MASTER

NEGA TIVE
NO. 93-81292-20
 MICROFILMED 1993

COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES/NEW YORK

as part of the
"Foundations of Western Civilization Preservation Project*

Funded by the
NATIONAL ENDOWMENT FOR THE HUMANITIES

Reproductions may not be made without permission from

Columbia University Library
 COPYRIGHT STATEMENT
The copyright law of the United States - Title 17 United
States Code - concerns the making of photocopies or
other reproductions of copyrighted material.

Under certain conditions specified inthe law, libraries and

archives are authorized to furnish a photocopy or other
reproduction. One of these specified conditions is that the
photocopy or other reproduction is not to be "used for any
purpose other than private study, scholarship, or
research." If a user makes a request for, or later uses, a
photocopy or reproductlon for purposes in excess of "fair
use," that user may be liable for copyrlght infringement.

This institution reserves the right to refuse to accept a

copy order if, in its judgement, fulfillment of the order
would involve violation of the copyright law.
A UTHOR:
FRANKE, KARL

TITLE:

DE OVIDII FASTORUM
FONTIBUS CAPITA...
PLACE'
HALIS SAXONUM
DA TE:
1909
 Master Negative #

COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES

PRESERVATION DEPARTMENT

BIBLIOGRAPHIC MICROFORM TARCF.T

Original Material as Filmed - Existing Bibliographic Record

^^^m^mmfnim

870D
Z8
V.3 Franke, Carl, 1886-
I

De Ovidii Fastoruin fontibuo capita tria, dic-

Eertatio.. .quan. . .scripsit Carolus Franke.
.

Halis Saxonum, vaschan, 1909.

|

70 p. 22 cm.
f

Thesis. Halle. I

Vol. oC theses.

28988
O
Restrictions on Use:

TECHNICAL MICROFORM DATA

FILM SIZE: _35_<!A^ REDUCTION RATIO: 7-6^^
IMAGE PLACEMENT: Lf^ tt^ IB UB ^
DATE FILMED: ^JJmI^:^. INITIALS ofl.^.
FILMEDBY: RESEARCH PUBLJCATIONS. INC WOODBRIDGE. CT
 c

Association for information and Image IManagement

IIOOWayneAvenue. Suite 1100.
Silver Spring, Maryland 20910
301/587-8202

Centimeter
1 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 14 15 mm
II \m lili^lilliilUUUiillU
^'''' '' iiliiii Lin iiiliiiiliiiilin iiiiliiiiiiiiiliii iilmjljiiili JJI lUJ
TTT I TT T T M I I I T TTT

Inches l^ ||2.8 2.5

1.0
2.2
63

to

TT |4.0 2.0
u.
l.l •i u
liibU

1.8

1.25 1.4 1.6

MPNUFRCTURED TO fillM STfiNDORDS

BY fiPPLIED IMfiGE, INC.
 Vv^

DE OVIDII FASTORDM FONTIDDS

CAFITA TRIA

DISSERTATIO INAUGURALIS PHILOLOGICA

tej

QUAM
CONSENSU ET AUCTORITATE
AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS
7;?.

IN

ACADEMIA FRIDERICIANA HALENSI CUM VITEBERGENSI

CONSOCIATA

AD SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES

RITE CAPESSENDOS

SCRIPSIT

CAROLUS FRANKE
HILDESIENSIS

fft~

HALIS SAXONUM
TYPI8 WISCHANI ET BURKHARDTI
MDCCCCIX

i-'i$
 I

DE HAC DISSERTATIONE PROBANDA

AD PHILOSOPHORUM ORDINEM RETTUUT
GEORGIUS WISSOWA DIS MANIBUS PARENTUM
SACRUM

Examen rigorosum habitum est die III. mens. Febr. a 1909.

\
i

I
Praefatio.

Quin Ovidius in fastorum opere condendo fastos

publicos populi
Romani a C. lulio Caesare ordinatos tam-
quam fundamentum totius carminis usurpasset, viris
doctis, qui in fontibus fastorum Ovidianorum investi-
gandis versati sunt, numquam dubium fuit. Quod cla-
rissime elucet ex opinionibus et Rudolphi
Merkelii, qni
in prolegomeniseditionis fastorum (Berolini
1841 Lllsqq.) p.
demonstrare studuit Ovidium pro fundamento
posuisse
fastos Maffeianorum, quos vocant, quam
simillimos, et
Hermanni Winther, qui in libello, qui inscribitur
De
fastis Verrii Flacci ab Ovidio adhihitis (Berolini 1885)
Verrii fastos ab Ovidio usurpatos esse probare conatus
est. Quo magis iure meritoque mireris, quod nemo
adhuc omnes fastos anni luliani lapidibus incisos,
qui
ad nos pervenerunt, adcuratius in comparationem
vocavit.
Quod examen, cum ad adnotationum, quae in fastis
exstant, delectum attineat, sine dubio
secernendum
est ab
eo, ex quibus fontibus Ovidius doctrinam et ad
sacra et
ad antiquitates spectantem desumpserit. Ad
hos fontes
indagandos viam quaerendi bene monstravit
Hermannus
Winther, qui magnum concentum animadvertit,
qui inter-
cedit inter Ovidii fastos et reliquias fastorum
libri a
Verrio Flacco compositi. Quemadmodum autem Verrii
\ fastorum liber ab Ovidio adhibitus sit, usque ad
hoc tempus
non satis exploratum est, cum Wintherus fastorum
doc-
trinam apud alios auctores traditam in Ovidii
et Verrii
doctrina comparanda omnino neglexerit et
eas partes
carminis Ovidiani, quae a Verrii fastorum
commentario
 — 2 - — 3 —
certe alienae sunt, ad eundem fontem deduxerit. Quae hemerologiis a poeta usurpatis omnino neglexerunt, ut
cum ita sint, eam ratiocinationis hac disputatione
viam in primus observavit V. C. Georgius Wissowa, qui in Ana-
nobis ingrediendam esse censeo, ut Ovidii adnotationum lectis Romanis topographicis de Wintheri libello ita
cx depromptarum delectu cum hemerologiis lapi-
fastis iudicat: Nam cum Hermannus Winther hene demonstraverit
dibus incisis comparando primum quaeramus, utrum Ovidium exscripsisse librum fastorum a Verrio Flacco
Ovidius unum solum an comphiria fastorum exemplaria compositum, tamen iusto plura huic fonti tribuit nimiusque
in usum vocaverit, deinde autem inquiramus, quem- I
fuit in aliis auctoribus excludendis ; qui ut Varronem
admodum fastorum commentarium a Verrio Flacco com- nisi intercedente Verrio ab Ovidio adhibitum esse in-
positum adhibuerit, denique quos ad fontes fastorum doc- luria negavit, ita de compluribus fastorum exemplaribus
trina, quae in hoc fastorum Hbro non legebatur, revo- a poeta in usum vocatis ne movit quidem quaestionem,
canda sit quamquam sunt, quae recte explicari nequ^ant, nisi Ovi-
dium diversa diversae aetatis hemerologia inspexisse et
in
unum consarcinavisse sumimus. ^)
Idem vir doctissimus, cum id duobus exemplis acute
Caput L inlustraverit, nobis egregie viam ratiocinationis indicavit
ad hanc fontium investigationis partem absolvendam.
Ovidius se in fastorum opere condendo fastos in- Ut
hanc de hemerologiis ab Ovidio usurpatis quaestionem
spexisse, ipse compluribus locis indicat, quorum nonnuUos
expediamus, eae Ovidii adnotationes, quas ex fastis de-
adferre satishabeo. ^) Fast II 7
sumpsit, cum fastis lapidibus incisis quam adcuratissime
Idem sacra cano signataque tempora fastis.
comparandae sunt Viginti fastorum imperatorum aetate
I 289 sq. lapidibus incisorum, quos Theodorus Mommsen in
C. I. Iv.
Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis, 1 2 p. 205 sqq. egregie edidit atque inlustravit, postremo
sacravere patres hac duo templa die. autem Georgius Wissowa adcuratissime perscrutatus est,2)
Propter hos versus et Ovidii fastorum indolem, fastos Venusinos, EsquiHnos, Caeretanos, Maffeianos,
Prae-
quippe qui simili modo, quo hemerologia lapidibus incisa, nestinos, Vaticanos, Amiterninos cum Ovidianis
compara-
instructi sint, Ovidii fastorum fontium investigatores sibi turus sum, quippe quorum fragmenta ad priores sex menses
persuaserunt ab Ovidio unum solum calendarium usur- ab Ovidio in carmine tractatos pertineant Priusquam
patum esse, Merkehus Maffeianarum similes,
tabulas autem ad ipsam comparationem accedamus, paucis dicen-
contra Wintherus Verrii Flacci fastos, quorum fragmeuta dum est de tempore, quo singula hemerologia concepta
praebent fasti Praenestini, cum fasti Ovidiani ad Prae- sint Examinemus igitur, quid hucusque viri docti de
nestinos propius accedant, quam ad Maffeianos. Qui viri fastorum aetate determinanda observaverint Primus de
docti, etsi fastos anni luliani ab Ovidio adhibitos esse hac re disputavit ipse fastorum editor Theodorus Mommsen,
pro certo habuerunt, lamen quaestionem de compluribus
1) G. Wissowa, Ges. Abhandlungen zur rom. Religions- u.
') Omnes locos, quibus Ovidius hunc fontem commemorat, Stadtgeschichte p. 271.
invenis apud Wintherum 1. c. p. 4 sqq. coUectos. 2) Pauly-Wissowa, Realencyklopadie VI p. 2015 sqq.
 — 5 —
qui in C L. I^ p. 206 sq. haec fastorura tempora misque Georgius Wissowai) sententiam ab Aemilio
I. Aust^)
definivit:
prolatam, qui suspicatur posse eam fastorum
Praenesti-
1. Cal. Esquilinum ante 738 u. c. = 16 a. C. norum adnotationem, quae ad aedem Castoris pertinet,
a
2. Cal. Caeretanum post 745 u. c. =9 a. C. secunda manu additam esse eamque referri ad aedem
3. Cal. Venusinum post 738 u. c. = 16 a. C. Castoris a Tiberio a. 759 refectam summo iure abiece-
4. Cal. Maffeianum intra 746—757 u. c. = 8 C— 4 C.
a. p.
runt, ex adnotationis forma Verrii fastos ante annum
5. Cal. Praenestinum intra 757 — 763 u. c.=4 — 10 C. p.
759 absolutos fuisse concluditur. Ita enim ratioci-
6. Cal. Vaticanum post 738 u. c. = 16 a. C.
nabiraur: Cum in fastis
Praenestinis natales templorum
Cal. Amiterninum post 773 =: 20 p. C.
duobus diversis raodis adnotari Aemilius Aust 1.
7. u. c. c. p. 42 sq.
acute intellexerit, aut ita, ut legiraus ad
Aetatem Esquilinorum et Venusinorum
fastorum Kalendas Martias
/un[o\m Lucinae E{s\quiliis, quod eo die aedis eius
Mommseno adcuratius definivit Georgius Wissowa in Ana- [dedica^a
est et ad lan. 1 \Aescu-\lapio Vediovi
lectis Romanis topographicis 1. c. p. 276, qui Mommsenum in insula, quo natales,
qui heraerologii terapore celebrabantur,
redarguens fastos Esquilinos Minervae natalem ad lun. 19 significantur, aut
simi^WciiQr Arti/icum dies, [quod Minervae]
adnotantes post a. 738, fastos Venusinos eundem natalem aedis in Aventino
€0 die est \dedicata\ quod adnotationura genus
omittentes ante hunc annum conceptos esse luculenter spectat
ad natales abolitos, quorura taraen raeraoria
ostendit. Quod si qui quaerunt, cui aetati fasti Praenestini non oranino
interiit, adnotatio autera ad lan. 27 adscripta acd{is
vel Verrii Flacci sint adsignandi, iis hoc respondendum
Castoris et Po\llucis dedicat[a est]
est,hoc loco non id agi, quando fasti Praenestini lapidibus secundara forraara spe-
cieraque praebeat, inde intellegitur natalera Castoris
sed quo tempore fastorum volumen, quod ab
incisi sint, et
Pollucis in fastis Praenestinis adnotatura inter
Ovidio inspectum esse infra demonstrabitur et cuius abolitos
nuraerandura esse.3) Talis enira adnotatio in fastis
epitoma in fastis Praenestinis exstat, a Verrio Flacco Praene-
stinis certe nobis non occurreret, si eo terapore, quo fasti
compositum sit. In hoc Verrii fastorum libro septem
compositi sunt, aedis Castoris a Tiberio iam
adnotationes a Mommseno in C. I. L. I^ p. 206 enumeratas refecta esset,
quod anno 759 u. c. factum esse compertura
non exstitisse, quae in fastis Praenestinis post tabulas haberaus.
lara ergo dubiura non est, quin fasti
incisas litteris diversis secunda manu additae sunt, iam Praen. ante a. 759
u. c. zz: 6 p. C. scripti sint.
per se manifestum est. Inter adnotationes autem prima Itaque Verrii fastos intra
manu incisas atque e fastorum libro descriptas temporum
annos 757-759
u. c. 4-6 p. =
conceptos esse con- C
stat. lara
deinceps ad ipsara fastorura comparationera
indicia nulla nos ducunt ultra annum 757.
accedaraus, quara ita instituemus, ut
hunc annum conceptos esse inde
Verrii fastos post primura natales
teraplorum inter se conferamus, quidque inde
colligitur, quod in fastis Praenestinis pauca verba ser- deveniat
lucis exara ineraus. Tura ad feriarura publicarura com-
vata snnt, quae ad Tiberium ab Augusto hoc anno ad-
optatum pertinent. Ut Verrii fastos post annum 757 con- ') Analecta Romana topographica c. p. 273.
1.

ceptos esse constat, ita ante annum 759 absolutos esse 2) E Aust, De aedibus sacris populi Romani inde a primis
probatur. Postquam enira Theodorus Mommsen *) impri- hberae rei publicae temporibus usque ad Augusti imperatoris
aetatem Romae conditis, Marpurgi 1889 p. 43 adn. 1.

1) C. I. L. n p. 206. 3) Cf. Wissowa 1. c. p. 272 sq.

1
 6 - 7 —
*e

<i>

CQ

CQ

O^ <u
(/3

co Si o w a>
(«
—
CQ
—c o
o
C C 5« u
.C co > «5
Sz:3 Cu .S "cO CQ
<1>
c
O. 3 — co
CJ
S >
.ss*^ CQ *c3
CO CA (/) (U (U 2 *- c
S o
1 I

<L)
co 3.SC -r- CT'
(/)
o o .£ > •- bo (In
u V9 ca C
(U oni
V
U
o»
. (U

Vi

co
c« .C
I I <u
a>
CQ

a O .

a
a ca Ui
0,0
.'o
a>
t.4
co C
C—
co
tf} -« 3 .
co

co
co .i, O)
.«-' «C
:5 s •c 2 V U co
.^:^ c(j cA
c/}
> -c .S.5
CA
1-4
co
B S co —
co
:^
co co
3 U-i u
<u § co
CO ^ -
a>
co

(34 (U
ti^
CQ

«0
o co
CA
co tf>
« C a>
c ii
iS o 3 c c« ii rc o 2 « O)
o, -2
co
Ji E
c/)
3 o
a>
=3
co

• t-1
co
o 3 «*-
CA
co
:§
c
=2
o
O co CO

c
^CO

t^
U-E
c S
^
.5 cd o -o E U
Ui
a U CO 1; cA •=
Cfl
•*- CT3 3 O; •:::

> -2
co E CO E —
(0 t: ;c-3 CO W3 C« CO co co Ei5
CA .S c
"^ cO -«-< O
co
C ^
<u a> & c
co
-c k.1
CO
coE c« Qj a> .»»
3
cd (/}
CO
X t: "S c co
cfl
'g 4; cx
•r co
o
(rt
3 o^.S o 3 co
O o
co
^CQ
o t:
i:
-iS X .5
•S J (/} CO
C/3

co
04
c E ^ co ^u ;S .S
u
OQ
T3 5 ^ «J tS o; ^ a>
CA
<u
U
U o CO
a ^ > £
O)
I CQ
a>
X
c 30
co .:z
c
3—
CJ
1-1
co

C/3
O) oi »— c:
H
1

co
CQ

^ ^^rOcot^'—
^ «— «-^ ' C^J
1 lOcot^'— '
t^ Oi
.—
»—11—^
co
lO co
r-H _ ^ ^
co
(M
a> co
CS
00 1—I
_ ^^ 10 10
(N
«— »-H CO 10
J3 CQ co
a>
 < •

•»«
— 8 9
c c o
G 3 C E t ««
c 3 ^ C
O e
co E
CQ
E parationem transeamus. Restat denique, ut reliquas Ovidii
"c
1 c»
c > c« V3 Cfl
<u
JD fastorum adnotationes, quas poeta ex fastis desumpsit,
< < E
ad fontem revocemus.
C In tabulis a me
05
o
propositis quarum prima exhibetur
p. 6 sqq. ad sinistram omnes
^^J
CQ locos, quos Ovidius ex fastis
> recepit, conscripsi, adnotationes
autem fastorum lapidibus
incisorum aetatem singulorum hemerologiorum secutus
c
M enumeravi. li dies, quibus signum — adscriptum est, in
<u
•
c:
<u calendariis traditi sunt, sed notatione carent, quibus nil
CQ «

t^
0, adpictum est, in fastis non iam leguntur.
Quicunque hos Ovidii aedium sacrarum natales cum
hemerologiis lapidibus incisis vocaverit in comparationem,
'5
*C8 facere non poterit, quin intellegat poetam trium aedium
OJ
w^
4^
sacrarum et dedicationes primarias et refectiones comme-
CQ
CJ morare. Minervae Aventinensis aedis natalem vetustum i)
ab Ovidio ad diem Mart. 19 indicatum, in fastis Praene-
1

c stinis ad eundem diem adscriptum invenis, ita tamen,

>
*5 < C/)
3 X
.— i-i ut ex adnotationis forma cognascatur hunc primarium
c o c 2
CO
c 1 1 1
Minervae Aventinensis natalem ipso hemerologii Praene-
£ stini tempore iam aboHtum fuisse^). In fastis Caeretanis
c O co
<g3 et Vaticanis
§ U desideratur, in Esquilinis et Amiterninis
o certe non fuit adnotatus, quippe qui ad diem lun. 19
"o -2 ^E
"5
--• -C
1 eiusdem aedis diem natalicium recentiorem adnotent
n CQ
crt
3 >2 G
3 u 1 1
c
co C
J2 £P 1
CQ
Cum autem illud sacrificium Minervae in Aventino die
C c s
> CA li 2S e lun. 19 factum, quod fasti Esquilini et Amiternini prae-
c "c3
3 3 £2 •n
•3
bent, etiam in fastis Ovidianis (VI 728) notetur, inde Wisso-
0*
o S wa in Analectis Romanis topographicis 1. c. p. 272 sqq.
•n
O •3
O
ca 3 O ;p iure collegit, a poeta compluiia
* VB^ O *C
c Jf
3 fastorum exemplaria
fl
.O 03
O </)
a
C
H "eS
CU
•2
>
B inspecta esse, cum in uno calendario unum solum
aJ
2 O c Ix eius-
o o
o. ^> <u
> 3 g C CC co
tf»
dem aedis natalem invenire posset.3)
C/3
c o c <V
*«*.

c < C V)
3 3 Idem sequitur ex
c cd ca
1 o ca C
duobus
o :s -2 c CQ
>
Z3 <u
c
B s
co
c *3 C/J
natalibus aedis Larum publicorum in summa
3
co
c«
C o
"5,
c«
>
Um
3
co 2 C/5
eo
<U
a 3
Cl
sacra via positae in Ovidii fastis notatis, ut Georgius
3 o 3 <U
t:
o
c
o
c £ '5,
CQ
X
u. U 1 1) Cf. Wissowa, Analecta Rom. topographica 271
J* 1. c. sq.
£1.
2) Cf. E. Aust 1. c. p. 42 sq.
C30 r— ^ ^ CO
^
(Ji o t^ t- o
'"' t— '"' '^ CvJ S c^ CM
<7>
CS eo 3) Cf. Wissowa 1. c. p. 270.
c :: & X ft R c: f» R R R K
 ~ 10 — — 11 —
Wissowa 277 sq. docet.
1. c. p. Natalem recentiorem tractatos spectantes nos docent. Quod poeta versus fast.

aedis Larum ab Ovidio VI 791 sq. traditum certe in III 835 sqq. falso ad sacellum Minervae Captae in Caelio
fastis Praenestinis, Vaticanis, Amiterninis legeremus, nisi situm rettulit, non aliter explicari potest, ut Wissowa
ante hunc diem essent mutilati. Sed vetustum eius- 1. c. 277 acute animadvertit, nisi ita, ut poeta in
p.

dem natalem a poeta ad diem Mai. 1 in fonte

aedis hemerologio quodam Quinquatrus Minervae natalem esse
lectum^) praebent hemerologium Venusinum et Esquili- legerit et veriloquia, quae apud alium auctorem de Minerva

num, ita ut inde recte conicias poetam duo hemero- Capta invenerat, ad hanc Minervam rettulerit, cum in
logia in usum convertisse, cum in uno fonte unum hemerologiis natales sacellorum omnino adnotari non
tantummodo sacrificium adscriptum reperire posset. soleant. Adnotationem igitur ad Minervae natalem ve-
Exstat denique tertium duorum eiusdera aedis nata- tustiorem spectantem poeta non in hemerologio quodam
lium ab Ovidio traditorum exemplum, quo haec sen- legit, cui haec explicatio similiter adpicta erat atque hodie

tentia confirmetur. Aedis enim Quirini vetustae natalis fasti Esquilini et Amiternini servant addito aedis loco
in fastis Ovidianis ad diem lun. 29, refectae ad diem Minervae in Aventino^ sed in fastis, quibus illud sacrifi-
Febr. 17 commemoratur.3) in vetusto sacrificio indicando cium simpliciter tertio casu Minervae adnotatum fuit^
ad lun. 29 poeta consentit cum hemerologio Venusino quae adnotationis forma saepissime nobis in fastis Ve-
omnium vetustissimo, cum Esquilinum hemerologiaque nusinis et Caeretanis obviam fit. Contra ex Ovidii versi-
recentiora de hoc natali sileant. Contra eiusdem aedis bus, quibus secundam Minervae Aventinensis dedicationem
instauratae diem ad Febr. 17 praebent praeter Ovidium circumscripsit (fast. VI 728)
et fasti Caeretani et Praenestini.'*) Ovidiura autem dedi- coepit Aventina Pallas in arce coli
cationes primarias in hemerologio quodam vetustiore, id sequitur, poetam eandem uberiorem adnotationem legisse,
secundas ex recentiore deprompsisse sua sponte patet. quam praebent fasti Esquilini et Amiterninii) Mi^iervae
In his diversae aetatis hemerologiis ab Ovidio inspectis in Aventino.

natales templorum duobus diversis modis adnotati fuisse Quod idem in eis quoque Ovidii versibus observa-
videntur, ut poetae versus ad tres templorum natales supra tur, qui ad duas aedis Larum publicorum dedicationes
spectant. Etenim ut Ovidius V 129 sqq. Kalendis Maiis
^) Ovidii vv. VI 791 sq. ad lun. 27 ad aedis Larum ab Larum praestitum arae dudum abolitae, cuius natalis in
Augusto intra annos 18 a. C. — 3 p. C. refectae dedicationem fastis certe omnino non adnotatus fuit, mentionem faceret,
pertinere Wissowa 1. c. p. 277 argumentis luculentis demonstravit.
eo commotus est, quod in calendario quodam dativum
2) Ovidium ad Mai. 1 in fonte non natalem arae Larum
solum Laribus aedis loco non significato legebat, qualem
praestitum, sed aedis Larum natalem vetustum legisse Wissowa
c. 277 sq. acute perspexit. ex superstitibus hemerologiis Venusini praebent. Ab his
1. p.
Fastorum vv. VI 795 sq. ad lun. 29 ad vetustam Qui-
3) versibus Ovidius fast VI 791 ad lun. 27
rini templi dedicationem pertinere, II 511 sq. ad Febr. 17 ad Lucifero subeunte Lares delubra tulerunt
restitutionem eiusdem aedis ab Augusto a. 738 susceptam Wissowa
docta multa corona manu,
hic, ubi fit
Ges. Abhandl. p. 144 sqq. demonstravit.
*) Nuperrime novum calendarii Praenestini fragmentum in-
ubi natalem Larum posteriorem commemorat, eo differt,
ventum est, quod ad diem Febr. 17 spectat et de Quirini aedis quod locum aedis adcurate addidit. Itaque poetam in
dedicatione agit. Cf, Notizie degli scavi 1904 p. 396 sqq.
») Cf. Wissowa 1. c. p. 274,
 — 12 - — 13 —
hemerologio recentiore talem fere explicationem Lartbus April. 23 Veneri Erucinae ad portam Collinam IV 871
tn summa sacra via invenisse certum est. Eadem fere Mai. 15 Mercurius ad circum maximum V 669
ratione fastorum versus ad Quirini aedis dedicationes lun. 1 lunoni Monetae in arce VI 183
pertinentes inter se discrepant. Versus, qui ad natalem lun. 3 Bellonae in circo Flaminio VI 199
vetustum spectant fast VI 795 sq. ad lun. 29 lun. 4 Herculi Magno Custodi in circo Flaminio VI 209
Tot restant de mense dies, quot nomina Parcis, lun. 5 Dio Fidio in colle VI 213
cum data sunt trabeae templa, Quirine, tuae lun. 11 Matri Matutae in foro boario VI 479
aedis locum omittunt, qui ad natalem posteriorem pertinent lun. 24 Forti Fortunae trans Tiberim VI 773
II 511-12 ad Febr. 17 Mart. 19 Minervae III 835
templa deo fiunt; collis quoque dictus ab illo est,
April. 1 Veneri Verticordiae IV 133
et referunt certi sacra paterna dies
April. 13 lovi Victori IV 621
collem Quirinalem commemorant.
April. 13 Libertati IV 623 1)
Quae cum ita sint, quaestione dignum videtur esse, Mai. 1 Laribus V 129
quales fastorum adnotationes Ovidius in omnibus versibus
componendis legerit, qui ad reliqua templorum sacrificia
Mai. 25 Fortunae publicae V 729
lun. 8 Menti VI 241
spectant. Atque primum ei versus examinandi sunt, qui lun. 13 lovi Invicto VI 650
de templorum natalibus liberae rei publicae aetate ante lun. Summano VI 729
20
annum 738 u. c. in fastos receptis agunt. Ante hunc enim lun. 29 Quirino VI 795
annum fasti vetustiores ab Ovidio inspecti concepti erant, Contra omnes fere natales aedium sacrarum Augusti
cum natalem recentiorem aedis Quirini anno 738 refectae aetate post a. 738 dedicatarum et refectarum locis
additis
certe non adnotarent. In his natalibus indicandis poeta
commemorantur, ita ut poetam has adnotationum formas
partim locum aedis addidit partim omisit, ita ut eum in in fonte legisse apertum sit:
fonte has adnotationes legisse certum sit:
lan. 11 luturnae in campo I 463
lan. 1 Aesculapio in insula I 291 lan. 16 Concordiae ad forum I 637
lan. 1 Vediovi in insula I 293
lan. 27 Castori ad forum I 705
Febr. 1 lunoni Sospitae ad forum holitorium II 55 ^)
Febr. 17 Quirino in colle II 511
Febr. 13 Fauno in insula II 193 Mai. 1 Bonae Deae sub saxo V 147
Mart. 1 lunoni Lucinae Esquiliis III 245
lun. 1 Marti extra portam Capenam VI 191
Mart. 7 Vediovi inter duos lucos III 429
lun. 1 Tempestatibus ad portam Capenam VI 193
Mart. 31 Lunae in Aventino III 883 lun. 11 Fortunae in foro boario VI 569
April. 5 Fortunae Publicae Citeriori in colle IV 375 lun. 11 Concordiae in porticu Liviae VI 637
lun. 19 Minervae in Aventino VI 728
^) Ovidii errorem, qui vv. II 55 sq. : Principio mensis Phrygiae
contermina Matri Sospita deliibris dicitur aucta novis ad templum lun. 27 lovi Statori in Palatio VI 791
lunonis Sospitae in Palatio sitae spectare videtur, Wissowa, Religion lun. 27 Laribus in sacra via VI 791
und Kultus der Romer p. 1 1 7 adn. 9 inde ortum esse probabile
reddidit, quod poeta Magnam Matrem cum Matre Matuta ^) Ovidium adnotationem Libertati falso explicatam ad
confudit.
atrium Libertatis rettulisse Wissowa 1. c. p. 275 cognovit.
 - l^ - — 15 —
Cum Ovidius in omnibus his natalibus templorum de aedibus liberae rei publicae aetate conditis in fastis ve-
Augusti refectorum et conditorum indicandis ad-
aetate tustioribusVenusinorum et Caeretanorum similibus, ad-
curate aedis locum addiderit, casu vel poetae neglegentia notationes autem ad templa Augusti aetate dedicata et
factum esse arbitror, ut in uno exemplo ab hac regula dis- refecta spectantes in hemerologio recentiore Amiternini
cedat. Nam in eis versibus, quibus Herculis Musarum aedis vel Praenestini simili legerit.
in circo Flaminio a L. Marcio Philippo instauratae natalem Quod ad templorum natalium delectum ab Ovidio
VI 797 sqq.), aedis locum non posuit. Tabellae
tradit (fast. in propositum attinet, hae dedicationes aedium
fastis

igitur supra p. 12 sq. propositae docent natales temploruji sacrarum desiderantur: prima dedicatio aedis lovis Statoris
liberae rei publicae aetate conditorum in Ovidii fastorum in Palatio ad lan. 13, natales aedium Concordiae in arce

fonte partim aedis loco significato, partim omisso adpictos ad Febr. 5, Cereris Liberi Liberae ad circum maximum
fuisse, omnes autem dies natalicios aedium Augusti im- ad April. 19, Palis ad April. 21, Florae ad circum maximum
peratoris aetate refectarum et conditarum uberiorem no- ad April. 28, Martis Invicti ad Mai. 14. Natalis vetustior
tationis formam prae se tulisse. Cum vero quaesiveris, aedis Cereris Liberi Liberae, quem praeter Ovidium fasti
quemadmodum hemerologia lapidibus incisa adhuc Esquilini et Caeretani non praebent, ne in vetustiore
superstitia natales aedium sacrarum adnotent, facile tibi quidem hemerologio ab Ovidio inspecto perscriptus esse
occurret fastos Venusinos et Caeretanos utramque ad- potuit, cum hoc templum iam anno 723 31 igni dirutum =
notationis formam praebere, contra in fastis Praenestinis,^) esse constet, fastos autem vetustiores ab Ovidio usurpatos
Amiterninis, Vallensibus nusquam aedium loca desiderari. demum post a. 734 =: 20 conceptos esse infra comprobaturus
Fasti Venusini: Mai. 4 Florae. Mai. 14 Marti Invict[p),
sim. Quod Ovidius natalem eiusdem aedis eodem die anni
Mai. 15 Mercur(io), Mai. 21 Vediovi. Mai. 25 Fortun(ae) 17 p. C. a Tiberio refectae omisit, non mirum est, cum
Frim(igeniae) in col(le). lun. 1 lunoni Monet(ae).
fasti Ovidiani certe ante hunc annum compositi sint.

lun. 3 Bcllon(ae) in circ(o) Flam(inio), lun. 5 Dio Fidio Natalem vetustiorem lovis Statoris in Palatio et in fastis
Praenestinis omissum, quem, quamquam hemerologiorum
in colle e. q. s.
testimonio non constat, tamen in idus lanuarias incidisse
Fasti Caeretani: Mart. 31 Lunae. April. 23 Veneri,
scimus,^) iam hemerologii vetustioris Ovidiani tempore
Febr. 17 Quirino in colle. Mai. 25 Fortunae p. p. R. Q,
in colle Quirin(ali).
aboHtum fuisse vix crediderim, sed pro certo affirmari
Fasti Praenestini: lan. 1 [Aescii\lapio^ Vediovi in insula,
nequit. Idem valet de priore die natalicio Florae, qui ad
April. 28 in fastis Ovidianis et Caeretanis desideratur, cum
Febr. 5 Concordiae in arce. Mart. 1 Iu7i\6\ni Lucinae
ex fastorum Praenestinorum adnotationis forma cogno-
E\s\quiliis e. q. s.
scamus eo tempore, quo calendarium Praenestinum lapi-
Fasti Amiternini: lun. 19 Minervae in Aventino. lun. 20
dibus incidebatur, hunc primarium Florae natalem iam
Summano in circ(o) ?naxim{o). e. q. s.
abolitum fuisse. Quin autem natales aedium Concordiae
Quas hemerologiorum adnotationes cum Ovidianis
in arce ad Febr. Palis-^) ad April. Martis Invicti ad
comparanti vix dubium esse potest, quin poeta adnotationes 5, 21,

*) Cf. Wissowa, Religion und Kultus der Romer p. 108.

^) earum aedium loca desiderantur,
In fastis Praen, non nisi E. Aust, de aedib. sacris p. 45.
quae ipso hemerologii tempore iam dirutae erant. *) De Palis sacrificio cf. Wissowal. c.p. 165. E. Aust 1. c.p.46.
 — 16 —
— 17 —
diem Mai. U
hemerologii scriptoris culpa autpoetae ipsius
neglegentia in Ovidii fastis desiderentur, omnino
dubitari usum vocatum minorem natalium delectum praebuerit,
nequit. Etenim natalis aedis Concordiae in arce sitae in quam fasti recentiores ab eodem poeta inspecti, vix quis-
fastis Praenestinis ad nonas Febr. (Febr. 5), Martis Invicti quam in dubitationem vocabit, cum etiam in hemerologiis
in fastis Venusinis ad diem Mai. 14 adscripti lapidibus incisis idem accidisse observetur. Omnium fasto-
sunt. Ut
vero Palis sacrificium et a hemerologio
Caeretano absit rum parcissimi in natalibus indicandis sunt fasti Maffei-
e ratione hemerologii ab Ovidio adhibiti ani, qui nullum nisi natalem aedis Mentis in Capitolio
explicari potest.
conlocatae ad lun. 8 adscribunt, his paulo pleniorem
Cum sacrificium lovis Statoris (lan. 13) in ferias
nataliura delectum praebent fasti Tusculani, multo ma-
lovis, Palis in Palilia (April. 21) inciderent,
fortasse in illo numerum tradunt fasti Venusini.
iorem sacrificiorum
vetustiore hemerologio ab Ovidio inspecto,
quod in nata-
libus indicandis partim aedium loca omisisse
Inter omnia denique hemerologia natalibus templorum
supra exposui,
indicandis excellunt fasti Praenestini et Amiternini. Habe-
ad lan. 13 dativus /om\ ad April. 21 Pah' adscriptus
ita ut poeta discernere non posset,
fuit|
mus ergo aliud argumentum, quo Ovidium diversa hemero-
utrum illae adnotationes
ad ferias publicas inlustrandas
logia in usum vocasse ut credamus adducimur.
an ad templorum sacrificia
pertinerent. Nam similia exempla hemerologia lapidibus lam restat, ut causas indagemus, cur Ovidius in

templorum natalibus indicandis ab hemerologiis super-

incisa adhuc superstitia nobis praebent.
Velut fasti Pin-
ciani ad diem Aug. 23, quo Volcanalium stitibus discrepet. lovis Invicti natalem a Nasone ad idus
feriae celebra-
bantur, tertium solum casum Volcano, fasti lun. (lun. 13) traditum et ex hemerologio vetustiore de-
Tusculani ad
idus lunias (lun. 13) lovi sacras sumptum in fastis Venusinis non adscriptura invenis, ita
dativum lovi adnotant
nec diiudicari potest, utrum hae adnotationes ut inde recte conici liceat, hunc diera natalicium fastorum
pro feriae cum
Volcano et feriae lovi, quales feriarum explicationes Venusinorum aetate iam abolitura fuisse, praesertira
in
multis fastis occurrunt, scriptae sint, iidem fasti reliquos natales templorum adcurate adnotent.
an pro templorum
sacrificiis Volcano in Dedicationes secundae aediura Bonae deae sub saxo (Mai. 1),
circo Flaminio et lovi Invicto in
Palatio, ^) Martis extra portara Capenara (Iun.l),Terapestatura(Iun.l),
Fortunae in foro boario (lun. 11), Concordiae in porticu
At templorum post annum 738 u. c. Augusti im- Palatio (lun. 27), Her-
Liviae (lun. 11), lovis Statoris in
peratoris aetate dedicatorum et refectorum natalium ne
culis Musarum in circo Flaminio (lun. 30) ab Ovidio ex
unum quidem apud Ovidium desiderari constat.*)
fastis iunioribus deproraptae ob eara rera in fastis Venu-
sinis et Esquilinis omittuntur, quod ipso horum
Quin igitur hemerologium vetustius ab Ovidio fastorum
in
tempore natales aboliti neque iara hae aedes sacrae ab
Augusto refectae erant.

Cura vero Verrii quoque fasti natales posteri^

1) Cf. Wissowa, Realencyklopaedie VI p. 2022 sq.
ores luturnaei) (ad diera lan. 11), Castoris ad
Dedicationem aedis Magnae Matris in Palatio sitae ab
2)

Augusto refectae poeta cum paulo ante ad priraam

Megalesium
diem commemoravisset, ad April. 10 suo iure
omittere ^
ootuit
(fast. IV 347). ») Wintheri coniectura 1. c. p. 13 natalem luturnae in fastis
Praen. sed postea evanuisse omni fundamento caret.
exstitisse,
 « •

- 18 - 19 —
forum») (ad lau. 27), Concordiae ad forum^) n CA .M co
(ad lau. 16) c 3
C
•=5 .C —
ab Ovidio commemoratos praetermittaut, «.«
O.^
inde efficitur §E c ^-
Nasonem omnes recentiores templorum natales ex hemero- i
<
logio quodam Praenestino recentiore
desumpsisse. Ad eos-
dem fastos recentiores sacrum lani, Concordiae,
Salutis,
o ^
c
Pacis a. 10 a. C. institutum, quod apud cd
u
Ovidium solum ad
Mart.30 occurrit (fast.III 881 sq.), sine dubio co .2 E
revocandum est. > xa (u
.«
In ab Ovidio memoratis cum hemerologiis
feriis H5=
«4-4

super-
stitibus comparandis nil nisi eas ferias respicio, quae sub CQ
(/>
<u
CQ w» ^ co
T3
=*
C
03 «-*

o 3'C 3 S =5 O.C c«
Caesare dictatore et Augusto imperatore fastis co c 4-« --»
crt co
'^
S «»
adiectae sunt, .5i ~ (u
feriis anni Romanorum vetustissimi, "O "O
quae omnes «0
ca o)
3 3 o 2 O
fe «»
r-
2
O, <U
d»
w
infastis et ca O»

lapidibus incisis et Ovidianis <^O. t;5 o

eadem fere ratione indicantur, o;
> O» .-
> js
neglectis, cum ad rem a nobis tractandam nihil ex eis lucis co 03
c E
deveniat. Ferias autem a Caesare inde dictatore et deinde sub .2
"53
^S
e« 3><j
c«
•o c«

3 S E
imperatoribus in fastos relatas, quarumtabulam X S I I I
exhibetp.l9, 3-t: X
duobus diversis modis in hemerologiis adnotari,
si diligenter
<§o.
ea perlegeris, non te praeteribit.3) o
Velut fasti Praenestini f— Cy
n,
-«.ij

C .2 c«
et Caeretani hanc uberiorem adnotationis formam praebent: o.Ei2 *c co o
co w co «^ CO CO T3 ca
= -S^
«3 Cl, o ca-o t: o o»
Fasti Praen. lan. 30 Feriae ex s. c, quo{d *c: 3 o 03
X
O,
:g cu-o
eo\ die ara O)
Cd
co I I

<L» iS
Pacis Augusta[e in campo] Martio dedicata
est Druso et
U < ««.2
^
u > 4»
•-> CO
Crispino co{s\ Febr. 5 Feriae ex s, c, quod eo die im-
perator Caesar Augustus ponti/ex max
a senatu populo^ 3
cr
que Romano pater patriae appellatus. e. I I I

q. s.
Fasti Caeret. Mart. 17 Fer{iae) q{uod) e(o)
d(ie) C. Caes(ar)
co
vic(it) tn Hisp(anid) ult{eriore). 3
Mart. 27 Fer\iae) quod eo C I

dte C Caesar vic(it) Alexand(reae) e. q. s. >

I I

Contra fasti Maffeiani et Antiates nil nisi rem ipsam E I

I
03
co
«0 3 c«
tradunt, di es vero feriatos esse non commemorant: co
fO
CQ
E O.
ca
sz .E^ .51;
•o CJ
1) Ovidium vv. I 705-708 ad aedem Castoris instauratam re- E-i ca <u S
spicere, ipse satis manifesto indicat
> •o -2:5
w. 707 sq. O co
ca
o. 3 ^
>^
co "0
Fratribus illa deis fratres de gente deorum
TJ
cc co
3
ci-E
co
|a o
I I I

t-l co :;3
circa luturnae composuere lacus. c/>
.2
co 3 CA
3 3i2
Falso igitur Wintherus 13 restitutionem ab Ovidio memo-
I. c. p. b«
O
--• •a
3 3 CJ •o
ratam ad pnmariam dedicationem, quae in Cal.
Praen. exstat, rettulit.
< >
QJ
<
2) Adnotatio in fastis Praen. ad
hunc diem tradita secunda (O
manu exarata est. 01 o u:)
CD CN (£>
00
(N
(N
.-'
CO
CS
co
(N
(N

3) Cf. Wissowa, Realencyklopaedie VI e

ea za
p. 2022. CCJ o» co
O. 15
<

—cS'
 20 — — 21 —
in fonte legisset, scilicet Feriae ex s. quod eo die aedi-
c,
Fasti Maffeiani Mart. 6 JIoc die Caes(ar) pontif(ex)
cula Martis in Capitolio dedicata Sed poetae error
est.
maxim[us) /actus est. Mart. 27 Hoc die Caesar Alexan-
nostro quidem arbitrio aliter explicari non potest, nisi ut
d{ream) recepit. e. q. s.
Ovidium hanc fere breviorem adnotationem Hoc die
Fasti Antiates lul. 4 [Ara PJacis August{ae) fcjon-
stitut(a). lul. 12 Divi Iul(i) natalis. Aug. 9 Divus lulius aedicula Martis dedicata est vidisse statuamus.

Phars(ali) vicit. e. q. s. In omnibus vero reliquis feriis, quae Augusti im-

Quae adnotationum formae cum Nasonis versibus, peratoris aetate institutae sunt, indicandis Ovidius ube-

qui ad ferias post a. 44 a. C. in fastos receptas pertinent, \ riorem adnotationis formam, quae in fastis Caeretanis,

conferendae sunt, ut diiudicetur, quales feriarum adno- Praenestinis, Vaticanis, Amiterninis occurrit, adcurate ver-
tationes Ovidius in fontibus legerit. sibus circumscripsit dies feriatos esse monens.

1) Fastorum vv. IV 377 sqq. ad April. 6:

1) Fast. I 709 ad lan. 80
Tertia lux (memini) ludis erat, ac mihi quidam Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram.
spectanti senior continuusque loco
*Haec' ait *illa dies, Libycis qua Caesar in oris I 719 sqq.
perfida magnanimi contudit arma lubae' Tura, sacerdotes, pacalibus addite flammis,
cum diem hanc Caesaris victoriam feri-
April. 6 propter albaque percussa victima fronte cadat
atum esse non tradant, certe ad adnotationem non fastorum utquedomus, quae praestat eam, cumpace perennet,
Praenestinorum, sed Maffeianorum similem referendi sunt, ad pia propensos vota rogate deos.
scilicet Hoc die C. Caesar in A/rica lubam vicit.
Cf. fasti Praen. ad lan. 30:
2) Idem iudicandum esse censeo de vv. V 549 sqq. ad
Feriae ex s. c, quo[d eo] die ara Pacis Augusta[e in
Mai. 12
campo] Martio dedicata est.
Fallor,an arma sonant? non fallimur, arma sonabant:
Mars venit et veniens bellica signa dedit. 119 sqq. ad Febr. 5
2) Fast. II
Ultor ad ipse suos caelo descendit honores
Nunc mihi mille sonos, quoque est memoratus Achilles,
templaque in Augusto conspicienda foro,
vellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
quos poeta falso ad aedem Martis Ultoris in foro Augusti sacras alterno pectine nonas:
dum canimus
kalendis Aug. anni 752 —
2 dedicatam rettulit, cum hoc
maximus hic fastis accumulator honos ....
die a. 734 =
20 aediculam Martis in Capitolio sitam ab
Sancte pa' patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
Augusto consecratam esse aliis testimoniis constet. ^) Quem hoc dedimus nos nomen, eques.
hoc dc . t, tibi
in errorem poeta certe non incidisset, si similem adno-
tationis formam, qualem fasti Praenestini aliique praebent Cf. fasti Praen. ad Febr. 5:
Feriae ex s.c, quod eo die imperator Caesar Augustus
1) Cf. Mommsen C. I. L. I^ p. 318. Wissowa, Religion und pontifex maximus trib. potest. XXI cos. XIII a senatu
Kultus der Romer p. 133. 378. Jordan, Topographie der Stadt
populoque Romano pater patriae appellatus.
Rom I 2, 443 sq.
 — 22 — 23 —
3) Fast. III 415 sqq. ad Mart. 6 lapidibus incisa adnotant, inter se comparanti facile occurret
Sextus ubi Oceano clivosum scandit Olympum Ovidium has quattuor feriarum adnotationes in hemero-
Phoebus et alatis aethera carpit equis, logiis superstitibus traditas omisisse fastis publicis certe
quisquis ades castaeque colis penetralia Vestae, prius adscriptas, quam fastorum exemplaria ab Ovidio in
gratare Iliacis turaque pone focis. usum vocata concepta sunt: adnotationem in fastis Prae-
Caesaris innumeris, quos maluit ille mereri, nestinis ad lan. 29 traditam, quae quid in singulis rebus
accessit titub*s pontificalis honor. significet ignoramus, ferias [propter victorias, quae apud
Cf. fasti Praen.
ad Mart. 6: Mundam et apud Alexandriam reportatae sunt, institutas

Fer[iae ex s. c, quod eo die] imp. Caesar August.
pont, mfaxim. factus est Quirijnio et Valgio cos.
4) Fast. IV 949 sqq. ad April. 28
Aufer Vesta diem! cognati Vesta recepta est
limine. sic iusti constituere patres.
Phoebus habet partem, Vestae pars altera
quod superest illis, tertius ipse tenet.
Cf. fasti Praen. ad April. 28:
Feriae ex s. c, quod eo die [aediculja et [ara]
Vestae
in domu imp. Caesaris Augu[sti pojntif. ma[ximi] dedi-
catast Quirinio et Valgio cos.
Quod igitur feriarum adnotationes ab Ovidio lectae
tantopere inter se differunt, inde nostra sententia de
duo-
bus diversis fastorum exemplaribus a poeta inspectis,
supra ex templorum natalibus effecimus, confirmatur.
Explicationes et ad victoriam apud Thapsum repor-
tatam, quae a. 710 =
44 in fastos recepta est, et ad aedi-
culam Martis in Capitolio a. 7i^4=: 20 dedicatam spectantes
ex fastis vetustioribus desumptasesse, quattuor vero reliquas
feriarum adnotationes de Augusto pontifice maximo
facto
(742 = 12), de dedicatione aediculae Vestae in Palatio
(742=: 12), de ara Pacis Augustae dedicata (745 de
Augusto patre patriae appellato (752 =
hemerologio
2) in
recentiore ab Ovidio usurpato adpictas fuisse
statuamus
necesse est. Feriarum publicarum sub Caesare
dictatore
et Augusto imperatore in fastos publicos
p. R. receptarum
delectum, quem fasti Ovidiani praebent et hemerologia
et anno 44 a. C. fastis adscriptas, adnotationem ad Tiberium
ab Augusto adoptatum pertinentem anno 4 p. C. in fastos
receptam. Quas ferias publicas poeta aut consulto neglexit
aut neglegentia praetermisit aut ob eam rem commeraorare
non poterat, quod in hemerologiis non erant perscriptae.
Praeter eas, de quibus supra diximus, adnotationes
cessit, natalium templorum et feriarum explanatorias imperatorum
aetate memorabiliaquaedam ad imperatorisimprimis domum
pertinentia coepta sunt fastis inferri, quae in tabula p. 24
proponuntur. Quarum adnotationumduas tantum cum solis
fastis Praenestinis comparare licet, cum in fastis antiqui-
oribus non iam exstent, recentiora autera heraerologia ad hos
dies non servata sint. Ad idus lan. (lan. 13) (fast. I 587 sqq.)
poeta tradit Caesari Octaviano et cognomen Augusto et coro-
quam nam quernam pro potestate senatui populoque Romano red-
dita decretam esse. A fastis Praenestinis eadem adnotantibus
ea re tantum differt, ut id, quod Verrii explicatio ad lan. 16
tradit, Octavianum nomen Augusti accepisse, ad idus
lanuarias (lan. 13) rettulerit. Cur poeta adnotationem ad
lan. 13 adscriptam cuni ea, quam pauio infra ad lan. 16 in
fonte legit, coniunxerit, iam Wintherus *) recte intellexit res
his adnotationibus traditas artissime inter se coniunctas
= 9),
esse monens. Addere poterat Augustum imperatorem ipsum
in Monumento Ancyrano 6, 16 sqq. has res eodem ordine,
quo Ovidiura enuraerare: Quo pro merito fneo senatu\s
consulto Augustus appe^llatus sum et laureis postes aedium
mearum v\estiti puhlice coro?iaq\ue civica super ianuam
1) H. Winther l. c. p. 19.
 — 24
~ 25 —
Reliquae fastonim adnotationes
ob eam rem consulto a poeta neglectas esse coniciat,
Fasti Ovidiani Praenestini
quod primus fastorum liber non ad Augustum, sed ad
Germanicum scriptus facile adnotationibus ad lan. 13
sit,
lan. 7 Imperator Caesar Augustus
VII vir epulonum creatus est. traditis refellitur, quae ad eundem imperatorem Augustum
spectant.
12 Debellavit imperator Caesar
Augustus. Augustus Ti. Cae- Explicationes, quae ad pugnam apud forum Gallorum
sarem es (?) commissam (April. 14) et C. lulii Caesaris mortem (Mart. 15)

Luta[tius ?] id in non pertinent, fortasse ex fastis vetustioribus fluxerunt, quam-

13 . . . . . . . .

al . . . (res ignota) quam quo anno hemerologia recepta sint ignotum est.
in
Corona querna Reliquae autem adnotationes, cum certe Augusti demum
13 Octaviano cognoraen Au- Corona querna
aetate fastis adscriptae sint, ex eodem recentiore hemerologio
gusto datum est.

16 Octaviano cognomen Augusto derivandae sunt, in quo poetam omnes templorum natales
datum est. et ferias publicas Augusti aetate fastis adscriptas invenisse

17 Pontifices augures XV viri etc. supra exposuimus. Num vero Romanorum victoriae et
numini Augusti victumas clades, quae ad tempora antiquiora spectant, ab Ovidio ad
immolant. dies lun. 9. 11. 22. 23 indicatae ex hemerologiis fluxerint,

n 17 quod Ti. Caesar

Felicitati, plane incertum cum hberae rei publicae aetate
est, simi-
aram Augusto patri dedicavit. lium adnotationum unam tantum in fastos relatam esse

Mart. 15 Mors C. lulii Caesaris compertum habeamus, dico diem Alliensem, qui in fastis

Amiterninis et Antiatibus ad lul. 18 legitur, quattuor autem

April. 1 Pugna ad forum Gallorum
commissa Ovidii adnotationum neque in hemerologiis neque apud
« 16 Octaviano praenomen Im- fastorum scriptores ulla mentio fiat.
peratori datum est. | Postquam supra Ovidium fastorum adnotationes
meam fixa est. Nihilominus autem cavendum est, ne liberae rei publicae aetate in fastos receptas ex hemero-
logio vetustiore, imperatoria aetate fastis adscriptas e
propter hunc concentum fortuitum, qui inter Ovidium et
calendario recentiore desumpsisse ostendimus, iam relin-
Verrii fastos intercedit, cum Winthero has Ovidii fastorum
adnotationes ex Verrii fastis petitas esse statuamus, cum quitur, ut hemerologiorum aetatem adcuratius definiamus.
similes adscriptiones etiam in aliis hemerologiis, ut in Quod ad calendarium vetustius attinet, in eo perscriptae
fastis Antiatibus, occurrant. Huc quod Ovidius
accedit, erant feriae propter victoriam apud Thapsum reportatam
die April. 6 anni 710 =: 44 institutae et dedicatio aedi-
quinque alias adnotationes ad imperatorem Augustum
pertinentes, quas fasti Praenestini ad dies lan. 7. 12. 13 culae Martis in Capitolio sitae a. 734 = 20 ad Mai. 12

16. 17 adnotant, plane neglexit, ita ut Verrius plures ad- in fastos relata. Ergo hemerologium antiquius ab Ovidio
notationes fastis adiunxisse videatur, quam in hemerologiis in usum vocatum post annum 734 =
20 conceptum est.
ab Ovidio usurpatis exstiterunt. Wintherus autem, qui Cum vero in isdem fastis natales vetusti aedium Minervae
hanc discrepantiam eo toUere conatur,^) ut has explication es in Aventino ad Mart. 19, Larum in sacra via ad Mai. 1,

1) H. Winther 1. c. p. 15. Quirini in colle ad lun. 29 adscripti fuerint, inde recte

 - 26 - — 27 —
efficias harum aedium postquam primus Fulvius Ursinus a. 1577 de mense Fe-
instaurationes in
hemerologio illo
non exstitisse. Aedes Quirini in colle anno 738 zzz 16, bruario particulam edidit Praeneste inventam, quae quo
Minervae in Aventino post annum 738 =: 16 deinde pervenerit ignoratur,
a. 1771 prodierunt ibidem
1), Larum
Publicorum in sacra via intra 738 et 756 2) refectae sunt. complures reliquiae mensium lanuarii, Martii, Aprilis,
Fasti igitur, cum vetustum sacrificium Quirini ad lun. Decembris. Primus haec frustula edidit Petrus Franciscus
29
Fogginius libro, qui titulum exhibet Fastorum anni Ro-
commemoraverint, certe ante annum 738 16, quo aedes — mani a Verrio Flacco ordinatorum reliquiae ex marmorea-
Quirini refecta est, concepti sunt.
Simillima ratione aetas
hemerologii recentioris ab Ovidio usurpati determinatur. rum tabularum fragmentis Praeneste nuper effossis collectae et
Accedunt Verrii Flacci opermn fragmenta omnia
Quod cum natales aedium luturnae p. a. 759 6 p. C, = illustratae.
quae exstant ac fasti Romani singuloru^n mensium ex hac-
Castoris a. 759 z=z 6 p. C, Concordiae ad forum
a!
763 =
10 p. C
in fastos receptos praebuerit, certe post
tenus repertis calendariis marmoreis inter se conlatis ex-

annum 763 = 10 p. C compositum est. Ex Verrii autem

pressi (Romae 1779). Postremo autem fasti Praenestini
a Theodoro Mommseno in primo volumine C I. L. (ed. 2)
fastis, quos intra annos 4 p. C —
6 p. C conceptos esse
optime descripti et restituti et commentariis diurnis
supra exposuimus, Ovidius fastorum adnotationes non
desumpsit. ingeniose inlustrati sunt. Huc accedunt pauca frustula,
quae nuperrime Praeneste inventa in Notizie degli scavi
1897, 41. 1904, 393 sqq. edita invenis.
Hemerologium in foro Praenestino a Verrio Flacco
publicatum esse Suetonius tradit de grammat. et rhetor.
Capuf !I.
c. 17 Statuam habet Praeneste Verrius Flaccus) in in-
(sc.
1. feriore fori parte circa hemicyclium, in quo fastos a se or-
Fastorum commentarium a Verrio Flacco clarissimo dinatos et marmoreo parieti incisos publicarat. Cuius Sue-
Augusti aetatis grammatico compositum esse luculentis tonii non ignarus Fogginius marraorum fastis
testimonii
argumentis comprobari potest, etsi neque librariorum cura inscriptorum fragmenta re vera Verrii fastos esse suspi-
nobis traditus est neque apud fastorum scriptores catus est. Sed cum locus ille, ubi fragmenta Fogginiana
citatur.
Exstat enim inter hemerologia lapidibus incisa
unum prodierunt, ab oppido antiquo monti imposito circa XX
exemplum, fastos dico Praenestinos, quibus praeter stadia abesset, Fogginii sententia ad verba Suetonii, qui
ea, quae maioribus litteris exarata in hemicyclium
omnibus calen- non
nimis longe a foro Praenestino afuisse
dariis leguntur, non solum adnotationes ad testatur, vix quadrare videbatur, quamquam Mommsenus
ferias, sacri-
ficiasimiliaque spectantes adscriptae sunt, quae magna in priore editione
primi voluminis corporis inscriptionum
ex parte in aliis quoque fastis inveniuntur, sed etiam harum Latinarum^), memoriam Suetonianam arte interpretandi
adnotationum explicationes doctae, quae in his solis fastis ad fragmenta reperta referre studuit. Effossiones demum
occurrunt. Quorum fastorum reliquias satis amplas ad a. 1864 denuo eodem loco, quo saeculo superiore
fastorum
nos pervenisse satis notum est. Harum enim tabularum, fragmenta reperta erant, institutae demonstraverunt ta-

1) Cf. Wissowa, Ges. Abhandl. p. 276.

2) Cf. Wissowa 1) C. L L. I p. 311.
1. c. p. 277.
 - 28 - - 29 —
bulas marmoreas non loco antiquo repertas, sed ex
illas libro ipso, sed ex eiusdem auctoris libris de verborum
foro Praenestino postea in illum locum asportatas esse, significatu, ubi certe eandem rem protulit^), fluxisse veri-
ita ut hodie omnino dubitari nequeat, quin Fasti a Fog- simillimum est, cum a Macrobio in his operis partibus
ginio in lucem editi ipsi Verriani sint.^) Ottonis Hirsch- Suetonium compilatum esse apertum sit^), qui praeter
feldi autem sententia^), qui Tranquilli verba non ad fastos Varronem Verrii libros de verborum significatu in usum
Praenestinos, sed ad consulum fastos Romae a Verrio convertit, tamen fortasse ex fastis in libros de significatione
Flacco publicatos pertinere probare conatus est, iam nemini verborum transsumpti sunt, ita ut ad Monimseni coniectu-
adridet, postquam eam iure refutavit loannes Vahlenus,^) ram confirmandam nihilominus alicuius momenti sint.
\i
lam vero Mommsenus luculentis argumentis nos Henrici Willers igitur opinioni^), qui illa de Suetonio
edocuit fastos Praenestinos e commentario Verrii Flacci, Macrobii auctore sententia Mommsenum refellere conatur,
quem antea de feriis sacrisque composuerat, excerptos non quod faveat. lam vero hunc Verrii fastorum
est,
esse.4) Quam opinionem protulit vir doctissimus nisus librum fontem esse Ovidiani carminis primus coniecit
et his Macrobii locis 8at. I 10, 7: Duodecimo vero (Kal. Hermannus Winther, quippe qui magnum inter Verrii
lan.) feriae sunt divae Angeroniae, cui pontifices in sacello et Ovidii doctrinam concentum detexerit. Quae sen-
Volupiae sacruni faciunt. quam Verrius Ftaccus Angeroniam tentia a Winthero prolata, etsi plerorumque virorum
dici aity quod angores ac sollicitudines animorum propitiata doctorum plausum tulit^), non recto talo stare mihi
depellat lulius Modestiis ideo sacrificari h^iic deae videtur, cum Wintherus sine dubio huic fonti nimis
dicit, quod populzis Romanus morbo qui angina dicitur multum tribuerit Verrii fastos solum Ovidii fontem esse
praemisso voto sit liberatus et Sat. I 12, 14: Ab his omnibus statuens aliis auctoribus exclusis.^) Multas enim Festi
mensem Aprilem dici merito credendum est, quasi Aperilem, Paulique glossas e Verrii libris de verborum significatione
stcutapud Athenienses av^Eoxr\qi(hv idem mensis vocatur ab excerptas a fastis certe alienas, quae cum Ovidio quodam-
eo quod hoc tempore cuncta non tamen 7iegat fiorescant.
Verrius Flaccus hoc ut matronae
die postea constitutu7?i, 1) Cf. H. Willers, De Verrio Flacco glossarum interprete
disputatio critica (Halis 1898) p. 38.
Veneri sacrum facerent, cuius rei causam, quia huic loco non
2) Cf. G. Wissowa, De Macrobii Saturnaliorum fontibus capita
convenit, praetereundum est^ quos e Verrii fastorum commen- 22—26.
tria, diss. Vratisl. 1880 p.
tario depromptos esse censuit, et nonnullis fastorum Prae- H. Willers 1. c. p. 38 sqq.
3)

nestinorum explicationibus (ad Mart. 23 et ad April. 1), 4) F. Leo, Deutsche Literaturzeitung 1887 p. 1806. M.
quas ita comparatas esse intellexit, ut non a Verrio ipso Schanz, Rom. Literaturgeschichte II 1 p. 215. Th. Litt, De Verrii
Flacci et Cornelii Labeonis fastorum libris (Bonnae 1904). Contra
scriptas, sed male ex scriptis eius excerptas esse sumendum
H. Peter, Ovids Fasten I p. 17 adn. 1 et H. Willemsen, De Varro-
sit. 5) Etsi illos Macrobii locos non e Verrii fastorum nianae doctrinae apud fastorum scriptores vestigiis (Bonnae 1906)
p. 27 sqq. Wintheri coniecturam plane repudiaverunt. Cf. etiam
*) Cf. Mommsen, C. I. L. I 2 p. 230. Vahlen, Opusc. academ. P. Wessner, Berliner philol. Wochenschrift 1907 No. 3 p. 70 sqq.
I 44 sqq. et No. 4 101 sqq.
p.
2) Hermae vol. IX p. 103 sqq. 5) R. Ehwald, Jahresbericht iiber die Fortschritte der
Cf.
3) Vahlen 1. c. p. 42 sqq. klassischen Altertumswissenschaft XLIII p. 168 sqq. G. V/issowa,
*) C. I. L. 12 p. 285. Analecta Romana topographica 1. c. p. 271. E. Samter, Quaestiones
5) Cf. Mommsen C. I. L. 12 p. 313 et 314. Varronianae, diss. Berol. 1891 p. 46,
 - 30
- 31 -
inodo consentirent, illi deperdito fastoruni libro quondam
inhaesisse sibi persuasit fastorum doctrina apud alios scri- Fulvius et lunius Varro
(Censor. d. d. n. Cincius (d. 1. 1.VI 33—34.
ptores tradita omnino in comparationem non vocata. Quod Verrius Flaccus (Macrob. I, 12, Censor. d. d. n.
22, 9. Varro d. 1. 1.
si ita priusquam quomodo Ovidius Verrii fastorum
est,
VI 33 sq.)
12. 18. 30) 22, 10. Macrob I
librum exscripserit inquiramus, aliam quaestionem absol- 12, 13)
vamus necesse est, quaenam Verrius Flaccus eadem vel
a) Fasti Praenestini:
simili ratione protulerit in libris de significatione verborum
et in fastis.Quali et quanta doctrina Verrii fasti adornati lannarins a lano lanuarius a lano lanuarius a lano
fuerint quaerenti respondent fasti Praenestini, in quibus Martius a Latinorum Martius a Marte patre MartiusaMarte Martius non
a Mar-
singulis mensibus mensium nominum veriloquia praemissa, Marte vel quod Marti Romuli deo bellandi te patre Romuli,
singulis diebus explicationes doctae ad dierum nomina hoc mense sacrificatur
sedadeobellandi
notasque, ad ferias publicas, ad sacrificia pertinentes adiectae Aprilis a Venere vel ab Venere matre
Aprilis a Apriiis ab ape- Aprilis non ab
suut. Quae omnia quo modo Verrius in libris de fastis et de aperiendo Romuli riendo Aphrodite, sed ab
verboriim significatione explicaverit nunc examinandum est. aperiendo
b) Festus:
De mensium nominibus explanationes Verrium in
librisde fastis et de verborum significatione similiter p.85 Februarius afebruis Februarius a dis inferis Februarius non a dis
vel a lunone februata
proposuisse non possumus non animadvertere, cum Verrii inferis, sed a febmo
veriloquia cum Fulvii Nobilioris, lunii Gracchani, Cincii, |p. 134 Maius a maioribus Maius a maioribus Maius a Maia Maius a maioribus
')
Varronis conferimus. vel a Maia uxoreVolcani
Quibus veriloquiis, quae p. 31 exhibentur, inter se com- [p.l34IIuniusaiunioribus lunius a iunioribus lunius a lunone lunius a iunioribus
paratis facile adparet Verrium in fastis et apud Festuni ean- p.lOBjIunius a lunone
I
dem explicandi rationem secutum esse, utpote qui omnia men- de significatione verborum multo fusius tractavisse, hoc
sium nomina a dis derivet et aliud veriloquium addat, cum
exemplum demonstrat Cum in fastis Praen. ad dies
Fulvius, lunius, Cincius aba nomina a deorum nominibus du-
lan. 2. 6. 14 nil nisi hos dies religiosos vel
vitiosos
cenda, alia aliter explicanda esse censeant, Varro horum gram-
esse sit, Gellius V 17 nobis tradidit
adnotatum Verrium
maticorum explicationes partim acceperit partim reiecerit. de significatione verborum de eadem re tam co-
in libris
Itaque inde colligere licet Verrium eadem veriloquia pro- piosam explicationem protulisse, ut in fastis, quippe qui ad
tulisse in fastis et in libris
de significatu verborum. Neque singulos dies interpretatiouibus adornati fuerint, nullo
aliter iudicandum esse censeo de dierum notis, quas ipsas modo exstitisse possit. Quod ad feriarum et sacrificiorum
apud Festum allatas reperis, cum alii fastorum scriptores,
velut Varro d. 1. 1. VI 30, non notas, sed verba explicent. Has 1) Th. Litt 1. c. p. 10 sq. nisus loco Varroniano d. 1. 1. VI 33:
igitur notas N, NP, Q- R- C- F earumque explicationes
ex fastis tertius a maioribus Maius, quartus a iunioribus lunius dictus recte
Verrianis in libros designificatu verborum transsumptas esse monuit Censorinum 22, 10 Varroni falso nova mensium Maii
mea quidem sententia litterae ipsae indicant. Sed Verrium et lunii veriloquia vindicare, quae re vera Verrii essent, quod
argumentum frustra diluere conantur H. Willemsen
nonnullas quoque res, quae cum fastorum doctrina artissime 1. c. p. 21 sq.
et A. Hahn, de Censorini fortibus, diss. len. 1905 p. 22.
conexae sunt, in fastis strictim commemorasse, in libris
 ~ 32 -
- 33 —
interpretationes a Verrio in opere de significatione ver-
boruni prolatas et apud Festum traditas attinet, Verrium Idem fere iudicandum esse censeo de his locis, qui ad
in ea re praeter suum ipsius fastorum commentarium Pariha spectant, quorum alter ex fastis fluxisse videtur,
alium fontem adhibuisse facile probatur. Nam primum alter autem cum Parilium explicatione fortasse omnino

quidem Festi Quinquatruum interpretatio p. 254 non non cohaeret: Paul. p. 222,12 Pales dicebatur dea pastorum,
solum cum fastis Praenestinis adcurate congruit, sed cuius festa Palilia dicebantur ; vel, ut alii volunt, dicta

etiam ipsa ita comparata est, ut dubium esse non Parilia, quod pro partu pecoris eidem sacra fiebant ; cf.
possit, quin e fastorum comnientario profecta sit. Ad p. 237, 22 Parilibus urbeni condidit Romulus, quem diem

Quinquatruum explanationem haec verba adiecta sunt: festum praecipue habebant iuniores.
Minervae autem dicatum eitm diem existiviant^ qiiod eo die Quae discordia eo ducit, ut cum Henrico Willers^)
aedis eius in Ave?itino consecrata est. Quae cum nil con- has glossas e diversis fontibus fluxisse statuamus. Quan-
tineant, quo verbum Quinquatrus explanetur, expHcari non topere autem idem vir doctus erraverit, cum Verrium
possunt nisi ita, ut Verrium glossam ad Quinquatrus proprio in fastos commentario in libris de significatione
spectantem ex fastis desumpsisse ponamus, in quibus tem- verborum usum esse omnino negaret, hac tota quaestione
plum Minervae Aventinensis Quinquatribus dedicatum probatum esse spero. Immo veri admodum simile mihi
esse ad hunc diem adnotatum erat. videtur esse Verrium F^laccum in illo opere, quo universam
Sed iu libris de significatione verborum Verrius de aetatisAugusti doctrinam adumbravit, et ex propriis fastis
his feriis et sacris non uno, sed compluribus locis egit: et ex fontibus hausisse. Denique glossae cum fastorum
aliis
Agonium p. 10,5 — Agonium p. 10,8. doctrina quodammodo conexae apud Festum leguntur, quae
Parilibus p.237, 22 - Parilia festa p. 245, 34 - Palesp. 222, 12. certe e Verrii fastis non fluxerunt, dico omnes eas, quae
Rustica vinalia p. 265,28 — [Rustica vinalia] p. 289, 10. pertinent ad ferias conceptivas, ad antiquitatem Romanara,.
Piscatorii ludi p. 210, 33 - Piscatorii ludi p. 238, 23. ad deorum naturam similiaque.2) Cum autem praeter
Argei p. 15,12. 75,7. 334,16. Verrium Flaccum etiam Varro eadem fere aetate in anti-
Quae feriarum explicationes non solum diversis operis quitatum fastorum doctrinam protulerit, cuius
libris fusius
locis leguntur, sed etiam ipsae inter se dissentiunt, ut his non pauca vestigia hodie quoque praecipue in libris de
duobus exeniplis inlustratur: Paul. p. 10, 5 Agonium dies ingua Latina inveniuntur, utriusque auctoris explicationes
quo rex hostiam immolabat; hostiam enifn anti-
appellabatur., adcuratissime cura Ovidio conferendae sunt.
qui agoniam vocabant. Agonium etiam putabant deum dici
praesidentem rebus agendis; Agonalia eius festivitatem. Sive
quia agones dicebant montes, Agonia sacrificia, quae fiebant 1) H. Willers 1. c. p. 41; cf. H. Willemsen 1. c. p. 27.

in monte; hijic Romae mons Quirinalis Agonus et Collina 2) de ea ratione, quae inter Verrii fastos et libros de signi-
Si
porta Agonensis\ quibuscum conferantur p. 10, 8 Agonium ficatione verborum intercedit, recte disputavi, Littii (De Verrii
Flacci et Cornelii Labeonis fastorum libris, Mus. Rhen. LIX 603 sqq.)
id est ludum ub hoc dictum, quia locus, in quo ludi initio
argumentationis fundamentum corruit, qui nisus fastorum Praene-
facti sunt, fuerit sine angulo ; cuius festa Ago?ialia diceban-
stinorum fragmentis, Festi glossis, fastis Ovidianis Verrii fastorum
tur. Secunda interpretatio a prima eo differt, quod non opus a fastorum scriptoribus compilatum esse contendit.
1 ad ferias, sed verbum agonii explicandum scripta est.
f
 — 34 — — 35 -
2a. Fulvius et lunius, fastorum scriptores, ut Censorinus d. d.
Atque ut primum quidem ad Ovidii mensium veri- non Verrius in tabulis Praenestinis.
n. 22, 9 nobis tradit,
loquia transeamus^ id in propatulo est Ovidium et Verrium Quam Fulvii et lunii originationem Ovidium in Varronis
in fastis simillima ratione singulis mensibus nominum antiquitatum humanarum libris legisse ut arbitrer eo in-
etymologias praemisisse, qua in re quatenus Ovidius Verrii vitor, quod Censorinus d. d. n. 22, 11 Varronem hoc veri-
fastos adhibuerit quaerendum est. loquium repudiasse tradit et Varro ipse d. 1. 1. VI 33— 34
lanuarii nomen a lano deo deducendum esse omnes in Aprilis et Februarii nominibus explicandis Fulvii et
fastorum scriptores consentiunt. De Februarii nomine lunii sententias praebet. Nostra autem de Varrone Ovidii
duplicem causam Ovidius II 81-34 profert, Februarium auctore opinatio mirum quantum eo fulcitur, quod alterum
appellari a februis aut a placatis sepulcris. Etsi Verrius Nasonis Martii mensis veriloquium, quod exstat in vv.
in Festi glossa p. 85 alteram solam Ovidii sententiam III 79 sqq. cuni Varrone ipso conspirat (cf. Censor. d. d.
Februarium a februis appellari praebet et praeterea idem -n. 22, 11). Apud utrumque enim auctorem Martii nomen
nomen a lunone februata derivat, quod veriloquium Naso a Latinorum Marte deo bellandi appellari legis. In reli-
reticet, tamen Ovidium e Verrio hausisse constat, cum, quis autem mensium nominibus explanandis Ovidium e
ut Wintherus 1. c. p. 44 recte observavit, auctores uno loco solo Verrio pendere evincitur. Atque in Aprilis nomine
ad verbum paene inter se concordent: expediendo Ovidium cum Verrio consonare, a Varrone
(cf. Varro d. 1. 1. VI 33. Censor. d. d. n. 22, 11. Macrob.
Fast. II 29 sq.
Sat. I 12, 13) discedere primo obtutu cognoscitur. Eadem
Denique quodcumque est, quo corpora nostra piantun
enim veriloquia, Aprilem a Venere matre et ab aperiendo
hoc apud intonsos nomen habebat avos. nominari, et in tabulis Praenestinis et apud Ovidium
Paul. p. 85: Quaecumque denique purgamenti causa —
IV 61 132 leguntur, cum Varronem Aprilis veriloquium
in quibusque sacrificiis adhibentur, februa appellantur. apoeta im primis celebratumrepudiavisse sciamus. A Verrio
autem, qui utri veriloquio ipse plaudat non indicat, Ovidius
Quo verborum concentu prohibemur, quominus Na- -ea tantum re discrepat, quod Aprilem a Venere, non
sonem illam Februarii explicationem e Varrone, qui eandem
ab aperiendo ducendum esse contendit. Prior vero Verrii
sententiam attulit (Varro d. 1. 1. VI 34. Censor. 22, 13), opinio ob eam causam poetae magis adridebat, quod
sumpsisse credamus. Ovidium autem februorum exempla in vv. IV 91 — 132 Venerem summis laudibus efferre sibi
vv. 19—28 prolata in Verrii fastis invenisse Wintherus proposuit. Sed ne ea quidem, quae Verrius ad alteram
1. c. p. 44 recte ex verbis illis quaecumque denique con- originationem inlustrandam dixit, hunc mensem fruges
clusit. Alterum veriloquium, Februarium a placatis se- flores animaliaque ac maria et terras aperire, neglexit,
pulcris derivari,iam alio versu I 43 indicatum, quod sed ad Venerem adcommodavit (IV 125—128). Ad eundem
Fulvius et lunius protulerunt, ad Varronem redire videtur Verrium Ovidii de mensibus Maio et lunio veriloquia
(cf. Varro d. 1. 1. VI 34). revocanda esse argumentis certis efficitur. Maii nominis
Martium mensem a Marte patre Romuli nominatum explicationes Ovidius proponit tres. Primam, Maium a
esse Ovidius docet in versibus III 73 — 77, quos Romulum maiestate derivandum esse (fast. V 11—54), cum neque
loquentem facit. Hanc autem opinionem protulerunt apud ullum fastorum scriptorem invenerim neque ad Cal-
 - 86 - — 37 —
purnii Pisonis, qui Macrobio teste (Sat. tarum Q- R-C- F ad Mai. 24 (fast. V 727 sq.) et Q- ST- D- F
VulcantI 12, 18)
uxoreni Maiestam, non Maiam vocari docuerat, opinionem ad lun. 15 (fast. VI 713 sq.). Ovidius enim vv. V 727 sq.
referre ausim, poeta ipse sibi confinxisse videtur. non solum presse dicit se quattuor litteras Q- R- C- F in
Altera
a maioribus (fast V 55-78) et tertia a Maia, Mercurii fonte legisse
matre V
79—106) optime Verrianae doctrinae respon-
ffast. Quattuor inde notis locus est, quibus ordine lectis
dent (Fest. p. 134). Atque primum quidem Ovidius cum vel mos sacrorum vel fuga regis inest,
Verrio in eo concordat, quod Maium a Maia Mercurii matre sed etiam interpretationes Verrianas, si non adcurate re-
deducit, quam derivationem primus defendit Verrius Flac- prompsit, tamen in transcursu quidem commemoravit
cus, ut Theodorus Litt recte observavit. ^) Cf. fasti Praen. ad Mart. 24 (cf. Fest p. 258) Hunc diem
Simili modo res se habet m lunii nominis inter- plerique perperam interpretantes putant appellar\i\ quod eo
pretationibusab Ovidio et Verrio prolatis. Naso enim die ex comitio fugerit [rex^n]am neque Tarquinius ahiit ex
eadem veriloquia praebet atque Verrius (a lunone fast comitio [urdis] et alio quoque ?nense eadem sufit [idemque
VI 21-64 cf. Paul. p. 103 aut a iunioribus fast VI 65-90 s]igni/icant. Qu{are comitiis peractis iudici]a fieri iis magis
cf. Fest p. 134). Quorum prius Verrius Cincium secutus putamus *).
protulit, cum Varro d. 1. 1. VI 33 Fulvii et lunii senten- Ad Varronem vero Ovidii doctrina ob eam rem re-
tiam acceperit, lunium a iunioribus derivari,
quo Cen- vocari non potest, quod ille alteram solam interpretationem
sorini testimonium d. d. n. 22, 12 refutatur, qui priorem exhibet de 1. 1. VI 31 Dies qui vocatur sic ^quando rex
explicationem Varroni adscripsit Tertium Ovidii verilo- comitiavit, fas^ sic (cod. sis) dictus ab eo quod eo die rex
quium a iunctis Romanis a Sabinis (fast. VI 91 - 96), sacrificiolus litat (sic O. Hirschfeld, ad comitium,
dicat cod.)
cum nusquam alibi inveniatur, poeta ipse sibi confin- ad quod tempus est nefas, ab eo fas. Quod Naso eam notam,
xisse putandus est Tum
vero ad sententiam de Verrio quam in fastis Praen. ad Mart 24 positam invenimus, ad
Ovidii auctore melius stabiliendam id monendum restat diem Mai. 24 explicavit, id poetae neglegentia factum esse
et Ovidium et Verrium in Maii et lunii nominibus arbitror. Eundem Verrium poetam in nota Q- ST- D- F
exponendis veriloquia ita proposuisse, ut alterum alteri exponenda ad lun. 15 vv. VI 713
non praeferrent Alias denique mensium explicationes, quas haec est illa dies, qua tu purgamina Vestae,
Ovidius in initio carminis I 39—44 proposuit, non e Verrii Thybri, per Etruscas in mare mittis aquas
fastis, sed ex alio fonte peudere me infra comprobaturum secutum esse propterea censeo, quod a Varrone discrepat,
esse spero.
qui d. 1. 1. VI 32 nil nisi stercus per Capitolinum clivum
in locum certiim delatum esse tradit.Festi vero glossae
2b.
p. 258 2) et p. 344 v. stercus, cum Varronis sententiam prae-
Notarum explicationum eas tantum e Verrii fastis
beant et ab Ovidio distent, non ex Verrii fastis fluxisse
sumptas esse contenderini, quae simili ratione atque in
fastis Praeuestinis adhuc legimus ad singulos dies
videntur, sed ex Varronis libris antiquitatum. Cum autem
litteris
stercus ex angiportu clivi Capitolini uon die lun. 15, ut
notatos a poeta commemorantur, interpretationes dico no-
^) De hoc loco restituendo cf. Mommsen C. I L. I^ p. 289
De Verrii Flacci et Cornelii 2) De hac glossa restituenda cf. Mommsen C. I. L. I^ p. 289.
1) Labeonis fastorum libris p. 1 K

U
 - 38 - — 39

Ovidius tradit, sed aliis diebus in Tiberim comportatum ut iussit vinum legere, agna lovifacit, inter quoius exta caesa
esse constet^), notae explicationem a poeta propositam et proiecta fiamen primus vinum legit. In Tusculanis ortis
facile explicari arbitratus sim, si Nasonem id, quod in fonte est scriptum: vinum novum ne vehatur in urbem^ antequam
— Verrii fastis, ni fallor — obiter erat commemoratum, vifialia kalentur, Quam anxie vero Ovidius Verrii ve-
pro primario argumento habuisse putamus. stigia presserit, inde intellegitur, quod falsam huius opini-
Quid autem de eis iudicandum sit, quae Ovidius de onem, Vinalia priora ex voto Aeneae celebrari, accepit (fast.
dierum notis nominibusque toti operi praemisit I 45—63 IV 879—900). Cf. fasti Praen. ad April. 23. lolvi'] ....
similiter atque mensium explanationes versibus anteceden- m ded [ Vini omnis novi libamentum
tibus indicatas, infra adcuratius disseram. lovi] consecratum [est, cum Latini bello preme\rentur ab
Rutulis, quia Mezentius rex Etrus\c6\rum paciscebatur, si
2 c.
subsidio venisset, omnium annorum vini /ructmn. Wintheri
lam ut ad ferias publicas ab Ovidio explicatas atque autem coniecturam, qui Gilbertum ^) secutus censet^)
inlustratas transeamus, nonnullae feriarum explanationes fabulam de voto Aeneae a Nasone et a Verrio prola-
inveniuntur, quas e solis Verrii fastis pendere certis causis tam sic accipiendam esse, ut vinum lovi die pugnae
me probaturum spero: Vinalia priora, Quinquatrus, Regi- (April. 23) votum, postea autumno sacrificatum sit, certis
fugium, Tubilustrium, Equirria. In vv. IV 863-900, argumentis Peterus refellit^). In libris de significatione
quibus agit de Vinalibus prioribus (ad April. 23) Ovidius verborum Verrius ipse recte de Aeneae voto videtur
eam sententiam sequitur, Vinalia priora celebrari et lovi iudicasse, cum in Festi glossa (P^est. p. 265 v. Rustica
et Veneri, quam etiam in Verrii fastis prolatam fuisse, etsi vinatia) illud votum recte ad Vinalia rustica (Aug. 19)
in adnotatione mutilata ad April. 23 servata nil nisi lovis relatum sit. E Varrone autem hanc Nasonis senten-
esse legitur, tamen ex Robigalium explicatione con- tiam fluxisse Rudolfus Ritter^) iniuria adserit, cum
cludi licef^). Cf. fasti Praen. ad April. 25 Feriae Robiga illa Varronis verba, quae Ritterus ad vv. IV 879—900
via Claudia ad milliarium V, ne robigo frumentis noceat rettulit, dilucide doceant Varrouem fabulam de Mezentii
Sacrificium et ludi cursoribus maioribus minoribusque fiunt, auxilio Rutulis contra Latinos lato et de voto Aeneae
Festus est puerorum le?ioniorum, quia proximus superior cum Vinalibus rusticis (August. 19) coniunxisse. Plinius
meretricum Etenim verbis quia proximus superior
cst. n. h. XIV 88: M, Varro (ant. rer. hum. II 17 Mirsch) auctor
meretricum est Verrium ad Veneris sacrificium respicere est Mezentium Etruriae regem auxilium Rutulis contra
apertum est. Varro autem ab Ovidio ea re manifesto Latinos tulisse vini mercede, quod tum in Latino agro fuisset,
differt, quod hunc diem lovis, non Veneris esse docet Porro Ovidius in Quinquatribus et Regifugio expli-
d. 1. 1. VI 16 Vinalia a vino; hic dies lovis, non Veneris. candis e solis Verrii fastis videtur hausisse. Etenim etsi
huius rei cura non levis in Latio ; nam aliquot locis vin- non adcurate eius sententias reddidit, tamen causas, cur
demiae primum ab sacerdotibus publice fiebant^ ut Romae
etiam nunc; nam flamen Dialis auspicatur vindemiam et 1) CXVII 1878 p. 780.
Annal. philol.
Winther 1. c. p. 31.
2)
') Cf. H. lordan, der Tempel der Vesta und das Haus der
3) H. Peter Ovids Fasten II p. 72.
Vestalinnen (Berolini 1886) p. 70. *) R. Ritter, De Varrone Vergilii in narrandis urbium po-
») Ct. Winther 1. c. p. 32.
pulorumque Italiae originibus auctore, Diss. philol. Hal. vol. XI p. 340.

i.yil'
 — 40 — — 41 —
paululum ab eis discedat, facile intelleges. In Quinqua- (de mens. IV 60 Wuensch) recte ita explicavit, ut utrumque
truum nomine interpretando cur Ovidius III 809 sq. deum in Verrii fastorum volumine commemoratum fuisse
Una dies media est, et fiunt sacra Minervae, sumeret.
nomina quae iunctis quinque diebus habent Porro in aliis feriarum explicationibus Naso praeter
illam ipsam explicationem acceperit, quam Verrius Varronem consuluit etdoctrinam Verrianam
(fasti Verrii fastos
Praen. ad Mart. 19. Fest. p. 254) pariterque Varro d. 1. 1. cum Varroniana contaminavit. Agonii vocabuli poeta
VI 14 refutaverunt, eam quam Verrius probavit omnino I 317—331 sex derivationes proposuit:
silentio praeterierit, iam Wintherus recte cognovit tales 1. a quaestione ministri: agonef I 319
grammaticorum argutias a poetae ingenio alienas esse 2. a pecude acta, I 323
monens. ^)
3. Agnalia ab agnis I 325
Nec minus facile est causam indagare, cur Ovidius
4. a verbo ayo^viav I 327
in Regifugii nomine explicando interpretationem a Verrio
5. a verbo ay(bv i. e. ludo. I 329
improbatam acceperit, probatam neglexerit. Regifugium
6. ab agoniis id est pecudibus 1 331.
enim certe ob eam rem a fuga regis appellari Ovidius
11 685 sqq. dixit, quod vv. II 685-856 Verrii autem veriloquiorum, etsi ex paucis verbis
copiose de fuga
regis Tarquinii egit. tabulae Praenestinae Agonia aut quia nil nisi eum com-
Consulto igitur poeta eam expli-
cationem silentio praeterit, quam Verrii adsensum tulisse plures derivationes protulisse cognoscitur, in Pauli epitoma
scimus ex Festi glossa p. 278 a Th. Mommseno in haec exstant:
I. C. L
12 p. 289 optime ita restituta:
{Regifugium notatur in Paul. p. 10, 5
fastis dies a, d.] VI Kal. [Mart., qui creditzir sic dict]us, 1. ab hostia agonia=
quia [eodie rex Tarqui?iius fugerit ex urbe]. Quod 2. ab Agonio deo agendarum rerum
fal[sum
est; nam e castris in exilium abisse eum
r]ettul[erunt annales. 3. ab agonibus id est montibus
Rectius explicabit, qui regem e]t Salios [hoc die Paul. p. 10, 8
facere sacri]fciu7n in [comitio eoqtic perfccto illum inde 4. quod locus ludi erat sine angulo.
fugere n]overit. Ovidius igitur in ea derivatione cum Verrio consen-
In Equirrium
857—862) et Tubilustrii (III 849 sq.)
(II ipse rectam esse iudicavit Agonium ab agoniis
tit, quam
nominibus exponendis a Nasone Verrii fastos adhibitos deducendum esse docens, quod mero casu factum esse
esse quominus credamus nihil impedit, quamquam
Verrius equidem negaverim. Ex eo autem, quod reliquae expli-
(cf. Paul.
81. Fasti Praen. ad Mart. 23) et Varro de
p. apud Ovidium non
cationes, quas Pauli epitoma praebet,
1. 1. VI
14 eadem veriloquia tradunt. Quod enim Ovi-
13.
leguntur, minime id, quod Henricus Willemsen ^) pro certo
dius Tubilustrium forti deae sacrum esse conicit,
in tabula habuit, efficias Ovidium non inspexisse Verrii fastos, cum
autem Praenestina de Martissacrificio agitur, id Wintherus^) supra exposuerim Verrium in fastis et in libris de signi-
Ehwaldio plaudente^) nisus Laurentii Lydi testimonio ficatione verborum non semper eadem protulisse. Primam,
») Winther 1. c. p. 39. R. Ehwald quam poeta proposuit, originationem, agonium vocari
l. c. p. 168.
2) Winther 1. c. p. 36.
3) R. Ehwald 1. c. p. 168 sqq. 1) H. Willemsen 1. c. p. 41
 - 42 - — 43 —
a quaestione niinistri a^^one? apud
Varronem d. 1. 1 VI 12 [Romulo Quirino in colle. Ah hasta Quiri\tis
invenis, ita ut Ovidius eam ex
Varrone desumpsisse mihi \sive Quirinus lingua Sahin6\rum idem
videatur. Reliqua vero Nasonis
quattuor veriloquia utrum [nominatur, quod Sahinb nom\ine hasta curis
poeta ipse commentus sit an in fontibns legerit discerni [vocatur. sunt etiam qu\i dicant Quirinum
nequit.
[a Curihus appellatum^
Neque aliter res se habet in ea doctrina, qua poeta [Eadem die stult6\rum feriae.
Quirmahum ferias II475-512 exornavit. Dei Quirini
Quamquam, ut ex diversis supplementis patescit^
nominis Ovidius II 475-480 has derivationes praebet:
certura in modum fragmentum non contigit,
restituere
1. Quirinus, quod hasta a quae remanserunt, hoc ostendunt,
priscis Sabinis curts tamen paucae litterae,
dicta est
Verrium Quiritis et Quirini nomen a Sabino verbo curis
2. Quirinus a quiritibus derivasse. Veriloquium Quirinum appellari, quod hasta
3. Quirinus, quod Cures Romanis iunxerit. a Sabinis curis dicta sit, cum apud Varronem non legatur,
Qua cum Ovidii doctrina
nunc fragmentum com- Naso certe ex Verrii fastorum libro desumpsit. Alteram
parare hcet, quod nuper Praeueste
inventum in Notizie vero Ovidii de Quirino deo explicationem non ad Verrium,
degh scavi 1904 p. 396 editum est.
Pauca verba adhuc sed ad Varronem revocaverim. Nam cum poeta Quirinum
superstitia O. Marucchi hunc in
modum restituit: a quiritibus dictum esse contendat, Verrius in fragmento
tabulae Praenestinae Quirini nomen ad Sabinorum hastam
n [//asfa Martis sive curis in
aedc servatur] rettulit et in Pauli epitoma (p. 49 v. Curis est Sahine hasta}
[ex qua civitas prisci populi Contra Varro de 1. 1.
Quir]itis quirites a Quirino appellari statuit
[nomen habct ct simulac\rum idem. cum Ovidio conspirat Qui-
V 73 in hac derivatione plane
[Quia dicitur Sabino no]minr hasta
curis rinum a quiritibus vocari docens. Tertium denique veri-
[ita, ut Martem Sabin]i
dicant Quirinum. loquium et apud Verrium (cf. Paul. p. 49) et apud Varro-
[Eodem die stulto]rtim /criae. nem invenire potuit (cf. d. 1. 1. VI 68). In Quirinalium

vel p. 397 autem origine enarranda poetam II 481- 510 Ennii vesti-

gia pressisse Aemilius Sofer^) recte exposuisse mihi videtur.

[Nofnen antiqmmi populi Qtiir]itis
Porro in Parilium nomine derivando Ovidius prorsus
[est Romanorum Sabino\rum idem
et
Parilia
cum Varrone concordat, quod uterque auctor
[quia dicitur Sabino nom]ine
hasta curis
[ita, ut Romulum Sabin]i
a Pale dea deduci docet (cf. Ovid. fast. IV 721. Varro d. 1. 1.
dicant Quirinum
[Eodem dic stulto]rum feriae. VI 15). Verrius autem huic veriloquio alterum addidit
nec utrum praeferendum esset dixit. Paul. p. 222, 12
quae altera restitutio mihi quidem Pales dicehatur dea pastorum, cuius festa Palilia dicehantur;
magis adridet Ad-
curatms autem quam Marucchi vel, ut alii votunt, dicta Parilia, quod pro partu pecoris
novum Verrii fragmentum
nupernme examinavit C. Pascal, qui eidem sacra fiehant. Naso igitur e duabus Verrianis ety-
ueque paucis neque
permotus in ephemeride Ateue e
t"^ i^oT"' Roma ^) E. Sofer, Livius als Quelle von Ovids
Fasten, Programm.
,
vol. IX 1906 „. 90-91 hoc supplementum
proposuif des Maximiliansgymnasiums zu Wien 1906.
 44 -
— 45
mologns VarroD.anam potius sibi
elegit, quod vix factum
esset, s. Varroms
sententia Ovidio ignota fuisset») iSgvoaad^ai '^al vvv jUidkiOTa oe^ovxai^ keyerai ydg zig A.6yog, (bg^
poeta Verrn fastorum
Nec
adnotationem plane ixayXv&Tjoav vjio xrjg ^ovXYJg a\ yvvalxeg dx^f.iaoi ^^grjod^ai ^evx-
videtur ne-
glexisse, cum in consuetudine illa ter per stipulas accensas TOig '
avved^evTO ovv dXkiqXaig jurj xvtoxeo&ai jurjd^i Tixreiv^ djbiv^
transihendi et anno pastoricio Tovg dvdQag, dj^Qi ov f.ieTeyva)oav xal ovvexcoQ^f^oav avraTg
*

commemorandis cum tabu- vofJLevai

"% i;^"^°^y'»«« adnotatione conspiret (cf. Ovid.

I\ 727 sq. 781 sq. 775 sq.
fast.
yevofievwv di naidwv emexvovoai xal TioXvxeAvovoai t6 rrjg

fasti Praen. ad April.

21).
KaQjbLevrrjg leQ6v IdgvaavTO. Quain Plutarchi narrationem
Ovidii feriarum explicationibus,
quibus poetam Verrii
cum intercedente luba ad Varronem ledire veri similli-
doctnnam cum Varrone in unum
conflasse probatur, allatis mum sit ^), ex eodem fonte pendet. Apud
certe Ovidius
vel .d demonstratur, eundem Varronem poeta id invenire potuit, quod de scorteis
Ovidium in reliquis feriis interpre-
tandis Verrn profert vv. I 629—630 (cf. Varro d. 1. 1. VII 84), etsi idem
doctrina, quam in fastorum commentario
'"''"''' '^P"*''^'^ fere in fastis Praen. ad lan. 11 traditur.
^«^«"^ auctoritati se ad-
Sr*^"' Feralium Ovidius eandem originationem praebet
II 569, quae Varroni placuit; cf. Varro d. 1. 1. VI 13
^^','"7'^''""' «^'^««'^orum causam, quam Ovidius
.H
ad lan.
r
15 fast I 617-636 Feralia ah inferis et ferendo, quod ferunt tum epulas ad
tradit, non e Verrii fastis peti-
tam esse mtelleges, sepulcrum, quihus ius ihi parentare. Licet poeta idem
si Ovidii doctrinam cum fastorum
Praenestmorum adnotatione veriloquium etiam in Verrii fastis legerit, ex quibus for-
comparaveris. Etenim cum
Naso fabulam de matronis, quae tasse fluxit Pauli glossa p. 85 Feralia diis manihus sacrata
ob carpentorum usum
sib. interdictum partus abegerint, festa, a ferendis epulis, vel a feriendis pecudihus appellata,
narret, in fastis Praen
plane aha causa enarrata est tamen id casu quodam accidisse vix crediderim, ut Ovidius
in explanatione ad lan.
15 ad-
ex duabus explicationibus Verrianis Varronianam potissi-
,^'''i^4"^' ^^ eanden, caus\am, guod] Illidus.
Z"KV^ ^"''f' mum commemoraret, alteram omnino silentio praeteriret. 2)
r-
7' r!"'''" '«^^'•^«^4- ^b
? ] ./ Fidenas eo die
cep,ss{^t. Quae verba pauca et corrupta quid In Matronalium origine indaganda Ovidius complures
in singulis
sign.ftcent quamvis non causas profert, ex quibus ea tantum ad fontem revocari
pateat, tamen in eo viri doctissimin
consent.unt in e.s causam, cur potest, quam uberius exornavit, dico Sabinorum bellura
Carmentalia institutae sin^
cont.nen. W.ntheri igitur a mulieribus sedatum, cum ceteras unde desumpserit
suspicioS), qui censet ea
n tabula Praenestina
quae plane incertum sit. Quem auctorem poeta in hac nar-
exstent ad aliam rem spectare,
omni ratione secutus sit cum iam Ernestus Samter^) recte
^-'^-' <^-'-na, quam Ovidius
""dr^^Vr^-'''"''^'
trad.t,
.n Plutarch. quaestionibus exposuerit, hoc loco paucis referam, quid de huius expli-
Romanis c. 56 le^is
cationis fonte iudicandum sit. Ovidium e Verrii fastis non
pendere inde elucet, quod Verrius nec in tabula Praene-

') Cf. E. Samter, Qnaestiones Varronianae. stina ad Mart. 1 nec in Pauli epitoma p. 147, 5 eam Matro-
diss. Berol. 1891
p. 49
2) Th MommseninC. ') Cf. A. Barth, De lubae 6juoi6ti]oiv a Plutarcho expressis
I. L.I2p.307 ad lan. 15 G Wissowa
Wissowa, Romanis Romulo Numaque,
Rehgion und Kultus der Romer in quaestionibus et in diss. Gotting..
p. 181.
1876 p. 36.
3) H. Winther 1. c.
p. 38. 2) Cf. E. Samter 1. c. p. 49.
3j E. Samter 1. c. p. 53 sqq.
 — 46 - - 47 —
nalium causam, quam Ovidius imprimis
celebravit, comme- fastis ad April. 1 adscriptam Wintherus 1. c. p. 21 recte
moravit, Ovidius causam in fastis
Praenestinis traditam monuit, praesertim cum Mommsenus C. I. L. I^ p. 314
plane neglexit. Contra Samterus Peterum
») secutus con- testimoniis nisus Macrobii (Sat. I 12, 15) Lydi (de mens.
centum, qui inter Ovidium et Plutarchum
Dionysiumque IV 65) Plutarchi (vita Numae 19) probabiliter coniecerit
Hahcarnassensem intercedit, adcurate exposuit.
Cum quadratarium Praenestinum sacrificium Veneris Verticor-
Plutarcho (Romul. 19) Ovidius in eo
concordat, quod, ut diae ad hunc diem in Verrii fastis adnotatum omisisse.
Samteri verbis utar, uterque Hersiliae gravissimas partes
trtbuerit, titerqiie inter acies Ut eam, qua poeta de Argeorum sacrificio egit, partem
Sabinas interve?iisse tradiderit,
utcrque mfantes secum habuisse narraverit. Praeterea
illas
Ovidiani carminis — V 621 — 662 dico — ad fontes certos
Ovidius in
revocemus, disputatio illa docta, quam Georgius Wissowa
vv.
III 205 sqq. in paucis a
Plutarcho dis-
crepans cum Dionysio II 45, 1 in eo consentit, quod de Argeis edidit ^), nobis satis firmum fundamentum prae-
uterque bet. Primam sacrificii Argeorum causam ab Ovidio
auctor similiter feminarum ab Hersilia instituti
concilii
mentionem facit. vv. V 623 — 632 enarratam e Verrii fastis pendere Wissowa
Quod Ovidius duas fabulas tradit,
Samterus mea quidem sententia recte ita (Ges. Abhandl. p. 215 sq.) his fere argumentis luculenter
explicavit, ut
poetam eandem fabulam utraque ratione in ostendit. Ovidius morem notum scirpeas effigies in Tibe-
eodem fonte rim praecipitandi coniunxit et cum L. Manlii sententia,
enarratam invenisse sumeret. Quem
fontem ab Ovidio
adhibitum Varronem esse inde probatur, qui Pelasgos secundum responsum Dodonae acceptum
quod hunc auc-
torem in feriis inlustrandis praeter Diti Saturno quotannis capita humana sacrificasse,
et
Verrium et alias ex-
scripsit. Denique IV 631-632 postea autem Hercule monente pro hominibus Diti oscilla
in Fordicidiorum interpre-
tatione: ad humanam effigiem simulata, Saturno lumina obtulisse
docuerat, et cum proverbio illo sexagenarios de ponte, Quam
Forda ferens bos est fecundaque, dicta ferendo,
trium rerum coniunctionem Nasonem apud
diversarum
hinc etiam fetus nomen habere putant
Varronem non invenisse inde adparet, quod Varro (de
eiusdem Varronis auctoritati se addixit,
Verrii sententiam vita pop. Rom. II apud Non. 523, 22) illud proverbium ad
omnmo neglexit. Cf. Varro d. 1. 1. VI 15 Fordicidia ius suffragii sexagenariis negatum rettulit et L. Manlii
a
/ordis bubus, Bos forda, quae
fert in ventre. Paul p 83 de Pelasgorum responso sententiam (apud Macrob. Sat.
Fordtcidis bovesfordae, id est gravidae,
immolabantur, dictae I 7, 28 - 31) ob eam solam causam tradidit, ut quid
afetu, Videmus igitur Ovidium Varronem secutum oscilla fictilia et lumina in Saturnalibus significarent
fordi
vocem derivasse a ferendo, contra Verrium boves
fordas exponeret. Contra primus Verrius Flaccus ap. Fest. p. 354a
a fetu deduxisse.
—
16 25 perinde atque Ovidius Argeorum sacrificium et
cum proverbio sexagenortos de ponte et cum L. Manlii
2 d.
oraculo conexuit, ita ut poetam Verrium secutum esse
Ovidium, ut versus IV 133-162 de
sacrificiis Veneri manifestum sit. Qua Georgii Wissowa argumentatione ii
Verticordiae et Fortunae virili
Kalendis April. oblatis
conderet, n ihil in fonte legisse uisi
adnotationem in Verrii
^) H. Peter, Ovids Fasten II p. 43.
1) Pauly-Wissowa, Realencyklopaedie II 689 sqq. = Ges. Ab-
handlungen zur r5m. Religions- und Stadtgeschichte p. 211 sqq.
 -- 48 - - 49 -.

viri docti refiitantur, qui, ut

Hermannus Peter,^) Ehwaldius,^^ Verrii alterisduabus unam narratiunculam sibi conflasse
Henricus Jordan,3) E. Samter^), totam Nasonis de censet, cuiquam credo probabitur. Quodsi igitur
vix
Argeis I
doctrinam e Varrone sumptam esse contenderunt. Reliquis Ovidius ex quinque causis, quas Verrius in libris de signi-
vero Verrii Argeorum explicationibus, quas apud ficatione verborum enumerat, unam solam eamque, quam
Festum
p. 334 legis, aliae causae ab Ovidio in vv. V 633—662 Varro non habet, vv. 621—632 reddidit, reliquas autem
prolatae non conveniunt. Secundam
causam Ovidius
Verrii omnino neglexit, inde id coniecerim, Verrium unam solam
omnino silentio praeterit, 334b 1-10: sunt qui
cf. Fest. p. explicationem ab Ovidio enarratam in fastis protulisse,
dicant post urbem a Gallis liberatam ob inopiam
cibatus ita ut inde consequatur Verrium in libris de significatione
coeptos sexaginta annorum homines iaci in
Tiberim; ex quo verborum multo fusius de Argeis disputasse, quam in
numero unus Jilii pietate occultatns saepe profuerit patriae fastorum commentario, id quod aliasquoque accidisse iam
consilio sub persona filii, id ut sit cognitum, ei iuveni esse supra raonui. Nunc restat, ut quo ex fonte poeta duas
ignotum et sexagenariis vita concessa; latebras
autem eius, Argeorum explicationes in vv. 633 — 662 prolatas hauserit
quibus arcuerit {arguerit cod.) senem,
id est cohibuerit et quaeratur. Secundam moris explicationem vv. 633—634
celaverit, sanctitate dignas esse visas ideoque
arcaea appel^ Pars 'putat, ut ferrent invenes suffragia soli,

lata. Porro poeta V 633-634 eam pontibus infirmos praecipitasse senes

Sinnii Capitonis explica-
tionem proverbii sexagenarios de ponte, quam poetam apud Varronem legisse inde perspicitur, quod
Verrius in
librisde significatione verborum totam accepit,
quasi in Varro de vita pop. Romani H apud Nonium p. 523 idem
transcursu commemorat. Denique quartam et quintam docuit: Cu7n in quintum gradu?n pervenerant atque habebant
Verrii causam apud Nasonem frustra quaeres. Cum enim sexaginta a^mos^ tuni denique erant a publicis negotiis liberi
Ovidius in vv. 635—662 Argivos, qui cum Euandro atque otiosi. ideo in proverbium quidam putant venisse^ ut
in
Latium venissent, pro corpore senis simulacrum scirpeum diceretur sexagenarios de ponte deici oportere, id est, quod
in Tiberim proiecisse tradat, Verrius suffragium non ferant, quod per ponte?n ferebant. Tertia
verbis valde laceris
apud Festum p. 334a 25-305), nt Wissowa cum magna denique causa, quam Ovidius in vv. V 635 sqq. proponit,
probabilitatis specie coniecit^), morem ita explicavit,^ ut pro Argivi cuiusdam in Italia relicti corpore post mortem
Herculem ipsum ad memoriam comitum Argivorum scirpeam imaginem flumine in patriam remissam esse,
re-
dintegrandam scirpeas effigies iu flumen deiecisse sume- certe ad eundem Varronem revocatur. Etsi enim Varro
ret, aut apud Fest. p. 334a 30 de
legato quodam Argivo, de 1. 1. V 45 nil nisi Argeos in Italia remansisse tradit
cuius corpus post mortem in patriam Argeos dictos putant a principibm, qui cum Hercule Argivo
remissum esseti
diceret. Wintheri autem coniectura^), qui Ovidium ex veiierunt Romam et in Saturnia subsederunt, tamen inde
magna cum probabilitate concludere licet eum in anti-
^) H. Peter, Ovids Fasten II p. 85. quitatum libris de eadem re fusius disputasse, praesertim
2) R, Ehwald, 1. c. p. 168 sqq.
cum etiam aliunde constet Varronem multa in libris de
3) H. Jordan, Topographie der Stadt Rom II
p. 282 sqq. lingua Latina strictim tetigisse, quae in antiquitatum
*) E. Samter, Quaestiones Varronianae
p. 48 sqq,
5) Idem traditur apud Macrob. Sat. I 11, 47. libris copiose explicaverat.
6) Ges. Abhandl. p. 213 adn. 2 Eandem Quinquatruum minorum explicationem, quam
7) H. Winther p. 53. poeta ad id. lunias in vv. VI 693 sqq. proposuit
 - 50 — 51 —
Haec ubi perdocuit, ^Superest mihi discere' dixi,
dem opinationem Ovidium in fonte legisse, quamquam
'cur sit Quinquatrus illa vocata dies\ expressis verbis non refert, tamen ex his versibus coUigere
^Martius', inquit, ^agit tali mea nomine festa, licet fast. VI 673 sq.
estque sub inventis haec quoque turba meis*
nox erat, et vinis oculique animique natabant,
et in Verrii et in Varronis commentario invenire
potuit cum pr aecomposito nuntius ore venit
ut ex locis iuxta adlatis adparebit.
Nuntius igitur illa nocte Roma missus consilium iam
Fest. 149 (Paul. 148) Minusculae quinquatrus
p. p. pridem compositum esse non ignoravit De discrepantiis
appella?itur Idus lun., quod is dies festus est tibici^tum, autem levioribus, quae inter Ovidii et Plutarchi narrationes
qui colunt Minervam. cuius deae proprie Jestus dies est exstant, hoc loco disputare supervacaneum est, cum de eis
Quinquatrus mense Martio.
iam Eduardus Zeller 1. c. p. 136 sqq. satis adcurate egerit
Varro de 1. 1. VI 17 Quinquatrus Minusculae dictae
Id dumtaxat monere sufficiat, leviores illas dissimilitudines
luniae idus ab similitudine maiorum, quod tibicines
tum inde ortas esse, quod Plutarchus doctrinam Varronianam
feriati vagantur per urbem et conveniunt ad aedem
Mi- in quaestionibus Romanis prolatam non e Varrone ipso,
^nervae. Narratiuncula autem de tibicinum secessione
sed luba intercedente accepit.
(fast. VI 657—692), qua poeta quam ob
causam tibicines De reliquis vero feriis et sacrificiis ab Ovidio narratis
idibus luniis os involuti et muliebribus vestibus induti non disputabo, quod plerumque certis argumentis diiudi-
per urbem vagari soliti sint disserit, simillima ratione a cari nequit, utrum Ovidius a Verrio an a Varrone pen-
Plutarcho in quaestionibus Romanis c. 55 narratur. Quam
deat, cum aut grammaticorum interpretationes omnino
Plutarchi relationem ad Varronem recedere ob eam
rem nullae servatae sint aut alterius auctoris sententia interierit
verisimile fit, quod in quaestionibus Romanis
Varronianae, Quibus expositis in hac secunda disputationis parte
non Verrianaei) doctrinae vestigia exstare solent Ovidium
id mihi ostendisse videor, ut paucis comprehendam, Ovidium
vero et Plutarchum ex eodeni fonte, scilicet Varrone,
pen- in eis carminis partibus, quibus e Verrii fastis haurire po-
dere imprimis inde adparet, quod uterque auctor ab
altera tuit, partim e solo Verrii fastorum libro pendere, partim
eiusdem rei narratione, quae apud Uvium IX 30, 5 sqq.
doctrinam Verrianam cum Varroniana contaminasse, partim
et Valerium Maximum II 5, 4 tradita est, dissonat.2)
Qvidius Verrii explicationibus consulto neglectis Varroni se man-
et Plutarchus eundem auctorem secuti narrant tibicines
cipasse. O vidium autem de lingua Latina volvisse, ubi
libros
Romanos, cum Tiburi in exiho versarentur, ab uno cive
Varronis fastorum doctrina, quam supra in comparationem
Tiburtino ad cenam vocatos et per dolum Romam
repor- vocavi, maximam quidem partem servata est (VI 12—34),
tatos esse, cum Livius et Valerius eundem dolum a com- cum ideo accipi non potest, quod sua sponte patet Ovi-
pluribus civibus Tiburtinis compositum esse adfirment.
dium fastorum explanationes non ex libris grammaticis
Huc accedit, quod Plutarchus civem Tiburtinum consilium plerumque uberio-
petivisse, tum, quod, ut supra ostendi,
antea cum magistratibus Romanis communicasse ait Ean- rem relationem, quam de lingua Latina suppeditant,
libri

legit. Quaerenti vero quibus in Varronis libris poeta

^) A. Barth 1. c. p. 52 sqq. recte monet Plutarchum a Festo fastorum commentarium inspexerit Varro ipse respondet:
diicrepare.
nempe Reatinus indicat se in antiquitatum libris fusius
2) Cf. Ed. Zeller, Vortrage u. Abhandlungen II p. 136 sqq. et uberius de hac re disputasse de 1. 1. VI 13 Februm
 - 62 - — 53 —
Sahim purgamentum, et id in sacris nostris verhum^ nam 1.
et Lupercalia Februatio, ut in antiquitattim lihris demon- Ovidius locis de anno Romanorum
compluribus
stravi. VI 18 Aliquot huius diei vestigia fugae in sacris egit I 47—54.
27—44.
II III 71-166. Quam Nasonis doc-
appare?it, de quihus rehus antiqiiitatum lihri plura referunt. trinam comparare iuvat cum Macrobio, Censorino, Solino,
Sed cum Varro non eadem ratione atque Verrius anni qui de eadem re disputant. Quos scriptores in anni
tabulam universara inlustraverit, sed in singulis antiqui- Romanorum historia enarranda ex uno proximo fonte,
tatum libris de fastorum doctrina eo, quem rerum adfinitas Suetonii libro de anno Romanorum, pendere Georgius
postulabat, ordine disputaverit, Ovidius certe complures Wissowa de Macrobianis fontibus agensM evicit. Sueto-
antiquitatum libros adhibuit. Quae de mensium nominibus nium vero Varronis atque Verrii vestigia pressisse Wissowa
derivandis e Varrone desumpsit, in antiquitatum huma- I. c. p. 32 rectissime indicavit sic locutus: atque imprimis
narum libro XVIIP)
Varronis autem de feriis sacris-
legit, hoc adparet — quod ne antea quidem ignorabatur, sed ex Isidori
que doctrinam in antiquitatum divinarum libris VIII et miseris excerptis non poterat satis perspici hafic praecipue —
XIII 2) comparatam invenit. rationem Suetonium secutum esse^ ut Varronis atque Verrii
Flacci doctrinam interse cbnciliaret et quasi in unuin conflaret,
paucis aliis adhihitis libris Verrio recentioribus, ut Masurii
Sahini fastis ; antiquiorum autem scriptorum, quos multos lau-
davit, notitiam e Varrone ct Verrio pterumque hausisse vide-
Capiit III.
tur. Nostrum igitur erit diiudicare utri auctori ea Suetonii

lam ad eas Ovidii fastorum partes accedamus, quae, excerpta, quae cum Ovidio concordant, tribuenda sint.
cum nullo modo in Verrii fastis exstare potuerint, ad Nam quod Theodorus Litt^) contra Wissowae opinionem
alios fontes recedunt. De anno Romanorum quo loco Verrius dixit Macrobii de Romanorum anno mensibus diebus dis-

in fastorum commentario disputaverit non intellegitur, putationem Cornelio Labeone intercedente e Verrii fastis
cum in hoc opere non fastorum doctrinam per capita dis- derivatam esse refutare supervacaneum est, cum in illius
positam explicaverit, sed singulis diebus explicationes argumentatione omnino nihil insit, qua illa sententia
doctas adseruerit. Porroquae poeta de feriis concep-
ea, confirmetur. 3) Atque primum quidem inter omnes hos
tivis tradidit, ob eam rem ad Verrii fastos referri non scriptores convenit annum, quem vocant Romuleum, de-
possunt, quod hae feriae in fastis omnino non erant per- cem tantum menses habuisse (Ovid. fast. I 27—28. III 99 sq.
scriptae. Nec eas de singulis deis expositiones, quae cum V 423. Macrob. Sat. I 12, 3. Censorin. 20, 2. Solin. I 35).

feriarum explicationibus non cohaerent, ad Verrii fastos Quam Macrobii Censorini Solini sententiam ad ultimum
revocaverim, cum tam amplas disquisitiones mythologicas auctorem Varronem recedere ex Censorino d. d. n. 20, 2
in Verrii fastorum commentario exstitisse veri parum
1) De Macrobii Saturn. fontibus capita tria, diss. Vratisl.
simile sit.
1880 p. 32.
2) Th. Litt, De Verrii Flacci et Cornelii Labeonis fastorum
^) Cf. O. Gruppe, Herm. vol. X p. 51. libris, diss. Bonnae 1904 p. 16.
2) Cf. Augastin. de civ. dei VI 3. Merkel, Proleg. ad Ovid. 3) Bluhme, De loannis Laurentii Lydi
Cf. F. libris neQi jurjvojv
fastos p. CLIII sqq. et p. CLXVII sqq. observationum capita duo; diss. Hal. Sax. 1906 p. 84 sqq.
 54 - — 55

compertum habemus: Annum vertentem Romae Licinitis Ovid. fast. III 149-150 Macrob. Sat I 12, 5
quidem Macer et postea Fenestella statim ah initio duode- Denique quintus ab hoc fuerat Quintilis, et inde Quem raensem anni
cim mensium fuisse scripserunt : sed magis lunio Gracchano incipit, a nuraero nomina quisquis habet. primum fuisse vel ex
et Fulvio et Varroni et Suetonio aliisquc credendum^ qui
hoc maxirae probatur,
decem mensum putarunt fuisse, ut tunc Albanis eraty undc quod ab ipso Quin-
orti Romani. Maioris vero raomenti est, quod Ovidius in tilis quintus est et
eis quoque causis cum Macrobio et partim cum Solino
deinceps pro numero
conspirat,quibus expedire studet, cur annus Romuli a nominabantur. Cf.
Martio potissimum mense inceperit.
Solin. I 35.

Ovid. fast. III 135-146 Macrob. Sat. I 5

Hae igitur explanationes, quippe quae adcurate ad
12,
Neu dubites, primae fuerint quin ante
verbum paene inter se conspirent, quin eundem auctorem,
Kalendae Haec fuit Romuli or-
Varronem dico, sapiant nemo in dubitationem vocabit,
Martis, ad haec animum signa referre potes: dinatio, qui primuni
laurea, flaminibus
quod illa Macrobii disputatio cum capite antecedente,
quae toto perstitit anno, anni mensem geni-
tollitur, et frondes sunt in honore novae.
quo Varronis sententiara praebet, arguraentationis ad-
tori suo Marti dicavit
ianua tunc regis posita viret arbore Phoebi; finitate arte cohaeret. Deinde quae fuerit Nuraae anni
.... huius etiam
ante tuas fit idem, curia prisca, fores. ordinandi ratio pariter exponunt Ovid. fast. I 43 — 44. III
prima die ignem no-
Vesta quoque ut foh"o niteat velata recenti, vum Vestae aris ac-
151 — 154. Macrob.I 13, 1 sqq. Censor. 20, 4. Duos enira

cedit ab IHacis laurea cana focis. raenses a Nuraa Porapilio anno Rorauleo additos esse
cendebant, ut incipi-
adde, quod arcana fieri novus ignis in aede Ovidius Fulviura secutus adserit, cuius opinationem a
ente anno cura denuo
poeta apud Varronem lectara esse veri adraodura simile
flamma refecta capit
dicitur, et vires servandi novati ignis
nec mihi parva fides, amos hinc isse priores, inciperet. eodem quo- est, contraria menses
lunii Gracchani sententia, qui eos

Anna quod hoc coepta est mense Perenna coli. que ingrediente men- omnino neglecta
a Tarquinio Prisco adiunctos esse censuit,
(Censor. 20, 4). QuaHs autera raensiura a Nuraa addito-
se tam in regia curiis-
rum ordo fuerit, Naso duobus diversis modis exponit
que atque flaminum
In vv. I 43—44 lanuariura et Februariura ceteris mensibus
domibus laureae ve-
teres novis laureis
a Numa praemissos esse narrat. Contra versibus II 47 54 —
antiquissimis teraporibus lanuariura primum, Februarium
mutabantur. eodem
ultimum anni mensera fuisse, deceraviros deraura hunc
quoque mense et pub-
ordinem commutasse contendit. Quae opinio inepta fidei-
lice et privatim ad I'
que omnino^expers est*), cura poeta lanuariura priraura,
Annam Perennam
Februariura 'ultiraura anni locura eodera terapore ob-
sacrificatum itur, ut
tinuisse dicat, lanuario autera Februariura seraper con-
annare perennareque
tinuo successisse constet Quara ob rera hic Ovidii error
commode liceat.

^) Cf. Mommsen, Rom. Chronologie p. 31 adn. 37.

 — 56 ^ 57

nullo tnodo ad grammaticos referri potest, sed inde eum proponit, ex alio fonte hausisse suspicemur, praesertim
ortum esse arbitror, quod Ovidius duas diversas diver- cum veriloquia locis prolata inter se minime
diversis
sorum auctorum senteutias a Varrone relatas inter se concordent. Persuasum habeo Ovidium in his versibus
confudit, quorum alter anno Romuleo a Numa duos componendis Varronem adhibuisse. Conferas quaeso haec
menses praemissos, alter postpositos esse docuerat (cf. veriloquia Ovidiana cum Varronianis:
Macrob. Sat. I 13, 3. Plut. Num. 18. Varro d. 1. 1. VI 13).
Quod Ovidius de mensium ordine a decemviris mutato Ovid. fast. I 39-44 Varro d. 1. 1. VI 33-34
obtinet, cum apud nullum alium scriptorem traditum sit
Martius a Marte Nam primus a Marte. Secundus, ut Ful-
et prorsus improbabile videatur, Theodorus Mommsenus^)
Aprilis a Venere vius scribit et lunius, a Venere, quod ea sit
sine dubio recte ita explicavit, ut poetam ea, quae de
Maius a maioribus l^cpQodhrj; cuius nomen ego antiquis litteris
intercalatione a decemviris ordinata apud Varronem legis- lunius a iunioribus quod nusquam inveni, magis puto dictum quod
set, falso intellexisse sumeret. Quintilis usquc ad De- ver omnia aperit, Aprilem. Tertius a maioribus
Denique apud Ovidium et Varronem eandem sen- cembrem a quartus a iimioribus dictus lunius.
numero Maius,
tentiam de duodecimestri anno a bruma incipiente in- lanuarius a lano Dehinc quintus Quintilis et sic deinceps usque
venimus. Ovidius I 163—164 canit Februarius ab avitis ad Decembrem a numero. Ad hos qui additi,
Bruma novi prima est veterisque novissima solis: umbris. prior a principe deo lanuarius appellatus; po-
principium capiunt Phoebus et annus idem. sterior, ut idem dicunt scriptores, ab diis in-

Idem fere dicit Varro d. 1. VI 8 Tepipus a bnima ad

1.
feris Februarius appellatus, quod tum his pa-
hrumam dum sol redit, vocahir annus (cf. Censor. d. d. n. rentetur; egomagis arbitror Februarium a die
21, 13). Quae cum ita sint, pro explorato habemus Ovi- februato,quod tum februatur populus, id est
dium totam fere doctrinam ad historiam anni Romani lupercis nudis lustratur antiquum oppidum
pertinentem ex Varronis antiquitatum humanarum libro Palatinum gregibus humanis cinctum.
XVII, ubi de annis actum est, desumpsisse.
Quod Ovidius in Aprili et Februario explicandis e
Quacum de anno Romanorum quaestione artissime
duabus originationibus apud Varronem propositis alteram
cohaeret ea, quonam ex fonte ea profecta sint, quae
solam eamque Fulvii et lunii adfert, alteram Varronis
Ovidius vv. I 39—44 de mensium veriloquiis et vv. I
ipsius omittit, eo nostra de Varrone Ovidii auctore sen-
45—62 de dierum nominibus notisque profert. Quae men-
tentia minime infringitur, cum a poetae ingenio certe
sium veriloquia non, ut Wintherus 1. c. p. 43 sqq. vult,
alienum esset fontes, quos adhibuit, ad verbum exscribere,
ex eodem fonte fluxisse, ad quem originationes singulis
Fulvii et lunii autem explicationes apud Varronem allatas
mensibus praemissae maximam quidem partem revocantur,
inde probabile
invenisset. At nostra coniectura eo comprobatur, quod
fit, quod poeta diversis locis bis de eadem Ovidius et Varro Martii, Maii, lunii appellationes ab uno
re egit. Quae discordia ea ratione facile explicatur, ut
Ovidium hanc de eodemque verbo repetiverunt, Martium a Marte, Maium
mensibus doctrinam, quam I 39-44
a maioribus, lunium a iunioribus.
QuomodoveroVarronisveriloquiaaCincianisetVerrianis
^) Romische Chronologie p. 31. differant hoc loco disputare supervacaneum est, cum de ea
 - 58 ™ — 59 —
reiam supra satis copiose egerim. Maioris autem
momenti certeeaedem explicationes inveniebantur, quas nunc d. 1. 1.
mihi videtur esse, mensium veriloquia et
a Varrone et ab VI 27 sqq. legimus. Quam sententiam his argumentis
Ovidio eodem ordine proferri. Primum menses 45—63 explicantur dies
a Marte stabiliri arbritror. In versibus I
usque ad Decembrem, tum lanuarius et Februarius ex- nefasti (47), fasti (48), intercisi (49—52), comitiales (53),
phcantur. Denique nostra opinio eo prorsus nonae
confirmatur, tum nundinae (54) atque calendae (55) idus (56) (57),
quod Ovidius haec mensium veriloquia eis
versibus inse- denique dies (57—60). Cum autem Varro et Verrius
atri
ruit, in quibus doctrinam de
anno Romanorum e Varrone diem fastum, nefastum, comitialem, intercisum eadem fere
depromptam protulit. Porro ad eundem Hbrum
XVIII ratione interpretentur, ex eorum explicationibus nihil con-
antiquitatum humanarum, ubi Varro de mensibus
dispu- cludi potest. Contra Ovidius in calendis, idibus, nonis
tavit, ei fastorum versus redeunt, quibus de ea re
agitur, explicandis a Verrio Flacco dissentit, cum Varrone optime
quem singuli menses locum apud singulas gentes habuerint concordat.
III 87-96. VI 59-64. Ovidium talia apud Varronem
legisse cum ex hoc Quod Ovidius I 55 profert
Censorini
testimonio patet de die
nat. 22, 10: Varro autem Ro?nanos a Latinis nomina Vindicat Ausonias lunonis cura kalendas,
mensum accepisse arbitratus auctores eorum antiquiores idibus alba lovi grandior agna cadit,
quam urbem fuisse satis argute docet, tum inde calendas lunoni et idus lovi sacratas esse Macrobius quo-
colligitur,
quod Censorinus d. d. n. 22, 6, quem Paulus que tradit I 15, 18, qui se Varronis sententiam adferre
i WeberO hanc
libelli partem ex Varronis antiquitatibus ut autem Idus omnes lovi ita omnes Ka-
humanis excerpsisse ipse confitetur:
demonstravit, simili ratione atque Ovidius aliarum lendas lunoni tributas et Varronis et pontificalis adfirmat
civi-
tatum menses attulit, ut quo modo menses apud auctoritas. Ad eundem Varronem videtur redire id, quod
singulas
gentes dierum numero differrent exponeret.
Tum vero hos Macrobius I 15, 16 de ove Iduli pariter atque Ovidius
versus doctrinam Varronianam sapere Henricus tradit: sunt qui aestiment Idus ab ove Iduli dictas, quam
Willemsen^)
recte inde coniecit, quod poeta hic admirabili hoc nomine vocant Tusci et omnibus Idibus immolatur
arte in
gentibus adferendis pariter atque Varro consuevit a flamine, Fortasse etiam illa Pauli glossa p. 104 v. Idulis
litterarum
ordinem secutus est. ovis non, ut Wintherus 1. c. p. 36 contendit, e Verrii fastis,
lam ut ad dierura nomina litterasque, quas Ovidius sed e Varrone fluxit. Tabularum autem Praenestinarum ad-
vv. I 45—63 explicavit, transeam, has explanationes non notationes ad lan. 1 et lan. 13 adscriptas, quae ad calendas
cum Winthero3) ad Verrii fastorum librum, sed ad Varronis et idus explicandas pertinent, ab Ovidio plane abhorrent.
antiquitatum humanarum librum XIX revocaverim, Porro Nasonis verba I 57 nonarum tutela deo caret optime
ubi
consentiunt cum Macrobio I 15, 21 hi enim dies (scil. calen-
:

dae, nonae, idus) praeter Nonas feriati sunt, Aliud grave

Weber, Quaestionum Suetonianarum capita duo, diss.
P.
^)
argumentum ad nostram coniecturam comprobandam acce-
Hal. Sax. 1903 p. 44 sq. praeterea conferas A. Hahn, de Cen-
sonni fontibus, diss. len. 1905 p. 18 sq. dit. Magna enim cum probabilitate conicitur Verrium
2) H. Willemsen, De Varronianae Flaccum in fastis ad lan. 13 de nota NP egisse, cum prae-
doctrinae apud fastor.
scnptores vestigiis p. 19 sqq. sertim Festus p. 165 hanc explicationem tradiderit. Cur
3j De fastis Vemi Flacci ab Ovidio adhibitis p. 33 sqq. Ovidius, si e Verrio notarum interpretationes sumpsit,
 60 - - 61 -
illam notam plane neglexit? At eiusdem litterae l\P inter-
p. 396). Nam stultorum ferias ei celebrare solebant, qui
pretatio apiid Varronem d. VI 27—32, ubi omnes
1. 1.
Fornacalibus suis feriati non essent.
ceterae dierum notae nominaque explicantur, desideratur,
quo nostra de Varrone Ovidii auctore opinatio confirmatur.
Nescio an illud quoque huic sententiae faveat, quod 3.
hi
versus arte cum versibus antecedentibus coniuncti sunt, in
Atque primum quidem Ovidii digressionum ad sin-
quibus Ovidium doctrinam Varronianam protulisse
constat. gulos deos spectantium ea, quae ad lanum pertinet (fast.
I 89—288), examinanda est, ut quo ex fonte profecta sit
2. cognoscatur. Quam deo relationem non, ut
de lano
De feriis conceptivis ab Ovidio commemoratis pauca Theodorus Litt 1. fere argumentis nisus
c. p. 19 nuUis
tantum dici possunt, cum
poeta solas ferias sementivas, contendit, ad Verrii fastos redire inde apertum fit, quod
Paganalia, Fornacalia carmine tractaverit.
iu poeta ipse I 289
I
Feriarum
sementivarum interpretationem ad Varronis auctoritatem quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis
referri facile apertum fit, si Nasonis versus
I 657—704 illam de lano doctrinam, quam versibus antecedentibus
cum Varrone d. 1. 1. VI 26 comparamus. Ovidius enim protulit, se non in fonte ad fastos pertinente invenisse
in vv. 657—704 uno eodemque loco de feriis sementivis
I
manifesto monet.
et de
Paganalibus eodem tempore in agris celebrandis In illa narratione, qua cur aes ex altera parte navis
agit, ita ut inde cognoscatur poetae versus non
ad diversas signatum
effigie sit exponit (fast. I 231 — 240), Ovidius
ferias pertinere, sed ad easdem diversa ratione
^
in urbe et Hyginum Augusti aetatis grammaticum adhibuisse videtur.
) in agris celebrandas. Eundem autem sensum his Varronis Nam cum Naso eandem interpretationem praebeat atque
verbis de 1. 1. VI 26 contineri:
Semcntivae Feriae; dies Hyginus apud Macrobium Sat. I 7, 22 et ab omnibus
is, qui a p07itificilnis a semente, quod
dicttis, appcllatus reliquis explicationibus discedat, eum C. lulii Hygini vestigia
sationis causa susceptae. Paganicae eiusdem agriculturae pressisse contendere non dubito.
causa susceptae, ut haberent in agris omnes pagus,
unde
paganicae dictae, R. MerkeliusJ) Georgio Wissowa adsen- Fast. I 233 sqq.

tiente2) recte animadvertit. EaOvidius denique, quae causa ratis superest: Tuscum rate venit in amnem
II 513 sqq. de
Fornacalibus a Varrone d. 1. 1. VI 25 sq. ante pererrato falcifer orbe deus.
praetermissis profert, tam arto vinculo cum stultorum hac ego Saturnum memini tellure receptum:
feriarum interpretatione coniuncta sunt, ut iure ad caelitibus regnis a love pulsus erat.
eundem
auctorem revocentur, e quo harum feriarum narrationem
Fast. I 239 sqq.
pendere verisimile est, dico Verrium Flaccum, qui in
fa-
at bona posteritas puppem formavit in aere,
stis stultorum ferias tractavit (cf. Notiz. d. scavi 1904 hospitis adventum testificata dei.

') Prolegom. ad Ovid. fastos p. CLV. Hygin. ap. iMacrob. Sat. I 7, 22: cum prinius (scil. lanus)
2) Marquardt-Wissowa, R6m. Staatsverwaltung quoque aera signaret, servavit et Saturni reve-
in hoc
III p. 199
adn. 8.
rentiam^ ut^ quoniam ille navi fuerat advectus, ex una
 - 62 — - 63 -
qtiidem parte sui capitis e/figies, ex altera vero navis ex- esse arbitror, quod in fastis praecipue lani virtutes, quem
primeretur, quo Saturni memoriam in posteros propagaret. ipsum sibi doctrinam praebuisse fingit, celebrare volebat.
In utroque igitur fonte legitur aes propterea navis effigie
: lam vero in Ovidii fastis illa narratio cum Tarpeiae fabula
ornatum quod Saturnus navi in Latium venerit.
esse, coniuncta est et porta a lunone patefacta esse narratur.
Prorsus diversam explicationem Servius Aen. VIII 357 At Macrobius Serviusque Tarpeiae mentionem non faciunt
refert, qui signum ob eam rem in aere exprimi
navis et portam lanualem sponte apertam esse tradunt. Quae
censet, quod lanus ipse navi in Latium venerit. Plutarchus leviores discrepantiae unde ortae sint Ovidii metamorpho-
autem in quaestionibus Romanis c. 41 praeter Hygini et seon libri XIV versibus 775— 804 1) comparatis facile
Ovidii causam, quam in transcursu commemorat, aliam cognoscitur. Etenim poeta eam narrationis formam, quam
multo fusius exponit nec utra praeponenda sit dicit. Huc apud auctorem suum legit, cum illa contaminavit, quam
alia indicia accedunt,quae ut Hyginus a Nasone adhibitus autea in metamorphoseon libro protulerat, ubi Tarpeiam
sit suadeant. Atque primum quidem Suetonius de gramm. commemoravit et id imprimis egit, ut lunonis iram et
et rhet. 20 p. 115 Rff. tradit poetam artissimo amicitiae Veneris in Romanos clementiam describeret. Quam nar-
vinculo cum Hygino coniunctura fuisse. Deinde R. Merkelius rationem de Roma servata ad Hyginum referri, si non
(Prolus. ad Ib. p. 389) tristium elegiam III U, qua totum luculentis argumentis demonstratur, tamen aliqua cum
librum dedicavit, ad Hyginum iure rettulit. Quam coniec- probabilitate conicitur. Nam Hyginus in libro de urbibus
turam nuper Hermannus Peter novis argumentis stabili- Italicis, ex quo etiam illa aeris interpretatio apud Macro-
1)

vit^). Quamobrem nunc inquirendum est fierine possit, bium servata, quam supra in comparationem vocavimus,
ut tota de lano deo doctrina ab Ovidio proposita ad fluxisse videtur, non solum urbium origines tractavit,
eundem auctorem recedat. lam ad eos versus examinandos sed etiam quam plurimas fabulas delectationis causa
progrediamur, quibus narratur Sabinorum bello lanum inseruit^). Hanc autem Nasonis fabulam ad Hyginum
deum hostes, cum a Capitolio descendentes per portam, redire vel ea de causa verisimile est, quod Ovidius eam
quae postea lanualis vocata est, in urbem inrupturi essent, apud Varronem invenire non potuit, qui neque in libro
fontibus calidis reclusis in fugam vertisse (fast. I 261 sqq.). XVI antiquitatum divinarum, ubi in lani natura ex-
Hanc fabulam eundem auctorem secuti similiter tradunt plicanda physicorum imprimis sententias secutus est,
Macrobius Sat. I 9, 17 et Servius Aen. I 291. Pauca neque d. 1. 1. V 156, ubi Lautolarum fontes commemo-
enim sunt, quibus poeta in fabula enarranda ab his scrip- rantur, eius mentionem fecit. Poetam vero in libris de
toribus discedat nec tantum valent, ut tres auctores e significatione verborum Verrii Flacci, quem de Lautolarum
diversis fontibus pendere statuamus. Ovidius lani auxi- fontibus disputasse ex Festo p. 118 scimus, illam fabulam
lium causam putat, cur deus in templo ad forum sito legisse veritatis specie non commendatur, cum praesertim
colatur, Macrobius et Servius cur fores lani bello pateant, ne unus quidem Ovidii fastorum locus ullam certam
pace claudantur. Ut hac in re paulum a narratione in
fonte lecta discederet et ea, quae auctor de porta lanuali
') De discrepantia, quae inter metamorphoseon et fastorum
narravit, ad lanum deum referret, poetam eo commotum relationem intercedit, cf. B. Pressler, Quaestionum Ovidianarum
capita duo, diss. Hal. Sax. 1903 p. 21 sqq.
1) H. Peter, Historic. Roman. reliquiae II p, CIII sq. '^) Cf. H. Peter, Historic. Rom. reliquiae II p. CII.
 — 64 - — 65 —
ansam praebeat, ut hos libros a poeta in usum vocatos terum de lano doctrina exponenda interdum inter se dis-
esse credamus. 1) lam reliquum est, ut lani ipsius inter- sentiant, Agahdiusi) Kahlium^) secutus recte monuit e
pretationes a poeta I 103 —140 propositas ad fontem revo- Cornelio Labeone auctore non proximo, sed ultimo pen-
cemus. Primam lani originationem, quam poeta vv. I dere. Sed iam quaeritur, quem ad auctorem Cornelii La-
103—114 exhibet, lani nomen a Chao derivandum esse, beonis lani interpretatio revocanda sit. Nomen eius scrip-
etsiapud unum Verrium Flaccum in libris de significatione toris, qui primus hanc lani explanationem protulit, Lau-
verborum invenitur (cf. Paul. p. 52, 11), apud omnes autem rentius Lydus, quamquam de lano doctrinam plane turbavit,
alios scriptores, qui de lano deo agunt, desideretur, tamen recte videtur servasse de mens. p. 65, 16 o ye f^rjv Aovvdjiog
ex his Verrii libris fluxisse vix statuere ausim, cum, ut "Hhov JiaQOL ro excasQag nvXrjg aQxeiv, dvaiokijg ioa)g zat dvoea^g^
iam supra monui, huius operis ab Ovidio inspecti nulla cum Macrobius I 9, 9 quosdam testes laudet. Hunc scripto-
fere vestigia in fastis occurrant. Altera vero lani expli- rem esse Lutatium Daphnidem grammaticum, qui com-
catio (fast. 115—140), lanum eundem atque solem esse,
I munes historias scripsit, non C. Lutatium Catulum, qui
apud Macrobium I 9, 9, Lydum de mens. IV 2, Arnobium a. 652 =
102 cousul fuit et cuius tres libri de consu-
III 29 occurrit. Etenim eadem sententia in his Ovidii latu a Cicerone Brut. 132 laudantur, Otto lahnius
et Macrobii verbis manifesto recognoscitur: summa cum probabilitate ostendi. 3) Cuius Lutatii
Daphnidis, quem Sullae fere aetate floruisse verisimile
Fast. I 115 sqq.
est, librum Ovidium ante oculos non habuisse, sed eius
Accipe, quaesitae quae causa sit altera formae, doctrinam apud recentiorem auctorem legisse cum per se
hanc simul ut noris officiumque meum. probabile est, tum inde adparet, quod Varro (d. 1. 1. V 150)
quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras, Praen. ad Mart. 23) Augusti aevi gram-
et Verrius (fast.
omnia sunt nostra clausa patentque manu. maticiLutatium exscripserunt. Ad eundem auctorem
Fast. I 125 sq. medium eos poetae versus, quibus cur lanus primus
omnium deorum invocari soleat exponitur (fast. I 171—174),
praesideo foribus caeli cum mitibus Horis:
ob eam rem rettulerim, quod ea Macrobii verba, quibus-
it, redit officio luppiter ipse meo.
cum poeta adcurate consentit, artissime cum explicatioue
Fast. I 137 sqq. antecedente, quae Lutatii opinionem reddit, coniuncta sunt.
utque sedens primi vester prope limina tecti
ianitor egressus introitusque videt, J) R. Agahd, M. Ter. Varronis antiquitatum rer, divin. 1. I.

sic ego perspicio caelestis ianitor aulae XIV. XV. XVI. Annal. philol. suppl. XXIV (1898) p. 118.
eoas partes hesperiasque simul. 2) Kahl, Cornelius Labeo. Philol. suppl. V p. 719 sqq.
} 3) O. Jahn, Prolegom. ad Pers. p. CXLIII adn. 2. Teuflfel
Macrob. Sat. I 9, lanum quidavi solem demonstrari
9
in hist. lit.Rom. § 142, 4. Contra Theodorus Mommsen C. L L.
volunt et ideo geminum quasi tttriusquc ianuae caelestis 12 p. 313 et Hermannus Peter, Historic. Roman. reliquiae I
potente7fh qui exoriens aperiat diem, occidens claudat. Tres p.CCLXXIII satis infirmis argumentis nisi C. Lutatium Catulum
illos auctores Macrobium, Lydum, Arnobium, cum in ve- communium historiarum auctorem arbitrantur, quem Peterus prae-
terea librum de antiquitate et rebus grammaticis composuisse cen-
Cf. Merkel, Prolegomena ad Ovid. Idem fere iudicat Martinus Schanz in hist, lit. Rom. I p. 136.
1) fastos p. XCVI sq. 3et.
 — 66 - 67 -
Ovid. fast. I 171-174 Rotundara aedis Vestae formara poeta inde explicat, quod
Mox ego: *Cur, quamvis aliorum numina placem, Vesta eadera atque terra sit, terra autera raedio in aere
lane, tibi primum tura merumque fero?* pendens pilae forraara praebeat.
'Ut possis aditum per me, qui liraiua servo,
Fast. VI 265 sqq.
ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'
Forraa taraen terapli, quae nunc raanet, ante fuisse
Macrob. I 9, 9 invocarique prinium, cuin alicui deo res causa probanda subest.
dicitur, et forraae
divina celehratur^ ut per eum pateat ad illum cui immo- Vesta eadera, quae Terra: subest vigil ignis utrique,
latur accessus^ quasi preces supplicum per portas suas ad significantque deara terapla focusque suara.^)
deos ipse transmittat. Apud quera autem scriptorem terra pilae sirailis, nullo fulciraine nixa,
Ovidius primam lani etymologiara legerit et quo aere subiecto tara grave pendet onus.
auctore interposito Lutatii Daphnidis interpretationem
I 279 sqq.
acceperit nunc quaerimus, facile adparet fieri potuisse,
si

ut apud Hyginum, e quo fabulas de lano propositas de- et quantura a surarais, tantum secessit ab imis
sumptas esse probabile est, has quoque explicationes le- terra. quod ut fiat, forraa rotunda facit.

gerit, quod Hyginus in urbibus Italicis non solum de par facies terapli: nullus procurrit in illo
lano fabulas protulit, sed etiam de lani natura disputavit, angulus. a pluvio vindicat imbre tholus.
ut ex his verbis dilucide perspicitur Hygini apud Macrob. Vestara eandem esse atque terram Varronis
deara
Sat. 20 post ad lanum solum regnum redactum est,
I 7, fuit sententia, uthoc antiquitatum divinarum fragraentura
qui creditur geminam faciem praetulisse, ut quae ante docet R. D. XVI 64a Agahd (Augustin. c. d. VII 16)
quaeque post tergum essent intueretur, quod procul dubio Vesta7n quoque ipsam propterea dearum maximam puta-
ad prudentiam regis sollertiamq^ie referendum est, qui et verunt, quod ipsa sit terra, quamvis ignem mundi leviorem,
praeterita nosset et futura prospiceret, sicut Antevorta et qui pertinet ad usus hominum faciles ei deputandum
Postvorta, apud Ro-
divinitatis scilicet aptissimae comites, esse crediderunf^). Nec illud, terrara pilae forraara habere,
manos coluntur. Sed ad eundem auctorem etiam Hygini quaraquam hoc antiquitatura divinarura libro non cora-
in
fragmentis et Macrobii Lydique locis, qui ad lanum spec- memoratur, Varroni ignotum videtur fuisse, cum eiusdera
tant, inter se comparatis deducimur. Hygini fragmenta auctoris verba d. 1. 1. VII 17 hanc sententiara redoleant:
si examinaraus, rairaraur eura doctrinara propositara nus- Praeterea, si quod medium id est umbilicus [ut] pila terrae,
quara fere pro sua vendidisse, sed seraper adcurate noniina non Delphi medium. Quaraobrera totara poetae doctrinara
auctorum adscripsisse (cf. fr. 2. 6. 7. 10 Peter). Quo factum in vv. VI 265-282 propositam ex Varronis antiquitatum
videtur esse, ut Laurentius Lydus Lutatii nomen tradiderit divinarura libro XVI petitara esse manifestum est
et Macrobius quosdam testes laudaverit.
lam deinceps ad Nasonis de Vesta dea digressionem 1) In cod. hic versus traditus est significantque sedem terra
quem ab Hertzbergio Altertumswissen-
(fast.VI 249 — 460) accedaraus, qua iraprirais causas ex- focusque suam, (Zeitschr. f.

schaft 1846 p. 254) emendatum H. Peter iure in textum recepit.

ponit, cur aedes Vestae rotunda sit (fast. VI 265—282) et
Cf. Peter, Ovids Fasten II p. 93.
cur Vestae deae virgines sacra faciant (fast. VI 283—294). Arnob. 32.
2) Cf. Dion. Hal. II 66. III

i
 — 68 — - 69 -
Aen. III 134. XI 211, eundem de
vestibulo
Causarum, cur Vestae sacerdotes virgines fuerint, e Servio interp.
VI 273 sciamus.
quas Ovidius VI 283—294 exhibet, alteram (VI 285-290) nescio quo loco egisse e Servio
Fauno
e Graeco quodam fonte fluxisse Hermannus Peter Grae- Eam denique Ovidii narrationem de Pico et
corum poetarum locis (Hesiod. theog. 453. Hymn. in a Numa sopitis (fast. III 285-348), quae simillima ratione
Vener. 22) collatis recte coniecit^), (VI contra alteram ab Arnobio V 1 et Plutarcho in vita Numae c. 15 tradita
290— 294) cum Varronis antiquitatum divinarum fragmento est ad Valerium Antiatem
revocandam esse iam pridem
XVI 64 b Agahd (Augustin. c. d. IV 10) comparare iuvat. perspectum est'). Arnobius enim diserte adfirmat se
desumpsisse V 1: «« se-
labulam illam e Valerio Antiate
Ovid. fast. VI 291-294 -
ne guis forte nos aestimet conctnnare
cundo Antiatis libro
Nec Vestam quam vivam intellege flammam,
tu aliud
per calumnias crimina -
talis proscripta est fabula.
Ovidii
nataque de flamma corpora nulla vides. etiamsi maximam quidem partem cum
autem expositio,
iure igitur virgo est, quae semina nuUa remittit
Valerii relationeapud Arnobium Plutarchumque servata
nec capit, et comites virginitatis amat. ab his scnptonbus
concordat, tamen in una re non levidensi
XVI Terram etiam Vestam volunt, cum omnes tres auctores con-
R. D. 64 b: discrepat. Quamquam enim
tamen Vestam non nisi ignem esse pcrhibeant, Faunum Egeria monente a
saepiiis similiter tradunt Picum et
pertinentem ad focos, sine quomodo luppiter e caelo
esse non potest-^
quibus civitas Numa vinctos regem docuisse,
quod sicut ex virgine fulmma procu-
et ideo illi virgines solere servire,
iu terram eliceretur, ut quibus sacrificiJs

ita nihil ex igne nascatur"^). Quin igitur Ovidius, quippe aperiret, tamen in ea re valde dissentiuut, cur
rarentur
qui hoc loco eandem physicorum sententiam acceperit hominum capitibus alia piacula accepent.
luppiter pro
flagitare
Apud Nasonem luppiter se homiuum
quae Varroni placuit, Varronis antiquitatum divinarum capita
libro XVI usus sit, dubitari nequit. experiri conatur fast. III
Ad eundem fontem simulat et Numae prudeutiam
eam Vestae etymologiam recedere, quam poeta VI 299 337—338
praebet adnuit oranti, sed verum ambage
remotum
Stat vi terra sua: vi stando Vesta vocatur abdidit et dubio terruit ore virum.
et quae apud Serv. interp. Aen. II 296 et Arnob. III 32 Fast. III 343-344
tradita est, etsi in Varronis antiquitatum divinarum 1. XVI risit et 'His' inquit 'facito mea tela procures,
fragmentis non invenitur, inde adparere puto, quod in o vir conloquio non abigende deum.'
Num luppiter Numae
Varronis sententia, Vestaui terram esse, nititur. vero At in Arnobii et Plutarchi narratione
Cf. Aruob.
dolo captus victumas humanas
foci et vestibuli veriloquia ab Ovidio fast. VI 301 sqq. poscere desistit.

proposita ex eodem antiquitatuni divinaruui libro fluxerint Tunc ambiguis lovcm propositionibus captum extulisse
V 1 :

humanis
Agahdius 1. c. p. 219 suo iure in dubitationem vocavit. hauc 'decepisti mc
vocem Xuma; nam ego
Nihilominus autem poetam has etymologias in aliis Var- non maena captllo
capitibus procurari constitueramfulgurita,
cum Varronem astutta, quem
ronis libris legisse constat, in antiqui- cacpicio: quoniam me tamcn tua circumvenit
tatum divinarum libro V focum a fovendo derivasse voluisti habeto morcm et his rebus quas pactus es procura-

1) H. Peter, Ovids Fasten II p. 95.

H. Peter, Ovids Fasten II p. 47.
2) Plut. Nura. 9. Lactant. inst. I 12, 5. 1)
 — 70 -
fionem seniper suscipies fulguritoni})i, Haec igitur dis-
crepantia siiadet, ut Nasonem de Pico et Fauno nar-
rationem non ex \'alerio ipso, sed alio auctore intercedente
accepisse statuamus. Quis vero auctor ille proximus
fuerit, quera Ovidius Inspexit, nostris subsidiis diiudicari
non potest. Attaraen id pro certo adfirmare possumus,
Valerii sententiam de hac fabula Ovidii auctori fundamento Commentationis argumentum.
fuisse.
Non omnes Ovidii fastorum partes a Verrii fastis pag.

alienas in hac disputationis parte tractavimus. Non niodo Praefatio

*

fabellas Graecas et astronomicas in tali commentario certe 2

Caput 1 De fastorum exemplaribus ab Ovidio adhibitis
non relatas, de quibus iam satis copiose quaesituni est^), sed
digressiones, quae ad Romanorum Caput Quemadmodum Ovidius fastorum commentarios
etiani antiquitatem et 11

adliibuerit
^6
historiam negleximus, velut eas, quibus poeta
spectant,
de Fabiorum exitu, de fuga regis Tarquinii, de Caco, de 1. De Verrio Flacco fastorum auctore .... 26

Romulo Remo De fastorum commentariis a poeta usurpatis 34

et similibusque egit, cuni non niulto ab- 2 .

hinc tempore De mensium nominibus 34

de eis disputaverit AemiHus Sofer edita a)

disputatione, quae praefert titulum: Livius als Quelle von b) De dierum notis ^6

Ovids De feriis publicis ^^

Fasten'^),quoque Varronianae doctrinae
Leviora c)

vestigia hoc loco denuo colligere piget, quae et a R. d) De sacrificiis ^"

Merkelio in prolegomenis editionis fastorum C sqq. et

p.
Caput 111 Ovidiani carminis partes a Verrii fastis alienae
a Christiano Huelseno^) adcurate conoresta sint. ^^
ad fontes revocantur
1. De Romanorum anno mensibus diebus ... 53
^) Cf. Bruno
Pressler, Quaestionum ( )vidianarum capita duo, De feriis conceptivis 60
2.
diss. Halis. 1903.
Sax. spectant 61
3. De digressionibus, quae ad singulos deos
2) Programm des Maximiliansgymnasiums zu Wien 1906.
3) De Varronianae doctrinae quaenam in Ovidii fastis
vestigia exstent, diss. Berol. 1880. Cf. etiam Huelseniani libelli
censuram, quam edidit G. Nick, Piiilol. Anzeiger XI p. 183.

-ortie>c—

. ^
 Vita.
Natus sum Carolus Franke in vico, cui nomen est

Gross-Duengen, prope Hildesiam sito die 30. mensis lulii a. 1885

patre Carolo matre Anna e gente Sander, quos acerbissimo

fato mihi ereptos esse valde lugeo. Fidei addictus sum evan-
gelicae. Litterarum primordiis imbutus a. 1896 in gymnasium
Hildesiense, quod vocant Andreanum, receptus sum, cuius

scholas per novem annos frequentavi. Vere anni 1905 maturitatis

testimonio instructus Friburgi per sex menses studiis me dedi

philologicis et historicis. Deinde Halas Saxonum me contuh, ubi

per septem semestria lectionibus interfui.

Docuerunt me viri illustrissimi:

Friburgenses: Fabricius, Lommatzsch,Puchstein,B.Schmidt,

V. Simson.

Halenses: Bechtel, Blass t, Bremer, Brode, Consbruch,

Dittenberger t, Ebbinghaus t, Fester, Fries, Hasenclever, Held-

mann, Ihm, Kern, Medicus, Muff, Niese, Praechter, Robert, Saran,

Wilcken, Wissowa.

Proseminarii philologici exercitationibus interfui v. d. Blass

moderante, seminani philologici regii per tria semestna sodalis

fui ordinarius regentibus w. dd. Blass, Kern, Wissowa.

Praeterea mihi permiserunt, ut interessem exercitationibus'

historicis Niese, archaeologicis Puchstein paedagogicis Fries.

Hos omnes praeceptores optime de me meritos grato^animo

semper persequar, imprimis autem Georgio Wissowa, h. t.

rectori magnificentissimo, quo auctore me hanc dissertationem

composuisse quemque me in ea componenda auxilio consilioque

semper adiuvisse gratissimo animo profiteor, quantum debeam,

numquam obliviscar. I

#
 .

DUE DATE

OffiP r
wriCjyi^
2

omti i

»^3

,«;ri

V -«

201-6503 Printed
in USA

JWArt ^i^ 'J*ij>::'

 %
y