KOHHRAN HRANG HRANG LO PIAN CHHUAH DAN

     Khawvela kohhran hrang hrangte chanchin tlangpui leh an nihphung leh zeizia te, beng 
tivartu atan kan lo sawi ang a. Rawngbawltute tan thil hriat tul tak pawh a ni ve reng reng a, 
amaherawhchu a tlangpui pawimawh zual chauh a ni ang.

      Kohhran hmasate leh Kohhran sang an tihho te: Apostol ho hun lai AD 100 hma lam kha 
chuan vawiin nia Catholic, Presbyterian, Salvation Army, Baptist etc. tih ang chi pawl hrang 
hming hi a la awm lo. Hmun hrang hrang leh khaw hrang hranga Kohhrante kha Kohhran 
hrang an ni mai a, Makedonia rama Kohhran (II Kor. 8:1), Jerusalem khuaa Kohhran (TT. 
11:22), Antiokei khuaa Kohhran (TT. 13:1) etc. tia koh an ni mai thin.

      Kum zabi 2­naah pawh khan Kristiante chu nekchepna leh tuarna hlirin an khat tih mai 
tur a la ni. Kum zabi 3­naah chuan boruak danglamin a lo chim ta a. Emperor Constantin­a, 
Kristian lal hmasa ber a lo nih khan Kristian sakhua chu sorkar sakhuaah a puang a, chuta 
tang chuan Kristiante chu an zalenin an lo râlmuang ta a ni.

      Heta tang hian Rom sorkar ropui tak mai leh Kristianna chu rei lo teah a lo ropui ta em 
em a, Bishop dinhmun an lo siam chhuak ta a ni. Chu chu Tirhkoh hote (Apostol hote) 
aiawhtu anga ngaih a ni ta bawk. Hun a lo kal zel a, kum zabi 4­na leh 5­naah chuan Kohhran 
chuan hmunpui lian bik 5 a nei tas. Chungte chu – Jerusalem te, Antiokei te, Alexandria te, 
Constantinople leh Rome te a ni. Heng khawpui 5­a Kohhran hotu ber Bishop­te chu an indah 
sang bik hle a, ‘Metropolitant’ an inti a, chu chu Khawpui Bishop tihna a ni. Chutichuan, 
khawchhak lam Constantinople Bishop chu a din ngheh chhoh zel laiin khawthlang lamah 
erawh Bishop hming chu a dai tial tial thung. Rome chu sorkar hmunpui ber a nih bawk 
avangin Rome Bishop chu a indah sang em em bik zel a, rei vak lovah Rome Bishop chu PA 
BER (Pope) an lo ti ta mai a ni.

       Hetih lai hian khawthlang lamah chuan Khawpui Bishop hote pawhin Pope an inti ve zel 
tho bawk. Mahse, rei vak lovah Rome Pope Leo Ropuia chuan Tirhkoh Petera  dinhmun 
luahtua inngaiin thu a puang ta a. Kum 500 AD­ah chuan Pope tih chuan Rome khawpuia 
Pope   chauh   a   kawk   tawh   a   ni.   Chutiang   chuan   Pope   thuneihna   sang   fawr   tak   chu   a   lo 
zichhuak ta. Chung lai atang chuan Roman Catholic tih hi a lo piang chhuak ta a, ‘Khawvel 
pum huapzo Rome Kohhran’ tihna a ni ber.

       Rome Bishop Sylvester (314­335 AD) hun lai khan Europe khawthlang lam ram lalte 
chu Kohhran thu hnuaiah an intulut tan ta. Kum 500 AD­ah te kha chuan Europe pum deuh 
thaw Rome Pope hnuaiah a intulut tawh a ni. Charles Ropuia (742­814 AD) Emperor hun 
atang phei chuan Pope dinhmun chu sang fawr tak a lo ni ta a, Pathian aia hnuai, mihringte 
aia sang an ti hial.

           Catholic­ho ten Pope indawt zel bul berah Petera an sawi thin hi a dik lova, Church 
Historical fact­ah a ni thei lo. Kum 500 AD vela PA BER hming invuaha thuneihna sang 
fawr tak (dictatorship) a lo zik chhuah tak atang khan a intan anga chhût chu a dik ber a ni. 
Chutichuan, Kohhran sang (High Church) vuah an lo ni ta.

       Church History­ah chuan Khawchhak Kohhran an tih chuan Rome­a chin chhak lam, 
Turkey leh Russia ramte a huap a, Khawthlang Kohhran an tih chuan Rome­a chin thlang lam 
a huap thung. Khawchhak Kohhran tih chu Orthodox Kohhran sawina a ni a, Khawthlang 
Kohhran tih chuan Roman Catholic Kohhran sawina a ni. Chutichuan, khawchhak lamho an 
inla hrang ta a,1054 AD­ah inla hrangin Orthodox an inti ta a. Hei hi khawvel huapa Kohhran 
hrang hming piang hmasa ber a ni. Europe khawchhak Kristian tam ber chu Orthodox an lo ni 
ta a, anni pawh hi ‘High Church’­ah chhiar an ni.

         500 AD tawp lamah khan Saint Augustine chu England ramah chanchintha meichher 
chhiin   a  lut   a.  Kristianna  a  phun a,  vawiin  thlenga  England  ram  sorkar  sakhua  lo  ni  ta, 
Anglican (Church of England) Kohhran dintuah chhal a lo ni ta a ni. Anglican hi a kalhmang 
a danglam hle, amaha kal hrang tlatin,  Rome Kohhran (Catholic)  ah a intulut ngai lova, 
inkungkaihna tha tak a siam chauh a ni. Orthodox ho an inlak hran khan a zawm chuang hek 
lo.   Europe   ram   tam   tak   –   German,   France,   Scotland,   Switzerland   etc.   ahte   Church 
Reformation a lo chhuaha, indona rapthlak pui pui a chhuah pawh khan Anglican Kohhran 
leh England chu a râlbâng daih a. 1534 AD­a Reformation a thlen tirh lam khan Catholic nen 
an inkungkaihna a chhu chat a ni.

       England ram Parliament rorelna sang zawk House of Lord member­ah englai pawhin, 
vawiin thleng hian Anglican kohhran Bishop 24 an tel ve ta zel a ni. Catholic leh Orthodox 
ang   maia   puithuna   leh   up   taka   inkaihruai   an   ni   bawk.   Nimahsela,   thurin   lamah   chuan 
Siamthat   Kohhranhote   ang   an   ni   daih   si.   Anglican   hi   England   ram   sorkar   sakhua   a   nih 
avangin   High   Church   an   tih   zingah   chhiar   a   ni   bawk.   England   ram   lal   ber   King/Queen 
lallukhum khumtira la luttu chu Anglican kohhran hotu ber Archbishop of Canterbury apiang 
an   ni   a,   Archbishop   of   Canterbury   nemnghettu  chu   King/Queen   apiang   an   ni   thung.   An 
kalphung hi a danglam hle a ni.

         Heng Kohhran pathum – Roman Catholic, Orthodox leh Anglican te hi Kohhran hmasa 
leh hlun ber ber, khawvela Kohhran lian zual an ni a, High Churches tia vuah an ni.

        Hun thim lai (Dark Age): Hmasang Kohhran chanchin kan thlir hian hun thim lai kha 
chhût tel a ngai tlat. Kohhran a kalsual thukzia te, chutih lai kara ringtu dik tak Krista neitute 
tuarna rapthlakte chuan a chim reng a. Tun hun atan chuan thil awih mai harsa tak pawh a ni 
ang, mahse, thudik a ni miau si. Hun thim lai han tih hian kum 500 vel lai chhung a awh a, 
kum 1000 – 1500 AD inkar kha a ni ber. 1000 AD hnu lawk khan Roman Kohhrana serh leh 
sang uarna kal zel chuan sacrament chi 7 ngawt an siam chhuah phah a ni.

        Chutah Kohhran chuan sacrament, chhang leh uain chu Krista thisen tak takah a chang 
tih te, tui baptisma chu Evi leh Adama te sual tlenfai theihna a ni tihte an zirtir zel a. Hetiang 
rin dan hi ‘transubstantiation’ an ti. Chu bakah, mitthite thlarau, thlarau hrenna hmuna awm, 
leia an dam laia an sualte kangfai mek chu tawngtaisak a, chhan chhuah theih rin dante a lo 
piang zel bawk. Hei hi ‘purgatory’ an ti. Tin, mithianghlim, Apostol ho lim chibai bukna te, 
Isua nu Mari kaltlanga Pathian biaknate Kohhranah a lut ta zel bawk.

        Hetiang hi mi tam takin duh lovin, nasa takin Kohhran chu an sawisel thin. Siamthatna 
ropui tak, 1500 bul lama a chhuah hma kum 100 zet atang tawh khan Kohhran tih dan leh a 
zirtirna duhtawk lovin harhtharna chang mi engemaw zatin an lo do thin a. Alps tlang vela 
Walden hote, England­ah Lollard hote, Bohemia ramah Huss hote, Albigen hote etc. tam tak 
an awm. Kohhran kal dan leh nunte hmu khawrovin, thlarau lama Pathian pawlna uar mi an 
lo chhuak zel a ni.

       1000 AD tir lama Kristian sipai Crusader dina ram thianghlim Palestina ram lak tuma 
tharuma kum 174 lai indonaah khan Raldo Crusade beitu mi maktaduai ruk zet an thi a ni. 
Thite chu Pope chuan Vanram kai turin a puang nghe nghe. Chumi hnu lawk atang chuan 
‘Indulgence’ an tih hi a lo piang leh a. Sual ngaihdamna lehkha zawrh, indulgence an tih chu 
Pope   Clement   VI   chuan   1343­ah   khan   a   pawm   a.   Thih   hnua   sual   kanfaina   hremhmuna 
(Purgatory) an tuar tur pawh pawisa tam tawk pein a tlak theih ta a ni. Hei hi Kohhran sum 
hmuhna tha tak a lo ni a, Pope Leo X­in indulgence a zawrhtir laiin Martin Luther­a’n a lo 
dodal ta a, Church Reformation ropui leh rapthlak a lo thleng ta a ni.

             Hetiang hian ‘Hun thim lai’ kum 500 chhung vel chu Kohhranin êng a chhuah lo. A 
kalsual nasa em em a, a thara din leh ngawt mai a lo ngai ta a ni.

      Chuti chuan Siamthat Kohhrana Pawl Hrangte hi kan lo ding ta a ni