Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1. ÑANDE YPYKUÉRA
Oikuaa avei karu’ỹ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã
oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare,
karaiva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã
ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha
ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha
okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy
hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo hagua hembi’urã ha
okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba
ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo
rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã
opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva
hikuái guyra rupi’a.
Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha
eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri,
andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha
oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe mokõi jey. Chiriguanokuéra oipuru
ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o hagua.
Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko
sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy
marã’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva
ndaijaraiha. Ava ndikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare.
Paraguáipe -kóva hína ñane retã réra tee- oguahẽkuri umi Español, Cristobal
Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína
upe pytagua opyrũ’ypyva’ekue ñane retã.
Hapykuerimínte, ary 1527, Sebastián Gaboto oikundaha ysyry rupi Guarani retã.
Upéikatu, ary 1537, Juan de Ayolas ha Juan de Salazar oguahẽ hikuái
Paraguaýpe ha omoheñói upe táva omboherava’ekue “Fuerte Nuestra Señora
de la Asunción” Paraguaýpe.
Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio
Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”.
Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ỹ ohai ary 1724 “Explicaciones del
Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727. Ohai hagua
Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ẽte achegety ha upevakuére avei heta
ñe’ẽ Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ẽ hekope’ỹ.
Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ẽte ojehai ñepyrũ. Guarani ñe’ẽte ojepurúkuri upérõ
ogapýpe ha tupãópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’ẽngatu (sermones) ha purahéipe
(cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani ñe’ẽte ohekombo’évo ñande
ypykuépe ñoha’ãnga rupive. Guarani ñe’ẽte naikangýi, imbareteve uvei,
upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái. Oĩvoíkuri peteĩ, Gobernador L.
Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe kóicha: “Ivaieterei mba’e ojehúva
ko’ápe. Guarani ñe’ẽténte ojepuru. Ypykuéra ndoikuaaséi mba’eve España
ñe’ẽtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke
hikuái”.
Ko’águi ikatu avei ñamboja’o Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte rembiasa mokõime.
Peteĩvape jajuhúta ñande ypykue oĩva España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe,
ko’ãvape ñamboherakuaa Guarani hekosãva, oikóva chuguikuéra koygua
(oñembokógava térã oñemitỹkuaáva). Oikóva peteĩ tendápe, Reducción
Jesuítica-pe, tembiguáirõ. Hesuitakuéra oheko’óva ojapo hagua chuguikuéra
kristiáno. Ko’ã ñande ypykue oikojepékuri péicha -Hesuita poguýpe- 164 ary.
Hesuitakuéra oñemosẽ Paraguaýgui ary 1768.
Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarõ. Heta mba’e
porã ojapókuri ñane retã rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ẽ ha
omotenonde España ñe’ẽte, ohechakuaágui ipytyvõharakuéra ndaikutupyryiha
ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrõ hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri
heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ẽte puru mitã ñemoarandúpe. Péicha avei
kuatiañe’ẽ upérõ oñenohẽva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva. Oĩmbaite
castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe. Ary 1840
rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri “Che
lucero aguaiyy”.
Opaitévo Ñorairõ Guasu, oñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtépe guarã ára vai. Umi
pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ẽte omombareteha
Paraguayguávape. Upévare omoñepyrũ hikuái ambue ñorairõ oñeha’ãva’ekue
omboyke ha ojuka Guarani ñe’ẽtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua
mburuvicha, oñeha’ãkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ẽme. Ha’e
he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirõ ñane retãgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha
ipehẽmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre. Mitre remiandu oku’e
heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrũkuri umi ñane retãygua ndive, ohóva
Argentina retãme oñemoarandúvo mbo’ehararã. Oñemoinge iñakãme Guarani
hekomarãha. Upérõ oje’e ñepyrũ ¡Guarángo! Guarani ñe’ẽhárape. Avei
ojepurujepe ambue mongyhyjerã: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei,
Guaraníme oñe’ẽva oñesũva’erã mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térã avati tupi
ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisãmbyhýva ñane retã Carlos Loizaga ha
José Díaz de Bedoya ndive; onohẽ peteĩ kuatiapyre (resolución) ombotovéva
avañe’ẽ puru mbo’ehaópe.
Heta mba’e vai ohasa upérõ -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ẽte ha upevakuére
ja’ekuaa avei ko’ágaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ẽte avañe’ẽicha hembiasa
asyetéva.
Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retã oikékuri ñorairõme Bolivia retã ndive.
Upérõ, jepiveguáicha, Guarani ñe’ẽte oñemohendajeýma tenondetépe.
Añetehápe, avañe’ẽ ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatãvéva. Tuvichavete José
Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohẽraka’e kuatiapyre 51, he’íva
Paraguay ñorairõharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ẽte oikuaauka hagua
opaichagua marandu, ojoapytépe. Boliviagua-ygua oipyhýjepi marandu ha
ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve
nahesakãi chupekuéra. Techapyrãrõ ñahesa’ỹijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo
mitã péina oho peteĩteĩma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga
renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairõ rire, Bolivia-ygua ojeity
hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che sombrero’i ha
hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairõ renda tuicha
ojepyso. Paraguay ñorairõhára ndahetái. Bolivia-ygua hatãngue ombokapu ore
ári”.
Apopyrã 5º, he’iva’ekue: “Español ha Guarani ha’eha Paraguay ñe’ẽte, ága tetã
ñemotenondépe ojepuruvéta Español”,
LÉI GUASU ARY 1992: Guarani ñe’ẽtégui hasypeve oiko ñane retã ñe’ẽte
España ñe’ẽ ykére.
2.1.2 Apopyrã 140º he’i: “Paraguay ha’e tetã hembikuaa arandu hetáva ha iñe’ẽ
mokõiva. Estado ñe’ẽ tee ha’e Castellano ha Guarani. Léipe he’iva’erã
mba’éichapa ojepurúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ẽ ha opaite
imbovyvéva ñe’ẽ, ha’e tetã rembikuaa arandu avei”.
Apopyrã 3ª. Tetã ñe’ẽ tee mokõive rehegua. Tetã ñe’ẽ tee mokõive oñemboaje
ha ojeporu jojava’erã mbohapyve tetã Pokatu Moakãhápe ha opaite tetã
rembiapo oñemboguatahápe. Pokatuenda ombojeroviaveva’erã ñe’ẽ Guaraní,
kóva ha’e rupi tetã reko tee kuaaukaha, tetãyguápe ombojoaju ha omopeteĩva,
ha ñe’ẽ ojeporuvéva tetãpýre.
Apopyrã 9ª. Ñe’ẽ jepuru mboaje tapicha peteĩteĩme ğuarã. Opavaite tapicha
oikóva Paraguay retãme ojehekome’ẽva’erã ã mba’épe:
4.- Opaite tapicha Paraguáigua oipytyvõvo chupe ojechavaírõ tetã yvy rembe’y
rupi.
Apopyrã 13ª. Tapicha aty heko ambuéva ndaha’éiva avaite rehegua. Umi
tapicha aty heko ambuéva, ndaha’éiva avaite ha imbovýva tetãme,
oñepytyvõva’erã oikuaa ha oiporúvo tetã ñe’ẽteekuéra, oheja’ỹre hetã ypykue
ñe’ẽ.
Apopyrã 21ª. Tenda réra ypykue ñemoañete rehegua. Ojerereko katuva’erã umi
táva, ysyry, yvyty, ha ambue yvy joavy réra oĩva Guaraníme ha ambue Amérika
ñe’ẽme.
Apopyrã 22ª. Mba’erepy réra rehegua. Oñemoĩ rire achegety ha ñe’ẽtekuaa tee
omboajéva Guarani ñe’ẽ, mba’erepykuéra ryrúre –hi’upyrã, pohã ojejapóva
tetãme- oñemoĩva’erã tetã ñe’ẽtee mokõivépe, héra ha opaite ikuaapyrã.