Sei sulla pagina 1di 62

1

Inin amoxtli tlen omotokayoti “Ixtlamatilistli wan temiktli” kimpia


ihkuiloltih tlen okichihkeh momachtianimeh tlen momachtiah eyi
semestre, tlen itech weyi temachtiloyan tlen itoka Guillermo Nicolás,
inon amochtli kimpia ihkuiloltin tlahtlapowaltin ika pinotlahtolli wan
ika nawatlahtolli kemin tlapowah tokniwan itlahkotian Veracruz
(Chalchiwehkan) inin tlayehyekolli omochi kemin nikan
monawatemachtia sehpa wan ohppa nawatl tlen kiyehyekowah
momachtianimeh ma tlahkuilokan ika intlayehyekol, ma
amapowakan, tlen tlahtolli motenkaki itech altepeyoh Zongolica.

‘Este acervo cartonero de antología fue titulado “Ixtlamatilistli wan


temiktli” que traduce ‘pensando y soñando’ en lengua español y
náhuatl de la zona centro de Estado de Veracruz, fue elaborado por
los estudiantes del tercer semestre, Centro de Estudios Superiores
Guillermo Nicolás, en el marco del resultado de impartición de la
asignatura náhuatl I y II para el desarrollo de la lectura y escritura,
así mismo aprender hablarla y conocer una lengua viva en las
comunidades de la sierra de Zongolica’.

Weyi Tlayekantemachtiani
Dirección escolar
Lic. Jafet Odilón García Velázquez

Tlayekantemachtiani
Subdirección
Mtra. Liliana Servín Lance
2
Sepan tlakuilohkeh
Coescritores
Oscar Tzompaxtle Flores
Israel Hernández Tomás
Oswaldo Juárez Martínez
César López de los Santos
Luis Alberto Méndez Barragán
Marvin Montiel Rodríguez
Juan Pablo Sánchez Limón

Nawatemachtiani
Docente de la asignatura náhuatl
Lic. Albino González Hernández

Witzikitlakameh 2018

3
Inin nawatlahtolli amo keman poliwis tla nochi tikseliskeh wan
tiknextiliskeh wan tikahxiliskeh moweyitilis, moneki sepan welitis ma
tiktlahtoltikan san kanin niyaskeh, san kanin titlaksaskeh wan san
kanin titlahtoskeh, amo keman ma tipinawakan kanin otineskeh.

Temachtiani Albino González Hernandez

‘La lengua náhuatl jamás desaparecerá, si todos la aceptamos, la


compartimos y la aprendemos será una oportunidad de
engrandecerla, juntos podemos elevar el sonido de la palabra,
donde quiera que acudamos, estar parados y donde hablemos sin
pena de donde somos originarios’.

4
Amaixpantilistli

Inin amoxtli okichihkeh momachtianimeh tlen expan


xiwtemachtilistli (semestre) tlen temachtiloyan motokayotia
Guillermo Nicolás ika imonekilis ma motenchikawa inin nawatlahtolli
ihkuak motemaka tlahtolistli, tlahkuilolistli wan amapowalistli ika
nawatlahtolli kemin ohppa tlapowalistli wan ika pinotlahtolli.

Inin tlahkuiloltin osekipewalti kienik se nawatemachtia ika


nawatlahtolli ohhpa (II) tlen temachtiloyan motemachtia wan ikka
tiktlamitiah inin temachtilistli wan se kualli yehyekolistli.

Achto otikpewaltihkeh ika amapowalistli tlen powih


TLAHTLAPOWALTIN yehwan okimpohkeh wan satepan
okihtohkeh tlen okiahsikamatkeh noso tlen ihkuilitok, ompa
okihtohkeh noso okinixpenpenkeh se tenotzatlakayotl noso tlen
tlapowa itech tlahtlapowaltin wan ompa itlamian okichihken se
tlapowalli, okiyehyekohkeh, okitentenmikeh wan okiihkuilokeh ikka
pinotlahtolli wan satepan osekimpalewi ika nawatlatolli.

5
Itech inin tlayehyekolli tlen amochtli omochi welika achtopan
mochiwa itech inin temachtiloyan tlen omoyehyekoh itech inin
temachtiloyan wan satepan kachi mochikawilihtias tlen okseki
momachtianimeh powiskeh wan oksekintih mochiwaskeh itech inin
momachtilistli wan kiahxiliskeh inin tlahtolli tlen powi itlahkotian
Veracruz noso altepemayotl Zongolica.

Momachtianimeh tlen nikan okiihkuilohkeh inamox omotokayoti


IXTLAMATILISTLI WAN TEMIKTLI wan motlanawatia ika
tlahtolpamitl tlen ika motlahkuilowa altepeyoh Zongolica wan
neskayomeh tlen monehneki itech toyankuik tlahkuilolli a, ch, e, h,
i, k, ku, l, m, n, o, p, s, t, tl, tz, x, y, w.

Tikahsikamatih inin tlahtolli moneki motenkakis wan moihkuilos tlen


nochi nawaixtlamatilistli motenextia ikka tlahtolpamitl tlen
momachtiah wan tlen monehneki ikka se kiihkuilos amo moneki se
mo ihixkoyantis tlen moneki sepan ma titlahkuilokan kanin tikaten,
sankan tinemih wan itech tlen kawitl tikatteh.

6
Presentación

El presente material fue elaborado por los estudiantes de filosofía


del tercer semestre del Centro de Estudios Superiores “Guillermo
Nicolás”, con la finalidad de rescatar la lengua náhuatl para
favorecer los procesos de habla, escritura y lectura como una
segunda lengua ya que tomando en cuenta desde el español.

Por consiguiente el resultado de estos textos parte de una


estrategia que se abordan en la enseñanza de la asignatura de la
lengua náhuatl II en esta institución y como producto de cierre del
semestre y parte de la evaluación formativa.

Se da inicio con lecturas de diferentes cuentos del libro de


TLAHTLAPOWALTIN en que los estudiantes comentaron de lo que
comprendieron de los textos leídos y a partir de ello, se seleccionó
a un personaje de cada cuento para crear la imaginación, la
creatividad y crear cada quien un texto diferente tanto español
como su traducción en náhuatl, apoyados por el profesor de la
lengua náhuatl.

Es un primer ejercicio de este material que se implementa en el


aula de filosofía con miras de implementar en lo ulterior con la
nuevas generaciones en seguir y perfeccionando otros materiales
7
similares en la formación y la adquisición de la lengua náhuatl de
la sierra de Zongolica.

En esta ocasión los estudiantes designan con el nombre del


material IXTLAMATILISTLI WAN TEMIKTLI que traduce
‘PENSANDO Y SOÑANDO’ para ello se emplea la escritura de la
lengua náhuatl moderno de la sierra de Zongolica empleando los
fonemas de los cuales a continuación se escriben: a, ch, e, h, i, k,
ku, l, m, n, o, p, s, t, tl, tz, x, y, w.

La importancia de la sistematización de la lengua náhuatl va


depender de la preparación académica y de optar el uso de grafías
que la persona desee sin ninguna discusión sino de sumarse en
hacer la tarea de sistematizar la lengua oral a lo escrito, de acuerdo
al espacio y época en la que nos encontramos.

8
Amaiswapowalli
Índice
Powalli
Página
Amaixpantilistli
Presentación

Se tonalli kachi kualli san yolika…………................................12

Un día más común que corriente…………………...…………..14

Inemilis poyohtzin………………………………………...……….17

La aventura del pollito…………………………………………….20

Choko tlen moostokuepki…………………..…………….………24

El niño que se convirtió en zorro…………………...……………29

Cholowalistli………………………………………………………..35

La fuga…………………………………………………………...…37

Intlakuikal yolkatzitzin………………………………...….……….40

El musical de los animalitos………………………….………….42

Temiktli…………………………………………………...…..…....45

El sueño………………………………………………...……........47

Itemikilis Pedro………………………………………...……….…50

El sueño de Don Pedro…………………………….………...…..52

Glosario
9
10
11
Se tonalli kachi kualli san iyolika

Nochi mosewiah wan san kualyopan kawitl impa kahki, mosewiah


ika miek pakilistli se tonalli otekitikeh wan sotlawatokeh ikualyopan
kochiskeh yowalyotl. Tlakatl Armando kipia kanah ome poalli wan
mahtlaktli xiwitl yehtzin achtoppan mehtewa san kualkan, nimantzin
moyehyekchiwa, ontlachia ik ikalchachialol, noihki kitta ma kualli
imekayo kanin yawi itepostlatehtektli wan ikuaehekawitl ma ihto ma
yetoka tlen inonkeh se tonalli san sekan nemiskeh.

Tlakatzin Armando san mochia ma tlanesi wan ma tlakuikakan


kaxtiltin yeh kistewas wan kinkixtis iyolkawah kemin kawayohtih
itech inkorral tlen ichoko Andres okinchih, wehkamokaki se kualli
ihyowilistli. Tlakatzin Armando mokuepa ontlachia wan konitta
iitzkuin, iyoloikni tlen iwan ohwinemi kemin itoka Héroe.

Tlakatzin Armando san se ikonetzin kipia tlen itoka Andres wan


isiwatzin tlen itoka Sofia, ipilton kualli telpochtli tlen mostlatian yeh
tlanawatis itech itlalpan wan nochi iyolkawan kinmoaxkatis. Ompa
yawih ome kaxtiltih kokochtiwih motzetzelohtiwih wan
motenyektlaliah kemin wal pewaskeh tlakuikaskeh ¡Quiquiriqui!
¡Quiquiriqui!.

12
Ikalyolkameh tlen iaxka Armando san kuahkualkan wal pewah
tiekipanowah wan witzikitl moxamitia ipan xochiyo kineki kiseliskeh
noso kinekih san kualkan kioniskeh ahwachtli, iknepan ostotl san
wehka kiistlakowa inonkeh kaxtiltih noso poyohtih tlen moweyitiliah
ken tlakuikah quiquiriquí tlen kualli tonalli kisekiah.

Ipilton Armando yeh kimati tlen kichiwan wan amo mochia makilikan
tlen kichiwas yeh itekih wan kimati kienik kintlamakas ipitzo tlen
temahti ikatlakua, totomeh kuahchikihmolli temowah kintlakualiah
pitzotl noso poyohtih tlen kikawah noso inkamatenkawili.

Wan ihkon Armando iwan ichokoh Andres kimpiah iyolkatzitziwan


ika miek yolchikawalis ma kualli kitekixehxelowa yolkatekitl ihkuak
tlanesi wan ihkuak teotlaki onka miek tekitl tlen moneki ma ok ikah
ma kimpalewi.

13
Un día más común que corriente…

Todos descansan y el silencio reina con gran majestad, con gran


gusto descansan después de una gran jornada de cansancio tienen
bien merecido un dormitar nocturno. Don Armando, un señor de
cincuenta años de edad es el primero en dar el brinco de la cama,
rápidamente se arregla, da un vistazo a la ventana, se cerciora que
esté bien sujeto el estuche de su machete y su sombrero que lo
acompañara todo el día.

Don Armando solo espera el canto de los gallos para abrir la puerta
y sacar a los potros que den de vueltas en ruedo que su hijo Andrés
ha construido, se escucha un suspiro desde lejos, Don Armando
voltea y es su guardián, su amigo de camino, su perro héroe.

Andrés es el único hijo de Don Armando junto con su esposa Doña


Sofía, es un gran muchacho que el día de mañana será un gran
patrón para la granja como es él. Hay van los dos gallos
despabilándose de sueño, afinando gargantas y abriendo las alas:
¡Quiquiriqui! ¡Quiquiriqui!

En la granja de Don Armando muy de mañana comienza con sus


quehaceres y el colibrí da vueltas en los rosales tratando de
aprovechar el roció matutino mientras que el zorro se lejos a esos

14
dos polluelos que se engrandecen tratando de dar el quiquiriquí de
los buenos días.

Andrés el hijo de Don Armando no hace falta que le digan que tiene
que hacer, porque sabe que trabajo hay y manos son los que faltan
para alimentar a su cerdo que come que da miedo, los pájaros
carpinteros bajan a buscar al menos sobras del cerdo o migajas de
los polluelos.

Y es así como Armando y Andrés trabajan con los animales con el


entusiasmo que Andrés sepa organizar la granja que desde del
canto del gallo hasta el atardecer, mucho trabajo guardan para que
alguien eche mano a ellos.

Israel Hernández Tomás


Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

15
16
Poyohtzin inemilis

Okatka se poyohlamah istak tlen ikuachopil chichiltik, se tonalli


otlatlaski se totoltetl wan okipixki miek kawitl wan oneski se
poyohtzin kostik ika ome ixtololohmeh wehweyitikeh. Se tonalli
poyohtzin okiahsik iknitzin poyohtzin tlen tlayekanki wan
okitlahtlanki:

- ¿tlen kipaktiskia yetos ihkuak weyitis?

Poyohtzin tlen tlayekanki okinankili:

- Neh nikneki nietos se kualli weyi kaxtilli wan nikinmalwis


itech kolal amo ma kalaki ostotl. Poyohtzin omokah ikka miek
ixtlamatilistli tlen okinilih poyotlayekanki kemin kineki yetos
ihkuak weyitis, noihki yeh kineki yetos ihkon wan ompa
okinek kinemilis nochi kolal.

Ihkuak okiski itech ikolal okinamik se pitzotzintli xochitik ompa


okatka mawiltihtok ika sokitl, omotekipacho wan noihki okihtlahtlani
kemin poyohtzin. Pitzotzintli owal mokuahyehyekoh wan
okiwalnankili:

17
- Ihkuak neh nimoskaltis nikneki nietos se pitzotzintli weyi wan
amo niknekis nikawas nomawiltilis, nopakilisi tlen noyolilis
nikpia.

Poyohtzin okikak tlanankilistli wan noihki okinek yetos kemin


yehtzin. Ihkuan okataka wan pitzotzintli onehnentiya iohwi wan
okinamik se tlayekanki tlakatl tlen omawiltiaya wan se konetl.
Omokah ikualyopan okinmowisoh wan okitak se tlakatl yiweyi wan
yokokoxkatik oyolpakiaya ika nemiliskayotl wan okipiaya sen
ikonetzin wan yeh okinek yetos kemin yeh.

Onehnentiya ipan iohwi wan oahsisk kiawak kolal, wan okinmittak


miek kuawmeh wan itech se ompa okatka se kuahchikihmolli
tekipanohtok. Inawak omotokih tepitzin wan okitlahtlani tlen
kinemilia ihkuak weyitis. Yeh okinankili tla kineki itla yetos kipia
tekipanos miek, wan ihkon tlapias wan weltis tlateyekoltis inwan
oksekimeh. Poyohtzin omokah kemin mokuahyehyekowa amo
okimatiaya tlen itech tekipanos.

Onehnentiya iohwi okinemilihtiaya tlen itech tekipanos amo


okimatiaya kienik kalakis kuawtlan. Ihkuak okittak kualli omixpoloh
wan pehki choka, niman okitewak sen witzikitl ompa opanowaya
wan okitlahtlani ma kipalewi. Witziitl okinenextilihtiah ik kan

18
nehnemis itech ipoyohkolal kemin inin tototl opatlantiyaya
melahkayopan okikah wehka.

Ostotl okittatoya poyohtzin san wehkatzin, ihkuak okittak poyohtzin


omokah iseltihtzin ipan oahkotzikuinki poyohtzin wel pixintzin kualli
okicholili wan otzikuintiyah wan okuixtzahtzitiya techpalewikan,
ostotl okitokaya ika miek tzikuinilis wan amo oweltik okiahsik wan
itech se tlakoyoxtli ompa okalak ihkuak poyohtzin okimachiliaya
okikuaya ostotl, oahsik witzikitl wan yolkameh tlen chantih kolal wan
okipalewihkeh poyohtzin.

Nochi omololohkeh wan okitokakeh ostotl okikixtihkeh itech inon


tlakoyoxtli; ihkuak kualli okatka witzikitl okiohwinextia okseppa wan
oahsitoh itech ikolal. Satepan poyohtzin okiahsikama ihkuak se
weyitis wan chikawak moneki ma semotekipacho Itech inin yolilislti
innawak toyoloikniwan, nochtintih weltis se mopalewis wan
sekiyektlalis tlen nochi ohwihtitok.

19
La aventura del pollito

Había una vez una gallina blanca que tenía el copete rojo, un día
puso un huevo al que cuido por un tiempo hasta que nació un pollito
amarillo y de grandes ojos saltones.

Un día el pollito se encontró con un pollito mayor que él, y le


pregunto sobre que le gustaría ser de grande. El pollito mayor le
contesto: yo quiero ser un gran gallo para defender al corral de las
zorras. El pollito se quedó admirado de lo que le dijo, y también
quiso ser como él y decidió explorar el corral.

Cuando salió al corral se encontró con un cochinito rozado que


estaba jugando en el lodo, se le acercó y le hizo la misma pregunta
que al pollito. El cochinito se puso a pensar y le respondió: yo quiero
crecer y convertirme en un cochino muy grande sin dejar de
divertirme y gozar de la vida. El pollito al escuchar su respuesta
también quiso ser como él.

Después de estar con el cochinito siguió su camino y se encontró


con un señor mayor que jugaba con un niño. Se quedó muy atento
observándolos y vio como el señor a pesar de ser grande y débil
disfrutaba de la vida y cuidaba del niño y quiso ser como él.

20
Siguió su camino hasta que llego a las afueras del corral, ahí vio
muchos árboles y en uno de ellos vio un pájaro carpintero que
estaba trabajando. Se le acercó un poco y le pregunto sobre que
pensaba de ser grande. Él le respondió que para ser grande
necesitaría trabajar mucho, para tener cosas y compartirlas con los
demás. El pollito se quedó pensativo pues no sabía en que trabajar.

Siguió su camino pensando en que trabajar sin darse cuenta que


se adentraba en el bosque. Cuando se dio cuenta ya estaba
perdida y se puso a llorar, de repente vio al colibrí que pasaba por
ahí y le pidió ayuda. El colibrí lo guio por el camino a la granja pero
era muy rápido y lo dejo atrás.

Mientras tanto el zorro estaba observando al pollito desde lejos y


cuando vio que el pollito se quedó solo brinco sobre él. El pollito
como era pequeño pudo escapar y se puso a correr, mientras pedía
auxilio. El zorro lo perseguía velozmente pero no lo pudo alcanzar
en un agujero que se metió.

Cuando el pollito ya se sintió devorado por el zorro, llego el colibrí


con los animales de la granja que ayudaron al pillito. Todos se
unieron para hacer correr al zorro y sacar al pollito del agujero;
cuando ya estaba a salvo el colibrí los guio de nuevo a la granja.
Entonces el pollito comprendió que para ser grande y fuerte tenía

21
que disfrutar la vida con sus amigos, porque entre todos se pueden
ayudar y resolver sus problemas.

Juan Pablo Sánchez Limón


Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

22
23
Chokohtli tlen omoostokuepki

Okatka sekan wan amo wehkatzin se yolkachantli ompa


ochantiayah poyotenameh, kawayoh, wakahtih, ichkameh wan
oksekintih chanyolkameh, ompa inawak kahki se kuahtlan amo
weyitzin ompa chantih kuawyolkameh. Itech yolkachantli ompa
ochantiaya konetzintli wel itzkuintik itoka Joseh iwan ikoltzin tlen
tlamatini wan san kualyopan tekitih.

Joseh kipaktia kinnonotzas wan kitokatinemis poyolamatkeh wan


ipoyokonewan, oahsis se tonalli okinmikti omentika ika teyoh,
okiyehyeko ikoltzin okiahwaskia noso kanah okitemiliskia wan
amitla okihto. Itech inon tonalli ik teotlak ikoltzin, kemin nochi
tehteotlak kinmitta noso kinnemilia ipoyohchan wan okimpoh
ipoyohwan wan okinmittak kimpolowa ome poyohtenameh,

Kolli okihtlahtlani Joseh:

- Nokonetzin ¿Amo otikinmittak poyohlamatkeh? onimitzitak


otikatka inawak.

Joseh owalwiwiokah noso owal moxihxikoh wan otlanankili;

24
- Amo, amo nokoltzin, yikemanian onikitak se ostotl
okinekiaya kalakis itech poyohkolal kox amo yeh okinkuah.

Koltzin okilih:

- Tlasohkamati nokonetzin niktlalis itlah kanin ompa ma wetzi


inon yolkatl wan amo ma kalaktinemi innawak
nopoyohlamatkawan.

Itech inon teotlak opeh koltzin okiwaltali se trampa, tlakitzalli wan


Joseh opeh san kiwelita ikoltzin tlen kichiwa wan amo kimonextiaya
itlayehyekol. Itech inon kawitl omonexti se witzikitl wan okilih:

- Teh otiktlatlanki mokoltzin otikilih se ostotl okinkuah


poyolamatkeh, tikmatok teh motlahtlakual axkan timokuepas
tiostotl.

Joseh omixmahtih wan omomahtih okihtoh:

- ¿Akin tlapohtok? Kox tehtzin witzikitzin?

Wan ihkon niman inon yolkatzintli oyahki opatlantia nimantzin joseh


omomahtih tlen okikak inon tlahtolli wan amo kualli omomachiliaya,
otzikuintiya inawak ianechikol patohtih wan ompa omotaskia ixayak
25
itech atl oyahki wan omoitewak, ayakmo ok chokohtli noso
omoostokuepki itzonn tliliwik wan istak san omotaya san tenextik
wan ikuitlapan inakaswan chichiltikeh.

Joseh omomahti, owaltlankuiso wan okinmahti patomeh; inon


okichi ikoltzin ma kitta wan niman okikuito de ichtli tlen ika
okikitzkiaskia, Joseh okinekiaya kinotzas wan amo owelitiaya san
kamatlantlakuitzowa ikoltzin okiyekkitak wan amo okiahsikamatiaya
wan amo okiixmatiaya chokohtli otzikuintiah kuawtlan amo itech
okalak kox amo welika san omokah itech sen kuawitl tlen san
tlatempan.

Joseh omawiaya yeh amo keman omixewiaya yaski san yeh


kuawtlan, ikoltzin nochipa oyahyah ihkuak kuawkuawitiweh
kuawtlan, ompa satepan opehki owalteotlakik wan Joseh kachi
owalmomahti, wan opehki kiwalkak intlakuikal xopitemeh, itlakuikal
totomeh, kuachikimolli, itlachochopil itech kuawitl, tekolotl itzahtzilis
wan okseki kakilistli okikakiaya tlen okimahtiaya wan noihki
omayaniaya miek wan osekmikiaya ikinon omotokih noso otlachiato
kox onka itlah tlakualli, kemin nochi tlatzahtzatok wan san tlen ikka
omotlakentiskia wan itlakual, okatka itech poyohkolal noso
ipitzokolal okixpehpenki yaski pitzokolal okielnamik ikoltzin okitlali
sen tlakitzkili itech poyohkolal.

Itech pitzokolal ompa okatka se weyi pitzotl tomawak wan wel


sokitik wan solontik Joseh san okimowisoh wan okitak tlaxomolko

26
okitak san ahachintzin pantzin, killechuga wan ika ikuehsiwilis
onehnentiaya inawak pitzotl okinekiaya kiahsis tlakualli itech inon
kawitl koltzin opehki kuixtzahtzi- ¡Joseh!, ¡Josentzin! ¿Kanin tikah
nochokotzin? Inon kuixtzahtzilis okichih ma kihxiti pitzotl wan
okitewak ostotl okitemili wan okikixtih itech inon kolal.

Joseh okatka tlakohkol wan tzotzotitok itech se imetz kanin pitzotl


okitemilih wan ika iapismikiaya okinekiaya kikuas se poyohlamah
wan oyahki onehnentia poyokokal mach ok kiyehyeko wan owetzki
itech tlakitzkili tlen okitlali ikoltzin wan ompa omotzak. Ompa
okiyehyekoh wan omoiknomah tlen okichi amo ihtok tlen
okiyehyekoh innawak yolkameh wan okiistlakawi ikoltzin wan itech
inon kawitl okimonextilih nimantzin witzikitl wan okilih:

– Amo xikchiwa itla tlen kinkohkos oksekintih kemin teh amo


noihki ma mitzkohkokan wan amo xiistlakati

- Wan ihkon omotlatlapoh tlatzakualli wan Joseh okiski wan


oktlamantli omowalmachilih opehki moihitta imawan, itlakayo
wan okittak okseppa omokuepki chokotzin

Joseh okilih witzikitl:

- Miek tlasohkamati noyoloiknitzin, axkan niwalpewas


nikinmalwis yolakameh wan ayakmo nikistlakawis nokoltzin.

Wan ihkon niman oyahki opatlantia witzikitl

27
Ikoltzin okiski okitemoto wan ihkuak okittak okilwi:

- ¿Kanin otinemiaya piltontli kuehsihki yeyewa nimitztemowa?

Joseh okinankili:

- Techtlapohpolwi nokoltzin mach ok panos

Koltzin okinankili:

- Amo ximotekipacho nokonetzin neh san onimoxihxikoka


mopatka xiwiki ma titlakuatih.

Wan nimomentin okalakeh kalihtik otlakuahkeh welik ika miek


pakilistli sen poyoahayotzin.

Otlanki

28
El niño que se convirtió en zorro

Érase una vez, en un lugar no muy lejos de aquí, una granja donde
había, gallinas, caballos, vacas, borregos, en fin, diversos animales
domésticos, junto ella, había también un pequeño bosque, donde
habitaban animales silvestres. En la granja vivía un niño muy
travieso llamado José, con su abuelito, el cual era muy sabio y
paciente.

A José le encantaba molestar y perseguir a las gallinas y sus


polluelos, hasta que un día llego a matar a dos de ellas lanzándoles
piedras, pero, pensando que su abuelo lo regañaría y castigaría,
decidió guardar silencio. Pero en la tarde de aquel día su abuelo,
como todas las tardes, revisaba el gallinero y se dio cuento que
faltaban dos gallinas.

Entonces el abuelo le pregunto a José:

- Hijito, ¿no sabes dónde están las gallinas que falta?, vi que
estabas jugando con ellas.

José tímido y nervioso le contesto:

No, no se abuelo, pero el otro día vi que un zorro se quería meter


al gallinero, tal vez él se las comió.

El abuelo le dijo:

29
- Gracias hijo, le voy a poner una trampa a ese animal, para
que no se ande metiendo con mis gallinas.

Entonces el abuelo esa misma tarde puso la trampa, y José se burló


de su abuelo, porque no lo había descubierto. Pero en ese
momento se le apareció un colibrí que le dijo:

- Por haber mentido a tu abuelo, que un zorro se había comido


a las gallinas siendo tú el responsable, en un zorro te
convertirás.

José desconcertado y asustado dijo:

- ¿Q, Q, Quién está hablando? Acaso eres tu colibrí.

Y en ese momento, el animal se fue volando rápidamente.

José asustado por aquellas palabras que había escuchado y por lo


raro que se sentía, fue corriendo hacia el estanque de los patos
para ver su reflejo en el agua, y cuál fue su sorpresa, que, al verse,
ya no era un niño, sino un pequeño zorro con pelos negros y
blancos que daban una apariencia de gris, a demás, tras sus orejas
tenía un tono rojizo.

José asustado, dio un fuerte gruñido, que espanto a los patos; esto
hizo que su abuelo lo viera y fuera rápidamente con una red para
capturarlo. José trataba de hablarle, pero solo gruñía y al darse
cuenta que su abuelo no le entendía, ni mucho menos lo reconocía,

30
decidió irse corriendo hacia el bosque, pero no se adentró en él,
solo se quedó en un árbol de las orillas.

José sentía miedo, porque nunca se había atrevido a ir solo al


bosque, siempre lo hacía en compañía de su abuelo y sólo cuando
iban a traer leña, entonces comenzó a anochecer y José tuvo aún
más miedo. Comenzó a escuchar el chillido de los grillos, el ulular
de las aves, el golpear de un pájaro carpintero a un árbol, el
chuchear del búho, y otros ruidos extraños para él, que le dio terror
y además también sentía hambre y frio, así que decidió acercarse
a la granja para ver si encontraba comida.

Pero como ya todo estaba cerrado y su única opción de encontrar


cobijo y comida o era el gallinero o el cochinero, prefirió ir al
cochinero, pues recordó que su abuelo había puesto una trampa
en el gallinero.

En el cochinero estaba un cerdo gordo y enlodado roncando, y José


observó que en un rincón del corral había unos trozos de pan y
lechuga, astuta y ágilmente camino entre el cerdo para alcanzar la
comido, pero en ese momento el abuelo comenzó a gritar:

- ¡José!, Josecito, ¿dónde estás, hijo?

Esto provocó que el cerdo se despertara y al ver al zorro lo golpeo


y lo sacó del corral. José estaba lastimado y adolorido de una pata
por el golpe del cerdo, pero como su hambre era bastante quería

31
comerse una gallina, entonces se dirigió hacia el gallinero sin
pensarlo, y por desgracia callo en la trampa que había puesto su
abuelo y quedo encerrado.

Fue hasta entonces cuando se arrepintió de lo mal que había


tratado a los animales y haberle mentido a su abuelo.

Y en ese momento se le apareció nuevamente el colibrí y le dijo:

- ¡No hagas a los demás lo que no quieras que te hagan a ti!


y no mientas más.

En ese momento se abrió la jaula, José salió y comenzó a sentirse


extraño, entonces observo sus manos y su cuerpo y se dio cuenta
que había regresado a ser niño.

José le dijo al colibrí:

- Muchas gracias amigo, desde hoy cuidare de los animales y


ya no le diré mentiras a mi abuelo.

Y el colibrí se fue volando rápidamente.

En ese momento su abuelo había salido a buscarlo, cuando y le


dijo:

- Donde andabas chamaco travieso, ya te anduve buscando


un buen rato.

José le dijo:

32
- Perdóname abuelito, no volverá a pasar.

El abuelo le respondio:

- No te preocupes hijo, solo que me había preocupado. vente


vamos a cenar.

Y los dos entraron a la casa contentos para cenar un rico caldo de


pollo.

FIN

Oswaldo Juárez Martínez

Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

33
34
Cholowalistli

Okatka se tonalli tlen opanok itech se altepetl tlen powi Tocolingo,


se yolkaaltepetzintli kualtzin wan ompa okatkah miekeh yolkameh,
tlakatzintli Antonio yehtzin tekohtli itech inon altepetzintli, se tonalli
ikiyehyekoh kinechtilis ipilton Juan kienik kimpias sehsen yolkameh
tlen powi itech olkaaltepetzintli

Se tonalli ihkuak Juan omawiltiaya inawak yolkakolal, okimah kienik


sen pitzotzintli okichiwaya, saman oktlamantli noihki pollohtzitzin
tlen ompa Innawak okatkah, Juan amo okiahsikamatiaya tleka
ihkon kichiwah.

Inon okichihkeh ihkuak kienik se pitzotzintli okikak kan


tlakualchiwah okihtohkeh, ihkuak moxiwiilwichiwas tlakatzintli
Antonio, inon pitzotzintli kualikah tikweliliskeh tinochtin senyelistli.

Inon tlen okikah pitzotzintli okuehsiwik noso omowalxihxikoh wan


amo okimatiaya tlen kichiwas ihkuak pitzotzintli omotlapowiaya
iwan ome iyolikniwan tlen okachi inwan mowika ome poyohtzitzin
tlen intoka pikitos wan okse itoka pikotes: okintlapowih tlen yeh
okikak, ompa tlakualchiwaloyan, yehwan okiyehyekokeh tlen
kichiwaskeh kemin inon chiwalistli amo ma mochiwa.

Poyohtzin pikitos melahkan yolomatini okinnotzki iyoloikniwan


kuahyolkameh tlen yeh kinmixmati kemin ostotl, witzikitl, wan

35
kuahchikihmolli; Pikitos okinyektlapowih tlen iyolikni pitzotzintli
okipanowi.

Ostotl tlen tlaixmatiani okiyehyeko sen tekitli wan inkon choloskeh


itech inon yolkaaltepetzintli, se tonalli ihkuak nochi tlen yakualli
omotekichihka, kuahchikihmolli wan witzikitl oyakeh inchan kanin
ochantiayah senyelistli, oyahkeh okinnonotzatoh ikka kualtzitzin
ihwihmeh wan itlapalwan tlen kualtzin tenonotzani wan ihkon
nochtin okimpaktih.

intlasohkamatilis nochtin okatkah oksekan otlahtlachiayah, inin


ostotl okiyolomachtihtiah ipan ohtli wan poyohtzitzin kiawak
yolkaaltepetzintli okinwikakeh kuahtlan, kanin satepan ompa
omoolochohkeh nawintih kuahchikimolli wan witzikitl tlen nochi
olochitokeh itlasohkamatilis tlen inin tlayehyekolli okichihkeh
pitzotzintli ocholoh wan ayakmo okikuahkeh noso amo okimiktihkeh
wan ihkoni nochi kualtzin oyoltokeh ika miek pakilistli wan
ochantikeh wel wehka kanin tlakahtin okinnekiayah kinkohkoskeh

36
LA FUGA

Era hace una vez en el pueblo de Tocolingo, un rancho muy bonito


donde había muchos animales, el señor Antonio dueño del rancho,
en una ocasión decidió enseñarle a su hijo Juan como debía de
cuidar a cada uno de los animales que tenían en el rancho.

En una ocasión mientras Juan estaba jugando cerca del corral de


los animales, se dio cuenta que un cerdito se comportaba de forma
diferente al igual que dos pollitos que estaban cerca de ahí, pero
Juan no entendía por qué lo hacían.

Esto era porque en cochinito había escuchado que en la cocina


dijeron que, para el cumpleaños del señor Antonio, él ya estaría
listo para que toda la familia se lo saboreara.

Al escuchar esto el cochinito se escandalizo bastante y no sabía


qué hacer.

En una ocasión mientras estaba platicando el cochinito con dos de


sus mejores amigos que eran dos pollitos llamados piquitos y otro
picotes; les conto lo que había escuchado en cocina, ellos
decidieron ayudarlo a que esa desgracia no ocurriera.

Piquitos que era un pollito muy audaz contacto a unos amigos


silvestres que tenía, los cuales eran un zorro, un colibrí y un pájaro
carpintero; Piquitos les había explicado que lo que estaba
ocurriendo con su amigo el cochinito.
37
El zorro que era muy astuto ideo todo un plan para que escaparan
del rancho, un día cuando ya todo estaba preparado, el pájaro
carpintero y el colibrí fueron a la casa donde vivía toda la familia,
fueron a distraerlos ya que con sus bellas plumas y sus colores
llamativos llamaron la atención de todos.

Gracia a que todos estaban distraídos, el zorro guio al cochinito y


a los dos pollitos fuera rancho y los llevo al monte, donde después
se reunieron con ellos cuatro, el pájaro carpintero y el colibrí de
modo que ya todos estaban reunidos.

Gracias a esta estrategia es que el cochinito pudo escapar a que


se lo comieran y de esta manera, todos vivieron felices y pudieron
estar contentos lejos de todas las personas que les querían hacer
daño.

Oscar Flores tzompastle

Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

38
39
Yolkatzitzin intlakuikalyotl

Okatka se tototl tlen itoka kuawchikimolli ihkuan achintzin


okinekiaya nochi tlakahtih ma tlakakikan wan ma tlaixmatikan
kanah makuilpowalli tlatzotzonaltin tlen yeh okinyektlalih, ihkon
opaxialoto, okiski Tihwana wan oyah Mehxiko wan ompa
onentinenki itech miek karaokes, wan amo kualli omotlakakilih
nowian.

Satepan xiwitl, omokuepki mexihko tlalan kemin ompa otekitiskia


itech kalyolkameh, wan ompa okinamik se iyolikni pitzotl, tlen
okipalewih okilwi ma tlakuika wan tlen itlatzotzonal poyohkonetzin,
tlakuikatos itlatzotzonlinwan wan tlen oksekintih itlakuikalwan

Tototl kuahchikihmolli opehki sen yankuik inemilis, ika se kualli


iteixpantilis tlen kachi kiyolchikawa, wan tlen opanok kan
kitokayotiah Palacio Bellas Artes kanin ompa otlakuikak inwan
poyohkonetzitzin inolinalis wan pitzotl otlayekantokah. Inin
tlakuikalli omokuepki tlen kachi kakisti tototl kuahchikimolli, wan
olocholistli motokayotia la prensa okinekiayah kitlahtlaniskeh;
kemin okitlahtalnihkeh amatlahtolxitinini Juan Pérez inawak ipilton
Nachoh, okinmilihkeh tleh tlakuikalixpantilistli melahkayopan
omotenkaki wel wehka oksekan tlalnanwehka wan inon
okitempalewiskia ion tototl kuahchikihmolli wan nochi
iolocholiskawan kiahsiskeh miek mopannekisltli.

40
Se yowalli kuahchikimolli otlakuikak itech yolkakalli noso kolal oyah
itlamilis ompa okinelnamik poyohtzitzin itlakuikaolinalis wan otlanki
ika se tlahtolli kemin kintlakaitani pitzotl tlen okiteixpantiaya wan
nochi tlakahtih okintekipachowaya itlatzotzonaltin ihkon oyahki
itlamian inin tlakuikaltlatzotzonalli, kuahchikimolli omokuepayah
inchan kochitiwih inchan, wan ayakmo keman oihsaya, oyah miek
xiwitl kienik okintemaktiliayah intlatzotzonal wan okinwetzkitiaya
nochi altepetlakameh akin okinkakiayah.

41
El musical de los animalitos

Había una vez un pájaro carpintero que desde muy chico ansiaba
que la gente lo escuchara y conocieran las más de cien canciones
que ya había compuesto. Así viajó, a Tijuana desde México a
diferentes karaokes, donde no tuvo éxito.

Años más tarde, volvió a México para tener la oportunidad de


trabajar en una granja, donde se encontró con su amigo el cochino,
quien le brindó su apoyo, permitiéndole cantar acompañado por
Los pollitos del Ritmo, cantando canciones propias y de otros
autores.

El pájaro carpintero comenzó una nueva etapa de su vida, con una


de sus más famosas presentaciones, realizada en el Palacio de
Bellas Artes, donde cantó acompañado por los pollitos del ritmo y
con el cochino como director.

El recital se convirtió en el más famoso del pájaro carpintero, que


inclusive la prensa quería entrevistarlo; como fue el caso del
periodista Juan Pérez junto con su hijo Nacho, quienes dijeron que
el concierto había sido un éxito a nivel internacional y que esto iba
a permitir que el pájaro carpintero junto con todo su equipo
alcanzaran grandes triunfos.

Una noche el pájaro carpintero dio su último concierto en la granja.


En el mismo recordó a los pollos del ritmo, y cerró con un mensaje

42
felicitando al cochino quien fue su promotor a la fama y a todas las
personas que se entretuvieron con sus canciones.

Así fue como al término de este último concierto, el pájaro


carpintero regresara a su casa a dormir, para nunca más volver a
despertar, ya que fueron tantos años los que dedico a sacar
sonrisas a todo su público quien lo escucho.

Marvin Montiel Rodríguez

Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

43
44
Temiktli

Okatka se tonalli se piltontli xitontzin okiski onehnemito iwan


ikoltzin, noihki tomawak, onehnemitoh itech kuahtlan tlen
kitokayotiah ostokuawtlan. Yehwan oyahkeh okitemotoh sen ostotl
tlen kimiktiskeh wan kikuaskeh, opanok mieh kawitl wan
osotlawikeh ompa opeh otlakuahkeh itlampa se kuawitl, wan
satepan opehkeh kochih kemin melahkan osotlawikeh.

Se witzikitli omotoki inawak konetl xitontzin wan okilli ma kitoka


kemin yeh kinextilis ik kanin kahki ichantzin wan oyahkeh
onehnentiakeh wan okitatoh weyi tlayekanki ostotl. Ipan ohtli ompa
okinamikeh se kuawchikihmolli.

— Inin melahkan tlakuawak! –okihto kuahchikihmolli ihkuak


kichochopitza waxkuawitl
— ¡Teotlak! okihto piltontli
— ¡Teotlaktzin! – otlanankilli kuahchikimolli, ¿Akin tiktemowa?

Weyi tlayekanki ostotl, witzikitl otlanankili

— amm… ¡neskeh kahki ichan pitzotl

Okihto kuahchikimolli.

— ¿Akin? Otlahtlanki konetl


— Iyolikni ostotl, yeh imoesoh kintlakualchiwa poyohtzitzin tlen
ostotl kinwalika poyohkolal –okihtoh witzikitl.

45
Nimeyintin onehnentiahkeh okitatoh weyi tlanawatiani ichan pitzotl
tlen okatka wehka ikpak tepetl, ihkuak onehnentiayah okinmahsik
se pichon wan okinmilih

— ¡Xitzikuinikan tepetl tlatla! ¡Xitzikuinikan! Ika okixotlalti


wakixtlawak wan nochi tepetl tlatla.
— ¡Ximoiyosewi! –okihto witzikitl, ostotl techilis tlen
tikchiwaskeh
— ¡Ompa walewa tlitl ichan ostotl! –okihtoh pichon.

Niman okittakeh tlakxitlan wan okittakeh piltontli ikoltzin xitontli


otzikuiniaya ika se weyi tlawiloni wan kitlatihtiwitz tlen nocho kahki
itech iohwi, kanin kateh yehwan otzikuiniaya ikka miek xihxikolistli.
Ostotl wan pitzotl ihkuak oahsitoh, ostotl ika ichokilis okinmilih:

— Nochippa panowa ihkon, tlakahtin nocipa kintlatiah wan


kinmiktiah yolkameh wan kinkuah, ¿Kox amo yolamatih
tehwan nikan tichantih? Teh piltontli xikinmiih nochi
moikniwan tla kachi ihkon anchiwaskeh inin nochi altepetl
ahsis tonalli nochi tlahtlamis.

Ihkuak ihkon oihsatewak piltontli ika miek mahmawilistli wan okitak


tepetl amo otlatlaya, okiolini ikol ma ihsa wan okilih tlen yeh otemik,
wan ihkon omokuepkeh inchan wan ayakmo kieman oyahkeh
kuawtlan okintemotoh yolkatzitzin.

46
El sueño

En cierta ocasión un niño gordo salió a caminar con su abuelo,


también gordo, por el monte que le nombra cerro de las zorras.
Ellos fueron a buscar un zorro para poder comerlo. Después de
mucho tiempo de caminar se cansaron y decidieron comer algo
debajo de un árbol, entonces quedaron se durmieron por estar
agotados.

Un colibrí se acercó al niño gordo y le dijo que lo siguiera para


mostrarle su casa y después para visitar al jefe zorro. En el camino
se encontraron con un pájaro carpintero.

— ¡Esto está muy duro! dijo el pájaro carpintero mientras


picoteaba un árbol de guaje.
— ¡Buenas tardes! – dijo el niño.
— ¡Buenas tardes! – contesto el pájaro carpintero. - ¿a quién
busca?
— Al Jefe Zorro – contesto el colibrí.
— amm… ¡parece que se encuentra en la casa del marrano! -
dijo el pájaro carpintero.
— ¿Quién? –pregunto el niño
— Es el mejor amigo de zorro, es muy bueno cocinado gallinas
que el mismo zorro trae de la granja –dijo el colibrí.

47
Entonces los tres fueron a ver al jefe en la casa del marrano que
estaba a dos kilómetros arriba en el monte. Cuando caminaban los
alcanzo un pichón que les dijo:

— ¡Corran el monte se incendia! ¡Corran! alguien prendió fuego


al pasto seco y todo el monte se quema.
— ¡Cálmate! dijo el colibrí, el zorro nos dirá que hacer.
— Pero de ahí viene el fuego, de su casa del Zorro –contesto
el pichón.

De pronto miraron hacia abajo y observaron que el abuelito panzón


del niño corría con una antorcha quemando todo lo que estuviera a
su paso. En dirección a ellos corrían desesperados el zorro y el
marrano, cuando llegaron, el zorro con lágrimas en los ojos dijo:

— Siempre pasa lo mismo, los hombres queman todos los


árboles y matan a todos los animales para comer, ¿acaso
no se dan cuenta que esta es nuestra casa? Niño dile a toda
la gente que si lo siguen haciendo algún día todo esto se
terminará.

Entonces el niño despertó asustado y miro que el monte no estaba


quemado, movió a su abuelo para que despierte y le dijo lo que
había soñado. Decidieron regresar a casa y no volver al monte para
cazara ningún animal.

48
César López de los Santos

Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

49
50
Itemik Pedro

Se tonalli itech se altepetzintli wan amo wehkatzin tlen powi weyi


altepetl, itech metztli tlen kinilwichiwiliah, mikailwitl, nochi
omoyekchiwayan ika intlamanal tlen kachi kualli okipiayah:
sempoalxochitl, kopalli, tenahtl, tlawiltih wan oksekintih, noihki
Ichanihkawahn Pedro mach kanah mokawah.

Tetah pedro ochantiaya iwan ipilton Daniel, otemikiayah ma


kintlasohtlakan wan ¿Kanin ichanehkawan?

Achto ahsis sehpa tonalli noviembre tetah pedro amo owel


ochokaya, wan omehkeh wan oyahkeh, ikochiayan ipilton Daniel
yeh akatka kualli kochtok.

Niman okimah nochi pitzomeh wan poyohtih omokuekeh ome


wehweyi yolkameh tlen okinekiayah kinkuas, okistewak wan
otzinkuintiah, oyahki kienin oweliktik wan okiahsik ostotl wan
okitlahtlanih ¿tlen timochiwah? Tetah Pedro otlanankilii pitzomeh
wan poyohtli.

Omokuepkeh wan kinekih nechkuaskeh, ostotl okinankilli:

– Amo xinotekipacho nikpia seki noyoloikniwan.

Tlen weltis nechpalewiskeh ostotl okinnotzki, iyolikniwan


kuachikimolli, ostolamah wan pichontli noihki tetah pedro
okiyehtlatihkeh sen tlakitzalli wan ikon opehkeh kinnmiktia

51
yolkameh, tatah pedro omotlasohkamah inawak iyolikniwan niman
iplilton oihsak, wan tlen okitewak san se kualli temiktli omehtewak
wan opehkeh tlatlaliah.

52
El sueño de Don Pedro

Érase una vez, en un pueblito muy lejano de las altas montañas; en


el mes en que se festejaba a todos de todos los santos; por lo que
todas las se preparaban con las mejores ofrendas que tenían;
desde la flor de sempoalxochitl, cópale, tenates, ceras, y los
mejores alimentos típicos; claro que la familia de don Pedro no
sería la excepción.

Don pedro que solo vivía con su hijo Daniel, esperanzaban con
cariño a sus familiares. Un día antes del primero de noviembre, Don
Pedro se no podía dormir, se levantó y fue a su cuarto de si hijo
Daniel el reencontraba bien dormido.

De pronto se dio cuenta de que los marranos y el pollo se habían


convertido en dos grandes animales que se lo querían comer, Salió
corriendo de allí, corío como pudo se encontró con la zorra y le
pregunto ¿qué te sucede? Don pedro respondido.

Es que los marranos y el pollo se han convertido y me quieren


comer; la zorra le dijo: no te preocupes tengo unos amigos que nos
pueden ayudar. Entonces la zorra llamo a sus amigos el
pájarocarpintero, la zorra y el pichón; y juntamente con Don Pedro
armaron una trampa y así pudieron matar a los animales.

53
Don Pedro quedo muy agradecidos con sus amigos. De pronto su
hijo lo despertó. La sorpresa es que fue un sueño, se levantó y se
pusieron a preparar las ofrendas.

Luis Alberto Méndez Barragán

Traducción al Náhuatl Albino González Hernández

54
Tlahtolnechikolli

Glosario

Itlakuikalwan.- sus cantos

Kiyolchikawa.- lo fortalece

Amatlahtolxitini.- periodista

Okintekipachowaya.- les aclaraba, los encubría

Intlatzotzonal.- sus canciones

Chanyolkameh.- granja, casa de animales, corral

Kuawyolkameh.- animales de monte, animales silvestres

Poyochantli.- corral de pollos, gallinero

Ianechikolli.- estanque, recipiente, almacenamiento de agua

Pitzikolal.- corral de cerdo

Yolkakolal.- corral de animales, granja

Okuehsiwik.- se inquietó

Tikweliliskeh.- lo deleitaremos, lo saborearemos

Okichihkeh.- lo hicieron, lo realizaron

Itlapalwan.- sus colores

55
Proceso de elaboración

56
57
58
59
60
Inin amoxtli tlapowaltin tlen itoka IXTLAMATILISTLI
WAN TEMIKTLI tlen ihkuilitok ika pinotlahtolli tlen
itlahkotian Chalchiwehkan okichihkeh itoka
‘PENSANDO Y SOÑANDO’ tlen tlayehyekolli ma
titlahkuilokan wan ma tiamapowakah ika
nawatlahtolli ika inin amatlayehyekolli
nawatemachtilistli ohppa wan omochihkeh chikueyi
amochmeh Ixtaksokitlan, chalchiwehkan ipan
mahtlaktli nawitonalli metztli diciembre tlen powi
xiwitl 2018.

61
62

Potrebbero piacerti anche