Nr. 10 - New York - Qershor 2019 - $2.

00

BEQIR META:
Qëndrimi i shtetit grek
ndaj çështjes çame

faqe 7 - 8

Dokumente për t’i shërbyer

historisë së Çamërisë

faqe 16 - 17

SELMAN SHEME:
Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat
e shpërnguljeve të dhunshme

ROBERT ELSIE: faqe 2 - 6

The Albanian
faqe 9 - 11

EDA DERHEMI
Inside Hydra

Chams of Greece
C hameria, also known as southern Epirus, is a region,
now part of Greece, that extends from the Greek-
Albanian border down the coast of the Ionian Sea to
(Ioannina), was once regarded as the capital of Albania.
Chameria had an Albanian majority population, the
Chams, until the region was invaded and incorporated
faqe 18 - 20 Preveza and the Gulf of Arta. Its largest town, Janina into Greece during the Balkan Wars of 1912-1913
 2 Qershor 2019, Nr. 10

Robert ELSIE

Chameria: a Greek-Albanian
Borderland

Chameria is a mountainous region

of the southwestern Balkan Peninsula
that now straddles the Greek-Albanian
border. Most of Chameria is in the Greek
Province of Epirus, corresponding
largely to the prefectures of Thesprotia
and Preveza, but it also includes the
southern-most part of Albania, the area
around Konispol.
As an historical region, Chameria,
also spelled Chamuria, Chamouria or
Tsiamouria, is sometimes confused with
Epirus which is in fact a much larger
area that includes more inland territory
in northwestern Greece, for example,
the town of Janina/Ioannina, and also
much of southern Albania.
Geographically speaking, Chameria
begins to the north at the rivers Pavlle
and Shalës in the southern part of
Albania. It stretches southwards along
the Ionian coastline in Greece down The Chamerian Congress opened at Valona on 23rd September [1945]
to Preveza and the Gulf of Arta, which
in the nineteenth century formed the

The Albanian
border between Albania and Greece.
Its largest town, Janina (Ioannina), was
once regarded as the capital of Albania.
The core or central region of Chameria,
known in Greek as Thesprotia, could be

Chams of Greece
said to be the basins of the Kalamas
and Acheron Rivers. It was the Kalamas
River, known in ancient times as the
Thyamis, that gave Chameria its name.

The Albanian Chams of Greece as a

People and an Ethnic Minority

The Cham Albanians are thus one
very specific group of Albanian
speakers in Greece. Among their
traditional settlements in the now
relatively sparsely inhabited region of
Chameria were Gumenica/Igoumenitsa,
Filat/Filiates, Paramithia/Paramythia,
Parga and Margëlliç/Margariti and, in
particular, many smaller villages that
were abandoned and are in ruins and
presently covered in vegetation. There
were Cham settlements sporadically
southwards as far as Preveza.
When Greek forces took possession
of Chameria and southern Epirus in the
Balkan War of 1912, the Chams suddenly
found themselves in Greece, cut off from
the rest of Albania. In the following
decades, in particular the 1920s, 1930s
and 1940s, the vast majority of the
Chams emigrated or were expelled from
Chameria and now live for the most part
in southern Albania. There are major
Cham communities in most central and
southern Albanian towns where they
still form a distinct though increasingly
assimilated community. There are also
notable Cham communities in the
United States and in Turkey that are
active in promoting Cham identity.
Brief History of Vlachs as it is today, probably with a fought his Greek and Serbian rivals
Chameria and the Chams good portion of Slavs and ‘Latins’, too. for many years and established a short-
One early Albanian ruler of the region lived realm for himself after the battle
The earliest written references to the was Peter Losha, known in Albanian of Achelous in 1359 when he assisted
Albanians in the southwestern Balkans as Pjetër Llosha and in Greek as Petros Charles Thopia in defeating the despot
date from the eleventh century. They Leôsas, who was the despot of Arta of Epirus, Nikephoros II Orsini. Peter
occur primarily in Byzantine chronicles. from 1359 until his death in 1374. Losha died of the plague in Arta in
We have little information about the According to Albanian writer Ekrem 1374 and his realm was then united
ethnic composition of Chameria and bey Vlora (1885-1964), Losha stemmed with the Despotate of Angelokastron
Epirus at this time and, indeed, for from a leading Albanian family that led and Lepanto. His successor, Gjin Bua
several centuries to come, but it was no some 10,000 Albanians to the plains Shpata, member of another feudal
doubt a mix of Albanians, Greeks and to Thessaly between 1220-1235. He Albanian family, united the two regions
under his rule in the Despotate of
Arta, now stretching from the Gulf
With the rise of the dictatorship of Ioannis Metaxas of Corinth to the Acheron River. He
(1871-1941), when policies of open repression were was subsequently in conflict with the
pursued once again. The use of the Albanian language despot of neighbouring Epirus, Thomas
Comnenus Palaeologus (Thomas II
was forbidden in public and in private, and Albanian Preljubović), known as the Albanian-
books and periodicals were no longer tolerated. slayer (Albanitóktonos), whose sister,
Albanian-language education had been rigorously Helena, Shpata had married. In 1380-
1382 Thomas called on the help of
banned in Chameria since 1913. Under the pretext of Ottoman forces from Thessaly to fight
searching for arms, the police regularly broke into Shpata. Gjon Bua Shpata was later in
Cham homes and beat up the inhabitants, often making conflict with Leonardo I Tocco, until
arbitrary arrests. Even in periods when the pressure his death in October 1399, when he
was succeeded by one Maurice Bua
let up, the Albanians of Chameria were always given to Shpata. Maurice took Janina in 1403
understand that they were not welcome in Greece. but was unable to hold it. The Venetians
seized Lepanto from him, thus breaking
Qershor 2019, Nr. 10
his power. He died in Arta and his
realms were taken over by the Count of
Cephalonia.
By the end of the fourteenth century,
Chameria and much of Epirus had been
taken over by the Turks, who seized
Janina in 1430. In 1443, Scanderbeg
(1405-1468) was able to extend his
Albanian realm southwards into Epirus,
but by 1449, the Ottoman Turks had
conquered Arta and, thirty years later,
the Venetians lost all of their possessions
on the mainland, with the exception of
Parga and Butrint. Peace and stability
were established under Ottoman rule
and the population gradually converted
to Islam and adapted a more Oriental
lifestyle. It was nonetheless in this
period that the seeds of discord were
laid between Muslims and Orthodox
Christians, in Chameria and throughout
the Ottoman Empire, because of the
different official status and treatment
accorded to the two groups.
In the late eighteenth century, Epirus,
and Chameria within it, fell under the
sway of the Albanian ruler, Ali Pasha
Tepelena (1744-1822), also known as
Ali Pasha of Janina. From his position
of governor of Janina in 1788, Ali Pasha
rose to create a virtually independent
state, which he maintained with brutal
force until his death in February 1822.
He allied himself tactically with the
Greek rebel movement to counter
Ottoman predominance and maintained
close diplomatic relations with England
and France. Behind the romantic facade
of the serai of Ali Pasha overlooking the
beautiful lake of Janina, the “capital of
Albania” as it was known, a town that
was visited and admired by western
authors such as François Pouqueville
(1770-1838), William Martin Leake
(1777-1860), Samson Cerfbeer de
Médelsheim (1777-1826), Thomas
Smart Hughes (1786-1847), John Cam
Hobhouse (1786-1869), Lord Byron
(1788-1824), Sir Henry Holland (1788-
1873), Charles Robert Cockerell (1788-
1863) and Benjamin Disraeli (1804-
1881), was in reality a terror regime.
Greece achieved independence in
1830 and was, from that time, ever intent
on expanding its territory northwards
into Albania in order to liberate the
Orthodox population. Epirus, as part of
the Ottoman Empire, however remained
Albanian. The Vilayet of Janina was
created in 1864 under an administrative
reform and encompassed all of Epirus
and much of southern Albania, a total of
17,200 square kilometres. Until the late
Kryeredaktor: S. Kastrati
Redaktor: Ilir Ademi
E-mail: albanica12@hotmail.com
Tel: (929) 307-6286
Adress: 2341 Route 6,
Middletown, NY 10940
nineteenth century, political allegiances
in the region were determined primarily
by religious affiliation. Muslims, be
they Albanian or Greek-speaking, were,
in general, loyal to the sultan, whereas
Orthodox Christians looked towards
Christian Greece for salvation. For the
Albanians, it was only in the period
of the League of Prizren (1878-1880)
that ethnicity became more important
than religion. Increasingly they viewed
themselves as Albanians rather than
as Muslims, Orthodox or Catholics.
Among the firm supporters of Albanian
territorial integrity within the Ottoman
Empire was Abedin Dino (18431906), as
known as Abedin Pasha of Preveza, who
played a major role in Albanian politics
at the time of the League of Prizren
and who was a member of its central
committee, representing his native
Chameria. It was in good part due to his
activities that the Vilayet of Janina did
not fall to Greece and remained under
Ottoman-Albanian administration until
1912, corrupt and inefficient though this
administration may have been.
The year 1912 was to prove dramatic
for Chameria and the Cham population.
In the autumn of that year, Montenegro,
Serbia, Bulgaria and Greece joined
forces in the First Balkan War to rob
the Ottoman Empire of its European
territories and to expel the Turks from
the Balkans. Fearful of seeing his
country partitioned between the rising
Christian powers, Ottoman Albanian
political figure Ismail Qemal bey
Vlora (1844-1919) swiftly declared
Albanian independence at Vlora on
28 November 1912. The declaration
was more theoretical than real as the
authority of the new Albanian state
On 27 June 1944, his
forces entered the town
of Paramithia and killed
about 600 Muslim Chams -
men, women and children
- in an orgy of violence.
Many of the victims
were raped and tortured
before being slaughtered.
Another EDES battalion
advanced into Parga the
next day where 52 more
Albanians were killed. On
23 September 1944, the
village of Spatar near Filat
was looted and 157 people
were murdered. Numerous
young women and girls
were raped, and other
unspeakable crimes were
committed.
did not extend far beyond the town,
but it proved decisive for the future of
Albania. On 18 October 1912, Greek
troops had crossed Albania’s southern
border at Arta and advanced northwards
into Epirus. Preveza was taken on 21
October. Six months later, on 6 March
3
1913, with Crown Prince Constantine
(1868-1923) at their head, Greek forces
entered Janina triumphantly after a
three-day battle near Bezhani and took
33,000 Turkish and Albanian soldiers
prisoner. Epirus and Chameria had
fallen or, alternatively, been liberated.
By the time of the conquest of Janina,
other Greek troops had advanced as far
as Vlora.
The new border between an expanding
Greece and a nascent Albania remained
unfixed for some time and this resulted
in long-term political instability in the
region. The latent hostilities which
had slumbered between Christians and
Muslims, between Greeks and Albanians
in the southern Balkans, exploded into
an orgy of violence. Chaos reigned
throughout southern Albania and Epirus
and much blood was spilled. Mid’hat
bey Frashëri (1880-1949) denounced
the savagery of the Greek attack on
southern Albania in his memorandum
“The Epirus Question - the Martyrdom
of a People”, but serious war crimes
were certainly committed by all sides.
Thousands of Albanian refugees fled
to Vlora where they camped out in
appalling conditions. Many died of
typhus and starvation.
At the Conference of Ambassadors
in London in the spring of 1913, the
representatives of the six great powers
(Great Britain, France, Germany, Italy,
Austria-Hungary and Russia) were
unable to agree on whether Epirus
would be given to Albania or Greece
and, if divided, where the border would
be drawn. It thus set up an International
Boundary Commission in August
1913 that was sent to the region in the
autumn of that year to try and divide the
 4 Qershor 2019, Nr. 10
Kasem Demi, Liaison Officer with UNRRA in the Chamerian Anti-Fascist Council, talking with Chamerian refugees in Elbasan
undividable. The ethnic identity of the
population was to play the determining
role in fixing the border, but other factors
were weighed as well. The results of
the work of this Commission were put
to paper in the Protocol of Florence,
signed in December 1913, which left
Chameria, with its majority Albanian
population, on the Greek side of the
border, and left a substantial Greek
minority on the Albanian side.
The new Albanian government was
unable to exert its influence in the south
of the country and, despite the Protocol
of Corfu of May 1914 that confirmed
the status quo, Greece retained de facto
power over much of southern Albania,
which it called Northern Epirus.
Chameria on the southern side of the
border was directly incorporated into
Greece after its conquest in 1913. By
the beginning of the First World War,
in the summer of 1914, the young
Albanian state had virtually ceased to
exist so there could be no thought of
Chameria returning to Albania. A new
Greek administration was set up to
the joy and enthusiasm of the Greek
Orthodox population, but from the start,
its actions and activities alienated the
Muslim Albanian inhabitants, perhaps
intentionally. It gradually became
apparent that Orthodox Albanians
were to be assimilated and Muslim
Albanians were to be driven out of
the country. Over the coming years,
including those of the First World War
and immediately thereafter, pressure
were exerted in various ways, from
subtle to violent, to encourage and
indeed force the Muslim Albanians to
leave Chameria. Paramilitary bands,
such as that of Deli Janakis, attacked
Albanian villages, terrorising the
population, and hundreds of young men
were deported to camps on the islands
of the Aegean Sea. Large swathes
of land were expropriated under the
pretence of an agrarian reform, and
little compensation, if any, was paid to
the one-time owners, wealthy Muslim
Albanian families, who now had little
choice but to emigrate.
In January 1917, Italian troops
occupied Konitza, Delvinaki and
Sajada for a time and replaced the
Greek administration with an Albanian
one. After years of oppression, the
tables turned and the Albanians took
their revenge on Greek villages that
were plundered and taken to task.
The First World War was followed
by the Greek-Turkish war of 1919-
1922. One result of this equally
bloody conflict was a major population
exchange. According to the Convention
on the Exchange of Greek and Turkish
Population, signed in Lausanne on 30
January 1923, Orthodox Christians in
Turkey, over a million of them, were
to be resettled/expelled to Greece, and
Muslims living in Greece were to be
resettled/expelled en masse to Turkey.
Exceptions were made only for the
Greek residents of Constantinople and
[Paper given at the International Conference of the
Russian Academy of Sciences, held in St. Petersburg
on the Occasion of the 100th Anniversary of the Birth of
Agniya Vasil’evna Desnickaya, 27-30 September 2012.]
the Turks living in western Thrace,
The Muslim Albanian population
of Chameria and Epirus was not
mentioned in the Convention at all.
Much anxiety arose in Chameria until
the Greek Government declared on 19
January 1923 that the Albanian Muslims
would be exempt from the proposed
exchange. A mixed commission of the
League of Nations, with no Albanian
representative, was seconded to the
region to determine the origin of the
Muslim population there. Its task was
not as straight-forward as one might
have expected because many Chams,
in view of the official and unofficial
persecution and discrimination they
suffered under the Greek authorities,
wished to be included in the exchange
and to get away. Others, despite Greek
government pledges, were simply told
to pack up and leave for Turkey, and
Greek refugees from Anatolia were
settled on their land and in their homes.
The early 1930s saw an improvement
in the relationship between the Albanian
Chams and the Greek state, in particular
in the late years of the administration of
Prime Minister Eleftherios Venizelos
(1864-1936), but things worsened
dramatically from 1936 with the rise
of the dictatorship of Ioannis Metaxas
(1871-1941), when policies of open
repression were pursued once again.
The use of the Albanian language was
forbidden in public and in private, and
Albanian books and periodicals were
no longer tolerated. Albanian-language
education had been rigorously banned
in Chameria since 1913. Under the
pretext of searching for arms, the
police regularly broke into Cham
homes and beat up the inhabitants,
often making arbitrary arrests. Even in
periods when the pressure let up, the
Albanians of Chameria were always
given to understand that they were not
welcome in Greece.
In April 1939, Italian forces under
Fascist dictator Benito Mussolini
(1883-1945) invaded Albania and,
within five days, they forced King Zog
to flee abroad and occupied all of the
country. With this sudden invasion,
Albania lost its independence and was
incorporated as part of Mussolini’s
new Roman Empire. The Italians next
set their sights on Greece. In preparing
the campaign for the invasion of
Greece, the Italian viceroy of Albania,
Francesco Jacomoni di San Savino
(1893-1973), began agitating about
the ill-treatment of the Cham minority
there and intimating that, under Italian
rule, things would be different and
Chameria might be reunited with
Albania. The discovery of the headless
body of Cham rebel leader, Daut Hoxha
(1895-1940), decapitated allegedly
by Greek agents, served as a turning
point. Hoxha’s head was circulated in
the villages of the region to intimidate
the inhabitants and force them to flee.
The Italian foreign minister, Count
Galeazzo Ciano (1903-1944), made
much of the incident in August 1940 to
create a major diplomatic row between
the two countries and to persuade
Mussolini of the necessity of invading
Greece.
It is understandable that the Chams,
after a quarter of a century of treatment
as second-class citizens under Greek
rule, were not particularly averse to a
change of regime. Many of them were
convinced that the Italian invasion of
Greece would bring about a substantial
improvement in their lot, which it
in fact did to some extent. With the
Italian occupation of Chameria and
Epirus in late October 1940, the tables
turned once again, however, for the
Orthodox Greeks of the region, who
found themselves subjected to Cham
authority, control and persecution. By
the summer of 1942, a Cham civilian
administration with local councils
(këshilla) had replaced the former
Greek structures almost entirely. The
Italian authorities in Chameria, and
the Germans who succeeded them in
September 1943, both accentuated
traditional ethnic rivalries between
the Albanians, Greeks and Vlachs to
maintain their rule. Albanians and
Vlachs, formerly subjected, were now
Qershor 2019, Nr. 10 5

consciously promoted, and militia

units composed entirely of Chams
were created to keep the Greek
population under control. A British
military mission secretly contacted
Cham leaders under the German
occupation to try and persuade them to
turn against Germany, but the Chams
logically refused, not out of love for
Nazi Germany, but simply because the
only prospect the British could offer
them was a return to Greek rule.
With the German withdrawal in the
summer and early autumn of 1944,
Greece was enmeshed in the initial
throes of a bloody civil war. British
forces, anxious to secure the Ionian
coastline in order to ensure maritime
supply routes, encouraged the forces of
a local military commander, General
Napoleon Zervas (1891-1957), to take
over the region. Zervas, the founder and
leader of a Greek resistance movement
called the National Republican Greek
League (Ethnikós Demokratikós
Ellenikós Sýndesmos – EDES), became
known for his brutal ethnic cleansing
of the Albanians of Chameria from
June 1944 to March 1945. He and
many of his men regarded the Chams
collectively as collaborators with the
Italians and Germans, and sought
vengeance. Several thousand men,
women and children from Chameria
found their deaths during his incursions.
On 27 June 1944, his forces entered the
town of Paramithia and killed about
600 Muslim Chams - men, women and
children - in an orgy of violence. Many
of the victims were raped and tortured
before being slaughtered. Another
EDES battalion advanced into Parga
the next day where 52 more Albanians
were killed. On 23 September 1944,
the village of Spatar near Filat was
looted and 157 people were murdered.
Numerous young women and girls
were raped, and other unspeakable
crimes were committed. The Chameria
Association in Tirana estimates that a
total of 2,771 Albanian civilians were
killed during the 1944-1945 attacks
on Cham villages. In the immediate
aftermath, virtually the entire Cham
population, defenceless and petrified,
took to the hills and fled for their lives
to Albania.
It may be noted in passing that in
1947, after the Second World War,
despite his evident war crimes and
the fact he was himself suspected of
collaboration with the Nazis, Napoleon
Zervas was made Greek minister of
public order. Chamerian refugees in Kavaja, receiving assistance from UNRRA.
The cleansing of the Muslim Chams
of Greece at the end of the Second forces. The new Marxist rulers were not Administration (UNRRA), active initially put under the supervision of
World War marked the end of a one entirely disposed to assist their suffering as a relief agency in Albania from the so-called Anti-Fascist Committee
painful chapter of Cham history and compatriots as they, too, suspected September 1945 to the spring of 1947, of Cham Immigrants which had
the beginning of another. The Albania, them of having collaborated with the that provided emergency assistance to been created in 1944 as part of the
to which the exhausted and starving fascists. The Chams were nonetheless the Chams by distributing tents, food communist-dominated Anti-Fascist
Chams fled, had shortly before their given refugee status and allowed to and medicine to their squalid camps in National Liberation Front.
arrival come under the control of Enver remain in Albania. It was the United Vlora, Fier, Durrës, Kavaja, Delvina In the years immediately following
Hoxha (1908-1985) and his communist Nations Relief and Rehabilitation and Tirana. The Cham refugees were the Second World War, the Anti-Fascist
 6 Qershor 2019, Nr. 10
A march from Konispol to the Greek border every year on 27 June, in commemoration of the expulsion.
Committee of Cham Immigrants
campaigned for the return of the Chams
to their homeland. Most of them did
not want to stay in Albania anyway,
in particular in view of the Stalinist-
type purges taking place there. The
Committee held two congresses in
1945, one in Konispol and the other
in Vlora, and wrote memoranda and
sent telegrams in support of its goals.
The Cham issue was also brought
up by Albania at the Paris Peace
Conference of 1946, but all of these
activities proved to be in vain. Efforts
to internationalize the Cham issue fell,
for the most part, on deaf ears. For
several years, the Chams continued to
hope that when the political situation
calmed down, they would be able to
return to Greece. However, this did
not happen. Even today, in the twenty-
first century, elderly Chams wishing
to see the land of their birth, even on
a short visit, are turned back at the
border by Greek customs officials.
Their passports are stamped persona
nongrata and on occasion are even
torn up before their very eyes.
By the early 1950s, the Cham
issue was considered closed. The
Albanian authorities gave the Chams
compulsory Albanian citizenship, and
dissolved the Committee. In 1953 and
1954, the Greek authorities passed
laws declaring all Cham property
abandoned and thus duly confiscated.
There was to be no return.
The Chams in Albania presently
form a community of at least 250,000
people. They are represented by
the National Political Association
Chameria (Shoqëria Politike
Atdhetare Çamëria), which was
created on 10 January 1991 after the
fall of the communist dictatorship.
This association continues to call
for the return of the Chams to their
homeland in Greece and has appealed
for greater cultural freedom for
Orthodox Chams still living there.
It organises a march from Konispol
to the Greek border every year on
27 June, in commemoration of the
expulsion. Also associated with the
Cham community in Albania are the
political Party for Justice, Integration
and Unity (Parti për Drejtësi, Integrim
dhe Unitet) which currently has two
seats in parliament, and the Institute
of Cham Studies (Instituti i Studimeve
për Çamërinë) which seeks to promote
academic research on the history and
culture of the Chams.
Many decades have passed since
the tragic events of the Second World
War, yet there is still a lingering sense
of injustice and victimization among
the Chams. This is the reason, despite
the excellent relations between Greece
and Albania and the general friendly
relations between the Greeks and the
Albanians as peoples, why the Cham
issue will not go away.
There is no serious talk nowadays
of a change of borders or a return of
the Chameria region to Albania. After
a century in existence, the present
border is universally accepted as a
reality. What is it then that the Chams
want?
At the end of the Second World
War, the Chams were collectively
deprived of their Greek citizenship
and their property, and were
driven off their land. What they
seek is an acknowledgment of the
injustice done to them. They also
want a return of their property
or compensation for their losses,
and many of them seek the right
to go back and live in their native
Chameria, i.e. a restoration of their
Greek citizenship. An essential
impediment to the attainment of
these modest objectives is the Greek
War Law of 1940, that de jure is still
in force. For decades, the Greek
authorities have stuck their heads
in the sand and refused to discuss
any of these problems. Mantra-
like, they have simply denied the
existence of a Cham issue or indeed
the very existence of an Albanian
minority in Greece.
While property issues are certainly
delicate and complicated to resolve,
it might be noted that Chameria is
a sparsely populated region. Were
the Chams to be allowed to return
to their homes and traditional skills,
they would no doubt contribute to
a strengthening of the economy of
Epirus. The return would also put an
end to latent resentments. Use of the
Albanian language by this minority
would objectively pose no threat to
the integrity of the Greek state, just as
the Greeks living in southern Albania,
who do enjoy full minority status,
are no threat to the integrity of the
Albanian state.
In the long run, the European
dimension must intervene on the Cham
issue and help provide a solution. It
can only be hoped that one day soon,
following the example of western
Europe, the border between the Greece
and Albania will be stamped into the
ground and made invisible, and that
the people of the two countries will all
be able to come and go as they wish,
leaving the sombre past behind them.
Qershor 2019, Nr. 10
Qëndrimi i shtetit grek
ndaj çështjes çame
Pamje nga Paramithia (Foto: Fred Boissonnas, 1913).
Beqir META
P
olitika e shtetit grek kishte disa
dekada që po përgatiste dhe po
punonte për spastrimin etnik
të Çamërisë. Përpjekja më e
ethshme u bë në vitet 1922-1925, në
kuadrin e shkëmbimit të popullsive midis
Greqisë dhe Turqisë. Ndërsa në Luftën
e Dytë Botërore, forcat shoviniste greke
vetëm sa gjetën momentin e përshtatshëm
për ta realizuar plotësisht këtë objektiv.
Qeveria greke e miratoi dhe e mbështeti
këtë veprim. Ajo u përpoq ta përligjte
këtë krim të rëndë dhe të merrte të gjitha
masat politike dhe diplomatike, që të
bllokonte kthimin e popullsisë çame në
trojet e veta.
Së pari, qeveria greke u përpoq ta
bindte Forin Ofisin se propaganda
shqiptare për çështjen e Çamërisë ishte
e pabazuar dhe se “pjesa më e madhe e
myslimanëve të Thesprotisë (Çamërisë),
pasi kishin vepruar si vegla të italianëve
dhe më vonë si bashkëpunëtorë
7
të gjermanëve, e gjetën të udhës të çame, qeveria greke, nëpërmjet Shtabit dhe propaganda greke u përpoq t’i
pasonin gjermanët, kur këta u tërhoqën të Përgjithshëm të Ushtrisë Greke, amplifikonte dhe t’i ekzagjeronte, për
në drejtim të Shqipërisë, duke mos urdhëroi kryerjen e një “hetimi”, i cili, t’i paraqitur si një bashkëpunim të
preferuar të mbeteshin në Greqi, pasi siç pritej dhe siç njoftonte Forin Ofisin gjerë të popullsisë çame me gjermanët
ky bashkëpunim me pushtuesit do të ambasadori grek në Londër, “provoi se dhe si krime masive të saj kundër
dënohej nga gjyqet greke.” Ambasada e aksioni grek ishte i justifikuar dhe akuzat popullsisë së krishterë. Shumë raporte
Greqisë në Londër shprehte shqetësimin shqiptare të pabazuara.” dhe informacione iu dërguan fuqive
për propagandën e radio “Tiranës” Incidentet që kishin ndodhur në perëndimore për këtë temë. Por ato,
dhe të Radios së Barit. Duke parë Çamëri, të cilat shkakun kryesor ndonëse arrinin të dokumentonin faktin
intensifikimin e propagandës shqiptare e kishin në shtypjen, në dhunën se një grup fare i vogël nacionalistësh
për persekutimin e popullsisë shqiptare sistematike të shtetit grek, që nga viti shqiptarë, i përbërë prej rreth 300
të Çamërisë dhe duke dashur të pengonte 1912 dhe në provokimet, krimet dhe vetash, me në krye Nuri Dinon, u
çdo nismë të mundshme të Aleatëve për masakrat e forcave ultrashoviniste përpoq të përfitonte nga situata e
të ndërmjetësuar në zgjidhjen e çështjes greke gjatë luftës, diplomacia krijuar, pas pushtimit italian, për të
çliruar Çamërinë nga zgjedha greke,
duke u mbështetur në përkrahjen
Politika e shtetit grek kishte disa dekada që po italiane, nuk arrinin të provonin dy
pretendimet themelore absurde, në
përgatiste dhe po punonte për spastrimin etnik të të cilat mbështetej diplomacia greke
Çamërisë. Përpjekja më e ethshme u bë në vitet 1922- për të justifikuar spastrimin etnik të
1925, në kuadrin e shkëmbimit të popullsive midis Çamërisë, bashkëpunimin masiv të
minoritetit shqiptar çam me pushtuesit
Greqisë dhe Turqisë. Ndërsa në Luftën e Dytë Botërore, dhe krimet e mëdha, që gjoja çamët
forcat shoviniste greke vetëm sa gjetën momentin e kishin kryer ndaj popullsisë së krishterë
përshtatshëm për ta realizuar plotësisht këtë objektiv. gjatë luftës.
Diplomacia greke përdori si “prova”
 8 Qershor 2019, Nr. 10
kryesore deklaratat e mëkëmbësit
të Mbretët të Italisë në Shqipëri, F.
Jakonomi, para Gjykatës së Lartë të
Romës, se gjatë sulmit italian kundër
Greqisë, “populli i Çamërisë ishte
plot entuziazëm”, se Nuri Dino i kishte
kërkuar atij armë për t’i futur në Greqi,
gjë që ky s’e kishte pranuar dhe se
agjenti i tij në Athinë, gjatë ditëve, që
pasuan sulmin kundër Greqisë, kishte
qenë Nebil Dino.
Gjithashtu, përmendeshin përpjekjet
e Italisë për të shkaktuar incidente në
kufirin shqiptaro-grek nëpërmjet çamëve.
U përdorën, në këtë rast, deklarata të
hierarkëve të lartë fashistë. Ndërsa më
vonë, historiografia greke i është referuar
edhe ditarit të G. Çianos. Por të dhënat e
tij, ishin shumë të pasakta dhe të tepruara.
Këtë e kanë theksuar edhe historianë
seriozë perëndimorë, të cilët vënë në
dukje euforinë e pabazuar të Çianos
lidhur me mbështetjen, që kishte politika
italiane në Çamëri dhe në Shqipërinë e
Jugut. Bernd Fisher shkruan: “Çiano u
gënjye plotësisht nga spiunët shqiptarë
lidhur me qëndrimin e popullsive greke
dhe shqiptare afër kufirit dhe mbi
qëndrimin e shqiptarëve ndaj pushtimit”
italian të Greqisë. Këtë keqinformim e
provoi edhe vetë zhvillimi i ngjarjeve
gjatë luftës italo-greke, ku ndihma e
shqiptarëve në të dyja anët e kufirit ishte
aq e papërfillshme, saqë e zhgënjeu
Romën. Athina u përpoq, gjithashtu,
të provonte se aktiviteti i çamëve ishte
zgjeruar shpejt, pas pushtimit të Greqisë
nga forcat gjermane, por këtë pretendim
nuk arrinte dot ta mbështeste në prova
dokumentare. Si provë të vetme në
këtë drejtim, qeveria greke u paraqiti
aleatëve të saj urdhrin e Nuri Dinos, të
10 korrikut 1944, drejtuar forcave
të tij, në të cilin paraqiten detaje të
ndryshme të një operacioni, që do
të kryhej për të përballuar forcat e
EDES-it pas krimeve, që kishin kryer
ato në Çamëri dhe pas kërcënimeve
për të ndërmarrë një fushatë tjetër terrori.
Kjo qarkore nuk përbën ndonjë provë
të bashkëpunimit të popullsisë çame
me gjermanët. Ajo është lëshuar pas
masakrave të qershorit dhe korrikut, që
kishin kryer forcat e EDES-it në Çamëri
dhe synonte mobilizimin e popullsisë
shqiptare për vetëmbrojtje, kundër
gjenocidit grek. Në të vërtetë, kjo
rezistencë nuk u organizua, sepse sulmi
i forcave të EDES-it ishte i fuqishëm dhe
jashtëzakonisht i ashpër.
Entuziazmi i shqiptarëve të Çamërisë
ndaj gjermanëve, pavarësisht nga
propaganda e madhe, që ishte bërë, ishte
shumë më i vogël se ç’ishte paramenduar.
Gjermanët nuk e lejuan aneksimin e
territorit të Çamërisë nga Shqipëria.
Ndërsa për krimet, që gjoja kishin kryer
çamët myslimanë, u hartua një listë me
emrat e autorëve, të cilën qeveria greke
e përdorte si dokument, për të bindur
aleatët perëndimorë se akuzat kundër
Bilal XHAFERI
Cham Ballad Qeveria greke u përpoq
In the distance fades a rainbow
Over the tips of the pyres,
t’i mohonte dhe t’i
A tearful word of farewell fshihte aktet kriminale
In the pouring rain.
që kryen forcat e Zervës
In the distance fades Chameria, our homeland in flames
And all of the roads take us northwards. dhe të Plastirasit në
Over ancient Epirotic lands moans a Mediterranean wind, Çamëri, gjenocidin dhe
Over the precious fields of our ancestors,
spastrimin e përgjakshëm
Lightning now feeds on the abandoned pastures,
Olive groves, unharvested, groan like the waves beating against the coast, etnik, që u bë prej tyre
And on all sides, Cham land, atje. Përkundrazi, ajo
Enveloped in clouds,
u përpoq ta paraqiste
Gasps and drowns in blood and tears,
Forsaken dëbimin e dhunshëm të
And forlorn. popullsisë çame si një
The bullets slicing through the darkness show us the way,
Flames that have devoured the soil, light up our path,
arrati, si një largim të vetë
Behind us the storm lashes at the creaking doors of one-time homes. kësaj popullsie, e cila e
And the road stretches northwards, northwards forever. ndërgjegjshme për fajet”,
A folk now in exile, we wander in the downpour,
Farewell Chameria!
që kishte bërë, u përpoq
të largohej bashkë me
Translated from the Albanian by Robert Elsie. gjermanët, për t’i shpëtuar
dënimit “të merituar”.
minoritetit shqiptar në Greqi ishin reale lartpërmendur të qeverisë greke, dërguar t’i shmangeshin pikërisht dënimit të
dhe të dokumentuara. qeverisë britanike thuhej: “Çamët merituar, që i priste ata.”
Qeveria greke u përpoq t’i mohonte dhe myslimanë, të cilët vranë dhe plaçkitën Diplomacia greke u përpoq ta paraqiste
t’i fshihte aktet kriminale që kryen forcat fshatrat kristiane dhe luftuan bashkë me largimin e popullsisë çame si një ngjarje,
e Zervës dhe të Plastirasit në Çamëri, fashizmin në shërbim të Boshtit kundër që kishte ndodhur “para se ky territor
gjenocidin dhe spastrimin e përgjakshëm njësive greke të Rezistencës Kombëtare, të ripushtohej nga grekët dhe para se
etnik, që u bë prej tyre atje. Përkundrazi, i kuptuan menjëherë konsekuencat e autoritetet greke të rivendoseshin atje”,
ajo u përpoq ta paraqiste dëbimin e krimeve të tyre, sapo makina gjermane qeveria greke u përpoq të mohonte edhe
dhunshëm të popullsisë çame si një arrati, pas së cilës ato kishin kryer krimet e masakrat e kryera nga ushtria greke
si një largim të vetë kësaj popullsie, tyre, filloi të shkatërrohej. Kështu, ata më 13 mars të vitit 1945. E ndodhur
e cila e ndërgjegjshme për fajet”, që nuk humbën kohë, duke u larguar bashkë përballë akuzave të shumta, ajo u përpoq
kishte bërë, u përpoq të largohej bashkë me gjermanët, me gjithë familjet e tyre, ta mbulonte dhe ta shtrembëronte
me gjermanët, për t’i shpëtuar dënimit në gusht të vitit 1944 dhe u vendosën karakterin e këtij krimi të ri.
“të merituar”. Në memorandumin e si refugjatë në Shqipëri, me qëllim që Athina caktoi një zervist, pjesëtar i
Gardës Kombëtare, lejtnant-kolonel
Vasili Papajanis, për të kryer hetimet mbi
masakrën e marsit të vitit 1945. Ai, në
TOKA ÇAME raportin e tij, mohoi fajësinë e forcave të
Plastirasit, të drejtuara nga Zoes Pantazis
dhe Kristo Katsios, si dhe masakrimin
Kasam SHAQIRVELA e njerëzve të pafajshëm prej tyre, duke
i paraqitur këto si “raste të izoluara
vrasjesh të shqiptarëve nga grekët për
Eh, moj plagë sa po më djeg,
arsye hakmarrjeje”. Këtë masakër ai u
Paramithi e Filat kur m’i prek!
përpoq ta paraqiste si rezultat të luftës
Toka Çame e larë në gjak midis forcave të EDES-it dhe ELAS-it, në
Ti drejtësinë e ke hak! përbërje të së cilës ishin edhe shqiptarët.
Ai raportonte se “kur forcat e gjeneralit
Edhe sa kohë do t’shtrembërohet historia Zerva u detyruan të largoheshin nga
Edhe sa kohë do të vuajë Çamëria Thesprotia dhe të tërhiqeshin në Korfuz,
Gjenocidi përse nuk po ndëshkohet myslimanët, në bashkëpunim me forcat
Padrejtësia përse s’po korrigjohet! e ELAS-it, luftuan kundër EDES-it
dhe disa prej tyre u vranë në beteja.
Mundet që kanë qenë këta njerëz, të cilët
Thesprotia po dënes pa zë
propaganda shqiptare po i vajton, duke
Evropa dramën mbi ne e ka bë përhapur lajme se ata janë ekzekutuar
Tani është koha të vetëdijsohet me qëllim që të përfitojnë kapital politik
Shpirti nga krimi të lirohet! për Shqipërinë”. Këtë tezë e bëri të sajën
jo vetëm qeveria greke, por duket se e
gëlltiti edhe Forin Ofisi.
Qershor 2019, Nr. 10 9

Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat

e shpërnguljeve të dhunshme
Selman SHEME

K
ëtë vit mbushen 75
vjet nga akti final i
gjenocidit grek dhe
spastrimit etnik të
krahinës së Çamërisë nga popullsia
shqiptare myslimane. Në këtë shkrim
do të trajtojmë rrethanat historike,
metodat dhe etapat e shpërnguljes
me dhunë të shqiptarëve të Çamërisë
nga trojet e veta stërgjyshore.
Migracionet zënë një vend të
veçantë dhe me peshë në popullimin
human të krahinës së Çamërisë
dhe zhvillimin e saj në shekuj.
Zhvillimet ekonomike dhe politiko-
shoqërore, por sidomos faktorët
shkatërrues të jetës shoqërore, si
pushtimet koloniale, luftërat civile
dhe spastrimet etnike me dhunë,
shpronësimet dhe diskriminimi
sociale etj., kanë diktuar lëvizjet
migruese të popullsisë shqiptare të
Çamërisë në shekuj.
- Shpërnguljet e dhunshme
dhe me pasoja shkatërruese për
strukturën demografike të krahinës
së Çamërisë janë ato të 100 viteve të
fundit. Gjurmët e dëbimit me forcë
të popullsisë shqiptare nga trojet
e tyre i ndeshim që në gjysmën e
shek. XIX. Por ky proces bëhet
më i dukshëm dhe në mënyrë të
organizuar pas luftës ruso-turke të
viteve (1877-1878) dhe Kongresit
të Berlinit 1878). Synimet ishin të
qarta: zgjerimi i kufijve shtetërorë
tradicional të Greqisë dhe grabitja e
tokës dhe e pasurive të paluajtshme
të shqiptarëve.
Shpërngulja me forcë e në rrethana
të përdhunshme e popullsive
shqiptare të Çamërisë nga trojet e
veta nuk u bë në të njëjtën kohë e në
mënyrë të pandërprerë. Këto procese
janë zhvilluar në momentet historike
më kritike për fatet e popullit
shqiptar, kryesisht në viset periferike
të trungut etnik, siç është Çamëria.
Vala e parë e shpërnguljes u përket
viteve ’80 të shek. XIX, kur Greqia
e ndihmuar nga Fuqitë e Mëdha,
në bazë të vendimeve të padrejta të
Kongresit të Berlinit (1878) mori nga
Turqia rrethet e Artës dhe shpërnguli
Pamja nga Paramithia
tragjike për popullsinë shqiptare të
Çamërisë dhe të viseve të Konicës,
Kosturit, Follorinës etj., fillon me
luftërat Ballkanike dhe copëtimin e
Shqipërisë nga vendimet e padrejta
të Konferencës së Ambasadorëve
në Londër në vitin 1913. Me këto
Spastrimi etnik i Çamërisë vendime pjesa më e madhe e
krijoi precedentin e sipërfaqes dhe shumica e qyteteve
dhe fshatrave të Çamërisë mbetën
rrezikshëm të spastrimeve
jashtë kufijve të shtetit të sapoformuar
etnike në Ballkan. Ai shqiptarë, duke rënë nën sundimin
ndryshoi dukshëm grek. Diplomati i shquar shqiptar,
balancën etnike në Rasih Dino, i deklaroi Konferencës
së Londrës, se “paqja dhe qetësia
raportet greko-shqiptare,
e gadishullit do të arrihej vetëm në
në favor të grekëve dhe qoftë se Shqipërisë së ardhshme do
krijoi një problem, që do t’i jepej një strukturë homogjene
të ndikonte për një kohë dhe kufijtë e saj të ndiqnin vijën e
të gjatë në ndërgjegjen e kufirit të atëhershëm me Malin e Zi,
të përfshinin bashkë me hinterlandin
popullit shqiptar.
e tyre përkatës, qytetet e Ipekut,
Mitrovicën, Prishtinën, Shkupit e
me forcë popullsinë shqiptare nga Manastirit, deri në Meçovë dhe të
këto troje. ruanin kufijtë ekzistues me Greqinë
Faktet tregojnë se në fillim të deri në Prevezë”.
shek. XX shpërngulja e popullsisë - Për të nënshtruar përfundimisht
shqiptare nga krahina e Çamërisë viset shqiptare, administrata greke
bëhet më intensive e masive dhe ndërmori aksionin e mbledhjes
është e orientuar gjeografikisht së armëve, vendosi gjendjen e
në mjediset qendrore të trojeve shtetrrethimit dhe ndalimin e
shqiptare, në Turqi, në SHBA etj. qarkullimit të Shqiptarëve jashtë
Një fazë e re dhe me pasoja juridiksionit të fshatit apo qytetit
të tyre. Autoritetet ushtarake e
administrate civile, filluan të
shpronësojnë popullsinë myslimane
shqiptare dhe të ushtrojnë dhunë mbi
ta për t’i detyruar të shpërnguleshin.
Ndërsa, popullsinë e krishterë e
shtrëngonin të mohonte përkatësinë
kombëtare dhe të pranonte etnitetin
helen e të shpallej greke. Për të
shtypur qëndresën e shqiptarëve u
ndërmorën masa të egra terrori dhe u
shkatërruan qindra shtëpi në fshatrat
e Çamërisë. Në vitin 1913-1914 në
Kazanë e Paramithisë u shkatërruan
fshatrat Gardhiq me 300 shtëpi.
Dhragomia me 200, Petrovica me
75, Minina me 65 shtëpi. Në Kazanë
e Filatit u shkatërruan ndër të tjerë:
Ninati me 120 shtëpi, Markati me
12, Janjari me 150 shtëpi, e tjerë.
- “Fati i Shqiptarëve të provincës
së Çamerisë, - shkruan F. S. Noli,
- provincë e aneksuar prej Greqisë
nuk ndryshon nga ai i kosovarëve.
S’është veçse një ribotim i tragjedisë
në tri akte: ç’pasurim, ç’përngulje,
ç’farosje”.
Spastrimi etnik
gjatë Luftës së Parë Botërore
Në rrethanat e luftërave ballkanike
dhe të pushtimit të Çamërisë fillon
10
etapa e parë masive e shpërnguljes së
dhunshme të popullsisë së krahinës
për në Turqi, Shqipëri e vende të tjera
të Ballkanit, në SHBA e tjerë. Për
pasojë, vetëm gjatë Luftës së Parë
Botërore u dëbuan nga trojet e tyre
stërgjyshore rreth 10.000 shqiptarë
të Çamërisë, të cilët u dërguan në
Turqi. Gjatë shpërnguljes pati shumë
të vrarë e të masakruar.
Në vitet 1913-1914, duke kaluar
kufijtë e porsacaktuar të Shqipërisë,
ushtria greke vrau, dogji e shkatërroi
mjaft vendbanime rurale e urbane në
rrethet e Korçës, Kolonjës, Përmetit,
Skraparit e Tepelenës, duke përfshirë
edhe Kurveleshin. U shkatërruan 190
fshatra dhe dy qytete. Popullsia që u
detyrua të largohej prej andej, erdhi
e u vendos në ullishtat e Vlorës, ku
nga vuajtjet, sëmundjet dhe uria vdiq
një numër i madh refugjatësh. Mis. E.
Durham, që shkoi t’u jepte ndihmë
mjekësore e ushqime, thotë se brenda
dhe jashtë Vlorës bëheshin së bashku
së paku nja 70.000 frymë, përveç
atyre që kishin zënë vend në mes të
Beratit e Vlorës dhe në tokat malore.
Midis këtyre mijëra refugjatëve
nga Shqipëria e Jugut, që qenë
të detyruar nga dhuna e bandave
“vorio-epirote” të vendoseshin në
ullishtat e Vlorës kishte edhe rreth
20.000 shqiptarë janinas, vashtinjarë,
konicarë, e tjerë.
Gjatë Luftës së Parë Botërore,
shqiptarët e Çamërisë dhe të
krahinave të tjera shqiptare në Greqi,
mbështetën programin e Lëvizjes
Kombëtare për të krijuar një
Shqipëri në kufijtë e saj etnikë. Me
përfundimin e luftës dhe me thirrjen
e Konferencës së Paqes në Versaje
(Paris), lëvizja për bashkimin e
Çamërisë me shtetin shqiptar u
zgjerua. U krijuan shoqëritë e para
të mirëfillta çame, në Shqipëri,
SHBA e tjerë, në të cilat u aktivizuan
shqiptarë nga Çamëria dhe emigrantë
nga trojet e tjera shqiptare.
Me gjithë shpresat që ushqenin
shqiptarët te Konferenca e Paqes
e Varsajes, kjo konferencë nuk
solli asnjë ndryshim në gjendjen e
popullsisë shqiptare, që kishte mbetur
nën qeverisjen greke. Keqtrajtimi i
popullsisë së pafajshme do të vijojë
në vitet 1919-1921, e më pas në
Shqipërinë Jugore e Juglindore, në
të dyja anët e kufirit. Viset kufitare
greko-shqiptare qenë objekt i një
dhune të egër, prandaj dhe largimet
e popullsive qenë më të shumta: Si
rrjedhim, numri i popullit shqiptar në
krahinë erdhi vazhdimisht duke rënë.
Në vitin 1921, në Memorandiumin
e Përfaqësuesve të Komiteteve të
“Fati i Shqiptarëve të
provincës së Çamerisë,
- shkruan F. S. Noli, -
provincë e aneksuar prej
Greqisë nuk ndryshon
nga ai i kosovarëve.
S’është veçse një ribotim
i tragjedisë në tri akte:
ç’pasurim, ç’përngulje,
ç’farosje”.
Bashkuara të shqiptarëve irridente,
drejtuar Bonin Longarit, ambasador
i Italisë dhe anëtari i Konferencës
së Paqes, vërtetuar nga Prof. Bedri
Pejani, ndër të tjera kërkohet që
t’i kthehen Shqipërisë Çamëria
dhe trojet e tjera Jug-Shqiptare të
aneksuara nga Greqia.
Spastrimi etnik pas Traktatit të
Lozanës (1923-1926)
Në verën e vitit 1922, pas disfatës
greke në luftë me Turqinë, dështoi
projekti grek i Megali-Ides për
aneksimin e Azisë së Vogël dhe
sundimin e Greqisë në ish-territoret e
Perandorisë Bizantine. Për rrjedhojë,
në vitet 1921-1922 filloi një periudhë
e re tensioni politik në Greqi, që
u shoqërua me aksione agresive
ushtarake kundër shqiptarëve etnikë.
Nën monitorimin e Fuqive të Mëdha e
të Lidhjes së Kombeve, më 30 janar 1923
u nënshkrua Traktati i Lozanës midis
Turqisë dhe Greqisë. Në një nga nenet
e tij përcaktohej shkëmbimi i popullsisë
turke në Greqi me atë greke në Turqi.
U vendos që të ngrihej një komision
i Lidhjes së Kombeve për të ndjekur
zbatimin e dispozitave të shkëmbimit,
së bashku me disa nënkomisione.
Komisioni Mikst, i ngarkuar nga
Lidhja e Kombeve për zbatimin e
shkëmbimit vendosi të “përjashtohej
popullsia shqiptare e besimit
mysliman të Çamërisë”. Këtë fakt
e kishin pranuar edhe qeveritarët e
Athinës. Përfaqësuesi grek në Lidhjen
Kombëtare, Kaklamanos deklaroi
se, “qeveria greke nuk ka për qëllim
të shkëmbejë myslimanët me origjinë
shqiptare, se shqiptarët banojnë në një
krahinë të përcaktuar mirë, në Epir. Në
qoftë se ata janë të një besimi me Turqit,
nuk janë kurrsesi të një kombësie”.
Autoritetet greke në kundërshtim
me deklaratat e tyre, duke
shfrytëzuar rrethanat e krijuara
ndërmorën masa të gjithanshme
për pastrimin etnik të popullsisë
shqiptare duke i etiketuar si turq.
Masat qeveritare ndaj shqiptarëve
myslimanë që padrejtësisht
iu nënshtruan “andallaisë”
(shkëmbimit) u zbatua me
egërsi të madhe. Çeta andartesh
dhe kriminelësh profesionistë
grekë masakruan popullsinë, e
grabiten dhe e shpronësuan për
ta detyruar të largohej në Turqi.
Me “andallaian” (shkëmbimin)
filloi etapa e dytë e spastrimit
etnik që iu bë popullit çam.
Në takime me Komisionin e
Lidhjes së Kombeve, përfaqësuesit
e Çamërisë mbrojnë me vendosmëri
identitetin e tyre shqiptar. Ata
deklarojnë në mënyrë kategorike
se janë shqiptarë dhe nuk i lidh
asgjë me Turqinë, duke shprehur
me këmbëngulje e vendosmëri
kundër shkëmbimit dhe dhunës.
Në vitet 1920-1926, gjatë
shpërnguljeve me dhunë u dërguan
me forcë në Turqi 35.000 shqiptarë,
banorë të 24 fshatrave të Kosturit
dhe të 14 fshatrave të Follorinës,
si dhe 55.000 shqiptarë myslimanë
të Epirit (Çamërisë), pjesa më
e madhe nga rrethet e Janinës,
Prevezës dhe të Pargës. Këto qytete,
që deri në atë kohë kishin mbajtur
të gjallë frymën kombëtare, me
largimin (shpërnguljen) e popullsisë
shqiptare të besimit myslimanë për
në Anadoll, filluan të asimilohen.
Në shtëpitë e shqiptarëve
myslimanë u vendosën me dhunë
refugjatët grekë të Azisë së Vogël,
ndërsa shtëpitë e banuara nga të
krishterët dhe grekët nuk u prekën.
Padrejtësia ishte e hapur, mizore
dhe çnjerëzore.
Në vitet 1922-1927 rreth 1400
shqiptarë të Çamërisë emigruan në
Shqipëri. Emigracioni në Shqipëri
vijoi në mënyrë periodike gjatë gjithë
gjysmës së parë të shek. XX. Që nga
fillimi i vënies në jetë të Traktatit të
Lozanës e deri në vitin 1937 kanë
migruar në Shqipëri e në Amerikë
27.000 shqiptarë myslimanë.
Me ardhjen në pushtet të qeverisë
fashiste të Joanis Metaksait më
1936, gjendja e popullit shqiptar
në Çamëri u bë edhe më e vështirë.
Kolonizimi i rajonit nga grekët u
intensifikua. Shpronësimi i popullit
çam nga pasuria e tyre u vazhdua
dhe emrat e vendeve (toponimet)
të banuara nga shqiptarët u
zëvendësuan me emra grekë.
Sipas statistikave greke të vitit
Qershor 2019, Nr. 10
1937, Çamëria kishte 279 fshatra me
një popullsi prej 112.619 banorë, nga
të cilët vetëm 20.200 banorë ishin
grekofonë dhe 92.419 ishin shqiptarë.
Finalizimi i spastrimit etnik
nëpërmjet gjenocidit (1939-1945)
Procesi i shpërnguljes së popullsisë
çame nga trojet e veta dhe henelizimit
të saj u fut në një fazë të re gjatë
luftës italo-greke (1940-1941) dhe
arriti pikën më kulmore me ngjarjet
tragjike të viteve 1944-1945.
Në prag të shpërthimit të luftës italo-
greke, represioni i qeverisë greke
ndaj popullit shqiptar të Çamërisë
u rrit ndjeshëm. Qeveria armatosi
banda paramilitantësh ushtarakë, të
cilët filluan të terrorizojnë shqiptarët
në të dyja anët e kufirit. Rekrutët
çamë në ushtrinë greke megjithëse
shfaqen dëshirën për të luftuar kundër
italianëve u trajtuan jo si ushtarë, por
si robër lufte. Në vend të pushkëve,
atyre ju dhanë kazma e lopata për të
punuar e vepruar në prapavijë për
ndërtime rrugësh. Në këtë mënyrë,
qeveria fashiste e Metaksait tregoi
zyrtarisht mungesë besimi ndaj
tyre, duke i poshtëruar e trajtuar jo
si qytetarë grekë, por si të huaj të
dyshimtë. Ky qëndrim përbuzës
u përsërit edhe në mobilizimin e
përgjithshëm. Tensioni politik në
Çamëri u rritë në pikën kritike kur
autoritetet greke, të ndërgjegjësuar
për shtypjen e ushtruar kundër
popullit shqiptar në Çamëri dhe të
frikësuar nga ndonjë kundërveprim,
urdhëruan internimin me dhunë të
të gjithë meshkujve mbi moshën
16 vjeç, të cilët i futën nëpër burgje
të ndryshme në ishujt e Detit Egje
(Chios, Medelin, Korynth, Lefkada
e tjerë). Numri i të burgosurve është
llogaritur në mbi 5000 veta, prej të
cilëve 550 u vranë ose vdiqën në
tortura.
Në këtë situatë, Italia intensifikoi
propagandën antigreke duke
premtuar edhe çlirimin e minoritetit
shqiptar në Greqi. Popullsia çame
mbajti një qëndrim neutral ndaj
palëve në konflikt. “Edhe kur
italianët pushtuan Gumenicën -
shkruan Jani Sharra - rrallë ndonjë
çam u bashkua me ta”.
Një grup antifashistësh çamë i
kryesuar nga Musa Demi iu kundërvu
propagandës italiane para shpërthimit
të luftës, por veprimtaria e tyre u
ndërpre nga autoritetet greke. Gjatë
muajve korrik-gusht 1940 krerët e
Çamërisë u internuan. Pas thyerjes së
ushtrisë italiane dhe tërheqjes së tyre
nga Greqia, qeveria greke ndërmori
Qershor 2019, Nr. 10 11

një valë të re dhune e terrori mbi

popullsinë shqiptare të Çamërisë.
Të burgosurit dhe të internuarit u
liruan vetëm pas pushtimit të Greqisë
nga ushtritë gjermane, në një gjendje
shëndetësore e shpirtërore të rëndë.
- Pas pushtimit të Greqisë nga
gjermanët, qarqet shoviniste greke
nxitën krijimin e bandave kriminale
për të vrarë pjesëtarët e parisë së
Eni vjen pej Çamërie
Naim FRASHËRI
(Nga poema “Bagëti e bujqësi) Për me marrë drejt Shkumbinë edh’ Elbasan’ e Tiranën,
E me ardh ke ti, o Shkodrë, të shof Drinin e Bujanën,
Dallëndyshe bukuroshe, që thua mijëra fjalë, Kostur, Përlep, Fëllërinë, Dibrë, Ipek e Jakovën,
Dhe të k’ënda vahn’ e lumën, që vjen me vrap e me valë, Mat’ e Ysqyp e Prështinë dhe Mirëdit’ e Tetovën;
A mos vjen nga Shqipëria? Eni vjen pej Çamërie Krojënë e Skënderbegut, q’i ka pas dhan ner Shqypnisë,

Çamërisë. Popullsia çame u ngrit
mbi pasionet dhe urrejtjen nacionale
dhe zgjodhi rrugën e bashkëjetesës
e të bashkëpunimit me popullsinë
e krishterë, për të përballuar
bashkërisht gjendjen e rëndë që
u krijua pas pushtimit gjerman.
Për këtë qëllim, njerëz me ndikim
Me këto milëra fjalë e me gluhë perëndie?
Apo vjen nga Labëria, pra më duke kaqë trime,
Edhe fjalëtë që thua më gëzojnë zëmrën time,
Q’është thier, bërë posi një pasqirë,
Duke këputur nga cmagu, që s’e kanë vartur mirë,
Apo vjen nga fush’e Korçës, nga vënd’i mir’ e i gjerë,
Pej zembrësë Shqipërisë, që del gjithë bot’ e ndjerë?
A më vjen pej Malësie, pej Skrapari, pej Dobreje,
Nga Vijosa, nga Devolli, pej Vlor’ e pej Myzeqeje?
Tue bam me trimni luftë, e m’e munt mren e Tyrqisë.
Durres, o qytet i bukur, që je kërthiz’ e mëmëdheut!
Edhe ti Leshi me emrë, që ke eshtrat e Skënderbeut!
Burrat tuaj aqë trima do ta lenë vall’ Ylqinë
Edhe gjithë shqipëtarët ta mbanjë armiku ynë?
Nukë më ngjan e s’e besonj, kam te zoti shumë shpresë,
Shqipëria këtej-tutje kshu po nukë do të mbesë.
Dua të dal majë malit, të shoh gjithë Arbërinë,
Vëllezërit shqipëtarë, që venë në pun’ e vinë,

në krahinë u përpoqën të krijonin
atmosferën e mirëkuptimit midis dy
komuniteteve, grekë e shqiptarë.
- Popullsia çame në përgjithësi
nuk pranoi mobilizimin ushtarak
dhe bashkëpunimin me gjermanët
në luftë kundër popullit grek.
Nacionalistët bënë përpjekje për t’u
lidhur me Shtabin Aleat të Mesdheut,
me qëllim që të mënjanonin rrezikun
zervist që i kanosej Çamërisë.
- Popullsia çame ka dhënë një
kontribut të njohur në luftën
antifashiste nacionalçlirimtare.
Rezistenca antifashiste e kësaj
popullsie fillon në dimrin e viteve
1942-1943. Në shkurt të vitit 1943
u krijua çeta “Çamëria” dhe pak
më vonë batalioni “Çamëria”, i cili
zhvilloi në shtator 1943 betejën
e famshme të Konispolit, kundër
gjermanëve, që zgjati 55 ditë.
Në këtë periudhë të trazuar, kur
Napolon Zerva dhe bashkëpunëtorët
e tij kërkonin të shuanin rezistencën
antifashiste në Çamëri dhe luftën
e popullit çam kundër fashizmit,
në maj 1944 u formua batalioni i
minoritetit çam, që mban emrin e
heroit të LANÇ-it, birit të Filatit “Ali
Demi”. Brenda disa muajve numri i
partizanëve të batalionit “Ali Demi”
u rrit 500 e ca luftëtarë. Ky batalion
ishte inkuadruar në divizionin XV të
ELLAS-it.
- Në verën e vitit 1944 tensionet
politike në Çamëri u rritën dhe
pasiguria e popullsisë çame u shtua.
- Më 27 qershor ndodhi masakra
e përbindshme e forcave të Napolon
Zervës kundër popullsisë shqiptare të
Paramithisë, që është masakra më e
egër ndaj shqiptarëve myslimanë. Në
atë ditë forcat e Ligës Republikane
Greke (EDES) të gjeneralit Zerva
hyjnë në qytet dhe vranë rreth
600 shqiptarë myslimanë, burra,
gra dhe fëmijë. Shumë prej tyre u
përdhunuan dhe u torturuan para
Të munjam të fluturonja e të kishnjam krahë si ti,
Me gas të math do t’i vinjam Shqipërisë brënda në gji!
vdekjes. Të nesërmen një batalion
tjetër i EDES-it hyri në Pargë, ku
vrau 52 shqiptarë të tjerë. Masakrat
vazhduan 3-4 ditë, jo vetëm në qytete,
por edhe nëpër fshatra. Me këto
ngjarje fillon eksodi çam, që ndodhi
në vitet 1944-1945. Në vjeshtën e
vitit 1944 situata politike në Çamëri
ishte jashtëzakonisht kritike. Në këtë
periudhë forcat zerviste iu afruan
qytetit të Filatit në një kohë që forcat
gjermane ende nuk ishin larguar. Në
mëngjesin e 24 shtatorit Filati ra në
duart e zervistëve, të cilët përsëritën
krime të ngjashme me ato që kishin
ndodhur në Paramithi. Përveç
poshtërimeve, shkatërrimeve,
grabitjeve dhe ç’nderimeve të grave,
vetëm në dy ditët e para u therën dhe
u vranë 259 banorë të Filatit dhe 157
banorë të fshatit Spatar.
Raprezaljet e Paramithisë, Pargës,
Karbunarit, Spatarit, Filatit etj.,
ku u masakruan edhe fëmijët, nuk
la më asnjë lloj iluzioni. Shumica
e njerëzve u bindën për fatin që i
priste. Filloi kështu eksodi biblik
Largimin e tyre, historiani
Jani Sharra e përshkruan
me këto fjalë.
“Mijëra njerëz, burra gra
e fëmijë, me dhimbje dhe
keqardhje në fytyrat e tyre,
niseshin me ç’mundnin
të merrnin me vete, në
rrugën e shpëtimit”.
Burrat trima me besë dhe shpirtmir’ e punëtorë,
Dhe fushatë gjithë lule e malet me dëborë.
i popullsisë çame, i cili të kujton
eksodin biblik të izraelitëve, ndodhur
3300 vjet më parë. Duke u larguar,
ata lanë pas shtëpi të djegura,
kufomat e të afërmve të pavarrosur
dhe të pushtuar nga tmerri.
Largimin e tyre, historiani Jani
Sharra e përshkruan me këto fjalë.
“Mijëra njerëz, burra gra e fëmijë,
me dhimbje dhe keqardhje në fytyrat
e tyre, niseshin me ç’mundnin
të merrnin me vete, në rrugën e
shpëtimit”.
Në dhjetor të vitit 1944 kaluan
kufirin shqiptar kolonat e fundit
të refugjatëve shqiptarë çamë,
të përbërë nga gratë dhe fëmijët
që kishin mbetur në burgjet e
Paramithisë, Filatit, Janinës etj.
– Pas largimit të banorëve autoktonë,
situata në Çamëri u rëndua edhe
më shumë si rezultat i ashpërsimit
të konfliktit që çuan në luftime të
ashpra midis forcave të ELLAS-it,
(të majta) e të EDES-it (të djathta)
të N.Zervas.
Në dhjetor të vitit 1944 Fronti
Nacionalçlirimtar i EAM-it dhe
forcat e ushtrisë NÇG (ELLAS),
çliruan Çamërinë dhe në fillim të
janarit 1945 i detyruan forcat zerviste
(EDES) të kalonin në Korfuz. Në
luftimet për çlirimin e Çamërisë
një ndihmesë të rëndësishme dhanë
edhe djemtë çamë të inkuadruar
në batalionin “Ali Demi” dhe në
formacione të tjera. Në këtë situatë të
re, një pjesë e popullsisë çame (3000-
5000 vetë) u rikthyen në shtëpitë e
tyre duke pësuar masakrën e dytë
akoma më të pabesë. Refugjatët
çamë kishin marrë sigurinë verbale
edhe nga Misioni Britanik në Tiranë.
Pas nënshkrimit të marrëveshjes
së Varkizës (13 shkurt 1945) EAM-i
pranonte që ELLAS-it të dorëzonte
armët. Pas dorëzimit të armëve,
luftëtarët çamë të batalionit të IV
“Ali Demi” u nisën për Shqipëri të
çarmatosur. Shumë prej tyre u vranë
gjatë rrugës nga forcat qeveritare
të gjeneral Plastiras. Në mënyrë të
pabesë garnizoni edeist në Korfuz
shkeli marrëveshjen duke kryer
sulmin final kundër Çamërisë.
Bandat edeiste pasi ripushtuan
Çamërinë, iu drejtuan Filatit,
duke realizuar një gjakderdhje të
tmerrshme. Kjo qe fushata e fundit
e masakrës së zervistëve kundër
popullsisë shqiptare të Çamërisë.
Spastrimi etnik i Çamërisë
krijoi precedentin e rrezikshëm
të spastrimeve etnike në Ballkan.
Ai ndryshoi dukshëm balancën
etnike në raportet greko-shqiptare,
në favor të grekëve dhe krijoi një
problem, që do të ndikonte për
një kohë të gjatë në ndërgjegjen
e popullit shqiptar. Spastrimi
etnik i Çamërisë nxiti dhe fuqizoi
presionet e shtetit grek ndaj kombit
dhe shtetit shqiptar, duke avancuar
planet dhe aktivitetet për aneksimin
e Shqipërisë së Jugut.
Bazuar në Konventën europiane
dhe Deklaratën Universale, shteti
grek duhet të kryejë detyrimet
ligjore kushtetues për trajtimin e
popullsisë çame dhe arvanitase në
Greqi si pakicë etnike. Njëkohësisht
riatdhesimi i popullsisë çame që
banon në shtetin amë, në trojet
e veta në Çamëri dhe kthimi i
pronave të tyre do të përmirësonte
situatën demografike dhe
ekonomike të kësaj krahine. Vetëm
në këtë mënyrë mund të metohet
për integrim dhe demokratizim të
rajonit të Ballkanit.
12
Nulla dies sine Chameria
Resmi OSMANI
1. LOT NËNASH
Isha me moshë aty rreth të dhjetave
dhe me një porosi të sime mëje vajta në
shtëpinë e një kushërire të babait tonë
që ne e quanim hallë. Kur hyra brenda,
ajo ishte duke u faluar. Kishte shtruar një
qilim të vogël, e kthyer nga lindja ajo lutej
pa zë dhe bënte ato lëvizje, që i kërkonte
riti i faljes, përkulje, kalim të duarve në
fytyrë, derisa mbaroi. Pastaj mori nga
vendi ku ishte varur, Kuranin të vendosur
në një këllëf kadifeje ngjyrë allë. U ul në
minderin e divanit dhe filloi ta lexonte, pa
zë. Unë shihja vetëm lëvizjen e buzëve.
Pasi mbaroi, e vuri në këllëf librin e shenjtë
dhe nisi të qante, gjithmonë pa nxjerrë zë.
Lotët i rridhnin e i mblidheshin në mjekër.
E shihja i tronditur dhe nuk e di se pse po
më vinte edhe mua për të qarë. Dikur ajo
Avdul Sulejmani para shtëpisë tij në Varfaj, rikthet pas 73 vjetëve falë Sonila Alushit që e pushoi, ofshau, fshiu lotët, u kthye nga mua
bëri të mundur të jetë pjesë e emisionit hulumtues “LE Iene” Italia Uno më 17 tetor 2017
dhe më përqafoi. Unë iu tulata në gjoksin
erëmirë. Veshja e saj binte era borzilok.
Për vrasjet në Çamëri E doja Hallë Motenë. E kam në sy si sot:
ishte grua e pashme (pale sa e bukur duhet
të kishte qenë vajzë), me tipare të hijshme,
si të bëra me dorë. Cipa e fytyrës e hollë, e
Presidentit Wilson, bardhë e bardhë, në të çdo gjë ishte e bukur:
kurmi i hedhur dhe beli i hollë si lastar, në
Kam nderin t’ju lajmëronj që Grekët andartë terrorizojnë popullin e të gjithçka zonjëronte, dhe e gjithë lagjia e
krahinës shqiptare së Çamërisë, e cila i u-dha Greqisë padrejtësisht quante zonjë Mote. Por në sytë dhe pamjen
e saj përherë mungonte buzëqeshja, kishte
nga Konferenca e Londrës, dyke plaçkitur e dyke vrarë më të djatht’
një trishtim të përhershëm dhe një pikëllim
e më të mëngjer, me qëllim që t’i shuajnë Shqiptarët dhe kështu të
që e fisnikëronte dhe të bënte ta nderoje.
ndrrojnë karakterin kombëtar të atij vëndi. Shqiptarët e Amerikës Me naivitetin tim fëminor, e pyeta pse
protestojnë kundër këtyre barbarive, që i bëhen një populli të qante. Ajo më ledhatoi flokët, u mendua
pambrojtur, dhe shpresojmë që Shkëlqesia e Juaj do të merrni masa dhe më tha në dialekt:
Djalëthi im, ti je i vogël e nuk i di. Klaj
që të pushohen në emrin e njerëzimit, ashtu si e do nderi i Aliatëve.
për të di djeltë e mi, Shabanin e Agushin,
Fan S. Noli, më 13 qershor 1918 që s’e di janë gjall a vdekur, gjashtë
vjet pa i parë me si, klaj për tët atë, që
e vranë djalë të ri, klaj për nanmadhen
tënde, time kunatë, që vdiqi buzëplasur
në Kllogjer, klaj për ato që holqëm e që
helqim. Për të gjitha i falem e i lutem
zotit, që t’u lehtësojë jetën të gjallëve e të
pranojë në xhenet shpirtrat e të vdekurve.
Vite më vonë mësova se çfarë kishte
ndodhur me djemtë e saj: Kur u afruan
zervistët në fshat, njerëzia u ngritën dhe
ikën nga sytë këmbët për t’u shpëtuar
masakrave. Hallë Moteja me të shoqin
dhe dy djemtë e vegjël, që ndodheshin
në shtëpi morën arratinë. Djali i dytë
Shabani ishte në mal me kopenë në stan.
Nuk arritën t’i dërgonin lajm dhe ai mbeti
aty, pa ditur se ç’u bë. Kur u kthye pas dy
ditësh në shtëpi, e gjeti bosh dhe fshatin
të zbrazur. Zervistët, kush e di pse, nuk
e vranë. Vunë nën thikë aq bagëti sa u
duheshin dhe e lanë në shtëpi. Po të ikte
do ta vrisnin. Mbeti vetëm në lagjen
Kodër të Mazrekut. Më pas e detyruan të
konvertohej në kristian dhe të martohej me
një vajzë çame ortodokse. Hallë Moteja,
sa qe gjall, e mori vesh që djali rronte, po
se pa dot me sy. Shqipëria ishte e mbyllur.
Pas viteve 90-të, dy të vëllezërit shkuan
në shtëpinë atërore dhe u takuan me të
vëllanë e ndarë prej 46 vjetësh.
Qershor 2019, Nr. 10
Djali tjetër, i madhi, Agushi, u rreshtua
si luftëtar me forcat e EAM-it. Pas
përfundimit të luftës civile në Greqi,
u kthye në fshat, në shtëpi te i vëllai,
por e burgosën si “Komunist” dhe e
dënuan dhjetë vite burg, në ishujt e
shkretë e të thatë të Egjeut. Pas lirimit,
me shumë mundime, emigroi ne Turqi.
Aty u martua me një vajzë shqiptare, por
edhe aty (në atë kohë kishte një histeri
anti-komuniste) filluan ta përndiqnin si
komunist dhe ai u detyrua të emigrojë në
Kanada. As ai nuk dinte gjë për familjen
në Shqipëri, as familja për të. Furtuna e
jetës i kishte hedhur në skaje të largëta.
Pas viteve 90-të, në Fier, erdhi nje ekip
inxhinierësh nafte nga Kanadaja. Njeri
prej tyre, ishte i biri i Agushit, nipi i
hallë Motesë. Fliste shqip. U interesua
dhe i gjeti të dy xhaxhallarët. I ati kishte
ndërruar jetë, por i biri arriti ta gjëjë
gjakun e tij.
Të tillë janë fatet njerëzore. Ata
mbijetuan, por hallë Moteja i qau sa qe
gjallë dhe vdiq buzëplasur.
2. PËRRALLË FËMIJËRIE
Sido që t’a jetosh, jeta i ngjan një përralle.
Për ca e ca e lumtur, per ca të tjerë me fate
tragjike, halle, brenga e vuajtje. Fëmijëria
ime i ngjan së dytës. Kur u shpërngulëm
nga Çamëria, në mars të 1945, tim atë
e vranë në Filat. Ishte tridhjet e dy vjeç.
Ne fëmijë, tok me nënën, mes ndjekjes
dhe plumbave, arritëm që të dilnim
në Qafë Botë. Pas shumë rravgimeve
dhe ecejakeve, të zhveshur, të uritur e
të sëmurë, përfunduam në një fshat të
Myzeqesë së Fierit, që e quanin Havaleas,
pranë Apollonisë. Aty nëna jonë erdhi që
të mbështetej te tezja dhe dy dajllarë të
ardhur nga Çamëria që në vitet 30-të e të
vendosur aty në tokën që u dha qeveria e
Zogut. Këshilli i fshatit na dha një truall
tre dynym tokë, në një shesh të shkretë,
që i thoshin Shesholl, ku kishte vetëm një
dru vidhi madhështor. Aty, me ndihmën e
kushërinjve të nënës, bëm banesën. Një
kasolle përdhese mbuluar me kashtë e
mure me kallama e purteka të ngjeshur
me baltë. Ishte një “dhomë”: ajo kuzhinë,
ndenjje dhe për gjumë. Nuk kishte oxhak,
po nëna stisi nje vatër me horosan dhe i
lyeu muret me gëlqëre. Tymi dilte nga
hatullat. Derën e sajuan me një fletë çadre
ushtrie. Për dritare, nga lindja ngallmuan
me baltë dy xhama, dhe dritaret ngjanin
me ato të aeroplanëve. Bëm si bëm, me
ca furka që nxorëm nga pylli aty afër,
ngritëm dy shtretër për gjumë, shtruam
mbi ta kashtë pastaj dyshekët. Ky ishte
“pallati” ynë. Afër nuk kishim komshinj,
as moshatarë e shokë për të lojtur. Me ‘ta,
ende pa vajtur në shkollë, takohesha te pusi
i fshatit, kur shkoja për të mbushur ujë. Më
kujtohet mirë. Kishte hyrë vjeshta e tretë.
Frynte era e jugës. Thoshin se kjo erë sillte
shi. Nëna kishte ndezur zjarrin dhe kishte
vënë një poçe me fasule për drekë. Drutë
ishin të njoma mezi digjeshin dhe bënin
shumë tym sa na digjnin sytë. Në kasolle
Qershor 2019, Nr. 10
Brenga njerëzore
veç nënës, ishim unë dhe motra e vogël,
nja dy vjeçe posht meje. Nëna na tha të
dilnim përjashta dhe të loznim. Dolëm.
Ishte vrenjtur po shi nuk binte. Për lodra
s’bëhej fjalë. Unë gjeta një shkop dhe e
shalova si kalë, i graham: “Hyja kal-o”
dhe mora vrapin në Shesholl deri te pusi
i fshatit. Motra u ul rrëzë trungut të vidhit,
mori një shuk baltë dhe formësoi një djep
dhe pastaj një kukull, që e veshi me fustan
lecke dhe nisi ta përkundëte me nina-nana.
U sollëm një valë herë por era ishte e fortë
e kishte nisur të ftohej dhe ne u kthyem në
kasolle. Kur hym, dëgjuam një të qarë të
shtruar, me zë dhe me ofshama e rënkime.
Qante nëna. Ne s’i kapnim dot fjalët, por
shihnim kryet e ulur, çurkun e lotëve,
pikëllimin e fytyrës dhe atë vështrimin e
humbur ngulur boshllëkut. Ju ulëm pranë
nga të dy krahët dhe filluam të qanim
edhe ne. Ajo, për shkak tonë e mblodhi
veten, na rroku në qafë, na puthi dhe na
u lut të mos qanim, se edhe ajo nuk do të
qante më dhe u ngrit. Sido që i vogël, e
dija pse qante. Qante për të shoqin që e
vranë mizorisht kur si kishte mbushur as
tridhjet e dy vjeç e që si dihej as varri,
(nëse e kishin varrosur) për të vjehrrën
dhe vajzën foshnje varrosur në Kllogjer.
Qante për shtëpinë e gurtë me dy kate
thurur me avlli, mallin e gjënë e grabitur,
qante për mjerimin ku e kishte hedhur fati,
pa mjete jetese, qante që kishte mbetur
fillikat se të vëllezërit kishin emigruar në
Turqi. Qante se i dhimbte shpirti për ne
që po rriteshim në vuajtje, të zhveshur e
të uritur. E ç’duheshin më shumë shkaqe
për të derdhur një lumë me lot? Po si e
shtynim jetën? Motra e madhe, (që e
madhe thënçin 13 vjeçe) kishte shkuar
në një familje për të ndihmuar gratë që
rrihnin dhe tirrnin lirin dhe pastaj endnin
pëlhura në avëlmend. I ndihmonte edhe
për të larë ndërresat, vënien në finjë dhe
shplarjen te pusi i fshatit, për ormisjen dhe
pastrimin e shtëpive. Kur vinte në darkë,
sillte një misërnike të pjekur në çerep dhe
një thelë djathë. Ky i ishte shpërblimi. Të
dy vellezërit më të mëdhenj ishin pajtuar
barinj lopësh, apo hyzmeqarë si u thoshin,
te subashët vendës që kishin mall e gjë,
për një palë rrobe shajaku, opinga dhe dy
vakte bukë. Kur vinin në darkë sillnin dhe
ata, bukë, djathë, e ndonjë të zier fasule apo
pagure me qumësht. Me ‘to mblidhnim
me të keq vaktet. Për mengjes, trahana
ose bollgur. Grurin e mblidhnim vetë,
nëna, unë dhe motrat, në piskun e vapës,
nga kallëzat që mbeteshin pas korrjeve.
Shpesh në këmbët e zbathura më hynin
gjembat e thereckave. Kallëzat, të lidhura
në tufa, i ndanim përgjysmë me të zotët.
Grurin e bluanim në Fier dhe me të nëna
bënte trahana dhe bollgur, që e rrihnim në
një havan sajuar nga një gjyle e zbrazur
topi. Na jepnin edhe ndonje ndihmë për
sevap, “për jetimët e shkretë”, kosovarët e
dërmënasit, besimtarë myslimanë, në fiter
bajram edhe kur të korrat ishin të mbara,
na sillnin ndonjë barrë grurë e ndonjë lek.
Për pashkët dhe krishtlindjet na kujtonin
edhe ortodoksët që zinin një mëhallë në
fshat. Mishi ishte gjë e rrallë na binte në
gojë një apo dy herë në vit, atëherë kur
nëna filloi të mbante pula e të rriste zogj.
Lakrat e egra që i mësuam se kush ishin
të ngrënshme, i mblidhnim arave dhe në
fushë. Kështu gjallonim. Vitet kalonin, ne
u mëkëmbëm, erdhëm në qytet në Fier,
i dolëm zot vetes. Me nënën, jeta sado u
dëftye mizore, dhe e plaku para kohe, që e
13
thinji krejt dhe e rrudhi që në mesmoshë,
pati bujarinë ta linte gjatë për të jetuar
një pleqëri të bardhë dhe për të mbajtur
në pëqi shumë nipër e mbesa. E rrethuar
me shumë kujdes e dashuri. U nda nga
jeta kur i kishte kaluar të nëntëdhjetat, por
me brengën që po ikte nga kjo jetë larg
Çamërisë së saj të dashur.
3. LAJM I VONUAR
NGA NJË KOHË E LARGËT.
Ato ishin tri motra dhe e ëma. Kishin
boll mall e gjë dhe jetonin në një shtëpi
të madhe, të gurtë, dykatëshe në qytetin
e Margëlliçit. Motra e mesme, shkoi për
miqësi te një shoqe e saj, çame e krishterë
në Karterëz. Pas një jave, një nga djemtë
e shtëpisë e përcolli atë për në Margëlliç.
Vajza e gjeti qytetin të zbrazur nga çamët
myslimanë. Aty kishin mbetur vetëm
ortodoksët. Në qytet ishin zervistët. Ajo
shkoi në shtëpinë e saj që kishte mbetur
shkretë. Aty, një pasdite shkuan zervistët
për bastisje, në kërkim të florinjve dhe
sendeve me vlerë. Në një nga odat e katit
të dytë, e gjetën vajzën e pambrojtur dhe
oficeri që i printe e përdhunoi. Si e gjeti
të virgjër dhe yll të bukur, ai e detyroi të
martohej me të dhe iku në Athinë. Dy
motrat dhe e ëma, që hynë në Shqipëri
u vendosën në Tiranë. E ëma vdiq pas ca
vjetësh dhe vajzat u martuan dhe krijuan
familje. Me të voglën nga motrat u njoha
para viteve 90-të, nga një lidhje krushqie,
dhe rastiste që, kur unë u transferova në
Tiranë, i shkonim me time shoqe për
vizitë. Grua e pashme, me pamje fisnike,
fliste pak dhe në sytë dhe pamjen e saj
kishte një pikëllim të mezidukshëm që
edhe buzëqeshja e lehtë nuk ia shlyente
dot. Ishte brenga për të motrën, ndarë
që prej dyzet vjetësh, që si shqitej nga
mendja as ditë as natë, e që s’dinte asgjë
për fatin dhe jetën e saj. E respektonim
dhimbjen e saj dhe nuk i bënim pyetje.
Kur Shqipëria u hap, një pasdite, në
shtëpinë e saj në rrugën “Myslym Shyri”
u paraqit një djalë i ri, me uniformën e
officerit të aviacionit, bashkë me një
përkthyes. Ai e quajti teze, i tha se ishte
i nipi, djali i së motrës, që ishte martuar
dhe jetonte në Athinë. Se ata ishin dy
vëllezër, se nëna kishte ndërruar jetë
por e kishte lënë amanet që ata t’i gjenin
tezet e tyre. Ai ishte pilot i avionit që
bënte linjën Athinë-Tiranë dhe pas
shumë të pyeturave, kishte arritur t’a
gjente…… Nuk kaloi shumë kohë dhe
ajo, bashkë me të birin, morën avionin
dhe fluturuan në Athinë. Ajo mbi varr,
derdhi lot, i tha së motrës fjalë zemre
dhe i vuri një tufë me trëndafila të
kuq, që i kishte marrë nga Shqipëria.
Janë me qindra e qindra raste të tilla
që ende dhembin dhe nuk harrohen.
Qeveritarët grekë, kanë pafytyrësinë të
thonë “Çështja çame nuk ekziston”! Ne u
themi: doni apo nuk doni ju, ajo ekziston
dhe do të ekzistojë, sepse nuk është vetëm
çështje e komunitetit të çamëve, por e tërë
kombit, të cilit ata i takojnë.
Ky është shekulli i shqiptarëve!
14
Nexhat MERXHUSHI
Dokumentet autentike, dëshmitarët e
gjallë, e kaluara tragjike e popullsisë
shqiptare të Çamërisë, nuk duhet t’i
mbeten së kaluarës. Tragjeditë që kanë
pësuar popujt nga pushtuesit dhe të
futen në Fondin e Historisë aktive të një
populli. Popullsia shqiptare e Çamërisë
ka pësuar goditje të rënda dhe me dhimbje
të pariparueshme të llojit Hakmarrje nga
pushtuesit grekë, pse ishin shqiptarë dhe
myslimanë, duke i quajtur mbeturina të
islamit. Për të zbatuar Megalidenë e Jani
Koletit, më 1844, bandat e armatosura të
Gjeneralit Grivas, në territoret jo greke,
kryen masakra mbi banorët e pafajshëm.
Për këto banda flet dhe historiani çam
grek J. Kordhatës.
“Kapobandat greke, pas vitit 1844
dhe në vazhdim, gjatë marshimeve
drejt krahinave me banorë të etnisë
jo greke, për nga feja dhe kombësia,
inkurajoheshin me parullën e njohur
shovene; përpara me kryqin në njërën
dorë dhe në tjetrën, thikën” (J.Kordhates
tek libri; “Istoria tis Enoteris Elladha”
1985 faqe 132) Vrasjet masive në
Çamëri filluan pas vitit 1913. Para këtyre
vrasjeve janë kryer masakra të tjera tek
banorët myslimanë të Çamërisë. Persona
të etiketuar si hajdutë, më 1912-ën vranë
Çelo Isufin dhe plagosën Hasan Mingën
në rrethin e Paramithisë, duke u marrë
dhe 150 dele. Kriminelët hajdutë ne i
njohim, se një pjesë prej tyre lyen duart
me gjak dhe në masakrën zerviste ndaj
çamëve, më 27 qershor 1944.
Disa pjesëtarë të bandave që vepruan
edhe më vonë në masakrën e 27 qershorit
1944. Këta ishin “Dhimo Bushi (nga
Leftrohori), Gjel Pasko, Kosta Pasko
(nga Popovo), Çili Nasto, Gjel Nasto,
Kristo Xhavarra (nga Selani) etj. Më
1913 u zhdukën pa lënë gjurmë Subi
Dino dhe Fuat Pronjo (çam të pasur).
Fati i tyre nuk dha nishan asnjëherë.
Grekët e sotëm na quajnë neve vrasës
dhe bashkëpunëtorë, duke lënë në
harresë krimet e tyre. Vrasjet e banorëve
shqiptarë të Çamërisë, kanë qenë traditë
e grekëve sidomos me armë të ftohta dhe
pa zhurmë. Këto vrasje ata i quajnë akte
trimërie dhe heroizmi!!!
Para pushtimit të Janinës më 21 shkurt
1913 dhe gjithë Çamërisë më 23 shkurt
1913, patriotët çamë mbrojtën vendin e
tyre nga një pushtues i ri, siç ishte Greqia.
Ata luftuan në shkallën e Paramithisë me
trimin çam Dr. Asaf Çami dhe tek Mulliri
i Bardhë në Kardhiq, ku kryesonin
patriotët Beqir Bako dhe Shota e
Çamërisë, Daje Sako. Qëndresa e tyre
vonoi disi pushtimin e Çamërisë nga
grekët. Masakra më e madhe masive që u
bë në verilindje të Paramithisë, në Selan
nuk është një çështje e së shkuarës.
Ajo vërteton katërcipërisht natyrën
hakmarrëse të grekëve ndaj shqiptarëve
në përgjithësi dhe veçanërisht ndaj
shqiptarëve myslimanë çamë. Më 18
J’acusee!
(UNË AKUZOJ)
Pamja nga Paramithia (Foto: Fred Boissonnas, 1913)
mars 1913, vjen në Janinën e çliruar,
Princi trashëgimtar i Greqisë, Kostandini,
i cili u shpreh para banorëve çamë se do
t’u sigurohet liria e jetës, liria e besimit,
liria etnike, pasuria dhe dinjiteti. Fjalë,
të cilat u tha dhe Zerva banorëve çamë,
por kur! Pasi ishin bërë masakrat e 27
qershorit 1944.
Kur princi Kostandin fliste në përkrahje
të çamëve në fshatrat e Frarit, si:
Kardhiq, Dragomi, Kamin, Psakë dhe
Lugat, grekët bënin masakra mbi banorët
myslimanë çamë, duke djegur shtëpi,
duke vrarë banorë, duke u marrë pasuritë
dhe duke i përzënë.
Një familje çame nga Kardhiqi, familja
Kapoli erdhi dhe u strehua në Paramithi,
pasi ishte përzënë andej dhe u ishte
marrë një pasuri e madhe. Përshkrimin
e masakrave greke e paraqesin autorë
të huaj dhe grekë. “Pas pushtimit të
Janinës dhe gjithë Çamërisë nga ushtria
greke, këta lanë kujtime të hidhura në
popullsinë shqiptare të Çamërisë. Banda
me ushtarë Kretas, të drejtuara nga
Manolos Montakis nga Granica, nuk
kursyen asgjë të gjallë ndër myslimanët.”
(Historiani grek G. Fessopullos tek libri
“Lufta e Janinës” fq. 143).
Grekët e sotëm na quajnë neve vrasës dhe bashkëpunëtorë, duke lënë
në harresë krimet e tyre. Vrasjet e banorëve shqiptarë të Çamërisë,
kanë qenë traditë e grekëve sidomos me armë të ftohta dhe pa
zhurmë. Këto vrasje ata i quajnë akte trimërie dhe heroizmi!!!
“Kurse autori gjerman Buehberg,
shprehet: “Pas pushtimit të Janinës, në
rrethinat e saj, kishte kufoma shqiptarësh
të shpërfytyruar në mënyrën më të
egër.” (Autori gjerman Buheberg tek
libri “Vitet e mia në Shqipëri” fq.250)
Dhe për të gjitha masakrat e grekëve
ndaj çamëve, Jorgo Margariti e mbyll
kështu: “Të rrëqethin faktet tronditëse,
jo vetëm të muajve të parë të vitit 1913,
vitet 1923-1926, vitet 30-40, por edhe
ato të Qershorit 1944.” (Autori grek
Jorgo Margariti tek libri “Bashkëpatriotë
të padëshiruar.” fq. 142) Tragjedia më
e madhe masive ndaj çamëve, ishte ajo
e Përroit të Selanit, në Paramithi më 27
mars 1913, ku u vranë 72 burra çamë,
pa ndonjë shkak nga grekët, se ishin
myslimanë dhe shqiptarë.
Kjo masakër vërtetohet nga Dosja 1
dokumenti 22 që ndodhet në Arkivin e
Shtetit dhe nga një tjetër dokument që
gjendet në Dhimarhion (Komunën) e
Paramithisë, sipas Vasil Krapsitit tek libri
“I muslimani Camidhes tis Thespotias”
fq. 57 botim i vitit 1986. Në këtë dokument
të komunës së Paramithisë, ekziston një
urdhër i Komandës italiane në Janinë më
1917, që i dërgohet komandës italiane
Qershor 2019, Nr. 10
me qendër në Paramithi, ku urdhërohet
kjo e fundit të verifikojë këtë ngjarje.
Letra thotë: “Më 19 Mars 1913 Furarhio
i Paramithisë mblodhi kryetarët; Petro
Ringa, Vasil Ringa, Dhimosten Ringa,
Apostol Zogani, Mitro Caci, Jorgji Pabro
etj., dhe me pjesëmarrjen e Dhespotit
të Paramithisë, bënë një komision dhe
sipas LISTËS  që hartuan, vendosën të
arrestojë gjithë ata që dolën në mbrojtje
të Çamërisë, nga një pushtues i dytë.
Kryetari i Bashkisë së Paramithisë,
Mitro Caci nga Sajadha, caktoi për të
arrestuar çamët, gjeneral Maskopullo, i
mbështetur nga Aleksandër Konduli dhe
krimineli nga Gjiriti Marko Delijanaqi.”
U arrestuan 104 veta. Një pjesë i rrahën
rrugës dhe i gjymtuan, kurse 72 të tjerë
i çuan tek një Përrua në veri-lindje të
Paramithisë dhe kriminelëve iu dha
urdhëri të kryenin shpejt veprimet dhe
pa zhurmë, pa shkrehur asnjë plumb
dhe me armë të ftohta. Urdhëri ishte i
tillë: “Apanu” (përsipër). Uji i Përroit u
mbulua me gjak. Kriminelët nuk i lanë
as të jepnin shpirt. Nisën t’i kontrollonin,
duke u marrë teshat e trupit dhe duke i
thyer me gurë dhëmbët e florinjtë. Letra
që Komanda italiane e Janinës i dërgon
asaj të Paramithisë më 1917 nuk u
verifikua asnjëherë, por dokumenti që
tregon Masakrën ndodhet në Komunën
e Paramithisë dhe në Arkivin e Shtetit
Shqiptar. Masakra të tilla masive që
kanë kryer grekët ndaj popullsisë së
pafajshme çame, duhen kujtuar nga ne
brezat e mëvonshëm dhe nuk duhet të
pranojmë thëniet e politikanëve dhe
kishës greke “ta lëmë të kaluarën dhe
të shikojmë përpara”, - thënie të cilën
e përkrahin dhe disa politikanë tanë,
duke na etiketuar neve si irredentistë
dhe prishës të marrëdhënieve “shumë të
mira”!!! me Greqinë.
Cilën të kaluar të lëmë pas, atë të kaluar
që na vranë, na vodhën djersën tonë, na
vodhën dinjitetin tonë dhe na quajtën
bashkëpunëtorë me okupatorin? Qeveria
greke kërkon të gjejë në Shqipëri varret
e ushtarëve grekë të rënë në tokën tonë
dhe nuk po i gjen dot, por prapë i gjen
se i ngatërron me pleq, fëmijë shqiptarë
të vrarë nga ata!! Dhe mirë bën që i
kërkon, po ne që i kemi lënë të vrarët
tanë nga këto Masakra të grekëve, të
tipit hakmarrje dhe na thonë se keni
bashkëpunuar me okupatorin, prandaj
nuk ju duam.  Masakrat masive të tipit
Masakra e Selanit dhe ajo që vjen në
Maj, 75- vjetori i Masakrës zerviste 1944
mbi popullsinë shqiptare të Çamërisë
do të përmenden dhe duhet të futen në
fondin aktiv të historisë së Shqipërisë si
ngjarje të shëmtuara të fqinjit tonë jugor,
i cili nuk ka kërkuar akoma falje. Do
t’i kujtojmë këto ngjarje se është edhe
thirrja e të vrarëve – Mos na harroni…!
Do t’i kujtojmë, jo për hakmarrje, por për
të vënë në vend drejtësinë. Do të kemi
kohë, gjatë këtyre muajve, që grekët e
sotëm të kuptojnë fajin e paraardhësve të
tyre, të kërkojnë falje dhe sipas Ligjeve
Ndërkombëtare të vendosin drejtësinë.
Tetor 2016,
Qershor nr. 4Nr. 10
2019, 15
19

Çdo i shenjt’ ideal, çdo shtëpi Perëndie
Krishti me kamçikun Ishte bërë dyqan dhe Pazar tregërie:
Kush fitonte më tepër, ay ish usta,
Dhe kush nukë plaçkitte ish krejt budalla
Jesu Krishti s’ dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Dhe me lot i penduar e hodhi kamçikun,
Dhe i tha: “S’ke fajin kurrizi, po truri,
Se lirin’ e sjell drita e mëndjes, jo druri.”

Sipas “Diellit” Tradhëtori dinak, hipokrit e kusar

Kish arrirë në kulm, dhe u-bë kryetar;
“Merr-e prapë kamçikun, Shën Pjetri u-përgjeq,
Se përndryshe kjo punë na del mos më keq.
Përkëdhel-u kurrizin dhe do t’ të besojnë,
Nënë zgjedhën besnikët për vdekje lëngonin,
Vraj-i, shtyp-i, e shtrydh-i, dhe do t’ adhurojnë.”
Se mëkat dhe mallkim kryengritjen kujtonin.
Në kështjellë t’ atdheut, në tempull të fesë “Je gabuar, o Krisht, që u ke predikuar,
Kur e pa këtë zi dhe këtë errësirë,
Janë shtruar sarafët pa shpirt e pa besë, Se të marrët, të shurdhërit s’kanë dëgjuar;
Krisht’ i ëmbël u-ndes dhe u-bë i vështirë:
Tregëtojn’ e gënjejnë, rrëmbejn’ e sfrutojnë, Ndreq kurrizin më parë, pastaj ndriço trurin,
Me kamçik e me vrushkull sarafët i dboj,
Thon’ ashtu Israelin e mprojn’ e shpëtojnë. Se shpirt-robi s’lirohet as kurrë pa drurin.”
Dhe nga korbat q’ e hanin atdhen’ e shpëtoj.
Shtrëmbërojnë kanunet, i marrin në dorë, Jesu Krishti s’dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Dhe Shën Pjetr’ i gëzuar ahere i tha:
Dhe shkëlqejnë në kish’ e në fron me kurorë, Dhe s’u-unj përsëri që ta merrete kamçikun;
“Ja tani e ke nisur tamam, or usta!
Vegjëlia për ta batërdisen dhe vriten Dhe e kapnë kamçikun sarafët për fenë,
Me kërbaç e këlliç mi ne mbretëro,
Dhe kështu parasitët gjakpirës po rriten. Dhe e shëmpnë çlironjësin, fen’ e atdhenë.
Dhe me shkelmë dhe grusht na çliro, na shpëto.”

Një vështrim mbi dy variantet e një vjershe të Fan Nolit

katërt të botimit të parë janë në kohën së Shqipërisë] dhe kishte ndërmend ta Sarafina Topias De Rada në botimin e tretë
Sevdai KASTRATI e pakryer të mënyrës dëftore, kurse te ripunonte edhe një herë. Zef Skiroi do t’i ndryshojë titullin Një pasqyrë e jetës
“Albumi” që është strofa e tretë dalin poemën Milo e Haidhi do ta shkruajnë në njerëzore, ashtu sikurse edhe Noli vjershën

V
jershën e tij të njohur “Krishti
me kamçikun” Fan Noli e
shkroi gjatë qëndrimit në Vjenë
më 1927 dhe e botoi për herë të
parë pas 18 vjetësh në gazetën “Dielli” më
26 dhjetor 1945 me pseudonimin tashmë të
njohur Robo Rogozhina.
Vjersha “Krishti me kamçikun” njohu
dy botime dhe kemi një dorëshkrim
autograf. Në të dy variantet e botuara
numri i vargjeve dhe i strofave është i
njëjtë. Vargu i dytë i strofës së katërt te
botimi i parë del:
Kish arrirë në kulm e u-bë kryetar
kurse te “Albumi është strofa e tretë:
Na u-ngrit gjer në kulm, dhe u-bë kryetar
Në vargun e katërt të strofës së pestë në
botimin e parë del:
Dhe nga korbat q’e hanin atdhen’e shpëtoj
në variantin e dorëshkrimit autograf është:
Dhe nga krimbat që hanin atdhen’e shpëtoj
kurse te “Albumi” që është varianti
përfundimtar del:
Dhe nga larot gjakpirës atdhen’ e shpëtoj
Në vargun e katërt të strofës së gjashtë në
botimin e parë:
Dhe me shkelmë dhe grusht na çliro, na
shpëto
kurse në variantin e fundit del:
Dhe me forc’ e pahir na çliro, na shpëto.
Foljet lëngonin, kujtonin në strofën e
në kohën e tashme të mënyrës dëftore
lëngojnë, kujtojnë.
Përpos ndryshimeve në vargje nga dy
botimet, kemi edhe renditjen e strofave
ndryshe: strofa e tretë e botimit të parë
te “Albumi” del si strofa e katërt; strofa 7
bëhet 8; strofa 8 bëhet 9 dhe strofa 9 bëhet 7
Siç mund të shihet, vjersha “Krishti me
kamçikun” përpos ndryshime në vargje,
renditjen e strofave kemi mjaft korigjime
fjalësh: vrushkull te vargu i tretë i strofës së
pestë është zëvendësuar me fjalën fshikull;
këllëç te vargu i tretë i strofës së gjashtë
është zëvendësuar me fjalën shpatë etj.
Fan S. Noli është një nga shkrimtarët e
rrallë në historinë e letërsisë shqipe që i
ripërpunon vazhdimisht poezitë e tij për
t’i bërë krijime sa më të arrira poetike.
E, në këtë rreth shkrimtarësh bëjnë pjesë
Jeronim De Rada, Zef Skiroi dhe Lasgush
Poradeci. Jeronim De Rada Këngët e
Milosas do ta shkruajë në gjashtë variante
dhe do të botohen vetëm tri (1836, 1847
dhe 1873); Këngët  e  Sarafina  Topias do
të botohen tri herë (1839, 1843, 1897-
98) saqë në botimin e fundit me titull
të ndryshuar Une specchio di umano
transito [Një pasqyrë e jetës njerëzore];
Skanderbeku i pa-fan do të botohet dy herë
(1872-1884, 1885-1886) saqë në botimin e
dytë me titull të ndryshuar La caduta della
Reggia d’Albania [Rënia e mbretërisë
katër variante dhe do të botohen vetëm tri
(1890, 1900, 1907); poema Te dheu i huaj
në botimin e parë (1900) kishte 1328 vargje,
kurse në botimin e dytë postume (1940)
kishte 6260 vargje. Lasgush Poradeci
vjershat Kënga e bilbilit, Poradeci,
Vdekja e Nositit, Syt’ e varfëruar, Marshi
i dashurisë, Valmi i dashurisë, Durimi etj.
janë të shkruar në dy, tre dhe katër variante.
Karakteristikat me të cilat përkon
De Rada me Nolin janë zgjidhja dhe
shkurtimet e titujve, ndryshimet, plotësimet
e veprave të tyre. Kështu, fjala vjen,
në poemat Këngët e Milosas, Këngët e
Sarafina Topias De Rada, përmend rangun
e lartë shoqërore që ka Milosau si bir i
sundimtarit të Shkodrës dhe Sarafina Topia
si princeshë e Zadrinës, ashtu sikurse edhe
Noli në Historinë e Skënderbeut përmend
pozitën e lartë shoqërore që ka Skënderbeu
si mbret i Shqipërisë, e në botim të dytë si
kryezot i Arbërisë. Ashtu sikurse De Rada
në botimin e parë të Këngëve të Milosas me
titullin e plotë në italishte Poesie Albanesi
del Secolo XV. Canti di Milosao, figlio del  një strofë të katërt, derisa në variantet e
Despota di Scutari në botim të dytë del
me titull të shkurtuar Canti di Milosao,
figlio  del  Despota  di  Scutari edhe Noli
në botimin e dytë do t’i shkurtojë titujt e
vjershave: Anës lumenjve të Babilonisë
për Anës lumenjve; Sofokliu dhe Ferid
Asllani për Sofokliu. Poemën Këngët e
në dorëshkrim Dale moj... do ta botojë
pas 18 vjetësh me titullin Plak, topall
dhe ashik. Është thënë për De Radën se
ndryshimet i bënte edhe në shtypshkronjë,
ashtu mund të thuhet se Noli vjershën
Saga e Sermajesë, kinse e përkthyer nga
persishtja prej Namik Namazit dhe e
shkruar më 11 shkurt 1963 në Ispakhan, do
ta ndryshojë në shtypshkronjë.
Siç është thënë për Zef Skiroin se
variantin e katërt të poemës Milo e Haidhe
e ndryshon, e plotëson në faqet e një kopje
të librit të botimit të tretë, ashtu sikurse edhe
Noli që do t’i bëjë korigjime, përmirësime
të dukshme në faqet e një kopje të librit
Historisë së Skënderbeut (1921) dhe do ta
botojë më 1950.
Në qoftë se me De Radën shëmbëllen
në zgjedhjen, shkurtimin dhe ndryshimin
e titujve, me Zef Skiroin në ndryshimet,
plotësimet në kopjen e librit, ndërsa me
Lasgushin përkon me shtimin dhe heqjen
e strofave. Në vjershën Lamtumirë në
variantin e fundit Lasgush Poradeci i shton
mëparshme kishte tri strofa, ashtu sikurse
edhe Noli vjershën antologjike “Rent, or
Marathonomak” në botimin e dytë i shton
strofën e njëmbëdhjetë. Vjershën Durimi
në variantin e tretë i heq një strofë, ashtu
sikurse edhe Noli vjershës Sofokliu në
variantin e dytë i heq një strofë.

Tradhëtonri dinak, hipokrit e kusar “Je gabuar, o Krisht, që u ke predikuar,

Krishti me kamçikun Na u-ngrit gjer në kulm, dhe u-bë kryetar;
Nënë zgjedhën besnikët për vdekje lëngojnë,
Se mëkat dhe mallkim kryengritjen kujtojnë.
Se të marrët, të shurdhërit s’kanë dëgjuar;
Ndreq kurrizin më parë, pastaj ndriço trurin,
Se shpirt-robi s’çlirohet askurrë pa drurin.”

Sipas “Albumit” Çdo i shenjt’ ideal, çdo shtëpi Perëndie Jesu Krishti s’ dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Ishte bërë dyqan dhe pazar tregërie: Dhe me lot i penduar e hodhi kamçikun,
Kush fitonte më tepër, ay ish usta, Dhe i tha: “S’ke fajin kurrizi, po truri,
Dhe kush nukë plaçkitte ish krejt budalla. Se lirin’ e sjell drita e mëndjes, jo druri.”

Në kështjellë t’ atdheut, në tempull të fesë Kur e pa këtë zi dhe këtë errësirë, “Merr-e prapë kamçikun, Shën Pjetri u-përgjeq,
Janë shtruar sarafët pa shpirt e pa besë, Krisht’ i ëmbël u-ndes dhe u-bë i vështirë: Se përndryshe kjo punë na del mos më keq.
Tregëtojn’ e gënjejnë, rrëmbejn’ e sfrutojnë, Me kamçik e me fshikull sarafët i dboj, Përkëdhel-u kurrizin dhe do t’ të besojnë,
Thon’ ashtu Israelin e mprojn’ e shpëtojnë. Dhe nga larot gjakpirës atdhen’ e shpëtoj. Vraj-i, shtyp-i, dhe shtrydh-i, dhe do t’ adhurojnë.”

Shtrëmbërojnë kanunet, i marrin në dorë, Dhe Shën Pjetr’ i gëzuar ahere i tha: Jesu Krishti s’dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Dhe shkëlqejnë në kish’ e në fron me kurorë, “Ja tani e ke nisur tamam, or usta! Dhe s’u-unj përsëri që ta merrete kamçikun;
Vegjëlia për ta batërdisen dhe vriten Me kërbaç e me shpatë mi ne mbretëro, Dhe e kapnë kamçikun sarafët për fenë,
Dhe kështu parasitët gjakpirës po rriten. Dhe me forc’ e me pahir na çliro, na shpëto.” Dhe e shëmpnë çlironjësin, fen’ e atdhenë.
16
ALBANIA VS. GREECE
(AH HA! ANOTHER SECRET PACT)
Charles C. HART
I
have been elected to lead the
American Friends of Albania.
We have been ready to move for
some time but were awaiting the
cue. It came September 26 in a Letter
to the Editor from the Greek Ambassador,
published in The Washington Post. Thank
you, Mr. Diamantopolus.
At last the campaign covertly carried on
in Washington to bolster the fraudulent
territorial claims of Greece against
Albania have come into the open. Once
again Greece is to demand in the peace
settlement that she be allowed to annex
Southern Albania – called Northern
Epirus by the Greeks.
Friends of Albania long have been
conscious of this plot because it smells.
Greece, attacked by Italy and thoroughly
crushed by Germany, now proposes to
apply Mussolini and Hitler tactics against
Albania but to ask Us and our Allies to
validate the snatch in advance. Even
should the leading allied nations approve
they could not make the Albanian grab
more respectable than the numerous
invasions of peace-loving countries by
Hitler and Mussolini.
The forceful declaration of Secretary
Hull on December 10, 1942, calling for
the complete independence of Albania,
threw the exiled Greek government into
jitters and rattled the windows of Downing
Street and the British Foreign Office. The
Greeks, doubtless on the basis of some
secret pledge, demanded that something
be done about it. The result was Mr.
Anthony Eden’s statement of December
18 expressing sympathy for Albania but
revealing that the little country had been
sold down the river to the Greeks. He said:
“His Majesty’s Government regards the
question of the frontiers of the Albania State
after the war as a question which will have
to be considered at the peace settlements.”
Few persons reading these lines knew
their significance, which was that a secret
commitment had been given Greece
against Albania which was hardly less
putrid than the secret treaty of London of
1915, though less important, in which the
present war took root. Woodrow Wilson,
it will be recalled, compelled repudiation
of the London pact.
The American Friends of Albania accept
the Ambassador’s challenge and from this
day will make it their business to acquaint
the American people with this clandestine
engagement which their representatives at
the peace conference are expected to sigh.
As the Ambassador’s letter was in spots
View of the Fortress of Ali Pasha in Janina (Photo: Robert Elsie, May 2007)
grossly ofensive a forthright reply appears
unavoidable.
Greece made the same claim at the peace
conference of 1919. An international
commission was appointed to examine
the question on the ground, study the
populations in both its ethnical and
linguistic character, and fix a boundary.
It fixed the present frontier which Greeks
seek to have changed. Readers of history
will recall how the four men of the first
commission sent out to delimit that
frontier were barbarously murdered after
reached Greece.
Not content with the claim that the
majority of the people of Southern Albania
are Greeks the Ambassador attempts to
belittle the Albanians’ efforts in behalf
of the Allies. He says the Albanian
guerillas who have been making life
miserable for the Italians and Germans
are little “irregular bands”. Guerillas, so
far as I know, usually are irregular. He
says they have been attacking Greeks in
South Albania. Oh phooey! The records
officially gathered in Washington show
only attacks on Axis troops and officials.
There is abundant documentary proof
that Albanians offered both in Athens
and in Albania to help the Greeks but
obviously they were turned away. Why?
Because Greece expected to annex a part
of Albania at the end of that contest with
Italy. The Ambassador says:
“The Greeks bear no enmity toward the
Albanians and fully recognize their right
to a place in the sun.”
Such cant! It is pure helium. The Greeks
bear no more enmity toward Albania than
Hitler bore toward Arthur Roehm when he
woke him up at midnight to blow out his
brains. Show me a Greek who feels any
concern for an Albanian and I shall report
him to the museum of natural history as the
rarest anthropoligical specimen in existence.
The trouble is that the Greek leaders
of today are, as ever before, crustacean
reactionaries. They have learned nothing
from this war and all their peoples’
suffering. They do not comprehend
that we are fighting for an ideal; for
ending the enslavement of weak alien
peoples by stronger neighbors. Greece
will do well to forget her false claims
against Albania. No United States peace
mission could ever face the American
people after affixing their signatures to a
treaty handing over the richest section of
Albania to the predatory nation next door,
a section without which the little country
could subsist economically.
Rape is rape, whether committed by
Mussolini or Hitler, or someone else and
our government has formulated a strong
policy against that pastime whether it be
a political crime or just plain criminal
assault. Hitler expected that in the end
all his invasions would be recognized by
nations awed by his savagery. Greece asks
approval in advance. That’s the difference.
It will be recalled that after the last war
a treaty was made, but never ratified, by
which Turkey was to be carved. Greece
grabbed the heart and sent an occupational
army to Smyrna. How the Turks drove
that army into the sea makes the most
wholesome reading for those who would
forcibly seize the lawful property of others.
I have toured Southern Albania and I
found the major population unmistakably
Albanian. I also toured the Janina district
in Greece – called South Epirus by the
Greeks [called Chameria by the Albanians]
– and found that population also, in my
Qershor 2019, Nr. 10
opinion, predominatly Albanian. If a
plebiscite is held in Southern Albania, as
some suggest, undoubtedly a vote should
be taken in South Epirus.
Despite Greece’s objectionable
international behavior I have not been
Grecophobe. I always have condemned
the treatment King Constantine received
at the hands of the Allies in the other world
war as a consequence of Lloyd George’s
having been taken in by Eleutherios
Venezelos, the greatest arrivist since
Machiavelli. And that experience should
have saved Britain from being duped into
this misstep that may coast her the respect
of much of the civilized world.
And I am not Anglopohobe. I belived the
British Empire worth saving from the time
the war began four years ago and a few
weeks ago I refused to put my signature
to an advertisement demanding Indian
independence. I have traveled widely in
India and became convinced that at least
80 million Indians, and doubtless millions
more, fervently do not desire the British
to leave.
From the beginning of his career Mr.
Eden has been to me one of the most
inspiring examples of a great statesman.
He is doing a statesman like job and I
still believe in him, but deeply regret this
grievous error.
First confirmation of a secret commitment
to Greece came last February when I
was chosen to go to London to open an
Albanian front. The British government
vetoed my mission. It would not have an
American helping Albania on British soil.
Italian occupation barred me from Albania.
Article taken from the newspaper
The Washington Post, October 1, 1943.
Qershor 2019, Nr. 10
Memorandum nga Lidhja e Shqiptarëve
të Jugut dërguar Fuqive të Mëdha
Në Prevezë, më 28 shkurt 1879
Ne të nënshkruarit si më poshtë,
përfaqësues të të gjithë kombit shqiptar, me
telegramin e datës 28 të Janarit të kaluar,
patëm nderin t’u paraqesim Shkëlqesive
Tuaj gjendjen e vështirë, që do të krijohet
në Shqipëri me bashkimin e një pjese të
saj me Greqinë dhe lutemi Shkëlqesisë
suaj të mos pranojë copëtimin e vendit
tonë, të dëmtuar shumë rëndë, pasi do na
detyrojë të veprojmë me të gjitha masat që
do na diktojë dëshpërimi!
Një kopje të telegramit të mësipërm i
kemi dërguar njëkohësisht edhe Madhërisë
së tij, përfaqësuesit të Perandrosisë
Austrohungareze në Stamboll.
Ne, duke ju përsëritur Shkëlqesisë
suaj qëndrimin e palëkundur të të gjithë
shqiptarëve, për t’u bërë theror për
mbrojtjen e kombit tonë, paraqesim sot në
gjykatën tuaj të lartë arsyet e mëposhtme,
të cilat, siç shpresojmë, do të kenë
përkrahjen tuaj.
Madje edhe Greqia, e cila sot kërcënon
një pjesë të rëndësishme të vendit tonë,
e ka të vështirë të justifikojë pretendimet
e saj dhe nuk ka asnjë mbështetje tjetër,
përveç protokollit 13 të Kongresit të
Berlinit.
Besojmë se Europa nuk e ka patur
kurrë qëllimin që të përforcojë Greqinë
në kurriz të Shqipërisë dhe nuk ka ndonjë
dëshirë nga dashuria për helenizmin, që të
arrijë deri aty, sa të bëjë theror një komb,
i cili, ashtu si edhe Greqia, ka dëshirë dhe
të drejtë të jetojë.
Përsa i përket mbrojtjes me bazë të drejtat
historike nga ana tjetër e pretendimeve të
këshillit grek të ministrave, do themi jo,
pasi asnjëherë toka e Shqipërisë nuk u
shkel prej grekëve, si zotërues.
Edhe pse shqiptarët janë më pak të
kulturuar se grekët, shkaku nuk është se
janë më pak të shenjtë dhe pak më të zotë,
për të tërhequr vëmendjen e popujve të
kulturuar, pavarësisht peripecive të fatit,
i cili ishte i shkruar ta vuanim dhe gjithë
luftrave të ashpra, që kanë ndërmarrë
vendet e tjerë kundër vendit tonë, falë
pozicionit të tij gjeografik, megjithatë ne
kemi mbrojtur gjuhën tonë, zakonet tona
dhe akoma më tepër, të gjitha virtytet dhe
të gjitha prirjet, të cilat janë karakteristike
të kombeve malorë.
Faktet e fundit dhe rreziku i zhdukjes
së kombësisë sonë, na kanë forcuar
dashurinë ndaj atdheut tonë, i cili është
aq shumë i dashur tek njerëzit e thjeshtë
dhe kanë zgjuar në malet tanë idenë e
përparimit dhe të kulturës, prej së cilave
nuk ka mënyrë për të mbetur i paprekur
asnjë popull, i cili ka dëshirë të mbrojë
ekzistencën e tij.
Sot populli shqiptar, duke e ndjerë veten
të fuqishëm në të drejtën e tij, i drejtohet
me ndërgjegje Europës dhe u bën thirrje
autoriteteve të lartë të Kombeve, falë të
cilëve dhe vetëm atyre, ekziston edhe
kjo Greqi, për t’u bërë lutje burrave të
Abdyl Frashëri
Në mbrojtje
të Çamërisë
fuqishëm të shteteve, të cilët kanë në duart
e tyre fatin e njerëzimit, që të mos lejojnë
zhdukjen e racës shqiptare.
Sot, e gjithë Shqipëria e ngritur në
këmbë, thërret e dëshpëruar me një zë,
duke shtrirë duart drejt Fuqive, të cilat
ndërmorën punimet e Kongresit. Është
e bindur se Fuqitë e Mëdha, duke patur
tashmë një njohje të plotë të gjendjes,
nuk do të lejojnë zbatimin e një veprimi
të gabuar, preja e të cilit do të jemi ne.
President Wilson,
Executive Mansion,
Washington, D. C.
I beg to inform Your Excellency that Greek irregulars are terrorizing the Albanian
population of Chameria, the unfortunate Albanian region which was unjustly allotted to
Greece by the London Conference of 1912, plundering and murdering indiscriminately,
in order to drive out the Albanians of America protest against these atrocities committed
against a helpless people and hope that Your Excellency will take steps to put an end
to them in the name of humanity and the noble cause of the Allies.
Me mënçurinë e tyre, qeveritë europiane
do të tërhiqen nga kjo përgjegjësi e
madhe, e cila do t’i rëndojë me zhdukjen
e një populli tëtërë dhe historia nuk do
ta shkruajë këtë padrejtësi të madhe të
thithjes së Shqipërisë prej helenizmit.
Jo dhe përsëri jo, sepse vendi ynë, për hir
të qënies në Europë, e cila do të garantojë
ekzistencën e tij, është anëtar aktiv me
kombet që ecin në rrugën e kulturimit,
fqinjët tanë do ta kenë zili për përparimin,
REVEREND NOLI,
President of Vatra
17
Nëse qeveria turke do të
pranojë t’i japë Greqisë
një pjesë të tokave tona, si
Preveza, Arta dhe Janina, të
cilat janë pika strategjike
dhe tregtare të ekzistencës
sonë, sot e në të ardhmen, ne
jemi të vendosur të digjemi
të gjithë në altarin e atdheut
dhe të mos i lëmë Greqisë
veçse një zonë të madhe me
kufoma, prej të cilave do të
ketë rrjedhur gjaku i bijve
tanë, madje edhe atëherë,
nën dritën e zjarrit të shtëpive
tona, në male, ku do të
gjejmë strehë për të penguar
pushtuesit, do të luftojmë
vendosmërisht deri në vdekje.
do të na admirojmë, me ndihmën
mbështetëse të kombeve perëndimorë,
të cilët i admirojmë. Malësorët tanë, të
cilët do të njohin kuptimin e së drejtës
dhe të detyrës, do të jenë mirënjohës ndaj
Gjykatës së Lartë Europiane.
vMadje, edhe nëse qeveria jonë (turke)
do të pranojë t’i japë Greqisë një pjesë të
tokave tona, si Preveza, Arta dhe Janina,
të cilat janë pika strategjike dhe tregtare
të ekzistencës sonë, sot e në të ardhmen,
ne jemi të vendosur të digjemi të gjithë në
altarin e atdheut dhe të mos i lëmë Greqisë
veçse një zonë të madhe me kufoma, prej
të cilave do të ketë rrjedhur gjaku i bijve
tanë, madje edhe atëherë, nën dritën e
zjarrit të shtëpive tona, në male, ku do të
gjejmë strehë për të penguar pushtuesit, do
të luftojmë vendosmërisht deri në vdekje.
Me nderim të thellë ndaj Shkëlqesisë së
Ministrit...
Mustafa Nuri, Qamil, Ahmet Shefki,
Mehmed Vejsel, Mehmet Ali Vrioni, Sabri,
Abdyl Frashëri, Selim, Sheh Hashim,
Rustem Xhelopicari, Skënder Vrioni, Jasin
Pronjo, Sulejman Dino, Dajlan, Mehmed
Nexhip, Adern Fehmi, Mehmet Fehmi,
Xhelal Ahmed, Jusuf Sejko. Abedin
Pronjo, Mustafa Shefqet, Sheh Ibrahim,
Jakup Çapari, Hasan Mahmud, Salih
Mimina, Mehmet Ajdonati, Emin Gusela,
Isa Hysa, Mehmet Çapari, Sadik Karapici.
Mersin Çani, Ahmed Jusuf, Mahmud
Demi, Abaz Sejko, Sheh Habib, Osman
Taka, Hamid Myrto, H. Puho, Hasan Çano,
Ajdin Arif, lsmail Abdyl, Sheh Xhelal,
Ahmed Siri, Nuredin Spatari, Salih, Hasan
Shetki, Rustem Ibrahim, Elmas Pocara,
Osman Vila.
18
Inside Hydra
Eda DERHEMI
T
his is the second year I have traveled to
Greece to study Arvanites, a population
of Albanian origin that has lived in
Greece since the 13-14th century, and in
a few cases still maintains the old Albanian language
they brought with them, the Arvanitika language.
Arvanitika is a dying regional language, neglected and
never officially recognized as a minority in Greece.
Yet, it is a language that I, a native speaker of modern
Albanian, can understand well, and that is spoken
fluently by old speakers of this community in Greece.
Various academic studies show that even though
Arvanites and Arvanitika were extensively spread in
almost every region of Greece, including villages in
Attica, Eubea, Biotia, Morea, they were increasingly
denigrated after the war for independence in the process
of formation of the new Greek nation-state. Greece, a
country of many languages, cultures and ethnicities,
pledged official allegiance to only one language,
history and ethnicity, all strictly and artificially related
to the great ancient Greece. Centuries of intentional
official abandonment have given rise to anti-Arvanitika
(and anti-Arvanites) ideologies enacted not only by
dominant groups, but by the minorities themselves as
well. In the recent decades the Arvanites concealed
their roots and silenced their own language. Their
heroic contribution to the independence of Greece
from Turkey, as a group with clear ethnic features,
was passed unnoticed.  Although this has hurt the state
of Arvanitika language and has significantly shrunk
the centers where the language was once spoken, in
those centers that had survived, until the 1950s, the
language was still spoken in everyday communication
among the generation that is today in their 80s and
90s. Middle-aged speakers who still maintain some
I recognize the names of many
Arvanites in the museum, because their
last names are composites of Albanian
words, like Krieziu, Kriekuqi, Kriebardhi
or Zogu. The families of Miaulis,
Kulurioti, Krieziu, Kundurioti etc, all
very famous families of Arvanites, are
the center of the museum, together
with their well-known ships of the time
which were as symbolic of heroism
during the Greek War of Independence
as their owners were.
form of Arvanitika tell me that their grandparents,
especially the grandmothers, often did not speak
Greek at all, and were monolinguals in Arvanitika.
But in my travels in these last two years, I have visited
small and large communities of Arvanites, not only in
the cities, but also in isolated small communities high
in the mountains, and I have not yet encountered a
community that speaks the language; only individuals
that still maintain it. Even sadder is the sense of shame
among young Arvanites to be identified as Arvanites.
This summer I decided to visit an island that has
historically had an Arvanitika speaking majority, an
island with a very prominent history of contribution to
Qershor 2019, Nr. 10
the Greek war of independence, the island of Hydra.
The heroes of the island are well-known in Greece as
are the Hydra fleets or the sea battles around the island,
but the young Greeks have no idea that all these heroes
were Arvanitika speakers. I have always been struck
by the great similarities between Greeks and Albanians
in their gestures, looks, foods, music, traditional
clothing and culture in general. It is beautiful to see
such similarities with a neighbor, but it is sad to know
that often in the track of history Greeks and Albanians
have seen each other as enemies. The hostilities were
reactivated after the recent massive emigration of
Albanians, especially from agrarian areas, to Greece
after the fall of communism in Albania. This was a new
blow for an Arvanitika that already was dwindling, for
the communities that had already undergone a break
in language transmission, for the linguistic attitudes
among old and young members of Arvanites.
On the boat taking me to Hydra, a Greek old man,
well-dressed and well-educated, sat next to me.  I
was reading a book on the history of the island. The
old man saw that the book was in English and asked
me in English, “You are not Greek?” I said “No.”
“You are a tourist and are going to have a holiday
in Hydra?”  I said I would be there only for one day,
and that I was interested in the history of the island.
The old man was getting more interested every
second. “Are you from England?” he asked me with
a big smile in his face. I said “No. I am Albanian.”
The man paused suddenly and for a few seconds was
saying nothing, just looking at me confused. He said
“Aha… from Alvania” and looked at me again straight
in the eyes as if he wanted a second confirmation about
my origin. I nodded my head smiling and saying “yes”.
The old man stopped talking for a minute just looking
into the air in front of him, and then turned and talked
for the rest of the trip to another Greek passenger on
his other side. I said goodbye to him when I left the
Qershor 2019, Nr. 10 19

boat, but during the two hours trip we exchanged no

other word with each other. Such reactions have been Then I decide to do what I do in every Greek village of Arvanitika origin: walk as
common during my weeks in Greece. Fortunately
I am not hurt from them as an individual, as long as
much as I can, back and forth, to get a feel of the whole place and see whether
I can explain them. But from the case of Arvanitika, the language is used in the village, where, by whom etc., and whether signs of
and other dying languages around the world, I know pride or shame for the origin are noticeable. This is what had happened in my
very well what cultural ethnic hostilities can do to the first hours in the island. And I found absolutely nothing visible: worse than any
languages and their functions.
The ship arrived in Hydra, another gorgeous Greek signs of shame that in fact would be signs of life. Any memory of Arvanitika in
island in the Eastern side of Peloponnese peninsula. Hydra seems to have been wiped out.
Breathless, I enter in the main area of Hydra’s port.
The tiny village that grows like a healthy plant up
the rocks, the white houses and the deep blue sea-sky island of Hydra, some of whom spoke only Arvanitika I spent a few hours and carefully observed every
background shock you like the song of sirens. The at the time of the revolution or even until 50 years ago. I picture, painting and document in every corner of the
tourists usually walk in groups: the American groups recognize the names of many Arvanites in the museum, museum. As I found no trace of the word “Arvanitika”
the noisiest and the most conspicuous of all. I can feel because their last names are composites of Albanian and “Arvanites”, I went around again to make sure I
that being alone is not a normal thing in this island words, like Krieziu, Kriekuqi, Kriebardhi or Zogu. The did not miss anything. Then I went back to the entrance
that is finally accustomed to tourism in the age of families of Miaulis, Kulurioti, Krieziu, Kundurioti etc, of the museum where two young brothers in their early
globalization. The islanders behave carelessly since I am all very famous families of Arvanites, are the center of twenties, smart and outspoken, worked in the ticket and
nothing more than a tourist. They do not know that I can the museum, together with their well-known ships of research office. Since it was not a busy day, I started
construe every single move of their head or eyebrows the time which were as symbolic of heroism during the talking to them. They were university students whose
or smile they give to each other, not at all different from Greek War of Independence as their owners were. parents lived in Hydra, who during summer months
people from the small towns in Albania. And I like it. I also see the beautiful traditional dresses of women worked in the museum.
The beautiful sweet donkeys (or mules… it has been a and costumes of men, paintings with groups of women Both had excellent knowledge about the whereabouts
long time I left my country, so I can no longer tell the around the village spring, under which it is explained of every museum piece. I asked whether there still were
difference) are the first villagers to greet everybody that clearly that people in Hydra were known for particular any Arvanitika speakers in the village, and they said
arrives in this little piece of land fallen from paradise. costumes and customs… but nowhere is it mentioned that nobody today speaks it. I asked whether they were
They are tired and resting in the extreme noon heat of what was “particular” about their costumes and Arvanites, and then added “Arvanites in origin”. The
a sunny day. Once in a while the tourists load them customs. The word “Arvanites” is not written once in younger brother said: well, in that sense, everybody in
with their luggage (or with themselves sometimes) and any of the rooms that make up this museum. I look into Hydra is Arvanites.
follow the donkeys towards their rented villas in the the soft brown eyes of Eleni Krieziu painted by Nikolla “Then, why is it never mentioned in this
higher parts of Hydra. The donkeys behave slavishly, Voko (Krieziu in Albanian means “black haired head”), museum, neither the name of their ethnic group,
without any resistance. At that moment I caught myself who stares into space from a central portrait, and I see nor the language that most of the heroes of this
wishing to be as peaceful and obedient as they were; my something from my two grandmas: Evangjelia, an museum spoke during all their life?”  I asked.
life probably would have been less hectic. Fortunately Albanian of Christian Orthodox faith, and my other “Hmm… In fact… it must have been overlooked…
Hydra is not the most typical touristic village in Greece. grandma Haxhire, an Albanian of Muslim faith, as can they were concentrated in the historical parts,” he
Although touristic, it still gives you some space to be be understood from their names. Why is it so hard to say answered.
alone; it allows you to think, meditate and dream, and in a historical museum concentrated in one particular I did not understand the reasoning, but it was obvious
not just run crazily to fulfill your plan of activities and era, that these people that fought so hard against the that the young man was wondering for the first time
picture taking. Turkish control in those days on which the museum about this question, and was trying to rationalize what
Then I decide to do what I do in every Greek village narrative is centered, belonged to a special ethnicity he had just realized at that moment. I asked them
of Arvanitika origin: walk as much as I can, back and that was not Greek? Why does this element need to whether it was good or bad to be an Arvanites. One
forth, to get a feel of the whole place and see whether be erased from history? If the museum was built by a of them, the younger brother, unlike the older one
the language is used in the village, where, by whom etc., group of school children, I would understand it could be who did not like my questions, was entertained by the
and whether signs of pride or shame for the origin are the innocence of ignorance implied in this gap. But this conversation. He said “not that good.”
noticeable. This is what had happened in my first hours is a serious museum, well curated and maintained by an I said: “Isn’t it strange given that they have such a
in the island. And I found absolutely nothing visible: important state institution. wonderful and eventful history?”
worse than any signs of shame that in fact would be
signs of life. Any memory of Arvanitika in Hydra seems
to have been wiped out. Not only do you not hear the
language anywhere, but the words ‘Arvanitika’ or
‘Arvanites’ are nowhere either. There are many little
squares and streets with poetic and patriotic names, and
I thought I might find a little square named something
like “The Arvanites.” After all, they were well known
in Europe and in Greece, as a distinct ethnic group
extremely active in the Greek War of Independence.
But I find no trace of the name anywhere.
Although Hydra is a very small village, it is lucky
enough to have its own historical museum, “The
Historical Archives Museum of Hydra,” curated by the
Ministry of Education and Religious Affairs of Greece.
In the streets of Hydra, I could not find Arvanitika, the
language that was still spoken in the island till a few
decades ago, but I was sure I would find plenty of data
about the history of Arvanites inside this museum. The
museum is an inviting structure with the architecture
of a rich three-story family house with small corridors
surrounded by normal-sized rooms, and with wooden
stairs. The archives are not shown to the visitors, but
the whole history of the Greek revolutionary war is
there. Eighty percent of the portraits that are shown in
the walls of the museum are famous Arvanites from the
20
He said that he did not know much why it was so,
and why nobody really spoke much about Arvanites. I
mentioned the fact that recently there are a few critical
programs in the main Greek televisions, and some of the
most prominent Greek writers that are trying to break
this long tradition of pretending that Greece is built by
only Greeks and that you all have been Greeks from the
time of Plato. The boy smiled again. I added that I read
that even this museum was started by an Arvanitis, Gjikë
Kuluri, a ship owner who in 1918 donated his house to
the state to become a museum that told the history of his
village and of many brave men from there. I asked the
man: “Do you think Kuluri himself had wished that the
language that he spoke from the day he was born till the
day he died not be mentioned in this museum that tells
his story?”
Then I asked whether there is anything from Arvanitika
language still alive in the island. He said that Arvanitika
is not even a minority language in Greece. I said that the
fact it has never been recognized as a minority language
in Greece, and has never had any institutional care, is
one of the reasons the language is dying so fast, but
it is not a reason for speakers not to use it. But there
were still some expressions used in Arvanitika by all
Qershor 2019, Nr. 10
HYMNO
E Gjergjit Driva ’nka Nidra
Ndë të folurë nidriote
Një yll’ i madh ke dalje, tuti kosmin ke ’ndiçuar,
Tuti sofonjtë e prkopsur me gjisht të kanë dëftuar.
Zonj’ Elenë, tyi të falem: Arbëresh tyi ka lerë.
Arbëria gjithë monnë njerëz të ’mbëdhenj ka nxjerë.
Arbëreshtë penesën ’mb’ emërin tënte të ljevduam,
Ç’ e kanë bërdha ndë zëmer gjithë monnë të paharuam.
Hija e Aristotelit, e Pyrros, edh’ Aleksandrit
’Mbë tyi prëhen, Zonj’ Elenë: shter u dy, tre ljule varrit.
Nidra, patridhza ime, tuti të kanë për mëmë;
Më karave kur’ çajnë dennë, ka mendi nëke të ljënë,
Shumë kopose ke vënë për të çonjesh istorinë,
Tragjikat’, e trimëritë, t’Arbëreshvet ç’ u vinë.
Shënim: - U botua për herë të parë në veprën e Dhimitër
Kamardës “A Dora d’Istria gli Albanesi” në Livorno më
1870. Vepra është një përmbledhje poezish kushtuar Elena
Gjikës. U përshtat në alfabetin e sotëm nga Kristo Sotiri.
the old locals, he added, “and some that even we use
sometimes.” He wrote a list of words and expressions
that he and his brother could remember, some of which
I immediately recognized as profane dialectal insults,
still used in Albania today. The boy said “Some of these
are dirty, and I cannot translate them to you.”  I laughed
and told him to not worry, because I understood those
since I speak Albanian. Then we talked about the rest
of the expressions and the situations in which they
were used. The boy said that the Arvanites used them
when non-Arvanites came to the village, usually to say
things they did not want them to understand or to insult
them. And I asked “When do you use these expressions
today?” The boy answered, “I guess when tourists or
non-locals come to our island.” We laughed again.
I asked him whether he had ever been to Albania. The
boy said no, but that he wanted to go some day. I said
that he should, since it was only a few hours away, and
I joked: “You can even swim from here to Albania.”
I also told him that nowhere else in the Balkans had
I seen such similarities in traditions, behavior, and the
way people looked as between Albanians and Greeks.
If, instead of fighting the language of each other, we
had only embraced them, we would all be bilinguals
now (or probably trilinguals given the widespread use
of Italian and English in the region). And probably we
would have fought less and been able to communicate
much better with each other. We said goodbye laughing,
and I told them that I would be back in Hydra as soon as
I could in the coming years.
Qershor 2019, Nr. 10
Këngë popullore dashurie nga Hidra
Mbledhur nga Karl Reinhold (1850-1860),
transkriptuar nga Ardian Klosi
1. Éa, vashëzo, me mua,
Të të mantënir, si grua;
Éa, vashëzo, me mua,
Të të puth atjé çë dua.
2. Nani, moi, Nani!
Ti të do e ot’ëmë.
Si më préve dérënë,
Si Turku, ç’ë s’pi verënë;
Si më préve ti avlinë,
si Turku, çë s’pi rakinë.
3. Tutti kréshmë të mbëdha
Bashkë fiémë, njeri s’na pa;
Po një plak i malëkuam
Vatt’ e tha, se bashk’ u çuam
Ndë një plaff, ndë një të shtruam.
4. Vashzo, billiezo!
Surtuke-sevdaliezo!
Ng’ai mal, çë russëshe,
Trantafile dukeshe.
5. Lule jé, lule t’a thonë,
Lule jé, për t’ënë Zonë!
6. Perivol me driza shumë,
Anamésa ndai te lumë;
Shkoi m’e bukur’ë e pa,
M’e mira lulezë m’u tha.
7. Lule, moi, lule!
Pond’u u thom û juve?
J-a thom asaj’ kopilesë,
Buzë-trantafilesë.
8. Lule, moi, lule!
Poshtë ndë Magule,
Andéj lânga Piluratë,
Thérdhënë të lidhuratë: -
Kush të mos këcénjë sot,
Míte mot, míte nga smot.
Shënim i Zërit të Çamërisë:
- Sipas Hahn-it (1854) në ishujt Hidra
(Nidrë), Specaj, Poro dhe Salamina
(Kulluri) shqiptarët janë aq të papërzier
saqë atje asnjë grua nuk e kuptonte e
21
9. “Mirë mbrëmë, Kunduriote!
Ishtë vënt, të flëmë sonte?” –
“Ishtë: po s’guco’nj nga mëma,
Se më xë e vién nga mbrëma.
10. More, nusseza e ré!
Dél e ri’ ndë ‘liakoté!
Të të shoh, çë perkë jé,
Të të zë me kathité,
Të të vë ndë robazë,
Të të jap di koqezë!
11. Billiëzo, billiëzo!
Billiëzo, mos më kalés,
Të të mar, të të filéps,
Bukëz, edhe qépëzë,
Pastaj një kuppë vérëzë.
12. Haide ho, e bo, bo, bo!
Thua’më, zonjë! psé ti s’më do.
13. Û të thashë “hai’ të vémi!”
Ti më thashe, “roba s’kemi.”
14. Nash éi, çë lam kupinë Mëmëzo!
Andrioti më luan sinë.
15. Mor’ e ngrëna e déttit!
Ku jéshe kaqë mot?
E nani, çë më erdhe,
Më mblove gjinë lott’.
16. More, ré e zézë!
Çë më siéll kakozézë?
Mos më siéll burrënë,
Çë kam dëshëruarë?
17. Pondë jam û déggë skint,
Çë më taks’në téttë qint?
Pondë jam û déggë sfakë
Çë më ndaitinë nga gratë?
(Ali Pasha)
as nuk dinte të fliste greqishten. Të
dyja kombësitë, thotë ai, banojnë këtu 1. “Kush i shkéli, maletë me r’borë?” 2. Ali Pasha vién nga stani,
prej shekujsh, njëra pranë tjetrës, por “I shkeli Ali Pasha, E zu vaizën’ nga fustani,
janë të veçuara krejtësisht dhe nuk Me klëçënë në dorë.” Ali pasha vién nga pussi,
bëjnë shkëmbime martesash. E zu vaizn’ edh’ e puthi.
22 REKLAMA Qershor 2019, Nr. 10

Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM

Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM

Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM
Qershor 2019, Nr. 10 REKLAMA 23
24 Qershor 2019, Nr. 10

Sot Çamëria hapi sytë. Sot ky vend i bukur, një nga

gurët më të çmuar të kurorës së Shqipërisë, zuri të
lëvizë dhe të zgjohet. Ç’ kopsht i rrallë mund të bëhet
Çamëria, kur të punohet dhe të ndërtohet, me kujdes
dhe me rregull! Dhe si mund t’ ua lëmë grekëve një
pjesë të tillë të Shqipërisë.
Faik Konica

Fati i Shqiptarëve të provincës së Çamerisë, provincë

e aneksuar prej Greqisë nuk ndryshon nga ai i
kosovarëve. S’është veçse një ribotim i tragjedisë në tri
akte: ç’pasurim, ç’përngulje, ç’farosje.
Imzot Noli

Nuk është vetëm detyra e çamëve të kërkojnë

Çamërinë, por e çdo shqiptari, kudo ku gjendet, se
Çamëria është e jona, e gjithë shqiptarëve, është pjesë
atdheut tonë të dashur e të ëmbël.
Musa Demi

Çamëria është një nga vëndet e Shqipërisë më pjellore,

është një nga diamantet e shkëlqyera të kurorës të
fronit shqiptar. Çamëria është, ka qenë dhe do të jetë
përgjithmonë Shqipëri.
Bahri Omari

I have toured Southern Albania and I found the major

population unmistakably Albanian. I also toured the
Janina district in Greece – called South Epirus by
the Greeks [called Chameria by the Albanians] – and
found that population also, in my opinion, predominatly
Albanian. If a plebiscite is held in Southern Albania, as
some suggest, undoubtedly a vote should be taken in
South Epirus.
Charles C. Hart

Mendohet se shumica e grekëve sot nuk vuan nga

ndjenja e fajit, që duhet të rrjedhë si rezultat i “pastrimit
etnik” të shqiptarëve çamë. Ata nuk pranojnë asnjë
argument për dëbimin me dhunë të shqiptarëve,
duke “harruar” të kaluarën, dhe akoma më keq duke
u përpjekur që këtë problem të rëndë ta kalojnë me
një ofensivë kundër shqiptarëve në lidhje me “pakicën
greke” në Shqipëri.
Sami Repishti

Çamëria bën pjesë në një nga hartat më të dhimbshme
të Europës, atë që ka njohur shpërnguljen. Është një
hartë për të cilën flitet me kujdes, për të mos nxitur
acarime të reja, në këtë botë të shqetësuar. Ndërkaq,
heshtjet, gjithashtu mund të acarojnë, ndoshta me keq.
Ismail Kadare
Çështja çame është çështje e të gjithë shqiptarëve
kudo janë ata. Çështja çame duhet të jetë preokupim i
vazhdueshëm politik e diplomatik i shtetit shqiptar, derisa
të bëhet çështje me të cilën do të merren edhe institucionet
ndërkombëtare, në të vërtetë derisa të zgjidhet.
Rexhep Qosja
The word “Chameria” is synonymous with tragedy. It
means “burnings, slayings at one’s doorstep, tears,
misery, terror and torture, young men tied up with barbed
wire and thrown into prison, bloodied old men, women
and children; families driven out of their homes into exile”.
Peter Prifti

FATMIR TERZIU
EDHE GURËT NËN LUMË PIKOJNË GJAK

Ende gurgullimat e Lumit të Fëmijëve janë veshëve të botës Ca njolla gjaku kur nuk u fshinë nën lumë Dhe kënga pastaj oshëtin Gjirit të Prevezës
Lumit Kalamai, që u shndërrua në lumë lotësh Si tufa lulëkuqesh përflaken ditën Maleve krenare gri e flokëthinjur
Lumit që i rrijnë qindra krenari kurorëgjelbërta sipër kokës Dhe kur tërë Çamëria është disi në gjumë Deri sa nata lëshon kthetrat e së zezës
Lumi që ende ka nder nurin e moçëm rrethues e joshës. Ata ngrenë kokat të lëshojnë dritën. Dhe drita është gati duke ikur.

Lumi Kalamai, ka mbetur dëshmitar i zjarrtë... Një këngë Çame ka kohë që s’pushon Refren i një kohe të gjatë
Ai është i zgjuar, kurrë nuk fle lumi Aty anës lumit durimtar, Lumit Kalamai Kjo këngë e Lumit plak
Mban strukur historinë e popullit Kryelartë Ka kohë që mijëra zemra mallkojnë Që dirigjohet me ditë e me natë
Në çdo kthenajë e në çdo sjellnajë që koha i pruni. ‘Djallin’ që nga vatra shekullore i largoi. Aty ku edhe gurët nën lumë pikojnë gjak…