Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
25
data przekazania tekstu: 14.09.2018
data akceptacji tekstu: 25.09.2018
rev. A. Baczyński, rev. D. Sawicki, The Faculty of Orthodox Theology at the University of Warsaw and its “theological heirs”, Elpis,
20 2018: 231-252.
Abstract: In 1918, after the 120 years of occupation by three neighbouring powers, Austria, Prussia and Russia, Poland obtained its
desired independence and returned on the map of Europe. Warsaw became the capital of the Republic once again. One of the autho-
rities’ first moves was to resume the activities of the University of Warsaw that were disrupted by the war. We needed qualified staff
who would rebuild the country. This concerned politics, administration, culture…, and the religious life of our homeland. For this
purpose, the Faculty of Catholic Theology was established (1918), Faculty of Lutheran Theology (1922), and in 1925, the Faculty of
Orthodox Studies was also opened.
Throughout the 14 years of its existence up to the outbreak of the Second World War in 1939, the Faculty of Orthodox Studies faithful-
ly fulfilled its mission of serving the Church, education and the homeland. It educated priests and theologians dedicated to the church
and citizens committed to their homeland.
Unfortunately, the process of building today’s well organized and extensive structure of higher (and secondary) Orthodox theological
schooling in Poland was neither simple nor short lived.
After the war, when the University of Warsaw refused the Faculty of Orthodox Studies the right to further operate, it turned into the
Faculty of Orthodox Theology at the Christian Theological Academy to continue serving God, the Church and education. The Or-
thodox Theological Seminary in Warsaw experienced many changes and processes after the war in order to obtain its current shape
and level. The Department of Orthodox Theology at the University of Białystok was established in 1999. It is a continuation and
expansion of the theological education at the University of Warsaw.
The Faculty of Orthodox Studies at the University of Warsaw, the Christian Theological Academy, the Orthodox Theological Sem-
inary and the Department of Orthodox Theology at the University of Białystok, along with post-secondary studies in iconography
and hymnography, as related academic and didactic units, have performed and still performs their tasks in serving education and the
Orthodox Church. By mutually taking advantage of this experience (it should rather be said that taking advantage of the Faculty of
Orthodox Studies at the University of Warsaw after the war), they fulfilled their expectations despite difficult times and unfavourable
politics. They form a constantly developing spiritual and cultural common heritage of the Republic.
Streszczenie: W 1918 r., po przeszło 120 latach okupacji ze strony trzech sąsiednich mocarstw: Austrii, Prus i Rosji - Polska odzysku-
je upragnioną niepodległość i powraca na mapy Europy. Warszawa ponownie staje się stolicą Rzeczypospolitej. Jednym z pierwszych
posunięć władz było wznowienie przerwanej wojną działalności Uniwersytetu Warszawskiego. Potrzebowaliśmy wykwalifikowanych
kadr, które odbudują kraj. Dotyczyło to polityki, administracji, kultury…, ale i religijnego życia w naszej Ojczyźnie. To w tym celu
powołano Wydziały Teologii Katolickiej (1918), Ewangelickiej (1922), a w 1925 r. dołączyło do nich Studium Teologii Prawosławnej.
W przeciągu 14 lat swego istnienia, aż do wybuchu II wojny światowej w 1939r., Studium Teologii Prawosławnej UW wiernie reali-
zowało swoje zadanie w służąc Kościołowi prawosławnemu, nauce i Ojczyźnie. Wykształciło i wychowywało oddanych Kościołowi
kapłanów i teologów, a Ojczyźnie obywateli.
Niestety proces tworzenia dzisiejszej, dobrze zorganizowanej i rozbudowanej struktury wyższego (i średniego) prawosławnego szkol-
nictwa teologicznego w Polsce nie był ani prostym, ani krótkotrwałym.
W czasach powojennych, kiedy odmówiono Studium Teologii Prawosławnej UW prawa do dalszego istnienia, przerodziło się ono
w Sekcję Teologii Prawosławnej ChAT, by dalej służyć Bogu, Kościołowi i nauce. Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie
po wojnie przeżywało wiele przemian i procesów, by osiągnąć dzisiejszy kształt i poziom. Katedra Teologii Prawosławnej Uniwer-
sytetu w Białymstoku powołana do istnienia w 1999r. jest przedłużeniem i rozszerzeniem procesu edukacyjnego na Uniwersytecie
Warszawskim w zakresie teologicznym.
Zarówno Studium Teologii Prawosławnej UW, ChAT, Seminarium Duchowne, Katedra Teologii UwB, ale również Studia policealne
z zakresu ikonografii i hymnografii – jako bratnie jednostki naukowo – dydaktyczne, dobrze spełniły i spełniają swoje zadanie w służ-
bie nauki i Kościoła prawosławnego. Korzystając nawzajem ze swych doświadczeń (właściwiej by rzec powojennie korzystając z do-
świadczenia Studium Teologii UW) realizowały pokładane w nich oczekiwania pomimo trudnych czasów i niesprzyjającej polityce.
To one tworzą stale rozwijające się duchowe i kulturalne wspólne dziedzictwo Rzeczypospolitej.
Rosjanie 139 000 0,4 wej tradycji Kościoła prawosławnego w Polsce, sięgającej
Litwini 83 000 0,3 czasów dziadków Mieszka I, postrzegano nas, jako relikt
Czesi 38 000 0,1 zaborów obcy Rzeczypospolitej. Milczeniem przykrywa-
Inni 11 000 0,1 no drugą metropolię czasów Bolesława Chrobrego9, udział
Nie podano 39 000 0,1 ruskich pułków w bitwie pod Grunwaldem, czy też naszą
Metropolię Kijowską do XVIII w. podległą Konstantyno-
Równie złożoną była mozaika wyznaniowa. W grupie polowi. Zapominano, że to polskie władze w ramach Trak-
jednej narodowości niejednokrotnie występowało po kilka tatu Grzymułtowskiego (6.05.1686 r.), potwierdzającego
wyznań. Na rok 1931 odnotowujemy7: postanowienia Pokoju Andruszowskiego 1667 r., przeka-
zały carom moskiewskim władzę nad lewobrzeżną Ukra-
rzymscy katolicy 64,8 % (dodatkowo greko-
iną i patronat nad Kościołem prawosławnym w Polsce.
katolicy - 10,4 %)
Teraz my mieliśmy płacić za wielowiekowe błędy polskiej
prawosławni 11,8 %
polityki religijnej.
wyznanie mojżeszowe 9,8 %
Takie spojrzenie władz w „pewnym sensie” było uspra-
ewangelicy 2,6 %
wiedliwionym. Po latach zaborów większość duchownych
inni chrześcijanie 0,5 %
(w tym cały episkopat) posiadała rosyjskie obywatelstwo.
inne grupy religijne 0,1 %
Ukończyli rosyjskie seminaria i akademie teologiczne.
Sytuacja wyznaniowa nie była stabilna. Zmiany gra- Fakt, że duża ich część urodziła się na polskich ziemiach
nic, emigracje8, rozwój gospodarki, kształtowanie się sto- (pod zaborami) dla władz państwowych nie miał większe-
sunku państwa wobec poszczególnych wyznań sprzyjały go znaczenia. Kler postrzegano, jako „urzędników” odzie-
przemianom na wyznaniowej mapie Rzeczypospolitej. dziczonych po wrogim okupancie.
Powyższa destabilizacja nie była wyłącznie proble- Szybko, więc przyszło się nam zderzyć z nieżyczliwo-
mem państwa. W równie istotny sposób dotyczyły też ścią władz.
kościołów, a szczególnie kościołów mniejszościowych. Już 16.12.18 r. dekretem Naczelnika Państwa Józefa
Największym z nich był Kościół prawosławny. Problemy, Piłsudskiego bez porozumienia z władzami kościelnymi
z jakimi zderzył się w okresie odrodzonej Rzeczypospoli- przejęto pod obowiązkowy zarząd państwowy cały ma-
tej możemy podzielić na kilka grup: jątek cerkiewny na ziemiach byłego Królestwa Polskiego
- normalizacja prawnego położenia w strukturach odro- (ziemie chełmskie i podlaskie)10.
dzonego państwa (przejście z pozycji wyznania uprzy- Decyzje Naczelnika zostały potwierdzone dekretem
wilejowanego do mniejszości tolerowanej): z 17.12.1920 r.11 W 1919 r. Ministerstwo Wyznań Religij-
• status prawny; nych i Oświecenia Publicznego zarządziło, aby opuszczone
• państwowe uznanie hierarchii i duchowieństwa; cerkwie były zamknięte i opieczętowane. W czerwcu 1919
- organizacja życia wewnątrzkościelnego i kształcenie r. postanowieniem Ministra Rolnictwa i Dóbr Państwowych
kadr: nadzór państwowy nad dobrami cerkiewnymi rozszerzono
• struktura; na tereny byłego Królestwa Kongresowego – np. północne
• szkolnictwo; Podlasie. Ta sama instancja wydała w 1922 r. podobną de-
• aktywizacja życia i działalności cerkiewnej ludności cyzję odnośnie ziem województwa lubelskiego.
prawosławnej; Podobne dekrety w latach 1921 i 1922 wydawał rów-
• kapelaństwa specjalne; nież rząd. Na mocy tych wszystkich postanowień do 1923
- organizacja życia zewnętrznego, stosunki międzyko- r. Kościół prawosławny bezpowrotnie stracił 115 świątyń,
ścielne i międzynarodowe: 280 nieruchomości i ok. 20 tys. hektarów ziemi12. Był to
• status kanoniczny (autokefalia); jasny sygnał, z jaką polityką wyznaniową będziemy mieli
• międzykościelne kontakty dwustronne. teraz do czynienia.
Rozwiązanie powyższych kwestii było tym trudniej- Mimo w/w strat łącznie na rok 1922 Kościół posia-
sze, że władze państwowe niezbyt przychylnie patrzyły na dał niespełna 1000 parafii etatowych, 312 filialnych, 1650
Prawosławie. Wielokrotnie - zapominając o wielowieko- duchownych i psalmistów. Liczby te należałoby jeszcze
Nie zapewniało to jednak jeszcze pełnego wyższego wy- dzenia katedr teologicznych20. W dalszym etapie Senat
kształcenia teologicznego. Studia miały statut prywatnej Akademicki uchwalił zasadnicze punkty tymczasowego
szkoły średniej (choć finansowane były z budżetu pań- Statutu21 przyszłego Studium. Dalsze prace związane z or-
stwa). Część przedmiotów nieteologicznych wykładano ganizacją Studium, Senat Akademicki powierzył specjalnej
w jęz. polskim. Chwilowo zaspokajało to najbardziej bie- Komisji Organizacyjnej, której przewodniczył rektor prof.
żące braki kadrowe. Nie gwarantowało to jednak rozwo- I. Łyskowski. W jej skład powołanych zostało sześciu pro-
ju Kościoła. Tym bardziej nie zabezpieczało dobrze wy- fesorów Uniwersytetu Warszawskiego22. Przed Komisją
kształconych specjalistów, którzy wezmą aktywny udział stało trudne zadanie powołania sił naukowych i obsadze-
w obronie prawosławnego mienia cerkiewnego i przyjmą nia katedr w Studium Teologii Prawosławnej UW. W roku
udział w kształtowaniu jego prawnych relacji z Rzeczy- akademickim 1925/26, w skład Komisji Organizacyjnej
pospolitą. weszli: przewodniczący prof. Dr F. Krzyształowicz Rektor
Musiała powstać szkoła, która zapełni tę lukę oraz za- UW; oraz członkowie: Prof. dr I. Koschembar-Łyskow-
spokoi ilościowe i jakościowe potrzeby kadrowe Kościoła. ski; prof. W. Makowski; prof. dr F. Czubalski, prof.dr R.
Utworzenie wyższej prawosławnej szkoły teologicznej, Nitsch; prof. dr. W Porzeziński; prof. dr E. Jarra. W ciągu
akceptowanej przez najwyższe organy państwowe, było kolejnych lat istnienia Studium, skład Komisji Organiza-
więc nie tyle wskazane co niezbędne. Nie mogła to być cyjnej ulegał zmianom. Decyzją zaś Św. Synodu Kościoła
jednak szkoła prywatna, akceptowana jedynie przez hie- Prawosławnego w Polsce z dniem 1 stycznia 1925 roku
rarchów Kościoła. Musiała posiadać akceptowany przez metropolita Dionizy (Waledyński) przyjmuje godność Ku-
państwo status uniwersytecki. ratora i profesora teologii prawosławnej nowoutworzone-
Dobrze rozumieli to hierarchowie Kościoła prawo- go Studium.
sławnego w Polsce. Pierwszy jego zwierzchnik Metropo- 8 lutego 1925 roku w auli Uniwersytetu Warszaw-
lita Warszawski Jerzy (Jaroszewski) już w 1922 roku od- skiego Pałacu Kazimierzowskiego odbyła się uroczystość
był rozmowy wstępne w tej sprawie z przedstawicielami otwarcia Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu
władz państwowych, przedkładając stosowny projekt do Warszawskiego. Przybyli na nią hierarchowie Kościoła
Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicz- prawosławnego: Metropolita Warszawski, Wołyński i całej
nego (jest to rok utworzenia Wydziału Ewangelickiego Polski Dionizy, Arcybiskup Wileński i Lidzki Teodozjusz
UW). Władze zwróciły się o opinie do władz Uniwersytetu Fieodosjew, Biskup Poleski i Piński Aleksander Inoziem-
Warszawskiego, otrzymując ich wstępną pozytywną opi- cew; Biskup Grodzieński i Nowogródzki Aleksy Gromadz-
nię. Rozpoczęło się opracowywanie statutu Studium, po- ki; Biskup Lubelski Antoniusz Marcenko i Biskup Krze-
szukiwanie wykładowców, itp. Po tragicznym zgonie śp. mieniecki Simon Iwanow. Inaugurację swą obecnością
Metropolity Jerzego18, starania o otwarcie Studium kon- zaszczycili: wicepremier Stanisław Thugutt, Kierownik
tynuował metropolita Dionizy (Waledyński), podejmując Ministerstwa W.R. i O.P. prof. Jan Zawidzki, Marszałek
dalsze kroki w celu urzeczywistnienia wspomnianego pro- Sejmu Maciej Rataj, komisarz m. st. Warszawy; posłowie
jektu. Znalazł on zrozumienie i gotowość współdziałania na sejm oraz liczne grono profesorów Uniwersytetu War-
w ówczesnym ministrze W.R. i O.P. p. Głąbińskim, który szawskiego.
22 czerwca 1923r. zwrócił się do Senatu Akademickiego J.M. Fracnciszek Krzyształowicz, ówczesny Rek-
Uniwersytetu Warszawskiego, przedkładając komplet- tor Uniwersytetu Warszawskiego w swym przemówieniu
ny projekt utworzenia przy tym Uniwersytecie Wydziału stwierdził m.in. „...Ponieważ na ziemiach Rzeczypospoli-
Teologii Prawosławnej. Senat UW pochylił się nad nim tej zamieszkuje również ludność wyznania prawosławne-
na posiedzeniu z dn. 3 października 1923r. i przychylnie go, uznano za niezbędne utworzenie prawosławnego wy-
ustosunkował się do projektu19 utworzenia przy Uniwer- działu teologicznego (...) Uniwersytet Warszawski uznał tę
sytecie Warszawskim Wydziału Teologii Prawosławnej, potrzebę za tak ważną, iż nie zważając na wielkie trudno-
a w czerwcu 1924 roku zdecydował ostatecznie o otwarciu ści natury gospodarczej, bez wahania wyraził gotowość do
w roku akademickim 1924/1925 wyższej prawosławnej przyjęcia nowego wydziału23.
uczelni teologicznej, na prawach Studium Teologii Prawo- Metropolita Dionizy w swoim przemówieniu podkre-
sławnej Uniwersytetu Warszawskiego. Te dwie daty należy ślił, iż otwarcie Studium Teologii Prawosławnej jest wiel-
uważać za początek działalności tej jednostki. kim wydarzeniem zarówno dla Państwa jak i Kościoła,
Metropolita Dionizy na wniosek pana ministra Głą- który otrzymując wyższą szkołę teologiczną będzie mógł
bińskiego, przedstawił Senatowi Akademickiemu uwagi pozyskać oświeconych, wykształconych kapłanów, zaś
„O konieczności organizacji wyższego prawosławnego za- państwo kulturalnych i miłujących swą ojczyznę pracow-
kładu naukowego w Polsce” oraz projekt programu przed- ników (...) Studium, zaś, jak stwierdził metropolita, powin-
miotów zasadniczych i propozycje kandydatów do obsa-
20
Tamże, s.III
18
Metropolita został zamordowany 8.02.1923 r. przez przeciwnika jego 21
Statut tymczasowy Studjum Teologji Prawosławnej Uniwersytetu
planów uniezależnienia prawosławia w Polsce od Patriarchatu Moskiew- Warszawskiego, w: ELPIS, księga II, Drukarnia Synodalna, Warszawa
skiego, archimandrytę Smaragda Łatyszenkę. 1927 r., s. 203
19
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uni- 22
Lenczewski Mikołaj, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersyte-
wersytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Dru- cie Warszawskim w latach 1925-1939, ChAT Warszawa 1992
karnia Synodalna, Warszawa 1932, s. III 23
Voskresnoje Cztienije, nr 9, s. 130
236 ELPIS · 20 · 2018
no spełniać rolę wyższej uczelni teologicznej, stwarzającej ją dotychczasowemu wykładowcy p. Sergiuszowi Kisiel
możliwość pogłębiania wiedzy teologicznej i świeckiej, -Kisielewskiemu. W tym też roku akademickim zniesiono
z drugiej zaś strony – powinno stanowić świątynię nauki katedrę nadzwyczajną patrologii. Wykłady z tego przed-
teologicznej24. miotu oraz wykłady z historii i krytyki sekt racjonalistycz-
nych i mistycznych zostały powierzone ks. Włodzimie-
rzowi Dawidowiczowi. Wykłady zlecone od tegoż roku
II.1. Struktura Studium i pierwsze lata z Prawa Kanonicznego i Homiletyki powierzono biskupo-
działalności wi Aleksemu (Gromadzkiemu).
W roku akademickim 1928/1929 utworzono także ka-
Podpisanie stosownych dokumentów było zaledwie tedrę nadzwyczajną Historii Prawosławnych Kościołów
początkiem działalności Studium. W pierwszym roku ist- Słowiańskich i Rumuńskiego, na którą powołano prof.
nienia udało się zapewnić obsadę zaledwie jednej z sześciu Aleksandra Łotockiego. Otwarto także katedrę nadzwy-
katedr. Zajęcia z większości przedmiotów były realizowane czajną Historii Powszechnej Kościoła Chrześcijańskiego
na innych wydziałach, np. na wydziale humanistycznym, i Liturgiki powierzając ją prof. Bazylemu Bidnowowi. Ka-
wydziale prawa, jak również na wydziale teologii rzym- tedrę nadzwyczajną Prawa Kanonicznego powierzono prof.
skokatolickiej. W tym miejscu warto również podkreślić Michałowi Zyzykinowi. Katedrę zaś Teologii Zasadniczej
fakt, iż pracownicy naukowi istniejących już wydziałów i Dogmatycznej przemianowano na katedrę nadzwyczajną
teologii rzymskokatolickiej i ewangelickiej UW wspoma- Pisma Świętego Nowego Testamentu i Teologii Porównaw-
gali Studium, prowadząc wykłady z niektórych przedmio- czej, powierzając ją prof. Mikołajowi Arseniewowi.
tów również dla studentów prawosławnych. Dotyczyło W roku akademickim 1928/1929 katedrę zwyczajną
to zwłaszcza języków hebrajskiego, starosłowiańskiego, Teologii Pasterskiej przemianowano na katedrę zwyczajną
greckiego i łacińskiego25. Serdeczny stosunek i chęć nie- Teologii Pasterskiej i Archeologii z Historią Sztuki Ko-
sienia pomocy nowo powstałemu studium był szczególnie ścielnej, którą objął ks. Metropolita Dionizy28. Rok później
widoczny ze strony generalnego superintendenta ks. Juliu- katedrę zwyczajną Teologii Dogmatycznej powierzono
sza Burschego i ks. prof. Bolesława Szlagowskiego, Rek- biskupowi Aleksandrowi (Zotosowi), który także prowa-
tora UW w latach 1927/192826. dził wykłady zlecone z jęz. greckiego. W roku akademic-
Mimo wielkich starań w pierwszym roku istnienia kim 1930/1931 wykłady zlecone z sektoznawstwa objął p.
Studium Teologii Prawosławnej jedynym profesorem z za- Aleksander Łapiński, asystent przy katedrze Teologii Pa-
kresu przedmiotów teologicznych był Metropolita Dionizy sterskiej i Archeologii Chrześcijańskiej29.
Waledyński, którego 1 stycznia 1925r. powołano na kate- W przeciągu 15 lat istnienia Studium zmiany za-
drę zwyczajną teologii pasterskiej (pierwsza katedra utwo- chodziły nie tylko na stanowiskach kierowników katedr.
rzona w Studium). W sprawozdaniu Kierownika Studium, Metropolity prof.
W roku akademickim 1925/1926 zostały uruchomione Dionizego Waledyńskiego z działalności Studium Teolo-
kolejne katedry: zwyczajna jęz. cerkiewnosłowiańskiego gii Prawosławnej UW w roku akademickim 1935/1936
i paleografii, na którą powołany został prof. Iwan Ohijen- w punkcie 2. Sprawy personalne30, jest wykaz profesorów
ko, oraz katedra nadzwyczajna teologii zasadniczej i dog- czynnych Studium, wśród których są:
matycznej, która powierzona została prof. dr Mikołajowi - dr Mikołaj Arseniew, prof. nadzw. Pisma Świętego
Arseniewowi. Powołano również katedrę nadzwyczajną Nowego Testamentu i Teologii Porównawczej, kie-
patrologii, którą zastępczo powierzono ks. Włodzimierzo- rownik seminarium z tychże przedmiotów, prowadzą-
wi Dawidowiczowi27. cy wykłady z Filozofii Chrześcijańskiej;
W roku akademickim 1926/1927 wprowadzono wy- - ks. dr archim. H Basdekas, prof. Teologii Dogmatycz-
kłady zlecone z Pisma Świętego Starego Testamentu i jęz. nej i kierownik tego przedmiotu, zastępca Kierownika
hebrajskiego, które powierzono p. S. Kisiel-Kisielewskie- Studium Teologii Prawosławnej.
mu. Wykłady zlecone z Historii Prawosławnych Kościo- - P. Dymitr Doroszenko, prof. nadzw. Historii Kościoła
łów Słowiańskich i Rumuńskiego oraz z jęz. łacińskiego. Powszechnego, Kierownik Seminarium tego przed-
powierzono p. Wacławowi Zaikinowi. Wykłady z homile- miotu.
tyki powierzono Metropolicie Dionizemu. - P. Al. Łotocki, prof. zw. Historii Prawosławnych Ko-
W roku akademickim 1927/1928 wykłady z jęz. grec- ściołów Słowiańskich i Rumuńskiego, prowadzący
kiego powierzono p. Jerzemu Płysowi, zaś z jęz. ukraiń- wykłady zlecone z Historii Kościoła Prawosławnego
skiego powierzono p. Pawłowi Zajcewowi. Wykłady z Li- w Polsce, kierownik seminariów z tych przedmiotów;
turgiki powierzono ks. Metropolicie Dionizemu. - Metropolita Dionizy, prof. zw. Teologii Pasterskiej
Katedra Pisma Świętego Starego Testamentu została i Archeologii Chrześcijańskiej wraz z Historią Sztuki
utworzona w roku akademickim 1928/1929 i powierzono
24
Tamże, s. 130-132 28
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwer-
25
Lenczewski Mikołaj, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersyte- sytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Drukar-
cie Warszawskim w latach 1925-1939, ChAT Warszawa 1992, s.20 nia Synodalna, Warszawa 1932, s. VII
26
Tamże, s. 20 29
Tamże, s. VII
27
Tamże, s. V-XIII 30
Tamże, s. VII
ELPIS · 20 · 2018 237
Kościelnej i Kierownik Seminarium tychże przedmio- lipca 1920r. o szkołach akademickich (Dz.U.R.P.Nr 72,
tów; poz.494). Powyższe zarządzenie obowiązywało zamiast
- P. M. Zyzykin, prof. nadzw. Prawa Kanonicznego dotychczasowego statutu Studium, do końca jego istnie-
i Kierownik Seminarium tegoż przedmiotu, prowadzą- nia. Traktowało ono o warunkach przyjęć na studia, czasie
cy wykłady zlecone z Socjologii Chrześcijańskiej; trwania studiów i o planie studiów, zaliczeniach, składzie
- P. S. Kisiel-Kisielewski, z-ca profesora Pisma Święte- komisji egzaminacyjnej i magisterium. Plan studium prze-
go Starego Testamentu, Jęz. Hebrajskiego i Archeolo- widywał 32 godziny wykładów na I roku, 31 godz. na II
gii Biblijnej; roku, 30 godzin na III roku, oraz 22 godz. na IV roku stu-
- Ks. dr archim. Grzegorz Peradze, z-ca Profesora Pa- diów.
trologii i Kierownika Seminarium tegoż przedmiotu; Wraz ze wzrostem liczby profesorów i wykładów
- Prof. Stanisław Słoński z Wydz. Humanistycznego wzrastała też liczba studentów.
Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie, pro-
wadzący wykłady zlecone z jęz. Staro-Słowiańskiego. Rok akademicki Liczba studentów32
W gronie wybitnych profesorów Studium Teologii 1924/25 - 33
Prawosławnej UW zapisali się ponadto m.in.: prof. Bazyli 1925/26 - 66
Bidnow, ks. archim. Grzegorz Peradze, prof. Mikołaj Arse- 1926/27 - 141
niew, archimandryta Hilarion (Basdekas), i inni. 1927/28 - 194
Zaspokojenie potrzeb kadrowych dało możliwość nor- 1928/29 - 189
malizacji programów nauczania dla każdego roku studiów. 1929/30 - 182
Przedmioty podzielono na zasadnicze i pomocnicze oraz 1930/31 - 154
przypisano je do poszczególnych semestrów: 1931/32 - 101
• na I roku studiów były 4 przedmioty zasadnicze: 1) 1932/33 - 92
teologia duszpasterska 2) Pismo Święte Starego i Nowego 1935/36 - 131
Testamentu i archeologia biblijna 3) Historia powszechna
Kościoła chrześcijańskiego, 4) Język cerkiewnosłowiański Oprócz tego na zajęcia uczęszczali również wolni słu-
i paleografia. Przedmiotami pomocniczymi były języki chacze (nie prowadzono spisu ich liczby). Bardzo ciekawie
grecki, hebrajski i polski; przedstawia się zastawienie powyższych danych z danymi
• na II roku studiów obowiązywały także 4 przed- z wyżej wspomnianych już seminariów w Wilnie i Krze-
mioty zasadnicze: 1) Homiletyka, 2) Pismo Święte No- mieńcu.
wego Testamentu, 3) Teologia fundamentalna,
4) Patrologia. Przedmiotami pomocniczymi były Studiujących
języki takie jak na I roku studiów; Uczelnia Liczba
• na III roku studiów do przedmiotów za- 1923 r. 1925 r. 1928 r. 1931 r. 1932 r. 1938 r. absolwentów
rocznie
sadniczych należały: 1) Homiletyka, 2) Pismo
Święte Nowego testamentu, 3) Teologia funda- seminarium brak brak brak
293 154 148 15-17
w Wilnie danych danych danych
mentalna 4) Historia prawosławnych Kościołów
słowiańskich i Kościoła Rumuńskiego. W zakres wseminarium brak brak
Krzemieńcu danych danych
140 168
brak brak
danych danych
15-18
pomocniczych przedmiotów wchodziły: teoria
Studium
prawa, wykład ścisłej filozofii (logika, historia Teologii
filozofii, psychologia) historia powszechna lub Prawosławnej – 35 194 115 89 112 20-40
historia Polski, literatura powszechna lub polska, UW
z pośród których należało wybrać jeden przed-
miot; Pomimo, iż Studium było najmłodszą jednostką edu-
• na IV roku studiów przedmiotami podstawowymi kacyjną, jak widać, nie ustępowało znacząco „starszym”
były: 1) Archeologia chrześcijańska i historia sztuki chrze- co do liczby studiujących. Liczbę absolwentów zaś miało
ścijańskiej, 2) Teologia porównawcza, 3) Prawo kanonicz- wyższą niż seminaria33.
ne. Przedmioty pomocnicze – podobnie jak na trzecim Ważne znaczenie w życiu Studium stnowiła bibliote-
roku - należało wybrać jeden spośród proponowanych. ka ze swoimi zasobami. W szczytowym momencie liczyła
(powyższy plan był opracowany na podstawie projektu ponad 12 tys. pozycji w 20 tys. egzemplarzy. Niestety spło-
przedłożonego przez kierownika Studium do dyrektora nęła w czasie II wojny światowej.
Departamentu – Franciszka Potockiego).
21.09.1932 roku wydano zarządzenie ministra W.R.
i O.P. w sprawie organizacji studiów teologii prawosław- nia Synodalna, Warszawa 1932, s. V-VI
nej na UW, zmieniające dotychczasowy Statut Studium 32 Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwer-
TP31. Wydano je na podstawie art. 114 ustawy z dn. 13 sytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Drukar-
nia Synodalna, Warszawa 1932, s. LI; Elpis ......Warszawa, 1933; s.XX;
Elpis...Warszawa, 1936, s. XVI;
31
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwer- 33
Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX…
sytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Drukar- s. 169, Lenczewski M., Studium … s 79;
238 ELPIS · 20 · 2018
II.2. Dorobek naukowy Studium Podobny styl pracy prezentował prof. M. Arseniew.
Korzystał z dorobku naukowego przedwojennych szkół
Początkowe trudności związane z organizacją Stu- teologicznych, oraz myśli A. Chomiakowa, W. Sołowio-
dium i obsadzeniem katedr, z czasem stopniowo udało się wa czy F. M. Dostojewskiego. Mając szerokie kontakty
przezwyciężyć i zapewnić jednostce wykwalifikowane naukowe z teologami zachodnimi, szczególnie prote-
siły naukowe. Stanowili je w większości wychowankowie stanckimi, dokonywał syntezy spojrzenia wschodniego
i przedstawiciele czterech największych akademii duchow- i zachodniego. Ukazywał nową perspektywę omawianego
nych Patriarchatu Moskiewskiego. Akademię w Kazaniu zagadnienia. Polemizował zarówno z myślą rosyjską jak
ukończył ks. metr. prof. Dionizy Waledyński, którego i z profesorami Instytutu św. Sergiusza w Paryżu, m.in. ks.
zawsze interesowała problematyka misji wśród pogan. Sergiuszem Bułgakowem. Nie podzielał również schola-
Profesorowie B. Bidnow i A. Łotocki byli absolwentami stycznego podejścia do teologii, charakterystycznego nie-
akademii w Kijowie, która od czasów metropolity Piotra którym uczonym uniwersytetu w Atenach.
Mohyły zajmowała się problematyką stosunku Kościoła Metropolita prof. Dionizy Waledyński jako wykła-
prawosławnego względem Kościoła rzymskokatolickiego. dowca UW umiejętnie łączył teologię prawosławia z osią-
W. Kułakow ukończył Moskiewską Akademię Duchowną. gnięciami myśli zachodniego chrześcijaństwa. W swojej
Profesor H. Basdekas był absolwentem czwartej rosyjskiej pracy naukowej również korzystał z literatury wieloję-
uczelni teologicznej Akademii Duchownej w Petersburgu. zycznej (rosyjskiej, greckiej, włoskiej, niemieckiej, fran-
Każda z w/w uczelni reprezentowała bardzo wysoki po- cuskiej, i innych). Wielokrotnie był uczestnikiem konfe-
ziom naukowy i mogła poszczycić się wybitnymi uczony- rencji w Sztokholmie, Oksfordzie, Lozannie, Genewie i na
mi. Posługiwały się one własnymi metodami naukowymi, Atosie w Grecji. Jeszcze jako archimandryta przebywał
a jednocześnie indywidualnym podejściem do zagadnień na dwuletnim stypendium w Rzymie, nawiązując wiele
teologicznych. Stąd można stwierdzić, iż rosyjska teolo- kontaktów z archeologami włoskimi. Zwiedził większość
gia, przynajmniej w okresie początkowym wywarła zna- świątyń i katakumb rzymskich. Jako profesor Studium
czący wpływ, na kształtowanie się kierunków, zaintereso- jeszcze kilkakrotnie odwiedzał Rzym w celach nauko-
wania i metody naukowe Studium. Z biegiem czasu były wych, a jego ulubionym miejscem i obiektem badań była
one jednak modyfikowane i poszerzane o metody i narzę- świątynia męczenników greckich w katakumbach św. Ka-
dzia pochodzące zarówno z innych (greckich i zachodnio- liksta. Swoimi bogatymi doświadczeniami dzielił się na
europejskich) prawosławnych jednostek naukowych, jak zarówno na wykładach, konferencjach, jak też utrwalał je
i uniwersytetów świeckich. w publikacjach. Metropolita prof. Dionizy, jako Kierownik
Przykładowo archim. Hilarion Basdekas, absolwent Studium doskonale zdawał sobie sprawę z potrzeby roz-
akademii w Petersburgu kształcił się następnie na Uniwer- woju nowych kierunków teologicznych w uczelni prawo-
sytecie w Oxfordzie. Pracował w bibliotekach Londynu sławnej w stolicy. Jego wizja uczelni miała nawiązywać do
i Paryża. Przebywając w Anglii nawiązał wiele cennych stylu i prądów teologicznych Kościoła prawosławnego na
kontaktów z teologami zachodnimi. Doświadczenie to wy- terenie dawnej Korony i Litwy, pielęgnowanych w ówcze-
korzystywał w pracy w Warszawie. snych szkołach stauropigialnych w Wilnie i Lwowie oraz
Ks. archimandryta Grzegorz Peradze był absolwentem w Akademiach Mohylańskiej i Ostrogskiej. Z drugiej stro-
szkół duchownych i filiologii na uniwersytecie w gruziń- ny miała łączyć i wzbogacać się o wzorce, doświadczenie
skim Tbilisi. Był ponadto absolwentem wydziału teologii i metody naukowe wypracowane w zachodnich wyższych
protestanckiej w szwajcarskim Bernie. Mając doświadcze- uczelniach teologicznych.
nie nabyte w zachodnich uczelniach europejskich, w swym Temu ostatniemu zadaniu miały służyć ożywione kon-
dorobku naukowym korzystał z najnowszych osiągnięć takty z innymi wyższymi szkołami teologicznymi zarów-
w dziedzinie patrologii i starodruków chrześcijańskich. no prawosławnymi (np.: w Atenach, Sofii, Bukareszcie,
W celach naukowych odbył wiele podróży, mających na Czernowcach, Kiszyniowie, Belgradzie, na wyspie Chalki
celu zbadanie praźródeł patrystyki chrześcijańskiej. Wielo- pod Konstantynopolem, akademiach teologicznych w Ru-
krotnie odwiedził Ziemię Świętą i Syrię. Odkrył wiele śla- munii34), jak i uczelniami wyższymi w Sztokholmie, Oks-
dów działalności Ojców gruzińskich – założycieli licznych fordzie, Lozannie, Genewie, itp. Współpracę realizowano
klasztorów w Jerozolimie, Betlejem, Nazarecie, Kanie. poprzez uczestnictwo naszych naukowców w zjazdach,
Odwiedził również klasztory Atosu (Grecja) i klasztor św. konferencjach, sympozjach za granicą oraz w uczestnic-
Katarzyny na Synaju. Z polecenia Kierownika Studium, ks. twie zagranicznych naukowców w konferencjach organi-
Grzegorz Peradze oddelegowany był do Aten, gdzie badał zowanych w przez Studium T.P. w Warszawie. Miało to
materiały dotyczące życia i dzieł patrystycznych św. Dio- istotne znaczenie dla pracy naukowej i funkcjonowania
nizego Areopagity, pierwszego biskupa Aten. Swoją pracą Studium T.P.
naukową wniósł do patrystyki to, czego brakowało szko- Podobne zadanie spełniały zagraniczne stypendia na-
łom teologicznym Kościoła rosyjskiego – różnorodność ukowe, umożliwiające studentom kontynuację edukacji
podejścia, otwartość, zdolność łączenia osiągnięć badaczy w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Norwegii czy na wydziale
kościelnych i świeckich. W swych studiach ks. Peradze Teologii Starokatolickiej w Bernie. Ze sprawozdań kie-
korzystał z literatury w językach gruzińskim, angielskim,
niemieckim, francuskim, rosyjskim, polskim, i in. 34
Tamże, s. 28
ELPIS · 20 · 2018 239
rownika Studium i archiwalnych dokumentów wynika, iż Teologii Prawosławnej UW obroniono 249 rozpraw ma-
Ministerstwo W.R. i O.P. sprzyjało i wspierało studentów gisterskich41.
Studium w zakresie wyjazdów na powyższe stypendia W czwartym roku istnienia Studium 1928/1929 wyda-
zagraniczne. Studenci kształcili się również na wyższych no pięć pierwszych dyplomów magisterskich.
uczelniach w Atenach, Belgradzie, Sofii, Londynu i Pa- Tematy prac magisterskich były bardzo różnorodne.
ryża35. Pierwszym absolwentem, który obronił pracę i uzyskał
Inną formą współpracy międzyuczelnianej była publi- tytuł magistra był ks. Dymitr Sajkowicz, przedstawiając
kacja artykułów naukowych pracowników Studium T.P. pracę dyplomową: „O nieomylności i prymacie papieża
w czasopismach innych prawosławnych i nieprawosław- i nieomylności Kościoła”. Oceniając pracę prof. M. Ar-
nych zagranicznych uczelni teologicznych. Oczywiście seniew znany ze swej surowości, w recenzji stwierdza, iż
w organie prasowym Studium – roczniku ELPIS, publiko- przedłożona praca świadczy nie tylko o oczytaniu autora
wano dzieła wybitnych naukowców tamtych czasów, nie i o jego umiejętności operowania rozległym materiałem
tylko z rodzimej kadry profesorskiej. Znajdujemy o tym ale również o zdolnościach rozumowania teologicznego42.
ślady w dorocznym sprawozdaniu kierownika Studium,
np. za rok akademicki 1931/193236.
Dla przykładu: II.3. Dorobek „kościelny” Studium
• w dorobku naukowym Ks. metropolity Dionizego
Waledyńskiego na rok 1932 widnieje wykaz 30 publikacji Na wstępie niniejszego opracowania zaznaczyliśmy,
w językach: polskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim że Studium działało w czasach bardzo trudnych dla Ko-
z zakresu archeologii, teologii pasterskiej, historii Kościo- ścioła prawosławnego w Polsce. Można wręcz stwierdzić,
ła i historii architektury37; że miało być narzędziem rozwiązania przynajmniej części
• ks. prof. Aleksander Łotocki na rok 1932 miał opu- aktualnych wyzwań.
blikowanych przeszło 70 pozycji w językach rosyjskim, W pierwszej kolejności chodziło o wykształcenie no-
ukraińskim, polskim i angielskim z zakresu Historii Ko- wych kadr kościelnych. W roku akademickim 1924/25
ścioła, Prawa Kanonicznego, Prawa, Historii literatury, Pe- przyjęło zaledwie 35 studentów. W 1926/27 już 75, a w
dagogiki socjologii i innych dziedzin38; 1927/28 - 49. W 1929 r. wydano 5 dyplomów, a w 1939
• prof. zw. dr Jan Ohijenko w latach 1905-1932 wydał r. - 56. Łącznie przez mury Studium przewinęło się ok.
drukiem 227 artykułów i publikacji, w językach ukraiń- 320 studentów43, a 249 uzyskało stopień magistra teologii.
skim, rosyjskim, polskim z zakresu filologii, historii kultu- Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że w 1922 r. Kościół prawo-
ry, języka cerkiewnosłowiańskiego i paleografii i itp.; sławny posiadał 1650 duchownych i psalmistów (samych
• prof. Mikołaj Arseniew w latach 1910-1932 opu- duchownych ponad 1000) to powyższe liczby są impo-
blikował 53 pozycje naukowe i artykuły, w językach ro- nujące. Choć nie zaspokajały wszystkich potrzeb, mimo
syjskim, niemieckim, angielskim, francuskim i polskim. wszystko dawały niezbędne minimum świetnie przygoto-
Tematyka publikacji skupiona była wokół zagadnień z za- wanych - i w pełni akceptowanych przez państwowe wła-
kresu teologii bizantyjskiej i mistyki, filozofii oraz historii dze, działaczy Kościoła.
wczesnego chrześcijaństwa; Wróćmy na chwilę do zestawienia dziedzin, które zna-
• prof. Bazyli Bidnow opublikował ponad 80 prac na- lazły się w zainteresowaniu magistrantów Studium. Naj-
ukowych i artykułów, w językach ukraińskim, rosyjskim większą popularnością i zainteresowaniem cieszyły się:
i polskim, z zakresu Historii Kościoła Prawosławnego - historia Kościoła;
i Historii piśmiennictwa ukraińskiego39; - prawo kanoniczne;
• prof. Michał Zyzykin opublikował 8 prac nauko- - liturgika i archeologia;
wych z zakresu prawa kanonicznego w językach polskim (łącznie stanowiły one ponad 50% prac magisterskich
i rosyjskim40; na 12 przedmiotów)44.
• pozostali wykładowcy mogli się poszczycić skrom- Były to dziedziny niezwykle ważne, jeśli chodzi
niejszym dorobkiem. o aktualną sytuację i problemy Kościoła prawosławnego
O dorobku uczelni wyższej świadczą również prace w Polsce. Absolwenci zdobywali wiedzę odnośnie swej
studentów. W przeciągu całego okresu istnienia Studium przeszłości, przysługujących im i Kościołowi praw, aktual-
nych potrzeb oraz celów i zadań w działalności duszpaster-
35
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwer- skiej. W tym celu poszerzali również swe umiejętności, by
sytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Drukar-
nia Synodalna, Warszawa 1936, s. XXXIV
36
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uni- 41
Lenczewski Mikołaj, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersy-
wersytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Dru- tecie Warszawskim w latach 1925-1939, ChAT Warszawa 1992, Tabela,
karnia Synodalna, Warszawa 1932, s. XVIII s. 78
37
Tamże, ss. XVIII-XIX 42
Recenzje profesorów..., w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Dru-
38
Tamże, ss.XX-XXII karnia Synodalna, Warszawa 1932, s.LXIII;
39
Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwer- 43
Papierzyska Turek M., Między tradycją…, s. 293, przypis 338; Ma-
sytetu Warszawskiego, w: Elpis, czasopismo teologiczne, z 1/2 , Drukar- riam B. ks., Dzieje Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w latach
nia Synodalna, Warszawa 1932, ss. XLI-XLVI 1966-89, w.
40
Tamże, s. XLVI 44
Lenczewski M. ks., Studium…, s. 78;
240 ELPIS · 20 · 2018
świadomie kształtować religijne życie wiernych w nowej W ciągu 15 lat działalności Studium przyczyniło się
rzeczywistości odrodzonego państwa. w znacznym stopniu:
Podobne kierunki pracy naukowej ilustrują nam arty- - bezpośrednio: szkoląc przyszłych duchownych;
kuły wykładowców i studentów Studium, zamieszczane - pośrednio: przygotowując nauczycieli dla innych
w czasopismach naukowych, w tym na łamach organu na- szkół duchownych i katechetów…
ukowego Studium: ELPIS45. Bardzo często są to nie tyle rozwiązało kadrowe problemy Kościoła, wykształciło
„teoretyczne” rozważania i naukowe poszukiwania, co kilkuset aktywnych działaczy i obrońców praw Prawosła-
analiza zagadnień i pytań aktualnie nurtujących polskie wia, ukazywało wiernym jak ważnym i niezbędnym jest
Prawosławie, np.: ich angażowanie się w życie Kościoła. W okresie kształ-
- „Stanowisko Kościoła prawosławnego w Wielkim towania się prawnego statusu PAKP i jego praw majątko-
Księstwie Litewskim i Koronie za panowania Zygmun wych było to nie do przecenienia.
ta I” – Aleksander Łapiński (1936 r.); Studium miało ponadto jeszcze jedno ważne znacze-
- „Współczesny ruch sekciarski wśród prawosławnego nie. Stało się swego rodzaju pomostem łączącym Kościół
społeczeństwa Polski” – Aleksander Łapiński (ELPIS prawosławny w Polsce ze światowym Prawosławiem.
1933r.); W obliczu autokefalicznego usamodzielnienia się polskie-
Studium nie ograniczało się jedynie do kształcenia go Kościoła prawosławnego w 1925 r. było to prioryteto-
kadr cerkiewnych. Pośrednio wpływało na całą prawo- wym zadaniem.
sławną edukację religijną. Tu opracowywano podręczniki Mówimy o czasach, gdy świat Prawosławny przeży-
do nauki religii dla dzieci i młodzieży ze szkół powszech- wał wiele przemian. Patriarchat Moskiewski doświadczył
nych, przygotowywano programy nauczania katechezy. męczeństwa ze strony bolszewików. Załamały się jego
Miało to niebagatelne znaczenie, gdyż władze nie akcep- struktury. Przyszło się mu złożyć wielką daninę krwi.
towały nauczania katechezy prowadzonego w oparciu Patriarchat w Konstantynopolu był świadkiem upadku
o przedwojenne wzorce i podręczniki. Posługiwanie się Imperium Otomańskiego i narodzin Turcji, wobec której
nimi mogło skutkować - i skutkowało, delegalizacją punk- należało określić swój stosunek. Kościół w Rumunii pod-
tu katechetycznego46. Pamiętajmy również, że absolwenci niesiony został do rangi patriarchatu. Rozpad Cesarstwa
Studium niejednokrotnie zostawali wykładowcami innych Austro - Węgierskiego miał przeogromny wpływ nie tylko
cerkiewnych uczelni. Przekazywali im opracowania, pro- na Patriarchat Serbski, ale i na wszystkich Prawosławnych
gramy i styl pracy badawczo - edukacyjnej uformowany na północnych Bałkanach.
w Studium. Przemiany nie ominęły polskiego Prawosławia.
Absolwenci Studium służyli swą wiedzą i talentem Odcięte od dotychczasowej zwierzchności kanonicz-
nie tylko słuchaczom uczelni i szkół cerkiewnych. Prof. nej - Patriarchatu Moskiewskiego, pilnie potrzebowało
Mirosława Papierzyska – Turek, nie bez racji wspomina normalizacji stosunków z Rzeczypospolitą. Brak jasnej
w swojej książce: Między tradycją a rzeczywistością. Pań wykładni statusu kanonicznego pozwalał władzom mie-
stwo wobec prawosławia 1918 - 1939: „Mając na uwadze szać się w wewnętrzne sprawy Kościoła, destabilizować
problem charakteru narodowego Kościoła (chodzi o czyn- jego życie a nawet dopuszczać do prześladowań, o czym
nik ukraiński - przypis autora) - równolegle do określonych już wspominaliśmy. Ostatecznie zdecydowano się ubie-
poczynań w dziedzinie polityki kadrowej - władze państwo gać o status kościoła autokefalicznego. Negocjacje z Pa-
we usiłowały nie dopuścić do szerszego, tzn. niekontrolo triarchatem Moskiewskim nie przyniosły spodziewanych
wanego przez państwo udziału czynnika świeckiego, spo rezultatów. Dużo owocniejsze okazało się odwołanie do
łecznego w Kościele, a formą uaktywnienia się jego - obok XVII-wiecznych konstantynopolitańskich tradycji. Osta-
soboru krajowego, o czym już była mowa - mogły stać się tecznie w 1925 r. uzyskaliśmy autokefalię z Patriarchatu
bractwa cerkiewne, podobnie jak to miało miejsce w daw Konstantynopolitańskiego. Rozpoczął się wieloletni pro-
nej Rzeczypospolitej”47. Uczniowie studium są tu doskona- ces akceptacji tego wydarzenia przez lokalne Kościoły
łym przykładem takiego właśnie angażowania świeckich prawosławne. Potrzebowaliśmy „ambasadorów” naszych
w życie i działalność Kościoła prawosławnego. Już w 1925 racji w całym prawosławnym święcie. Mogli to być nasi
r. powołali oni do życia Koło Naukowe Teologów Prawo- przedstawiciele w innych krajach, bądź prawosławni ob-
sławnych. Wspomnimy o tym nieco szerzej w dalszej czę- cokrajowcy zatrudnieni u nas.
ści niemniejszego artykułu. Już w trakcie organizacji Studium planowano zaan-
gażować w proces dydaktyczny szerokie grono wykła-
dowców z bratnich Kościołów prawosławnych. W marcu
45
W sprawozdaniu rektora UW prof. Włodzimierza Antoniewicza, za 1925 r. w piśmie do Ministra WRiOP zakładano zatrud-
rok 1938/39, odnotowano, że na jednego pracownika Studium przypa-
nienie:
dało 3,92 publikowanych rozpraw naukowych, podczas gdy na wydziale
matematycznym jest ich tylko 0,54 (za: Lenczewski M. ks., Studium…, - prof. Michała Oksijuka z Kijowa (w latach 50-tych
s. 21-23;). będzie wykładowcą ChAT jako met. Makary);
46
W praktyce „legalnym” nauczaniem, między innymi z w/w powodów - prof. Mikołaja Głubokowskiego z bułgarskiej Sofii;
objęto zaledwie 10 tys. prawosławnych dzieci. Jak na 3, 5 milionową
- ks. prof. Sergiusza Bułgakowa z czeskiej Pragi;
społeczność to bardzo mało. Patrz: Mironowicz A., Kościół prawosławny
na ziemiach…, s. 171 - 172; Ostatecznie z bratnich Kościołów pracownikami Stu-
47
strona 294; dium zostali:
ELPIS · 20 · 2018 241
48
Patrz szerzej: Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach…, 49
Lenczewski Mikołaj, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersyte-
s. 170-172; cie Warszawskim w latach 1925-1939, ChAT Warszawa 1992, s. 32
242 ELPIS · 20 · 2018
rowie , młodzież, stołeczne duchowieństwo oraz przedsta- • Ks. Filoteusz Nazarko – wykład na temat wybitnego
wiciele bratnich Kościołów prawosławnych z zagranicy. duszpasterza św. Jana z Kronsztadu;
Działalność dwóch kolejnych sekcji: naukowej i no- • Ks. Teofan Protasewicz – znakomity kaznodzieja,
wych religii polegała na organizowaniu spotkań tematycz- wygłosił wykład na temat; „Hierarcha Teofan Pustelnik
nych, przygotowywaniu i odczycie referatów. Początkowo Wyszeński jako wzór arcypasterza prawosławnego”;
takie spotkania prowadził prof. B. Bidnow, a od roku 1936 • Ks. Dymitr Sajkowicz - pierwszy magister Studium
ks. archim. dr Grzegorz Peradze. wygłosił odczyt na temat; „Co oczekuje nas za grobem?’;
Sekcja abstynencka organizowała swym członkom Powyższe przykłady wystąpień świadczą o wielkim
i osobom z zewnątrz kursy abstynenckie organizowane wpływie na byłych studentów metropolity prof. Dionize-
przez Państwową Szkołę Higieny w Warszawie. Propago- go Waledyńskiego. Na zajęciach zachęcał podopiecznych
wała idee abstynenckie na terenach dotkniętych alkoho- do wzorowania się w późniejszej pracy duszpasterskiej
lizmem. Ułatwiała uzależnionym dostęp do terapii. Prze- i naukowej na takich autorytetach jak św. Jan z Kronszta-
ciwdziałała wykluczeniu społecznemu alkoholików. du czy św. Teofan Pustelnik. Jak widać te wezwania były
Zadaniem sekcji wydawniczej było wydawanie czaso- skuteczne. Zainteresowanie członków Bractwa tematami
pisma „Put` prawdy” (Droga prawdy), w którym zamiesz- z zakresu filozofii chrześcijańskiej i duchowości można
czani zarówno prace członków Koła jak i artykuły innych przypisać oddziaływaniu wybitnego prof. M. Arseniewa52.
autorów poświęcone tematyce pokrewnej bractwowej. Nieco mniejsze było zainteresowanie tematyką historycz-
Koło Teologów spełniało istotną rolę zarówno w po- ną i prawną.
głębianiu wiedzy religijnej, jak i stymulowaniu aktywno- Bractwo Teologów od 1934 r. wydawało czasopismo
ści studentów. Przygotowywało ich do samodzielnej pracy „Wiestnik Bractwa Prawosławnych Teologów w Polsce”,
duszpasterskiej. Dawało możliwość poszerzania zaintere- w którym zamieszczono wiele artykułów teologicznych
sowań, realizowania się zarówno na gruncie teologicznym autorów polskich i zagranicznych. Komentowały one wy-
jak i pracy społeczno - charytatywnej50. darzenia w życiu Kościoła w Polsce. Dotyczyły zagadnień
Obok Koła Teologów Prawosławnych istniało także metodycznych z zakresu nauczania religii dzieci, liturgiki,
Bractwo Teologów Prawosławnych. W swych szeregach homiletyki, itp. Opisywały działalność Bractwa Teologów
skupiało ono absolwentów Studium T.P. czyli osoby, które Prawosławnych.
już zakończyły uniwersytecką edukację i podjęły pracę za- Staraniami Bractwa wydano:
wodową. Jego początki sięgają 1933 roku, kiedy to wśród • serię wydawniczą „Biblioteka Bractwa”;
absolwentów Studium zrodziła się myśl powołania orga- • ks. metr. prof. Dionizego Waledyńskiego „Chrześci-
nizacji, zadaniem której byłaby praca religijno-oświatowa jaństwo i sztuka”;
wśród społeczeństwa51. • prof. M. Arseniewa „O sporze sofiańskim”;
W odpowiedzi na prośbę skierowaną do Kierownika • prof. A. Kartaszowa „Praktyka prawa apelacyjnego
Studium ks. metropolity Dionizego, Synod Kościoła Pra- patriarchów konstantynopolitańskich”;
wosławnego w dn. 18 lipca 1933 roku podejmuje decyzję • prof. M. A. Taube „O niezapisanych w ewangelii
o powołaniu do życia Bractwa Teologów Prawosławnych, słowach Chrystusa”;
określając jego cele: • ks. K. Gawryłkowa „Pogadanki z dziedziny religii
- obrona Kościoła i wiary prawosławnej, z młodszymi dziećmi”53.
- praca wśród prawosławnej społeczności w celu włą- Wszystkie publikacje wydawane przez Bractwo były
czenia jej do aktywnego działania na różnych płaszczy- wysyłane za granicę. Działalność Bractwa i znalazła uzna-
znach życia kościelnego, nie wśród pracowników wyższych szkół teologicznych
- wzmocnienie więzi ideowej i moralnej, solidarna za granicą, o czym świadczą czasopisma kościelne m.in.
działalność bractwa, „Raze de Lumina” w Bukareszcie, „Pantenos” w Aleksan-
- wzbogacanie i poszerzanie wiedzy zdobytej w Studium, drii, „Svetosavlije” w Belgradzie, „Svjataja Ziemla” w Je-
- prowadzenie działalności wydawniczej. rozolimie, oraz inne, które dokonywały tłumaczeń i prze-
Bractwo Teologów Prawosławnych istniało 7 lat (od druków artykułów publikowanych przez Bractwo.
1933 do 1939 roku). W tym okresie szeroko rozwinęło
działalność oświatową, duszpasterską i wydawniczą. Or-
ganizowało konferencje, sympozja, spotkania, w których III. Prawosławne Seminarium
brali udział hierarchowie, duchowieństwo, wykładowcy
i studenci zarówno Studium jak i innych uczelni oraz oso-
Duchowne
by zainteresowane. Wrzesień 1939 r. - stał się tragedią Rzeczypospolitej
Wśród wielu przygotowanych odczytów warto wy- i wszystkich jej obywateli niezależnie od wyznania, religii
mienić przynajmniej kilka ilustrujących sfery zaintereso- czy poglądów. Mimo wcześniejszych podziałów wszyscy
wań Bractwa: oni chwycili za broń w obronie Ojczyzny. Już w pierwszych
52
Wiestnik Bractwa Teologów Prawosławnych w Polsce, t. X, 1938r; por.
50
Tamże, s. 33 Lenczewski Mikołaj, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie
51
Wiestnik Bractwa Teologów prawosławnych w Polsce, 1934, wyd. I, Warszawskim w latach 1925-1939, ChAT Warszawa 1992, s. 36
ss. 1-6, 53
Tamże, s. 36
ELPIS · 20 · 2018 243
dniach kampanii wrześniowej metropolita Dionizy wzywa Nie należały one jednak do wybitnych jednostek nauko-
prawosławnych do obrony Polski. Przykład dał naczelny wych. Ograniczały się jedynie do kształcenia duchownych
kapelan prawosławnego Ordynariatu Wojskowego ks. płk. (tak też przewidywał ich statut) i zaspokajania najbardziej
Szymon Fedorońko. Walczy, dostaje się do bolszewickiej aktualnych potrzeb. Nie były jednak mikrouczelniami.
niewoli, zostaje stracony w Katyniu. Jego synowie Orest, W Warszawie naukę pobierało 70 alumnów. W Chełmie
Aleksander i Wiaczesław walczą w kampanii, Powstaniu jeszcze więcej.
Warszawskim, na zachodnim froncie. Wszyscy oddali za Wraz z nadejściem wojsk wschodniego frontu oba se-
Ojczyznę swe życie. Ks. płk. Bazyli Matrysz szczęśliwie minaria zakończyły swoją działalność55.
przetrwa kampanię wrześniową. Zostanie zamordowany Do kwestii odrodzenia prawosławnej działalności
na Chełmszczyźnie podczas krwawej zawieruchy lay 40- edukacyjnej powrócono już w pierwszych miesiącach po
tych. Takich prawosławnych rodzin było wiele. wyzwoleniu.
Pod okupacją życie Kościoła prawosławnego uległo Już 25 listopada 1945 r. metropolita Dionizy kieruje
pełnej destabilizacji. Część jego terenów i ziem bezpo- do Ministrów Administracji Publicznej i Oświaty oraz rek-
średnio włączono do Rzeszy. Z centralnej Polski utworzo- tora odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego memoriał,
no marionetkowe Generalne Gubernatorstwo. Wschodnie w którym prosi o restytuowanie Studium. Władze kościel-
Kresy najliczniej zamieszkałe przez Prawosławnych stały ne starają się wznowić działalność prawosławnego szkol-
się częścią Związku Radzieckiego. W każdej z tych części nictwa wyższego opierając się o model międzywojenny
życie religijne kształtowało się całkowicie odrębnie. We (odrębna jednostka edukacyjno – naukowa na państwowej
wszystkich jednak pozbawione było pełnej samodzielności. uczelni wyższej, w miarę niezależna w swych strukturach
Dotyczyło to również kościelnej edukacji teologicznej. personalnych i programowych). Przez trzy lata, mimo ak-
Na ziemiach przejętych przez bolszewicką Rosję nie było ceptacji projektów i słów wsparcia, pozostają one bez re-
mowy o restytuowaniu systemu kościelnego szkolnictwa. alizacji.
Szybciej można się było spodziewać likwidacji tego co
pozostało po minionym okresie (szkolnictwa najniższego
szczebla). Duchowni mogli jedynie myśleć o nauce w se- III. 1. Organiazacja i działalność
minariach w głębi państwa radzieckiego. Sytuacja jeszcze Prawosławnego Seminarium Duchownego
bardziej się skomplikuje, gdy ziemie te przejmą w 1941 r.
Niemcy. Zawierucha wojenna, kształtowanie się nowych, Nieudane starania u władz państwowych w kierunku
niekanonicznych struktur kościelnych (np. autonomiczne odrodzenia Studium Teologii Prawosławnej UW w połą-
kościoły prawosławne na Białorusi i Ukrainie), stałe prze- czeniu z coraz większą ich „oziębłością” z jednej strony
suwanie się granicy, niepokoje i walki narodowościowe w kontaktach z administracją kościelną, z drugiej strony
nie sprzyjały zajmowaniu się sprawami edukacyjnymi. z osobą metropolity Dionizego56, skłoniło hierarchę do
Ziemie włączone do Niemiec podlegały arcybiskupo- szukania innej drogi rozwiązania kwestii edukacji kadr
wi berlińskiemu Serafinowi (Lade). Panowała tu względna kościelnych. Skoro nie można było powołać uczelni pań-
stabilizacja. stwowej postanowiono wykorzystać brak zakazu organizo-
Tereny Generalnego Gubernatorstwa pozostały pod wania edukacyjnych jednostek kościelnych.
władzą metropolity Dionizego. Hierarcha został zmuszony 1 stycznia 1948 r. metropolita Dionizy powołał do ży-
do złożenia deklaracji lojalności. Na szczęście nie wiązało cia w Warszawie prywatne Studium Teologii Prawosław-
się to z praktyczną współpracą z władzami. Nie przynosiło nej przy Katedrze Metropolitalnej w Warszawie. Oczywi-
też jednak Kościołowi żadnych profitów oprócz zezwole- ście nie mogła to być uczelnia wyższa. Na to niezbędne
nia na legalną obsługę wiernych. Widać to między innymi było państwowe zezwolenie. Według projektu mogła pre-
w kwestii szkolnictwa teologicznego. tendować jedynie na średnią szkołę teologiczną. Podobna
Hierarchowie bardzo szybko zdali sobie sprawę, że nie jednostka edukacyjna istniała w Warszawie przed wojną.
uda się nie tylko odrodzić Studium Teologii UW ale tak- Było to Państwowe Prawosławne Liceum Teologiczne
że otwrcie zwykłego seminarium będzie niezwykle trud- w Warszawie. Nie gwarantowało wyższego wykształce-
ne. Niemcom zależało nie na zaspokajaniu duchowych nia, ale dawało wiedzę wystarczającą zanim uda się po-
potrzeb ludności, lecz na sprawnym zarządzaniu nią, np. wołać jednostkę wyższego szczebla. Może też biskupowi
za pośrednictwem kościołów. Wpływali więc na wybory chodziło o skłonienie tym sposobem władz oświatowych
biskupów by mieć kontrolę nad administracja kościelną.
Duchowni – w ich mniemaniu, mieli być posłuszni a nie nalistyczno – ukraińskiego charakteru – patrz szerzej. Sziling J., Przy
wykształceni. Organizacja seminarium napotykała więc czynek do utworzenia prawosławnych seminariów duchownych w Gene
ralnym Gubernatorstwie, w: Historia i współczesność, Warszawa 1987.
poważne problemy. Dopiero w drugim etapie wojny, wraz
S. 257-263;
z przyłączeniem do Rzeszy zachodniej Białorusi i Ukrainy 55
Seminarium Duchowne w Warszawie przerwało działalność w 1944 r.
(dawniej należących do Polski) udało się zorganizować składając w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego w ofierze swo-
seminaria w: Warszawie (1942-44) i Chełmie (1943-44)54. ich podopiedcznych. Rozstrzelano ich wraz z wychowawcami pod ścianą
ogrodzeniową internatu, o czym świadczy upamięniająca tablica.
56
Stale wypominano hierarsze deklarację lolajlości względem władz
54
Działało niespełna dwa lata. Jego rektorem został Semen Semereka, niemieckich, zapominając o jego wezwaniach do obrony Rzeczypospo-
pod którego kierownictwem uczelnia nabrała charakterystycznego nacjo- litej z września 1939 r.
244 ELPIS · 20 · 2018
do udzielenia pozytywnej odpowiedzi w sprawie Studium praktyki w warszawskich świątyniach Św. Marii Magdale-
UW. ny i Św. Jana Klimaka.
Niestety sprawa utknęła gdy miesiąc później metropo- Obok spraw gospodarczych (brak podręczników, bra-
lita znalazł się w areszcie domowym (25.02.1948) a na- ki w wyposażeniu i posiłkach, brak mieszkań dla semina-
stępnie został całkowicie odsunięty od zarządzania kościo- rzystów – już w pierwszym roku działalności zgłosiło się
łem (17.04.1948) i internowany w Sosnowcu. ich ponad 15) najbardziej palącym problemem było skom-
Tymczasowe Kolegium Zarządzające pod kierow- pletowanie kadry pedagogicznej. Rektorem seminarium
nictwem abp. Tymoteusza wznowiło działania w kierun- (1.10.1951) został hajnowski duchowny protoprezbiter Se-
ku utworzenia wyższej prawosławnej uczelni. Dopiero rafin Żeleźniakowicz. Jego pracę wspierało warszawskie
w 1950 r. spotkały się one z zainteresowaniem. Niestety duchowieństwo: ks. Aleksy Szemiel, ks. Mikołaj Niesłu-
problem kształcenia nowych duchownych był bardziej pa- chowski, ks. Wsiewołod Łopuchowicz, ks. Mikołaj Len-
lącym niż działania władz. czewski.
Nie zaniechając kwesti powołania studium UW, utwo- Pierwszych 15 absolwentów opuściło mury semi-
rzono Prawosławne Liceum Teologiczne w Warszawie. narium w 1954 r.59 W kolejnych było podobnie. Mimo
Prace organizacyjne trwały ponad rok57. Rzeczywiste wszystko w dalszym ciągu było to zbyt mało biorac pod
uruchomienie liceum miało miejsce 20.03.1951 r. w cer- uwagę potrzeby Kościoła. Dodatkowo seminarium nie za-
kiewnym budynku przy ul. Paryskiej 27 w Warszawie (sie- pewniało wyższego wyksztłcenia. Prowadzono więc dal-
dziba liceum)58. Program nauczania przewidywał trzyletni sze prace w celu rozbudowy seminarium (w 1956 r. przy-
okres edukacyjny, kończący się średnim wykształceniem. stąpiono do nadbudowy 2 piętra gdzie przeniesiono pokoje
Obok przedmiotów teologicznych duży nacisk kładziono dla seminarzystów), powołania teologicznej uczelni wyż-
na naukę języków starożytnych i współczesnych. Przewi- szej. To ostatnie zmuszało do zapewnienia średniego wy-
dywano również zapoznanie studentów z prawodawstwem kształcenia przyszłym kandydatom na studia. Tymczasem
polskim, konstytucją oraz zagadnieniami społeczno – po- prywatny/kościelny charakter seminarium jak też jego pro-
litycznymi. gram nie zapewniał seminarzystom średniego wykształce-
Rektorem powołano ks. Aleksandra Kalinowicza. nia. W porozumieniu z władzami świeckimi od 1958 r. se-
W skład kadry pedagogicznej obok rektora wchodzili minarzyści obligatoryjnie zostali słuchaczami Liceum dla
m.in.: bp. Tymoteusz Szretter, ks. A Kalinowicz, p. Alek- Pracujacych nr 5 w Warszawie. Po czterech latach nauki
sander Łapiński, p. Jan Gołubowski, p. Paweł Woskre- przystępowali do egzaminu dojrzałości60. Przeto należało
sieński. Wszscy oni byli dawnymi absolwentami Studium zreorganizować siatkę przedmiotów i godziny wykładowe
Teologii Prawosławnej UW. Nieco później dołączyli do by popołudniami seminarzyści mogli uczestniczyć z zaję-
nich: ks. Aleksy Szemiel, ks. Mikołaj Niesłuchowski, ks. ciach licealnych.
Wsiewołod Łopuchowicz, p. Mikołaj Sendulski. Kolejnym powodem powyższej reorganizacji było też
Powyższych planów nie udało się w pełni zrealizo- utworzenie w 1957 r. Sekcji Teologii Prawosławnej Chrze-
wać. Przybyły do Polski metr. Makary Osijuk dokonał ich ścijańskiej Akademii Teologicznej. Aż do 1968 r. - oddanie
znaczącej korekty. 01.09.1951r. liceum przemianowano do użytku gmachu akademii przy ul. Miodowej 21, znacz-
na Prawosławne Seminarium Duchowne. Zrezygnowano na część zajęć dla prawosławnych studentów odbywała się
z większości świeckich przedmiotów (zachowano Konsty- w gmachu seminarium na ul. Paryskiej.
tucję PRL). Co za tym idzie zrezygnowano ze średniego W/w zmiany wiązały się z potrzebą wydłużenia na-
„świeckiego” wykształcenia. Cykl nauczania rozszerzono uki – brakowało godzin dla przedmiotów teologicznych.
do lat czterech. Zwiększono znacząco liczbę przedmiotów Pierwsze zmiany prezeprowadzono w roku 1960. Opraco-
teologicznych. Na liście wykładów znalazła się teologia wano wówczas statut seminarium i regulamin internatu.
dogmatyczna i moralna, katechizm, egzegeza Starego Część przedmiotów podzielono na dwie części. Podsta-
i Nowgo Testamentu, liturgika, ustaw cerkiewny, śpiew, wy miały być przekazywane w seminarium a zagadnienia
język cerkiewno – słowiański, i in. Duże znaczenie miały szczegółowe na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej.
Nie wszyscy seminarzyści kontynuowali naukę na studiach
wyższych. Kolejna reforma programu nauczania była więc
57
Wykorzystano ten czas również na uzyskanie wszystkich niezbędnych tylko kwestią czasu. Chodziło o pełniejsze przekazywa-
zezwoleń. Kościół – choć deklarował utworzenie prywatnego liceum,
nie wiedzy teologicznej i usprawnienie zajęć licealnych.
pragnął uniknąć sytuacji utworzenia uczelni bez zgody władz. Nie szukał
ich wsparcia. Dążył jednak by zaakceptowały one jego decyzję. Nastą- Z dniem 1.09.1970 r. Ministerstwo Oświaty i Wychowania
piło to 7.03.1951 r. Urząd ds. Wyznań pisemnie przyjął do wiadomości powołało przy seminarium filie Liceum Ogólnokształcą-
decyzję o powołaniu Liceum i wyraził zgodę na rozpoczęcie wykładów cego dla Pracujących (główna siedziba przy ul. Kordec-
z dniem 20.03.51 r.
kiego). Zajęcia z przedmiotów licealnych – pełny zakres
58
Budynek posiadał w tym okresie tylko dwie kondygnacje i podpiewni-
czenie (nie było jeszcze ostatniego piętra z mieszkaniami dla podopiecz- - odbywały się przez trzy dni w tygodniu, w budynku semi-
nych). Wcześniej mieściła się w nim Drukarnia Synodalna a na I piętrze narium (w tym czasie był on już rozbudowany o jedno pię-
kaplica Wprowadzenia do światynui Przenajświętszej Bogurodzicy naok.
200-250 osób. Teraz w podpiwniczeniu urządzono stołówkę i kuchnię 59
Pierwsze roczniki liczyły po ok. 14-16 osób później spadną do 8 - 10.
(oraz pomieszczenia gospodarcze), na parterze zaplecze administracyjne 60
Zgoda na niniejsze przemiany była następstwem uruchomienia
i pokoje dla seminarzystów, większą część świątyni - ok. 70% powierzch- w 1957 r. sekcji teologii prawosławnej Chrześcijańskiej Akademii Te
ni, przeznaczono na 4 klasy. ologicznej, którą pragnęła zasilać większość absolwentów seminarium.
ELPIS · 20 · 2018 245
tro, na którym zorganizowano internat). Teologia również idzie ich kontynuacji studiów teologicznych na Chrześci-
doczekała się rozszerzenia bloku przedmiotów. Od roku jańskiej Akademii Teologicznej. W przeciągu roku przy-
szkolnego 1970/1971 wydłużono czas nauki w seminarium gotowano założenia reformy. Seminarium przekształcono
do lat sześciu. w wyższą szkołę zawodową przyjmującą kandydatów
Jak się wkrótce okazało, mimo rozbudowy budynku, już posiadających średnie wykształcenie (czyli starszych
nie był on w stanie pomieścić znacznie powiększonej licz- niż dotychczas). Przy tym likwidacji uległa większość
by seminarzystów (dodatkowe dwa roczniki) – dodatkowo przedmiotów swieckich (z wyłączeniem części języków,
odnotowano wówczas większe niż zwykle zainteresowa- w przyszłości przywrócone zostaną przedmioty dają-
nie studiami teologicznymi. Rozpoczęto wówczas przygo- ce przygotowanie katechetyczno – pedagogiczne). Cykl
towania do kolejnej reorganizacji. Zakładała ona podział nauczania został skrócony do lat czterech. Taka sytuacja
seminarium na dwa etapy: „niższe” - cztery lata w War- spowodowała również rozwiązanie wyższego seminarium
szawie oraz dwa lata kończące edukację w „wyższym w Jabłecznej. Z tym związana była również redukcja kadry
seminarium” w Monasterze Św. Onufrego w Jabłecznej. nauczycielskiej. Innaczej należało również zorganizować
W tym celu rozpoczęto wznoszenie specjalnego budynku pracę wychowawczą. Z Jabłecznej przeniesiona została
dla potrzeb edukacyjnych (obecne tzw. pokoje biskupie). ona do internatu seminarium (od tego momentu wzrosło
Z czasem powołano tu również tzw. „0” – klasę przygoto- znaczenie roli wychowawców).
wującą dla osób, które rozpoczynały naukę w seminarium Kolejną reformę wywołało przyjęcie w 1998 r. nowe-
od Jabłecznej posiadając już średnie wykszatłcenie61. lizacji ustawy: O stosunku Państwa do Polskiego Autoke-
Tak znaczne zmiany programowe musiały się wiazać falicznego Kościoła Prawosławnego. Podnosiła ona rangę
z rozszerzeniem i zmianami w gronie kadry pedagogicz- kościelnego szkolnictwa. Seminarium uzyskało możliwość
nej. Powierzono je nowemu rektorowi (od 21.09.1970 r.) nadawania swym absolwentom tytułu licencjata teologii63.
ks. Wiaczesławowi Rafalskiemu oraz rektorowi wyższego Nie nastąpiło to jednak automatycznie. Seminarium mu-
seminarium w Jabłecznej ks. archim. Sawie Hrycuniako- siało rozbudować swą bazę naukową – zapewnić odpo-
wi (1.09.1974 r.)62. Obok wiedzy teoretycznej duży nacisk wiednią ilość samodzielnych pracowników naukowych
kładziono na zdobywanie praktyki parafialnej. Przejawem i rozszerzyć blok wykładanych przedmiotów. Od tego cza-
tego było wspieranie przez seminarzystów okolicznych su może się ono poszczycić tytułami doktorskimi i profe-
parafii, prowadzenie miejscowych chórów, czytanie i po- sorskimi, a wśród wykładanych przedmiotów odnajdziemy
moc na nabożeństwach. Chór uczelni dawał koncerty na w min.: dydaktykę, katechetykę, psychologię, metodykę,
klasztornych nabożeństwach i w okolicznych parafiach. Ta i in. Zreformowano ponadto program nauczania zamykając
symbioza klasztoru i seminarium skutkowała również no- go w sześciu semestrach.
wymi powołaniami do stanu zakonnego. Na dzień dzisiejszy seminarium wypromowało ponad
Kolejnymi rektorami wyższego seminarium w Jabłecz- 700 absolwentów. Ponad 99% obecnego duchowieństwa
nej byli: ks. Jan Sezonow (1982-84 – jednocześnie rektor PAKP to wychowankowie seminarium. Ok. 50 % słucha-
w Warszawie), ks. Bazyli Roszczenko (1984-89), ks. bp. czy prawosławnej teologii ChAT (sekcji prawosławnej) to
Abel Popławski (1989-90), ks. ihum. Warsonofiusz Do- absolwenci seminarium. Ponad połowa naszych mnichów
roszkiewicz (1990-91), ks. bp. Abel Popławski (1991-92). i mniszek tutaj właśnie zdobywała wykształcenie teolo-
Na stanowisku rektora seminarium duchownego giczne. Znaczenie i ranga tej uczelni są więc nie do prze-
w Warszawie zmian było niewiele. Po ks. Janie Sezono- cenienia.
wie (1977-87) powołany zostaje ks. Jerzy Tofiluk, pełniąc
tę funkcję z oddaniem do dnia dzisiejszego. Przyszło mu
się zmierzyć z kilkoma gruntownymi reformami polskiej IV. Sekcja Teologii Prawosławnej
oświaty, które w sposób bezpośredni odbijały się na struk-
turze i organizacji pracy seminarium. Już w 1991 r. decyzją
Chrześcijańskiej Akademii
Ministerstwa Edukacji Narodowej likwidacji uległa filia Teologicznej
liceum przy seminarium. Utracono możliwość przekazy-
wania podopiecznym średniego wykształcenia, a co za tym Powojenne starania o restytuowanie wyższego prawo-
sławnego szkolnictwa teologicznego napotykały w Polsce
61
W 1977 r. podjęto próbę przeniesienia do Jabłecznej całego semina-
olbrzymi sprzeciw władz centralnych. Nie tylko nie chcia-
rium. Plany zostały zaakceptowane przez sobór biskupów. Sprzeciwiła
się im jednak większość wykładowców wskazując, że w klasztorze nie no odrodzenia Studium Teologii Prawosławnej, ale do
ma odpowiedniego zaplecza lokalowego, a tym bardziej naukowego do 1954 r. zlikwidowano wszelkie wydziały teologiczne na
przeprowadzenia takiej reformy. Nie było również możliwości zapew- państwowych uczelniach wyższych. Miało to osłabić edu-
nienia seminarzystom zdobywania średniego świeckiego wykształcenia
kacyjne i kadrowe możliwości poszczególnych wyznań64.
na dotychczasowych warunkach. Wobec powyższego niniejszą reformę
zarzucono. Doszło jedynie do zmiany na stanowisku rektora seminarium Zasadniczo chodziło o najwniększe z nich – Kosciół rzym-
w Warszawie. Z dniem 1.07.77 został nim ks. Jan Sezonow, dotychczas
prowadzący zajęcia z egzegezy Nowego Testamentu. 63
W przypadku ich dalszych studiów mieli możliość – po zdaniu różnic
62
W 1974 r. w związku ze śmiercią ks. Rafalskiego (17.09.74) nastąpiła programowych, być przyjmowanymi nie na pierwszy a na wyższe rocz-
również zmiana na stanowisku rektora seminarium w Warszawie został niki uniwersyteckie.
nim dotychczasowy wykładowca teologii moralnej ks. Roscisław Ko- 64
Utworzenie więc w 1951 r. Prawosławnego Liceum Teologicznego
złowski. winniśmy więc postrzegać jako niebywały sukces ówczesnej hierarchii.
246 ELPIS · 20 · 2018
skokatolicki. Gdy jasnym się stało, że katolicy są wstanie Objęli oni nawet kierownictwo nad poszczególnymi kate-
utworzyć własną, prywatną uczelnię, władze nieco zmie- drami (księża: W. Niemczyk, K. Wolfram, W. Gaspary i ks.
niły swoje plany i podjęły rozmowy na temat utworzenia, prof. Jan Szeruda). Sekcja składała się z pięciu katedr (w
pod ich patronatem (uczelnia państwowa) akademii eku- roku 1958 kierowali nimi):
menicznej dla pozostałych chrześcijan.
Starego Testamentu; ks. Jan Szeruda
Miała ona powstać na bazie Wydziału Teologii Ewan-
Nowego Testamentu; abp. Tymoteusz Szretter
gelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Z czasem mogły
Historii Kościoła Powszechnego; ks. Waldemar Gaspary
w niej powstać wydziały/sekcje innych wyznań. Uczelnia
Patrologii; met. Makary Oksijuk
miała być samodzielną jednostką państwową. Nie określa-
Teologii dogmatycznej i moralnej; ks. Jerzy Klinger
no w jakich pomieszczeniach i w jakich strukturach ko-
ścielno – programowych winna się zamknąć. Z biegiem lat sekcja coraz mocniej korzystała nie tyl-
Mimo tych organizacyjnych niedociągnięć 16.11.1954 ko z programów, struktury i dorobku naukowego Studium
decyzją Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego powołano do TP UW, ale i jego wychowanków, jako swych wykładow-
życia Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warsza- ców. Nie sposób nie wspomnieć tu: dr. Aleksandra Łapiń-
wie. Jej tymczasową siedzibą były kościelne pomieszcze- skiego (od 1957), dr. abp. Tymoteusza Szrettera 1958), p.
nia w Chylicach (Konstancin) pod Warszawą. Pierwszym Mikołaj Sendulski (1958), ks. dr. Atanazego Semeniuka
rektorem mianowano ks. prof. Wiktora Niemczyka a wy- (1960), mgr Piotra Domańczuka (1960), ks. mgr Mikołaja
kładowcami prawie w całości byli ewangelicy. Lenczewskiego (1968), ks. dr Aleksego Znosko (1967), ks.
Nawet w takim (ewangelickim) kształcie ChAT był dla dr Aleksego Szewiela (1962), i in.67
Koscioła prawosławnego wielką szansą. Od razu rozpoczę- Z czasem wzrastała także liczba przedmiotów. Coraz
to więc starania o jej rozszerzenie o sekcję prawosławną. częściej obejmowali je prawosławni wykładowcy. Nie
Moment był tym właściwszy, że wraz ze śmiercią Stalina zmieniały się jednak warunki lokalowe. Zajęcia dla pierw-
w 1956 r. również w sprawach religijnych, stosunkach pań- szych 17 studentów w 1957 r., częściowo prowadzono
stwo - kościół nastała przysłowiowa odwilż. w siedzibie Akademi w Chylicach a częściowo w gmachu
seminarium duchownego przy ul. Paryskiej 27.
Po śmierci metropolity Tymoteusza (1962 r.) w sekcji
IV.1. Organizacja i działalność Sekcji zaszły zmiany na stanowiskach wykładowców. Do grona
Teologii Prawosławnej ChAT pedagogicznego dołączyli ks. mgr. Serafin Żeleźniakowicz
i ks. mgr. Aleksy Szewiel (wkrótce obaj uzyskali tytuły
Staraniami metr. Makarego Osijuka powstała komisja doktora teologii). Mimo wszystko do końca lat sześćdzie-
negocjująca z władzami utworzenie przy ChAT Sekcji Teo- siątych zmagano się z problemami kadrowymi.
logii Prawosławnej65. W początkach 1957 r. podjęto stara- W międzyczasie Akademia w 1968 r. przeniosła się
nia o powołaniu mieszanej komisji (profesorowie ChAT, do nowego budynku, w Warszawie przy ul. Miodowej
Kościół prawosławny, przedstawiciele ministerstwa) 21. Znacznie poprawił się komfort prowadzenia zajęć dy-
w wyżej wymienionej sprawie. Proponowanano nawet by daktycznych. Było to o tyle ważne, że już rok wcześniej
na potrzeby sekcji przekazać połowę byłego cerkiewnego – w celu podniesienia poziomu parafialnego duchowień-
budynku przy ul. Św. Cyryla i Metodego, zajmowanego stwa, utworzono przy uczelni zaoczne studium teologicz-
wówczas przez milicję. W toku prac otwartość na potrze- ne, które spotkało się z dużym zainteresowaniem. W po-
by prawosławia była większa ze strony Akademii aniżeli dobnym celu w 1973 r. przygotowano i przeprowadzono
władz. Praktycznie na dzień 8.07.1957 projekt Wydziału kursy doszkalające dla prawosławnego duchowieństwa.
(godzono się ewentualnie na sekcję) był gotowy i przed- Wzięło w nich udział 55 duchownych. Uczestnicy zbiera-
stawiono go do państwowej aprobaty. li się raz w miesiącu na dwa dni (m.in. w Białymstoku).
30.07.1957 r. Minister Szkolnictwa Wyższego wydał Tak szeroka działalność była w stanie zaspokoić potrzeby
zarządzenie odnośnie powołania na ChAT nowej sekcji personalne. Pod koniec lat 60-tych Akademia mogła się
– prawosławnej (nie wyrażono jednak zgody na przeka- pochwalić: 2 profesorami zwyczajnymi, 2 nadzwyczajny-
zanie dla niej części budynku przy ul. Św. Cyryla i Me- mi, 2 docentami, 6 adiunktami, 4 wykładowcami, 3 asy-
todego). Jej kierownikiem został sam metropolita Makary stentami, 2 lektorami jezyków i 5 wykładowcami zajęć
(obejmując jednocześnie stanowisko kierownika katedry zleconych68. To było wielkie osiągnięcie. Od tego czasu
patrologii). Początkowo w sekcji prawosławnej zatrudnio-
no jedynie dwóch prawosławnych wykładowców: ks. mgr. ks. dr. Jan Bogusław Niemczyk (innych wykładowców wspominam
Jerzego Klingera i dr Aleksandra Łapińskiego (inni kandy- w kolejnych zdaniach).
67
Zagadnienia personalnej obsady wykładów i katedr jeszcze przez dłu-
daci nie mieli stosownego przygotowania). Braki kadrowe
gi czas będą jednym z największych problemów Sekcji. Dla przykładu
były uzupełniane przez zatrudnienionych ewangelików66. w roku 1958 kierownikiem Katedry Pisma Św. Nowego Testamentu zo-
stał abp. Tymoteusz Szretter. Jednocześnie wraz z dr Aleksandrem Łapiń-
65
W w/w okresie pracownikiem Urzedu ds. Wyznań był były asystent skim warunkowo przyznano mu tytuł naukowy zastępcy profesora. Gdy
Metropolity Dionizego Waledyńskiego - w Studium Teologii Prawosław- obaj wykładowcy nie złożyli w terminie prac habilitacyjnych w 1961 r.
nej UW, p. Serafin Kiryłowicz, co dawało szanse na pozytywne spojrze- obu zdegradowano do starszego wykładowcy (tytuły zastępcy profesora
nie władz na edukacyjne plany Koscioła prawosławnego. zostały zlikwidowane).
66
Wsparciem dla studium był m.in. wybitny ewangelicki wykładowca 68
W 1977 r. zajęcia prowadziło 2 prof. zw., 3 nadzwyczajnych, 3 docen-
ELPIS · 20 · 2018 247
na 8 Diecezjalnych Ośrodków Miłosierdzia ELEOS (6 die- nicznej katedry bądź wydziału. Szybko jednak okazało się,
cezjalnych, 1 wojskowy i 1 metropolitalny), tylko dwa pro- że utrzymanie jej wewnętrznej harmoniii może być bardzo
wadzone są przez osoby nie związane bezpośrednio z Sek- trudne. Prace skierowano więc w kierunku dwóch katedr
cją ChAT. Wielu pracowników prawosławnych domów międzywydziałowych zależnych bezpośrednio od rektora
opieki i specjalistycznych placówek wsparcia dziennego uczelni. Przygotowano wspólny projekt, który przekazano
wyszło z murów tej uczelni. Wielu naszych studentów od- do rozpatrzenia senatowi.
bywa zawodowe praktyki socjalne we wspominanych jed- Uchwałą Senatu Uniwersytetu w Białymstoku, z dnia
nostkach pomocowych, na zasadach wolontariatu. 14.10.1998 r., podjęto jednomyślną decyzję o współpracy
Na koniec, choć powinniśmy od tego rozpocząć, Sek- Uczelni z Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawo-
cja ChAT podobnie jak Studium UW jest płaszczyzną mię- sławnym w kierunku utworzenia na Uniwersytecie Katedry
dzywyznaniowego spotkania i ekumenicznej współpracy Teologii Prawosławnej jako jednostki naukowo-badaw-
całego Kościoła. Nie chodzi tu o jednorazowe uroczysto- czej. Po niespełna czterech miesiącach konsultacji projekt
ści, lecz o stałą, przyjacielską współpracę. Rozpoczęła się jednostki był już gotowy. Przedstawiono go na Senacie
ona już w pierwszych miesiącach życia Sekcji, gdy Ewan- w dniu 13.01.1999 r. Uzyskał on pełną aprobatę. Uchwa-
gelicy wobec kadrowych problemów Kościoła prawosław- łą nr 66/99 z dnia 01.02.1999r., Senat powołał do życia
nego wspierali nas bogactwem swej myśli intelektualnej, Katedrę Teologii Prawosławnej, na prawach jednostki na-
w osobach takich wykładowców jak m.in: ks. dr Karol ukowo-badawczej, bez możliwości prowadzenia rekrutacji
Wolfram, Ks. prof. dr Woldemar Gastpary, prof. Jan Szeru- studentów. Jej zadanie upatrywano w przygotowywaniu
da, ks. prof. Wiktor Niemczyk, czy w późniejszym okresie programów badawczych, zbieraniu materiałów do przy-
ks dr Jan Bogusław Niemczyk. Nie sposób też zapomnieć szłej działalności dydaktycznej (nie rezygnowano z niej)
o Braciach Starokatolikach: ks. bp. doc Maksymilian oraz wspieranie innych wydziałów i katedr Uniwersytetu
Rode, i wielu innych. Jest to zresztą chatowską praktyką poprzez wykłady autorskie, wspólne badania i konferen-
po dzień dzisiejszy. cje. Jego Eminencja Ks. Metropolita Sawa (Hrycuniak),
Zawiązane w Akademii przyjaźnie i współpraca przez który został kierownikiem Katedry, w swym wystąpieniu
wykładowców i studentów - przyszłych biskupów, kapła- inauguracyjnym zaznaczył bardzo ważną jej rolę: „Uni
nów, wykładowców, przekładają się na ekumenizm całego wersytet nasz staje się w pełni uniwersytetem na wzór słyn
Kościoła. nych uniwersytetów Europy, w których wykładano i nadal
wykładana jest teologia Kościołów rzymskokatolickiego,
protestanckiego, prawosławnego... Nauczanie teologii
V. Katedra Teologii Prawosławnej od samego zarania zorganizowanego szkolnictwa towa
Uniwersytetu w Białymstoku rzyszyło studiom uniwersyteckim. Tak było na przestrzeni
całej historii chrześcijaństwa, tak jest i dzisiaj w społe
Najmłodszą jednostką prawosławnej edukacji teolo- czeństwach demokratycznych”. Innymi słowy na pięć lat
gicznej jest Katedra Teologii Prawosławnej Uniwersytetu przed oficjalnym wstąpieniem Polski do Unii Europej-
w Białymstoku. Myśl o jej powołaniu pojawiła się wraz skiej, utworzeniem Katedr Teologii Prawosławnej i Teolo-
z usamodzielnieniem się białostockiej filii Uniwersytetu gii Rzymskokatolickiej na Uniwersytecie w Białymstoku,
Warszawskiego w roku 1997. Wyobrażano ją sobie jako do Europy powracała „polska nauka teologiczna”. Prawo-
bezpośrednią kontynuatorkę międzywojennego Studium sławna Katedra zaś, jako kontynuatorka Studium Teologii
Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego. Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, powracała
Miała to więc być jednostka nie tyle kształcąca przy- do przerwanej w 1939 r. pracy pod patronatem Trzech Św.
szłych duchownych (raczej miała sprzyjać podnoszeniu Hierarchów Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana
poziomu wiedzy już działających duchownych) co świec- Chryzostoma, których wybrała na swych opiekunów. Sta-
kich naukowców prowadzących szerokie badania inter- wiała sobie trudne zadanie szerzenia prawosławnej nauki
dyscyplinarne i służąca swą wiedzą innym wydziałom w duchu naukowego obiektywizmu i ekumenicznego po-
i katedrom uniwersytetu. Zasięgiem swego oddziaływania szanowania myśli innych (wyznań, religii).
miała też przekraczać wschodnią granicę Polski. O studen- Siedzibą Katedry stał się budynek Centrum Kultury
tów - w związku z usytuowaniem jednostki na terenach Prawosławnej przy ul. Św. Mikołaja 5. Tym samym Kateda
z największą liczbą zamieszkania ludności prawosław- podkreślała, że nie chce zamykać się w naukowych labo-
nej i bliskością Białorusi, raczej się nie obawiano. Mimo ratoriach i gabinetach, ale pragnie wychodzić do szerokich
wszystkich argumentów „za”, powyższe plany dość długo odbiorców, nie tylko środowisk akademickich.
pozostawały w zawieszeniu. Po uroczystym otwarciu Katedra przystąpiła do co-
dziennej pracy. Kierownikiem Katedry został Jego Emi-
nencja Ks. Metropolita prof. dr hab. Sawa (Hrycuniak).
V.1. Organizacja i działalność Katedry Pracownikami: ks. prof. dr hab. Marian Bendza, ks. dr
Jerzy Tofiluk, ks. dr Henryk Paprocki, ks. dr Doroteusz
Do zagadnienia - teologii na Uniwersytecie w Białym- Sawicki (plus pracownicy administracji). Mimo braku
stoku powrócono w 1998 r. Początkowo rozważano nad własnych studentów rozpoczęto działalność naukowo ba-
utworzeniem wspólnej (katolicko - prawosławnej) ekume- dawczą. W jej ramach:
ELPIS · 20 · 2018 249
prowadzenia takich „zawodowych uczelni”. Dopiero szer- Rokrocznie Studium opuszcza ok. 5 absolwentów73.
sze kontakty międzynarodowe lat 80-tych, poznawanie Większość z nich kontynuuje zdobytą w szkole wiedzę,
tradycji i dorobku bratnich lokalnych Kosciołów prawo- realizując różnego rodzaju zamówienia cerkiewne. Dyrek-
sławnych przez nasze duchowieństwo i młodzież zrodziło torem szkoły jest ks. mitrat Leoncjusz Tofiluk, zaś od roku
możliwości tworzenia tego rodzaju szkół. 2017 jego zastępcą jest ks. Paweł Zabrocki.
- oparta na filarach Pisma Świętego i Tradycji Świętej, my- ideologicznymi, a niejednokrotnie i międzywyznaniowy-
śli wczesnochrześcijańskiej i bogatej myśli patrystycznej, mi. Jednocześnie jednak dochodziło do międzywyznanio-
wielowiekowym doświadczeniu Kościoła - zawsze była, wej i międzyuczelnianej współpracy oraz wymiany myśli
jest i będzie zadaniem i żywotnym interesem Kościoła. naukowej, dzielenia się kościelnym bogactwem i bada-
Teologia to tarcza i miecz wiernych. To przejaw zdrowego niami interdyscyplinarnymi. Wszystko, o czym wspo-
życia kościelnego. Nic więc dziwnego, że od początków minaliśmy świadczy, że Studium Teologii Prawosławnej
chrześcijaństwa, na przestrzeni minionych wieków i obec- UW, ChAT, Seminarium i Studia policealne – jako bratnie
nie, Kościół zawsze dążył i dąży do szerokiego, wszech- jednostki naukowo – dydaktyczne, dobrze spełniły swoje
stronnego rozwoju systemu edukacji teologicznej. Nawet zadanie w służbie nauki i Kościoła prawosławnego. Ko-
w okresie zawieruchy wojennej nie milkły zajęcia w semi- rzystając nawzajem ze swych doświadczeń (właściwiej
nariach. Im były spokojniejsze i bardziej tolerancyjne (de- by rzec powojennie korzystając z doświadczenia Studium
mokratyczne) tym system edukacji był pełniejszy i bardziej Teologii UW) spełniały pokładane w nich oczekiwania po-
różnorodny. Obok seminarium otwierano wydziały/sekcje mimo trudych czasów i niesprzyjającej polityce. W pełni
uniwersyteckie, studia, kursy, itp. Cel był zawsze ten sam. odpowiadały potrzebom kościelnej i społeczno-politycz-
Każdemu kto pyta - dać właściwą odpowiedź na jego py- nej rzeczywistości odrodzonej Polski. Ich dorobek to m.in.
tania i wątpliwości, poszukującemu – wskazać właściwą monografie, książki, konspekty i artykuły naukowe, opra-
drogę wiodącą do Bożej prawdy i być towarzyszem na tej cowania muzyczne, ikony, architektura sakralna, aktywi-
drodze, jak Chrystus dla uczniów na drodze do Emaus. zacja prawosławnej społeczności, jej świadome kreowanie
Niestety proces tworzenia dzisiejszej, dość dobrze zor- krajowego życia społeczno-religijnego i kontakty między-
ganizowanej i rozbudowanej struktury wyższego (i śred- narodowe (międzykościelne), to restaurowane swiątynie
niego) prawosławnego szkolnictwa teologicznego w Pol- i przywracane współczesności dzieła mistrzów sztuki chó-
sce nie był ani prostym, ani krótkotrwałym. Przyszło się ralnej, wystawy, koncerty, festiwale, to stale rozwijające
zmierzyć zarówno z zawsze oporną barierą biurokratyczną, się duchowe i kulturalne wspólne dziedzictwo Rzeczypo-
jak też ze znacznie poważniejszymi oporami polityczno – spolitej.
Bibliografia
Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej (teczki: Stu- Mironowicz A., Kościół prawosławny w Polsce, Białystok 2006 r.
dium Teologii Prawosławnej UW, Metropolita Jerzy Jaro- Mironowicz A., Prawosławne szkolnictwo na terenie Rzeczypo
szewski, Metropolita Dionizy Waledyński, Ks. Archiman- spolitej, w: Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków
dryta Grzegorz Peradze, itd.). Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, pod red.
Baczyński A., Sawicki D., 200 lat teologii uniwersyteckiej w War A.M. Drozdowskiego, Białystok 2012, s. 863-880.
szawie, Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa 2017. Mysłek W. Przedmurze. Szkice z dziejów Kościoła katolickiego
Bendza M ks., Dzieje Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.
w latach 1966 - 1989, w: Rocznik Teologiczny 2004. Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Pań
Borecki P., Hańba i wstyd. Jak w II Rzeczypospolitej burzono stwo wobec prawosławia 1918-1939 r., PWN Warszawa
prawosławne cerkwie, w: O naszym Prawosławiu, pod red. 1989 r.
Kierdelewicz H, Białystok 2010. Sawicki D., Hierarchia prawosławna w okresie międzywojen
Chojnowski A., Koncepcja polityki narodowościowej rządów nym, w: ELPIS zeszyt 13-14, rok 2006.
polskich w latach 1921 – 1939, Wrocław 1979. Sawicki D., Kościół Prawosławny w niepodległej Polsce, w: Wia-
ELPIS, rocznik Studium Teologii Prawosławnej UW (za cały okres). domości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosław-
Kania J., Likwidacja cerkwi na Lubelszczyźnie w okresie między nego, nr 6. i następne, rok 1998.
wojennym, w: Chrześcijanin w świecie, nr 108, rok 1982. Sziling J., Przyczynek do utworzenia prawosławnych seminariów
Kiriłowicz S., Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej Pol duchownych w Generalnym Gubernatorstwie, w: Historia
skiej. Niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej pań i współczesność – praca zbiorowa, Warszawa 1987, s. 257-
stwa 1918 – 1939, Warszawa 1985. 263.
Kuprianowicz G., Odbieranie i burzenie cerkwi prawosław Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, red. Mironowicz
nych w latach dwudziestych, www.cerkiew1938.pl, data: A., Pawluczuk U., Chomik P., Białystok 2002 r.
5.05.2014. Tomaszewski J., Rzeczpospolita wielu narodów, Czytelnik, War-
Kuprianowicz G., Kościół prawosławny w Polsce w XX w., szawa 1985.
w: Prawosławie źródło wiary i zdrój doświadczenia, pod red. Urban K., Kościół prawosławny w Polsce 1945-1970, Kraków.
Leśniewski K., Lublin 1999, s. 553. Wiestnik Bractwa Teologów prawosławnych w Polsce, numery
Lenczewski M., Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersyte z okresu 1934-1938.
cie Warszawskim 1925-1939, Warszawa 1992. Wyczawski H., Cerkiew prawosławna w Polsce w latach 1918-
Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach polskich 1939, w: Kościół w II Rzeczypospolitej, pod red. Zieliń
w XIX i XX w., Białystok 2006. ski Z., Wilk S., Lublin 1980.
252 ELPIS · 20 · 2018
Wyszomirski T., Kościół prawosławny w Polsce w latach 1918 – Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, nr:
1939, w: Novum, nr 3, rok 1980; 4/1981, 1,2,3-4/1982, 4/1983;
Żeleźniakowicz S., Z historii Polskiego Kościoła Prawosławnego 50 lat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, pra-
w okresie międzywojennym (1918 – 1939), w: Wiadomości ca zbiorowa, Warszawa 2005;
ISSN 1508-7719
ΕΛΠΙΣ
CZASOPISMO TEOLOGICZNE
KATEDRY TEOLOGII PRAWOSŁAWNEJ
UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU
ADRES REDAKCJI
ul. Ludwika Zamenhofa 15, 15-435 Białystok, Polska
tel. 85 745-77-80, e-mail: elpis@uwb.edu.pl
www.elpis.uwb.edu.pl