲ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۾‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﺛﺎﺑت ﻧﮫ ﭤﻲ ري‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﻓراﻧس ﺟو ﻟﺳﺎﻧﯾﺎت ﺟو ﻣﺎھر ﺟﯾوﻟس ﺑﮫ ‪1924‬ع ۾‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق دوران ﺳﺎﮘﻲ ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗو‪ .‬ﺟﯾوﻟس )ﺟﻧم‪ :‬ﭘﺋرس‬
‫ﭘﮭرﯾن ﻣﺋﻲ‪ -1880 ،‬وﻓﺎت‪ 29 :‬ﻧوﻣﺑر ‪1953‬ع( آرﯾن‬
‫ﻣﻔروﺿﻲ ﺳﻣﯾت اﯾراﻧﻲ‪ ،‬دراوڙي ۽ ﻣﯾراﭠﻲ ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﻧدڙ ﻣﺎھرن ۾ ﺷﺎﻣل آھﻲ‪(8) .‬‬
‫ﺑراھوي ﭔوﻟﻲ ﺳﻣﯾت ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ زﺑﺎﻧن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﺳر ڊﯾﻧس‬ ‫ﻧدڙ ﻣﺎھر ﻧور اﺣﻣد ﭘﯾر ﺎﭨﻲ ﻣوﺟب ﺟﯾﺗوﭨﯾ‬
‫ﺑري‪ ،‬ڊا ر ﻋﺑداﻟرﺣﻣﺎن ﺑروھﻲ‪ ،‬ڊا ر ﻋﺑداﻟرزاق ﺻﺎﺑر‪،‬‬
‫ڊا ر ﺟﺎوﯾد اﺧﺗر ۽ ڊا ر ﻧذﯾر اﺣﻣد ﺷﺎ ر‪ ،‬ﺑروھﻲ زﺑﺎن‬
‫ﮐﻲ دراوڙي زﺑﺎن ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ ۽ ان ﭤﯾوري ۾ وﺑﮫ ﺷ ﻧﺎھﻲ‪.‬‬
‫ﭘر ﻣﺎن ﺳﻣﺟﮭﺎن ﭤو ﺗﮫ ﺑروھﻲ ۽ ﺑﻠوچ ﺳﺎﮘﻲ ﻧﺳل ﺳﺎن واﺳطو‬
‫رﮐﻧدڙ آھن‪ .‬ﺑﻠوﭼﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﻣ ران رﺳﺗﻲ داﺧل ﭤﯾﺎ‪ ،‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫ﺑروھﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﭼﺎﻏﻲ رﺳﺗﻲ داﺧل ﭤﯾﺎ ۽ ھﻧن ﻗﻼت ﺟﻲ دراوڙ‬
‫ﺣ ﻣراﻧن ﮐﻲ ﺷ ﺳت ڏﻧﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد دراوڙ ۽ ﺑروھﻲ ﻣ ﻲ‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﺎ رﺷﺗﯾدار ﺑﭨﺟﻲ وﯾﺎ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺋ ﻲ ﺟﻲ ﭔﻧڌﭨن ۾ ﭔڌﺟﻲ ھ‬
‫دراوڙن ۽ ﺑﻠوﭼﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ۾ ﻣ ﻲ ﻣﺎﺋ ﻲ ﺳﺑب ھ ﻧﺋﯾن ﭔوﻟﻲ‬
‫ﺑروھﻲ ﺟﻧم ورﺗو‪ .‬ﻧور اﺣﻣد ﭘﯾر ﺎﭨﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ان ﭤﯾوري ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﺎﯾت ۾ دﻟﯾل ڏﯾﻧدي ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ﺑروھﻲ ﻗﺑﯾﻠن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻋﻼﺋﻘن ۾ ﻣﺧﺗﻠف زﺑﺎﻧون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ آھن‪.‬‬
‫ھن ﻣوﺟب ﺧﺎران‪ ،‬واﺷ ۽ ﻣ ران ﺟﺎ ﻣﺣﻣد ﺣﺳﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺳوﻟﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻼزﺋﻲ ۽ ﻣﯾﻧﮕل ﻗﺑﯾﻼ ﺑﻠوﭼﻲ ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾن ﭤﺎ‪ ،‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫ﻧوﺷ ﻲ‪ ،‬ﻗﻼت ۽ ﺳوراب ۾ ﺳﺎﮘﯾﺎ ﻗﺑﯾﻼ ﺑروھﻲ زﺑﺎن ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ‬
‫ھزار ﺳﺎل‬ ‫آھن‪ .‬ﻧور اﺣﻣد ﭘﯾر ﺎﭨﻲ ﻣوﺟب ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ھ‬
‫اڳ ﺑﻠوﭼﻲ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻲ ۽ دراوڙي ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ﻣﯾﻼپ ﮐﺎن ﭘو ِء ﺟﻧم‬
‫ورﺗو‪(9) .‬‬

‫‪90‬‬
‫ﺟﺳ س ﺧداﺑﺧش ﻣري ﺑروھﯾن ﮐﻲ ﺑﻠوﭼن ﺟو آﮘﺎ و ﻗﺑﯾﻠو ﻗرار‬
‫ڏﯾﻧدي ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ﻗﻼت ﺟﺎ ﺣ ﻣران ﺧﺎﻧدان ﭘﻧﮭﻧﺟن ﻧﺎﻟن ﺟﻲ‬
‫ﭘوﯾﺎن ﺑﻠوچ ﻟﻔظ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﻧدا ھﺋﺎ‪ ،‬ﺳﻧدس ﻣوﺟب ﺑروھﯾن ۾‬
‫ﺟﮭﮫ دراوڙي رت ﺑﮫ ﻣﻠﯾل آھﻲ‪ (10) .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻧﺻﯾر ﺑروھﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺎب ۾ ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ ﺑروھﻲ دراوڙ ﻧﮫ آھن‪ ،‬ﭘر ﺑﻠوچ ۽‬
‫ﺋﻲ ﻧﺳل ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ اھن‪ (11) .‬ﺧﺎن آف‬ ‫ﺑروھﻲ ھ‬
‫ﻗﻼت ﺟﻲ ﺣ وﻣت ۾ وزﯾر رھﻧدڙ آﺧوﻧد ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺣﻣد ﺟو‬
‫‪1659‬ع ۾ ﻟﮑﯾل ﺗﺎب ردﮔل ﻧﺎﻣ )’‪(Kurdgal Namik‬‬
‫ﺗﺎزو ھٿ آﯾو آھﻲ‪ ،‬ﺟﻧﮭن ۾ ﻟﮑﯾل آھﻲ ﺗﮫ ﺑﻠوچ ۽ ﺑروھﻲ ھ ﺋﻲ‬
‫ﺧﺎﻧدان ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو آھن‪ .‬ﺗﺎب ﻣوﺟب ﺑﻠوچ رد آھن ۽ ﺑروھﻲ‬
‫ﻗﺑﯾﻠو آھن‪ .‬ﺗﺎب ۾ ان دﻋوى ﺟﺎ ﻲ ﺑﮫ‬ ‫ﺑﮫ ردن ﺟو ھ‬
‫ﺛﺑوت ﻧﮫ ڏﻧﺎ وﯾﺎ آھن‪(12) .‬‬
‫ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ﺗﺎرﯾﺧدان ﻣﯾر ﮔل ﺧﺎن ﻧﺻﯾر‪ ،‬آﻏﺎ‬
‫ﻧﺻﯾر ﺧﺎن اﺣﻣدزﺋﻲ‪ ،‬ﺣﺎﻗل ﺧﺎن ﻣﯾﻧﮕل‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺣﻣد ﻟﮭري ۽‬
‫ﻣﯾر ﺧداﺑﺧش ﻣري ﻋرب ﺗﺎرﯾﺧداﻧن‪ ،‬ﺟﺎﮔراﻓﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ۽‬
‫ورﺳ ن ﺟﻲ ﺗﺎﺑن ﻣﺎن اﺧذ ﯾل ﺛﺑوﺗن ﺑﻌد ان ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗﺎ‬
‫آھن ﺗﮫ ﺑراھوي ﭔوﻟﻲ ﺗوراﻧﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺧﺎﻧدان ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ‬
‫آھﻲ ۽ ﺗوراﻧﻲ ﭔوﻟﯾون آرﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﺧﺎﻧدان ”ﺗر و آرﯾن“ ﺳﺎن‬
‫ﺗﻌﻠق رﮐن ﭤﯾون‪ .‬ﻣﭤﯾن ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ۾ ﻓﺎرﺳﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻠوﭼﻲ‪ ،‬ﭘﺷﺗو‪ ،‬ﺳﻧڌي ۽ ﺳراﺋﯾ ﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟﺎ ﯾﺋﻲ ﻟﻔظ ﺷﺎﻣل‬
‫آھن‪ .‬اھو ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟو ﺛﺑوت آھﻲ ﺗﮫ ﺑراھوي آرﯾن ﭔوﻟﯾن واري‬
‫ﺧﺎﻧدان ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ زﺑﺎن آھﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎد وا ِء ڊي اﯾن اي ھﯾﭘﻠو ﮔروپ‬ ‫ﺑروھﯾن ﺟﺎ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫‪ 35 ) R1a1a-M17‬ﺳﯾ ڙو ﮐﺎن ‪ (09 .39‬ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐن‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺟو ﺗﻌﻠق ﺳﯾﻧ رل ۽ ﺳﺎﺋوٿ اﯾﺷﯾﺎ ﺳﺎن‬ ‫ﭤﺎ‪ .‬اﻧﮭن ﺟﯾﻧﯾ‬
‫آھﻲ‪ .‬ان ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺑروھﯾن ﺟو ﻻﮘﺎﭘو ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﺧﺎﻧﮫ ﺑدوش‬
‫اﻧڊو اﯾراﻧﯾن ﮔروپ ﺳﺎن آھﻲ‪(14) (13) .‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ دراوڙي آﺑﺎدي ﺳﺎن وڏي‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ رﮐﻧدڙ ﻧﮫ آھن‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧدن‬ ‫ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬

‫‪91‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺳﻣﯾت اﻧڊو اﯾراﻧﯾن ﭔوﻟﯾون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺳﺎن وڌﯾ وﯾﺟﮭڙاﺋپ رﮐﻧدڙ آھن‪(15) .‬‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ﺑروھﻲ اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ ﻣﻠ ن ﺟﺎ اﺻل‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫رھواﺳﻲ آھن‪ ،‬اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ ۾ اﯾران‪ ،‬اﺳراﺋﯾل‪ ،‬اردن‪ ،‬وﯾت‪،‬‬
‫اﭼﻲ وﭸن ﭤﺎ‪ (16) .‬ﺑروھﯾن ﺟو‬ ‫اوﻣﺎن ۽ ﭔﯾﺎ ﻋرب ﻣﻠ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫ﺑﻧﯾﺎد ‪ Y Haplogroup‬آھﻲ‪ ،‬ﺳﻧدن ﺟﯾﻧﯾ‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟن ﭘﺎڙﯾﺳرﯾن ﺳﻧڌﯾن‪ ،‬ﺑﻠوﭼن ۽ ﻣ راﻧﯾن ﺳﺎن ﻣﻠﻧدڙ آھﻲ‪.‬‬
‫آﻣرﯾ ﺎ ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ﻟﺳﺎﻧﯾﺎت ﺟﻲ ﻣﺎھر ڊﯾوڊ اﻟﭘﯾن ) ‪David‬‬
‫ﭔوﻟﯾن )‪Proto-‬‬ ‫‪ (McAlpin‬دراوڙي ۽ ﭘرو و اﯾﻠﻣﯾ‬
‫‪ (Elamitic‬ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ان ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗو آھﻲ ﺗﮫ ﺑروھﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ اﺻل ۾ دراوڙي زﺑﺎن ﻧﮫ آھﻲ‪ .‬ڊﯾوڊ اﻟﭘﯾن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ‬
‫زﺑﺎن اﯾران ﺟﻲ ﻗدﯾم ﺗﮭذﯾب اﯾﻼم ﺟﻲ ڏﮐڻ اوﻟﮭﮫ واري ﭘرو و‬
‫زﯾﮕروﺷﯾن ﭔوﻟﻲ )‪ (Proto-Zagrosian‬واري ﺧﺎﻧدان ﺟﻲ‬
‫اﻟﮗ ﺷﺎخ آھﻲ‪ .‬ڊﯾوڊ اﻟﭘﯾن اﯾران ﺟﻲ ﭘرو و اﯾﻼﻣﻲ ﭔوﻟﻲ ﮐﻲ‬
‫ﭘرو و دراوڙي زﺑﺎن ﺟﻲ ﭜﯾڻ ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪ (18) (17) .‬ﺳﻧدس‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟون‬ ‫ﭘرو و دراوڙي ۽ ﭘرو و اﯾﻼم ﺟﻲ زﺑﺎﻧن ﮐﻲ ھ‬
‫ﭜﯾﻧرون ﻗرار ڏﯾڻ واري ﻣوﻗف ﺳﺎن ﯾﺋﻲ ﻣﺎھر ﻣﺗﻔق ﻧﮫ آھن‪.‬‬
‫اﯾﻼﻣﻲ زﺑﺎﻧون ‪ 4‬ھزار ق م ۾ ڏﮐڻ اﯾران ﺟﻲ زﯾﮕروس ﺟﺎﺑﻠو‬
‫ﺳﻠﺳﻠﻲ واري ﻋﻼﺋﻘﻲ ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﯾون وﯾﻧدﯾون ھﯾون‪ .‬اھو ﺟﺎﺑﻠو‬
‫ﺳﻠﺳﻠو ﻋراق ﮐﺎن ﺷروع ﭤﻲ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ داﺧل ﭤﺋﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ۾ دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﻣﺧﺗﺻر ﺗﻌداد ۾ ﻟﻔظ ﻣﻠڻ ﺗﻲ‬
‫ان ﮐﻲ دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ۾ ﺷﺎﻣل رڻ ﺗﻲ ﺑﮫ ﯾﺗرن‬
‫ﺋﻲ ﻣﺎھرن ﺳوال اﭤﺎرﯾﺎ آھن‪ .‬ﺳﻧدن ﻣوﺟب ﺑروھﻲ ﻗﺑﯾﻠن ﺟﻲ‬
‫ﻣﺳﻠﺳل ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب ﺳﻧدن ﭔوﻟﻲ ﺗﻲ دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺛر ﻣوﺟود‬
‫آھﻲ‪ .‬اﺻل ۾ ﺑروھﻲ زﺑﺎن ﮐﻲ دراوڙي ﭔوﻟﻲ ﻗرار ڏﯾڻ واري‬
‫ﻣﻔروﺿﻲ ﭘوﯾﺎن ﺑﮫ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ ﺣﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﺣﻘﻘن ﺟو وڏو ھٿ ھﯾو‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﺟڏھن آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﻣﻔروﺿو ﻗﺎﺋم ﯾو وﯾو ۽ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﻧو وﯾو ﺗﮫ ان ﻻ ِء‬
‫ﺿروري ھو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ واري ﻋﻼﺋﻘﻲ ۾ ﺑﮫ ان ﺟو و ﺟواز‬

‫‪92‬‬
‫ﻓراھم ﯾو وﭸﻲ‪ .‬ﺑروھﯾن ﮐﻲ دراوڙي ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﻗرار‬
‫ڏﯾڻ ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ دراوڙي ﺗﮭذﯾب ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ ھ‬
‫وﺷش ھﺋﻲ‪ .‬ان ﭤﯾوري ﺗﺣت ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﯾورﭘﻲ ﭔوﻟﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﺳﻣﯾت اﻧﮕرﯾز ﺎﻣورن دراوڙي ۽ ﺑروھﻲ زﺑﺎن ۾ ھ‬
‫ﺟﮭڙاﯾون ﮘوﻟڻ ﺟون ﯾﺋﻲ وﺷﺷون ﯾون‪ .‬ان ﺳﻠﺳﻠﻲ ۾‬
‫ﺑراھوي ﭔوﻟﻲ ۽ ان ﺟﻲ ﮔراﻣر ﺗﻲ ﯾﺗراﺋﻲ ﺗﺎب ۽ ﻣﻘﺎﻻ ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﺟن ۾ اھو ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ ﺗﮫ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد دراوڙي‬
‫ﻠوﻣﯾ ر‬ ‫ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ھن ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻟڏي ‪ 2‬ھزار‬
‫ڏوراﻧﮭﯾن ﻋﻼﺋﻘﻲ ﺗﺎﻣل ﻧﺎڊو ﯾﻌﻧﻲ ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ۾ وﭸﻲ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر‬
‫ﺋﻲ‪ ،‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧدن ھن ﺧطﻲ ۾ رھﺟﻲ وﯾل ﺑﺎﻗﯾﺎت ۾ ﺑروھﻲ‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﺷﺎﻣل آھن‪ .‬ھﺗﻲ ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ ﺟﯾ ڏھن ﺑروھﻲ‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ واﻗﻌﻲ دراوڙن ﺟﻲ ﻧﮏ ﻣﺎن ھﺋﺎ ﺗﮫ اﻧﮭن ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﭔﯾن ﻋﻼﺋﻘن ﺧﺎص ري‬
‫ﻣوﺟوده ﺳﻧڌ‪ ،‬ﭘﻧﺟﺎب‪ ،‬راﺟﺳﭤﺎن‪ ،‬ﮔﺟرات وﻏﯾره ﻣﺎن ﮀو ﻧﮫ ﻣﻠﻲ‬
‫ﺳﮕﮭﯾﺎ آھن‪ .‬آﺧر ﺎر ﺑروھﻲ ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧڊر ﻗدﯾم دور ﮐﺎن‬
‫ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ اﻧﮭن ﻋﻼﺋﻘن ۾ ﮀو رھﺎﺋش ﭘذﯾر آھن‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ‬
‫اﯾران ۽ اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺳرﺣدن ﺳﺎن ﻣﻠﻧدڙ ﻋﻼﺋﻘﺎ آھن‪.‬‬
‫ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو ﻧﺳﻠﻲ ﮔروﭘن ۾ ﺗﻌﻠق ﺳﺎن وﺑﮫ‬
‫واﺳطو ﻧﮫ ھوﻧدو آھﻲ‪ .‬ﻣﺎﭨﮭن ﺟو وﺑﮫ ﮔروپ ﯾﺎ ﻓرد ﻧﮭن‬
‫ﭔﺋﻲ ﻣﻠ ﯾﺎ ﺧطﻲ ۾ وﭸﻲ رھڻ ﺳﺎن ﺎﻓﻲ وﻗت ﮐﺎن ﭘو ِء اﺗﺎن‬
‫ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ اﺧﺗﯾﺎر ري وﭠﻧدو آھﻲ‪ .‬ﯾﺎ وري ﺻدﯾون ﮔذرڻ ﺑﻌد‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ري وﯾل ﮔروپ ﺟﻲ زﺑﺎن ﻣﭤﺎن ان ﻧﺋﯾن ﻣﻠ ﯾﺎ ﺧطﻲ‬
‫ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر ﮀڏڻ ﺷروع ﻧدي آھﻲ‪ .‬ان ري ﻓﻘط‬
‫ﭔوﻟﻲ َء ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺳﻠن ﯾﺎ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﮔروﭘن وچ ۾‬
‫ﻧﺳﻠﻲ ﮘﺎﻧڍاﭘﻲ ﮐﻲ ﺛﺎﺑت ري ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ‪ .‬ان ري ﺑروھﻲ‬
‫زﺑﺎن ۾ ﻣﺧﺗﺻر اﻧﮓ ۾ دراوڙي ﭔوﻟﯾن ﺟﺎ ﻟﻔظ ھﺟڻ ري ﮐﯾن‬
‫ﻧﺳﻠﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ دراوڙي ﻗرار ڏﺋﻲ ﻧﮫ ﭤو ﺳﮕﮭﺟﻲ‪ .‬ﻧﮫ وري‬
‫ﺑروھﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن ﺟو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺳﺎن و ﻻﮘﺎﭘو ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ھن وﻗت ﺳﻧڌ ۾ رھﻧدڙ ھزارﯾن ﺑروھﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺑراھوي زﺑﺎن‬
‫ﺳﻣﯾت ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙن آھن‪ ،‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧدن وڏو ﺗﻌداد‬

‫‪93‬‬
‫( ﺳﺎﮘﻲ‬20) (19) .‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﺎ ُء ﭔوﻟﻲ ﺑﮫ وﺳﺎري ﭼ و آھﻲ‬
‫طرح ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ رھﻧدڙ ھزارﯾن ﺑروھﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ زﺑﺎن ﺳﻣﯾت‬
‫ ﺑروھﻲ زﺑﺎن ۾‬.‫ﺑﻠوﭼﻲ ﮐﻲ ﺑﮫ ﭔﻲ ﻣﺎدري زﺑﺎن طور ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾن ﭤﺎ‬
‫اڻ ﮘﭨﯾﺎ ﺳﻧڌي ﻟﻔظ ھﺟڻ ﺗﻲ ﮀﺎ اﺳﺎن ان ﮐﻲ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ زﺑﺎن‬
.‫۽ ﺳﻧڌي ﻧﺳل ﻗرار ڏﺋﻲ ﺳﮕﮭون ﭤﺎ‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) International Journal of Dravidian
Linguistics, Volumes 36-37” department of
linguistics, University of Kerala
(2) Venkatesh, Karthik (2017-02-18). “A slice
of south India in
Balochistan”. Livemint.com/
(3) electricpulp.com. “BRAHUI –
Encyclopaedia
Iranica”. www.iranicaonline.org.
(4) Denys Bray, The Brahui Language Part 1,
Brahui Academy, Quetta, 1977
(5) Denys Bray, The Brahui Language Part 2,
Brahui Academy, Quetta, 1978
(6) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why

94
 these three Hypotheses are no longer
tenable, Pp:27-28 (Josef Elfenbein, 1987)
(7) Elfenbein J. H., The Baluchi language: a
dialectology with texts, Royal Asiatic
Society of Great Britain & Ireland; London,
Luzac, 1966
(8) Bloch Jules was a French linguist who
studied Indian languages, and was also
interested in languages in their cultural and
social contexts.
(https://en.wikipedia.org/wiki/Jules_Bloch)
(9) Pirkani Noor Ahmed, Theories about the
Origin of Brahui Language, PP: 90-100,
BRAHUI LANGUAGE Past, Present and
Future, Edited by: Sikander Brohi, Brahui
Academy, Pakistan, Quetta, 2018
(10) Marri Mir Khuda Bakhsh, Searchlights
on Baloches and Balochistan, Royal Book
Company, 1974
(11) Brohi Nasser, Studies in Brahui history,
Pakistan Herald Press, Karachi, 1977
(12) Rahman Tariq, Teaching in Brahui
Language, Pp: 101-203
(13) Underhill, PA; Myres, NM; Rootsi, S;
Metspalu, M; Zhivotovsky, LA; King, RJ;
Lin, AA; Chow, CE; Semino, O; Battaglia,
V; Kutuev, I; Järve, M; Chaubey, G; Ayub,
Q; Mohyuddin, A; Mehdi, SQ; Sengupta, S;
Rogaev, EI; Khusnutdinova, EK;
Pshenichnov, A; Balanovsky, O;
Balanovska, E; Jeran, N; Augustin, DH;

95
 Baldovic, M; Herrera, RJ; Thangaraj, K;
Singh, V; Singh, L; Majumder, P; Rudan, P;
Primorac, D; Villems, R; Kivisild, T
(2010). "Separating the post-Glacial
coancestry of European and Asian Y
chromosomes within haplogroup R1a". Eur.
J. Hum. Genet. 18: 479–84.
(14) Qamar, R; Ayub, Q; Mohyuddin, A; et al.
(May 2002). "Y-Chromosomal DNA
Variation in Pakistan". Am. J. Hum.
Genet. 70: 1107–24.
(15) Pagani, Luca; Colonna, Vincenza; Tyler-
Smith, Chris; Ayub, Qasim (2017). “An
Ethnolinguistic and Genetic Perspective on
the Origins of the Dravidian-Speaking
Brahui in Pakistan”. Man in India. 97 (1):
267–278.
(16) Raheel Qamar, Qasim Ayub, Aisha
Mohyuddin, Agnar Helgason, Kehkashan
Mazhar, Atika Mansoor, Tatiana
Zerjal, Chris Tyler-Smith, and S. Qasim
Mehdi, Y-Chromosomal DNA Variation in
Pakistan, National Center for
Biotechnology Information, U.S. National
Library of Medicine8600 Rockville
Pike, Bethesda MD, 20894 USA, Published
online 2002 Mar 15. Doi: 10.1086/339929
(17) David W. McAlpin, Brahui and the
Zagrosian Hypothesis, Journal of the
American Oriental Society, Vol. 135, No. 3
(July–September 2015), pp. 551-586

96
(18) Bashir Elena, The Brahui Language:
Recovering the Past, Documenting the
Present, and Pondering the Future,
BRAHUI LANGUAGE Past, Present and
Future, Edited by: Sikander Brohi, Brahui
Academy, Pakistan, Quetta, 2018, Pp: 16-
17
‫ ﺑروھﻲ ۽ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ﺟو ﻟﺳﺎﻧﻲ‬،‫( ﻧذﯾر “ﺷﺎ ر” ﺑروھﻲ‬19)
:‫ ﻧﻣﺑر‬،‫ ﺳﻧڌي ادﺑﻲ ﺑورڊ ﭴﺎﻣﺷورو‬،‫ ﻣﺎھﻲ ﻣﮭراڻ‬،‫ﮘﺎﻧڊاﭘو‬
‫ع‬1993 ،2 ،1

‫ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ ﺳﻧڌي‬،‫( ڊا ر داد ﻣﺣﻣد ”ﺧﺎدم” ﺑروھﻲ‬20)

،‫ ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ َء ﺟو ﺑﺎاﺧﺗﯾﺎر ادارو‬،‫ﭔوﻟﻲ َء ۽ ادب ﺟو اﭜﯾﺎس‬
،‫ﺣﯾدرآﺑﺎد‬

97
 ‫اﯾران ۽ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳﻠﻲ ﻣﻔروﺿو‬

‫ھﻧدن ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب رگ وﯾد واﻧﮕر اﯾران ﺟﻲ زرﺗﺷﺗن‬

‫)ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﭘوﭴﺎرﯾن( ﺟو ﭘراﭨﻲ ۾ ﭘراﭨو ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب اوﯾﺳﺗﺎ‬
‫ﻗرار ڏﻧو وﯾﻧدو آھﻲ‪ .‬رگ وﯾد واﻧﮕر ﻓﺎرﺳﻲ زرﺗﺷﺗن ﺟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﺗﺎب اوﯾﺳﺗﺎ ۾ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ھ ﮔروپ ﻻ ِء آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﺟو اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﭤﯾل آھﻲ‪ (1) .‬ﺟﮭﮫ ﻣﺣﻘﻘن اﯾراﻧﻲ زرﺗﺷﺗن ﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب‬
‫اوﯾﺳﺗﺎ )‪ (Avesta‬ﺟﻲ ﻣطﺎﻟﻌﻲ ﺑﻌد اھﺎ را ِء ڏﻧﻲ آھﻲ ﺗﮫ آرﯾﺎ‬
‫اﺻل ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﺗﺎن ھﻧن ﭘرﺷﯾﺎ ﻣوﺟوده اﯾران‬
‫زرﺗﺷﺗن‬ ‫ﻓﺎرﺳﻲ‬ ‫)‪(2‬‬ ‫ﺋﻲ‪.‬‬ ‫ﻟڏﭘﻼڻ‬ ‫طرف‬
‫ﺗﺎب اوﯾﺳﺗﺎ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‬ ‫)‪ (Zoroastrianism‬ﺟو ﻣذھﺑﻲ‬
‫ﺑﺎدﺷﺎھت ﺟﻲ دور ‪224‬ع‪651-‬ع ۾ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو ﻟﮑت ﺟﻲ‬
‫ﺻورت ۾ ﻣﻠﯾو ھو‪ (3) .‬ﻗدﯾم اوﯾﺳﺗﺎ زﺑﺎن ‪ 2000‬ق م ۾ ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﻲ‬
‫وﯾﻧدي ھﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺟدﯾد اوﯾﺳﺗﺎ زﺑﺎن ﺟو وﺟود ھ ھزار ق‬
‫م ۾ ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب اوﯾﺳﺗﺎ ﮭڙي دور ۾ ﺳرﺟﯾو ﯾﺎ ﻟﮑﯾو‬
‫وﯾو‪ .‬ان ﺑﺎﺑت ﻣﺗﺿﺎد راﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟﮭﮫ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺟﻧﮭن وﻗت‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ رگ وﯾد ﺗﺧﻠﯾق ﭤﯾو‪ ،‬ان ﺋﻲ دور ۾ اوﯾﺳﺗﺎ ﺑﮫ ﻟﮑﯾو‬
‫وﯾو‪ .‬ان ﺑﺎﺑت اﭸﺎ ﺎ ﺣﺗﻣﻲ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﻣﻠﻲ ﺳﮕﮭﻲ آھﻲ‪ .‬ﻣﺎھرن‬
‫ﻣوﺟب رگ وﯾد ۽ اوﯾﺳﺗﺎ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻣوﺟود‬
‫آھﻲ‪ .‬ان ﺟو اھوﺋﻲ ﺳﺑب ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ ﭤو ﺗﮫ رگ وﯾد ۽ اوﯾﺳﺗﺎ ﺟﺎ‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﺎ ﭘﺎڙﯾﺳري ھﯾﺎ‪ (4) .‬ﺳﻧدن وچ ۾ ﺳﻣﺎﺟﻲ ۽‬ ‫ﻟﮑﻧدڙ ھ‬
‫واﭘﺎري ﺳطﺢ ﺗﻲ راﺑطﺎ ﻣوﺟود ھﺋﺎ‪ .‬ﻗدﯾم اﯾران ۽ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻧﮫ‬
‫ﻓﻘط ھ ﭔﺋﻲ ﺟﺎ ﭘڙﯾﺳري ﻣﻠ ھﺋﺎ‪ ،‬ﭘر اﺻل ۾ ھﻧن ﺟﺎ اﯾڏا ﺗﮫ‬
‫وﯾﺟﮭﺎ راﺑطﺎ ھﺋﺎ ﺟو ﭴڻ ﺗﮫ ﭔﺋﻲ ﻣﻠ ھ ﭔﺋﻲ ﺟو ﺣﺻو ھﺟن‪.‬‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﭔﻧﮭﻲ ﭔوﻟﯾن طرﻓﺎن‬ ‫ﺳﻧدن ﭔوﻟﯾن ۾ ﺑﮫ ﺎﻓﻲ ھ‬
‫ھ ﭔﺋﻲ ﺟو اﺛر ﻗﺑول رڻ ﻻزﻣﻲ ھﯾو‪.‬‬

‫‪98‬‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﯾورﭘﻲ ﻣﺣﻘﻘن آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ‬
‫ﺳﭻ ﺛﺎﺑت رڻ ﻻ ِء ان ﺟﻲ ﺣﻣﺎﯾت ۾ ﯾﺋﻲ دﻟﯾل ﮔﮭڙﯾﺎ‪ .‬اﻧﮭن ۾‬
‫ھ دﻟﯾل اھو ﺑﮫ ھو ﺗﮫ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو‬
‫ري آﯾل آرﯾﺎ اﯾران رﺳﺗﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ داﺧل ﭤﯾﺎ‪ .‬آرﯾن ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري َء ﺳﻣﯾت اﯾران ۾ ﺑﮫ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬ﺳﻧدن ﻧﺎﻟﻲ ﭘوﯾﺎن‬
‫ﺋﻲ ان ﺧطﻲ ﺗﻲ اﯾران ﻧﺎﻟو ﭘﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ اﯾران ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن آرﯾن‬
‫ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺟو وﺑﮫ واﺳطو ﻧﮫ ھو‪ .‬ھزارﯾن ﺳﺎل اڳ‬
‫ﮐﺎن ﻣوﺟوده اﯾران ﻓﺎرس )ﭘرﺷﯾﺎ( ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺳﭸﺎﺗو وﯾﻧدو‬
‫ھو‪ (5) .‬ﻓﺎرس ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﭘوﯾﺎن ﺋﻲ ﺳﻧدن ﭔوﻟﻲ ُء ﮐﻲ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫وﭠﯾو وﯾﻧدو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾﺋن ﺳﻧڌ وطن ﺟﻲ ﭘوﯾﺎن ﺳﻧڌي‪ ،‬ﭘﻧﺟﺎب‬
‫وطن ﺟﻲ ﭘوﯾﺎن ﭘﻧﺟﺎﺑﻲ ۽ ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن وطن ﺟﻲ ﭘوﯾﺎن ﺑﻠوﭼﻲ ﭔوﻟﻲ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ وطﻧﻲ ﺳﭸﺎﭨپ رﮐﻧدڙ آھن‪ ،‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﻓﺎرس وطن ﺟﻲ‬
‫ﭘوﯾﺎن ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ھزارﯾن ﺳﺎﻟن ﮐﺎن ﻓﺎرس ﺟﻲ ﻗوﻣﻲ ﺳﭸﺎﭨپ‬
‫آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ڏھن ﻗدﯾم دور ۾ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﻗﺑﺿﻲ ﺑﻌد ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻠ اﯾران ﺳڏﯾو وﭸﻲ ھﺎ ﺗﮫ ﺳﻧدن زﺑﺎن ﺑﮫ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑدران اﯾراﻧﻲ‬
‫ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺳﭸﺎﭨپ اﺧﺗﯾﺎر ري ھﺎ‪ .‬ﻓﺎرس ۾ ‪ 600‬ق م‬
‫ﮐﺎن ﺑﺎدﺷﺎھﺗن ﺟو دور ﺷروع ﭤﯾو‪ .‬ﺟﯾ و ﺳﻠﺳﻠو ‪ 20‬ﺻدي َء‬
‫ﺗﺎﺋﯾن ﺟﺎري رھﯾو‪ .‬ﺳﺎﺋرس اﻋظم ‪ 550‬ق م ۾ ﭘﮭرﯾن ﺑﺎدﺷﺎھت‬
‫ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ آﺧري ﺑﺎدﺷﺎھت رﺿﺎ ﺷﺎھﮫ ﭘﮭﻠوي ﺟﻲ‬
‫ھﺋﻲ‪ ،‬ﺟﯾ ﺎ اﯾران ۾ اﺳﻼﻣﻲ طرز ﺣ وﻣت ﻗﺎﺋم ﭤﯾڻ ﺑﻌد‬
‫ﮐﻲ اﯾران ﻧﺎﻟو‬ ‫ﻓﯾﺑروري ‪1979‬ع ۾ ﺧﺗم ﭤﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﻓﺎرس ﻣﻠ‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎھﮫ ﭘﮭﻠوي ﺟﻲ دور ﺣ ﻣراﻧﻲ ۾ ‪1935‬ع ۾ ڏﻧو وﯾو‪.‬‬
‫اﻧدر ﺎﻓﻲ ﻣﺧﺎﻟﻔت ﭘڻ ﺋﻲ وﺋﻲ‪(7) .‬‬ ‫)‪ (6‬ﺟﻧﮭن ﺟﻲ ﻣﻠ‬
‫ھﺗﻲ ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ رﺿﺎ ﺷﺎھﮫ ﭘﮭﻠوي ﮐﻲ آﺧر ﻓﺎرس ﺟو‬
‫ھزارﯾن ﺳﺎل ﭘراﭨو ﻧﺎﻟو ﺑدﻻﺋﻲ اﯾران رﮐڻ ﺟﻲ ﺿرورت ﮀو‬
‫ﭘﯾش آﺋﻲ‪ .‬ان ﭘوﯾﺎن ﺑﮫ ﯾورﭘﻲ ۽ ﻧﺎزي ﺟرﻣﻧﻲ ﺟﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳت‬
‫ﺳوچ ﻣوﺟود ھﺋﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﯾورپ ﺟﻲ ﻣﺣﻘﻘن ۽ ﺧﺎص ري‬
‫ﺟرﻣﻧﻲ ﺟﻲ ھ ﻠر آرﯾن ﮐﻲ دﻧﯾﺎ ﺟو اﻋﻠﻰ ﻧﺳل ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬دﻧﯾﺎ‬
‫ﻣﭤﺎن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺣ ﻣراﻧﻲ ﮐﻲ ﺟﺎﺋز ﻗرار ڏﯾڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‬
‫ﺗﮫ اﯾران ﺟﻲ ﺷﺎھﻲ ﺧﺎﻧدان ﺑﮫ آرﯾن ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ واري ﭤﯾوري‬
‫ﺗﺣت ﭘﺎڻ ﮐﻲ ﺑﺎﻗﻲ دﻧﯾﺎ ﮐﺎن ﺑرﺗر ﺗﺳﻠﯾم راﺋڻ ﻻ ِء ﺳﺎﮘﻲ ﺳوچ‬

‫‪99‬‬
‫ﺟو ﻣظﺎھرو ﯾو‪ .‬ﺟﯾﺋن ﺗﮫ ﯾورﭘﻲ داﻧﺷورن آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ آور‬
‫ﮔروﭘن ﮐﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎﺋﻲ ﻗرار ڏﻧو ھو ۽ اھﻲ ﻋﻼﺋﻘﺎ ﻓﺎرس ﺟﻲ‬
‫ﺳرﺣدن ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل ھﺋﺎ‪ ،‬ان ري آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ واري‬
‫ﺟﺗﺎﺋﯾﻧدي‬ ‫ﺳوچ ﺗﻲ ﻓﺎرس ﺟﻲ ﺷﺎھﻲ ﺧﺎﻧدان ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺣق وڌﯾ‬
‫ﭘﺎڻ ﮐﻲ آرﯾﺎ ﻗرار ڏﯾڻ ﺷروع ﯾو ۽ ﻣﻠ ﺟو ﻧﺎﻟو اﯾران ھﺟڻ‬
‫ﺟو اﻋﻼن ﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟو ﺳر ﺎري ﺳطﺢ ﺗﻲ اﻋﻼن ري‬
‫ﺳﻔﺎرﺗﺧﺎﻧن ذرﯾﻌﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﻠ ن ﮐﻲ ﻓﺎرس ﮐﻲ ان ﻧﺋﯾن ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﺳﺎن ﺗﺳﻠﯾم رڻ‪ ،‬ﺳڏڻ ۽ ﻟﮑڻ ﺟﻲ درﺧواﺳت ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن‬
‫ﺗﻲ ﺟرﻣﻧﻲ ﺑﺎﺿﺎﺑطﺎ طور اﺣﺗﺟﺎج ﯾو ۽ رﺿﺎ ﺷﺎھﮫ ﭘﮭﻠوي ﺟﻲ‬
‫ﺣ وﻣت ﺳﺎن ﺳﻔﺎرﺗﻲ ﺳطﺢ ﺗﻲ اھو ﻣﻌﺎﻣﻠو اﭤﺎرﯾو‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ‬
‫ﺟرﻣﻧﻲ ﺳﻣﺟﮭﻲ ﭘﯾو ﺗﮫ ھو ﺋﻲ دﻧﯾﺎ ﺟو اﻋﻠﻰ ﻧﺳل آرﯾﺎ آھن‪ ،‬ان‬
‫ﻟﻘب ﺗﻲ ﻓﻘط ﺳﻧدن ﺋﻲ ﺣق آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ان ﻣﻌﺎﻣﻠﻲ ۾ روس ﺟﺎ‬
‫ﻣﺣﻘق ﺑﮫ ﭘوﺋﺗﻲ ﻧﮫ رھﯾﺎ ۽ ھو ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ رﯾﺎﺳﺗن ﮐﻲ‬
‫روس ﺟو ﺣﺻو ﻗرار ڏﯾﻧدي آرﯾن ﻧﺳﻠﻲ ﺑرﺗري ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺣق‬
‫ﺟﺗﺎﺋڻ ﻟﮙﺎ‪ .‬اﺻل ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙ ﯾورﭘﻲ ۽ ﺟرﻣن ﻣﺎھرن ۾‬
‫ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺗﻲ ﺑﮫ اﺧﺗﻼف ﻣوﺟود آھن ﺗﮫ آرﯾن ﺟو اﺻل وطن‬
‫ﮭڙو ھو‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﺗﺻور ﺋﻲ وڙ‬
‫ﺗﻲ ﭔڌل ھو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ري ھر ﻣﺎھر ان وڙ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﻓراھم‬
‫رڻ ﻻ ِء ﭔﺋﻲ وڙ ﺟو ﺳﮭﺎرو ورﺗو‪ .‬ﺟرﻣن ﻣﺎھر ﻣﯾ س‬
‫ﻣوﻟر )‪ (Max Muller‬آرﯾن ﮐﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺟو ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ھ ﭔﯾو ﺟرﻣن ﻣﺎھر اﯾﻧڊرﯾﺎس ﻧﯾﮭرﻧﮓ ‪(Andreas‬‬
‫)‪Nehring‬آرﯾن ﮐﻲ ڏﮐڻ روس ﺟو رھواﺳﻲ ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪ .‬ﭔﺋﻲ‬
‫طرف ﺑراﻧڊﺳ ﯾن )‪ (Brandstein‬آرﯾن ﮐﻲ رﻏز اﺳ ﯾﭘﻲ‬
‫)‪ (Kirghiz Steppe‬ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ وﺷش ري ﭤو‪.‬‬
‫ﻧﺎزي ﺟرﻣن آرﯾن ﺟو ﻧﺳل ﺟرﻣن ﻗرار ڏﯾن ﭤﺎ‪ .‬ھ ﭔﺋﻲ ﻣﺎھر‬
‫ﻣورﮔﺎن )‪ (Morgan‬ﻣوﺟب آرﯾﺎ اوﻟﮭﮫ ﺳﺎﺋﺑﯾرﯾﺎ ﺟﺎ رھواﺳﻲ‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺟﯾرازوف )‪ (Jairazhov‬آرﯾن ﮐﻲ اوﻟﮭﮫ‬
‫ﯾﭘﺳﯾن ﺳﻣﻧڊ واري ﻋﻼﺋﻘﻲ ﺟو رھواﺳﻲ ﺛﺎﺑت ري ﭤو‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﭘروﻓﯾﺳر ﻣﯾ ڊوﻧل )‪(Professor Macdonnel‬‬
‫ﻣوﺟب آرﯾﺎ اوﭜر ﯾورپ ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﯾﺎ‪ .‬ڊا ر ﮔﻠﯾ س ‪(dr.‬‬

‫‪100‬‬
.‫ ﻣوﺟب آرﯾﺎ آﺳ رﯾﺎ ﯾﺎ ھﻧﮕري ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﯾﺎ‬Gilex)
‫ﺟﯾ ڏھن آرﯾﺎ واﻗﻌﻲ و ﺣﻘﯾﻘﻲ ﻧﺳﻠﻲ ﮔروپ ھﺟن ھﺎ ۽ اڄ ﺑﮫ‬
‫اﺗﻔﺎق ﺳﺎن زﻧدھﮫ ھﺟن ھﺎ ﺗﮫ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺗﻲ ﭤﯾﻧدڙ ھن ﭴﻧڊاﭘٽ‬
.‫ﺑﻌد ﺧود ﺷﻲ َء ﮐﻲ ﺗرﺟﯾﺢ ڏﯾن ھﺎ‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) Trivedi Aditi, The Aryan Debate,
https://drexel.academia.edu/AditiTrivedi
(2) Dhavalikar, M. K. "Archaeology of the
Aryans." Annals of the Bhandarkar Oriental
Research Institute 87
(2006): 2. JSTOR. Web. 28 July 2013.
(3) Boyce, Mary (1984), Textual Sources for
the Study of Zoroastrianism, Manchester
UP.
(4) Eduljee K. E., Zoroastrian Heritage, 2005-
17
(https://www.heritageinstitute.com/zoroastriani
sm/aryans/index.htm)
(5) https://www.britannica.com/place/Iran
(6) Yarshater Ehsan, When "Persia" became
"Iran, Iranian Studies, Vol. XXII, No.1,
1989.
(7) Majd, Hooman, The Ayatollah Begs to
Differ: The Paradox of Modern Iran, by
Hooman Majd, Knopf Doubleday
Publishing Group, 23 September
2008, ISBN 0385528426, 9780385528429.
p. 161

101
 ‫آرﯾﺎ ﭤﯾوري ۽ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﮔﮭوڙي ﺟو وﺟود‬

‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬

‫واري ﻣﻔروﺿﻲ ۾ اھو ﺑﮫ ﭴﺎﭨﺎﯾو ﺗﮫ ﺣﻣﻠو ﻧدڙ ﮔﮭوڙن ﺟﻲ رﭤن‬
‫ﺗﻲ ﭼڙھﻲ آﯾﺎ ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧدن ﭼوڻ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﮘن ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟون ﺷﺎھدﯾون ﻧﮫ ﻣﻠﯾون آھن‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ وﯾدڪ‬
‫دور ۾ ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟو ﺛﺑوت ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬ﺳﻧدن ﻣوﺟب‬
‫رگ وﯾد ۾ ﮔﮭوڙي ﺟو ذ ر ‪ 200‬ﭜﯾرا ﯾل آھﻲ‪ .‬ان ري‬
‫وﯾدڪ ﺗﮭذﯾب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري واري ﺗﮭذﯾب ﮐﺎن اﻟﮗ ﯾﻌﻧﻲ ﭔﺎھران‬
‫آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ﮔﮭوڙن ﺗﻲ ﭼڙھﻲ ھن‬
‫ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ آور ﭤﯾﺎ‪ .‬ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾‬
‫ﮔﮭوڙو ‪ 1500‬ق م ۾ ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور آرﯾن ﻣﺗﻌﺎرف‬
‫راﯾو‪ .‬آرﯾن ﮔﮭوڙن ﺗﻲ ﭼڙھﻲ ھﺗﺎن ﺟﻲ ڏاﻧد ھ ﻠﯾﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﮐﻲ ﺷ ﺳت ڏﻧﻲ‪ .‬آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙن وٽ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﮐﺎن ﭘو ِء ﮔﮭوڙو ﺋﻲ‬ ‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺛﺑوت ۾ ﭔوﻟﯾن وچ ۾ ھ‬
‫ﺣرف آﺧر ھﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ‬
‫ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري وﻗت ‪ 1500‬ق م ﮐﺎن ﺑﮫ‬
‫ﺳوﯾن ﺳﺎل اڳ ﻣوﺟود آھن‪(1).‬‬
‫ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ )‪ ( Eurasian Steppes‬۾ ﮔﮭوڙي ﮐﻲ ﮔﮭرﯾﻠو‬
‫ﺟﺎﻧور طور ﭘﺎﻟڻ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ‪ 3500‬ق م ۾ ﻣﻠن ﭤﯾون‪(2).‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﺎﮘﻲ ﺋﻲ دور ۾ ﺎﻏزﺳﺗﺎن ﺟﻲ ا ﻣوﻻ ﺻوﺑﻲ‬
‫)‪ (Akmola Province of Kazakhstan‬۾ ﺑﮫ ﮔﮭوڙي ﮐﻲ‬
‫رڻ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ﻣﻠﯾون‬ ‫ﮔﮭرﯾﻠو ﻣﻘﺻدن طور اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫آھن‪ (3).‬ﻋرب ﻣﻠ ن ﯾﻌﻧﻲ وچ اوﭜر ۾ ﮔﮭوڙي ﮐﻲ ﮔﮭرﯾﻠو‬
‫ﺟﺎﻧور طور ﭘﺎﻟڻ ﺟون ﺛﺎﺑﺗﯾون ﺳﺎڍا ‪ 4‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﺗﺎﺋﯾن ﻣﻠن‬
‫ﭤﯾون‪ .‬ﺧﺎص ري ﻗدﯾم ﻋراﻗﻲ ۽ ﻣﺻري ﺗﮭذﯾب ﻣﺎن ﺑﮫ ‪1700‬‬
‫ق م ۾ ﮔﮭوڙي ﮐﻲ ﺳواري ﯾﺎ ﺟﻧﮕﻲ ﻣﻘﺻدن طور ﭘﺎﻟڻ ﺟون‬

‫‪102‬‬
‫ﺛﺎﺑﺗﯾون ﻣﻠﯾون آھن‪ (4) .‬ﺟﻧﮭن وﻗت ﻋراق ۾ ﻣﯾﺳوﭘو ﯾﻣﺎ ۽ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺻر ﺟون ﺗﮭذﯾﺑون ﻋروج ﺗﻲ ھﯾون‪ ،‬ان وﻗت ﻋراق‪ ،‬ﻣﺻر ۽‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن وچ ۾ واﭘﺎري ﻻﮘﺎﭘﺎ ﻗﺎﺋم ھﯾﺎ‪ .‬ان ري‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ واﭘﺎرﯾن ﺟﻲ ذرﯾﻌﻲ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ھن ﺧطﻲ‬
‫۾ ﭘﮭﭼڻ ﺟﻲ اﻣ ﺎن ﮐﻲ رد ري ﻧﮫ ﭤو ﺳﮕﮭﺟﻲ‪ .‬وﯾدڪ دور ۾‬
‫ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ اھو ﻧظرﯾو ﻗﺎﺋم ﻧﮫ ﭤو‬
‫ري ﺳﮕﮭﺟﻲ ﺗﮫ ﮔﮭوڙو آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺟﻲ ذرﯾﻌﻲ ﯾورپ‬
‫ﮐﺎن ھﻧد ۽ ﺳﻧڌ ۾ ﭘﮭﺗو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ‬

‫ﯾﺗراﺋﻲ ﻓزﯾ ل ﺛﺑوت ھٿ آﯾﺎ آھن‪ .‬اھﻲ ﺛﺑوت ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬

‫ھڏن ﺳﻣﯾت اﻧﮭن ﺟﻲ ﻣورﺗﯾن ﺟﻲ ﺻورت ۾ ﻣوﺟود آھن‪ .‬آرﯾن‬
‫ﭤﯾوري ﺟو وڏي ۾ وڏي ﺣﻣﺎﯾﺗﻲ ﺳر ﻣور ﯾﻣر وھﯾﻠر ﭘﺎڻ ان ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫ﺟو اﻗرار ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﻣﺎن اٺ‪ ،‬ﮔﮭوڙو ۽‬
‫ﮔڏھﮫ ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ (6) (5) .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻗدﯾم‬
‫آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﻗدﯾم ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺎﻟﻲ ﺑﻧﮕن‪،‬‬
‫روﭘر‪ ،‬ﻣﺎﻟوان ۽ ﻟوﭤل ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﺎ ھڏا ۽ ڏﻧد ﮘوﻟﻲ ﻟڌا آھن‪.‬‬
‫)‪ (7‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺳﯾﻧﺋر آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ اﯾس ﭘﻲ ﮔﭘﺗﺎ ﺑﮫ ان ﻗﺳم ﺟﺎ‬
‫وڌﯾ ﺛﺑوت ھٿ ﯾﺎ آھن‪(8) .‬‬

‫‪103‬‬
‫ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر اي ﻲ ﺷرﻣﺎ ﮐﻲ ﭿ ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺳر و ﺎڊا ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ھٿ آﺋﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن ﺟﻲ ھﻧﮕري ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾوزوﻻﺟﺳٽ ﺳﻧدور‬
‫ﺑو وﻧﺎﺋﻲ )‪ (Sándor Bökönyi‬ﺑﮫ ﺗﺻدﯾق ﺋﻲ آھﻲ‪ .‬ﻗدﯾم‬
‫دور ۾ ﺟﺎﻧورن ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻣﺗﻌﻠق ﻋﺎﻟﻣﻲ ﺳطﺢ ﺗﻲ اﭤﺎر ﻲ‬
‫ﺳﻣﺟﮭﯾو وﯾﻧدڙ ﻣﺎھر ﺳﻧدور ﺑو وﻧﺎﺋﻲ ﺳر و ﺎڊا ﻣﺎن ﮔﮭوڙن‬
‫ﺟﻲ ﻣﻠﻧدڙ ھڏن ﮐﻲ ﺧﭼر ﯾﺎ ﻧﮭن ﮔڏھﮫ ﺟﻲ ھڏن ﺑدران ﮔﮭرﯾﻠو‬
‫ﺳطﺢ ﺗﻲ ﭘﺎﻟﺟﻧدڙ اﺻﻠﻲ ﮔﮭوڙي ﺟﺎ ھڏا ﻗرار ڏﻧو آھﻲ‪ (9) .‬دﮐن‬
‫ﺎﻟﯾﺞ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﭘﻲ ﻲ ﭤﺎﻣس ۽ ﭘﻲ ﭘﻲ ﺟوﮔﻠ ﺎر ﺳﻧڌو‬

‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺷ ﺎرﭘورا ﻣﺎن ﺑﮫ ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ھٿ‬

‫ﺋﻲ آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭿ ۽ ﺳوراﺷ را ﺟﻲ ﺳرﺣدي ﺳﻧڌو ﻣﺎڳ‬
‫ﻧﺗﺎﺳﻲ ﻣﺎن ﺑﮫ ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﭘﺎﻟﻧﺎ ﺟﺎ ﺛﺑوت ھٿ آﯾﺎ آھن‪ .‬ﻗدﯾم‬
‫آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺟﻲ آر ﺷرﻣﺎ اﺗر ﭘردﯾش ۾ ﷲ آﺑﺎد ﺿﻠﻌﻲ ﺟﻲ‬
‫ﺑﯾﻼن ﻣﺎﭤري ۾ وﻟڌوا ﺟﻲ ﻗدﯾم ﺳﻧڌو ﻣﺎڳ ﺗﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ﺑﺎﻗﯾﺎت ھٿ ﺋﻲ آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ اﯾم ﻲ‬
‫ڍواﻟ ر ﻣڌﯾﺎ ﭘردﯾش ﺟﻲ ﭼﻣﺑﯾل ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎڳ‬
‫ﯾﺎﭤﺎ )‪ (Kayatha‬ﺗﺎن ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ھٿ ﺋﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن ﺟﻲ رﯾڊﯾو ﺎرﺑﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 2450‬ق م ﮐﺎن ‪ 2000‬ق م‬

‫‪104‬‬
‫ﻣﻘرر ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ‪ .‬اﯾم ﻲ ڍواﻟ ر ﻣوﺟب ﯾﺎﭤﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎڳ ﺗﺎن ﻧﮫ ﻓﻘط ﮔﮭوڙن ﺟﺎ ھڏا ھٿ آﯾﺎ آھن‪ ،‬ﭘر ﻣورﺗﯾون ﺑﮫ ھٿ‬
‫ﯾون وﯾون آھن‪ .‬ان دور ۾ ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﭘﺎﻟﻧﺎ ﺋﻲ وﯾﻧدي ھﺋﻲ‪.‬‬
‫)‪(10‬‬
‫ﻣﺎﺋﯾ ل ڊاﻧﯾﻧو آرﯾن ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ وﺟود‬
‫ﺳﺎن ﺳﻠﮭﺎڙڻ واري ﺧﯾﺎل ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ دور ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟو ﺳﺑب ھن ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن‬
‫ﺟﻲ ﭜر وارن ﻋﻼﺋﻘن ﺳﺎن واﭘﺎري ﻧﺎﺗﺎ ھﺋﺎ‪ .‬اﻧﮭن واﭘﺎري ﻻﮘﺎﭘن‬
‫ذرﯾﻌﻲ ﮔﮭوڙو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ ﺋﻲ ھﺗﻲ ﻣﺗﻌﺎرف ﭤﯾو‪.‬‬
‫ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺳﭻ ﺛﺎﺑت رڻ ﻻ ِء ﻲ ﺑﮫ ﺑﻧﯾﺎد ﻓراھم ﻧﮫ ﭤﻲ‬
‫ري‪ .‬ھن آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙﯾﻧدڙن ﺟﻲ ان دﻋوى‬
‫ﮐﻲ ﺑﮫ رد ﯾو آھﻲ ﺗﮫ رگ وﯾد ۾ وﯾدڪ دور ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫وڏي اﻧﮓ ۾ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟو ذ ر ﭤﯾل آھﻲ‪ .‬ﻣﺎﺋﯾ ل ڊﯾﻧﯾﻧو ﻣوﺟب‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن رگ وﯾد ﺟﻲ ﻏﻠط ﺗﺷرﯾﺢ ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ رگ وﯾد ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ وڏي اﻧﮓ ۾ ﻣوﺟود ھﺟڻ ﺑدران‬
‫ان ﮐﻲ ﻋﻼﻣﺗﻲ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو آھﻲ‪(11) .‬‬
‫ﻧﮫ ﻓﻘط ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎڳ ﺳر و ﺎڊا ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ڌارڻ ﺟون‬
‫ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻣﻠﯾون آھن‪ ،‬ﭘر راﺟﺳﭤﺎن ﺟﻲ ﺑﯾﮕور‪ ،‬آراوﻟﻲ ﺟﺎﺑﻠو ﺳﻠﺳﻠﻲ‬
‫ﻣﺎن ﺑﮫ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ‪4500‬‬
‫ق م ﺟﺎ آھن‪ .‬راﺟﺳﭤﺎن ﺟﻲ آراوﻟﻲ ﺟﺎﺑﻠو ﺳﻠﺳﻠﻲ ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ﻣﻠﯾل ﺑﺎﻗﯾﺎت‪ ،‬دﻧﯾﺎ ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﮔﮭرﯾﻠو اﺳﺗﻌﻣﺎل طور‬
‫ﺑﺎﻗﯾﺎت ﺟﻲ ھم ﻋﺻر ﯾﻌﻧﻲ ﺳﺎڍا ﭼﺎر ھزار ﺳﺎل اڳ ﺟﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤو ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ۾ ﮔﮭوڙو ﭔﺎھران آﯾل آرﯾﺎ‬
‫ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ آورن ﻣﺗﻌﺎرف ﻧﮫ راﯾو‪ ،‬ﭘر ﮔﮭوڙو ‪ 1500‬ق‬
‫م ﮐﺎن ﺑﮫ اڳ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﺧطن ﻣﺎن واﭘﺎر ﺟﻲ ذرﯾﻌﻲ ھﺗﻲ‬
‫ﭘﮭﺗو ھو‪ .‬ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ راﭨﺎ ﮔﻧداﺋﻲ ﺟﻲ‬
‫ﮐو ﺎﺋﻲ ﻣﺎن ﺑﮫ اي ﺟﻲ راس )‪ (E. J. Ross‬ﮐﻲ ﮔﮭوڙي ﺟﺎ ڏﻧد‬
‫ﻣﻠﯾﺎ آھن‪(12) .‬‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎرن آر ﯾﺎﻻﺟﺳ ن ﺳﯾوﯾل )‪ (Sewell‬۽ ﮔوھﺎ )‪(Guha‬‬
‫‪1931‬ع ۾ رﭘورٽ ﯾو ﺗﮫ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺗﺎن‬

‫‪105‬‬
‫ﺑﮫ ﮔﮭوڙي ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬اھڙي طرح ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر‬
‫ﭜوﻻﻧﺎٿ )‪1963 (Bholanath‬ع ۾ رﭘورٽ ﯾو ﺗﮫ ھڙاﭘﺎ‪،‬‬
‫روﭘر ۽ ﻟوﭤل ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﺑﮫ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ‬
‫ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ واري دور ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ﺑﺎﺑت ﭔﯾو وڏو ﺛﺑوت ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺟﻲ اﯾﭻ‬
‫ﻣﯾ ﻲ )‪ (E.J.H Mackay‬ﮐﻲ ‪1938‬ع ڌاري ھٿ آﯾو‪ ،‬ﮐﯾس‬
‫ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ھ ﭠ ر ﺗﻲ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ﻣورﺗﻲ ﻣﻠﻲ‪ (13) .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ھڏن‪ ،‬ڏﻧدن ۽ ﻣورﺗﯾن ﺟﻲ ﯾﺗراﺋﻲ ﺛﺑوت ھٿ آﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟن ۾‬
‫ﭼﻣﺑﺎ ﻣﺎﭤري ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺗﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﺎ ھٿ آﯾل‬
‫ھڏا ‪ 2450‬ق م ﺟﺎ آھن‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺳوات ﻣﺎﭤري‪ ،‬ﮔوﻣﻼ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟوان ۽ ﭔﯾن ھﻧڌن ﺗﺎن ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ﺟﺎ آﺛﺎر ﻣﻠﯾﺎ آھن‪(15) (14) .‬‬
‫ﭜﺎرﺗﻲ رﯾﺎﺳت اﺗرﭘردﯾش ﺟﻲ ﭜﺎﮘﭘت ﺿﻠﻌﻲ ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎڳ ﺳﻧوﻟﻲ )‪ (Sinauli‬ﻣﺎن ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ﮔﮭوڙي‬
‫رٿ )‪ (chariot‬ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﻧوﻟﻲ ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﮔﮭوڙي‬ ‫ﺟﻲ ھ‬
‫ﺟﻲ رٿ ﮐﻲ ﻣﺎھر اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ اھﻣﯾت ﻻﺋق ﻗرار ڏﺋﻲ رھﯾﺎ آھن‪.‬‬
‫ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ۾ ھﻲ ﭘﮭرﯾون ﻣﺎڳ آھﻲ‪ ،‬ﺟﺗﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ‬
‫رٿ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ (16) .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ھﻲ ﻣﺎڳ ‪ 2200‬ق‬
‫م ﺟو آھﻲ‪ .‬ﺳﻧوﻟﻲ ﻣﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ رٿ ﻣﻠڻ ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤو ﺗﮫ‬
‫ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﮐﺎن ‪ 700‬ﺳﺎل اڳ ﺑﮫ اﻧڊﯾﺎ ۾ ﮔﮭوڙو ﻧﮫ‬
‫ﻓﻘط ﭘﺎﻟﯾو وﯾﻧدو ھو‪ ،‬ﭘر ﺳواري ﻻ ِء ﺑﮫ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﭤﯾﻧدو ھو‪(17).‬‬
‫ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﭘﯾراڪ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺗﺎن ﺑﮫ ﮔﮭوڙي ﺟﺎ آﺛﺎر ﻣﻠﯾﺎ‬
‫آھن‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﭘﯾراڪ ﺟﻲ ﻓرﯾﻧﭻ‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل ﻣﺷن ﺟﻲ ﯾم ﺟﯾن ﻣﯾري ﯾﺳل ﺟﻲ ﺳرﺑراھﻲ ۾‬
‫ﮐو ﺎﺋﻲ راﺋﻲ‪ .‬ﺟﯾن ﻣﯾري ﯾﺳل ﻣوﺟب ھﻲ ﻣﺎڳ ‪ 1800‬ق م‬
‫ﺟو آھﻲ‪ .‬ﭘﯾراڪ ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ﮔﮭوڙن ۽ اﭠن ﺟون اڻ‬
‫ﭘ ل ﻣ ﻲ ﺟون ﻣورﺗﯾون ﻣﻠﯾون آھن‪ (18) .‬ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ڏﮐڻ‬
‫اﯾﺷﯾﺎ ۾ ھن ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻲ اھﻣﯾت اﺗﺎن ﮔﮭوڙي ﺟﻲ ﭘراﭨﻲ‬
‫ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻣﻠڻ آھﻲ‪ .‬ھن ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺟﻲ وارﺛن ‪ 1700‬ق م ۾ ﮔﮭوڙو‬
‫ﭘﺎﻟڻ ﺷروع ﯾو‪ .‬ﭘﯾراڪ ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﺛﺑوﺗن ﺑﻌد ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن ﺟﻲ‬

‫‪106‬‬
‫اھﺎ دﻋوى ﻏﻠط ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤﻲ ﺗﮫ ‪ 1500‬ق م ۾ آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ‬
‫ﯾورﭘﯾن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠو ري ان ﮐﻲ ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو ۽ آرﯾﺎ‬
‫ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺋﻲ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو ﮔﮭوڙو ھن ﺧطﻲ ۾‬
‫ﻣﺗﻌﺎرف راﯾو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ُء ﺟﺎ‬
‫ﺛﺑوت ﻣﻠڻ ﺑﻌد آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ وارو ﻣﻔروﺿو رد ﭤﻲ وﭸڻ ﮔﮭرﺟﻲ‪.‬‬
‫ﮔﮭوڙو آرﯾن ﺣﻣﻠﻲ آورن ذرﯾﻌﻲ ھن ﺧطﻲ ۾ ﻧﮫ ﭘﮭﺗو ﭘر ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋراق‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ۽ ﺗر ﻣﺎﻧﺳﺗﺎن ﺟﻲ‬
‫ﺟﮭﮫ ﻋﻼﺋﻘن ﺳﺎن واﭘﺎري ﻧﺎﺗن ﺳﺑب ھن ﺧطﻲ ۾ ﭘﮭﺗو‪ .‬ﮔﮭوڙو‬
‫وﮐر طور ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﻣﺗﻌﺎرف ﭤﯾو‪ .‬ﻧﺎﻣﯾﺎرا‬ ‫واﭘﺎر ﺟﻲ ھ‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺟﯾن ﻓراﻧﺳ و ﺟﯾراج ۽ ﺟوﻧﺎﭤن ﻣﺎرڪ ﯾﻧوﺋر‬
‫ﺑﮫ ان را ِء ﺳﺎن ﺳﮭﻣت آھن‪ .‬ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن‬
‫ﺟﻲ واﭘﺎري ﻧﺎﺗن ﺳﺑب ﮔﮭوڙو ۽ اٺ ھن ﺧطﻲ ۾ ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ان ري‬
‫ﮔﮭوڙن ﺟﻲ ﻣوﺟودﮔﻲ ﮐﻲ ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻧﮭن ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ‬
‫ﺳﺎن ﺟوڙڻ ﻧﮭن ﺑﮫ طرح داﻧﺷﻣﻧدي ﻧﮫ ﭤﻲ ﭼﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ‪.‬‬

‫ﺣواﻻ‪:‬‬
‫‪(1) Danino Michel, The Horse and the Aryan‬‬
‫‪Debate, Journal of Indian History and‬‬
‫‪Culture of the C. P. Ramaswami Aiyar‬‬
‫‪Institute of Indological Research, Chennai,‬‬
‫‪September 2006, No.13, pp. 33-40‬‬
‫‪(2) "What We Theorize – When and Where‬‬
‫‪Domestication Occurred". International‬‬

‫‪107‬‬
 Museum of the Horse. Retrieved 2015-01-
27.
http://www.imh.org/exhibits/online/legacy-of-
the-horse/what-we-theorize-when-and-
where-domestication-occurred/
(3) Alan K. Outram, Natalie A. Stear, Robin
Bendrey, Sandra Olsen, Alexei Kasparov,
The Earliest Horse Harnessing and Milking,
http://science.sciencemag.org/content/323/
5919/1332?sid=d021eb55-bcbd-4ebd-
9eca-145ce25969b0
(4) Edwards, Gladys Brown, The Arabian, war
horse to show horse, the University of
Wisconsin – Madison, 2011
(5) Wheeler Mortimer, The Indus Civilization
(Cambridge: Cambridge University Press,
1953), p.92,
(6) Bryant in The Quest for the Origins of
Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration
Debate (New Delhi: Oxford University
Press, 2002), pp. 170-171.
(7) Lal B. B., The Earliest Civilization of South
Asia (New Delhi: Aryan Books
International, 1997), p. 162.
(8) Gupta S. P., The Indus-Sarasvati
Civilization – Origins, Problems and Issues
(Delhi: Pratibha Prakashan, 1996), pp.
160-161.
(9) Danino Michel, The Horse and the Aryan
Debate, Journal of Indian History and

108
 Culture of the C. P. Ramaswami Aiyar
Institute of Indological Research, Chennai,
September 2006, No.13, pp. 33-59
(10) Danino Michel, The Horse and the
Aryan Debate, Journal of Indian History
and Culture of the C. P. Ramaswami Aiyar
Institute of Indological Research, Chennai,
September 2006, No.13, pp. 33-59
(11) Danino Michel, The Horse and the
Aryan Debate, Journal of Indian History
and Culture of the C. P. Ramaswami Aiyar
Institute of Indological Research, Chennai,
September 2006, No.13, pp. 33-59
http://archaeologyonline.net/artifacts/horse-
debate
(12) Bryant Edwin, The Quest for the Origins
of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration
Debate (Oxford University Press, USA,
2004).P, 170-171
(13) Danino Michel, The Horse and the
Aryan Debate, Journal of Indian History
and Culture September 2006, no. 13: 33-
59.
(14) Lal B.B., The Truant Horse Clears the
Hurdles,in The Aryan Debate edited by
Thomas R. Trautmann (Oxford University
Press, USA), 230-233
(15) Anthony, David. (2010). Current
Thoughts on the Domestication of the

109
 Horse in Asia. South Asian Studies. 1997.
315-318.
(16) Rai, Sandeep. "ASI unearths ‘first-ever’
physical evidence of chariots in Copper
Bronze Age" The Times of India 06 Jun.
2018.
(17) Subramanian, T. S. "Royal burial in
Sanauli" Frontline 28 Sept. 2018
(18) Allchin Bridget, Raymond Allchin, The
Rise of Civilization in India and Pakistan,
Cambridge University Press, 1982, P-311

110
 ‫ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ وارو‬
‫ﻣﻔروﺿو رد‬

‫رﻣﻧﺎﻻﺟﻲ ۾ ”ھﯾﭘﻠوﮔروپ“ )‪ (haplogroup‬اھڙن‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬

‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ‬ ‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﮔروپ ھوﻧدو آھﻲ‪ ،‬ﺟﯾ و ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ھ ﺟﮭڙﯾون ﻣورﺛﻲ ﺧﺎﺻﯾﺗون رﮐﻧدڙ ھوﻧدو آھﻲ‪ .‬ھﯾﭘﻠو ﮔروپ‬
‫روﻣوﺳوﻣس )‪Y-‬‬ ‫وا ِء‬ ‫ﭔن ﻗﺳﻣن ﺟو ھوﻧدو آھﻲ‪ ،‬ھ‬
‫)‪ (chromosome (patrilineal‬۽ ﭔﯾو اﯾم ﻲ ڊي اﯾن اي‬
‫))‪ (mtDNA (matrilineal‬ھوﻧدو آھﻲ‪ .‬ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ﮐﻲ‬
‫وڌﯾ ﻧﻧڍن ﻧﻧڍن ﮔروﭘن ۾ ورھﺎﯾو وﯾو آھﻲ‪ .‬وا ِء روﻣوﺳوﻣل‬
‫ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ ، R1a1a‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ آر اﯾم ‪ 17‬طور ﺑﮫ ﺳﭸﺎﺗو‬
‫وﯾﻧدو آھﻲ‪ ،‬دﻧﯾﺎ ﺟو وڏي ۾ وڏو ﻣورﺛﻲ ﮔروپ ﻗرار ڏﻧو وﯾﻧدو‬
‫آھﻲ‪ .‬ان اﻧﺳﺎﻧﻲ ﺟﯾن رﮐﻧدڙ ﮔروپ ﺟﺎ دﻧﯾﺎ اﻧدر ارﺑﯾن ﻣﺎﭨﮭو‬
‫رھﻧدڙ آھن‪ .‬ھن ﮔروپ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﺑرﺻﻐﯾر ﺳﻣﯾت ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ‪،‬‬
‫روس‪ ،‬ﭘوﻟﯾﻧڊ‪ ،‬ﯾو رﯾن ﺳﻣﯾت ﻣﺧﺗﻠف ﯾورﭘﻲ ﻣﻠ ن ۾ ﻣوﺟود‬
‫آھن‪ .‬ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﭔوﻟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن اﻧڊو‬
‫ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن واري ﮔروپ ﺟو ﻧظرﯾو ﻗﺎﺋم ﯾو‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ۾‬
‫ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺋﻲ اﻧڊو آرﯾن ﭤﯾوري ﺟو‬
‫ﯾو وﯾو‪ .‬ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ھﯾﭘﻠو ﮔروپ‬ ‫ﻣﻔروﺿو ﺑﮫ ﻗﺎﺋم‬
‫‪ R1a1a‬ﺟﻲ ﭘﺋداﺋﺷﻲ ھﻧڌ ﺑرﺻﻐﯾر آھﻲ‪ .‬ﺟﺗﺎن ﺋﻲ ھﻲ ﮔروپ‬
‫ﯾورپ ﺳﻣﯾت ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ۾ ﭘﮑڙﯾو‪ (1) .‬ﺟﮭﮫ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ‪ 18000‬ﺳﺎل‬
‫آﮘﺎ و ﮔروپ آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻓراﻧس ﺟﻲ اﻧﺳ ﯾ ﯾوٽ آف‬
‫ﻣوﻟﯾ ﯾوﻟر اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﻲ ﭘﺋرس ﺟﻲ رﭘورٽ ﻣوﺟب ھﯾﭘﻠو ﮔروپ‬
‫‪ R1a‬ﻣﻠڻ ﺟﺎ ﭘراﭨﻲ ۾ ﭘراﭨﺎ ﺛﺑوت اﻧڊﯾﺎ ﻣﺎن ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟﯾ ﻲ‬
‫اﻧدازن ‪ 15‬ھزار ‪ 450‬ﺳﺎل آﮘﺎ ﺎ آھن‪ (2) .‬ﻧﯾﺋن ﺗﺣﻘﯾق ﺛﺎﺑت‬
‫ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺟو اﺻﻠو و وطن‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ھﯾو ۽ اھو ﮔروپ ھﺗﺎن ﺋﻲ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﭔﯾن ﺧطن ڏاﻧﮭن‬

‫‪111‬‬
‫ﭘﮑڙﯾو‪ ،‬ﯾﻌﻧﻲ ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ري وﭸﻲ ﯾورپ‪ ،‬ﺳﯾﻧ رل‬
‫اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﭔﯾن ﻣﻠ ن ۾ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬ان ري اھو ﮔروپ‬
‫اﻧﮭن ﻣﻠ ن ۾ ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺳﻣﯾت‬
‫ھﺎﭨﻲ ﺑﮫ ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳﺗﻲ ۾ ﻣﺑﺗﻼ ﻣﺎھر ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ آرﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ واري ﻣﺋل ﮔﮭوڙي ۾ ﻧﮭن‬
‫ﻧﮫ ﻧﮭن طرح وري وري ﺳﺎھﮫ وﺟﮭڻ ﺟﻲ وﺷش ري‬
‫رھﯾﺎ آھن‪ .‬ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ اھو ﭼوڻ ۾‬
‫وﺑﮫ وڌا ُء ﻧﮫ ﭤﯾﻧدو ﺗﮫ دﻧﯾﺎ اﻧدر رھﻧدڙ آﺑﺎدي ﺟو وڏي ﺣﺻﻲ ﺟﺎ‬
‫اﺑﺎ ڏاڏا ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣردن ۾ ھﯾﭘﻠو ﮔروپ‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫‪ 17 R1a1a‬ﺳﯾ ڙو ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ .‬اھو ﮔروپ اﺗر ﺳﻣﯾت ڏﮐڻ‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ۾ وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﻣوﺟود ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬اھو ﮔروپ‬
‫ھﻧدو ﺟﺎﺗﻲ ﺟﻲ ﻣﭤﯾن ذاﺗﯾن ﺳﻣﯾت ھﯾﭠﯾن ذاﺗﯾن ۾ ﺑﮫ ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ‬
‫طرح دراوڙن‪ ،‬دﻟﺗن ۽ ﺷﯾڊول ﺎﺳٽ ھﻧدن ۾ ﺑﮫ ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬ﻣﺎھر‬
‫ان ﺗﻲ ﻣﺗﻔق آھن ﺗﮫ ان ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬ﺟو ﺟﻧم ‪ 44‬ھزار‬
‫ﺳﺎل ﮐﺎن ‪ 18‬ھزار ﺳﺎل اڳ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﻧﮫ ﭘر اﻧڊﯾﺎ ۾ ﭤﯾو‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﻣﺎن‬
‫ﺋﻲ ھﯾﭘﻠو ﮔروپ ‪ R1a1a‬رﮐﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو وچ اﯾﺷﯾﺎ ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ان ري‬
‫وچ اﯾﺷﯾﺎ ﻧﮫ ﭘر اﻧڊﯾﺎ ﻣﺎن اﻧﮭن ﺧطن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‪ (3) .‬ﺟﻧﮭن‬
‫ﮐﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﻧﺳل ﭘرﺳت ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن اﺑﺗو ري ﭘﯾش‬
‫ﯾو‪.‬‬
‫دي آﻣرﯾ ن ﺳوﺳﺎﺋ ﻲ آف ھﯾوﻣن ﺟﯾﻧﯾ س”) ‪The‬‬
‫‪ (American Society of Human Genetics‬ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎھرن ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﺋﻲ آھﻲ‪ .‬دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻣﻠ ن ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ‪15‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﻧﻧڍي ﮐﻧڊ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎت ﺗﻲ ﻟﮙﺎﺗﺎر ‪ 3‬ﺳﺎل‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ھﻧن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺟﺎ ﻧﺗﯾﺟﺎ آﻣرﯾ ن‬
‫ﺟﻧرل آف ھﯾوﻣن ﺟﯾﻧﯾ س ﺟﻲ ‪ 9‬ڊﺳﻣﺑر ‪2011‬ع واري‬
‫ﺷﻣﺎري ۾ ﺷﺎﯾﻊ ﯾﺎ آھن‪ .‬رﯾﺳرچ ﯾم ﺟﻲ ﻣﯾﻣﺑر ۽ ﺑﻧﺎرس ھﻧدو‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ واﺋﯾس ﭼﺎﻧﺳﯾﻠر ﭘروﻓﯾﺳر ﻻﻟﺟﻲ ﺳﻧﮕﮭﮫ ﭼﯾو آھﻲ‬
‫ﺗﮫ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭤﯾل ﺗﺣﻘﯾق ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ۾‬
‫آرﯾن ﯾﺎ دراوڙ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو وﺑﮫ وﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬آرﯾﺎ ۽‬

‫‪112‬‬
‫دراوڙ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﺗﻔرﯾق ﻣوﺟود ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر اھﺎ ﺟﮭﮫ ﻣﻔﺎد‬
‫ﭘرﺳت ﻣﺎﭨﮭن طرﻓﺎن ﻣن ﮔﮭڙت ۽ وڙي ﭘرﭼﺎر ھﺋﻲ‪ .‬ﭘﺎڻ‬
‫وڌﯾ ﭼوي ﭤو ﺗﮫ ان ﺗﺣﻘﯾق ان دﻋوى ﮐﻲ ﺑﮫ رد ﯾو آھﻲ ﺗﮫ‬
‫اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو دراوڙ ﻧﺳل ﺟﺎ ھﯾﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ ۽ ﻗﺑﺿﻲ ﺑﻌد اﺗر ھﻧدﺳﺗﺎن ﻣﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ري ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن‬
‫ھﻠﯾﺎ وﯾﺎ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ رﯾﺳرچ ﯾم ﺟﻲ ھ ﭔﺋﻲ ﻣﺎھر اﯾﺳ وﻧﯾﺎ ﺟﻲ اﯾﺳ وﻧﯾن‬
‫ﺑﺎﺋﯾو ﺳﯾﻧ ر ﺎر و ﺟﻲ ﻣﺎﻟﯾ ﯾورل ﺳﺎﺋﻧﺳدان ڊا ر ﮔﺎﺋﻧﯾﺷور‬
‫ﭼوﺑﻲ )‪ (Gyaneshwer Chaubey‬ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﺳﺎن ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ذرﯾﻌﻲ ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ۾ رھﻧدڙ ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو‬
‫ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ‪ .‬ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣڙﻧﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ‬ ‫ﺟﮭڙو ﺟﯾﻧﯾ‬ ‫ھ‬
‫ڊي اﯾن اي ﺑﻧﺎوت ﺑﮫ ﺳﺎﮘﻲ آھﻲ‪ .‬ھﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻧﺟﮭﮫ ﮔذرﯾل‬
‫‪ 60‬ھزار ﺳﺎﻟن ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﺟﯾﻧز ﯾﺎ ڊي اﯾن اي ﺟﻲ‬
‫ﺎﺑﮫ ﻣداﺧﻠت ﻧﮫ ﭤﻲ آھﻲ‪ .‬ڊا ر ﭼوﺑﻲ ﻣوﺟب آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺳراري طور ﺗﻲ ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ان ﺗﺣﻘﯾق دوران اﺳﺎن‬ ‫ﺳﻧدس ﻣوﺟب ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﯾو‪ .‬ﯾﻌﻧﻲ اﺳﺎن‬ ‫آ وﺳوﻣس )‪ (autosomes‬ﮐﻲ اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫روﻣوﺳوﻣس‬ ‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق دوران ﻣڙﻧﻲ ‪23‬‬
‫)‪ (chromosomes‬ﮐﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣطﺎﻟﻌﻲ ۾ ﺷﺎﻣل ﯾو‪ .‬ان‬
‫ﮐوﺟﻧﺎ ذرﯾﻌﻲ ﮔذرﯾل ‪ 60‬ھزار ﺳﺎﻟن ﺟﻲ اﻧﺳﺎﻧن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﻧﯾ‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺑﺎﺑت ﻣﻌﻠوﻣﺎت ﺣﺎﺻل ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺎن ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟو‬
‫ﭘﺗو ﭘﯾو ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺟﯾﻧز ﺳﺎﮘﯾﺎ آھن‪ ،‬اﻧﮭن ۾ وﺑﮫ‬
‫ﭔﺎھرﯾون ﺟﯾن داﺧل ﻧﮫ ﭤﯾو آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﺟﻲ ھن ﯾم ﺟﻲ ھ‬
‫ﭔﺋﻲ ﻣﺎھر ﺣﯾدرآﺑﺎد دﮐن )اﻧڊﯾﺎ( ﺟﻲ ﺳﯾﻧ ر ﻓﺎر ﺳﯾﻠﯾوﻟر اﯾﻧڊ‬
‫ﻣوﻟﯾ ﯾوﻟر ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﺳﯾﻧﺋر ﺳﺎﺋﻧﺳدان ﻣﺎرﺳﺎﻣﻲ ﭤﻧﮕراج‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﺳﺎن ﯾورﭘﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ آرﯾن ﺟو‬ ‫ﻣوﺟب ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺟو ﺗﮫ و ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ ،‬ﭘر اھﻲ ﺛﺑوت‬
‫ﻣﻠﯾﺎ آھن ﺗﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﯾورپ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ھﺋﻲ‪.‬‬
‫اھو ﺋﻲ ﺳﺑب آھﻲ ﺟو ﯾورپ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻧﺟﮭﮫ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ‬
‫ﺛﺑوت ﻣﻠن ﭤﺎ‪(4) .‬‬ ‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺟﯾﻧﯾ‬

‫‪113‬‬
‫رﭘورٽ ۾ اھو ﺛﺎﺑت ﯾو وﯾو آھﻲ‬ ‫ﺟڏھن ﺗﮫ ھ ﭔﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺗﮫ ‪ 13000‬ق م ﮐﺎن ھ ھزار ق م ﺗﺎﺋﯾن ﺑرﺻﻐﯾر ۾ دﻧﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫ﻧﮭن ﺑﮫ ﭔﺋﻲ ﺧطﻲ ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﻧﮫ ﭤﻲ آھﻲ‪.‬‬
‫آ ﺳﻔورڊ ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ ڊﭘﺎر ﻣﯾﻧٽ آف زوﻻﺟﻲ‪ ،‬اﺳ وﻧﯾﺎ ﺟﻲ‬
‫اﺳ وﻧﯾن ﺑﺎﺋﯾو ﺳﯾﻧ ر‪ ،‬اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﯾﺷﻧل ڊي اﯾن اي اﯾﻧﺎﻻﺋﺳز ﺳﯾﻧ ر‬
‫وﻟ ﺗﺎ ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﯾﺷﻧل اﻧﺳ ﯾ ﯾوٽ آ ف ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﯾ ل ﺟﻲ‬
‫ﮔڏﯾل ﭘراﺟﯾ ٽ ھﯾٺ ﻧﺎﻣﯾﺎرن ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﺳﻧﮕﮭﺎ ﻣﺗرا ﺳﺎھو‪،‬‬
‫اﻧﺎﻣﯾ ﺎ ﺳﻧﮕﮭﮫ‪ ،‬ﺟﻲ ھﯾﻣﺎﺑﻧڊو‪ ،‬ﺟﮭﯾﻠم ﺑﯾﻧرﺟﻲ‪ ،‬ﻲ ﺳﯾﺗﺎﻟ ﺷﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺳوﻧﺎﻟﻲ ﮔﯾ واد‪ ،‬آر ﺗرﯾوﯾدي‪ ،‬ﻓﻠپ اﯾﻧڊﯾ وٽ‪ ،‬وﻣﺎس‬
‫ﯾوﯾﺳﻠڊ‪ ،‬ﻣﯾٽ ﻣﯾ ﺳﭘﺎﺋوﻟو‪ ،‬رﭼرڊ وﻟﯾﻣس ۽ وي ﻲ ﺷﯾﺎﭘم‬
‫ڊي اﯾن اي ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﭔﺎھرﯾن ﻧﮭن ﺑﮫ ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ‬
‫ﻧﮭن ڌارﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﮐﻲ رد ﯾو آھﻲ‪(5) .‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ڊي اﯾن اي ﺟﻲ ﻣدد ﺳﺎن اھﻲ ﺛﺎﺑﺗﯾون ﻣﻠﯾون آھن ﺗﮫ‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﻣﺎن ‪ 15‬ھزار ق م ۾ ھن ﺧطﻲ ﻣﺎن ﻧﮫ ﻓﻘط اﻧﺳﺎن‪ ،‬ﭘر‬
‫ﺟﺎﻧورن ﺑﮫ ﭜر وارن ﻣﻠ ن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ آھﻲ‪(6) .‬‬
‫ﺗﺣﻘﯾﻘن ﺑﮫ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬ ‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭤﯾل وڌﯾ‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ رد ﯾو آھﻲ‪ .‬ھﯾٺ ڏﻧل رﯾﺳرچ‬
‫ﺳﺎﺋﻧس ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎرن ﻣﺎھرن‬ ‫ﭘﯾﭘرن )‪ (9) (8) (7‬۾ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ رﭘور ن ۾ ﭔڌاﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﮔذرﯾل ‪ 10‬ھزار ﮐﺎن ‪ 15‬ھزار‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ۾ ﺎﺑﮫ‬ ‫ﺳﺎﻟن اﻧدر ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد اڄ ﺑﮫ ﺳﺎﮘﯾﺎ آھن‪،‬‬ ‫ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﻧظر ﻧﮫ ﭤﻲ اﭼﻲ‪ .‬ﺳﻧدن ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺟﯾ ﻲ ‪ 10‬ﮐﺎن ‪ 15‬ھزار ﺳﺎل اڳ ھﯾﺎ‪ .‬ﻣﺧﺗﻠف ﻣﻠ ن ﺟﻲ‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ھﻧن ﺗﺣﻘﯾﻘﻲ‬ ‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﯾن ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣﻘﺎﻟن ۾ ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ﯾﻌﻧﻲ اﻧڊﯾﺎ ڏاﻧﮭن آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﭤﯾو ھو ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﺎ‬
‫رھواﺳﻲ ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ھ ﺋﻲ ﺟﯾن رﮐﻧدڙ آھن‪ .‬دﻧﯾﺎ اﻧدر‬
‫ﺑﻧﯾﺎد‬ ‫آﻓرﯾﻘﺎ ﮐﺎن ﭘو ِء اﻧڊﯾﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﭔﯾو ﻧﻣﺑر ﺳﮕﮭﺎرو ﺟﯾﻧﯾ‬
‫رﮐﻧدڙ آھن‪.‬‬
‫آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ ھ ﻧﺎﻣﯾﺎري ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﺳٽ ۽ اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ وڊ آر‬
‫ڊﺳو ﯾل )‪ (Todd R Disotell‬ﻟﮙﺎﺗﺎر ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ﺛﺎﺑت ﯾو ﺗﮫ‬
‫اﺗر ۽ ڏﮐڻ ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﺳﺎﮘﻲ آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ‬

‫‪114‬‬
‫ﭔﺋﻲ اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ ﯾﻧٿ ﯾﻧڊي‬ ‫طرح آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ ھ‬
‫)‪ ،(Kenneth Kennedy‬ﺟﺎن ﻟ ﺎس )‪ (John Lukas‬۽‬
‫ﺑرﯾن ھﯾﻣﭘﻔل )‪ (Brian Hemphill‬ﺑﮫ ڊي اﯾن اي ذرﯾﻌﻲ ﺛﺎﺑت‬
‫ﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﺗر ۽ ڏﮐڻ ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ۾‬
‫وﺑﮫ ﻓرق ﻧﺎھﻲ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳدان ۽ آ ﺳﻔورڊ ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ‬ ‫ﺑرطﺎﻧوي ﺟﯾﻧﯾ‬
‫اﯾﻧﭤروﭘوﻻﺟﻲ ﺷﻌﺑﻲ ﺟﻲ ﭘروﻓﯾﺳر اﺳ ﯾﻔن اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﺟﻲ ﯾل‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب اﯾم ‪ 17‬ﺟﯾن ﺟو ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺣﺗﻣﻲ ﺧﺎﻟق آھﻲ‪ .‬ھﺗﺎن‬
‫ﺑﻧﯾﺎد رﮐﻧدڙ آھن‪.‬‬ ‫ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ رھواﺳﻲ اﯾم ‪ 17‬ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﭘﺎ ﺳﺗﺎن‪ ،‬اﻧڊﯾﺎ ۽ اوﭜر اﯾران ﺟﻲ رھواﺳﯾن ۾ اﯾم ‪(R1a1) 17‬‬
‫ﺟﯾن وچ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﭜﯾٽ ۾ اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﻣﭤﺎﻧﮭﯾن ﺷ ل ۾ ﻣوﺟود آھﻲ‪.‬‬
‫ان ري ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ۾ ﺟﯾن اﯾم ‪ 17‬ﮐﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺑﭨﺎﺋﻲ‬
‫اﻧﮭن ﮐﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ ﯾﻌﻧﻲ ﻧﺳﻠﻲ طور آرﯾﺎ ﻗرار ڏﯾڻ واري ﭤﯾوري‬
‫ﮐﻲ ﻣزور ري ﭤو‪ .‬ڏﮐڻ اﯾﺷِ ﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ۾ ﺟﯾن اﯾم ‪ 17‬ﺟو‬
‫وﺟود ‪ 51‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﮐﺎن ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬اﯾم ‪ 17‬ﺟﯾن‬
‫)‪ (R1a1‬اﻧڊﯾﺎ ۽ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﻣﺎن ﺋﻲ ﺷﻣﯾر ﺟﻲ رﺳﺗﻲ وچ اﯾﺷﯾﺎ‬
‫۽ روس ۾ ﭘﮭﺗو‪ .‬ﺟﺗﺎن ﺟﯾن اﯾم ‪ 17‬رﮐﻧدڙ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺳﻧڌو‬ ‫ﯾورپ وﭸﻲ ﭘﮭﺗﺎ‪ (10) .‬ان ري ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﺟﯾن اﯾم ‪ 17‬رﮐﻧدڙ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫واري ﭤﯾوري ﻧﮫ ﻓﻘط ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤﺋﻲ ﭤﻲ‪ ،‬ﭘر ان ﮐﺎن ﺑﮫ‬
‫اﮘﺗﻲ وڌي اھو ﺛﺎﺑت ري ﭤﻲ ﺗﮫ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﯾﻌﻧﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﺋﻲ ھﺗﺎن ﻧ ري ﯾورپ‪ ،‬ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﭔﯾن ﺧطن ۾‬
‫ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬ﺳﻧدن ان ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب وچ اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﯾورپ ﺟﻲ رھواﺳﯾن ۾‬
‫ﺟﯾن اﯾم ‪ 17‬ﺟو وﺟود ﻣﻠﻲ ﭤو ۽ ﺳﻧدن ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري )‬
‫اﻧڊﯾﺎ ‪ -‬ﭘﺎ ﺳﺗﺎن( ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺟو اﺛر ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ ذھﻧﯾت رﮐﻧدڙ ﯾورﭘﻲ داﻧﺷورن ﻧﮫ ﻓﻘط اﺑﺗو ري ﭘﯾش‬
‫ﯾو ﭘر ا ﻠﻧدو ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﻧﺎم ﻧﮭﺎد ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮔﮭڙي‬
‫ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﻗرار ڏﯾڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳداﻧن ﻣوﺟب ﺳﻧڌ ﺟﻲ ﻣﮭﺎﭨن ۾ اﯾم ‪(R1a1) 17‬‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺟﯾن ‪ 71‬ﺳﯾ ڙو ﺟﻲ ﺷرح ﺳﺎن ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﮔﺟرات‬
‫ﺟﻲ ﻟوھﺎﭨن ۾ ‪ 60‬ﺳﯾ ڙو ۽ ﮐﺗرﯾن ۾ ‪ 67‬ﺳﯾ ڙو ﺷرح ﺳﺎن‬

‫‪115‬‬
‫ﻣﻠﻲ ﭤو‪ (11) .‬اﺳ ﯾﻔن اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ‬
‫)ﺳﻧڌ‪-‬ھﻧد( ﻣﺎن ﯾورپ ڏاﻧﮭن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﻟﮗ ﭜﮗ ‪ 50‬ھزار‬
‫ﺳﺎل اڳ ﭤﻲ‪ .‬اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﻣوﺟب ﺟﯾ ڏھن آﻓرﯾ ﺎ ﺳﭴﻲ اﻧﺳﺎﻧذات‬
‫ﺟو ﮔﮭر آھﻲ ﺗﮫ وري اﻧڊﯾﺎ )ﺳﻧڌ ھﻧد( ﻣڙﻧﻲ اڻ آﻓرﯾﻘﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو‬
‫ﮔﮭر آھﻲ‪ .‬آﻓرﯾﻘﺎ ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ‪ 90‬ھزار ﺳﺎل اڳ اوﭜر طرف ھﻧدي‬
‫ﺳﻣﻧڊ واري رﺳﺗﻲ ﺳﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ۽ اﻧڊﯾﺎ ۾ اﭼﻲ وﺳﻧدﯾون ﻗﺎﺋم‬
‫ﯾون‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد اﻧڊﯾﺎ )ﺳﻧڌ ۽ ھﻧد( ﻣﺎن ‪ 50‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﯾﻌﻧﻲ‬
‫ﺑرﻓﺎﻧﻲ دور ۾ آﯾل وﻗﻔﻲ دوران روس‪ ،‬وچ اﯾﺷﯾﺎ‪ ،‬اوﭜر ﯾورپ‬
‫ﺳﻣﯾت ﭼﯾن ﺳﻣﯾت اﺗر اوﭜر طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‪ .‬ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺑرﻓﺎﻧﻲ‬
‫دور ۾ آﯾل وﻗﻔﻲ ﮐﺎن ﭘو ِء ﺑرﭘٽ ﺑﭨﺟﻲ وﯾل ﻣﯾدان ﭔﯾﮭر آﺑﺎد ﭤﻲ ﭘﯾﺎ‪،‬‬
‫ﺟﻧﮭن ري ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري )اﻧڊﯾﺎ( ﮐﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎڌي ﺧوراڪ ﺟﻲ‬
‫ﮘوﻻ ۾ اﻧﮭن آﺑﺎد ﭤﯾل ﻋﻼﺋﻘن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ري وﭸﻲ رھﺎﺋش‬
‫اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺑب ﺳﻧدن ﭔوﻟﻲ اﻧﮭن ﺧطن ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر‬
‫ﮀڏﯾﺎ ۽ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﭔوﻟﻲ ﯾورﭘﻲ زﺑﺎﻧن ﺳﺎن ﻣﻠﻲ ﺟﻠﻲ اﻧڊو‬
‫ﯾورﭘﯾن )ﺳﻧڌو ﯾورﭘﯾن( ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﮐﻲ ﺟﻧم ڏﻧو‪ .‬ﺳﻧڌو‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ۾ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺟو ﺑﮫ‬ ‫ﻣﺎﭤري ۽ ﯾورﭘﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫اھو ﺋﻲ ﺳﺑب آھﻲ‪ .‬اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﻣوﺟب ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺑت‬
‫ﯾورﭘﯾن ﻧﻘطﻲ ﻧظر ﺋﻲ ﻏﻠط آھﻲ‪ .‬اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﻣوﺟب ﯾورﭘﯾن ﺟو‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺋﻲ ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻧﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬ ‫‪ 50‬ﺳﺎل اڳ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫)ﻣوﺟوده ﭘﺎ ﺳﺗﺎن( ھو‪ .‬ﯾورﭘﯾن ﺟﺎ اﺑﺎ ڏاڏا ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ اﺑﺎﭨﻲ وطن‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﺋﻲ ﻣﺧﺗﻠف رو ن ﺳﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ري ﯾورﭘﻲ‬
‫ﻣﻠ ن ۾ ﭘﮭﺗﺎ‪ .‬اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﺟﻲ ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن‬
‫رﺳﺗو ﻓر ﺎﺋﯾل‬ ‫ﻟڏﭘﻼڻ ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﭔﮫ رﺳﺗﺎ اﺧﺗﯾﺎر ﯾﺎ‪ ،‬ھ‬
‫رﯾﺳﻧٽ ) ‪ (Fertile Crescent‬ﻣﻠ ن وارو ھﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن‬
‫رﺳﺗﻲ ﺳﺎن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وچ اوﭜر ﺟﻲ ﻣﻠ ن ﻋراق‪،‬‬
‫اﺳراﺋﯾل‪ ،‬ﺷﺎم‪ ،‬ﻟﺑﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺻر‪ ،‬اردن ۽ ﺗر ﻲ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﭔﯾو رﺳﺗو‪ ،‬ﺳﻧڌو ﻧدي ﮐﺎن ﻣﭤﻲ ﺷﻣﯾر وارو ھﯾو‪.‬‬
‫ﺟﻧﮭن رﺳﺗﻲ ھﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو وچ اﯾﺷﯾﺎ ۽ ﯾورپ طرف ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ري وﯾﺎ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺋﻧﺳدان ﭘروﻓﯾﺳر اﺳ ﯾﻔن‬ ‫طرف ﺑرطﺎﻧوي ﺟﯾﻧﯾ‬ ‫ھ‬
‫ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺛﺎﺑت ﺋﻲ ﺗﮫ ‪ 50‬ھزار‬ ‫اوﭘﻧﮭﯾﻣر ﺟﯾﻧﯾ‬

‫‪116‬‬
‫ﺳﺎل اڳ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﯾورپ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ ۽‬
‫ﯾورپ ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ اﺑﺎ ڏاڏا ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﯾﺎ ﺗﮫ ﺳﺎﮘﻲ‬
‫وﻗت ﯾﻣﺑرج ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ ﻣﺣﻘق ﻣﺎﺋﯾ ل ﭘﺗراﮔﻠﯾﺎ ۽ ھﻧﺎن‬
‫ﺟﯾﻣس ﺑﮫ ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﻧدڙ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﺟﻲ ﭼوک‬
‫ﭼ ﺎس ﺑﻌد ﺳﺎﮘﻲ ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗﺎ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري طرف آرﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺣﻣﻠو ﺗﮫ ﻧﮫ ﭤﯾو ھو ﭘر‬
‫ﺟﯾ ڏھن ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ ھﺋﻲ ﺗﮫ اھﺎ اﻧڊﯾﺎ )ﺳﻧڌ ﻣﺎﭤري( ﮐﺎن‬
‫ﯾورپ طرف ﺋﻲ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪(12) .‬‬

‫راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ڊي اﯾن اي ﺟﺎ ﻧﺗﯾﺟﺎ‬

‫ﭜﺎرﺗﻲ رﯾﺎﺳت ھرﯾﺎﻧﮫ ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎڳ راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ‬

‫ﻗﺑرﺳﺗﺎن ﻣﺎن ھٿ آﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺟﻲ ﭤﯾل ڊي اﯾن اي ﯾﺳ ن‬
‫ﻣﺎن اھﺎ ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻣﻠﻲ آھﻲ ﺗﮫ ان دور ۽ ﺑﻌد ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري طرف‬
‫ﭘرڏﯾﮭﮫ ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﻟڏﭘﻼڻ ﻧﮫ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ان ﻣﺎڳ ﺳﻣﯾت ھن ﻣﺎﭤري ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ھﺗﺎن ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ‬
‫رھواﺳﻲ ھﺋﺎ ۽ اڄ ﺑﮫ ھن ﻣﺎﭤري ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﻧدن ﭘوﺋﯾﻧر‬
‫آھن‪ .‬دﮐن ﺎﻟﯾﺞ ﭘوﻧﻲ ﺟﻲ واﺋﯾس ﭼﺎﻧﺳﯾﻠر ﭘروﻓﯾﺳر وﺳﻧت‬
‫ﺷﺎﻧدي ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل اڳ ﺟﻲ ھٿ آﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن‬
‫ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﯾﺳ ن ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ڏاﻧﮭن‬
‫ﮔذرﯾل ‪ 10‬ھزار ﺳﺎﻟن دوران ﺎﺑﮫ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﻧﮫ‬
‫ﭤﻲ آھﻲ‪ .‬ان ري آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﺎھﮫ‬
‫رڻ ۽ ھﺗﺎن ڏﯾﮭﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ واري ﭤﯾوري ۾ ﺎﺑﮫ‬
‫ﺣﻘﯾﻘت ﻧﺎھﻲ‪ .‬ان ري وﯾدن واري دور ۾ آرﯾﺎ رم ﺟو اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﻧﮭن ﻗﺑﯾﻠﻲ ﯾﺎ ﺑرادري طور ﯾو وﯾو ھﺟﻲ‪ .‬ﭘروﻓﯾﺳر وﺳﻧت‬
‫ﺷﺎﻧدي ﻣوﺟب ھو اھﺎ دﻋوى ڊي اﯾن اي ﯾﺳٽ ﺟﻲ ﻧﺗﯾﺟن ﺟﻲ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ري رھﯾﺎ آھن‪ .‬ھن ﻣوﺟب اﺳﺎن اھﺎ را ِء ﻧﮭن ﺑﮫ‬
‫ﺳورس ﻣﺎن ﺣﺎﺻل ﯾل ڊﯾ ﺎ ﺗﻲ ﻗﺎﺋم ﻧﮫ ﺋﻲ آھﻲ ﭘر‬ ‫ھ‬
‫اﺳﺎن ﺟﻲ ڊﯾ ﺎ ﭔن ﻟﯾﺑﺎر رﯾن ۾ ﺗﺻدﯾق ﺟﻲ ﻣرﺣﻠﻲ ﻣﺎن ﮔذري‬
‫آھﻲ‪ .‬راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ ﻗﺑرﺳﺗﺎن ﻣﺎن ھٿ آﯾل ‪ 2‬اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن‬

‫‪117‬‬
‫ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﯾﺳٽ ﺣﯾدرآﺑﺎد دﮐن ﺟﻲ ﺳﯾﻧ ر آف ﺳﯾﻠﯾوﻟر اﯾﻧڊ‬
‫ﻣﺎﻟﯾ ﯾوﻟر ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ۽ ﻟﮑﻧو ﺟﻲ ﺑﯾرﺑل ﺳﺎھﻧﻲ اﻧﺳ ﯾ ﯾوٽ آف‬
‫ﭘﺎﺋﻠﯾو ﺳﺎﺋﻧﺳز ﻣﺎن ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟﻲ ھﺎﭨﻲ وري ھﺎورڊ‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﻣﺎن ﭔﯾﮭر ﺗﺻدﯾق ﺋﻲ ﭘﺋﻲ وﭸﻲ‪ .‬ﭘروﻓﯾﺳر ﺷﺎﻧدي‬
‫ﻣوﺟب راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﻣﺎن ﻣﻠﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺟﻲ ﺟﺳﻣﺎﻧﻲ ﺑﻧﺎوٽ‬
‫ﯾﻌﻧﻲ ﻗد ﺎٺ ھرﯾﺎﻧﺎ ۽ ﭘﻧﺟﺎب ۾ ھن وﻗت رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن‬
‫ﻣﺷﺎﺑﮭت رﮐﻲ ﭤﻲ‪ .‬ھن ﻣوﺟب ڏﮐڻ ورﯾﺎ ﺟﻲ ﺳﯾﺋول ﻧﯾﺷﻧل‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺎﻟﯾﺞ آف ﻣﯾڊﯾﺳﻧس ۾ راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ اﻧﺳﺎﻧﻲ‬
‫ڍاﻧﭼن ﺟو ﭘﯾﭤﺎﻻﺟﯾ ل ﺗﺟزﯾو ۽ ﺳﻧدن ﻓﯾﺳ ل ري‬
‫ﻧﺳ ر ﺷن ) ‪ (facial reconstruction‬ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن‬
‫ﻣﺎن ﺑﮫ اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺛﺎﺑت ﭤﻲ ﺗﮫ ھن وﻗت ھن ﺧطﻲ ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو‬
‫‪ 5‬ھزار ﺳﺎل اڳ راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺗﺳﻠﺳل‬
‫آھن‪(13).‬‬
‫راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ﻧدڙ ﻣﺎھرن‬
‫ﻧﯾراج را ِء ۽ وﺳﻧت ﺷﺎﻧدي ﻣوﺟب ڊي اﯾن اي ﺟﻲ ﻧﺗﯾﺟن ﻣﺎن‬
‫ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن ھن ﺧطﻲ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ‬
‫ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ .‬ان ري ﻧﺗﯾﺟن ﻣﺎن اھو ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺑﻲ ﺑﻧﯾﺎد آھﻲ ۽ وﯾدڪ دور ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﺗﺳﻠﺳل ھو‪ .‬وﯾدن ﺟﻲ دور ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﺧﺎﻟق ﻲ ﭔﺎھرﯾﺎن آﯾل‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ﭘر ھن ﺧطﻲ ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ ﺑﺎﺷﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ﻧﯾراج را ِء ۽‬
‫وﺳﻧت ﺷﺎﻧدي ﻣوﺟب راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ ڊي اﯾن اي ۾ واﺿﺢ‬
‫ﻧﻣوﻧﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻋﻧﺻر ) ‪ (mitochondrial DNA‬ﻣوﺟود آھﻲ‪.‬‬
‫ڊي اﯾن اي ۾ ﺗﻣﺎم ﮔﮭٽ ۾ ﮔﮭٽ ﺳطﺢ ﺗﻲ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻋﻧﺻر ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ظﺎھر ﭤﻲ آھﻲ‪ (14) .‬ان ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻋﻧﺻر ﺟو واﺳطو‬
‫اﯾران ﺟﻲ ھﺎرﭘو ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن آھﻲ‪ .‬ﺟن ﺟﺎ ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن واﭘﺎري ﻻﮘﺎﭘﺎ ھﺋﺎ‪ .‬اﯾران ۽ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟون‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﻲ ﺳﻠﮭﺎڙﯾل ھﺟڻ ﺳﺑب اﯾران ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن‬ ‫ﺳرﺣدون ھ‬
‫اﯾران ۾ وﭸڻ‪،‬‬ ‫ﺟو ھﺗﻲ اﭼڻ ۽ ھﺗﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﭜر واري ﻣﻠ‬
‫واﭘﺎر رڻ ﯾﺎ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر رڻ ﺳﭜﺎوﯾ ﻟﮙﻲ ﭤو‪ .‬ﭘروﻓﯾﺳر‬
‫ﻧﯾراج را ِء ﻣوﺟب راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﻣﺎن ﻣﻠﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺗﻲ‬
‫ﻧﮭن ﺟﻧﮓ ﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ دوران ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ﺗﺷدد ﺟﺎ ﻧﺷﺎن‬

‫‪118‬‬
‫ﻣوﺟود ﻧﺎھن‪ .‬را ِء ﻣوﺟب راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ رگ وﯾدڪ دور‬
‫واري ﺗﮭﮫ ۾ ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫واري دور ﮐﺎن ﭘو ِء راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﮐﻲ آﺑﺎد ﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ﻲ‬
‫ﭔﺎھران آﯾل ﻧﮫ ﭘر اﺗﺎن ﺟﺎ اﺻﻠو ﺎ رھﺎ و ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟن اڳ واري‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﺗﺳﻠﺳل ﮐﻲ ﺑرﻗرار رﮐﯾو‪(17) (16) (15) .‬‬
‫وﺳﻧت ﺷﺎﻧدي راﮐﻲ ﮘڙھﻲ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ ﺑﻌد اھو‬
‫ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ ان ﻣﺎڳ ﺟﺎ رھواﺳﻲ اڄ ﺑﮫ ان ﻋﻼﺋﻘﻲ ۾ رھﻧدڙ‬
‫آھن‪ .‬ڊا ر وﺳﻧت ﺷﺎﻧدي ﻣوﺟب ‪ 7‬ھزار ‪ 500‬ﺳﺎل اڳ راﮐﻲ‬
‫ﮘڙھﻲ ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو اڄ ﺑﮫ ان ﺟﺎ َء ﺗﻲ ﻣوﺟود آھن ۽ ان دور‬
‫ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﻣ ﻣل ﻓﻧﺎ ﻧﮫ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر ان ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار‬
‫رﮐﯾو‪ .‬وﺳﻧت ﺷﺎﻧدي ﻣوﺟب ﻋراق ﺟﻲ ﻣﯾﺳوﭘ ﯾﻣﺎ ﺳﻣﯾت ﻣﺻر‬
‫ﺟون ﺗﮭذﯾﺑون ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار رﮐﻲ ﻧﮫ ﺳﮕﮭﯾون‪ ،‬ﭘر ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل اڄ ﺑﮫ ﺑرﻗرار آھﻲ‪(18) .‬‬
‫ﻋﺎﻟﻣﻲ ﺳطﺢ ﺗﻲ ﺳﯾﻠﯾوﻟر ۽ ﻣﺎﻟﯾ ﯾوﻟر ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ۾ ﭤﯾل ﺗﺣﻘﯾق‬
‫آرﯾﺎ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻲ‬
‫ﭔﺎڙﺧﺎﻧﻲ ۾ اﮀﻼﺋﻲ ﮀڏﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾﻧﯾﺎﺗﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﭤﯾل ھﻲ َء‬
‫ﺗﺣﻘﯾق آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ و ﺎﻟت ﻧدڙن‬
‫ﻻ ِء وڏي ﺻدﻣﻲ ﺟو ﺳﺑب ﺑﭨﻲ آھﻲ‪ .‬ان ﺳﺎن ﮔڏوﮔڏ آرﯾﺎ ۽‬
‫دراوڙي ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﻣﻧﺟﮭﮫ وﮀو ﯾون ﭘﺋدا‬
‫ﻧدڙن ﮐﻲ ﺑﮫ ﻣﺎﯾوﺳﻲ ۾ ﻣﺑﺗﻼ ري ﮀڏﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟﯾﻧﯾ س‬
‫)‪ (Genetics‬ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ھن ﺗﺣﻘﯾق ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ آرﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﮭن ﺑﮫ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋروج واري دور ﮐﺎن‬
‫ﭘو ِء ﻧﮭن ڌارﺋﻲ دﯾس ﻣﺎن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري طرف ﺎﺑﮫ ﻟڏﭘﻼڻ ﻧﮫ‬
‫ﺋﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﻧﮫ وري ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ و ﭔﺎھرﯾون ﺣﻣﻠو ﭤﯾو ھو‪.‬‬

‫‪119‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) https://www.nature.com/articles/jhg20082
(2) https://www.longdom.org/open-access/the-
major-ychromosome-haplotype-xi--
haplogroup-r1a-in-eurasia-2161-1041-
1000150.pdf
(3) https://www.mynation.com/views/aryan-
invasion-theory-ait-kai-friese-indus-valley-
civilisation-indian-history-pep13y
(4) Mait Metspalu, Irene Gallego
Romero, Bayazit
Yunusbayev, Gyaneshwer
Chaubey, Chandana Basu Mallick, Georgi
Hudjashov, Mari Nelis, Reedik Mägi, Ene
Metspalu, Maido Remm, Ramasamy
Pitchappan, Lalji Singh, Kumarasamy
Thangaraj, Richard Villems, and Toomas
Kivisild, Shared and Unique Components
of Human Population Structure and
Genome-Wide Signals of Positive
Selection in South Asia, The American
Journal of Human Genetics, 90, 731–744;
December 9, 2011
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PM
C3276658/
(5) Sanghamitra Sahoo, Anamika Singh, G.
Himabindu, Jheelam Banerjee, T.
Sitalaximi, Sonali Gaikwad, R.

120
 Trivedi, Phillip Endicott, Toomas
Kivisild, Mait Metspalu, Richard
Villems and V. K. Kashyapm A prehistory
of Indian Y chromosomes: Evaluating
demic diffusion scenarios, PNAS 2006
January, 103 (4) 843-848.
https://doi.org/10.1073/pnas.0507714103
http://www.pnas.org/content/103/4/843.full
(6) Priyadarshi, P., Evidence of Indo-European
origins from the Early Holocene pollen
studies, linguistics and
climatology, Dialogue, July-Sept 2013, Vol
15, No. 1.
https://aryaninvasionmyth.wordpress.com/pag
e/2/
(7) Sanghamitra Sengupta, Lev A.
Zhivotovsky, Roy King, S. Q. Mehdi,
Christopher A. Edmonds, Cheryl-Emiliane
T. Chow, Alice A. Lin, Mitashree Mitra,
Samir K. Sil, A. Ramesh, M. V. Usha Rani,
Chitra M. Thakur, L. Luca Cavalli-Sforza,
Partha P. Majumder, and Peter A.
Underhill, (Feb. 2006), Polarity and
Temporality of High-Resolution Y-
Chromosome Distributions in India Identify
Both Indigenous and Exogenous
Expansions and Reveal Minor Genetic
Influence of Central Asian Pastoralists,
(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/
PMC1380230/)

121
(8) Peter A Underhill, Natalie M Myres, Siiri
Rootsi, Mait Metspalu, Lev A Zhivotovsky,
Roy J King, Alice A Lin,Cheryl-Emiliane T
Chow, Ornella Semino, Vincenza Battaglia,
Ildus Kutuev, Mari Järve, Gyaneshwer
Chaubey, Qasim Ayub, Aisha Mohyuddin,
S Qasim Mehdi, Sanghamitra
Sengupta, Evgeny I Rogaev, Elza K
Khusnutdinova, Andrey Pshenichnov, Oleg
Balanovsky, Elena Balanovska,Nina
Jeran,Dubravka Havas Augustin, Marian
Baldovic,Rene J Herrera, Kumarasamy
Thangaraj, Vijay Singh, Lalji Singh, Partha
Majumder, Pavao Rudan, Dragan
Primorac, Richard Villems, and Toomas
Kivisild, Separating the post-Glacial
coancestry of European and Asian Y
chromosomes within haplogroup R1a,
(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/
PMC2987245/)
(9) Tamang Rakesh and Kumarasamy
Thangaraj, Genomic view on the peopling
of India,
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/P
MC3514343/)
(10) Oppenheimer Stephen, The Real Eve:
Modern Man's Journey Out of Africa,
Carroll & Graf. 2003. ISBN 0-7867-1192-2.
(11) Underhill, Peter A; et al. (2009),
"Separating the post-Glacial coancestry of
European and Asian Y chromosomes

122
 within haplogroup R1a", European Journal
of Human Genetics, 18 (4): 479–84
(12) http://varnam.org/2006/01/what_aryan_i
nvasion/
(13) Deepender Deswal, No Rakhigarhi
migration since Harappan era:
Experts,Tribune News Service, Hisar, June
15, 2018
(14) Anubhuti Vishnoi, Harappan site of
Rakhigarhi: DNA study finds no Central
Asian trace, junks Aryan invasion theory,
ET Jun 13, 2018
(15) https://economictimes.indiatimes.com/n
ews/politics-and-nation/harappan-site-of-
rakhigarhi-dna-study-finds-no-central-
asian-trace-junks-aryan-invasion-
theory/articleshow/64565413.cms
(16) https://www.eupedia.com/forum/threads/
36400-Rakhigarhi-DNA-study-finds-no-
Central-Asian-trace-junks-Aryan-invasion-
theory
(17) https://www.outlookindia.com/magazine/
story/we-are-all-harappans/300463
(18) https://timesofindia.indiatimes.com/city/c
handigarh/Descendants-of-Harappans-still-
living-in-
Rakhigarhi/articleshow/53609286.cms

123
 ‫ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار‬

‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋروج ﮐﺎن ﭘو ِء وارو دور ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﻗدﯾم آﺛﺎرن‬

‫ﺟﺎ ﻣﺎھر آﺧري ھڙﭘﯾن ﻓﯾز )‪(Late Harappan phase‬‬
‫ﭼون ﭤﺎ‪ 1900 ،‬ق م ﮐﺎن ‪ 1300‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ﺟﺎري رھﯾو‪ .‬ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋروج واري دور ﺑﻌد ھن ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﻣﺎﭤرﯾن طرف ﭤﻲ‪ 600 .‬ق م ﮐﺎن ‪ 300‬ق م‬
‫دوران ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﻣﺎﭤرﯾن ۾ ﺟﯾ ﻲ ﺷﮭر اڏﯾﺎ وﯾﺎ اﻧﮭن ۾ ﺑﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻠﭼر ﺟﻲ ﮀﺎپ ﻣﻠﻲ ﭤﻲ‪ .‬اﻧﮭن ﺷﮭرن ۾ ﻣوﺟود‬
‫ﯾ ﻧﺎﻻﺟﻲ‪ ،‬ﮔﮭرن ﺟﻲ اڏاوت ۽ ﻣذھﺑﻲ ﻋﻼﻣﺗن ﺟﺎ ﻧﻣوﻧﺎ ﺑﻠ ل‬
‫اھﻲ ﺋﻲ ﺳﺎﮘﯾﺎ ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اوج واري دور ۾‬
‫ﻣوﺟود ھﺋﺎ‪ .‬ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭤرﯾن ۾ ﺑﮫ ‪ 600‬ق م ﮐﺎن ‪300‬‬
‫ق م دوران ﻲ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ﭘر ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث اﭼﻲ‬
‫آﺑﺎد ﭤﯾﺎ ۽ اﻧﮭن اھﻲ ﺷﮭر اڏﯾﺎ ۽ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار‬
‫رﮐﯾو‪ .‬آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ﻣﻠﯾل اھﻲ ﺛﺑوت ﺑﮫ آرﯾن ﺟﻲ‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ن ﭤﺎ‪ (1) .‬ﺟﯾ ڏھن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن ﻗﺑﺿو ري ﺗﺑﺎھﮫ ري ﮀڏﯾو‬
‫ھو ﺗﮫ ﺣﻣﻠﻲ آور ﮔﻧﮕﺎ ۽ ﺟﻣﻧﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭤرﯾن ۾ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﺟو‬
‫ﭰﮭﻼ ُء ن ھﺎ‪ .‬ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣذھﺑﻲ رﯾﺗن رﺳﻣن‪ ،‬ﮔﮭرن ﺟﻲ اڏاوت ۽‬
‫آرٽ ﮐﻲ ھﭤﻲ ڏﯾن ھﺎ‪.‬‬
‫ﺑﯾﭠ ﻲ دور ۾ ﺟﮭﮫ ﻣﺎھرن ﺟﻲ اھﺎ را ِء ھﺋﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ زوال ﺑﻌد ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺧﺎﺗﻣو ﭤﻲ وﯾو‪ .‬ﭘر‬
‫ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ۾ ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ اوﭼﺗو ﻏﺎﺋب ﻧﮫ ﭤﻲ‬
‫وﺋﻲ ﭘر ان ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﻋﻧﺻر ﺑﻌد ﺟﻲ ﺗﮭذﯾﺑن ۾ ﻧﻣودار ﭤﯾﺎ‪ .‬ھڙاﭘﺎ‬
‫ﺟو ﺳﻣﯾ ري اﯾﭿ ﻠﭼر )‪ (Cemetery H culture‬ﭘﻧﺟﺎب‪،‬‬
‫ﺳﻧڌ‪ ،‬ھرﯾﺎﻧﺎ ۽ اﺗر ﭘردﯾش ﺟﻲ اوﭜر واري ﺣﺻﻲ ۾ ظﺎھر ﭤﯾو‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫ﺟﯾ و ‪ 1900‬ق م ﮐﺎن ‪ 1300‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ﺟﺎري رھﯾو‪ .‬ﺳﻧڌ ۾‬
‫ﻠﭼر ۽ ﮔﺟرات ۾‬ ‫ﻠﭼر ﺟﺎ آﺛﺎر ﺟﮭ ر‬ ‫ﭘوﺋﯾن ھڙﭘﯾن‬
‫راﻧﮕﭘور ﻠﭼر ﺟﻲ ﺻورت ۾ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺳﻣﯾ ري اﯾﭿ ﻠﭼر ﺑﮫ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻠﭼر ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ آﺧري ﻓﯾز ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ھﯾو‪ .‬ڊﯾوڊ‬
‫ﮔورڊن واﺋﯾٽ ﻣوﺟب وﯾدڪ ﻠﭼر ﺟو ﺟﻧم ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﻣﺎن ﭤﯾو‪ (2) .‬ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺗﻲ ‪2016‬ع ۾ ﭤﯾل ﭼوک‬
‫ﭼ ﺎس ﻣﺎن اﭸﺎ ﺑﮫ اھﻲ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ ﺗﮫ ﻟﯾٽ ھڙﭘﯾن ﻠﭼر ‪900‬‬
‫ق م ﺗﺎﺋﯾن ﺟﺎري رھﯾو‪ (3) .‬ھﺎورڊ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ رﭼرڊ ﻣﯾڊاﺋو‬
‫ﻣوﺟب ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﭘﯾراڪ ۾ ﻟﯾٽ‬
‫ھڙﭘﯾن ﻠﭼر ‪ 1800‬ق م ﮐﺎن ﺳ ﻧدر اﻋظم ﯾوﻧﺎﻧﻲ ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ‬
‫‪ 325‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ﻣﺳﻠﺳل ﺟﺎري رھﯾو‪(4) .‬‬

‫ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺛﺎﺑت ﭤﻲ آھﻲ ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ڍر ﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ھن ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻧون‬

‫‪125‬‬
‫ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ﺗﻼش ۾ اوﭜر طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‪ .‬ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر‬
‫ﭘوﺷﯾل ﻣوﺟب ‪ 1900‬ق م ﺑﻌد ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اوﭜر طرف ﯾﻌﻧﻲ‬
‫ﻣوﺟوده اﻧڊﯾﺎ ۾ ان وﻗت ﻣﺎﮘن ﺟو اﻧﮓ ‪ 218‬ﻣﺎن وڌي ‪ 853‬ﭤﻲ‬
‫وﯾو‪ .‬ﮔﻧﮕﺎ ﻣﺎﭤري ۾ ﭤﯾل ﮐو ﺎﯾن ﻣﺎن ﭘﺗو ﭘوي ﭤو ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﮐﺎن ﺟﮭﮫ ﺻدﯾون ﭘو ِء ﯾﻌﻧﻲ ‪ 1200‬ق م ۾ اﻧﮭن‬
‫ﺷﮭرن ﺟو ﮔﻧﮕﺎ ﻣﺎﭤري ۾ ﺑﻧﯾﺎد ﭘوڻ ﺷروع ﭤﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن اھﺎ‬
‫ﮘﺎﻟﮭﮫ ﭘڌري ﭤﺋﻲ ﭤﻲ ﺗﮫ ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ر ﺟﻲ ﻧﮫ وﯾو ﭘر اھو‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اوﭜر ﯾﻌﻧﻲ ﮔﻧﮕﺎ ﻣﺎﭤري ۾ ﺟﺎري رھﯾو‪ .‬ﭜﺎرت‬
‫ﺟﻲ رﯾﺎﺳت ھرﯾﺎﻧﮫ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﭜﺎﮘوﻧﭘورا ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران‬
‫ھﯾﭠﯾن ﺗﺣت ﻣﺎن ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ آﺧري دور ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻣﻠﻲ آھﻲ‪،‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﻣﭤﺋﯾن ﺗﮭﮫ ﻣﺎن وﯾدڪ دور ﺟﻲ ﺑﺎﻗﯾﺎت ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﺎ‬
‫‪ 1200‬ق م ﺟﻲ دور ﺟﻲ آھﻲ‪ (5) .‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ﭘﺗو ﭘوي ﭤو ﺗﮫ‬
‫ھن ﻣﺎڳ ﮐﻲ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ آﺧري دور ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن ﭘو ِء وﯾدڪ‬
‫دور ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﭔﯾﮭر آﺑﺎد ﯾو‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭜﺎرﺗﻲ رﯾﺎﺳت‬
‫ﮔﺟرات ﺟﻲ ﺳورٺ رﯾﺟن ﺟﻲ راج وٽ ﺿﻠﻌﻲ ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ روﺟڙي ﺟﻲ ﮐو ﺎﯾن دوران ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار رھڻ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ھن ﻣﺎڳ ﺟﻲ ﮔرﯾﮕوري‬
‫ﭘﺷﯾل ۽ اﯾم اﯾﭿ راول طرﻓﺎن ‪1982‬ع ۽ ‪1995‬ع ۾ ﮐو ﺎﺋﻲ‬
‫راﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ھن ﻣﺎڳ ﺟﻲ ھﯾﭠﯾن ﺗﮭﮫ ﺟو واﺳطو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ﻋروج واري دور ‪ 2500‬ق م ﮐﺎن ‪ 2200‬ق م ﺳﺎن آھﻲ‪.‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﻣﭤﯾون ﺗﮭﮫ وﯾدڪ دور ‪ 1900‬ق م ﮐﺎن ‪ 1700‬ق م‬
‫ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ آھﻲ‪ .‬ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﭔﻧﮭﻲ ﺗﮭن ۾ ﺳﺎﮘﺋﻲ ﺛﻘﺎﻓت‬
‫ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﻣﻠﻲ ﭤو‪(6) .‬‬
‫ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﭤﯾل‬
‫ﺗﺎزﯾون ﮐو ﺎﺋﯾون ۽ ﺗﺣﻘﯾق آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد‬
‫ن ﭤﯾون‪ .‬ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ‬
‫آﺧري دور ۾ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ۽ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﺷﮭرن ۾ وﯾدڪ دور‬
‫ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو رھﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟﻲ ﺳ ﻲ وﭸڻ ﺑﻌد‬
‫ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟﻲ ﭘﺎﭨﻲ ﺗﻲ اﻧﺣﺻﺎر رﮐﻧدڙ ﺷﮭر ﭰ ﻲ وﭸڻ ﮐﺎن‬
‫ﭘو ِء اﺗﺎن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺑﮫ ﻣوھن ﺟو دڙو ۽ ھڙاﭘﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ﺋﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺑب اھﻲ ﺷﮭر آﺑﺎدي َء ﺟﻲ دﭔﺎ َء ھﯾٺ اﭼﻲ وﯾﺎ‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫اﻧدازي ﻣوﺟب ان وﻗت ھڙاﭘﺎ ﺷﮭر ۾ ‪ 50‬ھزار ﻣﺎﭨﮭو‬ ‫ھ‬
‫رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪ .‬ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ان وﻗت‬
‫ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺳﻠﻲ ﮔروﭘن ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺳﭸﺎﭨپ ﻻ ِء ﻣﺧﺗﻠف ﻣﮭرون‬
‫اﯾﺟﺎد ﯾون‪ .‬ﺟن ۾ ھ ﺳﻧﮝﻲ ڍﮘﻲ ۽ ﻣﯾﻧﮭن ﺟﺎ ﻧﺷﺎن ﻋﻼﻣت‬
‫طور اﺧﺗﯾﺎر ﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ھ ﺳﮝﻲ ڍﮘﻲ ﺟﻲ ﻋﻼﻣت ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﺟﻲ اﯾﺟﺎد ھﺋﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﺎ ﺻدﯾون اڳ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﻣﺎن ﻣﯾﺳوﭘ ﯾﻣﺎ ﺟﻲ ذرﯾﻌﻲ ﯾورپ ﺗﺎﺋﯾن ﭘﮭﺗﻲ‪(7) .‬‬
‫ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ ﻣﺎﺿﻲ َء ۾ ﻣﺣﻘﻘن طرﻓﺎن ﺳﻧڌو‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺑﺎﺑت اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو وﯾو ﺗﮫ ‪ 1750‬ق م ۾ ھن ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎڳ اوﭼﺗو ﺻﻔﺣﮫ ھﺳﺗﻲ ﺗﺎن ﻏﺎﺋب ﭤﻲ وﯾﺎ ﯾﺎ ﻣ ﺟﻲ وﯾﺎ‪ .‬ﭘر اﺳﺎن‬
‫ﺟﻲ ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻋروج ﮐﺎن‬
‫ﭘو ِء واري ﻓﯾز ۾ ‪ 1900‬ق م ﮐﺎن ‪ 1300‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ‬
‫ﺷﮭرن ۾ ﺳﺎﮘﯾﺎ ﻣﺎﭨﮭو آﺑﺎد رھﯾﺎ‪(8) .‬‬
‫ﻗدﯾم آﺛﺎرن ﺟﻲ ﻣﺎھر ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫ﭘوﺋﯾن دور ﺟﻲ ﺑرادرﯾن ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻧﺋﯾن ﻗﺳم ﺟﻲ آﺑﺎدي ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺟودﮔﻲ ُء ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻋروج‬
‫واري دور ﺑﻌد ﺑﮫ ﺳﺎﮘﯾو ﻠﭼر ﺑرﻗرار رھﯾو‪ .‬ھڙاﭘﺎ اﯾﭿ ﻠﭼر‬
‫۾ اھﻲ ﺳﺎﮘﯾﺎ ﻣﺎﭨﮭو آﺑﺎد رھﯾﺎ‪ .‬ﺟﯾ ﻲ ان ﮐﺎن اڳ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ‬
‫وارث ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧدن ﺋﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺑرﻗرار رھﯾو‪(10) (9) .‬‬
‫)‪(11‬‬
‫اﺳ ﻠﯾ ل ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارﺛن ۽‬
‫ﻣوﺟوده دور ۾ ھن ﻣﺎﭤري ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن وچ ۾ ﻗد‪ ،‬ﺑت ﯾﻌﻧﻲ‬
‫ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ طور ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ اﺳ ﻠﯾ ل‬
‫ر ﺎرڊ )‪ (skeletal record‬۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﮐﺎن وﭠﻲ‬
‫اڄ ﺗﺎﺋﯾن ﺎﺑﮫ وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﻧظر ﻧﮫ اﭼﻲ‪ .‬ﺟﯾ ﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫دراوڙن ۽ آرﯾن ﺟﻲ ﻧﺳل واري ﻣﻔروﺿﻲ ﮐﻲ رد ري ﭤﻲ‪.‬‬
‫اﺳ ﻠﯾ ل ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﻲ ﺟو آﻣرﯾ ﻲ ﻣﺎھر ﯾﻧٿ اي آر ﯾﻧڊي‬
‫)‪ (Kenneth A.R. Kennedy‬ھن ﺧطﻲ ۾ اﻧﺳﺎﻧﻲ ھڏاون‬
‫ﭘﻧﭸرن ﺟﻲ اﭜﯾﺎس ﺑﻌد ان ﻧﺗﯾﺟﻲ ﺗﻲ ﭘﮭﺗو ﺗﮫ آرﯾﺎﺋﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن طرﻓﺎن ھن ﺧطﻲ ۾ اﭼﻲ آﺑﺎد ﭤﯾڻ ﺟﻲ ﺳﻠﺳﻠﻲ ۾ وﺑﮫ‬

‫‪127‬‬
‫ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ‪ .‬اﻧﺳﺎﻧﻲ ھڏاون ﭘﭸرن ﺟﻲ اﭜﯾﺎس ﻣﺎن ﭘﺗو ﭘوي ﭤو‬
‫ﺗﮫ ﻣوﺟوده اﻧڊﯾﺎ ۽ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﺳﺎن‬
‫واﺳطو رﮐﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﮭڙي ﺟﺳﻣﺎﻧﻲ ﺑﻧﺎوت رﮐﻧدڙ آھن‪ .‬ھن‬
‫ﻣﺎﭤري ۾ ‪ 60‬ﮐﺎن ‪ 65‬ھزار ﺳﺎل اڳ آﺑﺎد ﭤﯾﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو اڄ ﺑﮫ‬
‫ﻣوﺟود آھن‪ (12) .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺟﺎرج ارڊوﺳﻲ ﻣوﺟب ﻗدﯾم ھڙاﭘﺎ‬
‫)ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ( ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﻣوﺟوده وﻗت ﺟﻲ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۽ اﺗر اوﭜر‬
‫ﭜﺎرت ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن ﻣﺧﺗﻠف ﻧﮫ ھﯾﺎ‪ (13) .‬ﯾﻧٿ ﯾﻧڊي‬
‫ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اوج واري دور ﺟﻲ ﺧﺎﺗﻣﻲ ﺑﻌد ھن ﺧطﻲ‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ڊﯾﻣوﮔراﻓﻲ ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﻧظر ﻧﮫ‬
‫ﭤﻲ اﭼﻲ‪ .‬ﯾﻧڊي ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ۽ ﮔﻧڌارا ﺗﮭذﯾﺑن وچ ۾ ﭜﯾٽ ﻧدي‬
‫ﻟﮑﻲ ﭤو ﺗﮫ ﮔﻧڌارا ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ دور ۾ ﺑﮫ اﺳﺎن ﮐﻲ ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن‬

‫ﺟﻲ ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ ﺳﭸﺎﭨپ ﺟﻲ ﺎﺑﮫ ﻧﺷﺎﻧﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﻣﻠﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭔﻧﮭﻲ‬

‫ﺗﮭذﯾﺑن ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ ﯾﻌﻧﻲ ﺟﺳﻣﺎﻧﻲ ﺑﻧﺎوت ۾‬
‫ھ ﺟﮭڙاﯾون ﺿرور ﻣﻠن ﭤﯾون‪ .‬ان ري ﻣوﺟوده دور ۾ ھن‬
‫ﺧطﻲ ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ وارﺛن ﺟو اوﻻد آھن‪.‬‬
‫)‪ (14‬ﺳﻧڌو ۽ ﮔﻧڌارا ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﺑﺎﺋﯾوﻻﺟﯾ ل )ﺣﯾﺎﺗﯾﺎﺗﻲ(‬
‫ﺋﻲ ﮔروپ ﺳﺎن واﺳطو رﮐﻧدڙ ھﺋﺎ‪ (15) .‬ﮔﻧڌارا‬ ‫طور ھ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﻧﮭن ﺑﮫ آرﯾﺎﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﮔروپ ﺳﺎن‬
‫وﺑﮫ واﺳطو ﻧﮫ ھو‪ .‬ﯾﻧڊي ﻣوﺟب ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﻣﭤﺋﯾن ﺗﮭﮫ‬
‫ﺳﻣﯾ ري اﯾﭿ ﻠﭼر )‪ (Cemetery H culture‬ﺟﺎ رھواﺳﻲ‬
‫اھﻲ ﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭو ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﻋروج واري دور ۾‬
‫ﻣوﺟود ھﺋﺎ‪(17) (16) .‬‬

‫‪128‬‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ آف اﻻﺳ ﺎ ﺟﻲ آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﺑرﯾن ھﯾﻣﭱل ﻣوﺟب‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﺑﻌد ھن ﺧطﻲ ۾ ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ﭔﺎھرﯾن‬
‫ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﺟﻲ ﺎﺑﮫ‬ ‫آﺑﺎدي ﺟﻲ وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﯾﺎ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﺛﺎﺑﺗﻲ ﻧﮫ ﻣﻠﻲ آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ان دور ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۽ ﺳﯾﻧ رل‬
‫اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن وچ ۾ ﻧﻧڍي ﺳطﺢ ﺗﻲ راﺑطﺎ ﻣوﺟود ھﺋﺎ‪(18) .‬‬
‫ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﻋﺎﻟﻣﮕﯾرﭘور ﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﺑﮫ ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ‬
‫آورن ﺟﻲ ﺛﻘﺎﻓت ﻧﮫ ﭘر ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ھو‪ (19) .‬ان‬

‫ري اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ وڏي اﻋﺗﻣﺎد ﺳﺎن ﭼﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﭤﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو‬

‫ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ﻧﮭن ﭔﺎھرﺋﯾن ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب‬
‫آﺑﺎدي َء ۾ ﺎﺑﮫ ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﻧظر ﻧﮫ ﭤﻲ‪.‬‬
‫ھﻧدن ﺟﻲ آﮘﺎ ﻲ ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎب رگ وﯾد ۾ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟو‬
‫ذ ر ﺎﻓﻲ ھﻧڌن ﺗﻲ ﻣﻠﻲ ﭤو‪ .‬آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ‬
‫ﺣﺎﻣﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب وﯾد آرﯾن ﺟﻲ ﺗﺧﻠﯾق ھﺋﺎ ۽ ھﻧن ھن ﻣﺎﭤري‬
‫ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﺑﻌد وﯾد ﻟﮑﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ وﯾدڪ دور ﺟو آﻏﺎز ﯾو‬

‫‪129‬‬
‫ھو‪ .‬ھﺗﻲ ﺳوال ﭤو ﭘﺋدا ﭤﺋﻲ ﺗﮫ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺟﻲ‬
‫ﺣﺎﻣﯾن ﻣوﺟب ﺟﯾ ڏھن آرﯾن ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ‪ 1500‬ق م ﮐﺎن‬
‫‪ 1200‬ق م ۾ ﺣﻣﻠو ري اﭼﻲ رھﺎﺋش اﺧﺗﯾﺎر ﺋﻲ ۽ وﯾد‬
‫ﺗﺧﻠﯾق ﯾﺎ ﺗﮫ ﭘو ِء ﺟﻧﮭن وﻗت وﯾد ﺗﺧﻠﯾق ﯾﺎ ﭤﻲ وﯾﺎ‪ ،‬ان ﮐﺎن ‪4‬‬
‫ﺳو ﺳﺎل اڳ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﭘﻧﮭﻧﺟو وﺟود وﭸﺎﺋﻲ وﯾﭠﻲ ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺟﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ‪ 1900‬ق‬
‫م ۾ ﺳ ﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو وﺟود وﭸﺎﺋﻲ وﯾﭠﻲ ھﺋﻲ‪ (20) .‬ﺟﯾ ﺎ ﻧدي ان‬
‫وﻗت وﺟود ﺋﻲ رﮐﻧدڙ ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ان ﺟو آﺧر ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ھ‬
‫وھ رو ﺟﺎري رﮐﻧدڙ وڏي ﻧدي طور وﯾدن ۾ ﯾﺋن ذ ر‬
‫ﯾو‪ .‬آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﮐﻲ ﺳ ﻲ وﯾل ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي‬
‫ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﻣﺎڳ ھٿ آﯾﺎ آھن‪ .‬ان‬
‫ري ﻣﺎھرن اھﺎ را ِء ﻗﺎﺋم ﺋﻲ آھﻲ ﺗﮫ وﯾد ﭔﺎھران آﯾل ﺣﻣﻠﻲ‬
‫آورن ﺟﻲ ﺗﺧﻠﯾق ﻧﮫ ﭘر اﻧﮭن ﺟﺎ ﺧﺎﻟق ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﺎ وارث ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ۽ ان ﮐﺎن ﭘو ِء واري ﻠﭼر ۾ ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ ھ‬
‫ﺟﮭڙاﯾون ﻣﻠﯾون آھن‪ .‬ﺟﯾ و ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻋﻣل ﺟﻲ ﺟﺎري رھڻ‬
‫ﺟو ﺛﺑوت آھﻲ‪ .‬ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﭘرﯾﺳٽ ﻧﮓ ﮐﻲ‬
‫ﺷﺎل اوڍﯾل آھﻲ‪ .‬اﺟرڪ ﺟو اھو‬ ‫اﺟرڪ ﺟﻲ ﻧﻣوﻧﻲ ﺟﻲ ھ‬
‫ﻧﻣوﻧﻲ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮔذرڻ ﺑﺎوﺟود اڄ ﺑﮫ ﺳﻧڌ ۽ ان ﺟﻲ ﭜر وارن‬
‫ﺧطن ۾ اﺳﺗﻌﻣﺎل ھﯾٺ اﭼﻲ رھﯾو آھﻲ‪ .‬اڄ ﺑﮫ ﺳﻧڌي ﻣﺎﭨﮭو‬
‫اﺟرڪ ان ﺋﻲ ﻧﻣوﻧﻲ ۽ ﺷﺎن ﺳﺎن اوڍﯾﻧدا آھن‪ ،‬ﺟﮭڙي طرح‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ اوڙھﯾو وﯾﻧدو ھو‪ .‬ان ﮐﺎن ﺳوا ِء ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﺟﺎ اھڙا ‪ 39‬ﻋﻧﺻر ﻣوﺟود آھن‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ‪1900‬‬
‫ق م ۾ ھن ﺧطﻲ ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﺑب ﮔﻧﮕﺎ ﻣﺎﭤري ۾ راﺋﺞ‬
‫ﭤﯾﺎ‪ (21) .‬ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﻧﺎﭼﭨﻲ ﮐﻲ راﯾن ۽ ﭠوٺ‬
‫ﮐﺎن ﻣﭤﻲ ﺗﺎﺋﯾن ﭼوڙا ﭘﮭرﯾل ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﻣوﺟوده ﺳﻧڌ ۾ اڄ‬
‫ﺑﮫ ﻋورﺗون راﯾن ﮐﺎن ﭠوٺ ﺟﻲ ﻣﭤﺋﯾن ﺣﺻﻲ ﺗﺎﺋﯾن ﭼوڙا ﭘﺎﺋﯾن‬
‫ﭔﺋﻲ ﺳﺎن ﻣﻠڻ وﻗت ھٿ ﭔڌي‬ ‫ﭤﯾون‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ ھ‬
‫آڌرﭜﺎ ُء رڻ ﺟو رواج ھﯾو‪ .‬اھو ھٿ ﭔڌي ھ ﭔﺋﻲ ﺟو آڌرﭜﺎ ُء‬
‫رڻ ﺟو طرﯾﻘو ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮔذرڻ ﺑﺎوﺟود اڄ ﺑﮫ ﺳﻧڌ ۾ راﺋﺞ‬
‫آھﻲ‪.‬‬

‫‪130‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﯾل ﻣﮭرن ۾ ﯾﺗرﯾن ﺋﻲ ﻣﮭرن ﺗﻲ‬
‫ﺷﺧص ﮐﻲ ﯾوﮔﺎ ﺟﻲ ﭘوزﯾﺷن ۾ وﯾﭠل ڏﯾﮑﺎرﯾو وﯾو آھﻲ‪.‬‬ ‫ھ‬
‫ﺟﻧﮭن ﺟﻲ ﭼوڌاري ﺟﺎﻧور ﻣوﺟود آھن‪ .‬اھﺎ ﻣﮭر ھﻧدن ﺟﻲ ﭜﮙوان‬
‫ﺷﯾوا ﺳﺎن ﻣﺷﺎﺑﮭت رﮐﻧدڙ آھﻲ‪ .‬ﭜﮙوان ﺷﯾوا ﯾوﮔﺎ ﭘوزﯾﺷن ۾‬
‫وﯾﮭﻧدو ھو ۽ ﮐﯾس ﺟﺎﻧورن ﺟو دوﺳت ﻗرار ڏﻧو وﯾﻧدو آھﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺎھرن ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ اﻧﮭن ﻣﮭرن ﮐﻲ ﺷﯾوا ﺟون ﻣﮭرون ﻗرار‬
‫ڏﻧو آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﺟﮭﮫ ﻣﮭرن ﺗﻲ ﻣرد‬
‫ﭜﮙوان ﺟون ﺗﺻوﯾرون ﻣﻠﯾون آھن‪ .‬ﺟﻧﮭن ﻣﺎن ﺛﺎﺑت ﭤﺋﻲ ﭤو ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﺋﻲ ﺷﯾوا ﭜﮙوان ﺟﻲ ﻋﺑﺎدت ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﭤﻲ‬

‫ﺟﯾ ﺎ اڄ ﺳوڌو ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ھﻠﻧدڙ آھﻲ‪ (22) .‬ﺟﯾ ڏھن ﻓرض‬

‫ﯾو وﭸﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ آرﯾن ﺟﻲ ﺻورت ۾ ﭔﺎھرﯾن ﻣﺎﭨﮭن‬
‫ﺣﻣﻠو ﯾو ﺗﮫ ﭘو ِء ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ھﻧن ﺿرور ﭘﻧﮭﻧﺟو ﻣذھب‪،‬‬
‫رﯾﺗون ۽ رﺳﻣون ﻧﺎﻓذ ﯾون ھوﻧدﯾون‪ .‬ﭘر ھن ﺧطﻲ ۾ ﻣوھن‬
‫ﺟﻲ دڙي واري دور ﮐﺎن ﭘو ِء ﺑﮫ ﺳﺎﮘﯾو ﻣذھب ۽ ﻋﺑﺎدت ﺟون‬
‫ﺳﺎﮘﯾون رﺳﻣون راﺋﺞ رھﯾون‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺳﺎن آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ھن‬
‫ﺧطﻲ طرف ﻟڏﭘﻼڻ واري ﻧظرﺋﻲ ﺟﻲ ﺗردﯾد ﭤﺋﻲ ﭤﻲ‪.‬‬

‫‪131‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻋروج واري دور ﺑﻌد ﺑﮫ ھن ﻣﺎﭤري ۾ ﺳﺎﮘﻲ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﺟﺎري رھﯾو‪ .‬ﻣﺎرڪ ﯾﻧواﺋر طرﻓﺎن ﯾل‬
‫ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۾ ﺧوﺑﺻورت زﯾور‪ ،‬آراﺋش‬
‫ﺟون ﺷﯾون ﭠﺎھڻ ﻻ ِء ﺑﺎھﮫ ﺟون ﺑﭠﯾون اﯾﺟﺎد ﯾون وﯾون‪ .‬ﺟن ۾‬
‫اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ وڏي ﮔرﻣﻲ ﭘد ‪ 940‬ﺳﻲ ﺗﻲ ﺷﯾن ﮐﻲ ﭘﮕﮭﺎري ﻣﺧﺗﻠف‬
‫ﻓﯾﻧﺳﻲ ﻗﺳم ﺟو آراﺋﺷﻲ ﺳﺎﻣﺎن‪ ،‬زﯾور‪ ،‬ﻣﮭرون‪ ،‬اڏاوﺗﻲ ﺳرون ۽‬
‫راﻧدﯾ ﺎ ﭠﮭﯾﺎ وﯾﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬ان ﻗﺳم ﺟﺎ ﺳﺎﮘﯾﺎ ﺑﭠﺎ اﭴو ﻲ دور ۾ ﺑﮫ‬
‫ﻣوﺟود آھن‪ (23) .‬ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﺑﭠن ﺟو اھو ﺗﺳﻠﺳل ﺛﺎﺑت ري ﭤو‬
‫ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ۾ ھزارﯾن ﺳﺎﻟن ﮐﺎن ﺳﺎﮘﯾﺎ ﻣﺎﭨﮭو رھﺎﺋش ﭘذﯾر آھن‪.‬‬
‫ﻧﮭن ﺑﮫ ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ ﺳﺑب‬
‫ھن ﺧطﻲ ۾ ﺎﺑﮫ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﺗﺑدﯾﻠﻲ‬
‫ﻧظر ﻧﮫ ﭤﻲ اﭼﻲ‪.‬‬
‫ﭘروﻓﯾﺳر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل وﯾدڪ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ﻗرار ڏﺋﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ﺳﻧدس ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﻟوﭤل‪ ،‬ﺎﻟﻲ ﺑﻧﮕن ۽‬
‫ﺑﻧﺎواﻟﻲ ۾ ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ وارا‬
‫ھﻧڌ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ ﺟﺎ‬
‫اھﻲ ھﻧڌ ﻧﮫ ﻓﻘط ﮔﮭرن ﭘر‬
‫ﻋواﻣﻲ ھﻧڌن ﺗﺎن ﺑﮫ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪.‬‬
‫وﯾدڪ ﻟﮑﺗن ﻣﺎن ﺑﮫ ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ ﺟﺎ ﺛﺑوت ﻣﻠﯾﺎ‬
‫آھن‪ .‬ﺎﻟﻲ ﺑﻧﮕن ﺷﮭر ﺟﻲ ﻣر ز ﻣﺎن ھ ﺋﻲ ھﻧڌ ﺗﺎن ﺑﺎھﮫ‬
‫ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ ﺟﺎ ‪ 5‬ھﻧڌ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬اھﻲ ﭘوﭴﺎ ﺟﺎ ھﻧڌ اھڙي طرح ﭠﺎھﯾﺎ‬
‫وﯾﺎ آھن‪ ،‬ﺟو ﻋﺑﺎدت وﻗت ﭘوﭴﺎرﯾن ﺟو ﻣﻧﮭن اوﭜر طرف ھﺟﻲ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮘﻲ طرح وﯾدن ۾ ﺑﮫ ﺑﺎھﮫ ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ وﻗت اوﭜر طرف ﻣﮭڙ‬
‫رڻ ﺑﺎﺑت ﻟﮑﯾل آھﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﻟﮗ ﭜﮗ اڌ ﺻدي َء ﺗﺎﺋﯾن ﺗﺣﻘﯾق ﻧدڙ‬
‫آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ ﭘروﻓﯾﺳر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﻣﻠﯾل‬
‫ﻗدﯾم آﺛﺎرن ۽ اﻧﮭن ﺗﻲ ﭤﯾل ﺗﺣﻘﯾق دوران ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﭔﺎھرﯾن‬
‫ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﺟﻧﮓ ﺟو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ‪ .‬ان ري آرﯾﺎﺋﻲ‬

‫‪132‬‬
‫ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺣﻘﯾﻘت ﻧﮫ ﭘر ﻣﻔروﺿو آھﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل‬
‫ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ۽ وﯾدڪ ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﺑﻧﯾﺎد ﺳﺎﮘﯾﺎ آھن‪ .‬ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ۽‬
‫ﺳ ﻲ ﺟﺎ ﭔﮫ ﭘﺎﺳﺎ آھن‪ .‬ﺟﮭڙي طرح ﺳﻧڌو‬ ‫وﯾدڪ دور ھ‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ وارث ھن ڌرﺗﻲ ﺟﺎ ﻓرزﻧد ھﺋﺎ‪ ،‬ﺳﺎﮘﻲ طرح وﯾدڪ دور‬
‫ﺟﺎ رھواﺳﻲ ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ۽ ھن ڌرﺗﻲ ﺟﺎ ﻣﻘﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻧدا ھﺋﺎ‪ (24) .‬ﭘروﻓﯾﺳر ﺑﻲ ﺑﻲ ﻻل آرﯾﺎ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري‬
‫ﺗﺎب ) ‪The Rigvedic‬‬ ‫ﺑﺎﺑت ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﻣﺷﮭور ﺗﺣﻘﯾﻘﻲ‬
‫‪(People: Invaders? Immigrants? or Indigenous‬‬
‫۾ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﮐﻲ رد رڻ ﺑﺎﺑت ﯾﺗراﺋﻲ آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل‬
‫ﺛﺑوت ڏﻧﺎ آھن‪ .‬ھن اھو ﺛﺎﺑت ﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور‬
‫ﺟون ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ رﯾﺗون رﺳﻣون ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﻗدر اڄ ﺑﮫ ھن ﺧطﻲ‬
‫۾ ﻣوﺟود آھن‪ (25) .‬ﭘروﻓﯾﺳر ﻻل ﻣوﺟب ﯾوﮔﺎ‪ ،‬ﺷوﻟﻧﮕم ۽ ﯾوﻧﻲ‬
‫ﺟﻲ ﭘوﭴﺎ‪ ،‬ﺷﺎدي ﺷده ﻋورﺗن طرﻓﺎن ﺳﯾﻧڌ ۾ ﺳﻧڌور وﺟﮭڻ‪ ،‬ﭔﺎﻧﮭن‬
‫۾ ﺎراﯾن ﺗﺎﺋﯾن ﭼوڙا ﭘﺎﺋڻ‪ ،‬ﭔﺋﻲ ھٿ ﭔڌي ﻧﻣﺳﺗﻲ ﭼوڻ ۽ ﭔﯾون‬
‫ﯾﺗرﯾون ﺋﻲ رﺳﻣون ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ﮐﺎن اڄ ﺗﺎﺋﯾن ھن‬
‫ﺧطﻲ ۾ ﻣوﺟود آھن‪(26) .‬‬
‫ھڙاﭘﺎ آر ﯾﺎﻻﺟﯾ ل رﯾﺳرچ ﭘراﺟﯾ ٽ )‪ (HARP‬۾ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫ﻧدڙ ﻣﺎھر ﺟﺎرج اﯾف ڊﯾﻠز آرﯾن ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﺑﺎﺑت‬
‫ﭼوي ﭤو ﺗﮫ اﺳﺎن ﮐﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اھم ﻣﺎﮘن ﺟﻲ ‪ 9‬ﺳﺎﻟن‬
‫دوران ﯾل ﮐو ﺎﯾن دوران اھڙو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﻣﻠﯾو آھﻲ ﺗﮫ‬
‫ھن ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ﭔﺎھرﯾن ﻣﺎﭨﮭن ﯾﻌﻧﻲ آرﯾن ﺣﻣﻠو ري ﺗﺑﺎھﮫ ﯾو‪.‬‬
‫ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﻣﺎن اھڙو وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو‬
‫ﻣﻠﻲ ﺗﻲ ﭔﺎھرﯾن ﺣﻣﻠﻲ آورن ﺟﻧﮓ ري ھﻧن ﺷﮭرن ﮐﻲ ﻓﺗﺢ‬
‫ﯾو ھﺟﻲ ۽ ﺷﮭرن ۾ وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﺗﺑﺎھﻲ آﻧدي ھﺟﻲ‪(27) .‬‬
‫اﺳ ﯾﻔن ﻧﯾپ ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﺟﯾ ﻲ ‪ 4‬ھزار‬
‫ﺳﺎل ﭘراﭨﺎ اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼﺎ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ ،‬ﺳﻲ ﻣوﺟوده دور ﺟﻲ ﮔﺟرات ۽‬
‫ﭘﻧﺟﺎب ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن ﻧﺳﻠﻲ ھ ﺟﮭڙاﺋﻲ رﮐﻧدڙ آھن‪ .‬ھن ﻣوﺟب‬
‫اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ دﻟﭼﺳپ آھﻲ ﺗﮫ ﺟﯾ ڏھن ﭘرڏﯾﮭﻲ ﺳﻔﯾد ﻧﺳل‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ھن ﺧطﻲ ۾ داﺧل ﭤﻲ ان ﺗﻲ ﻗﺑﺿو ﯾو ﺗﮫ ﭘو ِء ان‬
‫ﺛﺑوت ﻣوﺟوده دور ﺟﻲ‬ ‫ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻧﺳل ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ۾ ھﺟڻ ﮔﮭرﺟن ھﺎ‪ (28) .‬ان ري ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن‬

‫‪133‬‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﺛﺎﺑت ري ﭤﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو‬ ‫۾ ﺻدﯾن ﮐﺎن ﻧﺳﻠﻲ ھ‬
‫ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺎﺑﮫ ﭘرڏﯾﮭﻲ ﯾﻠﻐﺎر ﻧﮫ ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ .‬ﻧﮫ وري ﻧﮭن‬
‫ﭔﺎھرﯾن ﻧﺳل ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ آﺑﺎدي ِء ۾ ﺿم ﭤﯾﺎ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ اڄ ﺑﮫ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو آﺑﺎد آھن‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ‬
‫دور ۾ ھن ﺧطﻲ ۾ رھﻧدڙ ھﺋﺎ‪ .‬ﺳﻧدن ﻓزﯾ ل ﺧﺎﺻﯾﺗن ۾ اڄ ﺑﮫ‬
‫ﺟﮭڙاﺋﻲ ﻣوﺟود آھﻲ‪ .‬ھن ﺧطﻲ ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ دور ۽‬ ‫ھ‬
‫ھ ﺟﮭڙاﯾون‬ ‫اﭴو ﻲ دور ۾ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ وچ ۾ ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ﻣوﺟود آھن‪ .‬ﻧﺎﻣﯾﺎرن ﺑﺎﺋﯾو اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳ س ﭘرﺗﺎپ ﺳﻲ دﺗﺎ‪،‬‬
‫ﯾﻧٿ اي آر ﯾﻧﯾڊي‪ ،‬ﺑﻲ اي ھﯾﻣﭘﻔل ۽ اﯾس آر وﻟﻣﺑﻲ ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﮘن ﺗﺎن ﻣﻠﻧدڙ اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺟﻲ ھن ﺋﻲ ﺧطﻲ ﻣﺎن‬
‫ﻣﺧﺗﻠف دورن ۾ ﻣﻠﯾل اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺳﺎن ﭜﯾٽ ﻧدي اھو ﻧﺗﯾﺟو‬
‫ڍﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ اڄ ﺑﮫ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو رھﻧدڙ آھن‪،‬‬
‫ﺟﯾ ﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﺧﺎﻟق ھﺋﺎ‪ .‬اﻧﮭن ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﻓزﯾ ل‬
‫اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﯾ ل ڊﯾ ﺎ آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ري‬
‫ﭤﻲ‪ .‬ﺳﻧدن ﻣوﺟب ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ اﺗر اوﻟﮭﮫ ﺳﯾ ر ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟﻲ ڍر ﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ﻧﮭن ﺑﮫ ﻗﺳم ﺟﻲ ڊﯾﻣوﮔراﻓ ﺗﺑدﯾﻠﻲ ﻧظر‬
‫ﻧﮫ ﭤﻲ اﭼﻲ‪ .‬ﻧﺎﻣﯾﺎري اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳٽ اي آر وﻟﻣﺑﻲ ) ‪S.R.‬‬
‫‪ (Walimbe‬ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ اﻧﺳﺎﻧﻲ ڍاﻧﭼن ﺟﻲ ﭼ ﺎس ﻣﺎن اھڙو‬
‫وﺑﮫ ﺛﺑوت ﻧﮫ ﭤو ﻣﻠﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ ﭔﺎھران آﯾل‬
‫ﺣﻣﻠﻲ آورن ﻗﺑﺿو ﯾو ھو‪(30) (29) .‬‬

‫‪134‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Kenoyer, Jonathan. (1998). Ancient Cities
of the Indus Valley Civilization. Oxford,
New York. Oxford University Press.
(2) White, David Gordon (2003). Kiss of the
Yogini. Chicago: University of Chicago
Press. p. 28. ISBN 978-0-226-89483-6.
(3) Shaffer, Jim (1993). "Reurbanization: The
eastern Punjab and beyond". In Spodek,
Howard; Srinivasan, Doris M. (eds.). Urban
Form and Meaning in South Asia: The
Shaping of Cities from Prehistoric to
Precolonial Times.
(4) "Indus Collapse: The End or the Beginning
of an Asian Culture?" Science
Magazine. 320: 1282–1283. 6 June 2008
(https://science.sciencemag.org/content/32
0/5881/1281)
(5) Kenoyer J.M. (2006), "Cultures and
Societies of the Indus Tradition. In
Historical Roots" in the Making of ‘the
Aryan’, R. Thapar (ed.), pp. 21–49. New
Delhi, National Book Trust.
(6) Possehl, Gregory L.; Raval, M. H.
(1989). Harappan Civilization and Rojdi.
American Institute of Indian Studies.
(7) Kenoyer, Jonathan. (July 2003) Uncovering
the keys to lost Indus cities. Scientific
American. pg 67 to 75. (Scientific
American, Vol. 289, No. 1 (JULY 2003), pp.

135
 66-75 Published by: Scientific American, a
division of Nature America, Inc.)
(8) Kenoyer, Jonathan. (July 2003) Uncovering
the keys to lost Indus cities. Scientific
American. pg 72 to 75.
(9) Bryant, Edwin (2001), The Quest for the
Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan
Migration Debate, Oxford University
Press, ISBN 978-0-19-513777-4. p. 231.
(10) Kenoyer Jonathan Mark, UNCOVERING
THE KEYS TO THE LOST INDUS CITIES,
Scientific American, Vol. 289, No. 1 (JULY
2003), pp. 66-75 (PDF)
(11) Bryant 2001, p. 231
(12) Kennedy Kenneth A.R, Have Aryans
been identified in the Prehistoric Skeletal
record from South Asia? Biological
Anthropology and the concepts of Ancient
races in The Decline and fall of the Indus
civilization ed. Nayanjot Lahiri, Permanent
Black 2000
(13) Erdosy, George, ed. (1995), The Indo-
Aryans of Ancient South Asia: Language,
Material Culture and Ethnicity, Berlin/New
York: Walter de Gruyter, ISBN 978-3-11-
014447-5
(14) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of
the Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why
these three

136
 Hypotheses are no longer tenable, Pp: 20-
21
(15) Erdosy 1995, p. 49
(16) Erdosy, George, ed. (1995), The Indo-
Aryans of Ancient South Asia: Language,
Material Culture and Ethnicity, Berlin/New
York: Walter de Gruyter, ISBN 978-3-11-
014447-5
(17) Erdosy 1995, p. 49
(18) Hemphill 1998 "Biological Affinities and
Adaptations of Bronze Age Bactrians: III.
An initial craniometric
assessment", American Journal of Physical
Anthropology, 106, 329–348.; Hemphill
1999 "Biological Affinities and Adaptations
of Bronze Age Bactrians: III. A
Craniometric Investigation of Bactrian
Origins", American Journal of Physical
Anthropology, 108, 173–192
(https://www.academia.edu/7065096/Biolo
gical_affinities_and_adaptations_of_Bronz
e_Age_Bactrians_III._An_initial_craniometr
ic_assessment)
(19) Singh Ravindra N, et al. (2014) &
Recent Excavations at Alamgirpur, Meerut
District: A Preliminary Report.
(https://www.academia.edu/8246061/Rece
nt_Excavations_at_Alamgirpur_Meerut_Dis
trict_A_Preliminary_Report)
(20) Feurstein, George, Kak, Subash,
Frawley, David. (2001) In Search of the

137
 Cradle of Civilization. Wheaton, Illinois.
Quest Books. pg. 91.
http://www.archaeologyonline.net/artifacts/har
appa-mohenjodaro
(21) Mandavilli Sujay Rao, The Demise of
the Dravidian, Vedic and Paramunda
Indus, Pp: 38-39
(22) Stephen Knapp,. (2000). Proof of Vedic
Culture's Global Existence. Detroit,
Michigan. The World Relief Network. 42.
(23) Kenoyer, Jonathan. (1998). Ancient
Cities of the Indus Valley
Civilization. Oxford, New York. Oxford
University Press. pg. 97.
(24) Lal B. B. Read more at:
http://www.newsgram.com/vedic-and-
harappan-are-respectively-literary-and-
material-facets-of-same-civilization
(25) Lal B. B. The Rigvedic People:
Invaders? Immigrants? or Indigenous?,
Aryan Books International (February, 2015)
(26) Lal B. B. (2015). The Rigvedic People:
'Invaders'?/'Immigrants'? or Indigenous?.
Aryan Books International.
(27) Dales F. George "The Mythical
Massacre at Mohenjo-Daro" Expedition
Magazine 6.3 (1964): n. pag. Expedition
Magazine. Penn Museum, 1964 Web. 30
May 2019
http://www.penn.museum/sites/expedition/
?p=733

138
(28) Knapp, Stephen. (2000). Proof of Vedic
Culture's Global Existence. Detroit,
Michigan. The World Relief Network. pg.
43.
(https://www.stephen-
knapp.com/proof_of_vedic_culture's_global
_existence.htm)
(29) Hemphill BE, Lukacs JR, Kennedy KAR.
1991. Biological adaptations and affinities
of the Bronze
Age Harappans. In: Meadow RH, editor.
Harappa excavations 1986–1990: a
multidisciplinary
approach to third millennium urbanism.
Madison (WI): Prehistory Press. pp 137–
182.
(30) Walimbe SR. 1993. The Aryans: the
physical anthropological approach. In: Deo
SB, Kamath S,
editors. The Aryan problem. Pune:
Bharatiya Itihasa Sankalana Samiti. pp
108–115.

139
 ‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ﭘرڏﯾﮭﮫ ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ‬

‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ رھواﺳﯾن طرﻓﺎن ﭔﯾن ﻣﻠ ن ڏاﻧﮭن ﻟڏﭘﻼڻ ري‬

‫اﺗﻲ وﭸﻲ آﺑﺎدﯾون ﻗﺎﺋم رڻ ﺑﺎﺑت ﯾﺋﻲ ﻣﺎھر ﻣﺗﻔق آھن‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﯾﺎرن آر ﯾﺎﻻﺟﺳ ن ۽ اﯾﻧﭤروﭘﻼﺟﺳ ن ﺳﯾﻧﮕوﭘﺗﺎ ۽ اﻧڊرھل ﺑﮫ‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ ھن ﺧطﻲ ڏاﻧﮭن ﺎﺑﮫ ﻟڏﭘﻼڻ ﻧﮫ‬
‫ﭤﻲ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر اﺻل ۾ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري )اﻧڊﯾﺎ( ﻣﺎن ﻣﺎﭨﮭن ﯾورپ ۽ ﭔﯾن‬
‫ﺋﻲ ھﺋﻲ‪ (1) .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﻟﯾوﺋس‬ ‫ﻣﻠ ن طرف ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫ﯾوﻧ ﻧﺎ‪ ،‬ﻣورﺳﻲ ۽ ﺳﻧدس ﺳﺎﭤﻲ ﻣﺣﻘﻘن وﻧﺳﯾﻧٽ ﻣﺎ ﯾوﻟﻲ ۽‬
‫ﺳﻧدس ﺳﺎﭤﯾن‪ ،‬وي اي ھﻧﺎھﮫ‪ ،‬ﺟﯾﻣس ۽ ﻣﺎﺋﯾ ل ﭘﺗراﮔﺎﻟﯾﺎ ﺑﮫ‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟن ﭘﻧﮭﻧﺟن ﻣطﺎﻟﻌن ﺑﻌد اھو ﻧﺗﯾﺟو ڍﯾو ﺗﮫ آﻓرﯾ ﺎ ﻣﺎن‬
‫ﺟدﯾد اﻧﺳﺎن ﻟڏﭘﻼڻ ري ‪ 75‬ھزار ﺳﺎل اڳ ڏﮐڻ اوﻟﮭﮫ اﯾﺷﯾﺎ ۾‬
‫ﭘﮭﺗو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ھن اﺗﺎن دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﭔﯾن ﺧطن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪.‬‬
‫اھڙي طرح ﺟدﯾد اﻧﺳﺎن ‪ 50‬ھزار ﺳﺎل اڳ وچ اوﭜر ۽ اوﻟﮭﮫ‬
‫ﯾورپ ۾ ﭘﮭﺗو‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺗﻲ ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﻣﺎن ﻧﺎم ﻧﮭﺎد آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ۽ ﺑﻌد ۾ ان ﻣﻔروﺿﻲ ﺟﻲ ﻧﺎ ﺎﻣﻲ ﮐﺎن ﭘو ِء ﮔﮭڙﯾل ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫وارﯾن ﭤﯾورﯾن ﮐﻲ دﻧﯾﺎ ﺳﻣﯾت اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﯾﺗرن ﺋﻲ ﻣﺣﻘﻘن دﻟﯾﻠن‬
‫ﺳﺎن رد ﯾو ۽ ان ﮐﻲ ﺑﯾﭠ ﻲ راڄ دوران ﮔﮭڙﯾل وڙ ۽‬
‫ﻣ ﺎري ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ﻣﺎھرن ﺟﻲ وڏي اﻧﮓ آرﯾن ﮐﻲ و ﭔﺎھران‬
‫آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور ﮔروپ ﻧﮫ ﭘر ھﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺎﺷﻧدا ﻗرار ڏﻧو‪ .‬ان‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ آرﯾﺎ ﭤﯾوري ) ‪Indigenous Aryans‬‬

‫‪140‬‬
‫)‪ (theory (IAT‬ﺳﻣﯾت اﻧڊﯾﺎ ﮐﺎن ﭘرڏﯾﮭﮫ ﭤﯾل ﻟڏﭘﻼڻ واري‬
‫ﭤﯾوري ))‪ (Out of India theory (OIT‬ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو وﯾو‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ آرﯾن واري ﭤﯾوري ﻣوﺟب آرﯾﺎ ﻲ ﭔﺎھران ﺣﻣﻠو ري‬
‫ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ري آﯾل ﻣﺎﭨﮭو ﻧﮫ ھﺋﺎ‪ ،‬ﭘر ھو ھن دﯾس ﺟﺎ ﺋﻲ‬
‫اﺻﻠو ﺎ ﺑﺎﺷﻧدا ھﺋﺎ ۽ ﺳﻧدن ﭔوﻟﯾون ھن ﺋﻲ ﺧطﻲ ۾ اﺳرﯾون ۽‬
‫ﻧﺳرﯾون‪ .‬ﻣﻘﺎﻣﻲ آرﯾﺎ ﭤﯾوري ﺟﻲ ﻣﺎھرن ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب‬
‫دراوڙن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﻧﮫ ﭘر وﯾدڪ ﺗﮭذﯾب ھﺋﻲ‪(2) .‬‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﻣﻘﺎﻣﻲ ھﺟڻ واري ﭤﯾوري ﺟﺎ ﺣﺎﻣﻲ ﻣﺎھر ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ دﻟﯾﻠن‬
‫ﺟﻲ ﺣق ۾ آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ۽ ﺛﻘﺎﻓﺗﻲ ﺗﺳﻠﺳل ﺟﺎ ﺛﺑوت ڏﯾن ﭤﺎ‪ .‬ان ﺳﺎن‬
‫ﮔڏ ﺳﻧدن اھو ﺑﮫ دﻟﯾل آھﻲ ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣذھﺑﻲ ﺗﺎﺑن ﭘراڻ‪،‬‬
‫ﻣﮭﺎﭜﺎرﺗﺎ ۽ راﻣﺎﺋڻ ۾ ﺟن ﺑﺎدﺷﺎھن ﺟو ذ ر ﻣوﺟود آھﻲ‪ ،‬اھﻲ‬
‫آرﯾن ﺟﻲ ﺣﻣﻠﻲ ﯾﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺑﺎﺑت ڏﻧل ﺗﺎرﯾﺧن ﮐﺎن ھزارﯾن ﺳﺎل‬
‫ﮭﺎﭨﯾون‬ ‫ﺟﮭﮫ ﻣﺎھر ﻗﺻﺎ ۽‬ ‫ﭘراﭨﺎ آھن‪ .‬ﺟن ﮐﻲ‬
‫)‪ (Mythology‬ﻗرار ڏﺋﻲ رد ن ﭤﺎ‪.‬‬
‫اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ رﯾﺎﺳت ھرﯾﺎﻧﮫ ﺟﻲ ﺿﻠﻌﻲ ﻓﺗﺢ آﺑﺎد ۾ ﺑﮭراﻧﺎ ﺟو ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎڳ اڄ ﮐﺎن ‪ 9‬ھزار ﺳﺎل آﮘﺎ و آھﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟو اﻧﺗﮭﺎﺋﻲ ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺎڳ ﺑﮭراﻧﺎ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎري ﺗﻲ ‪ 7‬ھزار ق م ۾ آﺑﺎد‬
‫ھﯾو‪ (3) .‬آر ﯾﺎﻻﺟﻲ ﺟﻲ ﻣﺎھر ﺳﺎر ر ﻣوﺟب ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي‬
‫ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﺷروﻋﺎﺗﻲ دور ﺟﺎ ﻣﺎڳ ﻣﻠﯾﺎ‬
‫آھن‪ 5 .‬ھزار ق م ۾ ﻣوﺳﻣﻲ ﺗﺑدﯾﻠﯾن ﯾﻌﻧﻲ ﺑرﺳﺎﺗون ﮔﮭ ﺟﻲ وﭸڻ‬
‫ﺳﺑب ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي آھﺳﺗﻲ آھﺳﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو وھ رو ﮔﮭ ﺎﺋڻ ﻟﮙﻲ‬
‫۽ ‪ 1500‬ق م ﺗﺎﺋﯾن ھﻲ ﻧدي ﻣ ﻣل طور ﺳ ﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو‬
‫وھ رو وﭸﺎﺋﻲ وﯾﭠﻲ‪ (4) .‬ﻣوﺳﻣﻲ ﺗﺑدﯾﻠﯾن ﺳﺑب ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫آھﺳﺗﻲ آھﺳﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟو ﺷﮭري اوج وﭸﺎﺋڻ ﻟﮙﻲ‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺑﻌد ھﻣﺎﻟﯾﮫ‬
‫ﺟﺑل ﺟﻲ ﭘﺳﮕرداﺋﻲ ﺳﻣﯾت ﺟﻣﻧﺎ ﻧدي ﺟﻲ ﻣﺎﭤري‪ ،‬ﮔﺟرات ۽‬
‫راﺟﺳﭤﺎن ۾ ﻧﻧڍﯾون ﻧﻧڍﯾون آﺑﺎدﯾون اﺳرڻ ﻟﮙﯾون‪.‬‬
‫ﯾﻧﺎڊا ﺟﻲ ﻧﺎﻣﯾﺎري آر ﯾﺎﻻﺟﺳٽ وم ﺑورﺳﺑوم ) ‪Wim‬‬
‫‪ (Borsboom‬ﻣوﺟب ﻣوﺟوده ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن ﺟﻲ اﭜرﻧدي ﺣﺻﻲ‬
‫وارﯾن ﻣﺎﭤرﯾن ﻣﺎن ﺷ ﺎر ۽ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﺗﻲ ﮔذر ﺳﻔر ﻧدڙ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ وﻟن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪ .‬ھﻧن‬

‫‪141‬‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﭘوﮐﻲ راھﻲ رڻ ﺷروع ﺋﻲ‪ .‬ان‬
‫ري ﮐﯾن آرﯾﺎ ﯾﻌﻧﻲ زﻣﯾن ﮐﯾڙﯾﻧدڙ ۽ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﻧدڙ ﺳڏﯾو‬
‫وﯾو ۽ ﺳﻧدن ﺧطﻲ ﮐﻲ آرﯾن ﺟو ﺧطو ﯾﺎ زﻣﯾن ﻗرار ڏﻧو وﯾو‪.‬‬
‫ﻣﮭرﮘڙھﮫ ۾ رھﻧدڙ ھﻲ ﻣﺎﭨﮭو ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ اﺑﺗداﺋﻲ ڏا ﺎ اﺗﻲ طﺋﮫ‬
‫رڻ ﺑﻌد ﺳﭘﺗﺎ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ﺷﺎﻧدار ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﺟو ﺣﺻو‬
‫ﺑﭨﺟﻲ وﯾﺎ‪ .‬وم ﺑورﺳﺑوم ﻣوﺟب ‪ 1850‬ق م ۾ آرﯾﺎ ﻟﻔظ ﻋزت دار‪،‬‬
‫زﻣﯾن رﮐﻧدڙ ﯾﺎ ﭘوﮐﻲ راھﻲ ﻧدڙ طور اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾﻧدو‬
‫ھو‪ .‬ﻣﮭرﮘڙھﮫ وارو ﺧطو ان دور ۾ زرﻋﻲ زرﺧﯾزي ﺟﻲ ﺣواﻟﻲ‬
‫ﺳﺎن ﻣﺷﮭور ھو‪ .‬وم ﺑورﺳﺑوم ﻣوﺟب ﻣﮭرﮘڙھﮫ وارو ﻣﺎڳ‬
‫زراﻋت ﯾﻌﻧﻲ ﭘوﮐﻲ راھﻲ رڻ ﺟﻲ ﺣواﻟﻲ ﺳﺎن ڏﮐڻ اﯾﺷﯾﺎ ﺟو‬
‫ﭘﮭرﯾون ﻗدﯾم ﻣﺎڳ آھﻲ‪ .‬ھن ﺋﻲ ﺧطﻲ ۾ ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو زراﻋت ﺟﺎ‬
‫ﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬وم ﺑورﺳﺑوم ﺟﻲ‬ ‫ﻧوان طرﯾﻘﺎ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾﺎ اﯾﺟﺎد‬
‫ﻣﮭرﮘڙھﮫ اﻣﯾﮕرﯾﺷن ﭤﯾوري ﻣوﺟب ﻣﮭر ﮘڙھﮫ ﺟﺎ زراﻋت ﭘﯾﺷﺎ‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ﺋﻲ آرﯾﺎ ﺳڏﺟڻ ۾ آﯾﺎ‪ (5) .‬ﭜﺎرت ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻟ رﯾﭼر ۾ اﻧﮭن‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺋﻲ ذ ر آھﻲ‪ .‬ﺟن ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ‪.‬‬
‫ﻣﮭرﮘڙھﮫ ﺟﺎ اھﻲ ﻣﺎﭨﮭو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ اڳ رھﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﮐﺎن‬
‫ﺳرن ﭠﺎھڻ‪ ،‬ﺑﭠن ۾ ﺳرن ﭘﭼﺎﺋڻ‪ ،‬ﺗﻌﻣﯾرات‪ ،‬ڊراﺋﻧﮓ ۽ ﻟﮑڻ ﺟﻲ ﻓن‬
‫۾ وڌﯾ اﮘﭜرا ھﺋﺎ‪ .‬وم ﺑورﺳﺑوم ﺟﻲ ﻣﮭرﮘڙھﮫ اﻣﯾﮕرﯾﺷن ﭤﯾوري‬
‫ﻣﺎن ﻧﮫ ﭤﻲ‬ ‫ﻣوﺟب ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ۾ ھﻲ ﻟڏﭘﻼڻ ﺎ ﭔﺎھرﯾن ﻣﻠ‬
‫ﭘر ھﻲ ھن ﺋﻲ ﺧطﻲ ﯾﻌﻧﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺋﻲ وطن اﻧدر ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ھﺋﻲ‪.‬‬
‫آﻣرﯾ ﺎ ﺟﻲ او ﻠوھوﻣﺎ اﺳ ﯾٽ ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﺟﻲ ﭘروﻓﯾﺳر ﺳﭜﺎش‬
‫ﺎڪ ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﺟﯾ ڏھن آﻓرﯾﻘﺎ اﻧﺳﺎﻧذات ﺟو ھﻧدورو آھﻲ‬
‫ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ ان ﺟﻲ ﻧرﺳري آھﻲ‪ .‬ھن اﻧڊﯾﺎ ﺗﻲ آرﯾﺎﺋﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري‬
‫ﭤﯾوري ﮐﻲ رد ﻧدي ﭼﯾو آھﻲ ﺗﮫ ﻧﺋﯾن ﮐوﺟﻧﺎﺋن ذرﯾﻌﻲ ‪ 4‬ﮐﺎن ‪5‬‬
‫ھزار ﺳﺎل اڳ آرﯾن ﺟﻲ ھن دﯾس ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ واري ﭤﯾوري رد ﭤﻲ‬
‫ﭼ ﻲ آھﻲ‪ .‬ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ آف وﯾﺳٽ ﻓﻠورﯾڊا ﺟﻲ ﭘروﻓﯾﺳر ڊا ر‬
‫ﻣدن ﻻل ﮔوﺋﯾل ﺟو ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ ﺟدﯾد ﺗﺣﻘﯾق ﻣوﺟب آﻓرﯾﻘﺎ ﮐﺎن‬
‫ﭘو ِء اﻧﺳﺎﻧذات ﺟو ﭔﯾو ﮔﮭر اﻧڊﯾﺎ ھو‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﻣﺎن ﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ‬
‫ﯾورپ‪ ،‬ﺟﺎﭘﺎن ۽ ﭼﯾن طرف ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ‪ .‬ان ري ھن ﺧطﻲ ﺟﻲ‬
‫ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﯾورپ ﺟﻲ ﭔوﻟﯾن ﺗﻲ ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر ﮀڏﯾﺎ‪ .‬ھن ﺟو‬

‫‪142‬‬
‫ﭼوڻ آھﻲ ﺗﮫ ﺗﺎزي ﺗﺣﻘﯾق ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﮐﻲ رد ﻧﮫ ﭤﻲ ري ﺗﮫ اﻧڊﯾﺎ‬
‫ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﺎ ﯾورپ ۽ اﯾﺷﯾﺎ ﺟﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﻣﺎﭨﮭن ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﺎ‬
‫ﺑﯾﻠٽ‬ ‫ﻗﺎﺋم ھﺋﺎ‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ﮐﺎن ﻣﯾڊﯾ رﯾن ﺳﻣﻧڊ )ﺑﺣر روم( ﺗﺎﺋﯾن ھ‬
‫ﻗﺎﺋم ھﯾو‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ھ ﭔﺋﻲ ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل زﺑﺎﻧون ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدا‬
‫ھﺋﺎ‪ .‬ﺟن ﮐﻲ اﻧڊو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧون ﻗرار ڏﻧو ﭘﯾو وﭸﻲ‪ (6) .‬ڊا ر‬
‫ﻣدن ﻻل ﮔوﺋﯾل ﻣوﺟب اﻧڊو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن واري ﺧﺎﻧدان ۾‬
‫ﻗدﯾم زﺑﺎن آھﻲ‪ .‬ان ري ان ﮐﻲ‬ ‫ﺳﻧﺳ رت ﺳڀ ﮐﺎن وڌﯾ‬
‫اﻧڊو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن ﺟﻲ ﻣﺎ ُء ﻗرار ڏﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ ﭤو‪.‬‬
‫ﻗدﯾم دؤر ﺟﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﺗﮭذﯾﺑن وچ ۾ ھ ﺟﮭڙاﯾون ﻣﻠڻ ﺟﯾﺋن ﻗدﯾم‬
‫ﻣﺻر ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب‪ ،‬ﻋراق ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ۽ ﺳﻧڌو ﺳﭜﺗﺎ ﺟﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎﮘن‬
‫ﻣﺎن ﻣﻠﯾل ﺳﺎﻣﺎن‪ ،‬ﻟﮑﺗن ۽ ﮔﮭرن ﺟﻲ اڏاوت ۾ ﻣﺷﺎﺑﮭت‪ ،‬ان ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫ھﻧڌ ﮐﺎن ﭔﺋﻲ‬ ‫ﭘﺧﺗﺎ دﻟﯾل آڏو آﻧدا ﺗﮫ ﻗدﯾم دؤر ۾ ھ‬ ‫ﺟﺎ وڌﯾ‬
‫ھﻧڌ ﻟڏﭘﻼﭨون ﭤﯾﻧدﯾون رھﯾون‪ .‬ﯾﺋﻲ ﻗﺑﯾﻼ ۽ ﺑرادرﯾون ﻣوﺳﻣﻲ‬
‫ھﻧڌ ﮐﺎن ﭔﺋﻲ ھﻧڌ وﯾﻧدﯾون رھﯾون‪.‬‬ ‫ﭰﯾرﯾن ﮔﮭﯾرﯾن ري ھ‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ﺟﻲ ﻋﻣل ۾ اﭼڻ ﺟو ﺳﺑب اھوﺋﻲ ھﯾو ﺟو ﻣوﺳﻣﻲ ﺗﺑدﯾﻠﯾن‪،‬‬
‫ﯾﻌﻧﻲ ﮔﮭٽ ﺑرﺳﺎﺗن‪ ،‬ﺳردﯾن‪ ،‬طوﻓﺎﻧن‪ ،‬ﭔوڏن‪ ،‬زﻟزﻟن ري‬
‫ﺳرﺳﺑز ﻣﯾدان ﺻﺣراﺋن ۾ ﺗﺑدﯾل ﭤﻲ وﯾﻧدا ھﺋﺎ ﺗﮫ وري ﻲ ﭠوٺ‬
‫ﺳ ل ۽ اﻧﺳﺎﻧﻲ ﺗﮭذﯾب ﮐﺎن ﻧﺎ آﺷﻧﺎ ﺧطﺎ ﺑدﻟﺟﻲ ﺳرﺳﺑز ۽ آﺑﺎد ﭤﻲ‬
‫وﯾﻧدا ھﺋﺎ‪ .‬اھڙي طرح ﻣوﺳﻣﻲ ﭰﯾرﯾن ﮔﮭﯾرﯾن ﮐﺎن ﺳوا ِء ﻟڏﭘﻼڻ‬
‫آﺑﺎدي ﺟﻲ واڌ ري ﺑﮫ ﻋﻣل ۾ اﯾﻧدي ھﺋﻲ‪ .‬ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن‬
‫ﺟﯾ ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﭤﻲ ۽ ھﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻗدﯾم دؤر ۾ ﭔﯾن ﺧطن ۾ وﭸﻲ‬
‫آﺑﺎد ﭤﯾﺎ‪ .‬ان ﺟﻲ ﭘوﯾﺎن ﺑﮫ اھﻲ ﻋﻣل ﺎرﻓرﻣﺎ ھﯾﺎ‪ .‬اﻧﺳﺎﻧﻲ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺟﺎ ﯾﺗراﺋﻲ ﻣﺎھر ان ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺳﺎن ھم ﺧﯾﺎل آھن‪ .‬ﻓرﮔوﺳن ﺗﮫ ﭼوي‬
‫ﭤو ﺗﮫ ﺳﻧڌ ﻣﺎن ﺳﻧڌوﻧدي رﺳﺗﻲ ذاﺗﯾن ﭘﭠﯾﺎن ذاﺗﯾون ۽ ﺑﻲ ﺷﻣﺎر‬
‫ﻣﺎﭨﮭو ﭔﺎھر وﯾﺎ آھن‪ ،‬ﺟن ﺗﮭذﯾب ﺟو ﭰﮭﻼ ُء ﯾو آھﻲ‪(7) .‬‬
‫دﻧﯾﺎ ﺟﻲ ﮔﮭﭨن ﻗدﯾم ﻗوﻣن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ۽ ﺗﻣدن‪ ،‬ﭔوﻟﻲ َء ۽ ﻠﭼر ۾‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﭘرو و ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ ۽ ﻠﭼر ﺟﻲ ﮀﺎپ ﻣﻠڻ‪ ،‬ان‬
‫ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺟﻲ ﺛﺎﺑﺗﻲ آھﻲ ﺗﮫ ھزارﯾن ﺳﺎل اڳ ﺟڏھن ﺳﻧڌ ڌرﺗﻲ َء ﺗﻲ‬
‫اﻧﺳﺎﻧﻲ اوﺳر ۽ ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ اﺑﺗدا ﭤﻲ ﺗﮫ ھﺗﺎن ﺟﺎ ﻣﺎﭨﮭو ﻗﺎﻓﻠن ﺟﻲ‬
‫ﺻورت ۾ ﺧﺷ ﻲ َء ﺗوڙي ﺳﻣﻧڊ رﺳﺗﻲ دﻧﯾﺎ ۾ ﭰﮭﻠﺟڻ ﻟﮙﺎ‪ .‬ھو‬
‫ﭘﻧﮭﻧﺟن ﭔﯾڙﯾن ۽ ﻏوراﺑن ۾ ﭼڙھﻲ‪ ،‬ﻧﯾن اﻧﺳﺎﻧﻲ آﺑﺎدﯾن ﮐﺎن ﺧﺎﻟﻲ‬

‫‪143‬‬
‫ﺗوڙي ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ اﺑﺗداﺋﻲ ﻣرﺣﻠن ۾ ﺳﻔر ﻧدڙ اﻧﺳﺎﻧﻲ آﺑﺎدﯾن‬
‫( ھﻲ َء ﻟڏﭘﻼڻ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤر ﻣﺎن ان وﻗت ﭤﯾڻ‬8) .‫ﺗﺎﺋﯾن وﭸﻲ ﻧ ﺗﺎ‬
‫ و ڏﯾﺟﻲ‬،‫ ﭼﺎﻧﮭون ﺟو دڙو‬،‫ ھڙاﭘﺎ‬،‫ ﺟڏھن ﻣوھن ﺟو دڙو‬،‫ﻟﮙﻲ‬
ٰ
.‫اﻋﻠﻲ ﻣﻧزل ﺗﻲ رﺳﯾل ھﯾﺎ‬ ‫ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ‬

:‫ﺣواﻻ‬
(1) Danino Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion
to South Asia in the Past, Pp.205-224,
April, 2016.
(2) Chavda A.L., The Aryan Invasion Myth:
How 21st Century Science Debunks 19th
Century Indology, May, 2017, P-1-33
(PDF) (http://indiafacts.org/aryan-invasion-
myth-21st-century-science-debunks-19th-
century-indology/) (A. L. Chavda is a
theoretical physicist whose research
interests include dark matter, dark energy,
black hole physics, quantum gravity, and
the physics of the very early universe.)
(3) Dikshit, K.N. (2013), "Origin of Early
Harappan Cultures in the Sarasvati Valley:
Recent Archaeological Evidence and
Radiometric Dates" (PDF), Journal of
IndIan Ocean Archaeology No. 9, 2013.
(4) Sarkar, Anindya (2016), "Oxygen isotope in
archaeological bioapatites from India:

144
 Implications to climate change and decline
of Bronze Age Harappan
civilization", Scientific Reports, 6
(https://www.nature.com/articles/srep26555
)
(5) https://independent.academia.edu/WimBor
sboom
(6) GOEL MADAN LAL, THE MYTH OF
ARYAN INVASIONS OF INDIA,
www.uwf.edu/lgoel
(7) Frgossen, “History of Indian and Eastern
Architecture” Vol: 1, Introduction P-4
‫ ﺣﯾدرآﺑﺎد‬،‫ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اوﺳر‬،‫( رڪ ﺳﻧڌي‬8)

145
 ‫ﻧﺗﯾﺟﺎ‬
‫ھن ﺗﺎب ۾ ﺟدﯾد ﺳﺎﺋﻧﺳﻲ ﺑﻧﯾﺎدن ﺗﻲ ﺗﺣﻘﯾق ذرﯾﻌﻲ اھﺎ ﮘﺎﻟﮭﮫ‬
‫ﺛﺎﺑت رڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ‪ 1500‬ق ۾ ۾ ﯾورپ ﯾﺎ‬
‫ﺳﯾﻧ رل اﯾﺷﯾﺎ ﮐﺎن آرﯾن ﻧﺎﻟﻲ ﻧﺳل ﺟو وﺑﮫ ﺣﻣﻠو ﻧﮫ ﭤﯾو ھو ۽ ﻧﮫ‬
‫وري آرﯾن طرﻓﺎن ﺑرﺻﻐﯾر طرف ﺎ ﻟڏﭘﻼڻ ﺋﻲ وﺋﻲ‪.‬‬
‫ﯾورﭘﻲ ﻣﺎھرن طرﻓﺎن ﺟﻧﮭن اﻧڊو ﯾورﭘﯾن ﭔوﻟﯾن ﺟﻲ ﮔروپ ﺟﻲ‬
‫دﻋوى ﺋﻲ وﺋﻲ آھﻲ‪ .‬اھو اﺻل ۾ آﮘﺎ ﻲ ﺳﻧڌي زﺑﺎن ﺟﻲ اﺛر‬
‫ھﯾٺ ﭔوﻟﯾن ﺟو ﮔروپ ھﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ ﺟدﯾد ﺗﺣﻘﯾق ﺑﻌد ﻣﻠﯾل ﺛﺑوﺗن‬
‫ﺟﻲ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﻲ ﺳﻧڌو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن ﺟو ﮔروپ ﻗرار ڏﯾڻ ﮔﮭرﺟﻲ‪.‬‬
‫ﮀﺎ ﺎڻ ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﯾورﭘﯾن زﺑﺎﻧن واري ﮔروپ ﺟو اﺻل وطن‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد ھن ﻣﺎﭤري ۾ ﺗﮭذﯾب ﺟو ﭰﯾﭤو ﭰرڻ‬
‫ر ﺟﻲ ﻧﮫ وﯾو‪ ،‬ﻧﮫ وري ھن ﺧطﻲ ﺗﻲ ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن ﺣﻣﻠو‬
‫ري ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ۽ ﭔوﻟﻲ ﺟو ﺑﻧﯾﺎد وڌو ﭘر ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب‬
‫ﭘوﺋﺗﻲ ﭘوڻ ﺑﻌد وﯾدڪ دور ۾ داﺧل ﭤﻲ‪ .‬وﯾدڪ دور ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‬
‫ﺟو ﺗﺳﻠﺳل ھﯾو‪.‬‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ۾ ھﻧدو ﻣذھب ﺟﻲ ﺷروﻋﺎت ﭔﺎھران آﯾل آرﯾن ﻧﮫ ﺋﻲ‬
‫ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ھﻧدو ڌرم ﺟو ﺟﻧم ھﻧڌ آھﻲ‪ 1500 .‬ق م ۾‬
‫رگ وﯾد ﺳﻧڌو ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ ﻟﮑﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن ﺟﺎ ﺧﺎﻟق‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﺎ رھواﺳﻲ ھﺋﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ڏﮐڻ اﻧڊﯾﺎ ۾ رھﻧدڙ دراوڙي ﭔوﻟﯾون‬
‫ﮘﺎﻟﮭﺎﺋﯾﻧدڙ ﻣﺎﭨﮭن ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر ان ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ ﺧﺎﻟق اھﻲ‬
‫ﺋﻲ ﻣﺎﭨﮭو ھﺋﺎ‪ ،‬ﺟﯾ ﻲ اڄ ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﯾﻌﻧﻲ اﭴو ﻲ‬
‫ﭘﺎ ﺳﺗﺎن )ﺳﻧڌ ۽ ﭘﻧﺟﺎب( ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻋﻼﺋﻘن ﭘﻧﺟﺎب‪ ،‬راﺟﺳﭤﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺟرات‪ ،‬ﭿ‪ ،‬ﺎﭠﯾﺎواڙ ۾ رھﻧدڙ آھن‪.‬‬

‫‪146‬‬
‫رگ وﯾد ۾ ﭴﺎﭨﺎﯾل وﯾڙھﮫ ﭘرڏﯾﮭﮫ ﮐﺎن آﯾل ﺣﻣﻠﻲ آور آرﯾﺎﺋﻲ ﻗﺑﯾﻠن‬
‫۽ ھﺗﺎن ﺟﻲ اﺻﻠو ن رھواﺳﯾن وچ ۾ ﺟﻧﮓ ﻧﮫ ھﺋﻲ‪ ،‬ﭘر اھﺎ‬
‫ﭔﺋﻲ ﺟﺎ ﻋﻼﺋﻘﺎ ھٿ رڻ ۽‬ ‫وﯾڙھﮫ ﻣﻘﺎﻣﻲ راﺟﺎﺋن وچ ۾ ھ‬
‫اﻧدروﻧﻲ ﮀ ﺗﺎڻ ﺟو ﻧﺗﯾﺟو ھﺋﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ‪R1a1a‬‬ ‫ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺳﻣﯾت اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن ﺟو ﺟﯾﻧﯾ‬
‫ھو‪ ،‬ﺟﯾ و ھﺗﺎن ھزارﯾن ﺳﺎل اڳ اوﻟﮭﮫ وارن ﻣﻠ ن طرف‬
‫ﭘﮑڙﯾو‪ .‬ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﻣﺎﭨﮭن اوﻟﮭﮫ وارن ﯾورﭘﻲ ﻣﻠ ن طرف‬
‫ﻟڏﭘﻼڻ ري وﭸﻲ آﺑﺎدﯾون ﻗﺎﺋم ﯾون‪ .‬ﺟﻧﮭن ري ﺳﻧدن‬
‫‪ R1a1a‬ﺑﻧﯾﺎد ﯾورپ ﺟﻲ ﻣﻠ ن ۾ ﺑﮫ ﻣﻠﻲ ﭤو‪.‬‬ ‫ﺟﯾﻧﯾ‬

‫‪147‬‬
 ‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﺳﭸﺎﭨپ ﺳﺎن ھٿ ﭼراﻧد‬
‫ﺑرﺻﻐﯾر ﺗﻲ اﻧﮕرﯾزن ﺟﻲ ﻗﺑﺿﻲ وﻗت ﺟڏھن ﻗدﯾم دور ﺟﻲ ﻣﺎﮘن‬
‫ﻗدﯾم ﺗﮭذﯾب ﺟو‬ ‫ﺟﻲ ﮐو ﺎﺋﻲ دوران ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮐﺎن وڌﯾ‬
‫اﻧ ﺷﺎف ﭤﯾو ﺗﮫ ان ﮐﻲ ﭘﮭرﯾﺎن ﻣﻠﻧدڙ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ھڙاﭘﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﭘوﯾﺎن‪ ،‬ھڙاﭘﺎﺋﻲ ﺗﮭذﯾب ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو وﯾو‪ .‬ھڙاﭘﺎ ﮐﺎن ﭘو ِء ان ﺟﮭڙو‬
‫ﺋﻲ ﻗدﯾم ﻣﺎڳ ﻣوھن ﺟو دڙو ﺳﻣﯾت ﯾﺋﻲ ﭔﯾﺎ ﻣﺎڳ ھٿ آﯾﺎ‪ .‬اﻧﮭن‬
‫ﻣﻠﯾل ﻣﺎﮘن ﺟو ﻻﮘﺎﭘو ﺟﯾﺋن ﺗﮫ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺳﺎن ھو‪ ،‬ان ري‬
‫ﻣﺎڳ ﺑدران ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ‬ ‫ھن ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﻧﮭن ھ‬
‫ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﻣﻧﺳوب ﯾو وﯾو‪ .‬ﺑﯾﭠ ﻲ دور ﺟﻲ ﺧﺎﺗﻣﻲ ﺗﺎﺋﯾن‬
‫ھن ﺗﮭذﯾب ﺟو ﻧﺎﻟو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ) ‪Indus Valley‬‬
‫‪ (Civilization‬ﺑرﻗرار رھﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺑرﺻﻐﯾر ﺟﻲ ورھﺎﮜﻲ ﺑﻌد‬
‫ﭔﮫ اﻟﮗ اﻟﮗ ﻣﻠ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۽ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻟن ﺳﺎن وﺟود ۾ آﯾﺎ ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺗﻲ ﺑﮫ ورھﺎﮜﻲ ﺳﻣﯾت ﻣذھب ﭘﻧﮭﻧﺟﺎ اﺛر‬
‫ڏﯾﮑﺎرڻ ﺷروع ﯾﺎ‪ .‬اﻧڊﯾﺎ ۾ ھن ﻋظﯾم ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺎﻟن‬
‫ڏﯾڻ ﺟو ھ ﺳﻠﺳﻠو ﺷروع ﭤﯾو‪ .‬ان ﺳﻠﺳﻠﻲ ھﯾٺ ﭘﮭرﯾﺎن ﺗﮫ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ ﺳﭜﯾﺗﺎ ﮐﻲ ﺳﻧڌو‪ -‬ﺳرﺳوﺗﻲ ﺗﮭذﯾب )‪Sindhu-‬‬
‫‪ (Saraswati Civilisation‬ﺟو ﻧﺎﻟو ڏﻧو وﯾو‪ .‬ان ﺟو اھو‬
‫ﺟواز ڏﻧو وﯾو ﺗﮫ ﺟﯾﺋن ﺗﮫ اڳ رﮘو ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري ﻣﺎن ھن ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎڳ ﻣﻠﯾﺎ ھﺋﺎ‪ ،‬ان ري ھﻲ ﺗﮭذﯾب ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﻧﻲ وﺋﻲ‪،‬‬
‫ﺟڏھن ﺗﮫ ﺑﻌد ۾ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺳﺎن ﺑﮫ ھن ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ‬
‫ﯾﺋﻲ ﻣﺎڳ ﻣﻠﯾﺎ آھن‪ .‬ان ري ھن ﺗﮭذﯾب ﺟو ﻧﺎﻟو رﮘو ﺳﻧڌو ﻧﮫ‬
‫ﭘر ﺳرﺳوﺗﻲ ﺟﻲ ﮔڏﯾل ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﻣﻧﺳوب ھﺟڻ ﮔﮭرﺟﻲ‪ .‬ھﺗﻲ‬
‫ﮘﺎﻟﮭﮫ ﺳﻣﺟﮭڻ ﺿروري آھﻲ ﺗﮫ ﺳرﺳوﺗﻲ ﻧدي‪ ،‬ﺟﻧﮭن ﮐﻲ‬ ‫ھ‬
‫ﻣﺧﺗﻠف ﻧﺎﻟن ھﺎ ڙو‪ ،‬ﮔﮭﺎﮔﮭر ۽ ﻧﺎﻻﺷ ر ﺳﺎن ﺳڏﯾو وﯾﻧدو‬
‫آھﻲ‪ ،‬اھو و ﺳدا وھﻧدڙ درﯾﺎھﮫ ﻧﮫ ھو‪ ،‬ﭘر ﺑرﺳﺎﺗن ۽ ﭔوڏ ﺟﻲ‬
‫ﻣوﺳم ۾ وھﻲ اﯾﻧدو ھو‪ .‬وري ﺟڏھن ﻣوﺳم ﺧﺷ ﭤﻲ وﯾﻧدي ھﺋﻲ‬
‫ﯾﺎ ﺑرﺳﺎﺗون ﮔﮭ ﺟڻ ﻟﮙﻧدﯾون ھﯾون ﺗﮫ اھو درﯾﺎھﮫ ﭘﻧﮭﻧﺟو اوج‬
‫وﭸﺎﺋﻲ وھﻧدو ھو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧڌو درﯾﺎھﮫ ﺳدا وھﻧدڙ درﯾﺎھﮫ‬
‫رھﯾو آھﻲ ۽ ھزارﯾن ﺳﺎل ﮔذرڻ ﺑﻌد اڄ ﺑﮫ ﭘﻧﮭﻧﺟو وﺟود ﺑرﻗرار‬

‫‪148‬‬
‫رﮐﯾو ﭘﯾو اﭼﻲ‪ .‬ان ري ھﻲ ﻗدﯾم ﺷﮭري ﺗﮭذﯾب ﻧﮭن ﻣوﺳﻣﻲ‬
‫درﯾﺎھﮫ ﻧﮫ ﭘر ﺳدا وھﻧدڙ درﯾﺎھﮫ ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ ﺳرﺟﻲ‪ ،‬وڌي‬
‫وﯾﺟﮭﻲ ۽ ﺟوان ﭤﻲ‪ .‬ان ﺗﮭذﯾب ﺟﺎ وڏا ﻣر زي ﺷﮭر ﺑﮫ ﺳﻧڌو‬
‫ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎرن ﺗﻲ آﺑﺎد ھﺋﺎ‪ .‬ان ري ان ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﺳﭸﺎﭨپ‬
‫ﻓﻘط ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺋﻲ ﺳوﻧﮭﯾن ﭤﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﭴﻲ‬
‫دﻧﯾﺎ اﻧدر اھﺎ ﺗﮭذﯾب ﺳﻧڌو درﯾﺎھﮫ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﺋﻲ ﺳﭸﺎﺗﻲ وﭸﻲ‬
‫ﭤﻲ‪ .‬ان ري ھن ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ و ﭔﯾو ﻧﺎﻟو ڏﯾڻ ﻧﮭن ﺑﮫ طرح‬
‫داﻧﺷﻣﻧدي ﭼﺋﻲ ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﺟﻲ‪.‬‬
‫رﭘﭨﻲ ۾ واڌ آﺋﻲ ۽ ﺧﺎص ري ھﻧدو‬ ‫ﺟڏھن اﻧڊﯾﺎ ۾ ﻣذھﺑﻲ‬
‫اﻧﺗﮭﺎﭘﺳﻧد ﺟﻣﺎﻋت ﺟﻧﺗﺎدل ﭘﻧﮭﻧﺟو اﺛر ڏﯾﮑﺎرڻ ﺷروع ﯾو ﺗﮫ‬
‫ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب )‪(Indian Civilization‬‬
‫ﻗرار ڏﺋﻲ‪ ،‬ان ﺟﻲ وڏي ﭘﺋﻣﺎﻧﻲ ﺗﻲ ﺗﺷﮭﯾر ﺋﻲ وﺋﻲ‪ .‬ان ﺳﻠﺳﻠﻲ‬
‫۾ ادارا ﻗﺎﺋم ﯾﺎ وﯾﺎ‪ ،‬اﻧڊﯾن ﺗﮭذﯾب ﺟﻲ ﻋﻧوان ھﯾٺ ﺗﺎب ﻟﮑﯾﺎ‬
‫وﯾﺎ‪ .‬ﺟﯾ و ﺳﻠﺳﻠو اڄ ﺑﮫ ﺟﺎري آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۾ ﺑﮫ‬
‫اھڙﯾون وﺷﺷون ﯾون وﯾون‪ .‬ﺧﺎص ري ان ﺳﻠﺳﻠﻲ ۾‬
‫ﺗﺎب ﻟﮑراﯾﺎ وﯾﺎ‪ .‬ﻗدﯾم ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن ﻧﮫ ﺻرف ڏﯾﮭﻲ‬
‫ﭘر ﭘرڏﯾﮭﻲ ﻟﯾﮑ ن ﮐﺎن ﺗﺎب ﻟﮑراﺋﻲ اھو ﺗﺎﺛر وﯾﮭﺎرڻ ﺟﻲ‬
‫وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ ﺗﮫ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﭘراﭨﻲ‬
‫ﯾﻌﻧﻲ ﻣوھن ﺟﻲ دڙي ﺟﻲ دور ﮐﺎن ﺷروع ﭤﺋﻲ ﭤﻲ‪ (2) (1) .‬ﭘر‬
‫ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ۾ اھﻲ وﺷﺷون ﺎﻣﯾﺎب ﻧﮫ ﭤﻲ ﺳﮕﮭﯾون‪ .‬ﺧﺎص‬
‫ري ذواﻟﻔﻘﺎر ﻋﻠﻲ ﭜ و ﺟﻲ ﺣ وﻣﺗﻲ دور ۾ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺗﻲ‬
‫ﻋﺎﻟﻣﻲ ﺎﻧﻔرﻧس ” ﺳﻧڌ ﺻدﯾن ﮐﺎن“ ﺟﻲ ﻋﻧوان ھﯾٺ ‪1975‬ع ۾‬
‫راﺋﻲ‪ ،‬اھڙي ﺗﺎﺛر ﮐﻲ رد ڏﯾڻ ﺟﻲ وﺷش ﺋﻲ وﺋﻲ‪.‬‬
‫ھﺗﻲ ھ ﮘﺎﻟﮭﮫ واﺿﺢ رڻ ﺿروري آھﻲ ﺗﮫ ﺟﻧﮭن وﻗت ھن‬
‫ﺗرﻗﻲ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺷﮭري‬ ‫ﺧطﻲ ۾ ‪ 5‬ھزار ﺳﺎل ﮐﺎن ﺑﮫ اﮘﺎ ﻲ ھ‬
‫ﺗﮭذﯾب ﻣوﺟود ھﺋﻲ‪ ،‬ان وﻗت اﻧڊﯾﺎ ﯾﺎ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﻧﺎﻟﻲ ﻣﻠ ن‪ ،‬ﻗوﻣن‬
‫ﺟﻲ‬ ‫ﯾﺎ ﺧطن ﺟو و ﺑﮫ وﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﻧﺎﻟﻲ ﻣﻠ‬
‫وﺟود ﮐﻲ ﺗﮫ اﭸﺎ ھ ﺻدي ﺑﮫ ﻣ ﻣل ﻧﮫ ﭤﻲ آھﻲ‪ .‬ان ري‬
‫ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ ﻧﮭن ﺑﮫ طرح‬
‫ﺳﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﻋﻣل ﻧﮫ ﭤو ﻟﮙﻲ‪ .‬اﺻل ۾ اڄ ﺟو ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﻗدﯾم دور‬
‫ﺟﻲ ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ ﺳرﺣدي ﺣدﺑﻧدﯾن اﻧدر ﺋﻲ وﺟود رﮐﻲ ﭤو‪.‬‬

‫‪149‬‬
‫ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟون ﺳرﺣدون ﻓﻘط اﭴو ﻲ ﭘﺎ ﺳﺗﺎن ﺗﻲ ﻣﺷﺗﻣل ﻧﮫ‬
‫ھﯾون‪ ،‬ﭘر ان ۾ اﭴو ﻲ اﻧڊﯾﺎ ﺟو وڏو ﺣﺻو ﺑﮫ ﺷﺎﻣل ھﯾو‪ .‬اﯾﺋن‬
‫ﭼوڻ ۾ وﺑﮫ وڌا ُء ﻧﮫ ﭤﯾﻧدو ﺗﮫ اڄ ﺟو ﭘﺎ ﺳﺗﺎن اﺻل ۾ ﺳﻧڌو‬
‫ﻣﺎﭤري ﺟﻲ وارﺛن ﺟو ﻣﻠ آھﻲ‪ .‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﺟﻧﮭن وﻗت ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ وﺟود ورﺗو‪ ،‬ان وﻗت ھن ﺧطﻲ ۾ اﻧڊﯾﺎ ﻧﺎﻟﻲ ﺑﮫ و ﻣﻠ‬
‫ﻣوﺟود ﻧﮫ ھﯾو‪ .‬اﺻل ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺗﻲ اھو ﻧﺎﻟو ﺳﻧڌو ﻧدي ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﭘوﯾﺎن ﭘﯾو‪ .‬ﯾوﻧﺎن ﺟﻲ ﺗﺎرﯾﺧدان ھﯾروڊ س ﭘﮭرﯾون ﭜﯾرو ‪ 4‬ﺻدي‬
‫ﻗﺑل ﻣﺳﯾﺢ ۾ ﺳﻧڌو ﺟﻲ ﺗﻠﻔظ ﮐﻲ ﭰﯾراﺋﻲ اﻧڊ )اﻧڊﯾﺎ( ﻧﺎﻟو اﺳﺗﻌﻣﺎل‬
‫ﯾو‪ .‬ھﯾروڊ س ﭘﻧﮭﻧﺟﻲ ﺟﺎﮔراﻓﻲ ۾ ﺳﻧڌو ﻧدي ﻻ ِء اﻧڊوس ﻧﺎﻟو‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ اﺗﺎن ﺟﻲ رھواﺳﯾن ﮐﻲ اﻧڊﯾن ﻗرار ڏﻧو‪.‬‬
‫ﺳ ﻧدر اﻋظم ﺟﻲ ﺳﻧڌ ﺗﻲ ﺣﻣﻠﻲ وﻗت ﺳﻧڌو ﺟو اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ‬
‫ﺳﺎن ذ ر ﯾو وﯾو‪ (4) (3).‬ﺳﺎﮘﻲ طرح ﻟﻔظ ھﻧدو ﯾﺎ ھﻧدﺳﺗﺎن‬
‫ﺑﮫ ﺳﻧڌو ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺗﺎن ورﺗل آھﻲ‪ .‬ﭘراﭨﯾن ﭘﺎرﺳﻲ ﻟﮑﺗن ۾ ﺳﻧڌو ﮐﻲ‬
‫ﺑدﻻﺋﻲ ھﻧدو ﻟﮑﯾو وﯾو‪ .‬ﺟﻧﮭن وﻗت دارا اول ‪ 516‬ق م ۾ ﺳﻧڌ ﻓﺗﺢ‬
‫ﺋﻲ ﺗﮫ ﭘﺎرﺳﻲ ﻟﮑﺗن ۾ س ﺟو ﺗﻠﻔظ ھﮫ ۾ ﺑدﻻﺋﻲ ﺳﻧڌو ﻣﺎﭤري‬
‫ﺟﻲ ھﯾﭠﯾن ﺣﺻﻲ واري ﺧطﻲ ﻻ ِء ھﻧدو ﻟﻔظ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو‪.‬‬
‫ﻣﭤﺎن ھﻧدﺳﺗﺎن ﺟﻲ ﻧﺎﻟﻲ ﺳﺎن‬ ‫)‪ (6) (5‬ﺟﯾ و اﮘﺗﻲ ھﻠﻲ ﻣﻠ‬
‫ﺗب اﭼڻ ﺷروع ﭤﯾو‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﭘراﭨﯾن اﻧﮕرﯾزي ﻟﮑﺗن ۾ اﻧڊﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﻟو ‪ 9‬ﺻدي ﻋﯾﺳوي ۾ اﺳﺗﻌﻣﺎل ﯾو وﯾو‪ .‬اھڙي طرح ﺟدﯾد‬
‫اﻧﮕرﯾزي ﻟﮑﺗن ۾ اﻧڊﯾﺎ ﺟو ﻧﺎﻟو ‪ 17‬ﺻدي ُء ﮐﺎن اﺳﺗﻌﻣﺎل ۾ اﭼﻲ‬
‫ﭤو‪ .‬ﺟﻧﮭن وﻗت ھن ﺧطﻲ ۾ ﺳﻧڌو ﺗﮭذﯾب اُﺳري‪ ،‬ﻧﺳري ۽ وڌي‬
‫ﺗرﻗﻲ ﺟون ﻣﻧزﻟون طﺋﮫ ﯾون‪ ،‬ان وﻗت ھن ﺧطﻲ ۾ اﻧڊﯾﺎ ﯾﺎ‬
‫ھﻧدﺳﺗﺎن ﻧﺎﻟﻲ و ﺟﺎﮔراﻓﯾﺎﺋﻲ ﻣﻠ ﯾﺎ ﺧطو ﻣوﺟود ﺋﻲ ﻧﮫ ھﯾو‪،‬‬
‫ﺗﮫ ﭘو ِء ان دور ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﮐﻲ اﻧڊﯾﺎ ﺟﻲ ﺗﮭذﯾب ﻗرار ڏﯾڻ ﭘﭠﯾﺎن‬
‫آﺧر ﮔروھﻲ ﻣﻔﺎدن ﮐﺎن ﺳوا ِء ﮭڙو ﻣﻧطق ﭤﻲ ﺳﮕﮭﻲ ﭤو‪.‬‬

‫‪150‬‬
 :‫ﺣواﻻ‬
(1) Wheeler Robert Eric Mortimer , Five
Thousand Years of Pakistan: An
Archaeological Outline, 1950
(2) Dani Ahmad Hasan, History of
Pakistan: Pakistan Through Ages.
2007
(3) Harris, J. (2012), Indography: Writing
the "Indian" in Early Modern England,
Palgrave Macmillan US,
p. 8, ISBN 978-1-137-09076-8
(4) Mukherjee, Bratindra
Nath (2001), Nationhood and
Statehood in India: A historical
survey, Regency Publications,
p. 3, ISBN 978-81-87498-26-1
(5) Thieme, P. (1970), "Sanskrit sindu-
/Sindhu- and Old Iranian hindu-
/Hindu-", in Mary Boyce; Ilya
Gershevitch (eds.), W. B. Henning
memorial volume, Lund Humphries,
pp. 447–450
(6) Eggermont, Alexander's Campaigns
in Sind and Baluchistan (1975)

151
 Bibliography
1. Advani Bhero Mal M. (2004) Ancient Sindh,
Sindhi Adabi Board, Jamshoro, Sindh
2. Alan K. Outram, Natalie A. Stear, Robin
Bendrey, Sandra Olsen, Alexei Kasparov, The
Earliest Horse Harnessing and Milking.
http://science.sciencemag.org/content/323/591
9/1332?sid=d021eb55-bcbd-4ebd-9eca-
145ce25969b0
3. Allana, G.A, (2002) Origin and growth of Sindhi
language, p: 301, nstitute of Sindhology.
Jamshoro.
4. Allchin Bridget, Raymond Allchin, The Rise of
Civilization in India and Pakistan, Cambridge
University Press, 1982.
5. Amarakosha compiled by B.L.Rice, edited by
N.Balasubramanya, 1970.
6. Ambedkar Baba sahib: Writings and Speeches,
Volume 7, Education Department, Government
of Maharashtra, 1990.
7. Ambedkar Bhimrao Ramji. Castes in India:
Their Mechanism, Genesis and Development,
Paper read at an anthropological seminar of
Dr. Alexander Golden weiser in New York on 9
May 1916.

152
8. Anthony, David. (2010). Current Thoughts on
the Domestication of the Horse in Asia. South
Asian Studies. 1997.
9. Anthony, David; Ringe, Don (2015), "The Indo-
European Homeland from Linguistic and
Archaeological Perspectives", Annual Review
of Linguistics, 1.
10. Anubhuti Vishnoi, Harappan site of Rakhigarhi:
DNA study finds no Central Asian trace, junks
Aryan invasion theory, ET Jun 13, 2018.
11. Arvidsson, Stefan, Aryan Idols: Indo-European
Mythology as Ideology and Science, University
of Chicago Press, 2006.
12. Aurobindo Sri, The Secret of the Veda, V 10,
the Centenary Edition.
13. Auroux, Sylvain (2000). History of the
Language Sciences. Berlin, New York: Walter
de Gruyter.
14. Beckwith, Christopher I. (16 March
2009), Empires of the Silk Road: A History of
Central Eurasia from the Bronze Age to the
Present, Princeton University Press.
15. Bergunder Michael, HeikoFrese, Ritual, Caste,
and Religion in Colonial South India, Primus
Books, 2011.
16. Boyce, Mary (1984), Textual Sources for the
Study of Zoroastrianism, Manchester UP.
17. Brohi Nasser, Studies in Brahui history,
Pakistan Herald Press, Karachi, 1977
18. Brohi Nazeer Shakir, Mehran, (1993, 1-2)
Sindhi Adabi Board, Jamshoro, Sindh.
19. Brohi Sikander, Brahui Language Past,
Present and Future, Brahui Academy,
Pakistan, Quetta, 2018.
20. Brohi, Dad M. Study of Sindhi Language and
Literature in Balochistan, Sindhi Language
Authority, Hyderabad, Sindh.

153
21. Bryant, Edwin (2001), The Quest for the
Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan
Migration Debate, Oxford University
Press, ISBN 978-0-19-513777-4.
22. Carol, G. Thomas (1988). Paths from ancient
Greece. Brill. Retrieved 12 June 2011.
23. Chandora, Deen, Distorted Historical Events
and Discredited Hindu Chronology, Revisiting
Indus-Sarasvati Age and Ancient India.
24. Chavda A.L. The Aryan Invasion Myth: How
21st Century Science Debunks 19th Century
Indology, May, 2017. (PDF)
(http://indiafacts.org/aryan-invasion-myth-21st-
century-science-debunks-19th-century-
indology/)
25. Dales F. George "The Mythical Massacre at
Mohenjo-Daro" Expedition Magazine 6.3
(1964): Expedition Magazine. Penn Museum,
1964 Web. 30 May 2019
http://www.penn.museum/sites/expedition/?
26. Dani Ahmad Hasan, History of Pakistan:
Pakistan Through Ages. 2007
27. Danino Michel and Sujata Nahar, The Aryan
Invasion of Europe, The Invasion that never
Was.
28. Danino Michel, (2018) Fabricating Evidence in
Support of the Aryan Invasion/Migration
Theory. National Conference on Indian History:
Emerging Perspectives, Indian Council of
Historical Research, New Delhi.
29. Danino Michel, Aryans and the Indus
Civilization: Archaeological, Skeletal and
Molecular Evidence, Book: A Companion to
South Asia in the Past, April, 2016.
(https://www.researchgate.net/publication/3013
36677_Aryans_and_the_Indus_Civilization_Ar

154
 chaeological_Skeletal_and_Molecular_Evidenc
e)
30. Danino Michel, The Horse and the Aryan
Debate, Journal of Indian History and Culture
of the C. P. Ramaswami Aiyar Institute of
Indological Research, Chennai, September
2006, No.13.
31. David W. McAlpin, Brahui and the Zagrosian
Hypothesis, Journal of the American Oriental
Society, Vol. 135, No. 3 (July–September
2015).
32. Deepender Deswal, No Rakhigarhi migration
since Harappan era: Experts,Tribune News
Service, Hisar, June 15, 2018
33. Denys Bray, The Brahui Language Part 1,
Brahui Academy, Quetta, 1977
34. Denys Bray, The Brahui Language Part 2,
Brahui Academy, Quetta, 1978
35. Dhavalikar, M. K. "Archaeology of the Aryans."
Annals of the Bhandarkar Oriental Research
Institute.(2006): 2. JSTOR. Web. 28 July 2013.
36. Dikshit, K.N. (2013), "Origin of Early Harappan
Cultures in the Sarasvati Valley: Recent
Archaeological Evidence and Radiometric
Dates" (PDF), Journal of IndIan Ocean
Archaeology No. 9, 2013.
37. Eduljee K. E., Zoroastrian Heritage, 2005.
38. Edwards, Gladys Brown, The Arabian, war
horse to show horse, the University of
Wisconsin – Madison, 2011.
39. Eggermont, Alexander's Campaigns in Sind
and Baluchistan (1975)
40. electricpulp.com. “BRAHUI – Encyclopaedia
Iranica”. www.iranicaonline.org.
41. Elfenbein J. H., The Baluchi language: a
dialectology with texts, Royal Asiatic Society of
Great Britain & Ireland; London, Luzac, 1966

155
42. Encyclopædia Britannica. Overview of
Dravidian languages". . Retrieved 4 July 2018.
43. Erdosy, George, ed. (1995), The Indo-Aryans
of Ancient South Asia: Language, Material
Culture and Ethnicity, Berlin/New York: Walter
de Gruyter, ISBN 978-3-11-014447-5
44. Evans, Stephen (2002). "Macaulay's minute
revisited: Colonial language policy in
nineteenth-century India”. Journal of
Multilingual and Multicultural
Development 23 (4).
45. Feurstein, George, Kak, Subash, Frawley,
David. (2001) In Search of the Cradle of
Civilization. Wheaton, Illinois. Quest Books.
46. Frgossen, “History of Indian and Eastern
Architecture” Vol: 1.
47. Goel M. Lal, The Myth of Aryan Invasions of
India, University of West Florida,
http://www.infinityfoundation.com/mandala/h_e
s/h_es_goel-m_aryan_frameset.htm
48. Grierson, George Abraham, Linguistic Survey
of India, 11 Vols. In 19 Parts. Delhi, (2005).
49. Gupta S. P., The Indus-Sarasvati Civilization –
Origins, Problems and Issues (Delhi: Pratibha
Prakashan, 1996).
50. Harris, J. (2012), Indography: Writing the
"Indian" in Early Modern England, Palgrave
Macmillan US. ISBN 978-1-137-09076-8
51. Hemphill 1998 "Biological Affinities and
Adaptations of Bronze Age Bactrians: III. An
initial craniometric assessment", American
Journal of Physical Anthropology, 106.
(https://www.academia.edu/7065096/Biological
_affinities_and_adaptations_of_Bronze_Age_B
actrians_III._An_initial_craniometric_assessme
nt)

156
52. Hemphill BE, Lukacs JR, Kennedy KAR. 1991.
Biological adaptations and affinities of the
Bronze Age Harappans. In: Meadow RH,
editor. Harappa excavations 1986–1990: a
multidisciplinary approach to third millennium
urbanism. Madison (WI): Prehistory Press.
53. http://archaeologyonline.net/artifacts/aryan-
invasion-history.
54. http://archaeologyonline.net/artifacts/horse-
debate
55. http://encyclopediasindhiana.org
56. http://indiatoday.intoday.in/story/indians-are-
not-descendants-of-aryans-
study/1/163645.html
http://timesofindia.indiatimes.com/india/Aryan-
Dravidian-divide-a-myth-
Study/articleshow/5053274.cms
http://hinduonline.co/Articles/HinduHistory/Arya
nInvasionTheory.html
57. http://topyaps.com/aryan-invasion
58. http://varnam.org/2006/01/what_aryan_invasio
n/
59. http://www.archaeologyonline.net/artifacts/hara
ppa-mohenjodaro
60. http://www.asiaticsocietykolkata.org/history
61. http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00
generallinks/macaulay/txt_minute_education_1
835.html
62. http://www.dnaindia.com/india/report-new-
research-debunks-aryan-invasion-theory-
1623744
63. http://www.imh.org/exhibits/online/legacy-of-
the-horse/what-we-theorize-when-and-where-
domestication-occurred/
64. http://www.pnas.org/content/103/4/843.full
65. http://www.slideshare.net/nidhi1509/aryans-
invaded-india-fabricated-history

157
66. https://agniveerfan.wordpress.com/2011/08/04/
dayanand-vedas-4/
67. https://aryaninvasionmyth.wordpress.com
68. https://books.sindhsalamat.com/book.php?boo
k_id=288
69. https://doi.org/10.1073/pnas.0507714103
70. https://economictimes.indiatimes.com/news/pol
itics-and-nation/harappan-site-of-rakhigarhi-
dna-study-finds-no-central-asian-trace-junks-
aryan-invasion-
theory/articleshow/64565413.cms
71. https://economictimes.indiatimes.com/opinion/i
nterviews/all-indians-have-the-same-genes-
kumarasamy-
thangaraj/articleshow/11324640.cms
72. https://independent.academia.edu/WimBorsbo
om
73. https://royalasiaticsociety.org/
74. https://sanskritdocuments.org/doc_z_misc_am
arakosha.html
75. https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandig
arh/Descendants-of-Harappans-still-living-in-
Rakhigarhi/articleshow/53609286.cms
76. https://www.britannica.com/place/Iran
77. https://www.britannica.com/topic/Aryan
78. https://www.eupedia.com/forum/threads/36400
-Rakhigarhi-DNA-study-finds-no-Central-Asian-
trace-junks-Aryan-invasion-theory
79. https://www.harappa.com/script/danitext1.html
80. https://www.heritageinstitute.com/zoroastrianis
m/aryans/index.htm
81. https://www.longdom.org/open-access/the-
major-ychromosome-haplotype-xi--haplogroup-
r1a-in-eurasia-2161-1041-1000150.pdf
82. https://www.mynation.com/views/aryan-
invasion-theory-ait-kai-friese-indus-valley-
civilisation-indian-history-pep13y

158
83. https://www.nature.com/articles/jhg20082
84. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC
3276658/
85. https://www.outlookindia.com/magazine/story/
we-are-all-harappans/300463
86. https://www.stephen-
knapp.com/proof_of_vedic_culture's_global_ex
istence.htm
87. ICHR says – No Aryans or Dravidians,
HISTORY: INDIA, JUNE 27, 2006,
http://varnam.nationalinterest.in/2006/06/ichr_s
ays_no_aryans_or_dravidi/
88. Indus Collapse: The End or the Beginning of
an Asian Culture?" Science Magazine. 320:
1282–1283. 6 June 2008
(https://science.sciencemag.org/content/320/58
81/1281)
89. International Journal of Dravidian Linguistics,
Volumes 36-37” department of linguistics,
University of Kerala
90. Interview of B. B. Lal, Hinduism Today, May,
1998
91. Jonathan Peter Spiro, Defending the Master
Race, 2009
92. Kennedy Kenneth A.R, Have Aryans been
identified in the Prehistoric Skeletal record from
South Asia? Biological Anthropology and the
concepts of Ancient races in The Decline and
fall of the Indus civilization ed. Nayanjot Lahiri,
Permanent Black 2000
93. Kenoyer J.M. (2006), "Cultures and Societies
of the Indus Tradition. In Historical Roots"
in the Making of ‘the Aryan’, R. Thapar (ed.),
New Delhi, National Book Trust.
94. Kenoyer, Jonathan. (1998). Ancient Cities of
the Indus Valley Civilization. Oxford, New York.
Oxford University Press.

159
95. Kenoyer, Jonathan. (July 2003) Uncovering the
keys to lost Indus cities. Scientific American.
pg 67 to 75. (Scientific American, Vol. 289, No.
1 (JULY 2003), pp. 66-75 Published by:
Scientific American, a division of Nature
America, Inc.)
96. Knapp, Stephen, Crimes Against India: and the
Need to Protect its Ancient Vedic, New York,
2009, https://books.google.com.pk/
97. Knapp, Stephen, The Aryan Invasion Theory:
The Final Nail in its Coffin, www.stephen-
knapp.com
98. Knapp, Stephen. (2000). Proof of Vedic
Culture's Global Existence. Detroit, Michigan.
The World Relief Network.
99. Kumar, Senthil, A.S. (2012), Read Indussian,
Amarabharathi Publications & Booksellers.
100. Lal B. B. (2015). The Rigvedic People:
'Invaders'?/'Immigrants'? or Indigenous?. Aryan
Books International.
101. Lal B. B. Read more at:
http://www.newsgram.com/vedic-and-
harappan-are-respectively-literary-and-
material-facets-of-same-civilization
102. Lal B. B., The Earliest Civilization of South Asia
(New Delhi: Aryan Books International, 1997).
103. Lal B.B (2002). The Sarasvatī flows on: the
continuity of Indian culture. Aryan Books
International
104. Lal B.B (2005). The Homeland of the Aryans.
Evidence of Rigvedic Flora and Fauna &
Archaeology. Aryan Books.
105. Lal B.B., The Truant Horse Clears the
Hurdles,in The Aryan Debate edited by
Thomas R. Trautmann (Oxford University
Press, USA).

160
106. Lal, B. B. "Rigvedic Aryans: The Debate Must
Go On." East and West 48.3 (1998):
441.JSTOR. Web. 28 Jan. 2013.
107. Letters of Swami Viveknanda,1976.
108. Macaulay by Zareer masani - a
review". Guardian. Retrieved 20
September 2018.
109. MacKenzie, John, "A family empire," BBC
History Magazine (January 2013).
110. Mait Metspalu, Irene Gallego Romero, Bayazit
Yunusbayev, Gyaneshwer
Chaubey, Chandana Basu Mallick, Georgi
Hudjashov, Mari Nelis, Reedik Mägi, Ene
Metspalu, Maido Remm, Ramasamy
Pitchappan, Lalji Singh, Kumarasamy
Thangaraj, Richard Villems, and Toomas
Kivisild, Shared and Unique Components of
Human Population Structure and Genome-
Wide Signals of Positive Selection in South
Asia, The American Journal of Human
Genetics, 90, December 9, 2011
111. Majd, Hooman, The Ayatollah Begs to Differ:
The Paradox of Modern Iran, by Hooman
Majd, Knopf Doubleday Publishing Group, 23
September 2008, ISBN 0385528426,
9780385528429.
112. Mandavilli Sujay Rao, The Demise of the
Dravidian, Vedic and Paramunda Indus
Hypotheses: A brief explanation as to why
these three Hypotheses are no longer tenable.
(Josef Elfenbein, 1987)
113. Marri Mir Khuda Bakhsh, Searchlights on
Baloches and Balochistan, Royal Book
Company, 1974
114. Marshall Sir Johan, Mohenjo Daro and the
Indus Civilization, Three Volumes, Arthur
Probsthain, London, 1931.

161
115. Mirashi Vasudev Vishnu, Literary and Historical
Studies in Indology, Motilal Banarsidass Publ.
1975.
116. Mukherjee, Bratindra Nath (2001), Nationhood
and Statehood in India: A historical survey,
Regency Publications. ISBN 978-81-87498-26-
1
117. Mukherjee, Sibasis, Sindhi language and its
history,
https://www.academia.edu/800843/Sindhi_lang
uage_and_its_history
118. Muller, Max (1988), Biographies of words and
the home of the Aryas, Longmans
119. Nagar, Shanti Lal, ed.
(2012). HarivamsaPurana. ISBN 978-
8178542188.
120. Navayana. The Annihilation of Caste (1936)
(The 2014 annotated edition, published by in
India)
121. Nehring, Andreas, Aryans and Dravidians.The
Discovery of the Dravidian Family of
Languages and the Representation of the
Tamil Society by German Missionaries in the
19. Century, in: ICHR 2002.
122. Noehden, G. H. (1824). "Report of the
Proceedings of the Asiatic Society of Great
Britain and Ireland, at Its First General
Meeting, on the 15th of March,
1823". Transactions of the Royal Asiatic
Society of Great Britain and Ireland.
123. Oppenheimer Stephen, The Real Eve: Modern
Man's Journey Out of Africa, Carroll & Graf.
2003. ISBN 0-7867-1192-2.
124. Pagani, Luca; Colonna, Vincenza; Tyler-Smith,
Chris; Ayub, Qasim (2017). “An Ethnolinguistic
and Genetic Perspective on the Origins of the

162
 Dravidian-Speaking Brahui in Pakistan”. Man in
India. 97 (1).
125. Parpola, Asko (2015), The Roots of Hinduism.
The Early Arians and the Indus
Civilization, Oxford University Press.
126. Parpola, Asko (1994). Deciphering the Indus
script. New York: Cambridge University
Press. ISBN 978-0-521-43079-1.
127. Peter A Underhill, Natalie M Myres, Siiri Rootsi,
Mait Metspalu, Lev A Zhivotovsky, Roy J
King, Alice A Lin,Cheryl-Emiliane T Chow,
Ornella Semino, Vincenza Battaglia, Ildus
Kutuev, Mari Järve, Gyaneshwer Chaubey,
Qasim Ayub, Aisha Mohyuddin, S Qasim
Mehdi, Sanghamitra Sengupta, Evgeny I
Rogaev, Elza K Khusnutdinova, Andrey
Pshenichnov, Oleg Balanovsky, Elena
Balanovska,Nina Jeran,Dubravka Havas
Augustin, Marian Baldovic,Rene J Herrera,
Kumarasamy Thangaraj, Vijay Singh, Lalji
Singh, Partha Majumder, Pavao Rudan,
Dragan Primorac, Richard Villems,
and Toomas Kivisild, Separating the post-
Glacial coancestry of European and Asian Y
chromosomes within haplogroup R1a,
(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PM
C2987245/)
128. Pirzado, Anwar, Sindhi Language and
Literature, Sindhi Language Authority,
Hyderabad, ISBN: 978-969-9098-14-7
129. Pokorny, Julius. 1959, 2007. Proto-Indo-
European Etymological Dictionary. A Revised
Edition of Julius
Pokorny’sIndogermanischesEtymologischesW
örterbuch. Published on the Internet: Indo-
European Language Revival Association.

163
130. Possehl, Gregory L. (1996). Meluhha. Reade,
Julian (ed.), The Indian Ocean in antiquity.
London: Kegan Paul International in
association with the British Museum.
131. Possehl, Gregory L. (2002), The Indus
Civilization: A Contemporary Perspective,
Rowman Altamira.
132. Possehl, Gregory L.; Raval, M. H.
(1989). Harappan Civilization and Rojdi.
American Institute of Indian Studies.
133. Preston Peet, Disinformation guide to ancient
aliens, lost civilizations, astonishing
archaeology & hidden history, San Francisco,
2013.
134. Priyadarshi, P. Evidence of Indo-European
origins from the Early Holocene pollen studies,
linguistics and climatology, Dialogue, July-Sept
2013, Vol 15, No. 1.
135. Priyadarshi, P., Evidence of Indo-European
origins from the Early Holocene pollen studies,
linguistics and climatology, Dialogue, July-Sept
2013, Vol 15, No. 1.
136. Qamar, R; Ayub, Q; Mohyuddin, A; et al. (May
2002). "Y-Chromosomal DNA Variation in
Pakistan". Am. J. Hum. Genet. 70: 1107–24.
137. Raheel Qamar, Qasim Ayub, Aisha
Mohyuddin, Agnar Helgason, Kehkashan
Mazhar, Atika Mansoor, Tatiana Zerjal, Chris
Tyler-Smith, and S. Qasim Mehdi, Y-
Chromosomal DNA Variation in Pakistan,
National Center for Biotechnology
Information, U.S. National Library of
Medicine8600 Rockville
Pike, Bethesda MD, 20894 USA, Published
online 2002 Mar 15. Doi: 10.1086/339929
138. Rahman Tariq, Teaching in Brahui Language.

164
139. Rai, Sandeep. "ASI unearths ‘first-ever’
physical evidence of chariots in Copper Bronze
Age" The Times of India 06 Jun. 2018.
140. Rajaram N. S., Closing the Chapter on the
Aryan Problem,
http://archaeologyonline.net/artifacts/decline-
of-ai
141. Rajaram N. S.,Caste and Science: Hot Air and
Cold Fusion
142. Rajaram, N.S., Aryan Invasion — History or
Politics?
143. Rao S.R. Lost City of Dvaraka, 1999
http://www.thehindu.com/todays-
paper/significant-finds-at-
dwaraka/article1801011.ece
144. Reinhard Bendix, Max Weber: An Intellectual
Portrait, Volume 2, 1998
145. Rig Veda, translated by Ralph T.H. Griffith in
1896 (PDF)
146. Robinson, Andrew (2007). The Last Man Who
Knew Everything: Thomas Young, the
Anonymous Genius who Proved Newton
Wrong and Deciphered the Rosetta Stone,
among Other Surprising Feats.
Penguin. ISBN 978-0-13-134304-7.
147. Roslyn Wallach Bologh, Love Or Greatness
(Routledge Revivals): Max Weber and
Masculine Thinking, 2009
148. Sanghamitra Sahoo, Anamika Singh, G.
Himabindu, Jheelam Banerjee, T.
Sitalaximi, Sonali Gaikwad, R. Trivedi, Phillip
Endicott, Toomas Kivisild, Mait
Metspalu, Richard Villems and V. K. Kashyapm
A prehistory of Indian Y chromosomes:
Evaluating demic diffusion scenarios,
PNAS 2006 January, 103 (4).

165
149. Sanghamitra Sengupta, Lev A. Zhivotovsky,
Roy King, S. Q. Mehdi, Christopher A.
Edmonds, Cheryl-Emiliane T. Chow, Alice A.
Lin, Mitashree Mitra, Samir K. Sil, A. Ramesh,
M. V. Usha Rani, Chitra M. Thakur, L. Luca
Cavalli-Sforza, Partha P. Majumder, and Peter
A. Underhill, (Feb. 2006), Polarity and
Temporality of High-Resolution Y-
Chromosome Distributions in India Identify
Both Indigenous and Exogenous Expansions
and Reveal Minor Genetic Influence of Central
Asian Pastoralists,
(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PM
C1380230/)
150. Sarkar, Anindya (2016), "Oxygen isotope in
archaeological bioapatites from India:
Implications to climate change and decline of
Bronze Age Harappan civilization", Scientific
Reports, 6
(https://www.nature.com/articles/srep26555)
151. Shaffer, Jim (1993). "Reurbanization: The
eastern Punjab and beyond". In Spodek,
Howard; Srinivasan, Doris M. (eds.). Urban
Form and Meaning in South Asia: The Shaping
of Cities from Prehistoric to Precolonial Times.
152. Sharp. H. Minute by the Hon'ble T. B.
Macaulay, dated the 2nd February 1835"
(From: Bureau of Education. Selections from
Educational Records, Part I (1781-1839).
Calcutta: Superintendent, Government
Printing, 1920. Reprint. Delhi: National
Archives of India, 1965.
153. Shourie, Arun, Missionaries in India, May 1st
1998 by South Asia Books.
154. Shukla, Shyam Narayan, The Myth of the
Aryan Invasion Theory.

166
 http://theindianheritage.blogspot.com/2010/09/
macaulays-letter-and-origin-of-f-max.html
155. Sindhi Ruk, Rise of Indus Civilization,
Hyderabad, Sindh.
156. Singh Ravindra N, et al. (2014) & Recent
Excavations at Alamgirpur, Meerut District: A
Preliminary Report.
(https://www.academia.edu/8246061/Recent_E
xcavations_at_Alamgirpur_Meerut_District_A_
Preliminary_Report)
157. Stephaniem Jamison and Joel Brereton (2014),
The Rigveda : the earliest religious poetry of
India, Oxford University Press, ISBN 978-
0199370184,
158. Stephen G. Alter (9 March 2005). "The Battle
with Max Müller". William Dwight Whitney and
the Science of Language. Johns Hopkins
University Press.
159. Stephen Knapp. (2000). Proof of Vedic
Culture's Global Existence. Detroit, Michigan.
The World Relief Network.
160. Subramanian, T. S. "Royal burial in
Sanauli" Frontline 28 Sept. 2018
161. Tamang Rakesh and Kumarasamy Thangaraj,
Genomic view on the peopling of India,
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC
3514343/)
162. The Sacred Books Of The East – All 50
Volumes. https://www.holybooks.com/the-
sacred-books-of-the-east-all-50-volumes/
163. Thieme, P. (1970), "Sanskrit sindu-/Sindhu-
and Old Iranian hindu-/Hindu-", in Mary Boyce;
Ilya Gershevitch (eds.), W. B. Henning
memorial volume, Lund Humphries.
164. Trautmann, Thomas R. (2005). The Aryan
Debate. New Delhi: Oxford University Press.

167
165. Tripathi D.N. (2005) A Discourse on Indo
European Languages and Culture,, Manak
Publications Pvt. Ltd, Delhi.
166. Trivedi Aditi, The Aryan Debate,
https://drexel.academia.edu/AditiTrivedi
167. Underhill, PA; Myres, NM; Rootsi, S; Metspalu,
M; Zhivotovsky, LA; King, RJ; Lin, AA; Chow,
CE; Semino, O; Battaglia, V; Kutuev, I; Järve,
M; Chaubey, G; Ayub, Q; Mohyuddin, A;
Mehdi, SQ; Sengupta, S; Rogaev, EI;
Khusnutdinova, EK; Pshenichnov, A;
Balanovsky, O; Balanovska, E; Jeran, N;
Augustin, DH; Baldovic, M; Herrera, RJ;
Thangaraj, K; Singh, V; Singh, L; Majumder, P;
Rudan, P; Primorac, D; Villems, R; Kivisild, T
(2010). "Separating the post-Glacial coancestry
of European and Asian Y chromosomes within
haplogroup R1a". Eur. J. Hum. Genet. 18.
168. Varma Vishwanath Prasad, The Political
Philosophy of Sri Aurobindo, 1990.
169. Venkatesh, Karthik (2017-02-18). “A slice of
south India in Balochistan”. Livemint.com
170. Vivekananda Swami. The complete works,
Jan1989,Vol.V.
171. Wadhwa Y K,The Myth of the Aryan invasion of
India.
172. Walimbe SR. 1993. The Aryans: the physical
anthropological approach. In: Deo SB, Kamath
S. editors. The Aryan problem. Pune: Bharatiya
Itihasa Sankalana Samiti.
173. West, Barbara A. (1 January
2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia
and Oceania. Info base Publishing. ISBN 978-
1-4381-1913-7.
174. What We Theorize – When and Where
Domestication Occurred". International
Museum of the Horse. Retrieved 2015-01-27.

168
175. Wheeler Mortimer, The Indus Civilization
(Cambridge: Cambridge University Press,
1953).
176. Wheeler R. E. M. 1947. Harappa 1946: The
Defences and cemetery R‐37. Ancient India 3.
177. Wheeler R. E. M. Five Thousand Years of
Pakistan: An Archaeological Outline, 1950.
178. White, David Gordon (2003). Kiss of the
Yogini. Chicago: University of Chicago
Press. ISBN 978-0-226-89483-6.
179. Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus:
Urbanism, Economy, and Society. Cambridge
University Press.
180. Yarshater Ehsan, When "Persia" became "Iran,
Iranian Studies, Vol. XXII, No.1, 1989.

169
 ‫رڪ ﺳﻧڌي ﺟو ﺗﻌﺎرف‬

‫ﺳﻧڌ ﺳﺎن ﺗﻌﻠق رﮐﻧدڙ ادﯾب‪ ،‬ﻣﺣﻘق ۽ ﺗﺎرﯾﺧدان‬

‫رڪ ﺳﻧڌي )اﺻل ﻧﺎﻟو ﻏﻼم اﺻﻐر ﻣﻧﮕﻲ( ‪5‬‬
‫آﮔﺳٽ ‪1961‬ع ﺗﻲ ﺗﻌﻠﻘﻲ ﻧڊﯾﺎري ﺿﻠﻊ ﻧواب‬
‫ﺷﺎھﮫ ﺟﻲ ﮘوٺ ﺣﺎﻣد اﭴڻ ۾ ﭘﯾدا ﭤﯾو‪ .‬ﭘﺎڻ ﺳﻧڌ‬
‫ﯾوﻧﯾورﺳ ﻲ ﻣﺎن ﮔرﯾﺟوﺋﯾﺷن رڻ ﺑﻌد ﺻﺣﺎﻓت‬
‫ﺟو ﭘﯾﺷو اﺧﺗﯾﺎر ﯾو‪ .‬ﭘﺎڻ روزاﻧﻲ ﺳﻧڌ ﺳﺟﺎڳ‬
‫ﺟﻲ اﯾڊﯾ ر ۽ روزاﻧﻲ ﺟﺎﮘو راﭼﻲ ﺟﻲ اﯾڊﯾ ر ۽‬
‫ﭘﺑﻠﺷر طور ﺧدﻣﺗون ﺳراﻧﺟﺎم ڏﻧﯾون‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ‬
‫راﭼﻲ‪ ،‬روزاﻧﻲ ﺳﭻ‬ ‫روزاﻧﻲ ﻋواﻣﻲ آواز‬
‫راﭼﻲ‪ ،‬روزاﻧﻲ ﺳوڀ راﭼﻲ‪ ،‬روزاﻧﻲ ﺗﻌﻣﯾر ﺳﻧڌ راﭼﻲ‪ ،‬روزاﻧﻲ‬
‫ﺳﻧڌ ﺣﯾدرآﺑﺎد ۾ ﻧﯾوز اﯾڊﯾ ر ۽ اﺳﺳ ﻧٽ اﯾڊﯾ ر طور ﺧدﻣﺗون ﺳراﻧﺟﺎم ڏﻧﯾون‪.‬‬
‫ﭘﺎڻ ﻣﺧﺗﻠف ﺻﺣﺎﻓﺗﻲ ﺗﻧظﯾﻣن ۾ ﺷﺎﻣل رھﯾو آھﻲ‪.‬‬
‫رڪ ﺳﻧڌي ﮔذرﯾل ‪ 30‬ﺳﺎﻟن ﮐﺎن ادب‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳت ۽ ﺻﺣﺎﻓت ﺳﺎن ﻻﮘﺎﭘﯾل‬
‫ھﺟڻ ﺳﻣﯾت ﯾﺗرن ﺋﻲ ﺗﺎﺑن ﺟو ﺧﺎﻟق رھﯾو آھﻲ‪ .‬ﺟن ۾ ﯾﺗراﺋﻲ‬
‫ﺗﺎب ﺷﺎﯾﻊ ﭤﯾل آھن‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﺳﻧدس ﺳوﯾن ﻣﻘﺎﻻ ۽ ﻣﺿﻣون ﻣﺧﺗﻠف‬
‫اﺧﺑﺎرن ۽ رﺳﺎﻟن ۾ ﺷﺎﯾﻊ ﭤﯾﻧدا رھﯾﺎ آھن‪ .‬رڪ ﺳﻧڌي ﺟﻲ ﺷﺎﯾﻊ ﭤﯾل ﺗﺎﺑن ۾‬
‫ﺟو ﺳﺎﻧﺣو“‪” ،‬ﺳﻧڌي ﻗوم‬ ‫آزادي“‪ ” ،‬وڙي ﭰﺎ‬ ‫”ﻗوﻣون ۽ ﻗوﻣﻲ ﺗﺣرﯾ‬
‫ﺟو ﻣﻘدﻣو“‪” ،‬ﺳﻧڌ ﺟﻲ ﺳﯾﺎﺳﻲ ﺻورﺗﺣﺎل“‪” ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻲ ﻻٽ“‪” ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻓﯾض‬
‫ﻣﺣﻣد“‪” ،‬ﺳﻧڌ ﺟﻲ ﻗوﻣﻲ ﺗﺣرﯾ ۽ ﺳﻧڌﯾن ﺟو اﺗﺣﺎد“‪” ،‬اڄ ﺟﻲ ﺳﻧڌ“‪” ،‬ﺳﻧڌو‬
‫ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﻲ اوﺳر“‪” ،‬ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ ﺟﺎ ﻣﺣﻘق“ ۽ ”ﺳﻧڌو ﺳﭜﯾﺗﺎ‪ :‬آرﯾن ۽ دراوڙن‬
‫وارو ﻣﻔروﺿو“ ﺗﺎب ﮘﭨﺎﺋﻲ ﺳﮕﮭﺟن ﭤﺎ‪.‬‬
‫رڪ ﺳﻧڌي ﯾﺗراﺋﻲ ﺗﺎب ﺗرﺟﻣو ري ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ َء ﺟﻲ ﺟﮭوﻟﻲ َء ۾‬
‫وڌا آھن‪ .‬ﺟن ۾ ﺑﯾﻧظﯾر ﭜ و ﺟو ﺗﺎب ”ﭘﺎ ﺳﺗﺎن طوﻓﺎن ﺟﻲ ﮔﮭﯾري ۾“ ﺑﮫ‬
‫ﺑﺎﺑﺎء ﺳﻧڌ‬
‫آھﻲ‪ .‬ﺟڏھن ﺗﮫ ﯾﺋﻲ ﺗﺎب ﻣرﺗب ﺑﮫ ﯾﺎ آھن‪ .‬ﺟن ۾ ” ِ‬ ‫ھ‬
‫ﺎﻣرﯾڊ ﺣﯾدر ﺑﺧش ﺟﺗوﺋﻲ“‪” ،‬ﺳﻧڌي ﭔوﻟﻲ رت رﺗوﻟﻲ“ ۽ ﭔﯾﺎ ﺷﺎﻣل آھن‪.‬‬

‫‪170‬‬