Rúaaòmû^

(\gc ùgâYú)

_âKûgK :
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû \gc ùgâYú ^òcù« @^êùcû\òZ I _âKûgòZ
© cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

ùfLK cŠkú
_âù`ie Wü @cìfý Kêcûe _Šû (icúlK)
_âù`ie Wü _â\ú¯ Kêcûe cjû_ûZâ
Wü ùiøùc¦â ^û[ ùNûh
Wü ]úùe¦â Kêcûe hWÿwú
Wü _\^ Kêcûe ùR^û
gâú Kòùgûe P¦â cjû«ò (ùfLK I iõù~ûRK)

_â[c iõiÑeY : 2013/

@ûUð_êf : Kµêý_âò, fòuþùeûWÿ, KUK-10

cê\âY :

cìfý —
 cêLa§
ißz¦ Rúa^]ûeY ^òcò aòmû^ I _â~êqò aò\ýû @_eòjû~ðýö aòmû^e @bòaé¡òKê \éÁòùe eLô

@ûcù\ge RûZúd _ûVýKâc @û]ûe-2005 _âÉêZ ùjûAQòö G[ôùe gòlYKê aò\ýû[ðúùK÷¦âòK Keòaû

C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keû~ûAQòö

aò\ýû[ðúcû^u mû^Kê _ûVý_êÉK c¤ùe iúcòZ ^Keò aò\ýûkde aûjýRúa^ ij iõ~êq

Keòaû Gaõ aðcû^e ùNûhû _¡Zòeê gòlYKê cêq Keòaû @bò_âûdùe RûZúd gòlû MùahYû I

Zûfòc _eòh\ (N.C.E.R.T) aò\ýûkd Éee _ûVýKâcKê _eòað^ Keò _êÉK _âYd^ KeòQ«òö

@ûc eûRýe aò\ýû[ðúcû^ue iaðûwú^ aòKûg Keòaû_ûAñ cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû, @Ác, ^ac

I \gc ùgâYú _ûAñ ^ìZ^ _ûVýKâc _âÉêZ Keò 2011eê _âPk^ KeòQ«òö Cq _ûVýKâc @û]ûeùe

\gc ùgâYúe ^ìZ^ _êÉKUò "Rúaaòmû^' eìù_ _âYd^ ùjûAQòö

aò\ýû[ðúue ùa÷mû^òK cù^ûaéò, Ròmûiû Gaõ iéR^gúkZû aé¡ò_ûAñ ""Zêc _ûAñ Kûc''

(Activities), PòZâ, iûeYú I _âgÜûakú iõù~ûRòZ ùjûAQòö @¤ûd ùghùe ""@ûùc K'Y gòLôùf''

eLû~ûAQòö Gjò _êÉK _âÉêZòùe ijù~ûM Keò[ôaû aòm ùfLKcŠkú, icúlK, iòfûaiþ KcòUòe

i\iýaé¦ Gaõ iõù~ûRKuê _eòh\ Ze`eê ]^ýaû\ ù\CQêö @ûgû, _êÉKUò icÉu \ßûeû @û\éZ

ùjaö
(ibû_Zò)
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 // 4 //

bìcòKû
@ûc ù\ge RûZúd _ûVý LiWÿû 2005ùe aòmû^ gòlûKê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûAQòö RûZúd gòlû
MùahYû I Zûfòc _eòh\ GjûKê @^êieY Keò icMâ ù\g_ûAñ GK ^ìZ^ _ûVýKâc I _êÉK _âYd^
KeòQ«òö ùijò _ûVýLiWÿû I _ûVý_êÉK @û]ûeùe \gc ùgâYú "Rúaaòmû^' _êÉK _âÉêZ Keû~ûAQòö
\gUò @¤ûd aògòÁ Gjò _êÉKùe ùa÷mû^òK Kû~ðýûakú ij @býÉ KeòaûKê "Zêc _ûAñ Kûc I
_eúlY' iõù~ûRòZ ùjûAQòö Gjò Kû~ðýûakú QûZâQûZâúu ùa÷mû^òK cû^iòKZû Z[û cù^ûaéò aXÿûAaûùe
ijûdK ùjaö
_âZò @¤ûde ùghùe aýajéZ g±ûakúe AõùeRú g±e GK ZûfòKû \ò@û~ûAQòö _âZò @¤ûdùe
@ûagýKiõLýK PòZâ, iûeYú, _âgÜûakú, g±ûakú Gaõ "Zêc _ûAñ Kûc' / _eúlY ij aûKè c¤ùe
_ûVýKâc ij iµKð [ôaû @[P _ûVýKâcùe @«bðêq ùjûA^[ôaû ùKùZK aòhdùe @]ôK iìP^û _â\û^
Keû~ûAQòö
"@ûùc K'Y gòLôùf' gòùeû^ûcûùe @¤ûde iûeûõg \ò@û~ûAQòö _âgÜûakúùe aÉê^òÂ, @Zòlê\â,
lê\â I \úNð CecìkK _âgÜ iõù~ûRòZ ùjûAQòö
@ûgûKeê, Gjò _êÉK aò\ýû[ðúcû^u ùaû]Mcý ùjaö _êÉKUòe @ûwòK I @ûcôòK C^ÜZò ^òcù«
MV^cìkK _eûcgð ÊûMZù~ûMýö
(ùfLKcŠkú)
 iìPú
@¤ûd aòhd _éÂû
_â[c @¤ûd : ù_ûhY 1-14
(Nutrition)

\ßòZúd @¤ûd : gßi^ 15-24

(Respiration)

ZéZúd @¤ûd : _eòaj^ I iûk^ 25-34

(Transportation and Circulation)

PZê[ð @¤ûd : ùeP^ 35-40

(Excretion)

_c @¤ûd : ^òdªY I ic^ßd 41-58

(Control and Co-ordination)

h @¤ûd : R^^ 59-86

(Reproduction)

i¯c @¤ûd : aõgû^êKâc I aòað^ 87-104

(Heredity and Evolution)

@Ác @¤ûd : gqòe C› 105-120

(Sources of Energy)

^ac @¤ûd : @ûc _eòùag 121-134

(Our Environment)

\gc @¤ûd : _âûKéZòK iõ_\e iõelY 135-153

(Conservation of Natural Resources)
 // 6 //
bûeZe i´ò]û^
_âûKþ-K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûað ù bøc, icûRaû\ú, ]cð ^ ò e ù_l, MYZûªò K
iû]ûeYZªeìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKcû^uê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^
@ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qêö
PZê[ð @¤ûd (K)
51(K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKue Kðaý —
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû, RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd ißû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY
I @^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøc, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòb^ò ZÜ ûKê @ZòKcâ Keò bûeZe R^iû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^úiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû I RúaRMZ
_âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõiÑûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^ Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc
ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòaö
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû
_ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûAù\aûö
 _â[c @¤ûd
ù_ûhY
(NUTRITION)
geúeùe ic^ßòZbûùa ùjC[ôaû @iõLý
ùR÷ a eûiûd^ò K _â K â ò d û ù~ûMê ñ Rúa^e ]ûeû
@aýûjZ ejò[ûGö Gjò iaê _âKâòdû _ûAñ gqò
@ûagýKö Zû'QWÿû ùKûh, Uòiê Z[û @w_âZýwe
MV^ @[ðûZþ geúeMV^ _ûAñ Gaõ geúee aé¡ò
I "ceûcZò' (ld_êeY) ^òcù« aòbò^Ü C_û\û^
\eKûeö Rúae Lû\ý G'icÉ Pûjò\û _ìeY
Keò[ûGö gqò @ûjeY I C_û\û^ iõMâj, ù_ûhY
(Nutrition) Reò@ûùe ùjûA[ûGö iaêR Cnò\
@ûùfûKùgæhY (Photosynthesis) _âKâòdûùe ^òR
Lû\ý ^òùR _âÉêZ Keò[ûG; _eòùageê @ûagýK
ù_ûhK (Nutrients) c¤ MâjY Keò[ûGö Kò«ê
_âûYú I @^ýiaê Rúa Lû\ý_ûAñ, Cnò\ C_ùe
_âZýl aû _ùeûl bûaùe ^òbðegúkö ùicûù^
Cnò\ \ßûeû _âÉêZ I MzòZ _\û[ðKê aû @^ý
_â û Yúuê Lû\ýeì ù _ Mâ j Y Keò [ û«ò ö Lû\ý
iû]ûeYZü RUòk @aiÚûùe [ûGö Rúa geúe
c¤ùe Gjû iek C_û\û^ùe _eòYZ ùjûA iaê
@w-_âZýwùe C_faþ] ùjûA[ûGö ùiVûùe
iek Lû\ýe "\j^' aû RûeY (Oxidation) NUò
ùi[ôeê gqò ùcûPòZ ùjûA[ûGö gqò ùcûP^ GK
Z[ûK[ôZ ]ßõiûcôK (Destructive) _âKâòdûö Gjû
"@_Pd' (Catabolism) e GK C\ûjeYö
ùijò_eò Lû\ýeê geúeMV^ @û\ò _ûAñ @ûagýK
C_û\û^ iéÁùò jaû GK MV^cìkK (Constructive)
_âKd
òâ ûö GjûKê "Pd' (Anabolism) Kêjû~ûGö Pd
I @_Pde icûjûe ùjCQò "Pdû_Pd'
(Metabolism)ö Gjû Rúageúeùe iaêùaùk
Pûfò[ûGö iêZeûõ RúaKê iKâòd I Rúa« eLôaûùe
Gjûe cjß_ì‰ð bìcòKû ejòQòö G[ôeê ÆÁ jêGù~
aô ejòaû_ûAñ Rúae Lû\ý @ûagýK ùjûA[ûGö
1.0. Lû\ýe _âKûeùb\ :
eûiûd^òK MV^, Kû~ðý I gqò _â\û^Kûeú
lcZû C_ùe ^òbðe Keò @ûùc LûC[ôaû Lû\ýKê
cêLýZü 6 _âKûeùe aòbq Keû~ûAQòö
1.1. ùgßZiûe (Carbohydrates) :
gKðeû (Sugars) Gaõ cŠ\ (Starch) @ûùc
LûC[ôaû Lû\ýe _â]û^ ùgßZiûeö @ûkê, bûZ,
eêUòùe _âPêe _eòcûYùe cŠ\ [ûGö Pò^ò, MêWÿ
@û\ò ù e iê ù Kâ û R (Sucrose) I `kei,
_^ò_eòaûùe Mæùë KûR (Glucose) RûZúd ùgßZiûe
@]ô K _eò c ûYùe [ûGö ùgß Z iûeeê @ûùc
ijRùe gqò @ûjeY Keò [ ûCö Mæ ë ù KûR
(C6H12O 6) ùe ejò Q ò Kûað ^ , C\Rû^ Gaõ
@cæRû^ö ùKûhúd gßi^ (Cellular respiration)
ùaùk MæëùKûRe RûeY `kùe @wûeKûcæ I
 //
Rk iéÁò ùjaû ij gqò ^òMðZ ùjûA[ûGö GK
Mâûc ùgßZiûeeê _âûd 16 KòùfûRêfþ (KJ) gqò
^òMðZ ùjûA[ûGö
1.2. _êÁòiûe (Proteins) :
cêLýZü cûQ, cûõi, @Šûe ]kû @õg,
ùQ^û I lúe _eò _âûYòR \âaý I Wûfò RûZúd
giý, ùiûdûaò^þ @û\òeê @ûùc Cnò\RûZ _êÁòiûe
(ù_âûUò^þ) _ûA[ûCö geúee aé¡ò Gaõ ^ìZ^
ùKûh I Z«ê MV^ _ûAñ _êÁòiûe Lû\ý GKû«
@ûagýKö Gcò ù ^û @cæ (Gcò ù ^û Giò W þ ,
Aminoacid)e gévk \ßûeû ù_âûUò^þ MVòZö ùZYê
_eò_ûK ùjùf Gjû Gcòù^û @cæùe _eòYZ ùjûA
aòbò^Ü ùKûh ^òKUùe _jô[ûGö
1.3. ùiÜjiûe (Fats/Lipids) :
cûõi, lúe, ùQ^û, fjêYú, @Šûe jk\ò@û
@õg I ùZf, Nò@ùe ùiÜjiûe (Paòð, fò_òWþ)
RûZúd Lû\ý [ûGö ùKûhSòfäò Zò@ûeòùe fò_òWþÿe
_âcêL bìcòKû ejòQòö geúeùe ùiÜjiûe Paòð
bûaùe iõPò Z ùjûA eùjö @ûagýK iÚ ùk
ùKûhúd gßi^ \ßûeû Gjûe RûeY jêG I Gjû
geúeKê gqò ù~ûMûA[ûGö PcðZùk Paòðe GK
@ûÉeY ejò[ûGö Zû_ @_eòaûjú ùjûA[ôaûeê Paòð
geúeKê Chêc eLôaûùe iûjû~ý Keò[ûGö
1.4. ]ûZêiûe (Minerals) :
geúeMV^ _ûAñ aòbò^Ü ]eYe ]ûZêiûe
~[û- ùføj, Kýûfiòdcþ, @ûùdûWò^þ, `iþ`eiþ,
ùiûWÿòdcþ, ù_ûUûiòdcþ @û\ò @ûagýKö geúeùe
\û« I jûWÿe MV^ _ûAñ Kýûfiòdcþ I ùfûjòZ
eq KYòKûùe [ôaû jòùcûùMäûaò^þe MV^ _ûAñ
ùføj @ûagýK ùjûA[ûGö GjûQWÿû geúee
@ûd^ i«êk^ (Ionic balance) elû Keòaûùe
]ûZêiûee _âcêL bìcòKû ejòQòö
1.5. bòUûcò^þ (Vitamins) :
ùKûhùe aòbò^Ü _âKûe eûiûd^òK _âKòâdû
G^RûAcþ iûjû~ýùe ùjûA[ûGö bò U ûcò ^ þ e
2 //
C_iÚòZòùe ùi icÉ _âKâòdû iêPûeêeìù_ iµ^Ü
ùjûA[ûGö bòUûcò^þ @bûaeê geúeùe aòbò^Ü
_â K ûee ùeûM ùjûA[ûGö Rkùe \â a Yúd
bòUûcò^þ gûM, _^ò_eòaû I `k @û\òeê còkò[ûGö
Paòð aû ùZfùe \âaYúd bòUûcò^þ _âûYòR Paòð
aû Cnò\RûZ ùZfeê ckò[ûGö
1.6. Rk (Water) :
ùKûhùe [ôaû ùKûhei (Cytoplasm)e
_âûd 70-90 bûM Rkö ùKûhe iÚòZò I G[ôùe
ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKâòdû _ûAñ Rk @Zý« @ûagýKö
Sûk, _eòiâû I ^òügßûiùe geúeeê Rk ld
ùjûA[ûG, Zûjûe beYû _ûAñ _âZò\ò^ _âûd 3-4
fòUe _ûYò _òAaû ePòZö geúeùe Rkúd @õg
KcòMùf geúe @ag ùjûA~ûG I aòbò^Ü @iêiÚZû
_âKûg _ûGö
1.7. ù_ûhYe _âKûeùb\ :
1.7.1. ÊùbûRú ù_ûhY
(Autotrophic nutrition) :
ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ
Keò _ ûe«ò ùicû^uê ÊùbûRú ( Autotroph)
Kêjû~ûGö _ZâjeòZþ (Chlorophyll) [ôaû icÉ
Cnò\ I ^úk jeòZ ùg÷aûk (Cyanobacteria)
ùjCQ«ò ÊùbûRúö Gjò icÉ Rúa iì~ýð e @ûùfûK
gqòKê C_ù~ûM Keò iaêRKYòKûe C_iÚòZòùe
@wûeKûcæ I Rk c¤ùe iõù~ûM NUûA
ùgßZiûe RûZúd Lû\ý _âÉêZ Keò[û«òö Gjò
_âKâòdûKê @ûùfûKùgæhY Gaõ G' _âKûe ù_ûhYKê
ÊùbûRú ù_ûhY Kêjû~ûGö ^ûAùUâUþ _âÉêZKûeú
aýûùKÖe@ò û (Nitrifying bacteria), M§K aýûùKÖe@ò û
(Sulphur bacteria) _eò ùKùZK eiûdùgæhY
aýûùKÖeò@û (Chemosynthetic bacteria) GK
aòùgh @ùR÷a eûiûd^òK _âKâòdû (Inorganic
 //
eê còkê[ôaû eûiûd^òK gqò
chemical reaction)
(Chemical energy) @ûjeY Keò[û«òö GjûKê
eiûdùgæhY (Chemosynthesis) Kêjû~ûGö
2NH3+3O2Nitrifying bacteria 2HNO2+2H2O+energy
2H2S + O2 Sulphur bacteria 2H2O + 2S + energy
eiûdùgæhY aýûùKÖe@ò ûùe eûiûd^òK gqò @ûjeY
1.7.2. _eùbûRú ù_ûhY
(Heterotrophic nutrition) : ù~Cñ Rúacûù^ @^ý Rúa« Cnò\ aû
ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ
Keò ^ _ûeò ù_ûhY _ûAñ @^ý _âûYú aû Cnò\
C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ùicû^uê _eùbûRú
(Heterotroph) Kêjû~ûGö icÉ _âûYú, cfûw,
^òckìð ú, eûù`äi@ò û @û\ò _eRúaú Cnò\ (Parasitic
plants), KaK (Fungi) Gaõ @]ôKûõg aýûùKÖe@ ò û
_eùbûRú ùgâYú @«bðêqö Gjò Rúacû^u ù_ûhY
_âYûkúKê _eùbûRú ù_ûhY Kêjû~ûGö _eùbûRú
ù_ûhY cêLýZü Pûeò_âKûee, ~[û –
(i) _âûYòic ù_ûhY (Holozoic nutrition) :
_eRúaúd _âûYúuê QûWÿò @^ý icÉ _âûYú
Gjò _âYûkúùe @^ý Cnò\ aû _âûYúuê iõ_ì‰ð
@[aû @ûõgòK bûaùe Lû\ýeìù_ MâjY Keò[û«òö
Gjû ùjCQò _âûYúd aû _âûYòic ù_ûhYö _eò_ûK
_ùe iekúKéZ Lû\ýe @ûcôúKeY aû @«MðâjY
(Assimilation) ùjûA[ûGö Gjû geúeMV^ùe I
geúeKê Kû~ðýlc eLôaûùe ijûd ùjûA[ûGö
(ii) céùZû_Rúaúd ù_ûhY
(Saprophytic nutrion) :
ù~Cñ _eùbûRú, céZ, MkòZ, _PûiXÿû
Cnò\ aû _âûYúeê Lû\ý iõMâj Keò ^òR _êÁòiû]^
Keò[û«ò ùicû^uê céùZû_Rúaú (Saprophytes)
Kêjû~ûGö Gjò Rúacûù^ KVò^ _\û[ðKê Lû\ý
eìù_ MâjY Keò_ûe«ò ^ûjóö iû]ûeYZü Lû\ý
MâjY ùaùk Gcûù^ ^òR geúeeê _ûPK ei
3 //
(Digestive juice) leY Keò, geúe aûjûùe jó
RUòk Lû\ýKê iek Lû\ýùe _eòYZ Keò^ò@«òö
_ùe iekúKéZ Lû\ýKê geúe c¤Kê ùgûhY Keò
geúeMV^ùe aò^òù~ûM Keò[û«òö QZê RûZúd
KaK, AÁþ, aýûùKÖeò@û @û\ò Rúacû^uVûùe Gjò
ù_ûhY ù\Lû~ûGö
(iii) _eRúaúd ù_ûhY
(Parasitic nutrition) :
_â û Yúu geúe bò Z ùe aû aûjûùe ejò
ùicû^uVûeê Lû\ý iõMâj Keò ^òRe _êÁòiû]^
Ke«ò ùicû^uê _eRúaú (Parasites) Kêjû~ûGö
_eRúaúcûù^ ùbûR\ûZû (Host) Cnò \ aû
_âûYúu Vûeê iekúKéZ Lû\ý iò]ûikL MâjY Keò
^òRe _êÁòiû]^ Keò[û«òö GjûKê _eRúaúd
ù_ûhY Kêjû~ûGö ùbûR\ûZûe @ûgâdùe ejò
_eRúaúcûù^ iû]ûeYZü Zûjûe @^òÁ Keò[û«òö
cfûw, ^ò c ð ì k ú, eûù`ä i ò @ û @û\ò Cnò \ ,
_æûiþùcûWÿòdcþ, CKêYú, ùRûK, ùKùZK Kécò _eò
_â ûYú _eRúaú @U«òö ùKùZK ùbûR\ûZûe
geúe bòZùe @«ü_eRúaú (Endoparasite)
bûùa (C\ûjeY- _äûiþùcûWòdcþ) I ùKùZK
geúe aûjûùe aûjý_eRúaú (Ectoparasite)
bûùa (C\ûjeY- CKêYú) ejò[û«òö
(iv) ijRúaúd ù_ûhY
(Symbiotic nutrition) :
ùaùkùaùk \êAUò iõ_ì‰ð bò^Ü RûZòe
_âûYú, @[aû Cnò\ I _âûYú aû _âûYú I @YêRúa
aû Cnò \ I @Yê R úa GKûVò aûi Keê [ ô a û
ù\Lû~ûGö GjûKê ijRúaúZû (Symbiosis)
Kêjû~ûGö G[ôùe ùKjò Kûjûeò lZò Ke«ò ^ûjó,
aeõ ùicû^u bòZùe ù_ûhYe @û\û^ _â\û^
c¤ ùjûA[ûGö GjûKê ijRúaúd ù_ûhY
Kê j û~ûGö C\ûjeY Êeì _ @ûc @ª^kúùe
ijRúaúbûùa ejê[ôaû AiþùPeòPò@û ùKûfûA
 //
(Escherichia coli) ^ûcK aýûùKÖ e ò @ û ^ò R
geúeùe bòUûcò^þ B12 (iûdù^ûùKûaûfûcò^þ)
_âÉêZ Keò @ûcKê ù~ûMûA[ûG, Zû _eòaùð @ûc
@ª^kúe iekúKé Z Lû\ý Mâ j Y Keò ^ò R e
_â Z ò _ ûk^ Keò [ ûGö ~alûeRû^ aò a §^ùe
ijRúaú aýûùKÖeò@ûe @a\û^, ijRúaúZûe @^ý
GK C\ûjeYö
Lû\ýûbûiKê @û]ûe Keò cêLýZü Zò^ò RûZòe
_âûYú @Q«òö
l gûKûjûeú - Cnò \ aû Cnò \ RûZ _\û[ð
blY Keê[ôaû _âûYú
l cûõiûjûeú - @^ý _âûYú aû _âûYòR _\û[ðKê
blY Keê[ôaû _âûYú
l iaðûjûeú - Lû\ýùe aûQaòPûe ^ Keò ~ûjû
Lûù\ýû_ù~ûMú Zûjû blY Keê[ôaû _âûYúö
1.8. @ûùfûK ùgæhY (Photosynthesis) :
iaêR Cnò\cûù^ @ûùfûKùgæhY _âKâòdû
\ßûeû Lû\ý _âÉêZ Keê[ôaû aòhd @ûMeê (_é.2)
iìP^û \ò@û~ûAQòö Gjò _âKâòdû \ßûeû ùicûù^
aûdêcŠkKê @cæRû^ c¤ ^òMðZ Ke«òö icMâ
RúaRMZþ Gjò _âKâòdûeê _âÉêZ Lû\ý C_ùe jó
^òbðe Keò[û«òö eaUð jòfþ (Robert Hill, 1899-
1991) 1937 ciòjûùe MùahYû Keò ù\LûA[ôùf
ù~ @ûùfûKùgæhYùe ùMûUòG gKðeû @Yê _âÉêZ
Keòaû _ûAñ 6 Uò @wûeKûcæ (CO2) I 12Uò Rk@Yê
(H2O) c¤ùe eûiûd^ò K _â Z ò K â ò d û NUò [ ûGö
`kùe gKðeû (C6H12O6) @Yê ijòZ 6Uò Rk@Yê
(H2O) I 6 Uò @cæRû^ (O2) @Yê _âÉZ ê ùjûA[ûGö
Gjò _âZòKâòdûe icúKeY ùjCQò :
@ûùfûKgqò
6CO2 + 12H2O → C6H12O6 + 6H2O +602
jeòZþfaK
4 //
1905 ùe AõfŠe ùa÷mû^òK aäûKþcýû^þ
(F.F. Blackman, 1866-1947) @ûùfûKùgæhYKê
cêLýZü \êAUò _âKòâdûùe aòbq Keò[ôùf; ~[û–
@ûùfûK _âKd òâ û (Light reaction) aû @ûùfûK
eûiûd^òK _âKd òâ û (Photochemical reaction) Gaõ
@§Kûe _â K â ò d û (Dark reaction) aû ùR÷ a
eûiûd^òK _âKd òâ û (Biochemical reaction)
Gjò \êAUò _âKâòdû _Zâùe [ôaû jeòZþfaK
(Chloroplast) ùe ùjûA[ûGö ùKäûùeû_äûÁþ bòZùe
@ù^K MêWÿòG ùQûU ùQûU I ùP_þUû Uuû@ûKéZòe
[ûAfûKGWþ (Thylakoid) _eÆe C_ùe [ûK [ûK
ùjûA ejò[û«ò (PòZâ 1.1)ö Gjò [ûAfûKGWþ
[ûKMêWÿòKê Mâû^û (Grana) Kêjû~ûGö [ûKMêWÿòK c¤
_eÆe ijòZ ieê ùKûhSòfäú bkò _\û[ð\ßûeû
ù~ûWÿòùjûA ejò[û«òö ùKæûùeû_æûÁþ (Chloroplast)
ùe [ôaû ùRfþ (ùcûUû Zek ei) _eò \âa aû
eiKê ùÁâ û cû (Stroma) Kê j û~ûGö @ûùfûK-
ùgæhYùe @ûùfûK _âKâòdû [ûAfûKGWþ Sòfäúùe
I @§Kûe _âKâòdû ùKäûùeû_äûÁþe ùÁâûcûùe iµû\òZ
ùjûA[ûGö _âùZýK [ûAfûKGWþùe [ôaû Sòfäúùe
ùKä û ùeû`ò f þ I @^ýû^ý @ûùfûK ùgûhY
Keò_ûeê[ôaû @Yê ejò[û«òö
1.8.1. @ûùfûK _âKâòdû (Light reaction) :
Gjò _â K ò â d û _ûAñ ùKä û ùeû`ò f þ , Rk I
@ûùfûK @ûagýKö ùKäûùeû`òfþ @YêMWê K òÿ \égýcû^
@ûùfûKegà ò (Visible rays)Kê ùgûhY Keò
gqò_âaûj Reò@ûùe GK ùKäûùeû`òfþ @YêKê @]ôK
gqò iµ^Ü Keò G[ôùe CùR^û (Excitation)
iéÁò Keò[û«òö Gjò CùRòZ ùKäûùeû`òfþeê GK
AùfKþUâ^þ aûjûeò [ûAfûKGWþ Sòfäúùe _âaûj
Keòaû \ßûeû [ûAfûKGWþ bòZeKê C\Rû^ @ûd^þ

@ûùfûK egàò
Mâû^û
PòZâ : 1.1
_âaûjòZ ùjûA[ûGö _eòùghùe Gjû GK ^òcÜgqò
iõ_^Ü Rûeò Z (Oxidized) ^ò ù KûUò ^ ûcûAWþ
@ûùW^ûA^þ WûA^ò C Kä ò I UûAWþ `iþ ù `Uþ
(Nicotinamide Adenine Dinucleotide
Phosphote - NADP+) ^ûcK GK ijKûeKùe
_jô GjûKê aò R ûeò Z (NADPH) Keò [ ûGö
`kùe ^òcÜ gqòiµ^Ü NADP+ Cy gqòiµ^Ü
NADPH eì _ K eûiûd^ò K gqò ù e _eò Y Z
ùjûA[ûGö ùijò_eò AùfKÖâ^þ _âaûj icdùe
[ûAfKGWþ bòZeKê _âaûjòZ C\Rû^ [ûAfûKGWþeê
aûjûeò[ûGö `kùe [ûAfûKGWþ Sòfäúùe [ôaû
GUò_òGRþ G^þRûAcþ \ßûeû GK ^òcÜ gqòiµ^Ü
@ûùWù^ûiûA^þ WûA`iþ ù `Uþ (Adenosine
Diphosphate-ADP) GK Cy gqòiµ^Ü ATP
(Adenosine Triphosphate) ùe _eò Y Z
ùjûA[ûGö Cbd ATP I NADPH cò g ò
@ûùfûKùghæY gqò (Assimilatory power) MV^
Ke«òö Gjû @§Kûe _âKd òâ ûùe iõNUòZ eûiûd^òK
_âKòâdûùe aýajéZ ùjûA _ê^½ NADP+ I ADP
ùe _eòYZ jêGö AùfKþUâ^þ ù\A[ôaû aòRûeòZ
ùKæûùeû`òfþ @YêUò Zûe iÚZò ûaiÚû (Ground state)Kê
// 5 //
[ûAfûKGWþ
Rk (H2O)
@cæRû^ (O2)
ùÁâûcû
@wûeKûcæ (CO2)
gKðeû (C6H12O6)
ùKæûùeû_æûÁþ I ùKfþbò^þ PKâ
ù`eòaû _ûAñ GK AùfKþUâ^þ \eKûe Keò[ûGö
Gjò AùfKþUâ^þ Rk @Yê (H–OH) aòNU^ \ßûeû
còk[ò ûG I Gjò _âKd òâ ûùe @cæRû^ ^òMZð ùjûA[ûGö
^ò ù KûUò ^ ûcûAWþ GùWÿ ^ ûA^
WûA^êýKæòIUûAWþ `iù`U (NADP) @ûùfûK
ùgæhY _âKâòdûùe GK cêLý bìcòKû MâjY
Keò[ûGö Gjû Gjò _âKâòdûùe Kû~ðý Keê[ôaû
ù`eêWKè^ ò G^GWò_ò eòWKùUR (Fd-NADP
Reductase) ^ûcK GK G^RûAcþ ijòZ
ijKûeK (Co-factor) bûùa ejò [ ûGö
@ûùfûKùgæ h Y _â K â ò d û icdùe _â a ûjò Z
ùjC[ôaû \êAUò Cy gqòiµ^Ü AùfKþUâ^Kê
Gjû Mâ j Y Keò aò R ûeò Z Cy gqò i µ^Ü
G^GWò_ò GAPþ (NADPH)ùe _eòYZ jêGö
Gjò _âKâòdûùe @ûùfûK gqò eûiûd^òK gqò
bûùa iõPòZ jêGö
1.8.2. @§Kûe _âKâòdû (Dark reaction) :
@§Kûe _âKâòdûKê G^þRûAcþ _âKâòdû c¤
Kêjû~ûGö ùcfþb^ò þ ùKfþb^ò þ (Malvin Calvin) Gjò
_âKâòdûKê @ûaòÃûe Keò[ôaûeê GjûKê ùKfþbò^þ PKâ
c¤ Kê j û~ûGö @ûùfûK _â K â ò d ûùe MVò Z
 // 6 //
@ûùfûKùgæhY gqò, @§Kûe _âKâòdûùe aýajéZ Cnò\cûù^ ùÁûcûUû a¦ eLô[û«òö Kò«ê @ûùfûK
ùjûA CO2 Kê Mäùë KûR (Glucose) eì_K gKðeûùe _âKâòdûùe eûiûd^òK gqò Zò@ûeò ùjfû_ùe MzòZ
_eòYZ Kùeö G[ô_ûAñ @§Kûe _âKâòdû @ûùfûK ùR÷a_\û[ðeê CO2 aûjûe Keò MäëùKûRþ _âÉêZ
_âKâòdûe KòQò icd _ùe @ûe¸ ùjûA[ûG I Keò[û«òö
Zû'_ùe @ûùfûK _âKâòdû ijòZ Pûfò[ûGö Gjò @ûùfûKùgæhYùe @ûùfûK gqò ùgûhYVûeê
_â K â ò d ûùe @ù^KMê W ÿ ò G G^þ R ûAcþ @õgMâ j Y @ûe¸Keò gKðeû _âÉêZò _~ðý« eûiûd^òK _âKâòdû
Keò [ û«ò ö aò _ ûPK aû i«ß e K aû G^þ R ûAcþ PûùeûUò ùiû_û^ùe ùjûA[ûG, ~[û–
(Enzyme) ùjCQò GK ùR÷aZßeK (Biocatalyst)ö 1ö jeò Z þ f aKùe [ô a û ùKä û ùeû`ò f þ \ß û eû
Gjû aòbò^Ü _âKâòdûKê _âbûaòZ Kùe Kò«ê ^òùR @ûùfûK ùgûhY I Z{^ò Z AùfKÖ â ^ þ
_eòaðòZ ùjûA^[ûGö ùicû^u c¤ùe eêaòùÄû CZþùl_Yö
2ö AùfKþ U â ^ þ _â a ûj\ß û eû @ûùfûK gqò e
(Rubisco) ^ûcK G^þRûAcþ iaêVûeê MêeêZß_ì‰ðö
eûiûd^òK gqòùe _eòað^ö
eêaùò Äû iûjû~ýùe iað_[â ùc CO2 ùR÷a_\û[ðùe
3ö Rk@Yê e aò N U^ (Hydrolysis) NUò
aòa§òZ ùjûA Kâcgü MäëùKûRþùe _eòYZ jêGö
C\Rû^ @ûd^ I @cæRû^e iéÁòö
_eað ú icdùe Mä ë ù KûRþ _Zâ e Ƭò 4ö eûiûd^òK gqò aýajéZ ùjûA CO2 e
_ûùe^þKûAcû (Spongy parenchyma)ùe cŠ\ gKðeûùe _eòað^ö
(Starch)ùe _eòYZ ùjûA MzòZ ùjûA eùjö
ùKfþ b ò ^ þ PKâ eûAaê ù fûRþ aò i þ ` iþ ù `Uþ
@ûagýKZû @^êiûùe Gjû _ê^aðûe gKðeûùe
(Ribulose bisphosphate aû RuBP) eê @ûe¸
_eòYZ ùjûA ù`äûGcþ (Phloem) \ßûeû Cnò\e
aòbò^Ü @õgKê _âaûjòZ jêGö ùjûA _eò ù ghùe ùijò V ûùe jó icû¯
@§Kûe _âKd
òâ û_ûAñ gqòe @ûagýKZû [ôaûeê ùjûA[ûGö `kZü ùKak @wûeKûcæ Gjò
Gjû @ûùfûK _âKâòdû ijòZ _âûdZü icMZòùe _â K â ò d û\ß û eû gKð e ûùe _eò Y Z ùjûA[ûGö
Pûfò[ûGö ùi[ô_ûAñ iì~ýð ûùfûKe @bûaùe @ûùfûK
_âùZýK RuBP @Yê ùMûUòG ùfLûGñ CO2 @Yê
_âKâòdû a¦ ùjûA~òaûe cûZâ KòQò icd_ùe
MâjY Keò _ùe aòbûRòZ ùjûA[ûG I \êAUò
@§Kûe _âKâòdû @ûù_ @ûù_ a¦ ùjûA~ûGö Kò«ê
ùKùZK ceê Cnò \ ùe Gjûe aýZò K â c `iþù`ûMäòieòKþ GiòWþ (PGA) _âÉêZ Keò[ûGö
ù\Lû~ûA[ûGö Gjò Cnò\cûù^ eûZòùe _Zâe Gjò_eò 6Uò RuBP ijòZ 6Uò CO2 cògò eêaùò Äö
ùÉûc aû ùÁûcûUû (Stomata) ùLûfûeLô iûjû~ýùe 12Uò PGAùe _eòYZ ùjûA[û«òö
aûdê c Škeê CO 2 Mâ j Y Keò [ û«ò I _Zâ e
G[ôc¤eê \êAUò PGA ùMûUòG MäëùKûR @Yê
ùKûhcû^u c¤ùe GjûKê ùR÷ a ò K _\û[ð
_â É ê Z Keò [ û«ò I @agò Á 10 Uò PGA e
@ûKûeùe MzòZ Keò eLô[û«òö \ò^ icdùe
iì~ðýûùfûK [ôùf c¤ Rk iõelY _ûAñ Gjò _ê^½KâY NUò 6 Uò RuBP @Yê RûZ ùjûA[ûGö
 // 7 //
1.9. cYòhe _ûKZª 1.9.1. _ûK^kú
I _ûKMâ^Úò :
(Digestive System of man) : _ûK^kú _ûUòeê @ûe¸ ùjûA ck\ßûeùe
cYòh Lû\ýùe aûQaòPûe Kùe ^ûjó, ~ûjû ùgh jêGö adü_âû¯ (Adult) aýqòùe Gjûe f´
Lûù\ýû_ù~ûMú ùi Zûjû LûA[ûGö @ûùc LûC[ôaû _ûLû_ûLô 6 eê 9 còUeö _ûK^kúe MV^ I Kû~ðý
Lû\ý iò]ûikL ùKûh \ßûeû aýajéZ ùjûA ^[ûGö C_ùe ^òbðe Keò GjûKê aòbò^Ü @õgùe bûM
Keû~ûAQò , ~[û- _ûUò (Mouth), cê L Mjß e
RUòk Lû\ý _ûK^kú (Alimentary canal)ùe
(Buccal cavity), Mâi^ú (Pharynx), ^òMk aû
_ûPK ei \ßûeû iek I ùgûhY-C_ù~ûMú Mâûi^kú (Oesophagus), _ûKiÚkú (Stomach),
Lû\ýùe _eòYZ ùjûA[ûGö Lû\ýe iekúKeYKê lê\ûâ ª (Small intestine), aéj\ª (Large intestine),
Ròb ckûgd (Rectum) I ck\ßûe (Anus)ö
Mâi^ú _ûK^kú ù\LôaûKê ùMûUòG f´ Uêýaþ_eòö
@]ôRòjßû Gjûe Kû^Ú aðêk aû PKâûKéZò ù_gú (Circular
_ûUò muscles) I f´ bûaùe aòÉZ é aû @^êù\÷Nýð ù_gú
fûk Mâ^Úò
cêL Mjße (Longitudinal muscles) \ßûeû MVòZö Gjò \êA
^òMk (Mâûi^kú)
_âKûe ù_gúe iõùKûP^ I gò[kô ^ (Contraction
and Relaxation) `kùe Lû\ýcŠ Mâ i ^úeê

KûWòð@ûKþ ùÁûcûKþ ck\ßûe _~ðý« ~ûA[ûGö _ûK^kúe Gjò Pk^Kê

_êeüieY aû ù_eòÁûfþiiò þ (Peristalsis) Kêjû~ûGö
1.9.2. _ûUò I cêLMjße
_ûAùfûeòKþ (Mouth and buccal cavity) :
~KéZþ ùÁûcûKþ
_ûUòKê ùNeò ejòQò C_e I Zk IVö _ûUò
MâjYú @MÜýûgd
bòZeKê ejòQò cêLMjßeö cêLMjßee \êA KùWÿ
ù~~ê^cþ
ejòQò Mûf; C_ùe Zûkê I Zùk Ròbö Zk I
Afòdcþ
C_e cûXÿòùe 32 Uò (16Uò ùfLûGñ) \û« ejòQòö
aéj\ª
Lû\ýûbýûi C_ùe ^ò b ð e Keò @ûce \û« 4
_âKûeeö _âZò cûXÿòùe 4 Uò Kð^\« (Incisor),
ckûgd 2Uò ùQ\K aû gßû^\« (Canine), 4 Uò PaðY
@ûù_ŠòKèþ ck\ßûe
\« (Premolar) I 6 Uò ù_hY (Molar) \«
[PòZâ.1.2 cYòhe _ûK^kú I _ûKMâ^Úò] ejò Q ò ö Pað Y ùaùk Lû\ýKê \û« ^ò K Uùe
_jùAaû, Lû\ýe Êû\ aûeò a û Gaõ K[û
Kjòaûùe ijûdZû Keòaû Ròbe Kû~ðýö Ròb _òZû,
@ûùc Lû\ý Rú‰ð aû jRc ùjaû Kjò[ûCö Lû\ý LUû, còVû I fêYò@û Êû\ aûeò_ûùeö @ûce 3
Rú‰ð ùjûAMùf Zûjûe \eKûeú @õg geúe MâjY ù~ûWÿû fûkMâ^Úò (Salivary glands) @Qò ~ûjûe
Kùe I @\eKûeú @õg ckeìù_ geúeeê ^òÃûiòZ aûjòKû (Duct) cêLMjße c¤Kê ùLûfòQöò Gjò Mâ^eòÚ ê
ùjûA[ûGö ^ò ü ié Z fûk Paò ð Z Lû\ýKê _ò z k I cŠ_eò
 //
Keò\òGö fûkùe [ôaû Uûdûfò^þ (Ptyalin) ^ûcK
G^RûAcþ RUòk ùgßZiûe Lû\ý cŠ\ (Starch)Kê
cûfùUûRþùe _eòYZ Keò[ûGö
1.9.3. Mâi^ú I Mâûi^kú
(Pharynx and Oesophagus) :
cêLMjße _QKê Mâi^ú ejòQòö Gjûe ùgh
cêŠùe ejòQò \êAUò \ßûeö ùMûUòG \ßûe f´òQò
gßûi^kú bòZeKê, @^ýUò f´òQò Mâûi^kú c¤Kêö
Lû\ýKê Lû\ý^kú bòZeKê I _a^Kê gßûi^kú c¤Kê
Pûk^û Keòaû _ûAñ ejòQò @]ôRòjßû aû G_òMäUòiþ
(Epiglottis) ö Lû\ý Mò k ò a ûe _â [ c KûcUò
ùÊzûKéZ (Voluntary)ö Mâûi^kú bòZùe _gòaû
_ùe Lû\ýe ~ûZâû @ù^÷zòK bûùa aû @û_YûQûGñ
ùjûA[ûGö Mâûi^kúe f´ 22 eê 25 ùiòcòUe;
Gjû _ûKiÚkúùe cògòQòö Mâûi^kúùe Lû\ýe
ùKøYiò _eòað^ jêG^ûjóö
1.9.4. _ûKiÚkú (Stomach) :
C\e Mjßee aûc_ùU _ûKiÚkú @aiÚòZö
Gjûe C_ebûM PCWÿû I Zk @õg Kcþ Iiûeò@ûö
C_e @õg jéZþ_òŠ ^òKUùe [ôaûeê Gjò bûMKê
KûWò@ð ûKþ ùÁûcûKþ (Cardiac stomach) I ZkbûMKê
_ûAùfûeòKþ ùÁûcûKþ (Pyloric stomach) Kêjû~ûGö
_ûAùfûeòKþ ùÁûcûKþ ùghùe [ôaû cê\âòKû @ûKûe
cûõiù_gú aû @aùeû] (Pyloric sphinter) e
iõùKûP^ I Cù^àûP^ `kùe _ûKiÚkúeê @¡ðRú‰ð
Lû\ý @Ì @Ì _eòcûYùe lê\âûª c¤Kê _âùag
Rú‰ð_ùe RUòk Lû\ýe _eòYZò :
Lû\ý G^þRûAcþ
1. ùgßZiûe GcûAùfRþ
2. _êÁòiûe ù_âûUòGRþ
3. ùiÜjiûe (fò_òWþ) fûAù_Rþ
8 //
Keò[ûGö
_ûKiÚkúe bòZe @ûzû\^ùe @ù^K Mâ^Úò
ejòQòö Gjò Mâ^Úòeê _ûPK ei (Gastric juice) I
faYûcæ (HCl) ^òüiéZ ùjûA[ûGö _ûPK eiùe
[ô a û ù__þ i ò ^ þ (Pepsin) G^þ R ûAcþ @cæ ú d
_eò ù agùe _ê Á ò i ûe RûZúd Lû\ýKê iek
ù_âûUòIR I ù__þùUû^þùe _eòYZ Keò[ûGö
faYûcæ Lû\ýùe [ôaû lZòKûeK aýûùKÖe@ò û @û\òKê
c¤ cûeò\òGö
1.9.5. lê\âûª I aéj\ª
(Small & Lage intestine) :
_ûKiÚkúeê Lû\ý Zek cŠ eìù_ lê\âûªe
_â[c @õg MâjYú (Duodenum) c¤Kê _âùag
Keò[ûGö MâjYú c¤Kê @MÜýûgd (Pancreas) eê
leòZ @MÜýûgd ei (Pancreatic juice) I ~KéZþ
(Liver) eê leòZ _ò (Bile) @ûiò Lû\ý ij còùgö
_òùe ùKøYiò G^þRûAcþ ^ [ûG, cûZâ Gjû
ùiÜ j iûe RûZúd Lû\ýe @a\â a úKeY aû
Acfþiò`òùKi^þ (Emulsification) KeûA[ûGö
@MÜ ý ûgd eiùe aò b ò ^ Ü _â K ûe G^RûAcþ I
ùiûWÿòdcþ jûAùWâûùR^þ Kûùaðûù^Uþ RûZúd lûe
ejòQòö Gjò lûe _ûKiÚkúeê _jô[ôaû @cæúd
Lû\ýcŠKê iûcû^ý lûeúd Keò\ òGö `kùe
@MÜýûgd eiùe [ôaû aòbò^Ü G^RûAcþ Lû\ýKê
iek Lû\ýùe _eòYZ Keò[ûGö
@ûcôúKeY ù~ûMý iekúKéZ Lû\ý
MæëùKûRþ, `îKùUûRþ, MûfûKþùUûRþ
Gcòù^û GiòWþ
`ýûUòGiòWþ, Mäòùiefþ
 //
MâjYúe _eaðú @õg ù~~ê^c (Jejunum)
I ùgh @õg ùjCQò ùghlê\âûª aû Afòdc
(Ileum)ö lê\âûªe Gjò @õgùe _ûKKòâdû iµì‰ð
ùjaû ij iekúKéZ Lû\ýe ùgûhY ùjûA[ûGö
Gjûe bòZe @ûzû\^ùe [ôaû @ª@uêe (Villi)
Reò @ ûùe Lû\ýe @aùgûhY (Absorption)
ùjûA[ûGö @aùgûhY _ùe Gjû eq\ßûeû aûjòZ
ùjûA ~KéZþùe _jùö ~KéZþeê Gjû geúee
aòbò^Ü @õgùe _jô[ûG Gaõ gqò ùcûP^ I
@^ý Kû~ðýùe ^òùdûRòZ ùjûA[ûGö Lû\ýe Gjò_eò
bûaùe ùjC[ôaû aò^òù~ûM _âKâòdûKê @ûcôúKeY
Kêjû~ûGö
lê\âûª _ùe ejòQò aéj\ªö GVûùe ùgûhY
_ùe Lû\ý cŠùe [ôaû akKû Rk I Rú‰ðùjûA
^ [ô a û Lû\ýûõgeê Kò Q ò @õg _ê ^ üùgûhò Z
ùjûA[ûGö aéj\ªùe [ôaû KòQò ijRúaúd aúRûYê
aû aýûùKÖeò@û Rú‰ð ùjûA ^ [ôaû Lû\ýKê ckùe
_eò Y Z Keò a û ij ^ò R _ûAñ Lû\ý iõMâ j
Keò[û«òö ck KòQò icd ckûgdùe eùj Gaõ
aéj\ªe _êeüieY _âKâòdû \ßûeû ck\ßûe aûùU
^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
cûõi jRc Keê[ôaû G^RûAcþ KûjóKò
@ûc _ûKiÚkúKê jRc Kùe ^ûjó?
1. _êÁòiûe jRc Keê[ôaû ù_âûUòGRþ RûZúd
G^RûAcþ ^ò Ã â ò d @aiÚ û ùe leò Z
ùjûA[ûGö _ûKiÚkúe @cæúd _eòùagùe
Gjû iKâòd jêG I _ûKiÚkúùe Lû\ý
_jôùf iû]ûeYZü G^þRûAcþ leY
Zßeû^ßòZ ùjûA[ûGö
2. @ûc _ûKiÚ k úùe @ù^K ùgæ ÷ Á ò K aû
cêýKiþ Mâ^Úò (Mucous gland) ejòQòö
ùi[ôeê leòZ cêýKiþ (Mucus) @cæúd
9 //
_eò ù ag Z[û G^þ R ûAcþ _â b ûaeê
_ûKiÚkúKê elûKùeö
3. _ûKiÚkúe ùKûhcû^u c¤ùe [ôaû ^òaWò ÿ
a§^ ù~ûMêñ ijRùe ù__þiò^þ _ûKiÚkú
Kû^Ú bòZeKê _gò Uòiê ld Keò_ûùe
^ûjóö
4. G[ô ijòZ _ûKiÚkúe ùKûh _âZò \êA aû
Zò^ò\ò^ aýa]û^ùe ^ì@û ùKûh \ßûeû
_ê ^ üiÚ û _ò Z jê @ «ò ö G[ô ù~ûMê ñ @ûc
_ûKiÚkú ù__þiò^þ G^þRûAcþ \ßûeû jRc
jêG^ûjóö
Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
KêŠùe [ôaû GK MQe ùMûUòG _Zâe KòQò
@õg GK Kkû KûMR Kò´û ùiùfûùU_þ \ßûeû
@ûzû\òZ Keò MQUòKê iì~ðýûùfûKùe 2 eê 3 Nû
(PòZâ 1.3)eLö Gjû_ùe ùijò _ZâUòKê QòŠûA
@ûY I `êU«û iêeûiûe (Spirit / Alcohol)ùe KòQò
icd aêWÿûA eL, ù~_eòKò _Zâe iaê jeòZþKYû
aû ùKäûùeû`òfþ aûjûeò _ZâUò ewjú^ ùjûA~òaö
Gjû_ùe _ZâUòKê bfbûaùe ù]ûA\ò@ö GK fNê
@ûùdûWò^þ \âaYùe aðcû^ _ZâUòKê aêWÿûA\ò@
~ûjû ù\Lôf PòZâ ij còkû@ö (PòZ-â 1.3 K, L, M)
gKðeû @Qò
gKðeû ^ûjó
_Zâe @ûzû\òZ @õg
H
(K) (L) (M)
[PòZâ.1.3 K,L,M]
@ûùfûKùgæhYùe ùKäûùeû`òfþe @ûagýKZû
 //
(K) _Zâe KòQò _eòað^ ùjûAQò Kò? ~\ò jñ
ùZùa KûjóKò ùjûAQò?
(L) _Zâe iaê @õgùe GK_âKûee _eòað^
ùjûAQò Kò?
(M) _Zâe Lûfò @õg I @ûzû\òZ @õg c¤ùe
Zêùc K'Y Z`ûZþ ù\LêQ? Gjû KûjóKò
ùjûAQò?
(N) @ûùfûKùgæhY _ûAñ @ûùfûKe @ûagýKZû
ù^A Zêce cZ K'Y?
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
GK aòKeþùe ~ù[Á _ûYò _ìeûA PòZâòZ
_Zâ[ôaû ù~ ùKøYiò GK MQe ùMûUòG WûkKê
ùi[ôùe eL I aòKeþUòKê ù^A iì~ðýûùfûKùe
2-3 Nû eLö Gjû_ùe ùijò Wûkeê GK PòZâòZ
_Zâ QòŠûA @ûY I Gjûe GK ^Kèû GK ùUâiòwþ
KûMR C_ùe @ûuò ùi[ôùe iaêR ù\Lû~ûC[ôaû
@õgMêWÿòKê VòKþ bûaùe PòjÜòZ Ke [PòZâ.1.4(K)]ö
aðcû^ _ZâUòKê `êU«û iêeûiûeùe KòQò icd
aêWÿûAeL ù~_eòKò _Zâe icÉ jeòZþKYû aûjûeò
_ZâUò ewjú^ ùjûA~òa [PòZâ.1.4(L)]ö Zû'_ùe
10 //
_ZâUòKê bfbûaùe ù]ûA\ò@ I fNê @ûùdûWò^þ
\âaYùe aêWûÿ @ [PòZ.â 1.4(M)]ö K'Y flý KeêQ?
(K) _Zâ e iaê @õgùe GK _â K ûee ew
_eòað^ ùjûAQò Kò?
(L) _ZâUK ò ê @uû~ûA[ôaû ^Kèû C_ùe _KûAùf
_ZâjeòZþ [ôaû @õgMêWÿòK Kò ew ]ûeY
KeòQò?
(M) _ZâjeòZþ ^ [ôaû @õgMêWÿòKùe KòQò ew
_eòað^ NUòQò Kò?
(N) @ûùfûKùgæ h Y _ûAñ _Zâ j eò Z þ e bì c ò K û
aòhdùe Zêce cZ K'Y?
Zêc_ûAñ Kûc - 3 :
ùiûf Kò´û ^ec KKð Vò_[ò ôaû GK ùaûZf
^ò@ö Gjûe Vò_Kò ê \êA`ûk Keò KûUò \ò@ö ùaûZf
bòZùe KòQò KÁòKþ _Uûiþ eLô Gjò KUû Vò_ò ù\A
GK ieê_Zâe KòQò @õg ùaûZf bòZeKê _ìeûAù\A
Vò_òUòKê bfbûaùe a¦ Keò\ò@ö ùaûZf bòZeKê
aûdê ~ûZûdûZ ^ Keòaû_ûAñ KòQò cjc ZekûA

_ZâjeòZþ @Qò gKðeû @Qò

_ZâjeòZþ ^ûjó gKðeû ^ûjó

(L) iêeûiûe \ßûeû (M) @ûùdûWò^þ \âaYùe

(K) ùKâûU^þ _Zâ
_ZâjeòZþ ^òÄûi^ aêWÿûAaû _ùe _Zâ

[PòZâ.1.4] @ûùfûKùgæhY _ûAñ _ZâjeòZþe @ûagýKZû _â\gð^

 //
ùaûZf cêjKñ ê iòfþ Keò\@ò ö aðcû^ _Zâe ùW¶Kê
GK _ûYò _ûZâùe aêWûÿ AeLô _ZâUK ò ê iì~ýð ûùfûKùe
2-3 Nû eL [PòZâ.1.5]ö Zû'_ùe _ZâUòKê
Vò_ò
_Zâ
KÁòK_Uûi
Rk
[PòZâ.1.5] @ûùfûKùgæhY _eúlY
aûjûe Keò _ìað_eò `êU«û iêeûiûe iûjû~ýùe
_Zâ j eò Z þ K ê aûjûe Keò ewjú^ _Zâ U ò K ê
bfbûaùe ù]ûA\ò@ö GK fNê @ûùdûWò^þ \âaY
ù^A _ZâUK ò ê ùi[ôùe KòQò icd aêWûÿ AeLö K'Y
flý KeêQ?
(K) _Zâ e iaê @õgùe GK _â K ûee ew
_eòað^ ùjûAQò Kò?
(L) ùaûZf bò Z ùe [ô a û _Zâ e @õgUò ù e
ùKøYiò _eòað^ ùjûAQò Kò?
(M) @ûùfûKùgæ h Y _ûAñ @wûeKûcæ e
@ûagýKZû aòhdùe Zêce cZ K'Y?
Zêc_ûAñ Kûc - 4 :
cYòh fûkùe UûAfò^þ ^ûcK GK _âKûe
@ûcûAùfRþ G^þRûAcþ ejòQòö Gjò G^þRûAc @ûc
Lû\ýùe [ôaû RUòk ùgßZiûe RûZúd Lû\ýKê
iek Keòaûùe iûjû~ý Kùeö @ûi Zûjû _eúlû
Keò ù\Lôaûö
_ûUòKê bf bûaùe KêkêKêkê Keò _ûYòùe
]ê@ö ùMûUòG Kû fuûKê bûwò Ròb C_ùe Ni
ù~_eò _ûUòKê eûM fûMòaö KòQò icd _ùe eûM
11 //
_âbûaeê _ûUòeê @ûù_ @ûù_ fûk Seòaö ùMûUòG
_eúlû ^kú (Test tube)ùe @^êcû^òK 5ml fûk
iõMâj Keö Gjò fûkKê ic_eòcûYùe bûM Keò
\êAUò _eúlû ^kúùe eLô Gcû^uê "K' I "L'
bûùa ^ûcòZ Keö Cbd _eúlû ^kúùe 5ml
1% cŠ\ aû (ÁûPð (Starch)) \âaY cògû@ö
cŠ\ a\kùe _Zkû ù_R aýajûe
Keû~ûA_ûùeö
(i) "K' _eúlû ^kúùe 3eê 4 aê¦û @ûùdûWò^
\â a Y cò g û@ö ù\Lô a _eúlû ^kúe
\âaYe ew ^úka‰ð ùjCQòö KûeY cŠ\
ijòZ @ûùdûWò^þ cògòùf ^úka‰ð jêGö
(ii) "L' _eúlû ^kúKê 20-30 cò^òUþ eLôaû
_ùe ùi[ôùe 3eê 4 ùUû_û @ûùdûWò^þ
\âaY cògû@ö K'Y ù\LêQ? "L' _eúlû
^kúe \âaYe ew ^úk a‰ð ùjCQò Kò?
~\ò ^ ùjCQò Gjûe KûeY ùfLö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. Rúa geúee MV^ I aé¡ò, gqò @ûjeY
Gaõ aòbò^Ü Rúa^ _âKâòdû _ûAñ Lû\ý GKû«
@ûagýKö
2. Lû\ý cêLýZü 6 _âKûee – ùgßZiûe,
_êÁòiûe, ùiÜjiûe, LYòR faY, bòUûcò^þ
I Rkö
3. ù~Cñ Rúacûù^ ^òR Lû\ý ^òùR _âÉêZ
Ke«ò ùicû^uê ÊùbûRú Kêjû~ûGö icÉ
iaê R Cnò \ , ^úkjeò Z ùg÷ a ûk,
eiûdùgæhY aýûùKÖeò@û, ^òR Lû\ý ^òùR
_âÉêZ Keò[û«òö
4. ù~Cñcûù^ Lû\ý _ûAñ @^ý Rúa aû Cnò\
C_ùe ^òbðe Ke«ò ùicû^uê _eùbûRú
Kêjû~ûGö
 // 12 //
5. @^ý C_ùe ^ò b ð e Keò aõPê [ ô a û 10. cYòhe _ûK^kúe @ûe¸ _ûUòeê I ùgh
Rúacû^u ù_ûhY _â Y ûkú cê L ýZü ck\ßûeùe ùjûA[ûG; Gjûe f´ _âûd
Pûeò _ â K ûee– _â û Yò i c ù_ûhY, 6-9 còUeö
cé ù Zû_Rúaúd ù_ûhY, _eRúaúd 11. _ûK^kúe aòbò^Ü @õg ùjCQò cêLMjße,
ù_ûhY, ijRúaúd ù_ûhYö Mâi^ú, ^òMk, _ûKiÚkú, lê\âûª, aéj\ª
6. Cnò\cû^uùe jeòZþfaK \ßûeû @ûùfûK I ckûgdö
ùgûhò Z ùjûA Rk I @wûeKûcæ e 12. RUòk Lû\ý cêLMjße, _ûKiÚkú I lê\ûâ ªùe
iõù~ûMùe ùgßZiûe RûZúd Lû\ý Zò@ûeò G^RûAcþ ijûdZûùe iekúKéZ (Rú‰ð)
ùjC[ôaû _âKd òâ ûKê @ûùfûKùgæhY Kêjû~ûGö ùjûA[ûGö
7. @ûùfûKùgæhYùe cêLýZü \êAUò _âKâòdû 13. iekúKéZ Lû\ýe @aùgûhY AfòdcVûùe
ejòQò, ~[û- @ûùfûK _âKâòdû I @§Kûe ùjûA[ûGö
_âKâòdûö 14. akKû I Rú‰ðùjûA ^ [ôaû Lû\ýe KòQò
8. @ûùfûK _â K â ò d ûùe ùKä û ùeû`ò f þ \ß û eû @õg Gaõ Rk aéj\ªùe _ê^üùgûhòZ
@ûùfûK ùgûhòZ ùjûA eûiûd^òK gqòùe ùjûA[ûGö ijRúaúd aýûùKÖ e ò @ û
_eòYZ jêGö Gjò _âKâòdûùe Rke aòNU^ ijûdZûùe @agòÁûõg ckùe _eòYZ
NUò @cæRû^ ^òMðZ jêGö jêGö
9. @§Kûe _âK âò dûùe @ûùfûKùgæh Y gqò 15. _ûKKâ ò d ûùe ijûdZû Keê [ ô a û aò b ò ^ Ü
aýajéZ ùjûA @wûeKûcæ @Yêeê gKðeû G^RûAcþ I _ûPK ei, @MÜýûgd, _ûKiÚkú
RûZúd Lû\ý Zò@ûeò jêGö I kûkMâ^Úòeê leòZ ùjûA[ûGö
g±ûakú
ùgßZiûe - Carbohydrates MâjYú - Duodenum
_êÁòiûe - Proteins ùghlê\âûª - Ileum
ùiÜjiûe - Lipids/Fats @ª@uêe - Villi (Villus - singular)
ÊùbûRú - Autotroph @MÜýûgd - Pancreas
_eùbûRú - Heterotroph ~KéZþ - Liver
céùZûù_ûRúaú - Saprophyte _âûYòic ù_ûhY - Holozoic nutrition
_eRúaú - Parasite céùZû_Rúaúd ù_ûhY - Saprophytic nutrition
ijRúaúZû - Symbiosis _eRúaúd ù_ûhY - Parasitic nutrition
cêLMjße - Buccal cavity ijRúaúd ù_ûhY - Symbiotic nutrition
Mâi^ú - Pharynx @ûùfûK _âKâòdû - Light reaction
Mâûi^kú - Oesophagus @§Kûe _âKâòdû - Dark reaction
_ûKiÚkú - Stomach ijKûeK - Co-factor
lê\ûâ ª - Small intestine _êeüieY - Peristalsis
 // 13 //

_âgûÜ akú
1. @ûùfûKùgæhY K'Y? iaêR Cnò\ùe Gjò _âKòâdû Kò_eò ùjûA[ûG a‰ð^ Keö
2. Lû\ýe _âKûeùb\, C\ûjeY ij ùfLö
3. _eùbûRú ù_ûhY K'Y? _eùbûRú ù_ûhYe _âKûeùb\ C\ûjeY ij aêSû@ö
4. cYòh Lû\ý^kúe aòbò^Ü @õg ùfLö _ûUòùe Lû\ýe _eòað^ Kò_eò ùjûA[ûG aêSû@ö
5. _ûKiÚkúe MV^ I Kû~ðý ùfLö
6. _ûK^kú ij RWÿòZ Mâ^ÚòMêWÿòKe ^ûc I Kû~ðý ùfLö
7. iõlò¯ Ce \ò@ö
(K) ijRúaúd ù_ûhY aêSû@ö
(L) @ûce ùKùZ _âKûe I ùKùZûUò \û« @Qò?
(M) Ròb ùKùZ _âKûee ißû\ aûeò_ûùe? Ròbe @^ý Kû~ðýMêWÿòK K'Y?
(N) _ûKiÚkúùe Lû\ýe _eòYZò ùfLö
(O) _ûKiÚkúeê Lû\ý cŠ ùKCñVûKê ~ûG? Lû\ýe @aùgûhY _ùe @agòÁ Lû\ýe _eòYZò
ùfLö
(P) "@ûùfûK _âKâòdû' aêSû@ö
(Q) @ûùfûK ùgæhYùe RuBPe bìcòKû aêSû@ö
8. gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) _ûKiÚkúe C_e @õgKê KûWÿòð@ûKþ ùÁûcûKþ I Zk @õgKê Kêjû~ûGö
(L) cfûw, ^òcðìkú @û\ò Cnò\ @U«òö
(M) fûkùe ^ûcK G^RûAcþ [ûGö
(N) Lû\ý I _a^Kê ù~ ~ûjû aûUùe Pûk^ Keòaû _ûAñ Mâi^úùe ejòQò ö
(O) _ò ùiÜjiûe RûZúd Lû\ýe KeûA[ûGö
9. VòKþ Ce aûQö
(K) @ûùfûKùgæhYùe @ûùfûK _âKâòdû _ûAñ ^òùcÜûq ùKCñ C_û\û^e @ûagýKZû ^[ûG?
(i) @ûùfûK (ii) Rk
(iii) @wûeKûcæ (iv) _ZâjeòZþ
 // 14 //

(L) @§Kûe _âKâòdûùe ùMûUòG MäëùKûR _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùKùZûUò CO2 e @ûagýKZû _Wÿò[ûGö
(i) 3 (ii) 4
(iii) 6 (iv) 12
(M) [ûAfûKGWÿþ Sòfäúùe _âaûjòZ ùjC[ôaû AùfKþUâ^þ _eòùghùe ùKCñVûùe _jô[ûG?
(i) ADP (ii) NADPH
(iii) NADP+ (iv) ATP
(N) @ûùfûK ùgæhYKê @ûùfûK _âKòâdû I @§Kûe _âKâòdû bûùa KòG _â[ùc aòbq Keò[ôùf;
(i) aäûKþcýû^þ (ii) jòfþ I ùKfþbò^þ
(iii) jòfþ (iv) ùKfþb^ ò þ
(O) ceêCnò\cûù^ ùKCñ icdùe aûdêcŠkeê CO2 MâjY Keò[û«ò?
(i) \ò^ (ii) \ò^ \ßò_je
(iii) eûZò (iv) iaê icd

lll
 \ßòZúd @¤ûd

gßi^
(RESPIRATION)

ù_ûhY i´§ùe @ûùc @ûMeê @ûùfûP^û _âKâòdûö ùKûh RúaKùe MäëùKûR @Yêe aòNU^
KeòQêö @ûùc RûYê RúaùKûhùe Lû\ýe RûeY (Breakdown) NUò _â[ùc Gjû 3 Kûað^aògòÁ
ùjûA ùi[ôeê gqò ^òMðZ jêGö geúee aòbò^Ü \êAUò _ûAeêbòKþ @cæ (Pyruvic acid)ùe _eòYZ
_âKâòdû PûfêeLôaû _ûAñ gqò @ûagýKö ù~Cñ jêGö Gjû iaê _âKûe gßi^e _â[c ùiû_û^ö
_âYûkúùe Lû\ýeê gqò ^òMðZ jêG, ZûjûKê gßi^ @cæRû^ C_iÚòZòùe _ûAeêbòKþ @cæeê @wûeKûcæ
Kêjû~ûGö I Rk ij gqò iéÁò jêGö @cæRû^e @^ê_iÚòZòùe
2.0. gßi^ : aû @bûaùe G[ôeê @^ý C_ôû\ (~[ûKâùc AÁþùe
iû]ûeYZü gßi^ _ûAñ @cæRû^ @ûagýKö A[û^fþ I @wûeKûcæ Gaõ ù_gúùKûhùe fûKþUK ò þ
ùaùkùaùk Gjûe @^ê_iÚòZòùe c¤ gqò C_ô^Ü @cæ) ij gqò RûZ ùjûA[ûGö (PòZâ 2.1)
ùjûA[ûGö Mæ ë ù KûRþ GK Q@ @wûeKaò g ò Á 2.1. gßi^e _âKûeùb\ :
ù~øMòKö Zûe MûV^òK @Yê iõùKZ C6H12O6ö @cæRû^ C_iÚòZòùe ùjC[ôaû gßi^Kê aûdê
@cæRû^ C_iÚòZòùe MæëùKûR @Yê bûwò @wûeKûcæ C_Rúaú gßi^ (Aerobic respiration) I @cæRû^
(CO2) I Rk (H2O) iéÁòjêGö Gjò _âKâòdûeê gqò @^ê_iÚZò ùò e ùjC[ôaû gßi^Kê aûdê @_Rúaú gßi^
ùcûPòZ ùjûA[ûGö ùZYê gßi^ GK @_Pd (Anaerobic respiration) Kêjû~ûGö
@cæRû^ @^ê_iÚòZòùe A[û^fþ + @wûeKûcæ + gqò
 →
(AÁþùe) (2 Kûað^
@Yê aògòÁ)
@cæRû^ @bûaùe fûKUòKþ @cæ + gqò
MæëùKûRþ→ _ûAeêùbU  →
(ù_gú ùKûhùe) (3 Kûað^
(6 Kûað^ (3 Kûað^
aògòÁ) aògòÁ) @Yê aògòÁ)
+ @cæRû^ C_iÚòZòùe @wûeKûcæ + Rk + gqò
 →
gqò (cûAùUûKŠâò@ûùe)
[PòZâ.2.1] gKðeû aòNU^e aòbò^Ü cûMð
 // 16 //
2.2. gßi^e aòùghZß : @Yêùe gqò MzòZ ejò ùKûhe aòbò^Ü Kû~ðýùe
(i) gß i ^e _â [ c _~ð ý ûdùe ùMûUò G Q@ A§^eìù_ ^òùdûRòZ jêGö
@wûeKaò g ò Á Mæ ë ù KûRþ @Yê \ê A Uò Zò ^ ò aûdê C_Rúaú gßi^ùe cûAùUûKŠòâ@ûùe
@wûeKaògòÁ _ûAeêùbUþ (_ûAeêbòK @cæ) @ù^K _âKûe G^þRûAcþ I ùKûG^þRûAcþ [ôaû
@Yêùe _eòYZ jêGö G[ôùe MæëùKûR @Yê ù~ûMêñ _ûAeêùbUþeê iûAUâòKþ @cæ Gaõ _ùe _ùe
bûwê [ ô a ûeê GjûKê Mæ û AùKûfò i ò i þ aòbò^Ü @cæ PKâûKûeùe iéÁò jêGö iûeþ jû^þi
ùKâaiþ Gjò iõ_Kðùe @]ôK MùahYû Keò Gjûe
(Glycolysis) Kêjû~ûGö Gjû ùKûhRúaKùe
ùKøgk \gðûA[ôùfö ùZYê Zûu ^ûcû^êiûùe
iõNUòZ jêGö
""iûAUâòKþ @cæ PKâ''Kê ùKâaiþ PKâ (Krebs
(ii) cê q @cæ R û^e @bûaùe _ûAeê ù bUeê Cycle) Kêjû~ûCQòö 1953 ciòjûùe Gjò @ûaòÃûe
A[û^fþ aû iêeûiûe I @wûeKûcæ Mýûiþ _ûAñ jû^þi ùKâaiþ ù^ûùafþ _êeÄûe _ûA[ôùfö
iéÁò jêGö iû]ûeYZü AÁþùe Gjò _âKâòdû Gjò PKâKê iûAUâòKþ @cæPKâ c¤ Kêjû~ûGö
ùjûA[ûGö Gjû aûdê @_Rúaú gß i ^, aûdê C_Rúaú gßi^ aûdê @_Rúaú gßûi^
GjûKê iê e ûiûe Kò Y ß ^ (Alcholic (i) @cæRû^ @ûagýKö (i) @cæRû^ @^ûagýKö
fermentation) c¤ Kêjû~ûGö (ii) G[ôeê @]ôK gqò (ii) G[ôeê Kcþ gqò
(iii) @cæRû^ C_iÚòZòùe ùMûUòG _ûAeêùbUþ (38Uò ATP @Yê) (2Uò ATP @Yê)
@Yêeê @wûeKûcæ @Yê iéÁò ùjûA[ûG; Zûjû C_ô^Ü jêGö C_ô^Ü jêGö
ijòZ Rk I gqò ^òMðZ jêGö G[ôùe (iii) G[ôùe (iii) G[ôùe A[û^fþ,
iêeûiûe KòYß^Vûeê @]ôK gqò C_ô^Ü jêGö @wûeKûcæ I Rk iêeiûe aû
(iv) ùaùkùaùk @ûc ù_gúùKûhùe @cæRû^e cêq ùjûA[ûGö fûKUòKþ @cæ
@bûaùe _ûAeêùbUþ @YêUò bûwò fûKþUòKþ iéÁòùjûA[ûG
@cæ (Zò^ò @wûeKaògòÁ)ùe _eòYZ jêGö (iv) G[ôùe MæëùKûRe (iii) G[ôùe MæëùKûRe

GjûKê fûKþUK ò @cæ KòY^ß Kêjû~ûGö G[ôùe iµì‰ð RûeY jêGö @iõ_ì‰ð RûeY jêGö
ù_gú jVûZþ gq ùjûA~òaû ij aûKêfû @cæ R û^ I @wûeKûcæ e iû¦â Z û, Lû\ý
aû Kâûµ (Cramp) ùjûA[ûGö C_û\û^e _eòcûY, Zû_cûZâû, ùKûhùe aò_ûPKe
(v) ùMûUò G Mä ë ù KûR @Yê e ê aûdê C_Rúaú C_iÚòZò _eò aòbò^Ü KûeK gßi^ KâòdûKê ^òdªY
gßi^ùe 38Uò ATP @Yê RûZ ùjC[ôaû Keò[û«òö
ùaùk aûdê @_Rúaú gß i ^ (Cbd 2.3. Cnò\ùe gßi^ :

iêeûiûe KòYß^ I fûKþUòKþ @cæ)ùe 2 ATP Cnò \ e _Zâ ù e ùÁûcûUû [ûGö Gjû
@Yê RûZ ùjûA[ûG) Cnò\ùKûh c¤Kê Mýûi I Rkúdaû¿ ~òaû -
ùKûhúd gßi^ùe C_ô^Ü gqò ZZþlYûZþ @ûiòaû _ûAñ \ßûe i\ég Kû~ðý Kùeö Gjò aûU
ATP iõùgæhY _ûAñ C_ù~ûM jêGö Gjò ATP ù\A @wûeKûcæ I @cæ R û^ Mýûiþ aò ^ ò c d
 //
NUò [ ûGö @ûùfûKùgæ h Y icdùe Cnò \
@wûeKûcæ (CO2) MâjY Kùeö Gjû c¤ ùÁûcûUû
ù\A _âùag Kùeö Kò«ê gßi^ _âKâòdûùe @cæRû^
(O2) aýajéZ jêG I @wûeKûcæ ajòðMZ ^ùjûA
^òR ùKûh bòZùe aýajéZ ùjûA_ûùeö Cnò\
geúeùe @cæRû^ _âùag _ûAñ ^òŸòðÁ @w ^[ûG,
ùZYê _âùag Keòaû_ùe Gjû ùMûUòG ùKûheê
@^ýùKûhKê aòieòZ ùjûA[ûGö @û´ I _Yi
_Zâ_eò _é Kélúd (Dorsiventral) _Zâe ùKak
C_e bûMùe aû _éÂZkùe ùÁûcûUû ejò[ôaû
iÚ ù k ]û^ I Mjc _Zâ _eò ic\ß ò Z k
(Isobilateral) _Zâùe Gjû Cbd _é I ^òcÜ
Zkùe [ûGö
ùÁûcûUû ùLûfòaû I a¦ùjaû @ûùfûK I
Zû_cûZâû C_ùe ^òbðegúk @ùUö
2.4. _âûYúcû^u gßi^ :
RkPe _â û Yúcû^u c¤ùe gß û iKâ ò d û
iõ_û\^ _ûAñ aò i eY (Diffusion) _â K â ò d û
Kû~ðýKùeö
GKùKûhú (Protozoa), Qò\âûk (Porifera)
I jûAWâûRûZúd _âûYúe gßûiKâòdû _ûAñ ^òŸòðÁ @w
^[ûGö ùZYê Gcûù^ Rkùe \âaúbìZ @cæRû^Kê
iò]ûikL aòieY _âKâòdûùe MâjY Keò[û«òö Rò@û,
ùRûK I ùaw Pcð\ßûeû gßûiKâòdû Keò_ûe«òö
I\ûPcð aûUù\A aûdê c Ške cê q @cæ R û^
\âaúbìZ ùjûA gßi^ùe aýajéZ jêGö
ùaw cêL Mjße I `êiþ`êiþ\ßûeû gßûiKâòdû
Kùeö "gúZiê¯ò' (Hibernation) icdùe ùaw
17 //
Pcð\ßûeû jó gßûiKâòdû iµû\^ Kùeö @ie_û _eò
KúU_Zw cû^ue gßûie§â (Spiracle) c¤ù\A
@cæRû^ geúe c¤Kê _âùag Kùeö KuWÿû,
PòwêWÿò, ùMŠû, gûcêKû Mûfò \ßûeû gßûiKâòdû Ke«òö
Gjû cûQe MûfòVûeê bò^Üö iû_, _ûeû, aZK,
aû\êWÿò, c^êhý @û\ò _âûYúcû^u gßûiKâòdû `êiþ`êiþ
(Lungs) \ßûeû ùjûA[ûGö KAñQ, Kê¸úe, Zòcò
_ûYòùe ejê[ôùf c¤ `êiþ`êiþ \ßûeû gßûiKâòdû
Ke«òö ùawe fûbðû aû gìKûaiÚû (ùaw`êfû) I
cûQ Mûfò \ßûeû gßûiKâòdû Keò[û«òö
2.5. ùR÷aòK RûeY (Biological oxidation) :
@cæRû^ \j^e ijûdKö @ûùc RûYê \j^
ùaùk Zû_gqò C_ô^Ü ùjûA[ûGö Rúageúeùe
Gbkò \j^ _âKâòdûKê ùR÷aòK RûeY (Biological
oxidation) Kêjû~ûGö G[ô_ûAñ ùKùZK G^þRûAcþ
@ûagýK _Wÿò[ûGö RúaùKûhe ùKûhRúaK I
cûAùUûKŠâò@ûùe Gbkò @ù^K G^þRûAcþ [ûGö
ùiMêWKòÿ e ijù~ûMùe ùR÷aeûiûd^òK _âKd
òâ û\ßûeû
Lû\ýeê gqò C_ô^Ü jêGö Gjò gqò GWòù^ûiò^þ
UâûA`iþù`Uþ aû ATP @Yêùe aû§ò ùjûA ejò[ûGö
ùZYê RúaùKûhùe ATP gqòc\ê ûâ I cûAùUûKŠâ@ò û
gqòùK¦â eìù_ Kû~ðýKùeö
gßi^ùe C_ô^Ü gqò ATP MV^ùe aýajéZ
jêGö @ûWÿòù^ûiò^þ WûA`iþù`Uþ aû ADP ùe
ùMûUòG `iþù`Uþ @Yê (Pi) cògòùf ATP MVòZ
jêGö (ADP + Pi gqò ATP) ùKûhe aòbò^Ü
eûiûd^òK _âKd
òâ ûùe ATP bûM^òGö ùMûUòG ATP
@Yê bûwò ADP I Piùe _eòYZ ùjùf 30.5
Kòùfû Rêfþ gqò ^òMðZ jêGö ù_gúe iõùKûP^,
 //
_êÁòiûe iõùgæhY, iÜûdaòK @ûùaM ieY bkò
icÉ _âKâòdûùe ATP aýajéZ jêGö
Cnò\ I _âûYúu gßûiKâòdûùe _û[ðKý ùjfû;
Cnò\ùe ùÁûcûUû ù\A @cæRû^ I @wûeKûcæ
Mýûi aò^òcd jêG, Kò«ê aòbò^Ü _âûYú geúeùe
G[ô_ûAñ bò^Ü bò^Ü @w ejòQòö
2.6. cYòhe gßûiZª :
(Human Respiratory System)
c^êhý geúeùe gßûiZªe aòbò^Ü @õg
ùjCQò Kâcû^êiûùe : ^ûiûe§â, ^ûiû_[, Mâi^ú,
gßûi^kú, gßûi^kòKû I `êiþ`êiþ (PòZâ-2.2, 2.3)ö
2.6.1. ^ûiûe§â (Nostril) :
_ûUò C_ùe gßûi_[e \ßûebûùa \êAUò
^ûiûe§â (^ûK_êWÿû) ejòQòö GVûeê gßûi_[ @ûe¸
jêGö ^ûK_êWûÿ \êAUòe @M C_ûiÚò (cartilage) \ßûeû
MVòZö
^ûiû_[
Mâi^ú
^ûiûe§â
Êeù_UòKû
gßûi^kú
\lòY `êiþ`êiþ
aûc `êiþ`êiþ GKù~ûWÿû U^þiòfþ (Tonsil) ejòQòö Gjû GK
ùaâû^þKûA
@«ü_¬eû I Lû\ý^kú \ßûeKê MùfUþ (Gullet) Kêjû~ûGö
c¤z\û iÚû^
[PòZâ.2.2] c^êhýùe gßûiZª
18 //
]c^ú
gòeû
gßûi^kúKû
ùKûUeòKû
ùKûVeúKûKê ùNeò
ejò[ôaû eqRûfK
[PòZâ.2.3] `êiþ`êiþe ùKûUeòKûe MV^
2.6.2.^ûiû_[ (Nasal cavity) :
gß û i_[e _â [ c bûM ^ûiû_[ö aûjý
^ûiûe§â ù\A aûjûeê aûdê ^ûiû_[ c¤Kê _âùag
Keò[ûGö ^ûiû_[ _Qùe Mâi^ú c¤Kê ùLûfò
[ûGö ^ûiû_[ù\A aûdê Mfûùaùk ]ìkòKYû I
RúaûYê ùgà÷hàòK Sòfäú (Mucous membrane)ùe
fûMò~û@û«òö
2.6.3 Mâi^ú (Pharynx) :
Gjû GK ù_gúajêk ^kúö Gjû ^ûiû_[e
ùghVûeê @ûe¸ ùjûA gßûi^kú (Trachea) I
Lû\ý^kúe @ûe¸ _~ðý« ejòQöò ^ûiû_[ ^òKUùe
[ôaû Mâi^úe @õgKê ^ûiû-Mâi^ú (Nasopharynx)
Gaõ cêLMjße ^òKUùe [ôaû @õgKê cêL-Mâi^ú
(Oropharynx) Kêjû~ûGö Mâi^úe _Q Kû^Úùe
fiòKûb (Lymphoid) @wö
Mâi^úe ùghbûMeê Lû\ý^kú I gßûi^kú
@ûe¸ ùjûA[ûGö gßûi^kúe \ßûeKê MäUiò þ (Glottis)
gßûi^kúe \ßûe @]ôRòjßû ^ûcK GK _e\û \ßûeû
a¦eùjö Kò«ê Lû\ý^kúe \ßûeùe ùKøYiò _âKûe
_e\û aû K_ûUòKû (Valve) ^[ûGö Lû\ý Mòkòaû
 //
icdùe gßûi^kúe \ßûe @]ôRòjßû \ßûeû a¦eùjö
ùZYê Lû\ý gßûi^kú c¤ùe _âùag Keò_ûùe
^ûjóö @^ý icdùe gßûi^kúe \ßûe ùLûfû
ejê[ôaûeê iû]ûeY bûùa gßûiKâòdû iµû\^ jêGö
2.6.4 gßûi^kú (Trachea) :
gßûi^kúe @ûe¸ùe Êeù_UòKû (Larynx)
[ûGö G[ôùe [ôaû ieêieê iìZû _eò ÊeZªú aû
ùbûKfKWÿð (Vocal cord)e Kµ^ \ßûeû ]ß^ò iéÁò
jêGö Êeù_UòKû _ùe gßûi^kú \êA ùaâû^þKûA
(Bronchi) bûùa aòbq ùjûA _âùZýK ^òR _Ue
`êiþ`êiþ c¤Kê _âùag Kùeö _ùe _âùZýK _Ue
ùaâû^þKiþ (Bronchus) @ù^K gûLû_âgûLûùe aòbq
ùjûA gßûi^kòKû (Bronchiole) iéÁò Keò[ûGö
_eòùghùe _âùZýK gßûi^kòKû aûdêe ùQûUùQûU
ùKûVeò aû ùKûUeòKû (Alveoli) ùe ùLûfò[ûG
(PòZâ-2.3)ö
`êiþ`êiþ Pûeò_ùU ejòQò _äëýeûfþ ùKbòUò
(Pleural cavity - `êiþ`êiþ-@ûaeY Mjße)
Gjû aûjý I @ûbý«eúY @ûaeY (Pleural
Membrance) Kê ù^A MVòZö bòZe _Ue
@ûaeYUò `êiþ`êiþKê @ûaéZ Keò eLô[ôaû
ùaùk aûjý @ûaeYUò alMjße I c¤z\ûe
bòZe _UKê fûMòKeò ejòQòö Mjße bòZùe
[ôaû ei @ûaeY \êAUòKê _òzòk Keò eLô[ûGö
Gjò aûdêùeû]ú Mjßee Pû_ `êiþ`êiþVûeê _âûd
3-4 mm Hg Kcþ [ûGö Gjû _âgßûi ùaùk
ùKûUeòKûcû^u bòZùe aûdê bòð ùjaûùe
iûjû~ý Kùeö
2.6.5 `êiþ`êiþ (Lungs) :
alMjße (Thoracic cavity) c¤ùe \êAUò
`êiþ`êiþ [ûGö ùi \êAUò \lòY I aûc `êiþ`êiþö
19 //
Gjû Ƭ_eò ^ecö Gjû `êiþ`êiþ @ûaeY \ßûeû
@ûzû\òZ ùjûA ejòQòö
`êiþ`êiþ ]c^ú (Pulmonary artery) \ßûeû
jéZþ_òŠeê @wûeKûcæ~êq eq `êiþ`êiþKê @ûiò[ûG
Gaõ `êiþ`êiþeê @cæRû^~êq eq `êiþ`êiþ gòeû
(Pulmonary vein) ù\A jéZþ_Š ò Kê ù`eò~ûGö
2.7. gßûiKâòdû (Respiration) :
Gjû Zò^ò) _~ðýûdaògòÁ, ~[û –
(i) iõaûZ^
(ii) Mýûiþ aò^òcd
(iii) Mýûi _eòaj^
2.7.1 iõaûZ^ (Ventilation) :
iõaûZ^ GK \êA _~ðýûdaògòÁ NUYûö
`êi`þ iê þ c¤Kê aûdêe _âùagKê _âgûß i (Inspiration)
I `êiþ`êiþeê aûdêe _âiÚû^Kê ^òügßûi (Expiration)
Kêjû~ûGö RùY iêiÚ aýqòùe Gjò _âgßûi I ^òügßûi
jûe cò^òUKê _âûd 15 eê 20 [eö
`êiþ`êiþ alMjße c¤ùe [ûGö alMjße
GK `µû _a^-^òùeû]ú ùKûVeò ö Gjûe @ûM_U
Áeþ^cþ (Sternum) \ßûeû; _Q_U ùceê\Š \ßûeû;
\êA_U _¬eû jûWÿ I @«ü-_¬eû cûõiù_gú
(Inter costal muscles) \ßûeû Gaõ Zk_U c¤z\û
(Diaphragm) \ßûeû @ûa¡ ùjûA ejòQòö c¤z\û
GK M´êR @ûKûee, ù_gúajêk _…ö Gjû @ûce
alMjße Gaõ C\eMjße (Abdominal cavity)
Kê _é[Kþ KeêQòö
2.7.2. _âgßûi (Inspiration) :
gßûiKâòdû icdùe @«ü_¬eû cûõiù_gú,
c¤z\û I C\eúd cûõiù_gú iKâòd @õgMâjY
Ke«òö _âgßûi icdùe @«ü_¬eû cûõiù_gúe
iõùKûP^ I C\eúd cûõiù_gúe gò[ôk^ NùUö
 //
aûdê_âùag
_¬eû
ùceê\Š
c¤z\û ikL
c¤z\û M´êRûKûe
(K) _âgßûi ùaùk c¤z\û
[PòZâ.2.4] _âgßûi I ^ògßûi
`kÊeì_ M´êRûKûe c¤z\û ikL aû icZk
ùjûA~ûG I _¬eûjûWÿ @ûMKê CVò@ûùiö Gjò
_âKâòdû icdùe alMjßee @ûdZ^ _âûd 20%
aé¡ò_ûG Gaõ alMjße I `êiþ`êiþ c¤iÚ aûdêPû_
aûdêcŠke aûdêPû_ Vûeê Kcþ jêGö ùZYê Cy
aûdêPû_ [ôaû aûdêcŠkeê aûdê ^òcÜ aûdêPû_
[ôaû `êi`þ iê þ c¤Kê _âùag Kùe (PòZ-â 2.4.(K))ö
_âgßûi GK iKâòd _âKâòdûö
2.7.3 ^òügßûi (Expiration) :
^òügßûi GK gò[ôk^ _âKâòdûö Gjò icdùe
c¤z\û I @«ü_¬eû cûõiù_gúe gò[ôk^ NUòaû
ij C\eúd cûõiù_gúe iõùKûP^ NùUö
_¬eû jûWÿ _ìað iÚû^Kê ù`eò @ûùiö c¤z\û
_êYò M´êRûKûe jêGö alMjßee @ûKûe jâûi_ûG
I Gjû `êiþ`êiþ C_ùe Pû__KûGö ùZYê `êiþ`êiþ
c¤eê aûdê aûjûeKê Pûfò@ûùi (PòZâ-2.4(L))ö
2.7.4 Mýûiþ aò^òcd (Gaseous Exchange) :
`ê i þ ` ê i þ c¤Kê aûdê _â ù ag Kfû_ùe
G[ôc¤ùe [ôaû ùKûUeòKû MêWÿòK aûdê \ßûeû _ì‰ð
jêGö iû]ûeYZü aûjý aûdêùe @cæRû^e iû¦âZû
@]ôK I @wûeKûcæe iû¦âZû Kcþö Gjò icdùe
ùKûUeòKûKê ùNeò ejò[a ô û eqRûfK (Capillary)
20 //
aûdê_âiÚû^
ùceê\Š
(L) ^òügßûi
ùaùk c¤z\û
ùaùk alMjße @aiÚòZò
c¤ùe _âaûjòZ ùjC[ôaû eqùe @cæRû^e iû¦âZû
Kcþ I @wûeKûcæe iû¦âZû @]ôKö ùKûUeòKû
c¤ùe [ô a û O2 I CO2 Mýûiþ I eqRûfK
c¤ùe [ôaû O2 I CO2 Mýûiþ c¤ùe iû¦âZûùe
bò^ÜZû [ûGö G[ôù~ûMêñ ùKûUeòKû c¤iÚ aûdê I
eqRûfKùe _âaûjòZ eq c¤ùe aòieY _âKâòdû
\ßûeû @cæRû^ I @wûeKûcæ Mýûiþe aò^òcd NùUö
@cæRû^, `êiþ`êiþ ùKûUeòKûeê eq c¤Kê _âùag
Kùe I eqc¤eê @wûeKûcæ Mýûiþ `êiþ`êiþ
ùKûUeòKûc¤Kê aûjûeò @ûùiö
2.7.5 Mýûiþ _eòaj^ (Gas transportation)
eqe ùfûjò Z KYò K û (RBC) ùe
jò ù cûùMä û aò ^ þ [ûGö Gjû @cæ R û^ Mâ j YKeò
@Kèjò ùò cûùMäûaò^ùþ e _eòYZ jêGö @Kèjò ùò cûùMäûaò^þ
eq cû¤cùe geúee _âùZýK ùKûh ^òKUùe
_jùö ùKûh ^òKUùe @KèòjòùcûùMäûaò^þ bûwò
@cæRû^ I jòùcûùMäûaò^þ iéÁòjêGö Gjò @cæRû^
ùKûhcû^u c¤Kê _â ù ag Kùe Gaõ
ùKûhcû^ueê ^ò M ð Z @wûeKûcæ Mýûiþ eqKê
Pûfò@ûùiö ùKûhÉeùe NUê[ôaû Gjò Mýûiúd
aò^òcd c¤ aòieY _âKâòdû \ßûeû ùjûA[ûGö
ùKûheê ^òMðZ @wûeKûcæ Mýûiþ eq cû¤cùe
 //
`êiþ`êiþùe _jù I aòieY _âKâòdû \ßûeû eqeê
`êiþ`êiþ ùKûUeòKû aûU ù\A aûdêcŠkKê ^òMðZ
jêGö
_òPòKûeú
Uêýaþ
Áâ _ûA_þ
_eúlû^kú
Pê^_ûYò
(A) (B)
[PòZâ.2.5] gßûiKâòdû _ûAñ _eúlY
Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
KûP _eúlû^kúUò G ^ò @ ö i\ý_â É ê Z
Pì^_ûYò _eúlû^kú (B) ùe be (PòZâ-2.5.)
GK _ûA_^kú / Áâ bòZeKê ù^A `êuö ù\Lòa
ùKùZ icd_ùe Gjû \ê]ô@û a‰ð ùjCQòö ùi
icdKê LûZûùe Uò_òeLö @^ý GK _eúlû^kú
(A) ùe Pì ^ _ûYò ù\A GK iò e ò ¬ ùe aû
_òPKûeúùe aûdê _âùag Keû@ö Gjò ^kúùe
Pì^_ûYò \ê]ô@û ùjaû_ûAñ ùKùZ icd fûMêQò
ù\Lö
(i) _â[c _eúlû^kú (B) ùe Pì^_ûYòe \ê]ô@û
a‰ð ùjaû _ûAñ fûMò[ôaû icd I \ßòZúd
_eúlû^kú (A) ùe G[ô_ûAñ icd bò^Ü
bò^Ü Kò?
(ii) `êuaò û icdùe @ûc gßûi^kúeê aûjûeê[ôaû
Mýûiùe @wûeKûcæ @Qò Kò? @ûùfûP^û
Keö
21 //
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
`kei Kò´û Pò^ò\âaY _âÉêZ Keò ùi[ôùe
AÁþ _ûCWe cògû@ö _eúlû^kúùe GK e§âaògòÁ
KKð aû Vò_òUòG fMûA ùi[ôùe GjûKê eLö auû
KûP ^òMðc^kúUòe ùMûUòG _âû« Vò_òùe fMû@ö
Êz Pì^_ûYò [ôaû _eúlû^kúùe ^òMðc^kúe
@^ý_âû« aêWÿû@ö Pì^_ûYòùe ùjC[ôaû _eòað^
flýKe I icd c¤ LûZûùe Uò_ò eLö Gjû
ùjCQò KòYß^ _âKâòdûö Gjò _eúlYeê KòYß^e
C_ôû\ aòhdùe K'Y RYû_WÿêQò Kò?
Zêc_ûAñ Kûc - 3 :
ùMûUòG ùaûZf ^ò@ö ùi[ôùe MRûc¬ò
eLö ùaûZfe Vò_ò a¦Keò ùMûUòG eûZò eLò\@ò ö
_e\ò^ Vò_ò ùLûfò Zûe cêjñ ^òKUKê Rk«û KûVòUò
_ìeû@ö K'Y ù\Lòf Uò_òeLö
Zêc_ûAñ Kûc - 4 :
MRû c¬ò [ôaû ùaûZf (A)ùe G_eò GK
Vò_ò fMû@ ~ûjûe \êAUò KYû [ôaö ùMûUòKùe
ieê^kúaògòÁ `ù^fþ I @^ýUòùe ^òMðc^kú
iõù~ûM Keö KòQò icd_ùe `ù^f aûUù\A
ùaûZfùe @Ì _ûYò _ìeû@, ùi[ôeê aûjûeòaû Mýûiþ
GK Êz Pì^_ûYò [ôaû @ûC GK ùaûZf (B)ùe
_ìeû@ (PòZâ 2.6)ö K'Y ù\Lòf ùfL I ùgâYúùe
gòlKuê ù\Lû@ö
(A) (B)
[PòZâ.2.6] gßi^ùe @wûeKûcæ ^òMðc^e _eúlû
 // 22 //

Zêc_ûAñ Kûc - 5 : 5. iêeûiûe KòYß^ AÁþ, aýûKþùUeò@û @û\òùe

GKßûeòdcUòG ù\Lö ^ùPZþ KûPùaûZfùe ùjûA[ûGö
GK RkRúagûkû _âÉêZ Keö ùi[ôùe ùQûUùQûU 6. Cnò \ e ùÉûc ù\A Mýûiþ aò ^ ò c d
cûQ eLò KòQò Lû\ý\ò@ö ù\Lòa ùaùkùaùk ùjûA[ûGö
ùicûù^ _ûUò ùLûf«ò I a¦ Ke«òö cûQe @ûLò 7. Cnò \ geúeùe @cæ R û^e ieaeûj
_Qùe [ôaû Mûfò @ûaeY (Operculum) c¤ aòieY _âKâòdûùe i¸a jêGö
ùLûfê[ôaû Gaõ a¦ ùjC[ôaû Zêùc ù\Lôaö 8. Mûfò, Pcð Kò´û `êiþ`êiþ \ßûeû _âûYúcûù^
KòQòicd ^òeúlY Keö _ûUòùLûfû I a¦ gßûiKâòdû Ke«òö

ùjaûij, Mûfò @ûaeY ùLûfòaû I a¦ ùjaûe 9. aûdê C_Rúaú gßi^ùe @]ôK ATP _âÉêZ
jêGö
iõ_Kð ejêQò Kò? _ûUò a¦ I ùLûfòaû Gaõ Mûfò
@ûaeY a¦ I ùLûfòaûe icd aýa]û^Kê c¤ 10. ù_gúùe fûKÖK
ò þ@cæ KòYß^ ùjaû\ßûeû @ûcKê
aûKêfû ùjûA[ûGö
Uò_òeLö ù\L, jûeûjûeò cò^òUþ_âZò ùKùZ[e
Gbkò aûdê MâjY I ZýûM Kû~ðý ùjCQòö cûQ 11. jû^þi ùKâaiþ 1953 ciòjûùe gßi^ ùKøgk
_ûAñ ù^ûùafþ _êeÄûe _ûA[ôùfö
Mûfò\ßûeû Gbkò gßûiKâòdû KeêQòö Rkùe \âaúbìZ
@cæRû^ eq\ßûeû iõMéjúZ ùjûA[ûGö 12. iûAUâòKþ @cæPKâKê ""ùKâaiþ PKâ'' c¤
Kj«òö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. Lû\ýeê gqò ^òMðZ ùjaû _âKâòdûKê gßi^ 13. @cæ R û^ I @wûeKûcæ e iû¦â Z û,
Lû\ýC_û\û^e _eòcûY, Zû_cûZâû Gaõ
Kj«òö
ùKûhùe aò_ûPKe C_iÚòZò gßi^e KûeK
2. gßi^ GK @_Pd _âKâòdûö @U«òö
3. cûAùUûKŠâò@û ùKûhe gqòùK¦â I ATP 14. c^êhý gßûiZªe aòbò^Ü @õg c¤ùe -
gqòcê\âû @ùUö ^ûiûe§â , ^ûiû_[, Mâ i ^ú, gß û i^kú,
4. @cæRû^ C_iÚòZòùe aûdê C_Rúaú gßi^ gßûi^kòKû, ùKûUeòKû _âcêLö
Gaõ @cæRû^ aò^û aûdê @_Rúaú gßi^ 15. gßi^e Zòù^ûUò _~ðýûd ùjCQò iõaûZ^,
ùjûA[ûGö Mýûiþaò^òcd I Mýûiþ _eòaj^ö
 // 23 //

g±ûakú
aûdê C_Rúaú gßi^ - Aerobic respiration. aûKêfû - Cramp
aûdê @_Rúaú gßi^ - Anaerobic respiration. iêeûiûe KòY^ß - Alcoholic fermentation
KòYß^ - Fermentation ùgæ÷hàòK Sòfäú - Mucous membrane
ùÉûc - Stomata ^ûiûe§â - Nostril
Mûfò - Gills U^iòf - Tonsil
Mûfò @ûaeY - Operculum
C_ûiÚò - Cartilage
Êeù_UòKû - Larynx
aòieY - Diffusion
ÊeZªú (ùbûKfþ KWÿð) - Vocal cord
gúZiê¯ò - Hibernation.
gßûi^kòKû - Bronchiole
gßûie§â - Spiracle
ùKûUeòKû - Alveoli
`êiêþ`êiþ - Lungs.
alMjße - Thoracic cavity
aò_ûPK / iù«ßûeK, G^þRûAcþ - Enzyme
c¤z\û - Diaphragm
ùR÷aK
ò RûeY - Biological oxidation. `êiþ`êiþ ]c^ú - Pulmonary artery
ùR÷aZßeK - Biocatalyst `êiþ`êiþ gòeû - Pulmonary vein
ùKûhRúaK - Cytoplasm. iõaûZ^ - Ventilation
cûAùUûKŠâò@û - Mitochondria Mýûiþ aò^òcd - Gaseous exchange
GWòù^ûiò^þ UâûA`iþù`Uþ - (ATP) Adenosine Mýûiþ _eòaj^ - Gaseous transportation
Triphosphate @«ü_¬eû cûõiù_gú - Intercostal muscles.
MæûAùKûfòiiò þ - Glycolysis C\eúd cûõiù_gú - Abdominal muscles.
 // 24 //

_âgûÜ akú
1. c^êhý gßûiZªe ^ûcûuòZ PòZâ Keö
2. aòbò^Ü _âKûe iÚòZòùe gßi^ ùaùk MæëùKûR @Yê Kò_eò bûùw ùeLûPòZâùe \gðû@ö
3. iõaûZ^ I Mýûi _eòaj^ Kò_eò jêG ùfLö
4. aûdê @_Rúaú gßi^ I C_Rúaú gßi^ c¤ùe _û[ðKý ùfLö
5. iõlò¯ Ce ùfLö
(K) cûQ I ùaw Kò_eò gßûiKâòdû Ke«ò ?
(L) "Cnò\e gßi^' C_ùe GK Uò®Yú \ò@ö
(M) gßi^e KûeKMêWÿòK K'Y?
(N) ùR÷aòK RûeY K'Y?
6. _â[c g± \ßde iõ_Kð ù\Lò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) Lû\ý^kú \ßûe : MùfUþ : : gßûi^kú \ßûe :
(L) AÁþ : iêeûiûe KòYß^ : : ù_gú :
(M) cûQ : Mûfò : : iû_ :
(N) Êeù_UòKû : Êe^òdªY : : @]ôRòjßû :
(O) gqòùK¦â : cûAùUûKŠòâ@û : : gqòcê\âû :
7. a§^ú c¤eê C_~êq g±aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) gKðeûe iõùKZ ö (C6H24O12, C6H12O6, CHO, C6H8O6)
(L) MæëùKûR bûwò @wûeK aògòÁ \êAUò _ûAeêbòKþ @cæ @Yêùe _eòYZ jêGö
(5, 4, 3, 2)
(M) RúaùKûhe gqòùK¦â ö (^ýÁò, MêYiìZâ, eûAùaûùRûcþ, cûAùUûKŠòâ@û)
(N) _Zâe ù\A Cnò\ùe Mýûi aò^òcd jêGö
(ùÁûcûUû, ùKæûùeû`òf, gòeû, cûAùUûKŠâò@û)
(O) gúZiê¯òùaùk Pcð\ßûeû gßûiKâòdû Kùeö (ùaw, Zòcò, cûQ, iû_)
(Q) AÁþùe KòYß^ jêGö (ùiÜjiûe, iêeûiûe, ]ûZêiûe, Rúaiûe)
(R) ùbûKfþ KWÿþðe Kµ^ùe iéÁò jêGö (gqò, ]ß^ò, eq, @cæ)
(S) iêiÚ aýqòe _âgßûi I ^òügßûi jûe cò^òUþ _âûd [eö
(15eê 20, 21 eê 40, 41 eê 50, 90 eê 120)
lll
 ZéZúd @¤ûd
_eòaj^ I iûk^
(TRANSPORTATION AND CIRCULATION)
Rúa^]ûeY _ûAñ Lû\ý aýZúZ _âùZýK
Rúa @cæRû^ @ûagýK Kùeö ajêùKûhú _âûYú
geúee aòbò^Ü @w iûjû~ýùe Lû\ý, Rk I
@cæRû^ @ûjeY Ke«òö Cnò\cûù^ _eòùageê
Rk, aòbò^Ü ù_ûhK, @cæRû^ I @wûeKûcæ @û\ò
MâjY Keò[û«òö iõMéjúZ _\û[ðcû^ _eòaj^ I
iõPûk^ iõiÚû\ßûeû geúee ùMûUòG iÚû^eê @^ý
iÚû^Kê _jô[ûGö Gjû `kùe geúee _âZòUò
ùKûh @ûagýK cêZûaK Lû\ý, Rk I @cæRû^
_ûA aòb^ò Ü Rúa^-_âKd
òâ û iõ_û\^ Keòaûùe ilc
ùjûA[ûGö
3.0. Cnò\ùe _eòaj^ :
Rk I Rkùe \âaúbìZ ù_ûhK ùPe \ßûeû
ùgûhòZ ùjûA KûŠ, _Zâ, `êf @û\òKê _eòaûjòZ
ùjûA[ûGö ùPeùe ejòQò cìkùfûcö cìkùfûce
ù~Cñ icÉ ùKûh céòKû ij fûMò ejò[ûG, ùi
icÉ ùKûhe bòZe @ûd^ I céòKûùe [ôaû
@ûd^ (ion) e iû¦âZû aû N^Zû (Concentration)
c¤ùe ZûeZcý ejòQòö Gjò ZûeZcýùe icZû
@ûYòaû _ûAñ iKâòd ùgûhY \ßûeû @ûd^ céòKûeê
cìk ùfûce ùKûh c¤Kê _âùag Keò[ûGö @ûd^
_âùag ij Rk c¤ ùKûh bòZeKê _âùag Kùeö
Gjû_ùe Rk, aòieY _âKâòdûùe Rk iõaûjú
Uòiê RûAùfcþ (Xylem) bòZeKê _âùag Kfû_ùe
Cnò\e aòbò^Ü @õgKê _eòaûjòZ jêGö RûAùfcþ
Uòiê iìlà ^kòKû aû _ûA_þ i\égö Gjû MQe
cìkVûeê @ûe¸ Keò PìWÿû _~ðý« aýû¯ö RûAùfcþ
bòZe ù\A Rk I ùi[ôùe \âaúbìZ ù_ûhK
aéle aòbò^Ü iÚû^Kê _eòaûjòZ ùjûA[ûGö
@ûùc RûYê _Zâ aéle "ùeûùhA Ne'ö
_Zâ e jeò Z þ f aKiÚ ò Z _Zâ j eò Z cû¤cùe
@ûùfûKùgæhY _âKâòdûùe _âÉêZ ùgßZiûe Rkùe
\âaúbìZ ùjûA @^ý GK iõaûjú Uòiê ù`äûGcþ
(Phloem) \ßûeû aéle aòbò^Ü @õgKê iÚû^û«eòZ
(Translocation) ùjûA[ûGö Cnò\ùe Lû\ý, Rk
I ]ûZafaYe _eòaj^Kê ù_ûhK _eòaj^
(Transport of nutrients) Kêjû~ûGö
3.1. _eòaj^e _âKûeùb\ I aòaò] Zß :
Cnò \ e @ûagýKZûKê ù^A Zò ^ ò _ â K ûe
_eò a j^ ù\Lû~ûG, ~[û– D¡ß ð _eò a j^
(Upward transportation), ^ò c Ü _eò a j^
(Downward transportation) I _ûgßð _eòaj^
(Lateral transportation)ö D¡ßð _eòaj^ùe Rk
 //
I ù_ûhK _\û[ð Zkê C_eKê Gaõ ^òcÜ I _ûgßð
_eòaj^ùe _Zâùe _âÉêZ Lû\ý aéle aòbò^Ü
@õgKê _eòaûjòZ ùjûA[ûGö
_âgÜjêG gûk, ^Wÿò@û, Zûk @û\ò @Zò Cy
MQe @MâbûM _~ðý« Rk Kò_eò _eòaûjòZ jêG?
Gjûe Ceùe Zò ù ^ûUò Zß e @aZûeYû
Keû~ûAQò, ~[û- (K) ùK÷gKò @ûKhðY (Capillary
attraction or force) (L) cìkR Pû_ (Root
pressure) (M) iõiqò Zß (Cohesion theory)
3.1.1.ùK÷gK ò @ûKhðY (Capillary attraction) :
ùMûUòG ùK÷gòK ^kú (Capillary tube) Kê
Rkùe aêWÿûAùf ùK÷gòK @ûKhðYR^òZ Pû_ Gaõ
Rke Cy _éÂZû^ (Surfacetension) `kùe Rk
ùK÷gòK ^kú c¤ù\A KòQò C_eKê CVò[ûGö ^kú
c¤ùe Rke CyZû aé¡ò ^òbðe Kùe ^kúe
aýûi C_ùeö ^kúe aýûi ù~ùZ ùQûU jêG
Rke CyZû ùiZòKò @]ôK jêGö RûAùfcþ ùK÷gòK
^kú i\ég Gaõ Zûjû c¤ù\A Rk ùK÷gòK
@ûKhðY ù~ûMêñ C_eKê CùVö GK còfòcòUee
100 bûMeê 1 bûM aýûiaògòÁ RûAùfcþ ^kúùe
ùK÷ g ò K @ûKhð Y ù~ûMê ñ Rk 3 cò U e _~ð ý «
CVò_ûùeö ùKùZK RûAùfcþ Uòiêe aýûi 0.001
còfòcòUeeê DYûö ùZYê Cq ^kúùe Rk 10
còUe _~ðý« CyKê CVò_ûùe, Zû'Vûeê @]ôK
^êùjñö ùQûU ùQûU Kcþ Cy MQ _ûAñ ùK÷gòK
@ûKhðYR^òZ Rke _eòaj^ i¸a_e, cûZâ @Zò
Cy aél _ûAñ Gjû _~ðýû¯ ^êùjñö
3.1.2. cìkR Pû_ (Root pressure) :
ùKøYiò GK Cnò \ e KûŠKê @]ûeê
KûUòù\ùf, lZ iÚû^eê Rkúd _\û[ð aûjûeê[ôaû
26 //
flý Keû~ûGö cìkR Pû_ ù~ûMêñ Gjû ùjûA[ûG
ùaûfò aògßûi Keû~ûGö MQe KUû @õgùe ~\ò
ùMûUòG cûù^ûcòUe (Manometer) L¬ò \ò@û~ûG,
ùZùa cìkeê ù~Cñ Pû_ iéÁò jêG (cìkR Pû_),
ZûjûKê c_û~ûA_ûùeö ~\ò Rke D¡ßð_eòaj^
_ûAñ cì k R Pû_ @ûagýK, ùZùa Cy MQ
MêWÿòKùe Gjò Pû_e _eòcûY @]ôK ùjaû K[û,
cûZâ Zûjû jê G ^ûjó ö GjûQWÿ û ù~ùZùaùk
Cù›ß\^ (Transpiration) e ùaM iaðû]ôK ùijò
icdùe iaðû]ôK Rk C_eKê CVò[ûGö VòKþ
ùiZòKòùaùk cìkR Pû_ iað^òcÜ [ôaû ù\Lû~ûGö
Gjò icÉ KûeYeê Rk _eòaj^ùe cìkR Pû_e
aòùgh bìcòKû ^ûjó Kjòùf Pùkö
3.1.3. iõiqò Zß (Cohesion theory) :
Rke ùgûhY cêLýZü Cù›ß\^ _âKd òâ û \ßûeû
iwVòZ ùjûA[ûGö Gjò _âKâòdû ùjZê _Zâeê ajê
_eò c ûYe Rk ld jê G ö Rk ld ù~ûMê ñ
_Zâ`kKùe Rke aòieY Pû_ (Diffusion
pressure) Kcò~ûGö ùZYê _Zâe gòeû_âgòeûeê Rk
_Zâ `kK c¤Kê MZòKùeö `kùe gòeû_âgòeûùe
Rke aòieY Pû_ c¤ Kcò~ûGö _Zâ`kK I
gòeû_âgòeûùe _ìaðûaiÚû @ûYòaû _ûAñ Rk, KûŠe
RûAùfcþ Uòiêeê _Zâe gòeû_âgòeûKê MZòKùeö
KûŠùe [ôaû RûAùfcþùe Rke ]ûeû @lê‰ eLôaû
_ûAñ Rk cìkeê ùgûhòZ ùjûA KûŠ _~ðý« @ûùi
@[ð û Zþ _Zâ _ é  ùe Cù›ß \ ^R^ò Z @ûKhð Y
(Transpiration pull) ù~ûMêñ cìkeê _Zâ _~ðý«
Rke GK ^òeazò^Ü ]ûeû _âaûjòZ jêGö Rke
Gjò ]ûeûKê Cù›ß\^ ùiâûZ (Transpiration
stream) Kêjû~ûGö Gjò Rk]ûeû ^òùcÜûq 2Uò
KûeY ù~ûMêñ ijRùe Qò^Ü jêG^ûjó :–
 //
(K) @Zò iì l à ^kú bò Z ùe Rk @Yê c û^u
c¤ùe iõiqò ak (Cohesive force or
Cohesion) ~ù[Á @]ôK [ûGö
(L) Rk I RûAùfcþ bòò c¤ùe [ôaû iõfMÜ
ak (Adhesive force or adhesion) ù~ûMêñ
Rk iað\û RûAùfcþ bòò ij fûMò eùj
Gaõ [ùe fûMò ejòùf Zûjû ijRùe
ùi[ôeê QûWÿò~ûG ^ûjóö
Cnò\ùe Rke _eòaj^ _âKâòdûKê aýûLýû
Keòaû _ûAñ a‰ðòZ ùjûA[ôaû Zò^òùMûUò Zß c¤eê
ùKøYiò ùMûUòG _~ðýû¯ I iµì‰ð ZîUòejòZ ^êùjñö
ùZùa GZòKò Kêjû~ûA_ûùe ù~ ùK÷gòK @ûKhðY,
cìkR Pû_ Gaõ iõiqò ak I iõfMÜ ake
còkòZ _âbûaùe Cnò\ùe Rk Z[û ù_ûhKe
_eòaj^ i¸a_e ùjûA[ûGö
Cnò\ùe Rke _eòaj^ \gðûAaû _ûAñ
GK _eúlY : ùKû^òKûfþ `äûÄ, ^ûfò Kûkò aû
iû`âû^ò^þ ew, Rk, jeùMøeû MQ ^ò@ö
_eúlY - ùKû^òKûfþ `äûÄùe @]û _ûYò
^ò@ö ùi[ôùe \êAZò^ò aê¦û ^ûfò Kûkò cògû@ö
ù\L _ûYòe ew fûf ùjûAQò Kò ^ûjóö ùMûUòG
jeùMøeû MQKê iûa]û^ùe cûUòeê ùPe ij
C_ûWÿ ò ^ò @ ö Gùa ùPeeê cûUò ù]ûA\ò @ ö
ùKû^òKûfþ `äûÄùe MQUòKê iò]ûKeò Vò@û Keû@
ù~_eò ùPe ^ûfò _ûYòùe aêWÿò ejòaö GK Nû
_ùe flýKeö
_~ðýùalY : jeùMøeû MQe KûŠ I
_Zâe gòeû _âgòeû ^ûfò ùjaûe ù\Lû~òaö
iò¡û« : ùKû^òKûfþ `äûÄùe [ôaû ^ûfò _ûYò
ùPe\ßûeû ùgûhòZ ùjûA MQe KûŠ I _Zâe
27 //
gò e û_â g ò e û c¤Kê _eò a ûjò Z ùjûAQò ö G[ô e ê
RYûMfû Cnò\ùe Rke _eòaj^ ùjûA[ûGö
3.2. Cù›ß\^ :
Cnò\e aûdaúd @õg (Aerial part) eê
Rkúd aû¿ @ûKûeùe Rke ^òMðc^ _âKâòdûKê
Cù›ß\^ Kj«òö Cnò\ùe DYû @]ôùK iaêùaùk
Gjò _âKâòdû Pûfò[ûGö
Cù›ß\^ ù~ûMêñ céòKûeê Rk I ]ûZafaY
cìkaûùU _âùag Keò MQe @MâbûMKê ~ûA[ûG
Gaõ Cnò\e Zû_cûZâû ^òdªòZ ùjûA[ûGö ùÉûc,
ZßPûaeY (Cuticle) I aûZe§â (Lenticel)
c¤ù\A Gjò _â K â ò d û iµû\ò Z ùjûA[ûGö
aûdêcŠkKê ùcûPòZ ùjC[ôaû @]ôKûõg Rk (90%
eê @]ô K) ùÉûc c¤ù\A ^òMð Z ùjûA[ûGö
Cù›ß\^ jûe aXÿòùf Rk ùgûhY jûe c¤
aXÿò~ûGö
3.3. cYòh geúee _eòaj^ iõiÚû
@ûùc _eò_ ûK Kâ òdû\ß ûeû Lû\ý I Rk
@ûjeY Keò[ûCö gßûiKâòdû iûjû~ýùe @cæRû^
iõMâj Keò[ûCö C_ùeûq Kû~ðýcû^ _ûAñ @ûc
geúeùe ^ò Ÿ ò ð Á @w_â Z ýw ejò Q ò ö `ê i þ ` ê i þ
@cæRû^ iõMâj Kùeö jRc ùjûA[ôaû Lû\ý
lê \ â û ªùe @aùgûhò Z ùjûA[ûGö iõMé j úZ
@cæRû^, @aùgûhòZ Lû\ý, Rk, @«üiâûaú Mâ^Úòeê
leòZ jeùcû^þ, dêeò@û @û\ò aRðýaÉê I @^ý
_\û[ð _eòaj^ iõiÚû\ßûeû geúee ùMûUòG _âû«eê
@^ý _âû«ùe _jô[ûGö _eòaj^ _ûAñ eq _âcêL
cû¤cö [Class IXe Rúa aòmû^ ajòe Tissue
System aòbûMùe (_éÂû 42-43) eq aòhdùe
@ûùfûP^û Keû~ûAQòö]
 //
3.4. eq iûk^ (Blood circulation) :
geúeùe eq iõPûk^ _ûAñ ejòQò KòQò
^kúö Gjò ^kúcû^uê eqaûjò^ú (Blood vessels)
Kêjû~ûGö Gjò ^kúMêWÿòK geúe _eòaj^ iõiÚûe
GKcêjûñ eûÉû_eòö jòiûa Keò ù\Lû~ûAQò, _âûd
96000 eê 1,60,000 KòùfûcòUe f´ ^kú @ûc
ù\jiûeû aò ù QA ùjûA ejò Q ò ö eqaûjò ^ ú
_â]û^Zü Zò^ò _âKûee, ~[û : ]c^ú (Artery),
gòeû (Vein) I eqùK÷gòK (Capillary) ö gòeû I
]c^ú c¤ùe eqKê iûkòZ Keòaûùe jéZþ_òŠ
cêLýZü ùMûUòG _µ _eò @aòeûc bûùa Kû~ðý
Keò[ûGö jéZþ_òŠe iùuûP^R^òZ Pû_ `kùe
]c^ú I eqùK÷gòK ù\A eq _âaûjòZ ùjûA
geúee _âùZýK ùKûh ^òKUùe _jùö G[ôeê
ùKûh @cæRû^, Lû\ý I @^ýû^ý _\û[ð @ûagýK
cêZûaK iõMâj Kùeö @cæRû^ I Lû\ý, ùKûh
c¤ùe aýajûe ùjfû_ùe ùKûheê aûjûeê[ôaû
@wûeKûcæ I aòb^ò Ü aRðýaÉê ùKûh aûjûeKê @ûùiö
_â[ùc gòeû eq ùK÷gKò (Venous capillaries) I
_ùe ùQûU gòeû (Venules) \ßûeû ùi icÉ
iõMéjúZ ùjûA gòeû c¤Kê _âùag Kùe I gòeû
c¤ùe _âaûjòZ ùjûA jéZþ_òŠ @ûWÿKê @ûùiö gòeû
C_ùe [ôaû ù_gúe iõùKûP^ I _âiûeY ù~ûMêñ
eq ùVfò ùjûA jéZþ_òŠ _~ðý« @ûùiö GjûQWÿû
gò e ûùe ejò Q ò GK aò ù gh ]eYe K_ûUò K û
(Valve) ~ûjû `kùe eq gòeû c¤ùe _QKê
ù`eò _ûùe^ûjóö CAfòdcþ jûùbð (William
Harvey, 1578-1657) ^ûcK RùY aâòUògþ Wûqe
@ûc geúeùe eq Kò_eò iûkòZ jêG Zûjû _â[ùc
@ûaòÃûe Keò[ôùfö cYòh geúeùe jéZþ_òŠeê eq
]c^ú Reò@ûùe ùMûUòG aûUù\A ~ûG I @^ý
aûU ùjûA gòeû Reò@ûùe jéZþ_òŠKê ù`eò@ûùiö
eq ^kúc¤ùe eqe Gjò MZòKê @ûa¡ iûk^
(Closed circulation) Kêjû~ûGö
28 //
3.5. jéZþ_òŠ (Heart) :
cYòhe alMjße c¤iÚkùe, \êA `êiþ`êiþ
cSòùe I c¤z\ûe C_ùe iûcû^ý aûcKê jéZ_þ Š ò
@aiÚòZö RùY adü_âû¯ aýqòe jéZþ_òŠe f´
_âûd 15 ùi.cò, Iiûe _âûd 10 ùi.cò. I IR^
_âûd 130eê 140 Mâûcþö Gjûe ew cûUò@û fûfö
jéZþ_òŠùe ejòQò PûùeûUò _âùKûÂö C_e \êA
_âùKûÂKê GUâòdcþ (Atrium) aû @kò¦ (\lòY I
aûc @kò¦) I Zk \êA _âùKûÂKê ùbòâKfþ
(Ventricle) aû ^òkd (\lòY I aûc ^òkd)
Kê j û~ûGö \lò Y @kò ¦ ij D¡ß ð cjûgò e û
(Superior vena cava) I ^òcÜ cjûgòeûö (Inferior
vena cava) ^ûcK \êAUò aéjZþ eq aûjò^ú Gaõ
\lòY ^òkd ijòZ `êiþ`êiþ ]c^ú (Pulmonary
artery) iõ~êqö aûc @kò¦ ij `êiþ`êiþ gòeû
(Pulmonary vein) I aûc ^òkd ij cjû]c^ú
(Aorta) iõ~êqö (PòZâ 3.1(K, L))
jéZ_þ Š
ò e @kò¦-^òkd \ßûeùe Gaõ _âùKûÂ
I eqaûjò^ú c¤iÚòZ \ßûeùe \êAUò aû Zòù^ûUò
_Zkû _e\û aû KaûU _eò K_ûUòKû fûMò[ûGö
K_ûUò K ûe _â ù ZýK _e\ûKê _ûLê W ÿ û (Cusp)
Kêjû~ûGö \lòY @kò¦ I \lòY ^òkd \ßûeùe
3 _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû (Tricuspid value) Gaõ
aûc @kò¦ I aûc ^òkd bòZùe \êA _ûLêWÿûaògòÁ
K_ûUò K û (Bicuspid value) [ûGö ^ò k d I
eqaûjò^ú c¤iÚZò K_ûUòKûKê @¡ðP¦âûKéZò K_ûUòKû
(Semilunar value) Kêjû~ûGö @kò¦ I ^òkd
c¤iÚòZ K_ûUòKû ^òkd @ûWÿKê Gaõ ^òkd I
eqaûjò^ú c¤iÚòZ K_ûUòKû eqaûjò^ú @ûWÿKê
ùLûfò_ûùeö ùZYê eq ùKak ùMûUòG \òMùe
_âaûjòZ ùjûA[ûGö K_ûUòKû a¦ ùjûAMùf eq
ùijòaûùU _QKê ù`eò_ûùe ^ûjóö jéZþ_òŠe
 // 29 //

cjû]c^ú
`êiþ`êiþ ]c^ú
C¡ßð cjûgòeû aûc @kò¦
\lòY @kò¦
jéZþ]c^ú

\lòY ^òkd
aûc ^òkd
^òcÜ cjûgòeû

[PòZâ.3.1(K)] cYòh jéZ_òŠe aûjýMV^

D¡ßð cjûgòeû cjû ]c^ú

\lòY `êiþ`êiþ ]c^ú aûc `êiþ`êiþ ]c^ú

aûc @kò¦

`êiþ`êiþ gòeû
\lòY @kò¦
Zò^ò _ûLêWÿûaògòÁ @¡ð P¦âûKéZò K_ûUòKû
K_ûUòKû
\êA _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû
^òcÜ cjûgòeû
aûc ^òkd
aýa]ûeK _…
\lòY ^òkd

[PòZâ.3.1(L)] cYòh jéZþ_òŠe @ûbý«eúY MV^


PûùeûUò _âùKûÂ c¤eê aûc ^òkd @]ôK \l I
Gjûe _â ûPúe @]ôK ùcûUû KûeY aûc _U
^ò k de iùuûP^ ùjùf @cæ R û^~ê q eq
cjû]c^ú c¤ù\A geúee aò b ò ^ Ü @wKê
~ûA[ûGö WûjûY_U ^òkde iõùKûP^ `kùe
@cæRû^aòjú^ eq `êi` þ iê þ ]c^ú ùjûA `êi`
þ iê K
~ûGö (PòZâ 3.1-L)
jéZþ_òŠ MV^ Keê[ôaû ù_gú (Cardiac
muscles) geúee @^ý ù_gúVûeê bò^Üö R^àVûeê
céZêý _~ðý« Gjò ù_gú @^aeZ iuêPòZ I
_âiûeòZ ùjûA ƦòZ ùjC[ûGö iû]ûeYZü GK
iêiÚ aýqòe jéZþ_òŠe Ʀ^ jûe GK cò^òUKê 72
[eö jéZ_òŠ cûõiù_gúKê jéZþ ]c^ú I jéZþgòeû
1
→
B B
2
A 5
4
@w_âZýw 6
9 13 14
A B 11 B
12
← 12. cjû]c^ú
[PòZâ.3.2] ù\ß÷Z eq iõPûk^
cûQùe eq iûk^ :
cûQe jéZþ_òŠ \êA _âùKûÂaògòÁö G[ôùe
ejò Q ò ùMûUò G @kò ¦ Gaõ ùMûUò G ^ò k dö
geúeeê @wûeKûcæ~êq eq iõMéjúZ ùjûA
jéZþ_òŠ c¤ ù\A Mûfò bòZeKê ~ûG, Mûfòùe
// 30 //
(Coronary Artery and vein) \ßûeû eq iõPûkòZ
ùjûA[ûGö
cYòh Z[û @^ý É^ý_ûdú I _lúcû^u
jéZþ_òŠ Pûeò _âùKûÂaògòÁ ùjûA[ôaûeê Gcû^ue
jéZþ_òŠùe @cæRû^~êq eq I @wûeKûcæ aòjú^
þ ê
eqe cògâY jêG^ûjóö aûc_Ue @kò¦ I ^òkd
c¤ù\A @cæRû^~êq eq _âaûjòZ ùjC[ôaû
ùaùk, \lò Y _U @kò ¦ I ^ò k d c¤ù\A
@cæRû^aòjú^ eq iõPûkòZ ùjûA[ûGö geúee
ùKøYiò @wKê [ùe eq _jôfû ùakKê Zûjû
\êA[e jéZþ_òŠ c¤ù\A _âaûjòZ ùjûA[ûGö G
_âKûe eq iõPûk^Kê ù\ß÷Z iûk^ (Double
circulation) Kêjû~ûGö (PòZâ 3.2)
3 1. @wûeKûcæ~êq eq
A 2. @cæRû^~êq eq
3. `êiþ`êiþ gòeû
10 4. \lòY @kò¦
`êi`êi
5. aûc @kò¦
7 6. Zò^ò _ûLêWÿû K_ûUòKû
7. \êA _ûLêWÿû K_ûUòKû
8
8. jéZþ_òŠ
9. @w_âZýw
10. `êiþ`êiþ
→ 11. `êiþ`êiþ ]c^ú
13. \lòY ^òkd
14. aûc ^òkd
eq \âaúbìZ @cæRû^ @ûjeY Kùe I Zûjû
geúee aòbò^Ü @wKê _âaûjòZ jêGö eq ùKak
[ùe cûZâ jéZþ_òŠ c¤ù\A _âaûjòZ ùjC[ôaûeê
G _âKûe iûk^Kê GKK iûk^ (Single
circulation) Kêjû~ûGö
 //
ùawùe eq iûk^ :
ùaw @û\ò CbdPeùe jéZþ_òŠ Zò^ò
_âùKûÂaògòÁö G[ôùe ejòQò \êAUò @kò¦ I
ùMûUòG ^òkdö \lòY @kò¦ùe geúee aòbò^Ü
@weê @cæRû^aòjú^ I aûc @kò¦ùe `êiþ`êieê
@cæRû^~êq eq _jùö @kò¦e iõùKûP^
ùjùf eq ^òkd c¤Kê _âùag Keò[ûGö @[ðûZþ
eqPû_ : jéZþ_òŠe iõùKûP^ I _âiûeY
\ßûeû eq, ]c^ú c¤ù\A _âaûjòZ ùjûA[ûGö
jéZþ_òŠe iõùKûP^ ùaùk eq ]c^ú c¤Kê
_gò[ûGö `kùe ]c^úe Kû^Úùe eqe Pû_
aXÿò~ûGö _âiûeY ùaùk KòQò akKû eq ]c^ú
c¤ùe [ûG I ]c^ú Kû^Úùe eqPû_ _ìaðûù_lû
Kcò~ûGö eqe _âaûj `kùe ]c^ú Kû^Úùe
ù~Cñ Pû_ iéÁò jêG ZûjûKê eqPû_ (Blood
Pressure) Kêjû~ûGö jéZþ_òŠe iõùKûP^R^òZ
Pû_Kê iòùÁûfòK (Systolic) Pû_ I _âiûeY ùake
akKû eqe Pû_Kê WûdûùÁûfòKþ (Diastolic)
Pû_ Kêjû~ûGö iû]ûeYZü GK iêiÚ aýqòe aògâûc
3.6. eq Kòbkò RcûU aûù§ :
eqe @ù^K Kû~ðý c¤eê RcûU aû§òaû
_âKâòdû @^ýZcö geúee ùKøYiò iÚû^ KUòMùf
aû LŠò@û ùjûAMùf ùi iÚû^eê eq aûjûùeö
KòQò icd Cûeê ùi iÚû^ùe eq RcûU aûù§
I eqiâûa a¦ jêGö _æûRþcûùe [ôaû aòbò^Ü
ù_âûUò^þ eqRcûU aû§òaû Kû~ðýUò Keò[û«òö
LŠò@û ùjûA eq aûjûeòùf lZ Uòiê I
bûwò ~ ûA[ô a û @Yê P Kâ ò K û (Platelets) aûdê e
iõÆgðùe @ûiòaû `kùe lZiÚû^ùe [âù´û_æûÁò^þ
(Thromboplastin) ^ûcK GK fòù_ûù_âûUò^þ
(Lipoprotein) ié Á ò j ê G ö Gjû eqùe [ô a û
31 //
^òkdùe @cæRû^~êq eq I @cæRû^ aòjú^
eqe cògâY jêGö ^òkde iõùKûP^ ùjùf
cògZâò eq ]c^ú c¤ù\A aòb^
ò Ü @wKê _âaûjòZ
ùjûA[ûGö Cbd ùaw I @^ý CbdPeu
geúeùe ùjC[ô a û Pdû_Pd ]úe c^Ú e
MZò ù e ùjûA[ûG, G[ô _ ûAñ Kcþ gqò e
@ûagýKZû _Wÿò[ûGö ùZYê ùicû^u @cæRû^
Pûjò\û Kcþö
ùake iòùÁûfòKþ Pû_ 120 còcò _ûe\cû^ (120
mm Hg) Gaõ WûdûùÁûfò K þ Pû_ 80 cò c ò
_ûe\cû^ (80 mm Hg) ö eqPû_
ÇòMþùcûcýûù^ûcòUe (Sphygmomanometer)
iûjû~ýùe c_û~ûGö ùKøYiò KûeYeê ]c^ú
iõKêPòZ ùjùf eqPû_ aXÿò~ûGö GjûKê Cy
eqPû_ aû jûA_eþùU^þi^þ (Hypertension)
Kêjû~ûGö Cy eqPû_ ùjùf ]c^ú `ûUò~òaûe
i¸ûa^û [ûGö
iòùÁûfòKþ Pû_ 120
eqPû_ = —————— = —— mm Hg.
WûdûùÁûfòKþ Pû_ 80
Kýûfiò d cþ @ûd^ (Ca ++) Z[û G^þ R ûAcþ
C_iÚ ò Z ò ù e _ä û Rà û ùe [ô a û ù_â û Uò ^ þ ù_â û [â ´ ò ^ þ
(Prothombrin) Kê [â´^ ò þ (Thrombin) ^ûcK GK
iKâ ò d G^þ R ûAcþ ù e _eò Y Z KeûGö [â ´ ò ^ þ
_âbûaùe `ûAaâòù^ûùR^þ (Fibrinogen) ^ûcK
@^ý GK _æûRàû-ù_âûUò^þ `ûAaâò^þ (Fibrin)ùe
_eòYZ jêGö @\âaYúd I Z«ê_eò [ôaû Gjò
ù_âûUò^þ lZ iÚû^ùe Vêk ùjûA ùiVûùe GK
iìlà Rûf Zò@ûeò Kùeö Gjò Rûfùe eqKYòKû I
@YêPKâòKû Q¦ò ùjaû\ßûeû LŠò@û iÚû^ C_ùe GK
_Zkû @ûÉeY Zò@ûeò jêGö `kùe lZeê eq
aûjûeò _ûùe^ûjó Gaõ eqiâûa a¦ ùjûA~ûGö
 // 32 //
iõùl_ùe eq RcûU aû§òaû _âKâòdû : 3.7. eqaMð aû aäWþMî_þ (Blood group) :
lZ Uòiê I ùKûh Z[û bûwò[ôaû @YêPKâòKûeê RûZ _âùZýK aýqòùe GK ^òŸòðÁ aMðe eq
[âù´û_äûÁò^þ C_iÚòZòùe [ûGö Gjò Z[ý Kûfð fýûŠùÁA^þ e (Karl
(K) ù_âûù[âû´ò^þ  Ca ++ [â´ò^þ
→ Landsteiner, 1868-1943) _â [ ùc @ûaò Ã ûe
(L) `ûAaâòù^ûùR^þ [â ´^ò þ → `ûAaâò^þ Keò[ôùfö G[ô_ûAñ 1930 ciòjûùe Zûuê ù^ûùafþ
(M) `ûAaâò^þ Rûf I eqKYòKû Gaõ @YêPKâòKû _êeÄûeùe i¹û^òZ Keû~ûA[ôfûö ùi \gðûA[ôùf
→ _Zkû @ûÉeY iéÁò I eqiâûa a¦ ù~ ùfûjòZ eqKYòKûe aûjý @ûaeYùe ejòQò
gò e û I ]c^ú bò Z ùe eq Êûbûaò K KòQò aòùgh ù_âûUò^þö Gjò ù_âûUò^þKê ùi A I B
@aiÚûùe RcûU aû§ò ^[ûG, KûeY lZ ^ ùjùf ^ûcùe ^ûcò Z Kùfö ùfûjò Z eqKYò K ûe
[âù´û_æûÁò^þ iéÁòjêG ^ûjóö GjûQWÿû eqùe KòQò @ûaeYùe [ôaû Gjò ù_âûUò^Kþ ê GòùR^þ (Antigen)
_eòcûYùe jò_ûeò^þ (Heparin) ^ûcK ù_âûUò^þ Kêjû~ûGö _æûRcûùe ùijò_eò ejòQò \êAUò ù_âûUò^þ
ejòQò ~ûjû eqKê RcûU aû§òaûKê \òG ^ûjóö ~ûjûKê GòaWò (Antibody) Kêjû~ûGö @ûòùR^þ
jò_ûeò^þ _eò ùRûK fûkùe [ôaû jòeWê ^ò (Hirudin) I @ûòaWòe aòùghZß ùjCQò GK ^òŸòðÁ @ûòaWò
c¤ eqKê RcûU aû§òaûKê \òG^ûjóö ùijò_eò ùKak Zûjû _ûAñ CŸòÁ @ûòùR^þKê PòjÜò_ûùeö
ùiûWòdc @KRûùfUþ (Sodium oxalate) aû ABO eq aMð
ù_ûUûiòdcþ @KRûùfUþ (Potassium oxalate) ùfûjò Z eq KYò K û @ûaeYùe [ô a û
RûZúd faY eqKê RcûU aû§òaûKê \òG^ûjóö @ûòùR^ Gaõ _æûRàûùe [ôaû GòaWòe C_iÚòZò
iûeYú-1 : eqaMð
KâcòK eqaMð GòùR^þ GòaWò ùKCñ aMðKê
iõLýû (ùfûjòZ eq (_æûRàûùe eq \û^ Keò_ûeòùa
KYòKû @ûaeYùe [ôaû ù_âûUò^þ)
[ôaû ù_âûUò^þ)
1 A A b (Anti B) A Gaõ AB
2 B B a (Anti A) B Gaõ AB
3 AB Cbd A Gaõ B ^ûjó ""iaðR^ MâjúZû'',
icÉu Vûeê eq MâjY Keò_ûeòùa
cûZâ ùKak AB aMðKê
\û^ Keò_ûeòùaö
4 O ^ûjó Cbd “iaðR^ \ûZû”
a (Anti A) icÉuê eq ù\A _ûeòùa
Gaõ cûZâ ùKak
b (Anti B) O aMðeê eq MâjY Keò_ûeòùaö
(GòùR^þ ‘A’ I ‘B’ bûùa I GòaWÿò ‘a’ I ‘b’ bûùa iìPòZ)
 // 33 //
C_ùe ^òbðe Keò cYòhùe PûùeûUò cêLý eqaMð 5. Cnò \ e aûdaúd @õgeê Rkúd aû¿
^òeì_òZ ùjûAQòö Gjò aMðMêWÿòK ùjCQò A, B, @ûKûeùe Rke ^òMðc^ _âKâòdûKê Cù›ß\^
AB, O ö (iûeYú-1ùe G' iµKðùe @]ôK iìP^û Kj«òö
\ò@û~ûAQòö) 6. cYòh geúeùe _eòaj^ _ûAñ eq _âcêL
@ûùc K'Y gòLôùf cû¤cö
1. Rúa \ßûeû iõMéjúZ Lû\ý, Rk I @^ý 7. LŠò@û ùjûA eq aûjûeòùf _æûRcûùe [ôaû
C_û\û^ geúee ùMûUò G iÚû ^eê @^ý aòbò^Ü ù_âûUò^þ _~ðýûdKâùc Kû~ðýlc ùjaû
iÚ û ^ùe _jô a û _eò a j^ I iûk^ `kùe eq RcûU aûù§ö
iõiÚû\ßûeû i¸a_e ùjûA[ûGö 8. cYòhùe ejòQò 4Uò eqaMð- A, B, AB
2. Cnò\ùe aòieY _âKâòdû\ßûeû Rk, iõaûjú Gaõ Oö
Uò i ê RûAùfcþ cû¤cùe aò bò ^ Ü @õgKê 9. eq cêLýZü jéZþ_òŠeê @w_âZýwKê ]c^ú
_eòaûjòZ jêGö \ßûeû Gaõ @w_âZýweê jéZþ_òŠ @ûWÿKê gòeû
3. _Zâùe _âÉêZ ùjC[ôaû ùgßZiûe Rkùe \ßûeû aûjòZ ùjûA[ûGö
\âaúbìZ ùjûA ù`äûGcþ ^ûcK GK iõaûjú 10. eq iõPûk^ _ûAñ jéZþ_òŠ GK _µ _eò
Uòiê \ßûeû MQe aòbò^Ü @õgKê iÚû^û«eòZ @aòeûcbûùa Kû~ðýKùeö
ùjûA[ûGö 11. cYòhe jéZþ_òŠ 4 _âùKûÂaògòÁö
4. Cnò\ùe ùK÷gòK @ûKhðY, cìkR Pû_, 12. cYò h jé Z þ _ ò Š ùe @cæ R û^~ê q eq I
iõiqò Gaõ Cù›ß\^ I Zû'ij iµKòðZ @cæRû^aòjú^ eqe cògâY jêG^ûjóö
_âKâòdûMêWÿòK ijûdZûùe Rke _eòaj^ 13. cYòhe eq iõPûk^Kê ù\ß÷Z iõPûk^
ùjûA[ûGö Kêjû~ûGö
g±ûakú
RûAùfcþ (iõaûjú Uòiê) - Xylem @YêPKâòKû - Platelets
ù`äûGcþ (iõaûjú Uòiê) - Phloem [âù´û_äûÁò^þ - Thromboplastin
ùK÷gKò @ûKhðY - Capillary attraction ù_âû[â´ò^þ - Prothrombin
Cù›ß\^ - Transpiration [â´^ò þ - Thrombin
eqaMð - Blood group `ûAaâòù^ûùR^þ - Fibrinogen
]c^ú - Artery
`ûAaòâ^þ - Fibrin
gòeû - Vein.
\êA _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòKû - Bicuspid valve jò_ûeò^þ - Heparin
Zò^ò _ûLêWÿûaògòÁ K_ûUòK - Tricuspid valve jòeêWò^þ - Hirudin
@kò¦ - Atrium GòùR^þ - Antigen
^òkd - Ventricle GòaWÿò - Antibody
 // 34 //

_âgûÜ akú
1. cYòh jéZþ_òŠe @ûbý«eúY MV^ aêSû@ö
2. eqaûjò^ú K'Y? gòeû I ]c^ú c¤ùe _û[ðKý CùfäL Keö
3. eq Kò_eò RcûU aûù§ aêSû@ö
4. cYòh jéZþ_òŠe @aiÚòZò I aûjý MV^ a‰ð^ Keö
5. Cnò\ùe Rke _eòaj^ùe cìkR Pû_, iõiqò ak I iõfMÜ ake bìcòKû aêSû@ö
6. Cnò\ùe Rk _eòaj^ \gðûC[ôaû GK _eúlY a‰ð^ Keö
7. cYòh jéZþ_òŠe @ûbý«eúY MV^e ^ûcûuòZ PòZâ \ò@ö
8. Uò®Yú \ò@ö
(K) ù\ß÷Z iõPûk^
(L) iõiqò Zß
(M) gòeû I ]c^ú
(N) eq aMð
(O) ùK÷gòK @ûKhðY
9. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) ùK÷gòK @ûKhðY ù~ûMêñ Rke _eòaj^ Kò_eò ùjûA[ûG?
(L) cYòhe eqaMð Kò_eò ^ò‰ðd Keû~ûAQò?
(M) cYòh jéZþ_òŠe _âùKû I K_ûUòKûe @aiÚòZò ùfLö
(N) ùKCñ KûeKcû^u ù~ûMêñ Rk cìkeê MQe @MâbûM _~ðý« ~ûG?
(O) Cnò\ùe Rke _eòaj^ùe cìkR Pû_e bìcòKû K'Y?
10. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke :
(K) _Zâùe _âÉêZ ùgßZiûe Uòiê \ßûeû iÚû^û«eòZ ùjûA[ûGö
(L) icÉuê eq ù\A _ûeê[ôaû aýqòKê Kêjû~ûGö
(M) aûc @kò¦ I aûc ^òkd c¤ùe [ôaû K_ûUòKû _ûLêWÿûaògòÁö
(N) Cnò\ùe Rk Uòiê cû¤cùe aòbò^Ü @õgKê _eòaûjòZ ùjûA[ûGö
(O) Cù›ß\^ \ßûeû Cnò\e ^òdªòZ ùjûA[ûGö
lll
 PZê[ð @¤ûd
ùeP^
(EXCRETION)
geúee aòbò^Ü ùKûhùe ùR÷aeûiûd^òK
_âKâòdû @jej Pûfò[ûGö Gjò icÉ Kâòdû _ûAñ
@ûagýK C_~êq Lû\ý I G^þRûAcþö @ûùc MâjY
Keê[aô û Lû\ý I @cæRû^eê ùKûh @ûagýK cêZûaK
gqò _ûA[ûGö (Lû\ý I ù_ûhY iõ_Kðùe @ûùc
_â[c @¤ûdùe @ûùfûP^û KeòùQö) geúeùe
ùjC[ôaû aòbò^Ü Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ ùjC[ôaû
aRðýaÉê (Waste product) geúe _ûAñ @\eKûeú
I jû^òKûeKö GYê geúeùe [ôaû aòùgh aýaiÚû
Gjò aRðýaÉêMêWÿòKê ^òÃûiòZ Keò geúe bòZe
_eòùagKê _â\ìhYcêq eùLö `kùe ùKûhùe
ùjC[ôaû aòbò^Ü ùR÷aeûiûd^òK Kû~ðýKkû_e
i«êk^ aRûd eùj I geúe iêiÚ eùjö Gjò
_â K â ò d ûKê ùeP^ Kê j û~ûGö ùeP^ Zª
(Excretory System) cû¤cùe geúeeê
Gùcû^ò@û, dêeò@û, dêeòKþ GiòWþ RûZúd aRðýaÉêe
^òÃûi^ jêG Gaõ geúeùe Rk I ]ûZa faY
@û\ò _\û[ðe i«êk^ aRûd eùjö
geúeùe _ê Á ò i ûe Pdû_Pd `kùe
Gùcû^ò@û ^òMZð ùjûA[ûGö Gùcû^ò@û GK Mýûiúd
_\û[ðö Gjû Rkùe @ZòcûZâûùe \âaYúdö \âaúbìZ
Gùcû^ò@û geúe _ûAñ lZòKûeKö RkPe _âûYú
geúeeê C_ô^Ü ùjC[ôaû Gùcû^ò@ûKê aòieY _âKd òâ û
\ß û eû iò ] ûikL Rkúd _eò ù agKê ^ò Ã ûiò Z
Keò[û«òö iÚkPe _âûYúuVûùe ùi iêaò]û ^ûjóö
ùZYê ùicûù^ geúeùe RûZ ùjC[ô a û
Gùcû^ò@ûKê dêeò@û (Urea) aû dêeòKþ GiòWþ (Uric
acid) ùe _eòYZ Keò geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö
ùeP^ cû¤cùe cYò h Z[û @^ý icÉ
É^ý_ûdú _â û Yú, ùaw RûZúd CbdPe,
iûKþ ð R ûZúd cûQ geúeeê dê e ò @ û ZýûM
Keê[ôaûùaùk _lú, ieúié_ I _Zw geúeeê
dêeòKþ GiòWþ ^òÃûi^ Keò[û«òö
4.0. _âûYúùe ùeP^ :
ùceê\Šú _âûYúcû^u ~KéZþùe Gùcû^ò@û
ij @wûeKûcæe eûiûd^òK iõù~ûM ùjûA dêeò@û
C_ô^Ü ùjûA[ûGö dêe@ò û (NH2-CO-NH2) Rkùe
\â a Yúd, ùZYê eqùe cò g ò Gjû aé K þ K ùe
_jô[ûGö aéKþKùe eqeê dêeò@û @fMû jêG I
Rkùe \â a úbì Z ùjûA cì Z â ij geúeeê
aûjûeò~ûGö
 //
_Zw I ieúié_cû^uùe Gùcû^ò@ûeê
dêeKò þ GiòWþ Zò@ûeò ùjûA[ûGö dêeKò þ GiòWþ Rkùe
_âûd @\âaYúdö ùZYê cìZâ Zò@ûeò _ùe Gjû
\âaYeê ijRùe @fMû ùjûA~ûGö \âaYùe [ôaû
Rk eq bòZeKê _ê^aðûe ùgûhòZ ùjûA Pûfò~ûGö
GYê _Zw, aòjw I ieúié_ @û\ò _âûYú ùeP^
_âKdòâ ûùe @]ôK Rk ld Ke«ò ^ûjóö dêeK ò þ GiòWþ
ck ij ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
_â û Yúcû^u ùeP^ @we MV^,
_âKûeùb\ I Kû~ðýKûeòZûùe aòbò^ÜZû ù\LôaûKê
còùkö Gcòaû _eò GKùKûhú _âûYúcû^ue ùeP^
_â K â ò d û _æ û Rþ c û Sò f ä ú I Kò Q ò _eò c ûYùe
iõùKûPòKò]û^ú (Contractile vacuole) \ßûeû
iµû\òZ ùjûA[ûGö Ƭ, jûAWâû _eò ^òcÜ aMðe
_âûYúcû^u ^òŸòðÁ ùeP^ @w ^ûjóö ùP_þUû
Kéccò û^uVûùe gòLû ùKûh (Flame cells) ùeP^
@wbûùa Kû~ð ý Keò [ ûGö Rò @ û, ùRûK _eò
_âûYúcû^uùe ù^`âòWò@û (Nephridia) @^ýZc
ùeP^ @wö SòòKû @û\ò _Zwùe cûf`òSò@û^þ
^kòKû (Malpighian tubules) ùeP^ @we Kû~ðý
Keò[ûGö ùceê\Šú _âûYúcû^uùe ejòQò ÊZª
ùeP^ @w; Gjò @wMêWÿòK c¤ùe aéKþK Gaõ
Pcð _â]û^ö
4.1. cYòhe ùeP^ Zª
cYòhe ùeP^ Zª aéKþK cìZâiûeYú,
cìZâûgd @û\òKê ù^A MVòZö c¤z\û
aéKþKúd gòeû
aéKþKúd ]c^ú
aéKK
þ aû cìZRâ ^ ^kòKû (Uriniferous tubules) aû ù^`â^þ
cìZâiûeYú
cìZâûgd
cìZâcûMð
[PòZâ.4.1] c^êhýe ùeP^ Zª
36 //
4.1.1. aéKþK (Kidney) :
cYòhe c¤z\ûe VòKþ ZkKê C\e Mjße
bòZùe ùceê\Še Cbd _ûgßðùe \êAUò aéKþK
ejòQòö aéKþKe @ûKéZò _âûd gò´ c¬ò_eòö iêiÚ
adü_âû¯ aýqòe aéKþKe f´ _âûd 10 eê 12
ùi.cò., _âiÚ _âûd 5 eê 7 ùi.cò. I ùcûùUA
_âûd 3 ùi.cò. (PòZâ 4.1)ö aéKþKe bòZe _ûLùe
[ôaû Lûfê@û iÚû^UòKê jûAfcþ (Hilum) Kêjû~ûGö
jûAfcþ c¤ù\A aé K þ K úd gò e û, ]c^ú I
cìZiâ ûeYú (Ureter) aéKKþ ijòZ iõ~êq ùjûA[ûGö
cìZâiûeYú ù\A aéKþKeê cìZâ cìZâûgdKê @ûùi
(PòZâ-4.2)ö
KùUðKèþ
ùcWêýfû MaòYú aÉò
jûAfcþ
cìZâ
iûeYú
[PòZâ.4.2] aéKþKe @^êù\÷NðòýK ùQ\^
4.1.2. aéKþKe MV^ :
_âùZýK aéKþK bòZùe ejòQò 10 fleê
@]ôK @Zò iìlà aéKþKúd ^kòKû (Renal tubules)
(Nephron)ö _âZò aéKþKúd ^kòKûe ùMûUòG _ûgßð
"K_þ' aû Mò^û @ûKéZòeö K_þ @ûKéZòe _ûgßðUò
aéKþKe aûjûe _UKê cêùjñA[ûGö Gjò K_þKê
aûIcýû^è þ Kýû_iê f þ (Bowman's capsule –
William Bowman, 1816-1892 u ^ûcùe
 // 37 //

^ûcòZ) Kêjû~ûGö _âZò ù^`â^þ ij iõ~êq ùjûA A`ù

c ^ ú e
C _ ] ùMæ
û ùceê
f iþ C_]
ejòQò aéKþKúd ]c^úe ùMûUòG ùfLûGñ iìlà gûLû G`ùe c^ú
~ûjûKê G`ùe @«aðûjú C_]c^ú (Afferent eq eq
arteriole) Kêjû~ûGö Gjû ù^`â^þ bòZùe _âùag
Keò @ù^K @Zò iìlà gûLû_âgûLû aû ùK÷gK ò ^kúùe
_eòYZ ùjûA[ûGö Giaê ùK÷gòK^kú _eÆe ij
_êYò còg~ò aò û \ßûeû A`ùe aû ajòaûð jú C_]c^ú
(Efferent arteriole) RûZ jêGö ùK÷gK ò ^kúMêWKòÿ e
_âûPúe Lêaþ _Zkûö G \êAUò C_]c^ú ij iõgæÁò ýû_þiêfþ
cýû^èþ K
ùK÷ g ò K ^kúe Gjò Mê z Kê ùK÷ g ò K ûMê z aû aûI
ùMäûùceêfiþ (Glomerulus) Kêjû~ûGö aûIcýû^èþ
Kýû_iêfe "K_þ'ùe Gjû ù~ûLôùjûA ejò[ûGö
eq, @«aðûjú C_]c^ú ù\A ùK÷gòKûMêzùe [PòZâ.4.3] ù^`â^þe @õg (cûf_òSò@û^þ _òŠ)
_âùag Kùe Gaõ ajòaðûjú C_]c^ú ù\A Mêz 4.1.3. ùMäûùceêfiþe Kû~ðý :
aûjûeKê ~ûA[ûGö "eqQYû' Kû~ðý _ûAñ Gjò ùMæûùceêfiþùe eqQYû Kû~ðý iµû\òZ
aýaiÚû ùagþ C_ù~ûMúö ùMæûùceêfiþ I aûIcýû^è
ùjûA[ûGö ùMæûùceêfiþ bòZùe [ôaû @Zò iìlà
Kýû_iê f þ cò g ò cûfþ _ ò S ò @ û^þ _ò Š aû K_ð i þ f þ
e§âù\A eqùe [ôaû eq KYòKû I KòQò aWÿ
(Malpighian body or renal corpuscle –
@YêaògòÁ ù_âûUò^þ _eòiîZ ùjûA_ûùe ^ûjóö ùZYê
Marcelo Malpighii, 1628-1694u ^ûcùe
Gjû aýZúZ _âûd @^ý icÉ C_û\û^ QûYò ùjûA
^ûcòZ) MV^ Ke«ò (PòZ-â 4.3)ö aéKK þ úd ^kòKûe
aéKKþ úd ^kòKû bòZeKê Pûfò@ûùiö aéKKþ úd ^kòKû
ùKùZK @õg (aûIcýû^è Kýû_iêfþ aýZúZ) aéKþK
bòZùe _âùag Keê[aô û C_û\û^MêWKòÿ bòZùe Rk,
bòZùe MêùWÿA ejò ùgh cêŠUò cìZâ iõMâj^kòKû
(Collecting duct) c¤ùe _gò[ûGö cìZâ iõMâj
MæëùKûR, @ûcòù^û GiòWþ, dêeò@û, dêeòK GiòWþ
^kòKûMêWÿòK GKûVò ùjûA aéKþK bòZùe [ôaû GK KâòGUò^ò^þ, ùiûWòdc, ù_ûUûiòdc, ùKæûeûAWþ @û\ò
Mjße bòZeKê ùLûfò[û«òö Gjò MjßeUòe ^ûc _â]û^ö
MaòYú aÉò (Pelvis of Ureter)ö _âùZýK aéKK þ eê MæëùKûR I Gcòù^ûGiòWþ bkò C_û\û^ @ûc
ùMûUòG ùfLûGñ cìZâiûeYú aûjûeò Zkòù_Uùe geúe_ûAñ @]ôK C_ù~ûMú ùjûA[ôaûeê ùiMêWÿòK
[ôaû cìZûâ gd (Urinary Bladder) bòZùe _gò[ûGö ^òÃûiòZ ^ùjûA aéKKúd ^kòKûKê ùNeò ejò[ôaû
cìZâûgdùe cìZâ iôZ ùjûA eùj I _eòiâû ùK÷gòK eq^kú bòZeKê _ê^üùgûhòZ ùjûA[ûGö
Kfûùaùk Zûjû cìZcâ ûMð (Urethra) ù\A ^òÃûiòZ Gjò ùK÷gòK eq^kúcû^ cògò aéKKúd gòeûùe
ùjûA[ûGö _eòYZ jêGö (PòZâ-4.4)
 //
cìZâùe ^òÃûiòZ ùjC[ôaû _\û[ðcû^u
bòZùe cêLýZü Rk I dêeò@û Gaõ @Ì _eòcûYe
dêeKò þ GiòW,þ KâGò Uò^^ò ,þ aòb^ò Ü faY ~[û ùiûWÿdò c
ùKæûeûAWþ, ù`ûUûiòdc ùKæûeûAWþ @û\ò _â]û^ö
cìZâùe dêùeûùKâûc (Urochrome) ^ûcK a‰ðKYû
[ôaû ùjZê RùY iêiÚ aýqòe _eòiâû ew BhZþ
jk\ò@ûö
aéKKþ ]c^ú
G`ûùe C_]c^ú
A`ùe C_]c^ú
ùMäûùceêfiþ
aûIcýû^þiþ Kýû_þiêf
ùK÷gòK^kúe gRýû
aéKKþgòeû
iõMâûjú ^kú
[PòZâ.4.4] ù^`â^þ (cìZâR^ ^kòKû)
iêiÚ ùfûKe cìZâùe MæëùKûR, ù_âûUò^þ aû
ùKøYiò eqKYòKû ^ [ûGö cìZâùe Gbkò ùKøYiò
C_û\û^ [ôùf @[aû cìZâe a‰ðùe _eòað^
ù\LûMùf Zûjû ùeûMe iìP^û \òGö
4.1.4. aéKþKe @^ý Kû~ðý :
aéKþKe @^ý Kû~ðý ùjCQò geúee Rk I
]ûZafaY _eòcûYe ^òdªY, eqe @cæ I
lûeúd cûZâû ^òdªY Keê[ôaû _\û[ðcû^u i«êk^
elû Keò a û, geúee eqPû_ ^ò d ªY I
Geò ù [â û ù_ûAGUò ^ þ (Erythropoietin) ^ûcK
jeùcû^þ leY Keò ùfûjòZ eq KYòKû Zò@ûeò
38 //
Keòaûùe iûjû~ý Keòaûö ZûjûQWÿû _eòiâaY
(Filtration), _ê^üùgûhY (Reabsorption), leY
(Secretion) Gaõ ^òÃûi^ (Excretion)– Gjò
PûùeûUò _â K â ò d û cû¤cùe aé K þ K geúee
@«ü_eòùagùe i«êk^ aRûd eLô[ûGö
4.2. geúee @^ý ùeP^ @w :
geúeeê aRðýaÉê KòQò _eòcûYùe Sûk
@ûKûeùe Pcðù\A ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö Sûk Zò@ûeò
Pcðe @^ýZc Kû~ðý, G[ô_ûAñ Pcðùe ejòQò
ùÊ\Mâ^Úòö eqeê ]ûZafaY, iûcû^ý dêeò@û
ùgûhòZ ùjûA _ùe Sûk @ûKûeùe geúeeê
^òÃûiòZ ùjûA[ûGö Sûk aû¿úbìZ ùjaû `kùe
geúe gúZk ùjûA[ûGö _ûKZª ij RWÿZò ~KéZþ
Kò Q ò aRð ý aÉê ^ò Ã ûi^ Keò a ûùe ijûdK
ùjûA[ûGö Pdû_Pdeê C_ô û \ò Z aRð ý ~[û
LûC[ôaû Jh]e @agòÁûõg, cûZâû]ôK bòUûcò^þ,
ùfûjò Z eqKYò K ûe aò L Š^ _â K â ò d ûùe RûZ
ùjC[ô a û a‰ð K Yû AZýû\ò _ò  ei ij cò g ò
Lû\ý^kú bòZeKê ~ûA[ûG, _ùe ùiVûeê ck
ij ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö GjûQWÿû ^òügßûi QûWÿòfû
ùaùk `êi`êieê geúeùe C_ô^Ü @wûeKûcæ I
Rkúd aû¿ ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
4.3. Cnò\ùe ùeP^ :
Cnò \ ùe ùeP^ _ûAñ _â û Yú_eò ÊZª
ùeP^ @w ^[ûGö Pdû_Pd _âKâòdûùe RûZ
aòbò^Ü C_RûZ _\û[ð Cnò\e ùKùZK aòùgh
@õgùe MzòZ ùjûA eùjö LAe aû Uû^ò^þ
(Tanin), SêYû aû ùeRò^þ (Resin), @Vû (Gum),
lúe (Latex) Gjûe ùKùZûUò C\ûjeYö ùZ«êkò
I ùf´êùe [ôaû @cæ (~[ûKâùc UûUðûeòK @cæ I
iûAUâ ò K þ @cæ ) Gaõ iò ^ þ ù Kû^û MQùe [ô a û
KêA^ûA^þ I ZcûLê _Zâùe [ôaû ^òùKûUò^ _eò
C_lûe (Alkaloid) c¤ Gjò_eò KòQò C_ôû\ö
GMêWÿòK @ûce C_Kûeùe @ûùiö Gjò @\eKûeú
 // 39 //
_\û[ðMêWÿòK ù~ûMêñ Cnò\e lZò ùjûA ^[ûG; 4. Gcòaû _æûRþcû Sòfäú I iõùKûPòKò]û^ú \ßûeû
iêZeûõ ÊZª ùeP^ @w ejòaûe @ûagýKZû ùeP^ _âKâòdû iõ_û\^ Keò[ûGö Rò@û,
^ûjóö Cnò\ùe ùÁûcûUû gßûiKâòdû iµû\^ Keòaû ùRûK ù^`âòWò@û \ßûeû, ùP_þUû Kécò gòLû
ijò Z GK ùeP^ @wbkò Kûc Keò [ ûGö ùKûh \ßûeû Gaõ _Zw cûf_òSò@û^þ ^kòKû
Cnò\cûù^ aRðýaÉêeê cêq ejòaû_ûAñ aòb^ò Ü C_ûd \ßûeû aRðýaÉê ^òÃûi^ Keò[ûGö
@af´^ Keò[û«òö Cnò\ geúeùe [ôaû akKû 5. aéKþK @ûc geúee cêLý ùeP^ @wö
_ûYò Cù›ß\^ _âKâòdûùe aûjûeò~ûA[ûGö @ù^K 6. _âùZýK aéKþK 10 fleê @]ôK @Zò iìlà
Cnò\ùe aRðýaÉêMêWÿòK ùKûhc¤iÚ ei]û^úùe aéKþKúd ^kòKû aû ù^`â^þ \ßûeû MVòZö
iõMéjúZ ùjûA[ûGö iÚkaòùghùe ùiMêWÿòK c¤
7. ù^`â^þe ùMûUòG cêŠùe ejòQò K_þ i\ég
_Zâùe iõMéjúZ jêG I _ùe aRðýaÉêbeû _Zâ
aûIcýû^è Kýû_iê f þ @^ý cê Š Uò _gò Q ò
gêLò SWÿ_ò ùWÿö ùeRò^þ I Uû^ò^þ _eò aRðýaÉêMWê K
òÿ
cìZâiõMâj ^kú bòZeKêö
_eò_Kß RûAùfcþùe c¤ iõMéjúZ ùjûA[ûGö
8. _âùZýK aûIcýû^è Kýû_iêfþ c¤ùe ejòQò
@ûùc KY gòLôùf
ùMæûùceêfiþö
1. _âûYú geúeùe Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ
9. ùMæûùceêfiþùe eq QYû Kû~ðý iõ_û\òZ
ùjC[ôaû aRðýaÉê ùeP^ @w\ßûeû ^òÃûiòZ
ùjûA[ûGö ùjûA[ûGö
10. cìZâùe ^òÃûiòZ ùjC[ôaû _\û[ð bòZùe
2. ùceê\Šú _âûYúcû^u ~KéZþùe Gùcû^ò@û
ij @wûeKûcæe eûiûd^òK iõù~ûM ùjûA Rk, dêeò@û, KâòGUò^ò^þ, aòbò^Ü _âKûee
dêeò@û C_ô^Ü ùjûA[ûGö faY _â]û^ö
3. aòjw I ieúié_cû^uùe Gùcû^ò@ûeê 11. aé K þ K QWÿ û ~Ké Z þ I Pcð aRð ý aÉê
dêeòK GiòWþ Zò@ûeò ùjûA[ûGö ^òÃûi^ùe ijûdZû Keò[û«òö
g±ûakú
aRðýaÉê - Waste products dêùeûùKâûcþ - Urochrome
ùeP^ - Excretion ù^`â^þ - Nephron
ùeP^ Zª - Excretory system aûIcýû^èþ Kýû_þiêf - Bowman's capsule
dêeò@û - Urea ùMäûùceêfiþ - Glomerulus
dêeòKþ GiòWþ - Uric acid cûfþ_S ò @ò û^þ K_ðifþ - Malpighian corpuscle
iõùKûPòK]ò û^ú - Contractile vacuole MaòYú aÉò - Pelvis of ureter
gòLû ùKûh - Flame cell cìZâûgd - Urinary bladder
ù^`âòWò@û - Nephridia cìZâcûMð - Urethra
aéKþK - Kidney _eòia â Y - Filtration
aéKþKúd ^kòKû - Renal tubule _ê^üùgûhY - Reabsorpton
cìZRâ ^ ^kòKû - Uriniferous tubule leY - Secretion
Geòù[âûù_ûAUò^þ - Erythropoietin ^òÃûi^ - Removal
 // 40 //

_âgûÜ akú
1. ùeP^ K'Y? aéKþKe @aiÚòZò I MV^ ùfLö
2. aéKþKe MV^ I Kû~ðý ùfLö
3. "Cnò\ùe ùeP^'e GK aòaeYú \ò@ö
4. geúeùe Pdû_Pd _âKâòdûeê RûZ ùjC[ôaû aRðýaÉêMêWÿòKe ^ûc ùfLö ùceê\Šú _âûYúcû^uùe
Gjû ùKCñ C_û\û^ùe _eòYZ ùjûA geúeeê ^òÃûiòZ ùjûA[ûGö
5. cYòhe ùeP^ Zªe GK ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö
6. aéKþKe @^êù\÷NòðýK ùQ\^e GK ^ûcûuòZ PòZâ @u^ Keö
7. PòZâ ij ùMäûùceêfiþe MV^ a‰ð^û Keö
8. iõùl_ùe Ce \ò@ :
(K) geúee @«ü_eòùag aéKþK Kò_eò aRûd eLô[ûG?
(L) ùeP^ Zª KûjûKê Kêjû~ûG?
(M) ùceê\Šú _âûYúcû^uùe dêeò@û ùKCñVò Zò@ûeò jêG? cYòhe cêLý ùeP^ @wMêWÿòKe ^ûc
ùfLö
(N) iêiÚ aýqòe cìZâ Bh\þ jk\ò@û KûjóKò? cìZâùe ùKCñ C_û\û^ [ôùf aýqò @iêiÚ ùaûfò
RYû_ùWÿö
9. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke :
(K) aòjw I ieúié_ Gùcû^ò@ûKê ùe _eòYZ Keò geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö
(L) aéKþKùe [ôaû @Zòiìlà ^kúKû MêWÿòKê Kêjû~ûGö
(M) ùP_Uû Kécòcû^uùe ùeP^ @weìù_ Kû~ðý Kùeö
(N) cûfþ_òSò@û^þ ^kòKû e ùeP^ @weìù_ Kû~ðýKùeö
(O) cYòh geúee Vûùe Gùcû^ò@û dêeò@ûùe _eòYZ ùjûA[ûGö
(P) aéKþKeê ^òiîZ jeþùcû^þ ùfûjòZ eq KYòKû Zò@ûeò Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûGö
(Q) RkPe _âûYú geúeùe C_ô^Ü Gùcû^ò@ûKê Kâd
ò û \ßûeû geúeeê ^òÃûiòZ Keò[û«òö
(R) ZcûLê _Zâùe [ôaû ^òùKûUòG GK ö
(S) ùZ«êkòùe @cæ [ûGö
(T) _eò_Kß RûAùfcþùe ùeRò^þ I _eò aRðýaÉê iõMéjúZ ùjûA[ûGö
lll
 _c @¤ûd
^òdªY I ic^ßd
(CONTROL AND CO-ORDINATION)
Rúageúee aé¡ò I aòKûg Gaõ icÉ
ùR÷ a ò K _â K â ò d û ^ò d ªò Z Z[û ic^ß ò Z bûùa
ùjûA[ûGö Zû'QWÿû _âùZýK Rúa _eòùage
CŸú_^û (Stimulus) @^êiûùe @ûagýK Cbd
aûjý I @ûbý«eúY @^êKâòdû (Response) _â\gð^
Keò ^òRe iÚòZò ^ò½òZ Keò[ûGö G[ô_ûAñ ^òdªY
Gaõ aòb^ò Ü Kòd
â û, _âKd òâ û I _âZKò d
òâ û bòZùe ic^ßd
elû @Zý« @ûagýKö Cnò\ùe Gjû eûiûd^òK
_¡Zòùe ùjûA[ûGö Kò«ê _âûYúcû^uùe ^òdªY
Z[û ic^ßd elû Keòaûùe Cbd eûiûd^òK I
iÜûdaòK _¡Zòe bìcòKû ejòQòö
5.0. Cnò\ùe ^òdªY I ic^ßd :
Cnò\ùe aòbò^Ü ùR÷aòK _âKâòdûe ^òdªY
I ic^ßd elû eûiûd^òK _¡Zòùe jeþùcû^þ
(Hormone) \ßûeû ùjûA[ûGö
5.1. Cnò\ jeùcû^þ :
jeþùcû^þMêWÿòK ùR÷a _\û[ð Gaõ ùicûù^
Lêaþ Kcþ _eòcûYùe I Kcþ iû¦âZûùe aòbò^Ü Kâòdû
iµû\^ Keò [ û«ò ö ùiMê W ÿ ò K e _â É ê Z ò iÚ û ^ I
Kû~ð ý Kûeú iÚ û ^ iû]ûeYZü @fMûö
jeþùcû^þcû^ue aòbò^Ü _âKûe ^òdªY lcZû
[ûGö G_eòKò GK _âKûe jeþùcû^þ c¤ GKû]ôK
_âKdòâ ûKê ^òdªY Keò_ûùeö C\ûjeYÊeì_ @Kþi^ò þ
(Auxin) ^ûcK jeþùcû^þ RúaùKûhe aé¡,ò KûŠe
aé¡ò, `êf I `ke MV^ @û\ò aòbò^Ü _âKâòdûKê
_âbûaòZ Keò_ûùeö Cnò\ùe [ôaû jeþùcû^Kê
`ûAùUûjeþùcû^þ (Phytohormone) Kêjû~ûGö Gjû
cêLýZü _û _âKûee, ~[û- @Kþiò^þ (Auxin),
Rò a ùefò ^ þ (Gibberellin), iûAùUûKûA^ò ^ þ
(Cytokinin), G[ôf^ ò þ (Ethylene) Gaõ @ûaþiiò Kò þ
GiòWþ (Abscissic acid) ö
5.2. Cnò\ jeùcû^þ \ßûeû ^òdªY :
@ûùfûK, cû¤ûKhðYak, Rk _âbéZò aûjý
CŸú_^û Cnò\e KûŠ, ùPe I _Zâe @MâbûMùe
_âZòKâòdû iéÁò Keò[û«òö `kZü ùi icÉ iÚû^ùe
jeþùcû^þ leY aé¡ò_ûGö ùijò jeùcû^þ jó
Cnò\e aé¡ò I aòKûg ij aòbò^Ü ùR÷aòK Kâòdû
~[û KûŠ, cìk I _Zâe aé¡ò, Cnò\ùe `êf
]eòaû AZýû\òKê ^òdªY Keò[ûGö Gjû Cnò\ùe
@ûùfûKû^êað^ (Phototropism), Rýû^êað^
(Geotropism), @«Kð ê  ^ MZò (Nastic
movement), ùÁûcûUûe MZò (Stomatal
movement), `k _ûPòaû (Ripening of fruit)
AZýû\òKê c¤ ^òdªY Keò[ûGö

GjûQWÿû @ûùc RûYê ù~ Cnò\e `êf ]eòaû
_âKdòâ û (Flowering) @ûùfûKe @a]ô C_ùe ^òbeð
Kùeö GjûKê `ùUû_òed ò WÿRò cò þ (Photoperiodism)
Kê j û~ûGö @^ê ¤ û^eê RYû~ûAQò ù~ Cnò \
ù~ùZùaùk \eKûe cê Z ûaK @ûùfûKûa]ô
(Photoperiod) _ûG, ùiùZùaùk Zû'e _Zâùe
ù`äûeòùR^þ (Florigen) ^ûcK `êf]ûeY ijûdK
jeþùcû^þ Zò@ûeò jêGö Gjò jeùcû^þ Cnò\e
@MâbûMKê _eòaûjòZ ùjûA ùiVûùe `êf ]eòaû
_â K â ò d ûùe iûjû~ý Kùeö jeþ ù cû^þ ijò Z ,
Cnò\ùe `ûAùUûùKâûcþ (Phytochrome) ^ûcK
GK ÊZª a‰ðKYû (Pigment) ejò[ûGö ù`äûeòùR^þ
I `ûAùUûùKâûcþ Cnò\e `êf ]eòaû _âKâòdûKê
^òdªY Ke«òö
_eúlY - 1 :
ùMûUòG K^òKûfþ `äûÄ (Conical flask)ùe
_ûYò bò ð K eö `ä û Äe ùaK (Neck) Kê GK
ZûeRûfò (Wire mesh) ùe @ûzû\^ Keö Zûe
Rûfò C_ùe 2 aû 3 Uò i\ý @uê ù eû\þ M c
ùjûA[ôaû aò^þc¬ò eLö GK _ûL ùLûfû[ôaû GK
ùcûUû KûMR aûKè (Card board box) ^ò@ö
`äûÄUòKê aðcû^ Gjò aûKè c¤ùe G_eòbûaùe
eL ù~_eò SeKûùe @ûiê[ôaû @ûùfûK aûKèe
ùLûfû_ûgßð ù\A i\ý @uêeZò Cnò\ C_ùe _Wÿa
(PòZâ 5.1)ö \êA Zò^ò \ò^_ùe ùiMêWÿòKê flý
Kùf ù\Lôa Cnò\Uò Kâcgü @ûùfûùKû^àëLú ùjûA
@ûùfûK @ûWÿKê aùuA ~ûAQòö G_eò KûjóKò
ùjfû? ù~ùZùaùk Kâca¡òð¾ê Cnò\Uò @ûùfûK
_ûAfû Gjûe @MâbûMùe @Kþi^ò þ iõùgähZò ùjfûö
ù~ùZùaùk GK ^òŸòðÁ \òMeê @ûùfûK @ûiòfû,
@Kþiò^þ aò_eúZ \òMKê _eòaûjòZ ùjfûö @Kþiò^þe
_eòcûY aXÿòaûeê ùiVûùe [ôaû ùKûhMêWÿòKe aé¡ò
// 42 //
NUòfûö `kZü @§ûeùe [ôaû _ûgßð @ûùfûK _UKê
[ôaû _ûgßð @ù_lû @]ôK f´ûùjfûö Kâcgü Cnò\Uò
@ûùfûK @ûWÿKê aùuAMfûö
@uêeòZ Cnò\ SeKû
SeKû
@ûùfûK @ûWÿKê MZò
ùKû^òKûf `äûÄ
[PòZâ.5.1] Cnò\e @ûùfûKû^êað^
5.3. `ûAùUûjeùcû^þe Kû~ðýKûeòZû :
`ûAùUûjeùcû^þ Cnò\ e aòbò^Ü ùR÷ a
_âKâòdûe ^òdªY I ic^ßd elûKeòaû ijòZ
cêLýZü \êA_âKûe Kû~ðý Keò[ûG, ~[û- aé¡ò
^òdªY I Pk^gqòe ^òdªY
5.3.1. aé¡ò ^òdªY :
`ûAùUûjeþùcû^þ c¤eê @Kþi^ò ,þ Ròaùefò^þ
I iûAùUûKûA^ò^þ _âbéZò aé¡ò ^òdªY Keò[û«òö
Ròaùefò^þ, @Kþiò^þ _eò gûLû I KûŠe aé¡òùe
ijûdK ùjûA[ûGö @^ý_lùe iûAùUûKûA^ò^þ
ò
ùKûh aòbûR^e jûe aé¡ò Keò[ûGö Gjò jeùcû^þ
iû]ûeYZü lò _ â b ûùa-aò b ûRò Z ùjC[ô a û
ùKûhcû^uùe @]ôK _eòcûYùe C_f² jêGö
KûŠ I cìke @MâbûM, Khò`k I `êfùe aé¡ò
^òdªK jeþùcû^þ @]ôK _eòcûYùe [ûG Gaõ
jeþùcû^þ _eòcûY C_ùe Zûjûe Kû~ðýKûeú lcZû
^òbðe Kùeö KûŠ I cìke @MâbûMùe ùKûh
aé ¡ ò K ûeK jeùcû^þ ajê _eò c ûYùe [ô a ûeê
 //
ùiVûùe ajêk Z[û Zßeû^ßZò ùKûh aòbûR^ ùjûA
@MâbûM aé¡ò_ûGö @MâbûMe ZkKê jeþùcû^þe
_eòcûY Kâcgü jâûi _ûC[ôaûeê aé¡ò _eòcûY c¤
Z\^êiûùe Kcþ ùjûA[ûGö
Cnò\e aé¡ò ^òdªY aû aé¡òùeû] _ûAñ
GK iùuZ @ûagýKö C_ùeûq ùKùZK
`ûAùUûjeþ ù cû^þ Cnò \ e aé ¡ ò ù e ijûdK
ùjC[ôaû ùaùk Cnò\cû^uùe c¤ ùKùZK
aé¡ò jâûiK (Growth retardant) jeþùcû^þ [û@û«òö
@ûaþiòiòKþ GiòWþ I G[ôfò^þ Gjò ùgâYúe @«bðêqö
Gjò jeùcû^þMêWÿòK iû]ûeYZü Cnò\e aé¡ò jâûi
Keòaû, _Zâ, `êf, `k SWÿûAaû ijòZ Cnò\e
aû¡ðKý Zßeû^ßòZ Keò[û«òö _ûPòfû `k, `êf I
_Zâ SWÿ ò a û _ì a ð e ê ùi[ô ù e Gjò aé ¡ ò j â û iK
jeþùcû^þe cûZâû aé¡ò _ûA[ûGö
C_ùeûq icÉ _â K ûee jeþ ù cû^þ e
Kû~ðýKûeòZû c¤ùe ic^ßd ejò[ûGö `kùe
Cnò\e C_~êq aé¡ò i¸a_e jêGö
5.3.2. Pk^gqòe ^òdªY / MZò ^òdªY :
aûjý CŸú_^û \ß û eû _â b ûaò Z ùjûA
jeþùcû^þMêWÿòK c¤ Pk^gqòKê ^òdªY Keò[û«òö
Gjò aûjý CŸú_^ûMê W ÿ ò K ùjfû @ûùfûK,
cû¤ûKhðY ak AZýû\òö GMêWÿòKe _âbûaùe
Cnò\ùe aòb^ò Ü _âKûe Pk^ _eòflòZ jêGö GjûKê
@^ê a ð ^ (Tropism) aû @^êað^ úd Pk^
(Tropic movement) Kê j û~ûGö KûŠe
@ûùfûKû^êað^ I ùPee Rýû^êað^ Gjûe
C\ûjeYö
43 //
(i)@ûùfûKû^êað^ :
@ûùfûKû^êað^ Cnò\cû^ue GK aòùgh
flYö Cnò\e KûŠ @ûùfûK @ûWÿKê MZò Keò[ûGö
GjûKê @^ê K ì k @ûùfûKû^ê a ð ^ (Positive
phototropism) Kêjû~ûGö Kò«ê ùPe @ûùfûKe
aò_eúZ \òMKê MZòKùe @[ðûZþ @ûùfûK Vûeê
\ìeùe eùjö GjûKê _âZòKìk @ûùfûKû^êað^
(Negative phototropism) Kêjû~ûGö
_eúlY - 2 :
ùKùZMêWÿòG MRû (bïYKûŠ Hypocotyl)
aûjûeò[ôaû aêU c¬òKê GK \òMeê @ûùfûK @ûiê[ôaû
GK aûKè c¤ùe eLö ùKùZûUò MRûe @MâbûMùe
KkûKûMRe ùUû_ò (PòZâ 5-2 ùe ù\LûMfû_eò)
fMû@ö @ûC ùKùZMêWÿòKe @MâbûMKê KûUò\ò@ I
@agòÁKê ùijò_eò QûWÿò\ò@ö
KkûùUû_ò
KUû~ûA[ôaû @ûùfûK
aêUe KûŠ
aûKþi
MRû aûjûeò[ôaû aêUc¬ò
[PòZâ.5.2] Cnò\ùe jeþùcû^þ leYe _âbûa
\ò^ _ùe ùiMêWÿòKê _eúlû Keö K'Y
3-4
ù\Lô f ? ù~Cñ MRûMê W ÿ ò K e @Mâ b ûM KûUò
\ò@û~ûAQò Gaõ ù~CñMWê Kòÿ e @MâbûMùe KkûùUû_ò
fMû~ûAQò ùiMêWKòÿ iò]ûbûaùe ejòQöò @[P @^ý
MRûMêWÿòK @ûùfûK @ûiê[ôaû \òMKê aùuA ~ûAQòö
ùUû_ò fûMò[aô û MRûMêWKòÿ e ùUû_ò KûXÿùò ^ùf Kâùc
 //
ù\Lû~ò a ù~ ùiMê W ÿ ò K c¤ @ûùfûK @ûWÿ K ê
aùuA~ûCQòö
G[ôeê Zêùc K'Y aêSòf?
@Mâ b ûM KûUò \ò @ û~ò a û aû KkûùUû_ò
fMû~òaû\ßûeû Gjû @ûùfûK _ûA_ûeòfû ^ûjóö @^ý
_lùe @agòÁ MRûMêWÿòKe @MâbûM @ûùfûK
_ûAaûeê @ûùfûK @ûWÿKê aùuAMfûö G[ôeê
RYûMfû ù~ MRûe @MâbûMùe @ûùfûKR^òZ
CŸú_^û ù~ûMêñ ùKùZK eûiûd^òK _eòað^ NUò
bïYKûŠ @ûùfûK @ûWÿKê aùuAMfûö Gjò _eúlY
_â[ùc Pûfðiþ WûeCA^þ (Charles Darwin)
Keò[ôùfö
(ii) Rýû^êað^ :
cû¤ûKhðY ak aÉêKê _é[ôaúe ùK¦â@ûWÿKê
@ûKhðY Keò[ûGö G[ôùe _âbûaòZ ùjûA Cnò\
aû Gjûe @õgaòùgh cûUòZkKê MZòKùeö GjûKê
Rýû^êað^ aû cû¤ûKhðY @^êað^ (Geotropism)
Kêjû~ûGö cû¤ûKhðY akù~ûMêñ Cnò\e ùPe I
cìk _é[aô úe ùK¦â@ûWÿKê @ûKhðZò ùjûA[û«òö GjûKê
@^êKìk Rýû^êað^ (Positive geotropism)
Kêjû~ûGö Kò«ê Cnò\e KûŠ Zûjûe aò_eúZ \òMKê
MZòKùeö GjûKê _âZòKìk Rýû^êað^ (Negative
geotropism) Kêjû~ûGö
_âZòKìk Rýû^êað^
KêŠ
@^êKkì
Rýû^êað^
KûŠ
ùPe
[PòZâ.5.3] Cnò\e Rýû^êað^
44 //
Kâ c a¡ò ð ¾ ê GK Cnò \ Kê bì c ò i jò Z
icû«eûkbûùa KòQò\ò^ eLôùf Zû'e aé¡òùe
_eòað^ ù\Lû~ûA KûŠ @ûùfûK @ûWÿKê I ùPe
@ûùfûKe aò_eúZ \òMKê @[ðûZþ bìc¤Kê MZò
Keò[ûG [PòZâ.5.3]ö Cnò\e Gjò @^êað^úd MZò
aû Pk^ Kò_eò ùjûA[ûG? Cnò\ geúe c¤ù\A
jeùcû^þ MZòKùeö MQUòKê icû«eûkbûaùe
eLôùf jeþùcû^þe iû¦âZû KûŠe Zk @õgùe
aé¡ò_ûG Gaõ GVûùe aé¡ò @]ôK jêG, Kò«ê KûŠe
D¡ß ð b ûMùe jeþ ù cû^þ e iû¦â Z û Kcþ ùjaûeê
ùiVûùe aé¡ò Kcþ jêGö KûŠ aé¡òùe Gjò @icZû
ù~ûMêñ KûŠUò D¡ßðcêLú ùjûA[ûGö
Kò«ê jeþùcû^þe _âbûa `kùe cìke aé¡ò
aò _ eúZ ùjûA[ûGö cì k e ù~Cñ @õgùe
jeþùcû^þe iû¦âZû Kcþ jêG ùiVûùe aé¡ò @]ôK
jê G Gaõ ù~Cñ @õgùe iû¦â Z û ùagú jê G
ùiVûùe aé¡ò jâûi _ûGö `kùe cìke aé¡ò KûŠ
aé¡òe aò_eúZ ùjûA[ûGö ùi[ô_ûAñ cìk bì_éÂ
@ûWÿKê aùuA~ûGö
@ûùfûK, cû¤ûKhðY ak, Rk, eûiûd^òK
_\û[ð _âbéZò aûjý CŸú_^û, KûŠ, ùPe, _Zâe
@Mâ b ûMùe _â Z ò K â ò d û ié Á ò Keò [ û«ò ö `kùe
ùiVûùe jeþùcû^leY aé¡ò_ûG I ùiMêWÿòKe
aé¡ò jeþùcû^þ \ßûeû ^dªòZ jêGö aûjý CŸú_^û
_ûAaû_ûAñ Cnò\e aòbò^Ü @õg CŸú_^û @ûiê[ôaû
\òMKê aû Zû'e aò_eúZ \òMKê aXÿòPûùfö Gjò_eò
bûaùe Cnò \ e ùR÷ a ò K I ic^ß d ^ò d ªY
eûiûd^òK _¡Zòùe jeùcû^þ \ß ûeû icûjòZ
ùjûA[ûGö
ùKùZK aò ù gh Cnò \ ùe iû]ûeY
Cnò\_eò aûjý CŸú_^ûR^òZ MZò QWÿû @^ý GK
 // 45 //

_âKûe MZò _eòflòZ jêGö C\ûjeYÊeì_ fûRKêkú Lû\ýMâjY _âûYú _ûAñ iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð
fZû (Touch-me-not)e Wûk Kò ´ û _Zâ K ê Kû~ðý, Kò«ê Lû\ý Gaõ @Lû\ýKê PòjÜòaû Zû'Vûeê
QêAñù\aû cûùZâ fZûùe [ôaû _ZâMêWÿòK ^Añ~ûA @]ôK MêeêZß_ì‰ðö ùi[ô_ûAñ ùR÷aòK aòað^ùe
SûCñkò _ùWÿö Gjû KûjóKò jêG? Ægð_âZò @^êKâòdû iÜûdêZªe cêLý @w iaê _âûYúe _ûUò _ûLû_ûLô
_â\gð^ Êeì_ _ZâMêWÿòK RûKò ùjûA~û«òö fûRKêkú ejòQòö bïY @aiÚûùe ùceê\Šú _âûYú geúee
fZûe Gjò MZòKê @«Kêð^ MZò Kêjû~ûG I Gjû C_eò bûMùe iÜûdêZª GK ^kòKû bûùa _âKûg
ÆgðR^òZ CŸú_^ûe GK aòùgh C\ûjeY @ùUö _ûGö ùijò ^kòKûe @MâbûM ÇúZùjûA cÉòÃ
Cnò\e G _âKûe MZò iû]ûeYZü aòbò^Ü aûjý (Brain) I ^kòKûe _QbûM iêhêcÜûKûŠ (Spinal
CŸú_^û ù~ûMê ñ i¸a_e ùjûA[ûGö cord)ùe _eòYZ jêGö
@ûùfûKû^êað^ I Rýû^êað^ _âbéZò Cnò\e aé¡ò
C_ùe ^ò b ð e gúk ùjûA[ô a ûùaùk Cnò \ e @MâcÉòÃ c¤cÉòÃ _½cÉòÃ
C_ùeûq _âKûe MZò aé¡ò C_ùe ^òbeð Kùe^ûjóö
Gjû iû]ûeYZü Cnò \ e ùKûh c¤ùe \î Z
eûiûd^òK _eòað^ ù~ûMêñ i¸a ùjûA[ûGö
5.4. cYòhùe ^òdªY I ic^ßd cÉòÃe ^òkd iêhêcÜûKûŠ
cfäú`êfe aûi^û @ûcKê @ûKhðY Kùeö
[PòZ.â 5.4] cÉòÃe Zòù^ûUò cêLý @õg (bïYûaiÚûùe)
Kò«ê _Pû gae \êMð§ Vûeê @ûùc @ûù_ @ûù_
\ìùeA ~ûCö ùMûUòG iê¦e `êf aû PòZâ_UKê
@ûùc ^òùeLô ù\Lêö Kò«ê ~\ò jVûZþ ùMûUòG _âcÉòÃ
ù_ûK @ûc @ûLô @ûMKê cûWÿò @ûùi, @ûc @ûLô_Zû cÉòÃe ^òkd
@ûù_ @ûù_ a¦ ùjûA~ûGö Gjò iaê NU^û @ûc _òUêAUûeò Mâ^Úò
geúee iÜûdê Gaõ iõùa\K (Sensory) @w \ßûeû c¤cÉòÃ
@^êcÉòÃ
Kû~ðýKûeú ùjûA[ûGö @ûce iÜûdê I iõùa\K
@wKê ù^A iÜûdêZª (Nervous system) MVòZö iêhêcÜûgúhðK
_eò ù agùe NUê [ ô a û aò b ò ^ Ü NU^û aò h dùe
iÜûdêZª _âûYúKê @aMZ KeûGö _âûYú ^òRKê
iêjûAfû _eò Kû~ðýKeò _eòùag ijòZ Lû_Lê@ûA
iêhêcÜûKûŠ
aùö ùZYê iÜûdêZª @ûc geúeùe [ôaû @^ý
icÉ @w I Zªe Kû~ðý ^òdªY Kùe Gaõ
aòbò^Ü @w c¤ùe ic^ßd elû Kùeö [PòZâ.5.5] cÉòÃe aòbò^Ü @õg GK _ûgßðe \égý
 //
cÉòÃ
1. @MâcÉòÃ 2.
(i) NâûY_ûkò (i)
(ii) _âcÉòÃ
(iii) _½ @MâcÉòÃ
5.5. cû^a iÜûdêZª :
cû^a iÜûdêZªKê @ûùc Zò^ò bûMùe aòbq
Keò_ûeòaû; ~[û: (1) ùK¦âúd iÜûdêZª (Central
Nervous System), ( 2 ) _â û «úd iÜ û dê Z ª
(Peripheral Nervous System) I (3) ÊdõKâòd
iÜ û dê Z ª (Autonomic Nervous System) ö
ùK¦âúd iÜûdêZª, cÉòà I iêhêcÜûKûŠKê ù^A
MVò Z ö cÉò Ã eê aûjûeò [ ô a û KùeûUò iÜ û dê I
iêhêcÜûKûŠeê aûjûeò[ôaû iêhêcÜû iÜûdêKê ù^A _âû«úd
iÜûdêZª MVòZö geúee icÉ @ù^÷zòK Kâòdûe
^òdªYùe ÊdõKâòd iÜûdêZªe bìcòKû ejòQòö
5.5.1. cÉòÃ (Brain) :
cÉòà @ûc geúee iaêVûeê MêeZê _ß ‰ì ð @wö
ùZYê Gjû GK gq L_êeò (Skull) bòZùe iêelòZ
ùjûA ejòQòö cÉòÃ C_ùe [ôaû aûjý @ûaeYKê
ùc^òù¬iþ (Meninges) Kêjû~ûGö cÉòÃe bòZe
`µûö Gjò `µû @õgMê W ÿ ò K ê cÉò Ã e ^ò k d
(Ventricles of brain) Kêjû~ûGö cÉòÃe Pûeò_ùU
Gaõ Gjûe ^òkd bòZùe GK _âKûe Zek _\û[ð
ejòQòö Gjò Zek _\û[ðKê cÉòÃ-ùceê ei aû
ùieòùaâûÆûA^ûfþ \âa (Cerebrospinal fluid)
Kê j û~ûGö Gjû cÉò à Kê aûdê c Ške Pû_eê
elûKùeö G[ôijòZ Gjû c¤ù\A cÉòÃ Lû\ý
I @cæRû^ _ûG Gaõ cÉòÃeê ^òMðZ aRðýaÉê Gjû
aûUù\A ^òÃûiòZ jêGö ùMûUòG ^aRûZ gògêe
46 //
c¤cÉòÃ 3. _½cÉòÃ
_òŠPZêà (i) @^êcÉòÃ
(ii) iêhê¹ûgúhðK
cÉòÃe IR^ _âûd 400 Mâûcþ ùjûA[ôaû ùaùk
RùY adü_âû¯ aýqòe cÉòÃ IR^ _âûd 1500
Mâûcþ @ùUö Gjû @ûc geúee iaêVûeê PkPk
@wö GVûùe iaê icdùe aò b ò ^ Ü _â K ûe
Pdû_Pd aû aò_ûKúd Kâòdû PûfòQòö ùi[ô_ûAñ
_âZò cò^òUþùe cÉòÃ c¤Kê _âûd 750 còfò fò.
eq _âaûjòZ jêGö
5.5.2. cÉòÃe aòbò^Ü @õg I Zûue Kû~ðý :
cÉò à Zò ^ ò bûMùe aò b q, ~[û–
(1) @MâcÉòÃ (Forebrain), (2) c¤cÉòÃ (Mid
brain) I (3) _½cÉòÃ (Hindbrain) [PòZ.â 5.4] ö
@MâcÉòÃùe (i) NâûY _ûkò (Olfactory lobe)
(ii) _âcÉòÃ (Cerebral hemisphere) I (iii) _½
@MâcÉòÃ (Diencephalon) ejòQòö c¤cÉòÃ
4ùMûUò aðkê _òŠPZêà (Corpora quadrigemina)
Kê ù^A MVò Z ö _½cÉò Ã ùe (i) @^ê c Éò Ã
(Cerebellum) I (ii) iêhêcÜûgúhðK (Medulla
oblongata) @«bðêq [PòZâ.5.5]ö
5.5.3. @MâcÉòÃ (Fore brain) :
@MâcÉòÃùe [ôaû NâûY_ûkò c^êhýVûùe @Zò
lúYbûùa ejòQòö ùi[ô_ûAñ c^êhýe NâûYgqò
\êaðkö Kò«ê KêKêe, aòeûWÿò, aûN AZýû\òuVûùe
NâûY_ûkò C^ÜZ, ùZYê NâûYgqò _âLeö _âcÉòÃ
cÉòÃe iaêVûeê aWÿ @õg Gaõ Gjû icû^
@ûKûeùe WûjûY_ûkò I aûc_ûkò bûaùe aòbq
 //
ùjûAQòö Gjûe C_eòbûM ajêkbûùa bûw~êqö
@ûce iàeY gqò Gjò bûw C_ùe ^òbeð Keò[ûGö
_âcÉòÃ, Zû_ (Temperature), KÁ (Pain), Pû_
(Pressure), Ægð (Touch) _eò CŸú_^ûKê iõùa\ú
MâjYKeò _âZòKâòdû _âKûg Keòaûùe iûjû~ý Kùeö
G[ôijòZ ùKøYiò NU^û aòhdùe gêYò, bûaò, K[û
cû¤cùe c^e @ûùaM _âKûg Keòaû Kû~ðý c¤
cÉòÃe Gjò @õg ^òdªY Kùeö _½@MâcÉòÃe
C_eò bûMùe _ò^@ò ûf Mâ^òÚ (Pineal gland) ejòQöò
Gjûe ^ò c Ü bûMùe [ô a û jûAù_û[ûfûciþ
(Hypothalamus) @ûc geúee jéZÆ þ ¦^, eqPû_,
^ò\âû, bd, eûM, @û^¦ AZýû\ò ^òdªY Kùeö
5.5.4. c¤cÉòà (Mid brain) : aûjûùe ùieòùaâûÆûA^ûf ei _âaûjòZö iêhcê ûÜ KûŠ
c¤cÉòà \êAù~ûWÿû (4 ùMûUò) aêðk ^ò\û
_òŠKê ù^A MVòZö C_e \êAUò _òŠ, \éÁò ic§úd
_âZòùl_ (Vision reflex)Kê ^òdªY Keê[ôaû
ùaùk ^ò c Ü b ûMe \ê A Uò _ò Š geúee gâ a Y
i´§úd _âZòùl_ (Auditory reflex) Kê ^òdªY
Kùeö
5.5.5. _½cÉòÃ (Hind brain) :
_½cÉòÃe @ûM @õgùe ejòQò @^êcÉòÃö
Gjû cÉòÃe \ßòZúd aéjc bûMö Gjû geúee
i«êk^ (Balance) I bûeiûcý (Equilibrium)
elûKùeö ùKøYiò KûeYeê jVûZþ ùMûWÿ LiòMùf
aû Sêò _Wÿò~òaû @aiÚûùe geúee bûeiûcý
elûKeò VòKþ bûaùe \êA ùMûWÿùe Vò@û ùjaû
_ûAñ Gjû \ûdúö cÉòÃe iêhêcÜûgúhð @^êcÉòÃe
_QKê ejò Q ò ö Gjû @ûc geúee gß û iùK¦â
(Respiratory centre) I jéZþùK¦â (Cardiac
47 //
centre)ö eqPû_, Qòu, Kûg, aû«ò I Lû\ý
Mòkòaû _eò Kû~ðýKê c¤ iêhêcÜûgúhðK ^òdªY
Kùeö
5.5.6. iêhêcÜûKûŠ (Spinal cord) :
ùgh@ûWÿKê iêhêcÜûgúhðK Kâcgü ieê ùjûA
L_êeòe cjûe§â (Foramen magnum) aûUù\A
aûjûeò iêhêcÜûKûŠùe _eòYZ ùjûAQòö Gjû @ûc
geúee C_eò bûMùe [ôaû ùceê\Š jûWÿ bòZùe
f´bûaùe iêelòZ ùjûA ejòQòö Gjû `µû I
_âûd 45 ùicò f´ö cÉòÃ_eò iêhêcÜûKûŠ c¤
ùc^òù¬iþ \ßûeû @ûaéZ Gaõ Gjûe bòZùe I
\êAUò Kû~ðýKùeö Gjû (i) geúee aòbò^Ü bûMeê
iõMéjúZ aûðû cÉòÃKê ù~ûMûG Gaõ cÉòÃeê
ù_âeZò @ûù\g iêhcê ûÜ KûŠ aûUù\A geúee aòb^ò Ü
Kû~ðýKûeú @w (Effector organ) ^òKUùe _jùö
(ii) Gjû QWÿû cÉòÃe @ùMûPeùe iêhêcÜûKûŠ
_ò^þKû ù`ûWÿòùf jûZ Zêe« NêûA ù^aû, @ûLô
@ûMKê jVûZþ ùKøYiò Rò^hò @ûiòùf @ûLô_Zû @ûù_
@ûù_ a¦ùjaû _eò @ù^K @Zò Reêeú _âZòùl_
Kû~ðý (Reflex action) Kùeö
5.5.7. _âû«úd iÜûdêZª
(Peripheral nervous system) :
KùeûUò iÜûdê (Cranial nerve), iêhcê ûÜ iÜûdê
(Spinal nerve) I ùicû^ue gûLû, _âgûLûKê ù^A
_âû«úd iÜûdêZª MVòZö cYòhVûùe 12 ù~ûWÿû
KùeûUò iÜûdê I 31 ù~ûWÿû iêhêcÜû iÜûdê ejòQòö
@ûc geúeùe [ôaû @ûLô, ^ûK, Kû^, Ròb I Pcð
_eò Mâûjú@w (Receptor organ) eê @ûùaM iõMâj
 // 48 //
Keê[ôaû iÜûdêcû^uê iõmûaj aû ùi^þieú iÜûdê f´ @ûKi^þ (Axon) aûjûeò[ûG (PòZâ-5.6)ö
(Sensory nerve) Kêjû~ûGö cÉòà I iêhêcÜûKûŠeê iÜûdêùKûh @ûc geúee iaêVûeê f´û ùKûhö
@ûù\g ù^A ù_gú (Muscle) aû Mâ^Úò (Gland) ùKûhaòbûR^ icdùe @ûagýK ùjC[ôaû
^òKUùe _jûC[ôaû iÜûdêcû^uê @ûmûaj aû ùiùâûùRûcþ (Centrosome) iÜûdêùKûhùe ^
ùcûUeþ iÜûdê (Motor nerve) Kêjû~ûGö [ûGö ùZYê _eò_Kß iÜûdêùKûhe aòbûR^ jêG
5.5.8. ÊdõKâòd iÜûdêZª ^ûjóö
(Autonomic nervous system) :
ùMûUòG iÜûdêùKûhe @ûKi^þe gûLû~êq
^òRe @ûagýKZû @^êiûùe ÊZü_âaé bûùa
ùghbûM ^ò K Uað ú @^ý iÜ û dê ù Kûhe
@ûùc LûAaû, _òAaû, ^ûPòaû, ù\øWÿòaû, _Xÿòaû
ùW^þWâûAUþMêWÿòKe @Zò ^òKUùe [ûGö Gjò iÚû^Kê
_eò @ù^K Kû~ðý Keò[ûCö cÉòÃe ^òùŸðgùe
_eòPûkòZ Gjò KûcMêWÿòKê HzòK Kâòdû (Voluntary iò^û_þiþ (Synapse) Kêjû~ûG (PòZâ-5.7)ö
action) Kêjû~ûGö @ûc @mûZiûeùe @ûù_ @ûù_
ùifaWÿò
geúe bòZùe gßûiKâòdû, jéZþ_òŠe Ʀ^, ùeP^,
Lû\ý _eò_ûK, eq iûk^, Mâ^Úòeê leY _eò ùW^þWâûAUþ
@ù^K Kû~ð ý iµû\ò Z jê G ö geúe c¤ùe ^ýÁò
@û_YûQûGñ iµû\òZ ùjC[ôaû Gjò iaê KòâdûKê
@ù^÷zKò Kâd ò û (Involuntary action) Kêjû~ûGö @ûc
geúee iaê _âKûe @ù^÷zòK Kâòdû ÊdõKâòdû
iÜ û dê Z ª \ß û eû _eò P ûkò Z ö ÊdõKâ ò d iÜ û dê Z ª
iêhêcÜûKûŠ ijòZ iõ~êq ùjûA ejòQòö @ûKi^þ
5.6. iÜûdêùKûh (Neuron) :
cÉòÃ, iêhcê ûÜ KûŠ, ùKâ^@ò ûf iÜûdê, ÆûA^ûf
iÜûdê AZýû\ò @ù^K iÜûdêùKûhKê ù^A MVòZö
ùi[ô_ûAñ iÜûdêùKûh @ûc iÜûdêZªe MûV^òK
(Structural) Gaõ Kâd ò ûcôK (Functional) GKKö [PòZâ.5.6] iÜûdêùKûh (iìZâû\eK jò^)
@^ý RúaùKûh _eò iÜûdêùKûhùe ùMûUòG ^ýÁò
aû ^ê ý Kä ò @ iþ (Nucleus) I ùKûhRúaK 5.7. iÜûdêZª Kò_eò Kûc Kùe?
(Cytoplasm) ejòQòö ^ýÁò [ôaû @õgKê ùifaWÿò @ûLô , ^ûK, Kû^, Rò b I Pcð @ûce
(Cell body) Kê j û~ûGö _â ù ZýK iÜ û dê ù Kûhe Mâûjú@wö @ûùc @ûLô @ûMùe ~ûjû ù\LêQê Zûe
ùMûUòG _Uùe @ù^K MêWÿòG lê\â gûLûdòZ Z«ê Lae @ûLô bòZùe [ôaû iÜûdêùKûhe ùW^þWâûAUþ
[ûGö GMêWÿòKê ùW^þWâûAUþ (Dendrite) Kêjû~ûGö MâjYKeò cÉòÃKê _VûGö ùijò_eò _eòùagùe
ùW^þWâûAUþe VòKþ aò_eúZ _Uùe ùifaWÿòeê GK iéÁòùjC[ôaû g±Kê Kû^bòZùe [ôaû ùi^þieú
 //
ùKûhe ùW^þWâûAUþ MâjY Ke«òö LUû, còVû, _òZû
_eò Êû\Kê Rò b ùe [ô a û ùi^þ i eú iÜ û dê e
ùW^þWûâ AUþ MâjYKe«òö ùW^þWûâ AUþ iõMâj Keê[aô û
iÜ û daò K @ûùaM (Nerve impulse) aò \ ê ý Zþ
eûiûd^òK _âKâòdû (Electrochemical process)
\ßûeû iÜûdêùKûhe @ûKþi^þ c¤ù\A ieòZ ùjûA
iò^û_þiþ ^òKUùe _jùö @ûKþi^þe ùghbûMùe
aûð û _jô ù f ùiVûeê Giò U ò f þ ù Kûfò ^ þ
(Acetylcholine) ^ûcK GK _âKûe eûiûd^òK
_\û[ðe leY jêGö Gjû GK iÜûdaòK iûeK
(Neurotransmitter)ö Gjû _eaðú iÜûdêùKûhe
ùW^þWûâ AUþùe GK ^ì@û aò\ýê Zþ eûiûd^òK @ûùaM
iéÁòKùe (PòZâ- 5.7)ö Gjò_eò bûaùe aûðû
ùMûUòG iÜûdêùKûheê @^ý iÜûdêùKûhKê \îZMZòùe
_âiûeòZ ùjûA ùghùe cÉòÃVûùe _jùö
@ûKþi^þ
iÜûdaòK @ûùaMe \òM
cûAùUûKŠòâ@û
iò^û_þUòKþ ùbiòKfþ
iò^û_þUòK `ûu
Giò U ò f ùKûfò ^ þ
leY
ùW^þWâûAUþ
[PòZâ.5.7] iò^û_iþ
5.8. _âZòùl_ Kâòdû (Reflex Action) :
cÉòÃ @ûc iÜûdêiõiÚûe cêLýö @ûc geúeùe
NUê[ôaû iaê NU^ûe Lae cÉòà _ûLùe _jùö
cÉòÃ iaê @w_âZýw c¤ùe ic^ßd elû Keò
geúeKê ^òRe ^òdªYùe eùLö Kò«ê ùaùk
ùaùk Kò Q ò "@Zò Reê e ú Kû~ð ý ' cÉò Ã e
@ùMûPeùe iêhcê ûÜ KûŠ \ßûeû _eòPûkòZ jêGö cÉòÃ
aû iê h ê c Ü û KûŠ \ß û eû _eò P ûkò Z ÊZüÇì  ð
(Spontaneous) I ÊZü_â a é  (Automatic)
49 //
_âKòâdûKê _âZòùl_ Kâòdû Kêjû~ûGö KòQò iêÊû\ê
Lû\ýe aûi^û @ûc ^ûKùe aûRòfû cûùZâ _ûUòeê
fûk aûjûeòaû, geúee ùKøYiò iÚû^ùe cgû
KûcêWÿòùf @ûc jûZ cgûKê cûeòaûKê @ûù_ @ûù_
Pûfò~òaû Gaõ @ûLô @ûMKê jVûZþ ùKøYiò _\û[ð
@ûiòùf @ûLô _Zû @ûù_ @ûù_ a¦ ùjûA~òaû
Gjûe KòQò C\ûjeYö
iêhêcÜû KûŠ
ùMâcýûUe
jßûAUþ cýûUeþ
ùi^þieú iÜûdê
@ûŒê
ùcûUe iÜûdê
RõN ù_gú
[PòZâ.5.8] _âZòùl_Kâòdû
@ûc geúeùe iµû\òZ ùjC[ôaû iaêVûeê
iek _âZùò l_ Kâd ò ûùe (i) iêhcê ûÜ KûŠ, (ii) ùMûUòG
ùi^þieú iÜûdê I (iii) ùMûUòG ùcûUe iÜûdê iõgæÁò ö
ùi^þieú iÜûdê Mâûjú@weê @ûùaM @ûYò iêhêcÜûKûŠ
^òKUùe _jûGö iêhêcÜûKûŠ Lae MâjY Keò
Zêe« Kû~ðýKûeú @wKê ùcûUe iÜûdê cû¤cùe
^òŸòðÁ Kû~ðý KeòaûKê ^òùŸðg \òGö Gjò _âKâòdûùe
cûZâ ùMûUòG ùi^þieú iÜûdê I ùMûUòG ùcûUe
iÜûdê iõgæÁò [ôaûeê GjûKê GKK iò^û_þUKò þ _âZùò l_
(Monosynaptic reflex) Kêjû~ûGö geúeùe
ùi^þieú iÜûdê, iêhêcÜûKûŠ I ùcûUe iÜûdêe
@aiÚZò ò GK RýûcòZK ò Pû_ (Arc) @ûKûeùe [ôaûeê
GjûKê _âZòùl_ Pû_ (Reflex arc) Kêjû~ûG
(PòZâ-5.8)ö GVûùe CùfäL Keû~ûA_ûùe ù~
Abû^þ _ò. _ûbùfûbþ (Ivan P. Pavlov) ^ûcK
RùY eê h þ ùa÷ m û^ò K _â Z ò ù l_ Kâ ò d û C_ùe
 // 50 //
MùahYû Keò[ôùfö (_P^ Kâòdû iµKðòZ @a\û^ aû Uòiýê (Target organ or tissue)ùe Kû~ðý Kùeö
_ûAñ 1904 ciòjûùe ùi ù^ûùafþ _êeÄûe Kû~ðý ieòaû _ùe jeþùcû^þ ^Á ùjûA~ûGö ùZYê
_ûA[ôùfö) Gjò _eúlYùe ùi _â[ùc ùMûUòG G^þRûAcþ _eò jeþùcû^þ aûe´ûe aýajûeù~ûMý
KêKêeKê NûaRûAaû _ùe Lû\ý ù\C[ôùfö Nû ^êùjñö iûeYú-1ùe ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú
aRûAaû Gaõ KêKêee Lû\ý MâjY iaê\òù^ Mâ^Úò c¤ùe _âùb\ Gaõ iûeYú-2ùe G^þRûAcþ
_ûLû_ûLô GK icdùe iµû\òZ ùjC[ôfûö KòQò I jeþùcû^þ c¤ùe _âùb\ \ò@û~ûAQòö
\ò^ _~ðý« Gjò _eúlY Keòaû_ùe ùi Nû iûeYú-1
aRûAùf Kò«ê KêKêeKê Lû\ý ù\ùf ^ûjóö ùi ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú Mâ^Úò c¤ùe _âùb\
ù\Lôùf Nû aRûAaû _ùe Lû\ý ^ ù\ùf ajòüiâûaú Mâ^Úò @«üiâûaú Mâ^Úò
c¤ @ûù_ @ûù_ KêKeê e _ûUòeê fûk SeêQöò G[ôeê 1ö G[ôeê G^þRûAcþ I 1ö G[ô e ê jeþ ù cû^þ
ùi _âcûY Keòùf, fûk leY iÜûdêZªe _âZùò l_ @^ý _\û[ð leòZ leòZ jêGö
Kâòdû \ßûeû _eòPûkòZö jêGö
5.9. eûiûd^òK ic^ßd 2ö leòZ _\û[ð ^òŸòðÁ 2ö leò Z jeþ ù cû^þ
(Chemical coordination) : ^ûk ù\A Mâ ^ Ú ò iò]ûikL eqùe
cêLýZü jeùcû^þ \ßûeû geúee eûiûd^òK aûjûeKê @ûùiö còùgö
ic^ßd i¸a ùjûA[ûGö @ûc geúeùe \êA_âKûe 3ö C\ûjeY : 3ö C\ûjeY :
Mâ^Úò ejòQò; ~[û- ajòüiâûaú I @«üiâûaúö fûkMâ ^ Ú ò , ~Ké Z þ _òUêAUûeò,
5.9.1. ajòüiâûaú Mâ^Úò (Exocrine glands) : AZýû\òö [ûAeGWþ AZýû\òö
fûkMâ ^ Ú ò I ~Ké Z þ @û\ò @ûc geúee iûeYú-2
ajòüiâûaú Mâ^Úò (Exocrine glands) ö G[ôeê
G^þRûAcþ I jeþùcû^þ c¤ùe _âùb\
G^þRûAcþ I @^ý ùKùZK _\û[ð leòZ jêGö
leò Z _\û[ð Mâ ^ Ú ò e ^ûk (Duct) ù\A Mâ ^ Ú ò G^þRûAcþ jeþùcû^þ
aûjûeKê @ûùiö eûiûd^òK _âKâòdûùe bûM ù^aû 1ö G^þRûAcþ ajòüiâûaú 1ö jeùcû^þ @«üiâûaú
_ùe c¤ G^þRûAcþe MV^ùe KòQò _eòað^ Mâ^Úòeê leòZ jêGö Mâ^Úòeê leòZ jêGö
jêG^ûjó Gaõ Gjû aûe´ûe aýajéZ jêGö 2ö eûiûd^òK _âKâòdû 2ö ^òŸòðÁ Kû~ðý ieòaû
5.9.2. @«üiâûaú Mâ^Úò (Endocrine glands) : _ùe G^þRûAcþe _ùe jeþ ù cû^þ
ù_ûh Mâ^Úò aû _údìh Mâ^Úò aû _òUêAUûeò MV^ùe ùKøYiò ^Á ùjûA~ûGö
(Pituitary), [ûAeGWþ (Thyroid) aû MkMâ^Úò I _eòað^ jêG^ûjóö ùZYê Gjû [ùe
@]ôaK é K
þ Mâ^òÚ aû GWÿ^
òâ ûf (Adrenal) AZýû\ò @ûc ùZYê Gjû aûe´ûe cûZâ Kû~ðýlcö
geúee @«üiâûaú Mâ^Úò (Endocrine glands) aû aýajûe jêGö
@^ûk M^Úò (Ductless glands) ö G[ôeê jeþùcû^þ 3ö C\ûjeY : 3ö C\ûjeY :
leòZ jêGö Gjò Mâ^MòÚ Wê Kòÿ ^ûkaòjú^, ùZYê ùi[ôeê fûkùe [ô a û [ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò e ê
leòZ jeþùcû^þ iò]ûikL eqùe còùgö eq Uûdûfò^þö leòZ [ûAeKþiò^þ
cû¤cùe jeþùcû^þ \ìe iÚû^Kê ~ûA ^òŸòðÁ @w (Thyroxin)ö
 //
5.9.3. ic^ßd _¡Zò :
@ûc geúee aòbò^Ü @w iõiÚû^e ^òdªY
Gaõ ùiMêWÿòK c¤ùe ic^ßd elû _ûAñ \êA
_âKûe _¡Zò ejòQò, ~[û- (1) iÜûdaòK _¡Zò
Gaõ (2) eûiûd^òK _¡Zòö iÜûdaòK _¡Zòùe
iÜûdêùKûh cû¤cùe Lae aò\êýZþ eûiûd^òK Kâòdû
\ßûeû iõPûeòZ jêGö eûiûd^òK _¡Zòùe @«üiâûaú
Mâ^Úòeê leòZ aòbò^Ü jeþùcû^þ \ßûeû aûðû _âiûeòZ
jêGö ùZYê iÜûdaòK _¡Zòe Kû~ðý Zêe« ùjC[ôaû
ùaùk eûiûd^òK _¡Zòe Kû~ðý c^Úe bûùa
ùjûA[ûGö
5.10. @«üiâûaú Zª (Endocrine system) :
icÉ @«üiâûaú Mâ^ÚòKê ù^A @ûc geúee
""@«üiâûaú Zª'' (Endocrine system) MVòZö
iÜûdêZª I @«üiâûaú Zª _eÆe c¤ùe ic^ßd
elûKeò Kû~ð ý Ke«ò ö ùZYê GjûKê ""iÜ û dê -
@«üiâûaú Zª'' (Neuro-endocrine system)
Kêjû~ûGö cû^a geúeùe [ôaû aòbò^Ü @«üiâûaú
Mâ^Úòe @aiÚòZò, leòZ jeùcû^þ Gaõ ùicû^ue
Kû~ð ý aò h dùe a‰ð ^ û ^ò c Ü ù e \ò @ û~ûAQò ö
(PòZâ 5.9)
_òUêAUûeò
_ûeû[ûAeGWþ
[ûAeGWþ
_ûKiÚkú
@MÜýûgd
@]ôaéKþK Mâ^Úò
(aéKþK)
Wò´ûgd
gêKâûgd
[PòZâ.5.9]
cû^a geúeùe aòbò^Ü @«üiâûaú Mâ^Úòe @aiÚòZò
(GKû PòZâùe Cbd Wò´ûgd I gêKâûgd \gðû~ûAQò)
51 //
5.10.1 jûAù_û[ûfûciþ (Hypothalamus) :
@MâcÉòÃùe [ôaû [ûfûciþe ^òcÜbûMùe
Gaõ _òUêAUûeò Mâ^Úòe C_eKê jûAù_û[ûfûciþ
@aiÚòZö jûAù_û[ûfûciþeê ùKùZK eòfòRòwþ
jeþùcû^þ (Releasing hormone) Gaõ 3Uò
A^þjaò Uò w
ò þ jeþùcû^þ (Inhibiting hormone) leòZ
jêGö Gjò jeþùcû^þMêWÿK _òUêAUûeò Mâ^Úòe leY
lcZûKê ^òdªY Ke«òö
5.10.2. _òUêAUûeò Mâ^Úò (Piluitarygland) :
_òUêAUûeò Mâ^Úò jûAù_û[ûfûciþ ijòZ GK
ùQûU aé« (Stalk) iûjû~ýùe fûMòejò[ûGö Gjò
Mâ^Úò \êAUò _é[Kþ LŠKê ù^A MVòZ, ~[û –
(K) GWòù^ûjûAù_û`ûAiòi (Adenohypophysis)
(L) ^òCùeûjûAù_û`ûAiòiþ (Neurohypophysis)
5.10.3. GWò ù ^ûjûAù_û`ûAiò i þ e ê leò Z
jeþùcû^þe ^ûc I Kû~ðý :
1. ùMâû[þ jeþùcû^þ (Growth Hormone-GH)
Gjû geúee aé ¡ ò ^ò d ªY Kùeö
aûfýûaiÚûùe Gjûe leY Kcþ ùjùf aýqòe
geúe aûc^_â û d jê G ö GjûKê "aûc^Zû'
(Dwarfism) Kêjû~ûGö Kò«ê ~\ò Gjûe leY @]ôK
jêG, @Zý]ôK aé¡ò NUò aýqò 8 eê 9 `êU _~ðý«
Cy jêGö GjûKê @ZòKûdZß (Gigantism) Kêjû~ûGö
2. ù_âûfûKÖò^þ (Prolactin - PRL)
Gjû cû@ûe É^ýMâ^Úò C_ùe _âbûa _KûGö
`kùe gògê _ûAñ ùi[ôùe lúe Zò@ûeò jêGö
3. `fòKfþ ÁòcêùfUòwþ jeþùcû^þ (Follicle
Stimulating Hormone - FSH)
Gjò jeùcû^þ Wò´ûgd _êUòKû (Ovarian
follicle) e aé¡ò KeûGö
 //
4. fòCUò^ûARòwþ jeþùcû^þ (Luteinising
Hormone - LH)
Gjò Wò ù ´û\d (Ovulation) KeûA
Wò´ûgdeê Wò´ûYê aûjûe Keòaûùe ijûdK jêGö
5. [ûAeGWþ ÁòcêùfUòwþ jeþùcû^þ (Thyroid
Stimulating Hormone - TSH)
[ûAeGWþ Mâ^Úòeê [ûAeKþiò^þ (Thyroxin)
jeþùcû^þ leYKê Gjû ^òdªY Kùeö
6. GWÿ ò ù ^ûKUò ð ù KûUâ ` ò K jeùcû^þ
(Adenocorticotrophic Hormone -
ACTH)
Gjò jeùcû^þ @ûWÿ^âò ûfþ Mâ^eòÚ leY _âKd
òâ ûKê
^òdªY Kùeö
5.10.4. ^ò C ùeûjûAù_û`ûAiò i þ e ê leò Z
jeþùcû^þe ^ûc I Kû~ðý
(1) @KþiòùUûiò^þ (Oxytocin) :
_ò f ûcûù^ ù\Lô [ ô a ùMûUò G MûBKê
ù~ùKøYiò icdùe \êjóùf Zûe Pòeeê lúe
aûjûùe ^ûjóö PòeKê KòQò icd aûQêeú PêPêcòaû
_ùe \êjóùf Pòeeê lúe aûjûùeö aûQêeú PòeKê
PêPcê ùò f MûBe _òUAê Uûeòeê @Kþiùò Uûiò^þ jeþùcû^þ
leòZ ùjûA É^ýMâ^Úò C_ùe _âbûa _KûG I
lúe Sùeö @Kþiùò Uûiò^eþ @^ý GK Kû~ðý ùjCQò
_âia icdùe Gjû cû@û Mbðûgd ù_gú C_ùe
_bûa _KûGö Mbðûgde iõùKûP^ `kùe gògê
R^àjêGö
(2) bûùiûù_âiò^þ (Vasopressin or Anti
Diuretic Hormone-ADH) :
bûùiûù_âiò^þe _âbûaeê aéKþKe cìZâR^
^kòKûeê Rk _ê^üùgûhòZ jêGö ùi[ô_ûAñ Gjò
jeþùcû^þe @^ý ^ûc ùjCQò GòWûAdêùeUòK
jeþùcû^þö ~\ò ùKøYiò KûeYagZü _òUêAUûeòeê
52 //
@Ì _eòcûYe bûùiûù_âiò^þ leòZ jêG, ùZùa
ùijò aýqò ùMûUòG \ò^ùe _ûLû_ûLô 20 fòUe
_~ðý« _eòiâû Kùeö Gjò @aiÚûKê WûAùaUòiþ
A^þi_ò Wò iþ (Diabetes insipidus) aû ajêcZì â ùeûM
Kêjû~ûGö Gjû c]êùcj aû WûAùaUòiþ (Diabetes
mellitus) Vûeê bò^öÜ
5.10.5. _ò^ò@ûfþ Mâ^Úò (Pineal gland)
_ò^ò@ûfþ Mâ^Úò @MâcÉòÃe QûZùe ejòQòö
Gjû @ûKûeùe @Zý« ùQûU, IR^ cûZâ 150
còfMò ûâ cö G[ôeê ùcfûùUû^ò^þ (Melatonin) ^ûcK
jeþùcû^þ leòZ jêGö Gjûe _âbûa ~êaKâû«ò
(Puberty), Wòù´û›Mð aû Wòù´û\d I ^ò\âûC_ùe
ejòQòö Gjû geúee "ùR÷aòK NWò' (Biological
clock) bûùa c¤ Kû~ðýKùeö
5.10.6. [ûAeGWþ Mâ^Úò (Thyroid gland) :
[ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò ùaKe Zk bûMùe,
gßûi^kúe Cbd _Uùe VòKþ Êeù_UòKûe _QKê
ejòQòö G[ôeê cêLýZü [ûAeKþiò^þ jeþùcû^þ leòZ
jê G ö Gjû geúee aò b ò ^ Ü ùKûhe @cæ R û^
aò^òù~ûM lcZû aXÿûGö `kùe geúeùe @]ôK
gqò ié Á ò j ê G ö Gjû ùaw`ê f ûe eì _ û«eY
(Metamorphosis) _âKâòdûùe c¤ iûjû~ý Kùeö
ùaw`êfû ejò[ôaû _ûYòùe KòQò _eòcûYe
[ûAeKþi^ ò þ jeþùcû^þ _KûAùf, gúNâ eì_û«eY
NUò @Ì\ò^ bòZùe ùiMêWÿòK adü_âû¯ jê@«òö
Gjûe @bûaùe ùaw`êfûe eì_û«eY _âKâòdû
aû]û_âû¯ jêGö
5.10.7. _ûeû[ûAeGWþ Mâ^Úò
(Parathyroid gland)
[ûAeGWþ Mâ^Úò C_ùe 4ùMûUò @Zò lê\â
_ûeû[ûAeGWþ Mâ^Úò ejòQòö G[ôeê _ûeûù[ûeþùcû^þ
 //
(Parathormone) leòZ jêGö _ûeûù[ûeþùcû^þ
eqùe Kýûfþiòdcþ I `iþ`eiþ _eòcûY iÚòe
eLôaûùe iûjû~ý Kùeö
5.10.8. GWÿâò^ûf Mâ^Úò (Adrenal gland)
@ûc geúee \êAUò aéKþKe C_ebûMKê
fûMò \êAUò GWÿâò^ûf aû @]ôaéKþK Mâ^Úò ejòQòö
G[ôeê @ù^K MêWÿòG jeþùcû^þ leòZ jêGö ùi[ô
c¤eê GWÿâò^ûfò^þ (Adrenaline) @^ýZcö Gjò
jeþùcû^þ @ûKiàòK @ûNûZ, bd, @ag I CùRòZ
@aiÚ û ùe leò Z jê G ö ùZYê Gjò Mâ ^ Ú ò K ê
"@û_\þKûkú^ Mâ^'òÚ (Emergency gland) Kêjû~ûGö
5.10.9. @MÜýûgd (Pancreas) : jê G ö Gjò jeþ ù cû^þ e @bûaùe ^_ê õ iKZû
@ûc geúeùe _ûKiÚ k úe Vò K þ ZkKê
MâjYú`ûi (Duodenal loop) c¤ùe ùMûUòG
@MÜýûgd ejòQòö Gjû GK cògâòZ Mâ^Úò (Mixed
gland), KûeY G[ôeê G^þRûAcþ I jeþùcû^þ Cbd
leòZ jêGö @MÜýûgde jeþùcû^þ leY Keê[ôaû
@õgKê @ûAùfUþiþ @`þ fûwejû^þiþ (Islets of
Langerhans) Kêjû~ûGö Gjò @õgùe @ûfþ`û-ùKûh
( α - cells), aòUû-ùKûh ( β - cells) I ùWfþUû-
ùKûh ( σ - cells) _eò iâûaúùKûh (Secretory
cells) cû^ ejò Q ò ö @ûf`û-ùKûheê Mä ë K ûM^þ
(Glucagon), aòUû-ùKûheê A^þif ê ^
ò þ (Insulin) I
ùWfþUû-ùKûheê ùiûcûùUûÁûUò^þ (Somatostatin)
jeþùcû^þ leòZ jêGö A^þiêfò^þ geúeùe gKðeû
(Glucose) _eò c ûY iÚ ò e eùLö A^þ i ê f ò ^ þ e
@bûaùe eqùe gKðeû _eòcûY aXÿò c]êùcj
ùeûM (WûAùaUòiþ ùcfòUiþ) jêGö
53 //
5.10.10. gêKâûgd (Testis) :
@ûc geúee gêKâûgd [kò (Scrotal Sac)
c¤ùe \êAUò gêKâûgd (Testis, plural - Testes)
ejòQöò gêKûâ gd c¤ùe [ôaû ùfWÿMò þ ùKûh (Leyig
cells)eê ùUùÁûÁòe^þ (Testosterone) ^ûcK GK
_êeêh jeþùcû^þ leòZ jêGö ~êaKâû«ò icdùe
ùUùÁûÁòe^þe _âbûaùe aûkK geúeùe _êeêh
ùMøY fòwúd flY (Male secondary sexual
character) cû^ ù\Lû~ûG (~[û- ^òg I \ûXÿò
CVòaû Gaõ Êe _ûKk ùjaû)ö ùUùÁûÁòe^þ
gêKûâ Yê C_ôò (Spermatogenesis)ùe c¤ ijûdK
ù\Lû~ûGö
5.10.11. Wò´ûgd (Ovary) :
Èú geúe C\e Mjßee ^òcÜ @õgùe GK
ù~ûWÿû Wò´ûgd ejòQòö Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ
(Estrogen) I ù_âûùRÁòe^þ (Progesterone)
jeþùcû^þ leòZ jêGö AùÁâûùR^þ jeþùcû^þe
_âbûaùe aûkòKûcû^u geúeùe Èú-ùMøY fòwúd
flYcû^ ù\Lû~ûGö ù_âûùRÁòe^þ jeþùcû^þ
Wòù´û\d _ùe Wò´ûgdeê leòZ jêGö Mbð]ûeY
(Pregnancy) ùe Gjûe MêeêZß_ì‰ð bìcòKû [ôaûeê
GjûKê ""MbðûaiÚûe jeþùcû^þ'' Kêjû~ûGö
5.10.12. bïYa§ (Placenta) :
bïYa§ cû@û I MbðûgdiÚ gògê c¤ùe [ôaû
GK ùR÷a iõù~ûMö Gjû GK iûcdòK @«üiâûaú
Mâ ^ Ú ò ö G[ô e ê leò Z jeþ ù cû^þ c û^u c¤ùe
ùKûeòI^òKþ ùMû^ûùWûUâ_K ò þ jeþùcû^þ (Chorionic
 // 54 //

Gonadotropic Hormone - CGH) @^ýZcö 2. Cnò\ùe aòbò^Ü ùR÷aòK _âKâòdûe ^òdªY

MbðaZú cjòkûue cìZâ ijòZ cògò Gjò jeþùcû^þ
geúe aûjûeKê @ûùiö ùZYê Wûqecûù^ cìZâKê
_eúlû Keò Gjò jeþùcû^þe C_iÚòZòeê RùY cjòkû 3.
Mbð]ûeY KeòQò Kò ^ûjó Zûjû RûYò_ûe«òö Gjû
MbðiõPûee ^ò‰ðd^ _eúlû (Pregnancy Test)ö
4.
5.11. jeþùcû^þ leYe ^òdªY aýaiÚû :
@ûc geúee aûjý _eòùag iaêùaùk
5.
a\kêQöò Kò«ê iciÚZò ò (Homeostasis) aýaiÚû \ßûeû
geúee @«ü_eò ù ag iaê icdùe aRûd 6.
ejò[ûGö @«üiâûaú Mâ^ÚòMêWÿòK _eÆe c¤ùe
ic^ßd elû Keò Kûc Keê[ôaûeê Gjû i¸a
ùjCQòö C\ûjeYÊeì_ – eqùe [ûAeKþiò^þ 7.
jeþ ù cû^þ e _eò c ûY Kcò M ùf, Gjò aûð û
jûAù_û[ûfûciþ ^òKUùe _jùö G[ôeê Zêe«
[ûAeKþiò^þ eòfòRòwþ jeþùcû^þ leòZ jêG Gaõ 8.
Gjûe _âbûaùe _òUêAUûeò Mâ^Úòeê leòZ [ûAeGWþ
ÁòcêùfUòwþ jeþùcû^þ [ûAeGWþ Mâ^ÚòKê [ûAeKþiò^þ 9.
jeþùcû^þ Zò@ûeò KeòaûKê @ûù\g \òGö eqùe
[ûAeKþiò^þ jeþùcû^þe _eòcûY @ûagýK aû
Êûbûaò K @aiÚ û Kê @ûiò ù f jûAù_û[ûfûciþ e ê 10.
@ûù_@ûù_ leY a¦ jêGö @ûc geúee Gjò
jeþùcû^þ leY aýaiÚûKê "ù`e«ûiùuZ ^òdªY'
11.
(Feedback control) Kêjû~ûGö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. _âûYú I Cnò\ Cbdue ùKûh I ùKûh 12.
icìj c¤ùe C_~êq ^òdªY I ic^ßd
_eòflòZ jêGö
I ic^ß d elû eûiûd^ò K _¡Zò ù e
jeþùcû^þ \ßûeû ùjûA[ûGö
jeþùcû^þMêWÿòK ùR÷a _\û[ð; ùicûù^ Lêaþ
Kcþ _eòcûYùe I Kcþ iû¦âZûùe Kû~ðýlc
ùjûA[û«òö
Cnò\ùe [ôaû jeþùcû^þMêWÿòKê `ûAùUû
jeùcû^þ Kêjû~ûGö
GK ^òŸòðÁ jeþùcû^þ GKû]ôK _âKâòdûKê
_âbûaòZ Keò_ûùeö
`ûAùUû jeþùcû^þ cêLýZü _û_âKûee,
~[û- @Kþi^ò ,þ Ròaùefò^,þ iûAùUûKûA^ò^,þ
G[ôfò^þ I @ûaþiòiòKþ GiòWþö
jeþùcû^þMêWÿòK Cnò\e aé¡ò I aòKûg ij
@ûùfûKû^ê a ð ^ , Rýû^ê a ð ^ AZýû\ò K ê
^òdªY Keò[û«òö
G[ôf^ò þ I @ûaþiiò Kò þ GiòWþ aé¡ò jâûiK bûùa
Kû~ðý Ke«òö
aûjý CŸú_^û \ß û eû _â b ûaò Z ùjûA
jeþùcû^þMêWÿòK c¤ Cnò\e aòbò^Ü MZòKê
^òdªY Ke«òö
@ûùfûKû^êað^ Cnò\e KûŠe cêLý MêY
ùjûA[ôaû ùaùk ùPe Rýû^êað^ _â\gð^
Keò[ûGö
@ûc geúee iÜûdêZª I @«üiâûaú Zª \ßûeû
aòbò^Ü @w c¤ùe ^òdªY I ic^ßd elû
Keû~ûGö
ùK¦â ú d iÜ û dê Z ª, _â û «úd iÜ û dê Z ª I
ÊdõKâòd iÜûdêZªKê ù^A @ûce iÜûdêZª
MVòZö
 // 55 //

13. cÉòà I iêhcê ûÜ KûŠKê ù^A ùK¦âúd iÜûdêZª 21. @Mâ c Éò à e ^ò c Ü b ûMùe [ô a û
Gaõ ùicû^u Vûeê ~[ûKâùc aûjûeò[ôaû jûAù_û[ûfûciþ, _òUêAUûeò Mâ^Úòe leYKê
ùKâ^ò@ûfþ I ÆûA^ûfþ iÜûdêKê ù^A _âû«úd ^òdªY Kùeö
iÜûdêZª MVòZö 22. _òUêAUûeò Mâ^Úòe GWòù^ûjûAù_û`ûAiòiþeê
14. cÉòÃ Zò^ò bûMùe aòbq, ~[û : @MâcÉòÃ, 6 ùMûUò I ^òCùeûjûAù_û`ûAiòiþeê 2Uò
c¤cÉòÃ I _½cÉòÃö jeþùcû^þ leòZ jêGö
15. iÜûdêùKûh iÜûdêiõiÚû^e MûV^òK I KâòdûcôK 23. @ûc ùaKe ZkbûMùe gßûi^kúe Cbd
GKK @ùUö _Uùe [ûAeGWþ Mâ ^ Ú ò ejò Q ò ö G[ô e ê
16. iÜûdêùKûhe ùMûUòG _Uùe [ôaû @ù^K [ûAeKþiò^þ jeþùcû^þ leòZ jêGö
gûLûdòZ Z«êKê ùW^þWâûAUþ I Gjûe VòKþ 24. \êAUò aéKþKe C_eòbûMKê fûMò \êAUò
aò _ eúZ \ò M eê aûjûeò [ ô a û f´ Z«ê K ê GWÿ^òâ ûfþ Mâ^òÚ ejòQöò G[ôeê cêLýZü GWÿ^òâ ûfò^þ
@ûKþi^þ Kêjû~ûGö jeþùcû^þ leòZ jêGö
17. ùMûUò G iÜ û dê ù Kûhe @ûKþ i ^þ I @^ý 25. @MÜýûgde jeþùcû^þ leY Keê[ôaû @õgKê
iÜûdêùKûhe ùW^þWâûAUþe "còk^' iÚkKê @ûAùfUþiþ @`þ fûwejû^þiþ Kêjû~ûGö
iò^û_þiþ Kêjû~ûGö Gjûe aòUû-ùKûheê A^þiêfò^þ jeþùcû^þ
18. @ûc geúeùe gßûiKâòdû, jéZþƦ^, ùeP^ leòZ jêGö
_eò @û_YûQûGñ iµû\òZ ùjC[ôaû KûcKê 26. gêKâûgde ùfWÿòMþ ùKûheê _êeêh jeþùcû^þ
@ù^÷zòK Kâòdû Kêjû~ûGö Gjû ÊdõKâòd ùUùÁûÁòe^þ leòZ jêGö
iÜûdêZª \ßûeû ^òdªòZ jêGö 27. Wò ´ ûgdeê AùÁâ û ùR^þ I ù_â û ùRÁò e ^þ
19. cÉò à aû iê h ê c Ü û KûŠ \ß û eû _eò P ûkò Z jeþùcû^þ leòZ jêGö
ÊZüÇìð, ÊZü_âaé _âKâòdûKê "_âZòùl_ 28. MbðûaiÚûùe ù_âûùRÁòe^þe MêeêZß_ì‰ð bìcK ò û
Kâòdû' Kêjû~ûGö [ôaûeê GjûKê ""MbðûaiÚûe jeþùcû^þ''
20. @ûc geúeùe \êA _âKûe Mâ^Úò ejòQòö Kêjû~ûGö
~[û- ajòüiâûaú Mâ^Úò I @«üiâûaú Mâ^Úòö 29. bïYa§ GK iûcdòK @«üiâûaú Mâ^Úòö G[ôeê
ajòüiâûaú Mâ^Úò ^ûk~êq; G[ôeê G^þRûAcþ iò.Rò.GPþ ^ûcK jeþùcû^þ leòZ jêGö
I @^ý _\û[ð leòZ jêGö @«üiâûaú Mâ^Úò 30. geúee jùcð û ^þ leY aýaiÚ û Kê
^ûkaòjú^ I G[ôeê jeþùcû^þ leòZ jêGö "ù`e«ûiùuZ ^òdªY' Kêjû~ûGö
 //
g±ûakú
^òdªY - Control
ic^ßd - Coordination
iû¦âZû - Density
cû¤ûKhðY ak - Gravitational force
@ûùfûKû^êað^ - Phototropism
Rýû^êað^ - Geotropism
aé¡ò - Growth
MZò - Movement
aé¡ò jâûiK - Growth retardant
@«Kðê^ MZò - Nastic movement.
@ûùfûKûa]ô - Photoperiod
cÉòÃ - Brain
iêhêcÜûKûŠ - Spinal cord
_âcÉòÃ - Cerebral hemisphere.
_½@MâcÉòÃ - Diencephalon
_òŠ PZêà - Corpora quadrigemina
@^êcÉòÃ - Cerebellum
iêhêcÜû gúhðK - Medulla oblongata
cÉòÃ-ùceêei - Cerebrospinal fluid.
iÜûdaòK @ûùaM - Nerve impulse.
_âZòùl_ Kâòdû - Reflex action
_âZòùl_ Pû_ - Relfex arc.
56 //
ùK¦âúd iÜûdêZª - Central Nervous system
_âû«úd iÜûdêZª - Peripheral Nervous System
ÊdõKâdò iÜûdêZª-Autonomic Nervous System.
jûAù_û[ûfciþ - Hypothalamus
cjûe§â - Foramen magnum
Mâûjú @w - Receptor organs
iõmûaj - Sensory
@ûmûaj - Motor
HzòK Kâòdû - Voluntary action
@ù^÷zK ò Kâd
ò û - Involuntary action.
ùWâûAUþ - Dendrite
@ûKþi^ - Axon
iò^û_iþ - Synapse
iÜûdaòK iûeK - Neurotransmitter
ajòüiâûaú Mâ^Úò - Excocrine gland
@«üiâûaú Mâ^Úò - Endocrine gland
ù_ûhMâ^Úò (_òUêAUûeú) - Pituitary gland
MkMâ^Úò ([ûAeGWþ) - Thyroid gland
@]ôaéKþK Mâ^Úò - Adrenal gland
Wòù´û\d - Ovulation
~êaKâû«ò - Puberty
iciÚòZò - Homeostasis
 // 57 //

_âgûÜ akú
1. `ûAùUûjeùcû^þ K'Y? ùiMêWÿòKe _âKûeùb\ I Kû~ðý a‰ð^ Keö
2. aûjý CŸú_^û K'Y? Gjû `kùe Cnò\ùe ù\Lû~ûC[ôaû Rýû^êað^ a‰ð^ Keö
3. GK _eúlû \ßûeû Cnò\ùe @Kþiò^þe _âbûa \gðû@ö
4. cû^a cÉòÃe aòbò^Ü @õge ^ûc I Kû~ðýe GK aòaeYú \ò@ö
5. _âZòùl_ Kâòdû K'Y? @ûc geúeùe NUê[ôaû GKK iò^û_þUòK _âZòùl_ a‰ð^ Keö
6. iÜûdêùKûhe MV^ Gaõ Kû~ðý a‰ð^ Keö
7. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) iò^û_þiþ Kjòùf K'Y aêS?
(L) bûùiûù_âiò^þe Kû~ðý ùfLö
(M) @ûAùfUþiþ @`þ fûweþjû^iþ ùKCñVò [ûG? Gjûe ùKûhMêWÿòKe ^ûc I Kû~ðý ùfLö
(N) @«üiâûaú Mâ^Úò I ajòüiâûaú Mâ^Úò c¤ùe _âùb\ \gðû@ö
8. iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) jeþùcû^þ
(L) aûc^Zû I @ZòKûdZß
(M) ùW^þWâûAUþ I @ûKþi^þ
(N) WûAùaUòiþ A^þiò_òWiþ I WûAùaUòiþ ùcfòUiþ
(O) @Kþiò^þe Kû~ðý
9. ùMûUòG aûKýùe Ce \ò@ö
(K) GiòUòfþùKûfò^þe Kû~ðý K'Y?
(L) GWâò^ûfþKê @û_\þKûkú^ Mâ^Úò Kêjû~ûG KûjóKò?
(M) AùÁâûùR^þe Kû~ðý K'Y?
(N) @MÜýûgdKê KûjóKò cògâòZ Mâ^Úò Kêjû~ûG?
(O) fûRKêkú fZûùe Kò _âKûe MZò ù\Lû~ûG?
 // 58 //

10. gì^ýiÚû^ _ìeY Ke :

(K) Cnò\e `k I `êf SWòaû ij aû¡ðKý Zßeû^ßòZ ùjaû G[ôfò^þ I \ßûeû ^òdªòZö
(L) jeùcû^þ bîYKûŠe ùe Zò@ûeò jêGö
(M) cÉòÃe bûM @ûc iáZò _ûAñ \ûdúö
(N) @ûc geúee i«êk^ I bûeiûcý cÉòÃe bûM ^òdªY Kùeö
(O) cÉòÃe @ùMûPeùe geúeùe NUê[ôaû @Zò Reêeú Kû~ðýKê Kêjû~ûGö
(P) iÜûdêùKûhùe ^[ ôaûeê Gjû aòbûRòZ ùjûA_ûùe ^ûjóö
11. ^òùcÜûq _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûùeûUò i¸ûaý Ce c¤eê VòKþ CeUò aûQò
ùfLö
(i) cYòh geúeùe ùKùZ ù~ûWÿû Kâû^ò@ûf iÜûdê ejòQò?
(i) 15 (ii) 12 (iii) 11 (iv) 10
(ii) iêhêcÜûKûŠe aûjý @ûaeYKê K'Y Kêjû~ûG?
(i) WêeûcûUe (ii) ùc^òù¬iþ (iii) ù_eòKûWò@
ð c (iv) _ûdûcûUe
(iii) ùbùiûù_âiò^þ jeþùcû^þe @^ý ^ûc K'Y?
(i) _ò.@ûe.Gfþ. (ii) G.Wò.GPþ. (iii) G.iò.Uò.GPþ (iv) Uò.Giþ.GPþ.
(iv) ^òùcÜûq ùKCñUò `ûAùUûjeþùcû^þ ^êùjñ?
(i) G[ôf^
ò þ (ii) iûAùUûKûA^ò^þ (iii) Ròaùefò^þ (iv) GiòUf
ò ùþ Kûfò^þ
(v) Cnò\e ùPeùe ùKCñ _âKûe MZò _eòflòZ jêG?
(i) @^êKìk @ûùfûKû^êað^ (iii) _âZòKìk Rýû^êað^
(ii) @^êKìk Rýû^êað^ (iv) @«Kð ê ^
12. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd g± ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
1ö aûc^Zû : ùMâû[þ jeùcû^þ : : eì_û«eY :
2ö Wò´ûgd : AùÁâûùR^þ : : gêKâûgd :
3ö `êf SWòaû : G[ôfò^þ : : `êf ]eòaû :
4ö GWÿâò^ûf Mâ^Úò : @«üiâûaú : : ~KéZþ :
5ö MbðûaiÚû jeþùcû^þ : ù_âûùRÁòe^þ : : Mbðiûe ^ò‰ðd^ jeùcû^þ :
lll
 h @¤ûd
R^^
(REPRODUCTION)
Rúacû^ue GK aòùghZß ùjCQò, R^^
aû _âR^^ (Reproduction) Reò@ûùe aõgaòÉûe
Keòaûö Gjò _âKâòdû \ßûeû ùicûù^ VòKþ ^òR_eò
Rúa (@_Zý – Offspring) iéÁòKeò aõgaé¡ò I
aõgelû Keò[û«òö aýqòMZbûùa cYòh aû @^ý
Rúa aô ejòaû _ûAñ Gjû MêeêZß_ì‰ð ^êùjñö Kò«ê
iµéq RûZò (Species) e iÚòZò I icd ùiâûZùe
RûZò e ^ò e azò ^ Ü Z û aRûd eLô a ûùe Gjû
@_eòjû~ðýö iêZeûõ aõgelûùe Gjò _âKâòdûe
cjß_ì‰ð bìcòKû ejòQòö
6.0. R^^e _âKûeùb\ :
aõgaé¡ò cêLýZü \êAUò C_ûdùe ùjûA[ûG,
~[û – @fòwú R^^ (Asexual Reproduction)
Gaõ fòwúd R^^ (Sexual Reproduction)ö
ùKùZK Rúaùe ùKak @fòwú R^^ \ßûeû I
@ù^K Rúaùe ùKak fò w úd R^^ \ß û eû
aõgaò É ûe ùjC[ô a û ùaùk @^ý ùKùZK
Rúaùe Cbd C_ûdùe aõgaé ¡ ò NUò [ ûGö
Zû'QWÿû ajê Cnò\ùe @wúd R^^ (Vegetative
reproduction or propagation) cû¤cùe aõgaé¡ò
ùjûA[ûGö
6.1. @fòwú R^^ :
@fòwú R^^ _âKâòdû iû]ûeYZü @YêRúa
iùcZ ùKùZK ^òcÜ ùgâYúe Cnò\ I _âûYúVûùe
ù\Lû~ûGö Gjò _âKâòdûùe cûZé ùKûh aû R^K
ùKûh (Mother cell or parent cell) aòbûRòZ ùjaû
`kùe @_Zý ùKûh aû @_Zý Rúa iéÁò jêGö
Gjû icaòbûR^ aû iìZâûd^ aû cûAùUûiòiþ
(Mitosis) Kò´û GcûAùUûiòiþ (Amitosis) _âKâòdû
\ß û eû ùjûA[ûGö ajê ù Kûhú RúauVûùe
ù\Lû~ûC[ôaû @fòwú R^^ Gjò iek aòbûR^
_â K â ò d ûVûeê iûcû^ý bò ^ Ü ö ùZùa Gjò
Rúacû^uùe R^^ ùKûh ùaûfò KòQò ^[ûGö
6.2. fòwúd R^^ :
fòwúd R^^ _âKâòdûùe aõgaòÉûe Keê[ôaû
Rúacû^u geúeùe \êA _âKûe ùKûh [ûG,
~[û – (i) KûdòK aû ùiûcúd ùKûh (Somatic
cell) Gaõ (ii) RûdK ùKûh (Germ cell)ö KûdòK
ùKûhe MêYiìZâ aû ùKâûùcûùRûcþ (Chromosome)
iõLýû GK ~êMià õLýû aû iciõLýû (Even number)
bûùa ejò[ûGö Gjò iõLýû 2 \ßûeû aòbûRýö
ùKøYiò GK ^òŸòðÁ RûZòe iaê Rúaùe (~[û-
iaê cYòhùe) Gaõ ùijò RûZòe ù~ ùKøYiò
 //
Rúa (~[û- ù~ ùKøYiò cYòh)e ~êMàK aýZúZ
iaê ùKûhùe Gjò iõLýû GKû_eòö iêZeûõ ùijò
RûZò _ûAñ Gjò iõLýû iÚ ò e , @_eò a ð ^ údö
C\ûjeYÊeì_ cYòhùe Gjò iõLýû 46 I cKûùe
20ö Gjò iõLýûKê \ßòMêYòZ aû Wò_äGWþ (Diploid)
iõLýû Kêjû~ûG Gaõ GjûKê ‘2n’ bûùa iìPòZ
Keû~ûA[ûGö ùiûcúd ùKûhe aòbûR^ \ßûeû
geúee aé¡ò, ceûcZò @û\ò i¸a ùjûA[ûGö Gjû
cûAùUûiòiþ \ßûeû iµ^Ü ùjûA[ûGö Gjò aòbûR^eê
RûZ @_Zý ùKûhe ùKâ û ùcûùRûcþ iõLýû
@_eò a ð ò Z ejò [ ûGö Gjû cûZé ùKûhe
ùKâûùcûùRûcþ iõLýû ij icû^ö
R^^ @w, @[ðûZþ _êeêhe cêà (gêKâûgd)
aû ùUÁòiþ Z[û Èúe Wò´ûgdùe [ôaû @û\ò RûdK
ùKûh (Primordial germ cells) Gaõ i_ê¿K
Cnò\e `êfe ùKgeùe [ôaû _eûM cûZé ùKûh
(Pollen mother cell) Z[û `kòKû (Carpel) ùe
[ôaû ùcMûùÆûeþ cûZé ùKûh (Megaspore mother
cell) ùe c¤ 2n iõLýK MêYiìZâ [ûGö Gjò
ùKûhMêWÿòKeê ~êMàK RûZ ùjûA[ûGö ~êMàKR^^
(Gametogenesis) _âKd âò ûùe ~êMàK iéÁò icdùe
@¡ðaòbûR^ aû @¡ðûd^ aû còIiòiþ (Meiosis)
^ûcK GK aò ù gh _â K ûee ùKûh aò b ûR^
ùjûA[ûGö G[ôù~ûMêñ ~êMàK (_êeêhe gêKâûYê I
Èúe Wò ´ ûYê aû `ê f e _eûM ùeYê I
Wò´ùKûh)ùe MêYiìZâ iõLýû @]û ùjûA~ûGö Gjò
iõLýûKê GKMêYòZK aû jû_äGWþ (Haploid) iõLýû
Kê j û~ûG Gaõ GjûKê ‘n’ bûùa iì P ò Z
Keû~ûA[ûGö (C\ûjeYÊeì_ cYòhùe Gjò iõLýû
23 I cKûùe 10)ö _êõ~êMàK I Èú ~êMàKe còk^
aû icûd^ (Fertilization) `kùe ~êMRà iéÁò jêGö
G[ôùe \êAUò ~êMàKùe [ôaû ‘n’ I ‘n’ iõLýK
60 //
MêYiìZâ cògaò û \ßûeû _êYò ‘2n’ iõLýûe iÚû_^ i¸a
jêGö
RúaRMZþùe fòwúd R^^ ajê _ìaðeê
_âPkòZ ùjûA @ûiòQòö _êõ~êMàK I Èú ~êMàKe
MV^, @ûKûe, @ûdZ^, @ûPeY I aýajûe @û\ò
_âûdZü bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö \êA _âKûee ~êMàK
GKû_eò ùjûA[ô ù f ùiMê W ÿ ò K ê ic~ê M à K
(Isogametes) Z[û ùicû^u còk^Kê ic~êMà^
(Isogamy) Kêjû~ûGö ~êMàK \êAUò bò^Ü ùjûA[ôùf
ùiMê W ÿ ò K ê @ic~ê M à K (Anisogametes) Z[û
ùicû^u còk^Kê @ic~êMà^ (Anisogamy or
Heterogamy) Kêjû~ûGö iû]ûeYZü ùg÷aûk,
KaK I ùKùZK @û\ò_âûYú (Protozoa) _eò
Rúacû^uùe G \ê A _â K ûee _â K â ò d û
ù\Lû~ûA[ûGö @^ý iaê Cnò \ I _â û Yúùe
ù\Lû~ûC[ôaû aòùgh _âKûee @ic~êMà^Kê Wò´
~êMà^ (Oogamy) Kêjû~ûGö _âûd iaê ùlZâùe
@ûdZ^ \éÁòeê _êõ~êMàK ùQûU; Gjû MZògúk I
iKâòd c¤ö Kò«ê Èú ~êMàK ùagþ aWÿ, @û_ûZZü
^ò Ã â ò d I iÚ ò e , Gjû MZò g úk ^ê ù jñ ö Gjûe
C\ûjeY ùjCQò ~[ûKâùc gêKâûYê I _eûMùeYê
Gaõ Wò´ûYêö
~ê M à K e cò k ^ ùjCQò fò w úd R^^e
cìkbòöò G[ôeê RûZ ~êMàR (Zygote) _eaðú _òXòÿ
Rúae _â [ c ùKûhö G[ô ù e ic aò b ûR^
(cûAùUûiòiþ) jêG I ùKûhiõLýû aùXÿö ùi[ô
ij ùKûhe @ûKûe, @ûdZ^ I Kû~ðýùe _eòað^
Gaõ ùKûh Pk^ (Cell movement) _eò ajê
_âKâòdû NUò ^ì@û RúaUòG RûZ jêGö _òXÿò _ùe
_òXÿò Gjû iµû\òZ ùjûA Pûfò[ûGö Rúa ceò~ûG,
Kò « ê RúaRûZò aô e ùjö Zû'QWÿ û
@_Zýcû^uVûùe bò ^ Ü I ^ì @ û flY RûZ
ùjaû_ûAñ @ûagýK _eòað^e GK _âcêL C›
ùjCQò fòwúd R^^ö
 // 61 //
6.3. ùKûh aòbûR^ : _~ðýûdùe ^ýÁòe aòbûR^ jêGö GjûKê ^ýÁò
RúaRMZþùe cêLýZü 2 _âKûee ùKûh aò b ûR^ (Karyokineis) Kê j û~ûGö _eað ú
aòbûR^ ù\Lû~ûG, ~[û – icaòbûR^ aû iìZûâ d^
@aiÚûùe ùKûhRúaKe aòbûR^ (Cytokinesis)
aû cûAùUûiòiþ I @¡ðaòbûR^ aû @¡ðûd^ aû
còIiòiþö cûAùUûiòiþ KûdòK ùKûhùe Gaõ @û\ò ùjaû`kùe aòbûR^ _âKâòdû iµì‰ð ùjûA \êAUò
RûdK ùKûhùe (~êMàKR^^e @û\ý _~ðýûd) @_Zý ùKûh iéÁò ùjûA[ûGö Gjû GK RUòk
iõNUòZ ùjC[ôaû iÚùk còIiòiþ ~êMàK iéÁò _ûAñ _âKâòdû Gaõ GjûKê PûùeûUò @aiÚûùe a‰ð^
CŸò Á ö Gjû ~ê M à K R^^e ùgh _~ð ý ûdùe
Keû~ûA_ûùe, ~[û- @û\ýûaiÚû (Prophase),
ùjûA[ûGö
6.3.1. icaòbûR^ (Mitosis) :
c¤ûaiÚû (Metaphase), CeûaiÚû (Anaphase)
RúaùKûhe icaò b ûR^ / iì Z â û d^ I @«òcûaiÚû (Telophase)ö [PòZâ 6.1(a-h);
iû]ûeYZü \êAUò _~ðýûdùe ùjûA[ûGö _â[c PòZâùe Cnò\ ùKûhe cûAùUûiòiþ \gðû~ûAQò]
ùKâûh _âûPúe
ùKûh RúaK
^ò^ýÁò
ùKâûcûUò^þ RûfK
^ýÁò Sòfäú
(a) @û\ýûaiÚû (@ûe¸) (b) @û\ýûaiÚû (c¤)
c¤ icZk iÚòZ MêYiìZâ

MêYiìZâ
ZKðêZ«ê
(c) @û\ýûaiÚû (ùgh) (d) c¤ûaiÚû

GKK MêYiìZâ
ùKûYûKûe MêYiìZâ (‘v’ @ûKûe)
ùceêiÚòZ MêYiìZâ
(e) CeûaiÚû (f) CeûaiÚû (ùgh)
@_Zý ùKûh
ùceêiZòÚ aòbûRòZ ^ýÁò

^ò^ýÁò @_Zý ^ýÁò

(g) @«òcûaiÚû [PòZâ.6.1 (a-h)] : icaòbûR^ (h) \êAUò @_Zý ùKûh
 //
(K) @û\ýûaiÚû : @û\ýûaiÚûe @ûe¸ùe
ùKâ û cûUò ^ þ Rûfò K û (Chromatin reticulum)
ù\Lû~ûGö RûfòKû Kâùc iêÆÁ iÚìk eì_ ]ûeY
Keò _eòùghùe ùKùZûUò ^òŸòðÁiõLýK MêYiìZâ
bûùa \égýcû^ jêGö @û\ýûaiÚûe ùghùakKê
_âùZýK MêYiìZâ @^êf´bûùa aòbûRòZ ùjûA[ôaûe
ù\Lû~ûG, Kò«ê MêYiìZâ ùK¦â (Centromere)
Vûùe fûMò ejò[ûGö Kâùc ^ò^ýÁò I ^ýÁò Sòfäú
@\égý ùjûA~ûGö ùKûhùe [ôaû ùiùâûùRûcþ
(Centrosome) \êA bûMùe aòbq ùjûA ùKûhe
\êA aò_eúZ ùceê @ûWÿKê MZò Ke«òö ùKûhe
\êA ùceê @kùe ZKðZê «ê (Spindle fibres) MV^
_âKâòdû @ûe¸ jêGö Cnò\ ùKûhùe ùiùâûùRûcþ
^[ô a û iùß ùKûh aò b ûR^ Êûbûaò K bûùa
ùjûA[ûGö
(L) c¤ûaiÚû : c¤ûaiÚûùe MêYiìZâMêWÿòK
ùKûhe c¤icZk bûMKê (Equatorial plane)
Pûfò@ûi«òö ùceêiÚòZ ZKðêZ«ê Kâcgü a¡òðZ ùjûA
_âùZýK MêYiìZâ ùK¦âij iõ~êq jê@«òö
(M) CeûaiÚû : CeûaiÚûùe _âùZýK
MêYiìZâ ùK¦â aòbûRòZ jêGö ZKðêZ«ê iuêPòZ
ùjaû`kùe MêYiìZâe _âùZýK GKK iìZâ \êA
aò_eúZ ùceê @ûWÿKê MZò Ke«òö Gjò icdùe
_âùZýK GKK iìZâ (^ìZ^ MêYiìZâ) ùKûYûKûe
aû ‘V’ @ûKûe ]ûeY Kùeö
(N) @«òcûaiÚû : @«òcûaiÚûùe @_Zý
MêYiìZâMêWÿòK ùKûhe \êA ùceêùe Rcû jê@«òö
Kâcgü _âùZýK MêYiìZ_â ¬ ê e PZêŸMðò ùe ^ýÁò Sòfúä
iéÁò jêGö MêYiìZâMêWÿòK iìlà @ÆÁ ùjaû @ûe¸
ùjaû ij ^ò^ýÁò c¤ iéÁò jêGö
62 //
ùKûhRúaK aòbûR^ :
Cnò \ cûZé ù Kûhe c¤bûMùe GK
ùKûh_…òKû (Cell plate) ù\Lû~ûGö Kâùc Gjû
iêÆÁ ùjûA cûZéùKûhe ùKûhRúaK \êAbûMùe
aò b q ùjaû iùw iùw cûZé ù KûhUò \ê A Uò
iceì_ú @_Zý ùKûhùe _eòYZ jêGö _âûYú
cûZéùKûhùe ùKûh_…òKû Zò@ûeò jêG^ûjó; ùKak
ùKûhRúaKe iùuûP^ ùjûA \êAUò @_Zý ùKûh
Zò@ûeò jêGö
6.3.2. @¡ðaòbûR^ (Meiosis) :
@¡ð a ò b ûR^\ß û eû ùMûUò G cûZé ù Kûheê
PûùeûUò @_Zý ùKûh ié Á ò jê G ö _â ù ZýK
@_ZýùKûh cûZéùKûh Zêk^ûùe @ù¡ðKiõLýK
Mê Y iì Z â aj^ Kùeö ùi[ô _ ûAñ Gjò _â K ûe
aòbûR^Kê ^ìý^K aòbûR^ (Reductional division)
ùaûfò c¤ Kêjû~ûGö Gjû ~êMàKiéÁò _ûAñ CŸòÁö
@¡ðaòbûR^ \êAUò _~ðýûdùe iµû\òZ jêGö
_â[c aòbûR^ (Meiosis-I)ùe ùKûhe MêYiìZâ
iõLýû @ù¡ðK iõLýK ùjûA~ûG Gaõ \ßòZúd
aòbûR^ (Meiosis-II)ùe ^ìZ^ bûùa MVòZ
ùKûhMêWKòÿ e icaòbûR^ jêGö `kùe @¡ðab ò ûR^
ùghùe ùMûUòG cûZéùKûheê PûùeûUò @_ZýùKûh
C_ô^Ü jêG Gaõ _âùZýK @_Zý ùKûhùe @ù¡ðK
iõLýK MêYiìZâ ejò[ûGö
(i) _â[c aòbûR^ :
icaòbûR^ _eò Gjò aòbûR^Kê c¤ PûùeûUò
@aiÚ û ùe @¤d^ Keû~ûA_ûùeö ~[û-
@û\ýûaiÚ û - I, c¤ûaiÚ û - I, CeûaiÚ û - I I
@«òcûaiÚû-Iö [PòZâ.6.2-PòZâùe Cnò\ ùKûhe
còIiòiþ \gðû~ûAQòö]
(K) @û\ýûaiÚû-I : @û\ýûaiÚû-I @ù_lûKéZ
@]ôK \úNð I RUòk @ùUö Gjò @aiÚûe _ûùûUò
 // 63 //
_â[c @¡ð aòbûR^e aòbò^Ü @aiÚû
ùKûh _âûPúe
^ò^ýÁò
ùKûh Súfäú c¤icZk iÚòZ MêYiìZâ
^ýÁò
ùKâûcûUò^þ RûfòKû
ùKûh RúaK ZKðêZ«ê
(a) @û\ýûaiÚû-I (b) c¤ûaiÚû-I
^ò^ýÁò ùceê@ûWÿKê MZò
MêYiìZâ
^ýÁòSf
ò äú ‘V’ @ûKûe MêYiìZâ
(c) CeûaiÚû-I
(1) ùfùKÖûUò^þ

^ò^ýÁò ùceêVûùe MêYiìZâ _ê¬

MêYiìZâ @û_ê¬^
~êMk MêYiìZâ (d) @«òcûaiÚû-I
(2) RûAùMûUò^þ
\ßòZúd @¡ð aòbûR^e aòbò^Ü @aiÚû
^ò^ýÁò
PZêüGKK iìZâ @\égý
ùjC[ôaû ^ýÁòSòfäú

(3) _ûKòUò^þ
(e) @û\ýûaiÚû-II
MêYiìZâ
c¤ icZk iÚòZ
MêYiìZâ
MêYiìZâùe KûGRcû aò¦ê ZKðê Z«ê
ùceêùe _ê¬úbìZ MêYiìZâ
(4) Wòù_äûUò^þ @\égý ùjC[ôaû ^ýÁò Sòfúä (f) c¤ûaiÚû-II
_é[Kþ KeY
MêYiìZâ

(5) WûAKûù^iòiþ (g) CeûaiÚû-II (h) @«òcûaiÚû-II

[PòZâ.6.2 (a-h)] @¡ðaòbûR^ ùceêùe _ê¬úbìZ MêYiìZâ @_Zý ùKûh

 //
C_ûaiÚû [ûGö ùiMêWÿòK ùjfû – ùf_þùUûUò^þ
(Leptotene), RûAùMûUò^þ (Zygotene), _ûKòUò^þ
(Pachytene), Wò ù _ä û Uò ^ þ (Diplotene) Gaõ
WûA@ûKûAù^iòiþ (Diakinesis)ö
ùf_ùUûUò ^ þ @aiÚ û ùe Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K
\égýcû^ ùjûA[ûGö Gjò @aiÚûùe MêYiìZâMêWÿòK
~\òI _ìaeð ê @^êù\÷Nýðò Kbûùa ic\ßLò ŠòZ ùjûA[û«ò
cûZâ Zûjû GKK eìù_ ù\Lû~û@û«òö
RûAùMûUò^þùe _òZûcûZûuVûeê @ûiò[ôaû
i\é g Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K (Homologous
chromosomes) _eÆe @ûWÿKê @ûKéÁ jê@«ò I
f´ bûaùe ù~ûWÿû ù~ûWÿû ùjûA fûMò ej«òö
Gjò @aiÚûKê @û_ê¬^ (Synapsis) Kêjû~ûGö
_âùZýK MêYiìZâ ~êMk aû ù~ûWÿòKê ~êMk MêYiìZâ
(Bivalent) Kêjû~ûGö
_ûKòU^ò ùþ e MêYiìZâ iÚkì Gaõ lê\ûâ Kûe jêGö
_âùZýK MêYiìZâ f´bûaùe \êAUò GKKiìZâ
(Chromatid) e ùjûA[ôaûeê _âùZýK ~êMk MêYiìZâ
ùMûUò G ùfLûGñ PZê Ã aû PZê ü GKK iì Z â
(Tetrad)ùe _eòYZ jêGö
Wòù_æûUò^þùe MêYiìZâ (_âùZýK \êA GKK
iì Z â ij) Mê W ÿ ò K e _é [ KúKeY @ûe¸ jê G ö
ùicûù^ ùKak ùKùZK aò¦êùe _eÆe ijòZ
fûMò ejò @^ý @õgùe _é[Kþ ùjûA[û@û«òö Gjò
còk^iÚkKê KûGRþcû (Chiasma)Kêjû~ûGö ~êMk
MêYiìZâMêWÿòKe Gjò còk^ iÚk aû KûGRþcûUû
(Chiasmata) ^òKUùe ùicû^u GKKiìZâ c¤ùe
@õg aò^òcd \ßûeû Rò^þ @û\û^_â\û^ Ke«òö Gjò
_âKâòdûKê _ûeû«eY (Crossing over) Kêjû~ûGö
WûA@ûKûAù^iò i þ ù e Mê Y iì Z â M ê W ÿ ò K
lê\âûKûe; Kò«ê iÚìk I aðêk ùjaû\ßûeû @]ôK ÆÁ
ù\Lû~û@û«òö Gjò C_ûaiÚûùe ùiMêWÿòKe @ûKéZò
64 //
cê\Kòâ û i\égö ^ò^ýÁò Gaõ ^ýÁò Sòfúä Gjò @aiÚûùe
@\égý ùjûA[ûGö
(L) c¤ûaiÚû-I : G[ôùe icaòbûR^e
c¤ûaiÚû _eò MêYiìZâMêWÿòK ùKûhe c¤icZk
bûMKê Pûfò@ûi«òö Gjò @aiÚûùe ZKðZê «ê MêYiìZeâ
ùK¦âbûMij iõgæòÁ jêGö
(M) CeûaiÚ û - I : ~ê M k Mê Y iì Z â e
_âùZýK MêYiìZâ Zûjûe \êAUò GKK iìZâij
ùKûhe aò_eúZ \òMKê \êA ùceê @ûWÿKê MZòKùeö
MêYiìZâ ùK¦âe aòbûR^ jêG^ûjóö Gjû ùjCQò
Mê Y iì Z â iõLýû @]û ùjûA~ò a ûe KûeYö
MêYiìZâMêWÿòK Gjò icdùe ùKûYûKûe aû ‘V’
@ûKûe ù\Lû~û@û«òö
(N) @«ò c ûaiÚ û - I : @ù¡ð K iõLýK
MêYiìZâ ùKûhe \êA aò_eúZ ùceêùe RcûùjûA
\êAUò ^ýÁò Zò@ûeò Ke«òö _â[ùc ^ò^ýÁò, _ùe
^ýÁòSòfäú iéÁòjêG Gaõ MêYiìZâMêWÿòK @ûùÉ @ûùÉ
f´ûkò@û I _ùe @ÆÁ ùjûA~ûGö Gjò icdùe
ùKûhRúaK \êAbûMùe aòbq jêG Gaõ ùKûhKê
\êAUò @_Zý ùKûhùe aòbq Kùeö
(ii) \ßòZúd aòbûR^ :
@¡ðaòbûR^e _â[c aòbûR^ _ùe _ùe
\ßòZúd aòbûR^ jêG Gaõ Gjû VòKþ icaòbûR^
_eò ö Gjûe PûùeûUò @aiÚ û Kê @û\ýûaiÚ û - II,
c¤ûaiÚû-II, CeûaiÚû- II Gaõ @«òcûaiÚû-II
Kêjû~ûGö icaòbûR^ùe a‰ðòZ _âKòâdû @^ê~ûdú
G[ôùe _âùZýK @_ZýùKûh \êA iceì_ú ùKûhùe
_eòYZ jêGö Gjò_eò bûaùe @¡ðaòbûR^ùe
ùMûUòG ùKûheê @¡ðiõLýK MêYiìZâ [ôaû PûùeûUò
@_Zý ùKûh iéÁjò G ê ö C\ûjeYÊeì_ Gjò aòbûR^
_¡Zòùe 20 Uò MêYiìZâ [ôaû ùKûh ù~Cñ PûùeûUò
ùKûh iéÁò Kùe Zûjûe _âùZýK ùKûhùe 10Uò
Keò MêYiìZâ eùjö
 // 65 //
6.3.3. icaòbûR^ I @¡ðaòbûR^ c¤ùe Zêk^û :
cûAùUûiòiþ còIiòiþ
1. Gjû KûdòK ùKûh (Somatic cell) I @û\òRûdK 1. Gjû ~êMàR (Gamete) iéÁò _ûAñ CŸòÁö ùZYê
ùKûh (Primodial germ cells) Gaõ _eûM Gjû ùKak R^^ ùKûh (Germ cells)ùe
cûZé ù Kûh (Pollen mother cell) Z[û ~êMàK R^^ (Gametogenesis) _âKd òâ ûe ùgh
ùcMûùÆûe cûZé- ùKûhùe ùjûA[ûGö _~ðýûdùe ùjûA[ûGö
2. G[ôùe cûZéùKûh Gaõ @_Zý ùKûhùe [ôaû 2. Gjò aòbûR^ _ùe @_Zý ùKûhùe MêYiìZâ
MêYiìZâ iõLýû icû^ eùjö iõLýû cûZéùKûhùe [ôaû MêYiìZâ iõLýûe
@ù¡ðK ùjûA~ûGö
3 Gjò aòbûR^ ùaùk _âùZýK MêYiìZâ Êû]ú^ 3 Gjò aòbûR^e _â[c _~ðýûdùe i\ég MêYiìZâ
bûaùe @[ðûZþ GK @^ýC_ùe ^òbðe ^Keò ù~ûWÿû ù~ûWÿû ùjûA fûMò ej«òö ùicû^u
aòbûRòZ ùjûA[û«òö G[ôùe @û_ê¬^ Kò´û @õg c¤ùe @û_ê¬^ I @õg aò^òcd jêGö
aò^òcd jêG^ûjóö
4. cûAùUûcòiþe CeûaiÚûùe MêYiìZâ ùK¦âe 4. còIiòiþ (_â[c _~ðýûd)e CeûaiÚûùe MêYiìZâ
aòbûR^ ùjaû `kùe ùKâûcûUòWþ ùceê@ûWÿKê ùK¦â e aòbûR^ jê G^ûjóö `kùe iõ_ì ‰ ð
~ûA[ûGö ùKâûùcûùRûcþ ùceê@ûWÿKê ~ûA[ûGö
5. Gjò aòbûR^ùe ùMûUòG cûZéùKûheê 2Uò @_Zý 5. Gjò aòbûR^ ùghùe ùMûUòG @û\ò RûdK
ùKûh RûZ jêGö ùKûheê 4Uò @_Zý ùKûh RûZ jêGö
‘Mitosis’ cìk g± ‘mitos’ eê @ûiòQò; ‘mitos’ @[ð ‘thread’ (iìZâ aû iìZû)ö Ißûfþ[e ù`äcòw
(Walther Flemming) G'_âKûe ùKûh aòbûR^ @^ê¤û^ Keòaû @aieùe ùKâûcûUò^þ RûfòKû ùKùZûUò
mitos aû iìZâùe _eòYZ ùjaû ù\Lô[ôùfö "iìZâ (mitos) \égýcû^ ùjCQò' - GjûKê bòòKeò Gjò ùKûh
aòbûR^e ^ûc ‘Mitosis’ eLû~ûAQòö @_e_lùe ‘Meiosis’ cìk g± ‘Meion’eê @ûiòQò; Gjûe @[ð
‘to reduce’ (KcûAaû)ö ùKâûùcûùRûcþ iõLýû @]û ùjûA~ûC[ôaûeê G'_âKûe ùKûh aòbûR^e ^ûc
‘Meiosis’ eLû~ûCQòö
‘Mitosis’e _âcêL NU^û aû _eòYûc aû MêeêZß ùjCQò cûZéùKûheê RûZ 2Uò @_Zý ùKûh bòZùe
ò WòG^þGe ica^ö ùZYê GjûKê ‘Equational Division’ Kêjû~ûGö ùijò_eò ‘Meiosis’e
cûZéùKûhiÚZ
_âcêL NU^û ùjCQò ùKâûùcûùRûcþ iõLýû 2neê nKê jâûi ùjaûö ùi \éÁòeê GjûKê ‘Reductional
Division’ Kêjû~ûCQòö IWÿ@
ò ûùe ‘Meiosis’ _ûAñ "@¡ðûd^' (@¡ðab
ò ûR^) I ‘Reductional Division’
_ûAñ "^ìý^K aòbûR^' - Gjò_eò 2Uò bò^Ü g± aýajûe Keû~ûCQò, _â[c g±Uò _âKâòdûe ^ûcbûùa Gaõ
ò úd g±Uò aòbûR^e _âcêL NU^ûKê iìPûAaû _ûAñö Kò«ê Cbd ‘Mitosis’ I ‘Equational Division’
\ßZ
_ûAñ ùMûUòG cûZâ g± - "icaòbûR^' jó G _~ðý« aýajûe ùjûA@ûiêQòö Cbd _âKâòdûe ^ûc Gaõ _âcêL
NU^û iìPûAaû GKû IWÿò@û g±e aýajûe ~êqòiwZ ^êùjñö ùZYê ‘Mitosis’ _ûAñ "iìZâûd^' Gaõ
‘Equational Division’ _ûAñ "icaòbûR^' aýajûe Keòaû aû‚^údö aòmû^bòòK iVòKZû ij Gjò
\êAUò bò^Ü g± "@¡ðûd^' I "^ìý^K aòbûR^' ij ]ß^òùck elû Keòa û
Mitosis = iìZâûd^ Gaõ Equational Division = icaòbûR^
Meiosis = @¡ðûd^ Gaõ Reductional Division = ^ìý^K aòbûR^
 //
6.4. Cnò\ùe R^^ :
Cnò\ùe aõg aòÉûe Cbd @fòwú R^^
I fòwúd R^^ _âKâòdûùe iµ^Ü ùjûA[ûGö
6.4.1. @fòwú R^^ :
Cnò\ùe @fòwúR^^ ^òùcÜûq _âKûee
ùjûA[ûG, ~[û – aòbûR^ (Fission), KkòK^
(Budding), ùeYêba^ (Sporulation) I @wúd
R^^ (Vegetative propagation)
(i) aòbûR^ :
aúRûYê (Bacteria) I ùKùZK GKùKûhú
ùg÷aûk (Algae) @û\òùe ùKûhe aòbûR^ \ßûeû
aõgaé¡ò ùjûA[ûGö Gjò _âKâòdûùe ùicû^ue
^ýÁò I ùKûhRúaK \êAUò icû^bûMùe aòbq
ùjûA \êAUò @_Zý Rúa iéÁò ùjûA[û«òö GjûKê
\ßòaòbûR^ (Binary fission) Kêjû~ûGö \ßòaòbûR^
aúRûYê c û^ue GK cê L ý aõgaé ¡ ò _â K â ò d ûö
ùKùZK ùg÷ a ûkRûZúd Cnò \ (~[û-
ÊûAùeûMûAeû-Spirogyra) ùKûh \êAeê @]ôK
bûMùe aò b ûRò Z ùjûA _âùZýKbûM ùMûUòG
ùMûUòG ^ìZ^ Rúaùe _eòYZ ùjûA[ûGö GjûKê
ajêab ò ûR^ (Multiple fission) Kêjû~ûGö
(ii) KkòK^ aû ùKûeùKû\þMc :
AÁþ (Yeast) ^ûcK KaK iû]ûeYZü Gjò
_âKâòdûùe aõgaé¡ò Keò[ûGö Gjò KaKùe cìk
cûZéùKûh (Mother cell) eê RûZ @_Zý ùKûh
(Daughter cell) Kkò K û aû ùKûeK (Bud)
@ûKûeùe iéÁò ùjûA[ûGö Gjò KkòKû Kâcgü
aé¡ò_ûA cûZéùKûheê aòzò^Ü jêG Gaõ ùghùe
GK _ì‰ûð w AÁþùKûhùe _eòYZ jêGö Gjò _âKd òâ ûKê
KkòK^ aû ùKûeùKû\þMc (Budding) Kêjû~ûGö
(iii) ùeYêba^ :
ùeYêba^ (sporulation) \ßûeû @_êÃK
Cnò\e aõgaé¡ò NUòaû GK iû]ûeY _âKâòdûö
66 //
QZê I `òµò RûZúd KaK _âûdZü Gjò _âKâòdûùe
aõgaé¡ò Ke«òö Gjò icÉ KaKùe @iõLý
Kkûewe ùeYê (Spore) ù\Lû~ûGö Gjò
ùeYêMêWÿòK ^òMðZ ùjûA Rk aû aûdêùe bûiòaêf«ò
I @^êKìk _eòùag còkòùf @uêeòZ ùjûA ^ìZ^
Cnò\ iéÁò Ke«òö ùeYê\ßûeû G _âKûe R^^
_âKâòdûKê ùeYêba^ Kêjû~ûGö
dêùfû[âòKiþ (Ulothrix) _eò ùg÷aûkùe 4,
8 aû @]ôK PkùeYê (Zoospore) RûZ ùjûA[û«òö
cûZé ù Kûheê ^ò M ð Z Gjò PkùeYê C_~ê q
_eòùagùe iÚòe ùjûA @uêeòZ jê@«ò I ^ìZ^
Cnò\ iéÁò Ke«òö cêýKeþ (Mucor) _eò @ù^K
KaK c¤ ùeYêba^ _¡Zòùe aõgaé¡ò Keò[û«òö
ù_^òif ò d
ò c (Penicillium) _eò KaK iû]ûeYZü
@PkùeYê (Conidia) \ßûeû aõgaé¡ò Ke«òö
_ûA[ôdcþ (Pythium) _eò KaK _eòùag @^ê~ûdú
PkùeYê aû @PkùeYê \ßûeû aõgaé¡ò Keò[û«òö
@]ô K @û\ð â _eò ù ag PkùeYê _ûAñ @^ê K ì k
ùjûA[ôaû ùaùk gêLôfû _eòùagùe @PkùeYê
iéÁòùjûA aõgaé¡ò ùjûA[ûGö
ùeYê @Zò lê\â, jûfêKû I Lûfò @ûLôKê
bfbûaùe ù\Lû~ûG ^ûjóö Gjû aûdê aû Rkùe
ajê\ìeKê Pûfò~ûA_ûùe I @^êKìk _eòùagùe
@uêeòZ ùjûA aõgaé¡ò Kùeö
(iv) @wúd R^^
(Vegetative Propagation) :
ùKùZK ùgâ Y úe Cnò \ @wúd R^^
_âKd
òâ ûùe aõgaòÉûe Keò[û«òö _Zâ, cìk aû KûŠe
ùKøYiò @õgeê Cnò\ RûZ ùjùf GjûKê @wúd
R^^ Kêjû~ûGö @^êKk ì _eòùagùe @ù^K Cnò\
 //
~[û- @ûLê, K\kú, ùMûfû_ AZýû\ò Gjò _âKd
òâ ûùe
ijRùe aõgaòÉûe Keò_ûe«òö
@ceù_ûAe _Zâ ] ûeùe [ô a û \«ê e ò Z @õg
I\ûcûUò iõÆgðùe @ûiòùf ùi[ôeê ^ìZ^ MQ
aûjûùeö ùijò_eò gZcìkú, Wûfò@û @û\ò MQe
cìkeê ^ìZ^ MQ aû fZû RûZ ùjaûe ù\Lû~ûGö
K\kú, _ò@ûR, @\û, jk\ú @û\ò bì^òcÜiÚ KûŠeê
^ìZ^ MQ RûZ ùjûA[ûGö Giaê @wúd R^^e
@«bðêqö
KkòKû
_Zâ]ûe
[PòZâ.6.3 ] @ce ù_ûAùe @wúd R^^
Ké h ò _ ûAñ @ù^K icdùe @wúdR^^
_¡Zò C_ù~ûM Keû~ûA[ûGö c¬òeê ùjC[ôaû
MQVûeê Gjò _¡Zòùe RûZ MQ gúNâ `êf I
`k ]ûeY Keò[ûGö K\kú, ùMûfû_, cfäú @û\ò
MQ, ù~Cñ[ôùe c¬ò jêG^ûjó, ùiiaê MQe
aõgaé¡ò Gjò _¡Zòùe jó ùjûA[ûGö Gjò _¡Zòe
@^ý GK aòùghZß ù~ cìkMQeê RûZ ùjC[ôaû
icÉ MQ cì k MQ ijò Z Rò ^ úd icZû elû
Keò [ û«ò ö @wúd R^^ ^ò ù cÜ û q _â K ûee
ùjûA_ûùeö
(K) aòLŠ^ :
ÆûAùeûMûAeû _eò ùg÷ a ûk I @^ý
ùKùZK @_ê¿K Cnò\e [ûfiþ (Thallus) aòLŠòZ
ùjûA _â ù ZýK @õg ùMûUò G ùMûUò G iµì ‰ ð
Cnò\ùe _eòYZ ùjaûe ù\Lû~ûGö Gjò _âKâòdûKê
aòLŠ^ (Fragmentation) Kêjû~ûGö
67 //
(L) ùQ\^ :
aûKèMQ I c^ò_äû @û\ò MQe KûŠKê
ùQûU ùQûU Keò KûUò cûUòùe ù_ûZòùf KòQò\ò^
_ùe ùi[ôeê ^ìZ^ MQ iéÁò jêGö GjûKê ùQ\^
(Cutting) _âYûkú Kêjû~ûGö
(M) KfcòKeY :
KfcòKeY _¡Zòùe ùMûUòG ZeêYMQ
(cìkMQ aû Stock)e @MâbûMKê KûUò \ò@û~ûGö
Gjò KUûiÚû^ùe @^ýùMûUòG MQe KUûWûk aû
Kfc (Scion)Kê Kfcò cûUòù\A aû§ò \ò@û~ûGö
Gjò a§û iÚû^Kê @Ì @Ì _ûYò ù\A I\û eLû~ûGö
KòQò\ò^ _ùe Zûjû ù~ûWÿòùjûA ùiVûùe ^ìZ^
MQ iéÁòjêG [PòZâ.6.4 A, B, C]ö ^ì@ûKeò RûZ
ùjûA[ôaû KfcòMQùe ù_ûhý @õg aû Kfce
icÉMêY @_eòaðòZ eùjö c¬òeê RûZMQe
_âùZýK _òXÿòùe MêYe _eòað^ ùjC[ôaûùaùk
KfcòKeY C_ûdùe iéÁò ùjC[ôaû MQe MêY
@_eòaðòZ eùjö ùMûfû_, @û´, ùf´ê @û\ò
@ù^K MQùe Gjò _¡Zò \ßûeû ^ìZ^ MQ iéÁò
Keû~ûA_ûùeö Kfcò K eY aò b ò ^ Ü C_ûdùe
Keû~ûA_ûùeö ^ò ù cÜ û q ùKùZûUò Z^à ¤ eê
@^ýZcö
(1) Wûkò Kfcò :
@Ì icd c¤ùe ^ì@ûMQ iéÁò Keòaû_ûAñ
Pûhúcûù^ cêLýZü WûkòKfcò C_ûd @af´^
Ke«òö Gjò _¡Zòùe MQe ùKøYiò GK Wûke
KòQò @õgeê ZßPû aûjûeKeò Gjò WûkKê cûUò _~ðý«
auûA I\û cûUòùe ù_ûZò \ò@û~ûGö _ùe KòQ\ò ^ ò
_ûAñ Gjò iÚû^Kê @Ì I\û eLôaûKê _ùWÿö ù_ûZû
ùjûA[ôaû @õgeê Kâùc ùPe aûjûùeö ùPe
 // 68 //

aûjûeòaû _ùe Gjò WûkUòKê cìkMQeê KûUò @^ýZâ
fMûAùf Zûjû GK iµì‰ð ^ìZ^ MQùe _eòYZ
jêG [PòZâ.6.5]ö
Wûkò Kfcò
cûZé aû cìkMQ
^ì@û ùPe
[PòZâ.6.5] Wûkò Kfcò
(2) Mê…ò Kfcò :
_òRêkò, ùMûfû_, Rûcê, KûùMRòùf´ê, còVû
Kckû, aûKè MQ @û\òe Kfcò iû]ûeYZü Gjò
C_ûdùe Keû~ûA[ûGö G[ô_ûAñ MQe iêiÚ I
_ûKkò@û WûkKê aûQò Zûe cìk @õge ZßPû aûjûe
Keò \ò@û~ûGö KUû @õg C_ùe Kfcò cûUò
[ùMûae, KUû ^Wÿû I _Uê cûUòe cògY
â (Grafting
clay)] ù\A @Lû aû _fò[ô^þ \ßûeû ZûjûKê aû§ò
\ò@û~ûGö Kfcò cûUò ^ gêLôaû _ûAñ ùi[ôùe
_âZò\ò^ _ûYò ù\aûe aýaiÚû Keû~ûGö G[ô ^òcò
_â\ PòZâ @^ê~ûdú GK Qò\â [ôaû cûVò@û Kfcò
C_ùe SêfûA eLû~ûA_ûùeö KòQò\ò^ _ùe Gjò
iÚû^eê ùPe aûjûeò Kfcò cûUòùe aùXÿö ùPe
bfbûùa aXÿòMfû_ùe WûkUòKê cûZéMQeê KûUò
@fMû fMûAùf Zûjû GK ^ì Z ^ Êdõiµì ‰ ð
MQùe _eòYZ ùjûA_ûùeö GjûKê Mê…ò Kfcò
(Gootee) Kêjû~ûGö @ûRòKûfò @ù^K MQe aòÉûe
_ûAñ Gjòiaê aòbò^Ü _âKûe Kfcò _¡Zò _âùdûM
Keû~ûCQòö (PòZâ 6.4 C-D)
6.4.2. aòùgh ]eYe R^^
(i) @icûdòZ R^^ :
icûd^ aû ^òùhK ^ ùjûA Wò´ûYêe aé¡ò
NUò `kiéÁò ùjùf ZûjûKê @icûdòZ R^^ aû

Kfc
cûVò@û
cìkMQ
A B C
(cûUò I\û eLôaûKê)

D
Mê…ò
Kfcò cûUò

[PòZâ.6.4] A, B I C cìkMQ (Stock) I Kfc (Scion)Kê ù~ûWÿû ~ûAQò, D Mê…ò Kfcòö

 //
@^òùhK R^^ (Parthenogenesis) Kêjû~ûGö
ùKùZK @_êÃK Cnò\ (ùg÷aûk I `‰ð)ùe Gjû
_eòflòZ ùjaû ijòZ i_ê¿K Cnò\ (_òRêkò,
@wê e , K\kú AZýû\ò ) ùe G _â K ûe R^^
ù\Lû~ûGö Gjò _¡Zòùe RûZ `k c¬ògì^ý
ùjûA[ûGö Gjò `kKê @icûdò Z `k aû
c¬òajò ú^ `k (Parthenocarpic fruit) Kêjû~ûGö
G _â K ûe @^ò ù hK R^^ cjê c ûQò ,
fûjúKúU aû RCù_ûK (Aphids) I @^ýùKùZK
_âûYúùe ^òdcòZ bûùa ùjûA[ûGö @Šòeû cjêcûQò
I cûB fûjúKúU Gjò _âKâòdûeê RûZ ùjûA[ûGö
(ii) Uòiê ù_ûhY :
Cnò\e RúaùKûh @[aû Uòiê (Tissue)
MêWKòÿ ê ÊZªeìù_ iõMVòZ ù_ûhK cû¤c (Culture
medium) \ßûeû aXÿûA ùMûUòG RúaùKûheê @ù^K
RúaùKûh iéÁò Keòaû ij ùi[ôeê ùMûUòG ùMûUòG
^ìZ^ Cnò\e iéÁKò ê Uòiê ù_ûhY (Tissue culture)
Kêjû~ûGö Gjò _¡Zòùe C_ô^Ü _âûe¸òK UòiêicìjKê
iûcMâ ò K bûùa Kûfiþ (Callus) Kê j û~ûGö
KûfiþMWê K òÿ e aé¡ò I aòùb\^ _ûAñ _ùe ùiMêWKòÿ ê
^òŸòðÁ jeþùcû^þ [ôaû ù_ûhKKê iÚû^û«e Keû~ûGö
Kûfiþe Gjò _ê^ü KhðYùe ùi[ôeê Pûeû Cnò\
(Plantlet) iéÁò jêGö Gjò Pûeû Cnò\Kê ^òdªYû]ú^
_eòùagùe aXÿòaûKê \ò@û~ûA iµì‰ð Cnò\ùe
_eò Y Z Keû~ûGö Gjò _â K â ò d ûKê c¤ @«ü
@YêaõgaòÉûe (in vitro micropropagation)
Kêjû~ûGö @ûRòKûfò Gjò _¡Zòùe @iõLý C^ÜZ,
ùeûMgì^ý, Pûeû C_ô^Ü Keû~ûA Rwf iéÁò,
a^úKeY, `kPûh AZýû\ò Keû~ûCQòö
69 //
6.4.3. i_ê¿K Cnò\ùe fòwúd R^^ :
@ûaéZaúRú Cnò\ùe R^^ûõgMêWÿòK `êf
c¤ùe [ûGö `êfe aòbò^Ü @õg ùjfû aéZòcŠk
(Calyx), \kcŠk (Corolla), _êõùKge PKâ
(Androecium) I `kòKû PKâ (Gynoecium)ö
_êõùKge (Stamen) I `kòKû PKâe `kòKû
(Carpel) ùjCQò `êfe R^^ûõgö G[ôùe RûdK
ùKûhcû^ [û@û«òö
ùKak ùKge aû ùKak `kòKû [ôaû
`êfKê (~[û- KLûeê, @céZbŠû AZýû\ò) GKfòwú
(Unisexual) `êf Kêjû~ûG (~[û- c¦ûe, ùiûeòh
AZýû\ò)ö @^ý _lùe Cbd ùKge I `kòKû
[ôaû `êfKê \ßòfòwú (Bisexual) `êf Kêjû~ûGö
6.4.4. _eûMiwc aû _eûMY :
icûd^ (Fertilization) _ìaeð ê `êfùe [ôaû
_eûMùeYê aòbò^Ü cû¤cùe @ûiò `êfe Mbðgúhð
(Stigma)ùe _ùWÿö GjûKê _eûMiwc aû _eûMY
(Pollination) Kêjû~ûGö ùKùZK Cnò\ùe ùMûUòG
`êfe _eûMùeYê ùijò `êfe Mbðgúhðùe _Wÿò
Zûjûe Wò´ûYêKê icûd^ Kùeö GjûKê Ê-_eûMY
(Self pollination) Kê j û~ûGö Kò « ê @]ô K ûõg
Cnò\ùe ùMûUòG RûZòe `êfe _eûMùeYê _Zw,
_lú, Rk, aûdê @û\ò cû¤cùe @ûiò ùijò RûZòe
@^ý GK `ê f e Mbð g úhð ù e _ùWÿ I _ùe
Mbð û ]û^ jê G ö GjûKê _e_eûMY (Cross
pollination) Kêjû~ûGö
Mbðgúhðùe gKðeû, ùR÷aòK @cæ I @^ýû^ý
_\û[ðe cògâYeê GK @Vûkò@û _\û[ð RûZ jêGö
_eûMùeYê Gjò _\û[ðe iõÆgðùe @ûiò ùiVûùe
fûMòeùj I _ùe @uêeòZ jêGö
Gjû_ùe K'Y jêG RûYòaû _ìaðeê `kòKû
I Mbðûgde MV^ i´§ùe KòQò RûYòaû \eKûeö
 //
6.4.5. `kòKû I Mbðûgd :
`kòKûe Zòù^ûUò @õg [ûGö Gjûe ÇúZ
ùghbûM ùjCQò Mbðûgd (Ovary), c¤bûMUò
Mbð\Š (Style) I C_eòbûM Mbðgúhð (Sigma)ö
ijWò´K (Ovule) Uò ùMûUòG aé«\ßûeû Mbðûgdùe
iõ~êq ùjûA[ûGö Wò´K c¤ùe [ôaû Wò´Kûdû
(Nucellus) Kê @ûaéZ Keò ùMûUòG aû \êAUò @ûz\
(Integument) [ûGö @ûz\ @MâbûMe còk^ iÚû^ùe
ùMûUòG Qò\â ejò[ûG ~ûjûKê aúRe§â (Micropyle)
Kêjû~ûGö Wò´Kûdûùe ùMûUòG bïYûgd (Embryo
sac) [ûGö bï Y ûgde @Mâ b ûMùe ùMûUò G
Wò´ùKûh (Egg cell) I Zûjûe \êA_ûLùe \êAUò
ijûdK ùKûh (Synergids) ejò[ûGö aé«@ûWÿKê
Zò^Uò ò _âZcò Lê ùKûhòKû (Antipodal cells) ejò[ûGö
bïYûgd c¤bûMùe fûMò fûMò ejò[ôaû \êAUò
^ýÁòKê ùceê^ýÁò (Polar nucleus) Kêjû~ûGö
icûd^e VòKþ _ìaðeê Gjò \êAUò ^ýÁò còkòZ ùjûA
\ßòZúdK ^ýÁò (Secondary nucleus)ùe _eòYZ
jê@«òö (PòZâ 6.6)
_eûMùeYê
_eûM^kú c¤ùe _eûMùeYê
_eûM ^kú
_âZòcêL ùKûhòKû
bïYûgd
Mbðûgd
ùceê^ýÁò
Wò´ûYê
ijûdK ùKûh
[PòZâ.6.6] Mbðûgde PòZâ I
Mbðgúhðùe _eûMùeYêe @uêeYö
70 //
6.4.6. icûd^ (Fertilization) :
_eûMùeYê Mbðgúhðùe _Wÿòaû _ùe Zûjûe
aûjûe @ûaeYUò `ûUò~ûGö bòZe @ûaeYUò
ùMûUòG ^kú @ûKûeùe aûjûùe I _eûM @uêeòZ
jêGö Gjò ^kú Mbð\Š c¤ù\A bïYûgd @ûWÿKê
aùXÿö GjûKê _eûM ^kú (Pollen tube) Kêjû~ûGö
_eûM @uêeòZ ùjaû icdùe Gjû icaòbûR^
_âKâòdûùe aòbûRòZ ùjûA _â[ùc @wúdùKûh
(Vegetative cell) I R^^ ùKûh (Generative
cell) ié Á ò Kùeö R^^ ùKûh _ê ^ að û e Gjò
_âKd òâ ûùe aòbûRòZ ùjûA \êAUò _êõ~êMàK iéÁK ò ùeö
_eûM ^kúùe KòQò ùKûhei ijòZ \êAUò _êõ~êMàK
I ùMûUòG ^kú ^ýÁò (Tube nucleus) [ûGö Kâùc
_eûM ^kú aúRe§â aûUù\A Wò´ûgdùe [ôaû
bïYûgd c¤ùe _âùag Kùeö ùiVûùe _eûM
^kúe @MâbûM `ûUò~òaû \ßûeû _êõ~êMàK \êAUò
bïYûgd c¤Kê Pûfò@ûi«òö ùMûUòG _êõ~êMàK Èú
~êMàK aû Wò´ùKûh ijòZ còkZò ùjûA ~êMàR MV^
Kùeö G[ôeê bïYe C_ôò jêGö
@^ý _êõ~êMàKUò, \ßZò údK ^ýÁò ijòZ còkZò
ùjûA bïYù_ûh ^ýÁò (Endosperm nucleus)
MV^ Kùeö bï Y ù_ûh ^ýÁò e ê bï Y ù_ûh
(Endosperm) RûZ jêG Gaõ Gjû a¡òð¾ê bïYKê
ù_ûhY ù~ûMûA[ûGö _eûM ^kúeê \êAUò~ûK
_êõ~êMàK bïYûgd c¤ùe _âùag Kfû_ùe ^kú
^ýÁò U ò _eûM ^kú bò Z ùe ^Á ùjûA~ûGö
_ê õ ~ê M à K I Èú ~ê M à K e cò k ^Kê icûd^
(Fertilization) Kê j û~ûGö _â K é Z ùe i_ê ¿ K
@ûaéZaúRú Cnò\ùe \êAUò icûd^ Kâd ò û ù\LôaûKê
còùkö _â[cUò ùjfû, ùMûUòG _êõ~êMàK ijòZ
Wò´ûYê aû Wò´ùKûhe icûd^ I @^ýUò ùjfû
 //
\ßòZúdK ^ýÁò ijòZ \ßòZúd _êõ~êMàKe còk^ö
_â[c _âKâòdûùe ~êMàR iéÁò ùjC[ôaûùaùk \ßòZúd
_â K â ò d ûùe bï Y ù_ûh ^ýÁò ié Á ò j ê G ö ~ê M à R e
ùKâûùcûùRûcþ aû MêYiìZâ iõLýû \ßòMêYòZ (2n)
ùjûA[ô a û ùaùk bï Y ù_ûhe Mê Y iì Z â iõLýû
iû]ûeYZü ZâòMêYòZ (3n) ùjûA[ûGö i_êÃK
Cnò \ e Gjò _â K ò d ûKê \ß ò i cûd^ (Double
fertilisation) Kêjû~ûGö Gjû i_êÃK Cnò\e GK
aòùghZßö icûd^ _ùe ~êMàR aûe´ûe aòbûRòZ
ùjûA Wò´K c¤ùe GK bïY (Embryo) iéÁò
Kùeö bïY GK KVò^ @ûaeY \ßûeû @ûaéZ ùjûA
aúR aû c¬òùe _eòYZ jêGö Gjò icd c¤ùe
Wò´ûgd aé¡ò_ûA `k (Fruit) ùe _eòYZ jêG
Gaõ aéZò, \kcŠk @û\ò gêLô SWÿò~û@û«òö
`êfe KòQò @õg `kùe [ôaû ù\LôQ Kò?
c¬ò c¤ùe bïY aû baòhýZþe Cnò\Uò
ejò[ûGö C_~êq _ûeò_ûgßKòð @aiÚûùe Gjû @uêeZò
ùjûA Pûeû (Seedling)ùe _eòa¡òðZ jêG I
_eað ú icdùe Gjû GK ^ì Z ^ Cnò \ Kê
R^à\òGö Gjò _âKâòdûKê aúR @uêùeû\þMc (Seed
Germination) Kêjû~ûGö
6.7. _âûYúùe R^^ :
ùKùZK _âûYúùe aõgaé¡ò ùKak @fòwú
R^^ aû ùKak fòwúd R^^ \ßûeû ùjûA[ôaû
ùaùk ùKùZKuVûùe Cbd _â K â ò d û
ù\Lû~ûA[ûGö _â û Yúcû^uùe ù\Lû~ûC[ô a û
@fòwú R^^e \êAUò iû]ûeY C_ûd ùjCQò –
aòbûR^ I ùKûeùKû\þMc aû KkòK^
71 //
(i) aòbûR^ :
aòbûR^ GK @Zò iek R^^ Kâòdûö Gjò
_âKâòdû 2 _âKûee – (K) \ßòaòbûR^ I (L) ajê
aòbûR^ö
(K) \ßòaòbûR^ : \ßòaòbûR^ R^^ _âKâòdû
Gcòaû (Amoeba), _ûeûcòi@ò cþ (Paramecium) I
ACMä ò ^ û (Euglena) _eò Rúacû^uVûùe
ù\Lû~ûGö Gjò _âKûe R^^ \ßûeû cûZé RúaVûeê
\êAUò @_Zý iéÁò jê@«ò, C\ûjeY – Gcòaû c]êe
_ûYòùe eùjö @^êKìk _eòiÚòZòùe (_eòùage
Zû_cûZâû _âûd 250C [ôaû I _âPêe Lû\ý _\û[ð
còkòaû) Gcòaû geúee aé¡ò NùUö iaðaéjZþ
@ûKûeùe _jô a û _ùe ^ò R e Kì U _û\
(Pseudopodia) MêWÿòK _âZýûjûe Keò Gjû _âûd
ùMûf @ûKûe ]ûeY Kùeö Gjû @ûC Lû\ý MâjY
Kùe^ûjó I ùKûh aòbûR^ _ûAñ _âÉêZ jêGö
icaòbûR^ \ßûeû ùMûUòG cûZé Gcòaûeê \êAUò
@_Zý ié Á ò jê G (Pò Z â - 6.7 )ö @_Zýcû^u
geúeùe KìU_û\ iéÁò jêGö KìU_û\ iûjû~ýùe
Gcûù^ _eòùageê Lû\ý iõMâj Keò Êû]ú^bûùa
ÊûbûaòK Rúa^~û_^ Ke«òö Gjò _âKâòdû iµì‰ð
ùjaûKê _âûd 30 cò^òUþ icd fûùMö \ßòaòbûR^
_eò GK iek _âKd òâ ûùe aõgaé¡ò Keê[aô û Gcòaûe
aé¡ûaiÚû (Senescence) ^[ûG I Gjûe _âûKéZòK
cé Z ê ý jê G ^ûjó ö ùiiaê \é Á ò e ê Gcò a û @ce
(Immortal)ö
_ûeûciò@cþ I ACMäò^û c¤ \ßòaòbûR^ \ßûeû
^ò R e R^^ Kâ ò d û iµû\^ Ke«ò ö Kò « ê
_ûeûcò i ò @ cþ ù e ùKûh aò b ûR^ @^ê _ â i Ú
(Transverse) _éÂùe iµû\òZ ùjC[ôaûeê GjûKê
 // 72 //
cûZî Gcòaû
^ýÁò
@_Zý Gcòaû

(K) (L) (M) (N)

KìU_û\ [PòZâ.6.7] Gcòaûùe icaòbûR^ _¡Zòùe \ßòaòbûR^
ùKûÂòKû ajêab
ò ûRòZ ^ýÁò _ûUò KhòK
ð û

_ûUò

(K) (L) (M)

Zò^òÉe ùKûÂòKû ùKûÂòKû c¤ùe Kê^ò Gcòaû @ûaê
bòZùe Gcòaû ^ýÁò aòbûR^ @û_Zý jûAWâû
ùKûeùKû\þMc @k
[PòZâ.6.9] jûAWâûùe
aûjýùKûeùKû\þMc
[PòZâ.6.8] Gcòaûùe ajê aòbûR^
C_ûdùe aõg aòÉûe
@^ê_âiÚ \ßòaòbûR^ Kêjû~ûGö ACMäò^ûùe aòbûR^ @_Zý Kê^ò Gcòaûcûù^ aûjûeKê Pûfò@ûi«ò (PòZâ-
_é @^êf´ (Longitudinal) bûùa ùjC[ôaûeê 6.8 K, L, M)ö
GjûKê @^êf´ \ßòaòbûR^ Kêjû~ûGö _ùe ùicû^ue geúeùe KìU_û\ iéÁò
(L) ajê a ò b ûR^ : Leû\ò ù ^ Gcò a û jêG I ùicûù^ _eòùageê Lû\ý MâjY Keò
ejê[ôaû ù_ûLeú, MûWÿò@ûeê _ûYò gêLôMùf aû iû]eY Rúa^~û_^ Ke«òö Gcòaûe Gjò _âKûe
@Zý]ôK [Šû ù~ûMêñ _ûYò ae` ùjûAMùf, Gcòaû ajê aò b ûR^ R^^ Kâ ò d ûKê ùÆûeê ù fi^þ
KìU_û\MêWÿòKê _âZýûjûe Keò ^òR geúe Pûeò_ùU (Sporulation) c¤ Kê j û~ûGö cYò h Vûùe
Zò^òÉe aògòÁ GK KVò^ @ûaeY aû ùKûÂòKû cýûùfeò@û ùeûM iéÁò Keê[ôaû _äûRþùcûWÿòdcþ
(Cyst) Zò @ ûeò K eò eùjö Gjò icdùe Zûe (Plasmodium) c¤ ajêab ò ûR^ \ßûeû ^òRe aõg
Pdû_Pd Kâòdû jâûi_ûGö aûe´ûe ^ýÁò aòbûR^ aé¡ò Kùeö
\ßûeû Gcòaû geúeùe 500-600Uò ùQûU ^ýÁò iõKâcZò cgû KûcêWa
òÿ û icdùe _äûRþùcûWÿdò cþe
Zò @ ûeò jê G ö _â ù ZýK ^ýÁò Kò Q ò _eò c ûYe ùÆûùeûùRûGUþ (Sporozoite) cYòhe eq
ùKûhRúaK \ßûeû @ûaéZ ùjûA eùjö Gjò_eò
_âaûj ù\A ~KéZþ ùKûh c¤ùe _âùag Keò
bûùa iéÁ @_ZýMêWÿòKê "Kê^ò Gcòaû' aû Gcòaêýfû
ajêaòbûR^ \ßûeû aõgaé¡ò Kùeö Gjò _âKûe
(Amoebula) Kêjû~ûGö ahðû\ò^e @ûMc^ùe
_eòiÚòZò @^êKìk ùjùf Gjò KVò^ @ûaeY Rk ajêaòbûR^Kê iûAùRûùMû^ò (Schizogony)
iõÆgðùe @ûiò `ûUò~ûGö ùKûÂòKû bòZùe [ôaû Kêjû~ûGö
 //
(ii) ùKûeùKû\þMc (Budding) :
ùKùZK GKùKûhú _âûYú, Ƭ I jûAWâû_eò
ajêùKûhú _âûYú ùKûeùKû\þMc C_ûdùe @fòwú
R^^ \ßûeû ^òRe aõgaòÉûe Ke«òö Gjû \êA
_âKûe, ~[û – (i) aûjý ùKûeùKû\þMc (External
budding) I (ii) @«ü ùKûeùKû\þMc (Internal
budding)ö
(K) aûjý ùKûeK\þMc :
_eò ù ag ù~ùZùaùk @^ê K ì k I
Lû\ý_\û[ð _âPêe bûùa còùk, ùiùZùaùk iêiÚ
Gaõ adü_âû¯ jûAWâû ùKûeùKû\þMc C_ûdùe
aõg aòÉûe Keò[ûGö _âûe¸òK @aiÚûùe jûAWâû
geúee c¤bûMùe GK ^òŸÁðò _âKûe ùKûh GKûVò
ùjaû\ßûeû GK ùQûU @ûaê iéÁò jêGö Gjò @kKê
ùKûeùKû\þMc @k (Budding zone) Kêjû~ûGö
Gjò @ûaê ]úùe ]úùe aWÿ jêG, Gjû c¤Kê jûAWâû
geúee Mêjûª (Coelenteron) _âùag Kùeö
@ûaêe @MâbûMùe Zûeû @ûKûee GK _ûUò I
_ûUòe Pûeò_ùU KhðK ò û (Tentacle) iéÁjò G
ê ö Gùa
Gjû GK ùQûU jûAWâû _eò ù\Lû~ûGö Gjû
cûZéjûAWâû ijòZ fûMò ejò[ôùf c¤ ^òR KhðòKû
iûjû~ýùe Lû\ý iõMâj Kùeö @_Zý jûAWâûe
iµì‰ð aé¡ò _ùe Gjûe cìk@õg iõKêPòZ jêG,
Gjû cûZé jûAWâû Vûeê aòzò^Ü jêG I _eòùageê
Lû\ý iõMâjKeò iû]ûeY Rúa^~û_^ Kùeö Gjò
_â K â ò d û _ûAñ 48 eê 96 Nû icd fûùMö
(PòZâ 6.9)
(L) @«ü ùKûeùKû\þMc :
_âZòKìk _eòùag I Lû\ý_\û[ðe @bûa
ù\Lûù\ùf Ƭ ^òR geúe bòZùe ùRcêýfþ
(Gemmule) Zò@ûeò Kùeö Gjò _âKd òâ ûe _âûe¸ùe
73 //
GK ÊZª _âKûee ùKùZK ùKûh GKZâòZ jê@«òö
GMêWÿòKe Pûeò_ùU GK KVò^ @ûaeY iéÁòùjûA
Gjû ùRcêýfùe _eòYZ jêGö cûAùKâû_ûAfþ
(Micropyle) ^ûcK GK e§â \ßûeû Gjû aûjûeKê
ùLûfû[ûGö _eòùag @^êKìk ùjùf ùRcêýfþ
bòZùe [ôaû ùKûhMêWÿòK cûAùKâû_ûAf aûUù\A
aûjûeKê @ûiò ^ì@û Ƭ iéÁò Ke«òö (PòZâ 6.10)
cûAùKâû_ûAf
aûjý @ûaeY
G¶òWòÄþ ÆòKêýfþþ
bòZe @ûaeY
@ûeKòIiûAUþ
[PòZâ.6.10] Ƭ ùRcêýfþ
6.7.2. _ê^eêna^ :
_ê^eêna^ (Regeneration) ùKøYiò _âûYúe
GK R^^ Kâòdû ^êùjñ; KòQò _âûYúùe Gjû GK
ÊZª aýaiÚû cûZâö _âûYú geúeeê KUò~ûA[ôaû
aû bûwò~ûA[ôaû _âùZýK LŠeê _ê^eêna^ \ßûeû
GK iµì‰ð Rúa RûZ jêGö jûAWâûe geúeKê
LŠLŠ Keò KûUòùf KòQò\ò^ _ùe _âùZýK KUû
LŠeê ùMûUòG ùfLûGñ iµì‰ð _ì‰ðaòKgòZ jûAWâû
RûZ jêGö GVûùe iìP^û \ò@û~ûA_ûùe ù~ Gjò
_âûYúcû^u geúeùe GK _âKûe iað_âiì aû
_ì‰ðaòbaú ùKûh (Totipotent cell) [ûGö Gjû
_âûYú geúe MV^ _ûAñ @ûagýK @^ý icÉ
_âKûe ùKûh aû Uòiê Zò@ûeò Keò_ûùeö `kùe
KUò~ûA[ôaû @õgeê GK ^ì@û _âûYú RûZ jêGö
 //
6.8. cû^a R^^
cYòh ùMûUòG É^ý_ûdú ùgâYú (Class
Mammalia)e _âûYúö _âR^^ Reò@ûùe aõgaòÉûe
Keòaû I cû^aRûZòe ^òeazò^ÜZû (Continuity
of the human species) ^ò½òZ Keòaûùe Cbd
_ê e ê h I Èúe bì c ò K û ejò Q ò ö i«û^ ié Á ò ù e
ùicû^ue bò^Ü bò^Ü \ûdòZß ejò[ûGö ùZYê
ùicû^u geúee MV^ùe KòQò bò^ZÜ û ù\Lû~ûGö
_ìað ùgâYúùe @ûùc ~êaKâû«ò aòhdùe @ûùfûP^û
Keò[ôùfö Gjò icdùe KòùgûeKòùgûeúcû^u
geúeùe @ù^K MûV^òK, Kâd ò ûcôK Gaõ @ûùaMòK
_eòað^ ù\Lû~ûA[ûGö _ê@ue ^òg \ûXÿò CVòaû,
Sò@u É^ýMâ^eÚò aòKûg, KY×Êeùe _eòað^ ij
_âR^^ @we aòKûg NùU Gaõ Cbd i«û^
iéÁò Keòaûe iûc[ðý jûif Ke«òö
6.8.1. ~êMàKR^^ :
~ê M à K R^^ \ß û eû gê K â û gdùe gê K â û Yê
(Sperm) I Wò´ûgdùe Wò´ûYê (Ovum) iéÁò jêGö
gêKâûYê iéÁò _âKâòdûKê gêKâûYêR^^ (Spermato-
genesis) I Wò ´ ûYê i é Á ò _â K â ò d ûKê Wò ´ ûYê R ^^
(Oogenesis) Kêjû~ûGö
(~ê M à K R^^ icdùe @¡ð û d^ aû
@¡ðaòbûR^ NUò gêKâûYê I Wò´ûYê iéÁò ùjaû Gaõ
iû]ûeY ùKûhe MêYiìZâ iõLýû \ßòMêYòZ (2n) [ôaû
iÚùk ~êMàKùe Gjû GK-MêYòZ (n) ùjC[ôaû
aòhdùe @ûMeê iìP^û \ò@û~ûAQòö)
6.8.2. gêKâûYêR^^ : (PòZâ-6.11)
_êeêhe gêKâûgd ajêiõLýK gêùKâû_ôò iìlà
^kòKû aû gêKRâ ^ ^kòKû (Seminiferous tubules)
\ßûeû MVòZö _âùZýK ^kòKûe @ûaeYùe ejòQò
74 //
@û\ò RûdK ùKûh \ßûeû MVòZ Rcòð^ûfþ G_ò[ôfòdcþ
(Germinal epithelium) aû R^^ @]ôz\ö Gjò
@]ô z \ùe [ô a û ùKûhùe icaò b ûR^ ùjaû
`kùe C_ô^Ü ùKûhMêWÿòKê "cìk gêKâûYê ùKûh'
(Spermatogonium) Kê j û~ûGö Gjò _â K â ò d û
ùjC[ôaû _âûaiÚûKê _âMêY^ _âûaiÚû (Phase of
Multiplication) Kêjû~ûGö
@ù^K cìk gêKâûYê ùKûh MVòZ ùjfû_ùe
Gjò ùKûhMêWÿòKe @ûKûe aé¡ò jêGö ùKûhe aé¡ò
ùjûA GK ^òŸòðÁ @ûKûeùe _jôùf ZûjûKê
_âû[còK gêKâûYê ùKûh (Primary spermatocyte)
Kêjû~ûGö cìk gêKâûYê ùKûhe aé¡òùjûA _âû[còK
gêKâûYê ùKûh ùjaû _~ðý« @a]ôKê aé¡ò _âûaiÚû
(Phase of Growth) Kêjû~ûGö
Gjû_ùe _â û [cò K gê K â û Yê ùKûhùe
@¡ðab ò ûR^ _âKd òâ û ùjûA[ûGö Gjò aòbûR^ `kùe
ùMûUòG _âû[còK gêKâûYê ùKûheê \êAUò \ßòZúdK
gêKâûYê ùKûh (Secondary spermatocyte) Zò@ûeò
jêGö Gjò ùKûhe MêYiìZâ iõLýû @ù¡ðK (n)
ùjûA[ûGö \ßZò úd @¡ð aòbûR^, _â[c @¡ð aòbûR^
_ùe _ùe ùjûA[ûG, Gjû icaòbûR^ _âKd òâ ûbkò
ùjûA[ûGö Gjû `kùe \ßòZúdK gêKâûYê ùKûheê
\êAUò _âûKþ gêKûâ Yê ùKûh (Spermatid) Zò@ûeò jêGö
MZòjú^ _âûKþ gêKûâ Yê ùKûhùe aòb^ò Ü eKce
_eò a ð ^ I _eò a ¡ð ^ @[ð û Zþ aò ù b\^
(Differentiation) ùjfû_ùe Zûjû GK MZògúk
gêKâûYêùe _eòYZ ùjûA[ûGö _âûKþ gêKâûYê ùKûheê
gêKûâ Yê ùjaû _~ðý« icÉ _âKd òâ ûKê ÆcòIð ùRù^iòiþ
(Spermiogenesis) Kêjû~ûGö _âû[còK gêKâûYê
ùKûheê gêKûâ Yê iéÁò ùjaû _~ðý« @a]ôKê _eò_Kß^
_âûaiÚû (Phase of Maturation) Kêjû~ûGö
 // 75 //

1. _âMêY^ _âûaiÚû @û\ò RûdK ùKûh

2n
icaòbûR^

2n 2n

2n 2n 2n 2n cìk gêKâûYê ùKûh

2n cìk gêKâûYê ùKûh

2. aé¡ò _âûaiÚû
_âû[còK gêKâûYê ùKûh
2n
_â[c @¡ð aòbûR^
3. _eò_Kß^ _âûaiÚû n n
\ßZò údK gêKûâ Yê ùKûh
\ßòZúd @¡ð aòbûR^
n n n n _âûKþ gêKâûYê ùKûh
aòùb\^ ÆcòðIùRù^iòiþ
gêKâûYê
~~

~~

~~

~~

PòZâ 6.11 gêKâûYêR^^e aòbò^Ü @aiÚû

6.8.3. gêKâûYê (Sperm) : GùKâûùRûcþ
ùjWþ

gêKâûYê GK f´ fû¬aògòÁ ùKûhö Gjûe ^ýÁò

Zòù^ûUò @õg ejòQò @MâLŠ aû ùjWþ (Head),
ùiâIò fþ
c¤ LŠ (Middle piece) I fû¬ (Tail)ö gêKâûYê
ùjWþe @ûKûe aòbò^Ü _âûYúùe bò^Ü bò^Ü _âKûee ù^Kþ
còWòfþ _òiþ

ùjûA[ûGö Gjûe ùMûUòG _ûLùe ejòQò @Mâ_òŠK cûAùUûKŠòâ@û

(Acrosome), Gjû _QKê ejòQò ùKûh ^ýÁòö c¤
LŠ bòZùe ejòQò cûAùUûKŠâò@ûö ùjWþ I còWòfþ
_òiþ bòZùe [ôaû Mâúaû aû ù^Kþ (Neck) ùe @Qò
ùiâòIfþ, VòKþ ^ýÁòKê fûMòö c¤LŠ _QKê f´òQò
ùUfþ

iìZû _eò fû¬ö Gjû gêKâûYêe Pk^ùe iûjû~ý

Kùeö (PòZâ-6.12) [PòZâ.6.12] gêKâûYê
 // 76 //

2n @û\ò RûdK ùKûh

1. _âMêY^ _âûaiÚû
2n 2n icaòbûR^

2n 2n 2n 2n cìk Wò´ûYê ùKûh

2n cìk Wò´ûYê ùKûh

2. aé¡ò _âûaiÚû 2n _âû[còK Wò´ûYê ùKûh

_â[c @¡ð aòbûR^

\ßòZúdK Wò´ûYê ùKûh
n n _â[c ù_ûfûe aWÿò
3. _eò_Kß^ _âûaiÚû
\ßòZúd @¡ð aòbûR^
n n n n ^Á ùjûA~ûG

\ßòZúd ù_ûfûeþ aWÿò (^Á ùjûA~ûG)

Wò´ûYê
PòZâ 6.13
6.8.4. Wò´ûYêR^^ : (PòZâ-6.13)
Èú~êMàK aû Wò´ûYê, Wò´ûYê R^^ _âKâòdûùe
C_ô^Ü ùjûA[ûGö Wò´ûgde @ûaeY ij ejòQò
@û\ò RûdK ùKûhö Gjò ùKûhe aòbûR^ `kùe
ajêiõLýK cìk Wò´ûYê ùKûh (Oogonium) C_ô^Ü
jêGö ùKûhe aòbûR^, icaòbûR^ _âKâòdûùe
ùjûA[ûG Gaõ Gjò @aiÚûKê _âMêY^ _âûaiÚû
(Phase of Multiplication) Kêjû~ûGö
cìk Wò´ûYê ùKûh Zò@ûeò ùjfû_ùe aé¡ò
_âûaiÚûùe Zûjûe @ûKûeùe CùfäL^úd aé¡ò jêGö
Wò´ûYêR^^e aòbò^Ü @aiÚû
Gjò icdùe cìk Wò´ûYê ùKûh Pûeò_ûùL KòQò
Lû\ý ù~ûMûC[ôaû ùKûh ùNeò eùjö cìk Wò´ûYê
ùKûhe ^òŸòðÁ aé¡ò NUòaû _ùe ZûjûKê _âû[còK
Wò´ûYê ùKûh (Primary oocyte) Kêjû~ûGö
_eò _ Kß ^ _â û aiÚ û e _â [ c _~ð ý ûdùe
_âû[còK Wò´ûYê ùKûhe @¡ðaòbûR^ jêGö `kùe
2Uò @_Zý ùKûh RûZ jêG ù~Cñ[ôùe @ù¡ðK
iõLýK (n) MêYiìZâ ejò[ûGö ùZùa @_Zý ùKûh
\êAUòùe ùKûhRúaK _eòcûY Kcþ ùagò ùjaûeê
ùMûUòG ùKûhe @ûKûe @^ý ùKûhVûeê ~ù[Á
 //
aWÿ jêGö aWÿ ùKûhUòKê \ßòZúdK Wò´ûYê ùKûh
(Secondary oocyte) Kêjû~ûGö ùQûU ùKûhUòKê
_â[c ù_ûfûe aWÿò (First polar body) Kêjû~ûGö
Gjò _âûaiÚûe \ßòZúd _~ðýûdùe \ßòZúdK Wò´ûYê
ùKûh Gaõ _â[c ù_ûfûe aWÿòe icaòbûR^
ùjûA[ûGö Kò«ê ù~Cñ \êAUò @_Zý ùKûh jêG
ùicû^u @ûKûe c¤ aWÿ ùQûU ùjûA[ûGö aWÿ
ùKûhUò Wò´ûYê jêG I iû^Uò \ßòZúd ù_ûfûe aWÿò
jêGö ùijò_eò _â[c ù_ûfûe aWÿòe aòbûR^
`kùe \êAUò @Zòeòq ù_ûfûe aWÿò Zò@ûeò jêGö
_eò_Kß^ _âûaiÚûe ùghùe ùMûUòG _âû[còK Wò´ûYê
ùKûheê ùMûUòG Wò´ûYê I Zòù^ûUò ù_ûfûe aWÿò
Zò@ûeò jêGö
^ýÁò Kùeû^û ùeWÿòGUû ùKûh
ùRû^û ù_fêýiòWû
Wò´ûYê
[PòZâ.6.14] cYòh Wò´ûYê
6.8.5. _êeêh R^^ Zª
_êeêh R^^ Zª (Male Reproductive
System) cêLýZü (i) gêKc â Yê ,ò (ii) gêKûâ gd (cêÃ),
(iii) gêKâaûjú^kú, (iv) cìZâ cûMð, (v) gògÜ @û\òKê
ù^A MVòZö
(i) gêKâcêYò (Scrotal sac) : (iii) gêKâaûjú^kú (Vas deferens) :
_êehê geúeùe [ôaû \êAUò gêKcâ Yê ò (Scrotal
sac) c¤ùe \êAUò gêKâûgd @Qòö cû^a geúee
77 //
Zû_cûZâû @]ôK (370C) gêKâcêYòe Zû_cûZâû Gjû
Vûeê 20C Kcþ, ~ûjû gêKâûYê C_ôò _ûAñ @^êKìkö
GVûùe iì P ^ûù~ûMý ù~ jûZú I Zò c ò _eò
É^ý_ûdú _âûYúu gêKâûgd\êAUò geúe bòZùe
[ûGö
(ii) gêKâûgd (Testis) :
_êeêh geúeùe \êAUò gêKâûgd aû cêÃ
ejòQòö Gjû ^ò\û ùMûfûKûe _òŠö ajê gêKâR^^
^kòKûKê ù^A Gjû MVòZö gêKâR^^ ^kòKûeê
gêKâûYê C_ôò ùjûA[ûGö Zû'QWÿû Gjò ^kòKû
aûjûùe I aòbò^Ü ^kòKûe @«eûkùe ùfWòMþ
ùKûh ù\Lû~ûGö (Pò Z â 6 .15 ) Gjò ùKûheê
ùUùÁûùÁe^þ ^ûcK GK _êeêh jeùcû^þ leòZ
jêGö gêKâR^^ ^kòKû @]ôz\ùe [ôaû ùKùZK
@ù_lûKéZ aWÿ I aòùgh ]eYe iùUðûfò ùKûh
(Sertoli cell) gêKâûYêe aòKûg icdùe Lû\ý
ù~ûMûA[ûGö
gêKâ R^^ ^kòKû
gêKâûYê
ùfWòMþ
ùKûh
ùieùUûfò ùKûh
[PòZâ.6.15] gêKâgde @^ê_âiÚ ùQ\
_âùZýK gêKâûgdeê ùMûUòG gêKâaûjú^kú
(Vas deferens) aûjûeò C\e Mjße c¤ùe _âùag
 //
Kùeö \êA_Ue ^kú cìZâûgde cìZâ^kú ijòZ
cògò cìZâcûMð Zò@ûeò Ke«òö
(iv) cìZc
â ûMð (Urethra) : Mâû`ò@û^þ `fòKfþ
Cbd gêKâei (Semen) I cìZâ (Urine)
cìZcâ ûMð ù\A gògeÜ @MâbûMùe [ôaû e§â cû¤cùe
geúe aûjûeKê aûjûùeö
6.8.6. Èú R^^ Zª
Èú R^^ Zª (Female Reproductive
System) cêLýZü Wò´ûgd (Ovary), Wò´aûjú ^kú
(Fallopian tubes), Mbðûgd (Uterus) @û\òKê ù^A
MVòZö
(i) Wò´ûgd (Ovary) :
C\e Mjßee ^òcÜ @õgùe GK ù~ûWÿû
Wò´ûgd ejòQòö Wò´ûgde RûdK @]ôz\eê Wò´ûYê
C_ô^Ü jêGö G[ôijòZ Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ I
ù_âûùRùÁe^þ ^ûcK \êAUò Èú-jeùcû^þ leòZ
jêGö ~êaKâû«ò _ùe _âZò cûiùe ùMûUòG Wò´ûYê
_ì‰ðaòKgòZ ùjûA Wò´ûgdeê aûjûeò Wò´aûjú^kú
c¤ùe _âùag Kùeö (PòZâ 6.14) Wò´ûYêe aòKûg
GK _âû[còK `fòKfþ bûùa @ûe¸ jêGö _eaðú
icdùe Gjûe aé¡ò NUò Gjû Mâû`ò@û^þ `fòKfþ
(Graafian follicle)e eì_ ^òG Gaõ G[ôùe _eò_Kß
Wò´ûYê [ûGö Wò´ûYêe ^òRÊ _äûRþcû Sòfäú Pûeò_ùU
ùRû^û ù_fêýiòWû (Zona pellucida) ^ûcK GK
@Zòeòq Sòfäú [ûGö Gjû KòQò `fòKfþ ùKûh \ßûeû
ùNeò ù jûA ejò [ ûGö Gjò @ûaeYKê Kùeû^û
ùeWòGUû (Corona radiata) Kêjû~ûGö Wòù´û›Mð
_ùe Mâû`ò@û^þ `fòKfþ RûMûùe K_ðiþ fêUòdcþ
(Corpus luteum) ié Á ò jê G ö G[ô e ê leò Z
78 //
ù_âûùRÁòe^þ jùcûð^þ MbðûaiÚûKê aRûd eLôaûùe
ijûdK ùjûA[ûGö
Wò´ûYê
\ßòZúdK `fòKfþ
K_ðiþ fêUòdcþ
_âû[còK `fòKfþ
RûdK @]ôz\
[PòZâ.6.16]Wò´ûgde @^ê_âiÚ _éÂ
(ii) Wò´aûjú ^kú (Fallopian tube) :
Èú geúeùe GK ù~ûWÿû Wò´aûjú ^kú
ejòQòö Gjûe f´ _âûd 10-12 ùi.cò.ö Wò´ûgd
_UKê [ôaû Wò´aûjú ^kúe cêjñ Kûjûkú i\égö
@^ý _Uùe Gjû Reûdê aû Mbð û gdùe
ùLûfò[ûGö iû]ûeYZü Gjò ^kú c¤ùe Wò´ûYê
I gêKâûYêe icûd^ ùjûA ~êMàR iéÁòjêGö ~êMàR
Gùa Mbðûgdùe _âùag Kùeö
(iii) Mbðûgd (Uterus) :
Mbð û gd GK `µû (Hollow) Gaõ
ù_gúajêk (Muscular) @wö Gjûe f´ _âûd
7.5 ùi.cò. Gaõ PCWÿû 5.0 ùi.cò.ö Gjû C\e
Mjße ^òcÜ bûMùe VòKþ cìZâûgde _QKê ejòQòö
Mbðûgde @ûM_U PCWÿû I _Q_UKê Gjû ^kò@ûö
Gjò ^kò@û @õgKê Reûdê Mâúaû (Cervix) Kêjû~ûGö
Mbðûgde Mâúaû aûjûeKê C^àëq ùjûA[ûGö
 //
6.8.7. icûd^ I icûd^ _eaðú NUYû :
icaòbûR^ \ßûeû ~êMàRe aûe´ûe bûR^
(Clevage) _âKâòdû \ßûeû GKùKûhú ~êMàReê GK
ajêùKûhú aäûÁêfû (Blastula) iéÁò jêGö aäûùÁûiòÁ
(Blastocyst) @aiÚûKê _eòYZ ùjûA Gjò aäûÁêfû
Mbðûgde Kû^Úùe ^òaòWÿbûùa fûMòeùjö Gjò
_âKâòdûKê @«üùeû_Y (Implantation) Kêjû~ûGö
bïYa§ aû _äûùiû Reò@ûùe Mbðûgd ijòZ bïY
GK ùR÷aKò i´§ iÚû_^ Kùeö bïY Gaõ Mbðûgd
Cbdue KòQò @õg \ßûeû Gjû MVòZö bïYa§
ù\A bïY cû@û geúeeê ^ûbòe{ê (Umbilical cord)
\ßûeû Lû\ý I @cæRû^ MâjY Kùeö ùijò_eò bïY
c¤eê ^òMðZ aRðýaÉê _äûùiû aûUù\A cû@û
geúeKê I _ùe aûjûeKê @ûùiö @«üùeû_Y
_ùe MâûÁîùfi^þ (Gastrulation) _âKâòdû \ßûeû
Zòù^ûUò RûdK Ée (Germ layer) aògòÁ GK
MâûÁîfû (Gastrula) Zò@ûeò jêGö MûÁîfûe Zòù^ûUò
RûdK Ée ùjCQò GùKÖ û Wcð (Ectoderm),
cò ù iûWcð (Mesoderm) I GùŠûWcð
(Endoderm)ö Gùa @waòKûg (Organogenesis)
\ßûeû Gjò Zòù^ûUò RûdK Éeeê aòbò^Ü _âKûe Uòiê,
@w (Organ) I @w Zª (Organ system) Zò@ûeò
jêGö ùgh _~ðýûdùe Mbðûgdùe iéÁò ùjûA[ôaû
_ì‰ðaòKgòZ gògê _âia (Parturition) \ßûeû cû@û
geúe aûjûeKê @ûùiö
ùaùk ùaùk GK @iû]ûeY NUYû Kâùc
@«üùeû_Y _âKâòdû Mbûðgd c¤ùe ^ NUò
Wò´ûYêaûjú^kú c¤ùe jêGö GjûKê @iÚû^òK
Mbð (Ectopic pregnancy) Kêjû~ûGö @iÚû^òK
Mbð ] ûeY ù~ûMê ñ iû]ûeYZü Èúe cé Z ê ý
ùjûA_ûùeö icûd^ ^ùjùf Wò´ûYêe @ûù_
@ûù_ céZêýjêGö
79 //
6.9. _eòaûe ^òùdûR^
iêaò]û @^ê~ûdú _eòaûee _òfû iõLýû
iúcòZ eLôaû I i«û^ bòZùe CPòZ aýa]û^
eLôaûe _¡ZòKê _eòaûe ^òùdûR^ Kêjû~ûGö
bûeZ ieKûeu Ze`eê 1952 ciò j û Vûeê
_eòaûe ^òùdûR^ ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjûAQòö
aòbò^Ü _âKûe _eòaûe ^òùdûR^ _¡Zò :
ùKøYiò C_ûdùe gêKûâ Yê I Wò´ûYêe còk^Kê
ùeûKû~ûA_ûeò ù f Mbð ] ûeYKê GWÿ û A
\ò@û~ûA_ûùeö _eòaûe ^òùdûR^ _ûAñ aýajéZ
aòbò^Ü _âKûe C_ûd \êA bûMùe aòbq, ~[û–
(i) iÚûdú _¡Zò, (ii) @iÚûdú _¡Zòö
6.9.1. iÚûdú _¡Zò :
Gjû GK _âKûe @ùÈû_Pûe _¡Zòö Gjò
_¡Zòùe cjòkû aû _êehê uê a§ýûKeY @ùÈû_Pûe
Keû~ûGö `kùe baò h ýZþ ù e @ûC i«û^
R^àùjaûe i¸ûa^û ^[ûGö _êeêh a§ýûKeY
@ùÈû_PûeKê bûùiùKÖûcú (Vasectomy) I cjòkû
a§ýûKeY @ùÈû_PûeKê Uê ý ùaùKÖ û cò
(Tubectomy) Kêjû~ûGö
bûùiùKÖûcú : bûùiùKÖûcú \ßûeû _êeêhe
\êAUò~ûK gêKâaûjú ^kúKê KûUò @fMû Keò aû§ò
\ò@û~ûGö `kùe ùeZ gêKâûYêcêq [ûGö Gùa
aò^û Qêeú I aò^û iòfûAùe 10 eê 15 cò^òUþ
icdùe bûùiùKÖûcú Keû~ûCQòö
UêýùaùKÖûcú : Èú geúee \êAUò~ûK
Wò´aûjú^kúKê KûUò aû§ò \ò@û~ûGö `kùe Wò´ûYê
Gaõ gêKâûYêe còk^ @ûC i¸a jêG^ûjóö
6.9.2. @iÚûdú _¡Zò :
bûeZ ieKûeue _eò a ûe ^ò ù dûR^
Kû~ðýKâcùe Pûeò _âKûe @iÚûdú _¡Zò aýajûe
 //
Keû~ûCQò, ~[û– (1) _âZa
ò §K _¡Zò (^òùeû]),
(2) jeùcû^þ _¡Zò (Mbð^ùò eû] aUòKû), (3) @«ü
Mbðûgd _¡Zò (K_e-Uò) I (4) _âûKéZòK _¡Zòö
ieKûeue _eòaûe ^òùdûR^ aòbûM \ßûeû
^ò~êqò_âû¯ @ûgûKcðúcûù^ _eòaûe ^òùdûR^
Kû~ðýKâc aòhdùe ùfûKcû^uê aêSûCQ«òö ùZYê
_òfûcûù^ ùQûU ùQûU \kùe @ûgûKcðúu ijòZ
G' aòhdùe @ûagýK iÚùk @ûùfûP^û Kùf
iù¦j \ìe ùjûA_ûeòaö
6.10. GWþi I GPþ.@ûA.bò.
(i) GWþi : 6.10.1. ùeûM_âKâòdû (Pathogenecity) :
GWiþ ùKøYiò _âKûe ùeûM ^êùjñö Gjû
c^êhý geúee GK @aiÚû, ù~Cñ[ôùe geúee
ùeûM _âZòùeû]ú gqò ]úùe ]úùe ^Á jêGö
`kùe GWþi @ûKâû« aýqò ùKøYiò ùeûMe i`k
_âZòùeû] KeòaûKê ic[ð jêG^ûjóö ùZYê ù~
ùKøYiò ùeûM ùjùf Zûjû @ûC bf jêG^ûjóö
(AIDS : Acquired Immune Deficiency
Syndrome– @RòðZùeûM _âZòùeû]K gqò @bûa
iõflY aû icìj)ö
GWiþ aòhdùe Lae 1960 ciòjû Vûeê
còkò @ûiê[ôfûö Kò«ê 1981 ciòjûùe _â[ùc Ce
@ûùceòKûe ^êýdKð I Kûfò`‰ðò@û ijeùe GWiþ
@ûKâû« aýqòuê Vûa KeûMfûö 1986 ciòjûùe
bûeZùe _â [ c GWiþ @ûKâ û « aýqò K ê Pò j Ü U
Keû~ûA[ôfûö Gjû _eVûeê GWiþ @ûKâû« aýqòu
iõLýû _âZòahð ]úùe ]úùe aXÿòaûùe fûMòQòö
GWiþKê ^òdªYùe eLôaû _ûAñ ùKøYiò ^òŸÁðò Jh]
^[ôaûeê Gjû Pò«ûe KûeY ùjûAQòö
80 //
(ii) GPþ.@ûA.bò. :
GWiþ e "Lk^ûdK' GK bì Z ûYê ö Gjò
bì Z ûYê e ^ûñ GPþ . @ûA.bò . (Human
Immunodeficiency Virus – HIV) ö @^ý bìZûYê
_eò Gjûe geúe MV^ @Zò iekö cêLýZü
_ê Á ò i ûeùe MVò Z ùLûk_û c¤ùe bì Z ûYê e
@û^êaõgòK _\û[ð (Genetic material) [ûGö Gjû
ùjCQò @ûeG^þGö @ûeG^þG [ôaû bìZûYêcû^uê
_½bì Z ûYê aû ùeùUâ û bûAeiþ (Retrovirus)
Kêjû~ûGö
@ûc eqùe [ôaû ùgßZeq KYòKûcûù^
@ûc geúeKê aûjý iõKâcYeê elû Ke«òö Kò«ê
GWiþùe @ûKâû« aýqòu geúeùe Uò-fòùµûiûAUþ
(T-lymphocyte) ^ûcK GK _âKûe ùgßZeq
KYòKû iõLýû \î ZMZòùe jâ ûi _ûGö `kùe
ùicû^uVûùe cûiû]ôK Kûk Rße fûMòeùjö
ùijò _ eò SûWÿ û , Kûg fûMò e ùj; gß û iZª I
iÜûdêZªùe c¤ iciýû ù\Lû\òGö aýqòe IR^
jâûi _ûGö i`k PKò›û ^[ôaûeê ùghùe aýqòe
céZêý jêGö
6.10.2. GWiþ iõKâcY I ùeûM ^ò‰ðd :
GWiþ iéÁòKûeú bìZûYê cYòh geúe aûjûe
_eòùagùe GK cò^òUþeê @]ôK icd aô_ûùe
^ûjóö Gjû RùY aýqò geúeeê iò]ûikL @^ýRùY
aýqò geúeKê iõKâcZò ùjûA[ûGö GWiþùe @ûKâû«
aýqòVûeê eq MâjY Gaõ GWiþ _úWòZû cû@û
Vûeê Zûe Mbð i Ú gò g ê K ê iõKâ c Y Gjûe Kò Q ò
C\ûjeYö bûeZùe 85 _âZògZ GWiþ iõKâcY,
 //
GWiþ @ûKâû« aýqò ijòZ @ù^÷ZòK ù\÷jòK iõ_Kð
iÚ û_^ \ß ûeû aýû_ò [ ûGö ùZYê @ûc bûeZúd
iõÄéZòe GK_Zò I GK_ZÜú aâZ ^òdc @ûcKê
GWiþ iõKâcYeê \ìùeA eLô_ûeòaö
GfûARû (ELISA = Enzyme Linked
Immuno Sorbent Assay) ùUÁ \ßûeû Gjò ùeûM
PòjUÜ Keû~ûA_ûùeö Kò«ê ùIßÁ‰ð aäUw
ò (Western
Blotting) ùKøgk GWiþ PòjU Ü e iaêVûeê aògiß ^úd
C_ûdö GWiþ aòhdùe R^iùPZ^Zû iéÁòKeòaû
_ûAñ _âZò ahð Wòùi´e _jòfû ZûeòLKê ""aògß
GWiþ \ò a i'' (World AIDS Day) bûùa
_é[ôaúe iaê ù\gùe _ûk^ Keû~ûCQòö
Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
100 cò.fò. _ûYòùe 10 Mâûc Pò^ò còkû@ö
Gjò \âaYeê 20 cò.fò. GK ùUÁUêýaþùe ^ò@
Gaõ G[ôùe @Ì AÁþ cògû@ö _eúlû^kúe cêjñKê
ZêkûùMûR (Cotton plug) ù\A a¦ Keö GjûKê
GK Chà iÚû^ùe eLö NûG aû \êA Nû_ùe
Gjò AÁþù_ûhYeê ùKAaê¦û GK iäûAWþ C_ùe
eLô Kbeiäò_þ ùNûWÿû@ö GjûKê cûAùKâûùÄû_þùe
bfbûaùe _eúlû Keò ù\Lö K'Y ù\Lôf PòZâ
Keö
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
(K) ùMûUòG @ûkê ^ò@ Gaõ Gjûe C_e
bûMKê ^òeúlY Keö KòQò Lkò (Notches) aû
KkòKû aû cêKêe ù\Lô _ûeòf Kò? @ûkêKê ùQûU
ùQûU Keò KûU ù~_eòKò ùKùZùMûUò ùQûU
LŠùe KkòKû [ôa I @^ý ùKùZùMûUò ùQûU
LŠùe ^[ôaö ùMûUòG [ûkòùe KòQò Zêkû aòQûA
81 //
Zûjû I\û Keö @ûkê LŠMêWÿòK Gjò I\û Zêkû
C_ùe eLö ùKCñVûùe KkòKû [ôaû @ûkêLŠ I
ùKCñVûùe KkòKûaòjú^ @ûkêLŠ @Qò Zûjû flý
Keö _eaðú KòQò\ò^ _ûAñ @ûkêLŠMêWÿòKê ^òeúlY
Keö Zêkû i\ûiað\û I\û ejòaû ^òjûZò _âùdûR^ö
ùKCñ @ûkêLŠeê ^ìZ^ ùPe (Root) I _âùeûj
(Shoot) aûjûeòQò ù\L I Gjûe KûeY K'Y Pò«û
Keö
(L) GK @ceù_ûA _Zâ ^ò@ö GjûKê
KòQò\ò^ ^òR LûZû aû ajò bòZùe eLö KòQò \ò^
_ùe Gjò _Zâ ]ûeKê ^òelY Keö K'Y ù\Lôf?
_Zâ]ûeeê ùPe aûjûeòQò? Gjò _ZâKê I\û cûUòùe
_Kû@ö KòQò \ò^ _ùe ù\Lö
(M) GK c^ò_äû (Money Plant) ^ò@ö
GjûKê LŠ LŠ Keò KûU ù~_eò _âZò LŠùe
@ZòKcþùe ùMûUòG _Zâ [ôaö @ûC KòQò LŠ \êAUò
_Zâ c¤ùe [ôaû @õgeê KûUö Gjò LŠcû^ue
GK _ûgßðKê _ûYòùe aêWÿûA eL I KòQò\ò^ _ûAñ
_eòað^ flýKeö ùKCñ LŠe aé¡ò NUòfû I
ùi[ôeê ^ìZ^ _Zâ aûjûeòfû? Zêc ^òeúlYeê ùKCñ
iò¡û«ùe C_^úZ ùjf a‰ð^ Keö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. RúaRMZþùe iû]ûeYZü 2 _âKûee ùKûh
aòbûR^, ~[û- cûAùUûiòiþ I còI iòiþ
ù\Lû~ûGö
2. cûAùUûiò i þ cê L ýZü geúee aé ¡ ò I
ld_ìeY _ûAñ Gaõ còIiòiþ ~êMàKe iéÁò
_ûAñ CŸòÁö
 //
3. cûAùUûiòiþùe ùMûUòG cûZéùKûheê \êAUò
Z[û còIiòiþùe PûùeûUò @_Zý ùKûh RûZ
ùjûA[û«òö
4. ~êMàKR^^ _âKâòdûùe ~êMàKiéÁò ùjûA[ûGö
Gjò _âKdòâ û Zò^ò _~ðýûdaògÁò , ~[û- _âMYê ^
_âûaiÚû, aé¡ò _âûaiÚû I _eò_Kß^ _âûaiÚûö
5. aõgelû I aõgaòÉûe _âùZýK Rúae
aòùghZßö
6. Cnò\ I _âûYúcûù^ @fòwú R^^ aû fòwúd
R^^ _¡Zòùe aõgaé¡ò Keò[û«òö
7. aò b ûR^, Kkò K ^, ùeYê b a^ aû
@wúdR^^ _¡Zò ù e Cnò \ ùe
@fòwúR^^ ùjûA[ûGö
8. icûd^ ^ùjûA Wò´ûYêe aé¡ò NUò `k
ié Á ò ùjùf ZûjûKê @^ò ù hK R^^
Kêjû~ûGö
9. Cnò\e RúaùKûh aû UòiêMêWÿòKê ÊZªeìù_
iõMVòZ ù_ûhK cû¤cùe aXÿûA ^ìZ^
Cnò\e iéÁòKê Uòiêù_ûhY Kêjû~ûGö
10. @ûaéZaúRú Cnò\e R^^ûõgMêWÿòK `êf
c¤ùe [ûGö
11. icûd^ _ìaðeê `êfùe [ôaû _eûMùeYê
aòbò^Ü C_ûdùe @ûiò Mbðgúhðùe _ùWÿö
GjûKê _eûMY Kêjû~ûGö
12. `kò K ûe Zò ù ^ûUò @õg [ûG, Mbð û gd,
Mbð\Š I Mbðgúhðö
13. i_ê¿K @ûaéZaúRú Cnò\ùe \êAUò icûd^
Kâd
ò û ù\Lû~ûGö GjûKê \ßiò cûd^ Kêjû~ûGö
82 //
G[ôùe ùMûUòG _êõ~êMàK I Wò´ùKûhe
icûd^ Gaõ \ßòZúd _êõ~êMàKe \ßòZúdK
^ýÁòij còk^ ùjûA[ûGö _â[c _âKâòdûùe
~ê M à R ié Á ò jê G I \ß ò Z úd _â K â ò d ûùe
bïYù_ûh ^ýÁò iéÁò jêGö
14. ~ê M à R eê bï Y ié Á ò jê G Gaõ Gjû c¬ò
c¤ùe ejò[ûGö
15. @uêùeû\þMc \ßûeû c¬òeê Pûeû iéÁòjêG I
Zûjû ^ìZ^ Cnò\Kê R^à\òGö
16. _âùZýK ajêùKûhú Rúae geúe GKû]ôK
ùKûhKê ù^A MVòZö
17. Rúa geúeùe 2 _âKûe ùKûh ù\Lû~ûGö
R^^ _âKâòdûùe iµéq ùKûhMêWÿòKê R^^
ùKûh Gaõ geúee @^ý ùKûhMê W ÿ ò K ê
ùiûcúd aû KûdòK ùKûh Kêjû~ûGö
18. ùiûcúd ùKûhMê W ÿ ò K icaò b ûR^ aû
cûAùUûiòiþ C_ûdùe aòbûRòZ jê@«ò I
Gcû^ue MêYiìZâ (2n) eùjö @¡ðaòbûR^
aû còIiòiþ \ßûeû R^^ ùKûheê ~êMàK iéÁò
jêGö ~êMàRùe MêYiìZâ iõLýû (n) @ùUö
19. @ûcòaû \ßòaòbûR^ I ajêaòbûR^ \ßûeû, Ƭ
ùRcêýfþ iéÁòKeò I jûAWâû ùKûeùKû\þMc
_eò @fòwú R^^ C_ûdùe aõg aòÉûe
Ke«òö Ƭ I jûAWâûùe fòwúd R^^ c¤
ù\Lû~ûGö
20. cû^a _êeêh R^^Zª gêKâcêYò, gêKâûgd,
gêKâaûjú ^ûkú I gògÜKê ù^A MVòZö
21. gêKâûgd c¤ùe [ôaû ùicò^òù`eiþ ^kòKû
bòZùe gêKâûYê Zò@ûeò jêGö
 //
22. gêKâûgd c¤ùe [ôaû ùfWòMþ ùKûheê _êeêh
jeùcû^þ ùUùÁûÁòe^þ leòZ jêGö
23. Èú R^^Zª Wò ´ ûgd, Wò ´ aûjú^kú,
Mbðûgd @û\òKê ù^A MVòZö
24. ~êaKâû«ò _ùe Wò´ûgd c¤ùe _âZòcûiùe
ùMûUò G Wò ´ ûYê _ì ‰ ð a ò K gò Z ùjûA
Wò´aûjú^kú c¤ùe _âùag Kùeö
25. Wò´ûgdeê AùÁâûùR^þ I ù_âûùRÁòe^þ ^ûcK
2Uò jeùcû^ leòZ jêGö
26. ^òR Pûjóaû @^êiûùe _eòaûee _òfûiõLýû
iúcòZ eLôaû _¡ZòKê _eòaûe ^òùdûR^
Kêjû~ûGö
27. _eòaûe ^òùdûR^ _ûAñ 2 _âKûe _¡Zò
aýajûe jêG, ~[û- iÚûdú _¡Zò I @iÚûdú
_¡Zòö
83 //
28. _ê e ê h R^à ^ ò d ªY @ùÈû_Pûe
(bûùiùKÖ û cú) I cjò k û R^à ^ ò d ªY
@ùÈû_Pûe (UêýùaùKÖûcú) ùjCQò iÚûdú
_eòaûe ^òùdûR^ _¡Zòö
29. K_e-Uò, Mbð^òùeû]K aUòKû, ^òùeû]
@û\òe aýajûe ùjCQò @iÚûdú _eòaûe
^òùdûR^ _¡Zòö
30. GWþ i ùjùf @ûc geúee ùeûM
_â Z ò ù eû]úgqò ]úùe ]úùe ^Á jê G ö
ù~ùKøYiò ùeûM ùjùf @ûC bf jêG^ûjóö
31. GWiþùe @ûKâû« aýqòu geúeùe Uò-
fòù¶ûiûAUþ ^ûcK GK _âKûe ùgßZeq
KYòKûu iõLýû \îZMZòùe jâûi _ûGö
32. GK _Zò / GK _ZÜú aâZ ^òdc @ûcKê
GWiþ ùeûM iõKâcYeê \ìùeA eLôaö
 // 84 //

g±ûakú
@fòwú R^^ - Asexual reproduction RûdK ùKûh - Germ cell
GKùKûhú - Unicellular fòwòd R^^ - Sexual reproduction
ùg÷aûk - Algae icaòbûR^ (iìZâûd^) - Mitosis
cûZéùKûh - Mother cell @¡ðaòbûR^ (@¡ðûd^) - Meiosis
@wúdR^^ - Vegetative propagation \ßòMêYòZ iõLýû - Diploid (2n)
_òXÿò - Generation
GMMêYòZK - Haploid (n)
MêY - Character
@û\ò RûdK ùKûh - Primordial germ cell
@icûdòZ (@^òùhK) R^^ - Parthenogenesis
ic~êMà^ - Isogamy
i_ê¿K - Flowering
@_ê¿K - Non-flowering @ic~êMà^ - Anisogamy
_eûMùeYê - Pollen grain Wò´~êMà^ - Oogamy
@uêùeû\þMc - Germination ~êMàK - Gamete
@ûaéZaúRú - Angiosperm ~êMàR - Zygote
bïY - Embryo ^ýÁò aòbûR^ - Karyokinesis
icûd^ - Fertilisation ùKûhRúaK aòbûR^ - Cytokinesis
bïYa§ - Placenta @û\ýûaiÚû - Prophase
@waòKûg - Organogenesis c¤ûaiÚû - Metaphase
@w - Organ
CeûaiÚû - Anaphase
@wiõiÚû^ - Organ system
@«òcûaiÚû - Telophase
_âia - Parturition
~êMkMêYiìZâ - Bivalent
gêKâ R^^ ^kòKû - Seminiferous tubule)
R^^ @]ôz¦ - Germinal epithelium PZêüGKK MêYiìZâ aû PZêà - Tetrad
Wòù´û\d, Wòù´û›Mð - Ovulation _ûeû«eY - Crossing over
@_Zý - Offspring i\ég MêYiìZâ - Homologous chromosoms
ùiûcúd ùKûh - Somatic cell @û_ê¬^ - Synapsis
 // 85 //

_âgûÜ akú
1. Cnò\ùe _eòflòZ ùjC[ôaû @fòwúR^^ a‰ð^ Keö
2. i_ê¿K Cnò\ùe icûd^ _âKâòdûe aòaeYú _â\û^ Keö Gjûe aòùgßhZß K'Y?
3. Gcòaûe ajê aòbûR^ a‰ð^ Keö
4. jûAWâûe @fòwú R^^ Kò_eò ùjûA[ûG ùfLö
5. cû^a _êeêh R^^Zªe GK aòaeYú \ò@ö
6. _eòaûe ^òùdûR^e aòbò^Ü _¡Zòe aòaeYú \ò@ö
7. icaòbûR^ (iìZâûd^)e GK aòaeYú \ò@ö
8. @¡ðaòbûR^ (@¡ðûd^)e _â[c aòbûR^ a‰ð^ Keö
9. icaòbûR^ I @¡ðaòbûR^ Zêk^û Keö
10. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) GP.@ûA.bò.e _ìeû ^ûc I aòùghZß ùfLö
(L) @icûdòZ R^^ K'Y?
(M) ~êMàKR^^e _âûaiÚûMêWÿòKe ^ûc K'Y? G[ôùe Kò Kò cêLý NUYû NUò[ûG?
(N) Ƭe @«üùKûeùKû\þMc a‰ð^ Ke
(O) Gcòaûe ajêaòbûR^ Kò_eò ùjûA[ûG ùfLö
11. iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) icûd^ (L) _eòaûe ^òùdûR^e @iÚûdú _¡Zò (M) Mbðûgd
(N) @waòKûg (O) gêKâcêYò
12. ùMûUòG aûKýùe Ce \ò@ö
(K) Kûfiþ KûjûKê Kêjû~ûG?
(L) Wò´ûgdeê ùKCñ jeùcû^þ leòZ jêG ?
(M) @^êKìk _eòùagùe Gcòaû ùKCñ _âKâòdû \ßûeû R^^ Keò[ûG?
(N) ùKCñ _eòùagùe jûAWâû ùKûeùKû\þMc \ßûeû @fòwú R^^ Kùe?
(O) gêKâûgde ùKCñ ùKûh ùUùÁûÁòe^þ leY Kùe?
(P) GWiþ ùeûM PòjÜUe 2Uò C_ûd ùfLö
(Q) bïYa§e Kû~ðý K'Y?
 // 86 //

13. gì^ýiÚû^ _ìeY Keö

(K) bïYù_ûhe MêYiìZâ iõLýû @ùUö
(L) icÉ _âKûe ùKûh iéÁò Keò_ûeê[ôaû ùKûhKê Kêjû~ûGö
(M) gêKâcêYòe Zû_cûZâû cû^a geúee Zû_cûZâû Vûeê _âûd WòMâú Kcþö
(N) ÆûAùeûMûAeû \ßûeû aõgaòÉûe Keò[ûGö
(O) GP@ûAbòe @û^êaõgòK _\û[ð @ùUö
(P) @ûeG^þG [ôaû bìZûYêcû^uê Kêjû~ûGö
(Q) GWþiþùe @ûKâû« aýqòu geúeeê ^ûcK ùgßZeqKYòKûe iõLýû jâûi _ûGö
14. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
(i) ~êMàK : (n) : : ~êMàR :
(ii) bûùiùKÖûcú : gêKâaûjú ^kú : : UêýùaùKÖûcú :
(iii) Wò´ûgd : AùÁâûùR^þ : : gêKâûgd :
(iv) ^kú^ýÁò : _êõ~êMàK : : ùceê ^ýÁò :
(v) PkùeYê : dêùfû[ôâKèþ : : @PkùeYê :
15. ^òùcÜûq _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûùeûUò i¸ûaý Ce c¤eê VòKþ CeUò aûQò
ùfLö
(i) ùfWòMþ ùKûheê ùKCñ jùcûð^þ leòZ jêG?
(ùUùÁûÁòe^þ, ù_âûùRÁòe^þ, AùÁâûùR^þ, A^èëfò^)
(ii) ùKCñ ciòjûeê bûeZùe _eòaûe ^òùdûR^ ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjûAQò ?
(1952, 1957, 1986, 1990)
(iii) Èú R^^Zªe ùKCñ iÚû^ùe icûd^ NùU?
(Mbðûgd, Wò´aûjú ^kú, Mbðûgde Mâúaû, R^^ @]ôz\)
(iv) gêKâûYê ùKCñVûùe Zò@ûeò jêG?
(ACeò^òù`eiþ ^kòKû, ùicò^òù`eiþ ^kòKû, gêKâ^ò]û^ú, gêKâcêYò)
(v) AÁþùe ùKCñ _âKûee R^^ ù\Lû~ûG? (KkòK^, @wúd R^^, ùeYêba^, aòbûR^)
lll
 i¯c @¤ûd
aõgû^êKâc I aòað^
(HEREDITY AND EVOLUTION)
7.0 aõgû^êKâc :
RúaRMZþKê flýKùf @ûùc RûYò_ûeòaû ù~
@ù^K icdùe ùMûUòG Rúa I Zûe _òZûcûZûu
bòZùe @ù^K iûc¬iý ejêQòö i«û^e cêjñ,
ùKge ew aû ù\je ew _òZû cûZûu ijòZ
cògòaû; ùMûUòG ]kû`êf `êUê[ôaû jeùMøeû c¬òeê
ùjC[ôaû MQùe ]kû`êf `êUòaû; còVû eiûk
@û´e UûKê@ûKê fMûAùf ùi[ôeê C_êR[ê aô û MQùe
c¤ còVû eiûk @û´ `kòaû Gjûe KòQò C\ûjeYö
Gjòiaê \égýeì_ú aû flY_âeì_ú (Phenotypic)
MêY _òXÿò _ùe _òXÿò _âKUòZ ùjûA[û«òö GjûKê
"aõgû^êKcâ ' aû "aõgMZò' (Heredity) Kêjû~ûGö
iek bûhûùe Kjòùf _òZûcûZûue MêY _eaðú
_òXÿòùe _âKûgòZ ùjaûKê "aõgû^êKâc' Kêjû~ûGö
7.1. _âR^^ I ^ìZ^ MêYe @ûað^ :
fòwúd R^^ \ßûeû aõgaòÉûe Keê[ôaû
Rúacû^u aòhdùe h @¤ûdùe @ûùfûP^û
Keû~ûAQòö Gjò_eò Rúau i«û^cû^uVûùe
ùcøkòK ù_÷ZKé MêY (Basic Parental Characters)
ij ùKùZK ^ìZ^ MêY _eòflòZ ùjûA[ûGö
_òXÿò _ùe _òXÿò ^ìZ^ MêY MêWÿòKe @ûaòbðûa ùjZê
aòaò]Zû aXÿòPûfò[ûG I ùKøYiò ùlZâùe \êAUò
Rúa iµì‰ð GK _âKûee ^ ùjûA ùicû^u c¤ùe
Kò Q ò ^û Kò Q ò \é g ýeì _ ú Z[û Rò ^ úd Z`ûZ
ù\Lû~ûA[ûGö
i«û^cû^u c¤ùe ù\Lû~ûC[ô a û
MêYMêWÿòKe iûc¬iý Cbd cûZû I _òZûu MêY
ijòZ ejò[ûGö _âR^^ icdùe cûZû_òZûuVûeê
icû^ _eòcûYe Rò^úd _\û[ð (Genetic matter)
~êMàK Reò@ûùe i«û^ ^òKUKê ~ûA[ûGö Gjò
Rò^úd _\û[ð cûZû_òZûue icÉ MêY aj^
Keò[ûGö ùiMêWK ÿò c¤eê KòQò MêY i«û^ ^òKUùe
_âKU ùjC[ôaû ùaùk @ûC KòQò MêY @\égý ùjûA
ejò[ûGö _òXÿò _ùe _òXÿò Rò^úd _\û[ðe ieY
`kùe aòbò^Ü _òXÿòùe bò^Ü bò^Ü MêY \égý ùjaû
ijòZ ^ìZ^ MêYe @ûaòbûð a aòa]ò Zû aé¡eò KûeYö
ùMûUòG _òXÿòùe \égý ùjûA ^ [ôaû ùKøYiò MêY
_eaðú _òXÿòùe Kò_eò I ùKCñ _¡Zòùe _âKUòZ
ùjûA[ûG RûYòQ Kò?
 // 88 //

7.2. aõgû^êKâc _¡Zòe C_ôò : iûeYú 7.1. : cUe MQe 7 ù~ûWÿû aòKÌúMêY
"@^ê a õg aò m û^e R^K' (Father of
MêY _âbûaú @_âbûaú
1 MQe CyZû ùWwû ùMWÿû
Genetics) ùMâMeþ ùRûjû^þ ùcùŠfþ (Gregor
2 c¬òe @ûKûe ùMûf KêôZ
Johann Mendel) aõgû^êKâc iµKòðZ iìZâ _â\û^
3 `êfe iÚû^ @l @Mâ
Keò[ôùfö GK ]cð~ûRK bûaùe @Áòâ@ûe GK 4 c¬òe ew jk\ò@û gûMê@û
MúRðû (Church) ùe Kûc Keê[ôaû icdùe ùi 5 ùPû_ûe ew ]ìieò@û ]kû
ùiVûKûe aMòPûùe [ôaû cUe (Pisum sativum) 6 QêAñe @ûKûe ÇúZ iuêPòZ
MQKê ^ò e «e flý Keê [ ô ù fö cUeùe 7 K@ñkò@û QêAñe ew gûMê@û jk\ò@û
ù\Lû~ûC[ôaû flY_âeì_ú aòbò^ÜZû (Phenotypic 7.3. ùcùŠfþu iõKeY _âYûkú :

variations) Zûu c^ùe ùKøZìjk RûZ Keò[f

ô ûö
ùMûUòG cUe Kò@ûeòùe aòbò^Ü CyZûe MQ
ù\Lû~òaû, aòbò^Ü _âKûee @ûKéZò I ewe cUe
`kòaû AZýû\ò flYKê flýKeò Gjûe KûeY
RûYòaû _ûAñ ùi C›êK ùjùfö aòbò^Ü _âKûee
cUe c¬ò iõMâj Keò ùiMêWÿòKê aMòPûùe fMûA
ùi Zûue MùahYû @ûe¸ Kùfö ^ò e «e
@^ê¤û^_ùe ùi cUe MQùe 7 ù~ûWÿû aòKÌú
MêY (Contrasting characters) PòjÜU Kùf
(iûeYú 7.1) ö aõgû^êKâcùe Gjò aòKÌúMêY
MêWÿòKe aòKûg _âYûkú RûYòaû_ûAñ ùcùŠfþ _â[ùc
ùMûUòG ù~ûWÿû aòKÌúMêY ù^A Zûue _eúlû
@ûe¸ Kùf I _ò X ÿ ò _ ùe _ò X ÿ ò @^ê ¤ û^
Keò a û icdùe @^ý aò K Ìú Mê Y Mê W ÿ ò K _â Z ò
@ûù\ø ¤û^ ù\A ^ [ô ù fö ùijò _ eò @^ý
aòKÌúMêYMêWKòÿ ê ù^A ùi aõgMZò @^ê¤û^ Keò[ùô f
I MêYMêWÿòKe aòKûgiµKòðZ MûYòZòK iìZâ aûjûe
Keò[ôùfö
a õ g M Z ò
¤+++@+
^ê++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++^+++û
Keò a û_ûAñ ùcùŠfþ Ké Z â ò c iõKeY
(Hybridisation)e iûjû~ý ù^A[ôùfö aòKÌú MêY
[ô a û \ê A Uò MQKê ù_÷ Z é K MQ bûùa ù^A
ùMûUòKe `êfe ùKge PKâ _ûKk ùjaû _ìaðeê
ZûKê ~ZÜe ijòZ QòŠûA aûjûe Keò ù\C[ôùfö
`kZü ùijò MQUò cûBMQ bûaùe aòùaPòZ
ùjC[ôfûö aòKÌú MêY [ôaû @^ý GK MQeê
_eûMùeYê iõMâj Keò ^ò¡ðûeòZ cûBMQe `kòKû
gúhð (Stigma) C_ùe _KûA KéZâòc _eûMY
KeûC[ôùfö Gjò `êfe _eûMY _êYò @^ý @RYû
_eûMùeYê \ßûeû ù~_eò _âbûaòZ ^ùja ùi[ô_ûAñ
_eûMY _ì a ð e ê I _ùe `ê f Uò K ê GK KûMR
Vê w û\ß û eû ùNûWÿ û A eLê [ ô ù fö c¬ò _ûKk
ùjûAMfû_ùe ùiMêWÿòKê iõMâj Keò eLê[ôùfö
_e_eûMY _ûAñ ù~Cñ \ê A Uò MQKê
aýajûe KeûMfû ZûKê ù_÷ Z é K _ò X ÿ ò Gaõ
_e_eûMY _ùe iõMéjúZ c¬òeê ù~Cñ MQMêWÿòK
còkòfû ZûKê _â[c @_Zý _òXÿò (First filial aû F1
 // 89 //

ù_÷ZéK _òXÿò

gê¡ ùMWÿû
gê¡ ùWwû
iue ùWwû
F1 _òXÿò

ùWwû ùWwû
F2 _òXÿò

ùWwû ùMWÿû
\égýcû^ ùWwû ùMWÿû
@^ê_ûZ 3 : 1
[PòZâ.7.1] GKiueY _eúlY
generation) KêjûMfûö ùijò_eò _â[c _òXÿò MQe (Monohybrid) I \êAù~ûWÿû aòKÌúMêYKê ù^A
c¬òeê RûZ MQMêWÿòKê \ßòZúd @_Zý _òXÿò (F2 Keû~ûC[ôaû _eúlûKê \ßòiõKeY (Dihybrid)
generation) KêjûMfûö aõgû^êKc â Z[ý _âZ_ò û\^ _eúlY bûùa a‰ð^ Keò[ôùfö
Keòaû_ûAñ ùcùŠfþ Gjò iue Cnò\ MêYMêWÿòKê 7.3.1. GKiõKeY _eúlY :
_òXòÿ _ùe _òXòÿ @^ê¤û^ Keò _âùZýK iue MQùe ùcùŠfþ _â[ùc GK ù~ûWÿû aòKÌú MêYKê
[ô a û aò K Ìú Mê Y e aõgMZò e iì Z â MûYò Z ò K ù^A Zûue _eúlû @ûe¸ Keò[ôùfö iueY
_âYûkúùe _âKûg Keò[ôùfö GK ù~ûWÿû aòKÌú Keòaû _ìaðeê ùcùŠfþ ù\LôaûKê _ûA[ôùf ù~
MêYKê ù^A Keû~ûC[ôaû _eúlûKê ùi GKiõKeY aõgû^êKcâ ùe _âùZýK ù~ûWÿû aòKÌú MêYeê ùMûUòG
 //
_â b ûaú (Dominant) I @^ýUò @_â b ûaú
(Recessive) bûùa _âKUòZ ùjûA[ûGö KòQò ùWwû
(Tall) I KòQò ùMWÿû (Dwarf) cUe MQKê ù^A
ùcùŠfþ flýKùf ù~ ùKùZK ùWwûMQùe
ùjC[ôaû c¬òeê ùKak ùWwû MQ I icÉ ùMWÿû
MQe c¬òeê ùKak ùMWÿû MQ ùjCQòö ùcùŠfþ
GMêWKòÿ ê gê¡ ùWwû (Pure tall) I gê¡ ùMWÿû (Pure
dwarf) @ûLýûù\A ù_÷ZéK MQ bûaùe aýajûe
Kùfö Gcû^u c¤ùe iueY Keò Zjóeê RûZ
c¬òeê _eaðú _òXÿòùe ùcùŠfþ ùKak ùWwû
MQ _ûAùfö ùZYê ùcùŠfþ KÌ^û Kùf ù~
MêYMêWÿòK _âùZýK MQùe ù~ûWÿû @ûKûeùe ejòQò
@[ðûZþ ùWwû MQùe TT I ùMWÿû MQùe tt bûùa
ejò Q ò , ù~Cñ [ ô ù e ùWwû Mê Y Uò _â b ûaú I
ùMWÿ û Mê Y Uò @_â b ûaúö _â [ c _ò X ÿ ò e (F 1 )
MQMêWÿòKùe MêY\êAUò Tt bûaùe ejò[ôùf c¤
ùWwûMêYUò (T) _âbûaú ùjûA[ôaûeê ùMWÿûMêY (t)
_âKûgòZ ùjûA_ûeê^ûjóö F1 MQMêWÿòKùe Ê_eûMY
Keò ùi[ôeê iõMéjúZ c¬òKê F2 _òXòÿ bûaùe aXÿûA
ùi ù\Lòùf ù~ ùijò _òXÿòùe Cbd ùWwû I
ùMWÿû MQ ejòQò; Gaõ _âùZýK PûùeûUò MQùe
Zòù^ûUò ùWwû I ùMûUòG ùMWÿû MQ ù\LôaûKê
còkêQò, @[ðûZþ ùWwû I ùMWÿû MQe @^ê_ûZ 3:1ö
ùijò_eò @^ý aòKÌú MêY, ~[û – c¬òe ew,
QêAñe @ûKûe AZýû\òKê ù^A ùcùŠfþ ù\Lôùf
ù~ F2 _òXÿòùe iaêùlZâùe _âbûaú I @_âbûaú
MêY aòKûge @^ê_ûZ 3:1 (PòZâ-7.1)ö GjûKê ùi
"GKiueY @^ê_ûZ' (Monohybrid Ratio) ùaûfò
@ûLýû ù\ùfö Zjóeê ùcùŠfþ aõgû^êKcâ iµðKùe
\êAUò ^úZò I ùMûUòG ^òdc C_iÚû_^ Kùf,
~[û –
90 //
(K) GKK Mê Y ^úZò (Principle of Unit
Character)
(L) _âbûaú MêY ^úZò (Priciple of Dominance)
(M) _é[KþKeY ^òdc (Law of Segregation)
7.3.2. GKK MêY ^úZò :
Gjò ^úZò @^ê ~ ûdú Cnò \ ùe aò K gò Z
ùjC[ôaû _âùZýK MêY ùMûUòG ùfLûGñ KûeK
(Factor) \ßûeû ^òdªòZ jêGö Gjò KûeKcûù^
iað\û ù~ûWÿû ù~ûWÿû (Pair) ùjûA ejò[û«ò, ~[û-
ùWwû (TT), ùMWÿû (tt), jk\ò@û (YY), gûMê@û
(yy) AZýû\òö _âZò ù~ûWÿûùe \êAUò GK _âKûee
(TT aû tt) Kò´û \êAUò aòKÌ KûeK (Tt) ejò[û«òö
@¡ðaòbûR^ icdùe Z^à¤eê ùMûUòG _âùZýK
~êMàKKê ~ûA[ûG I ~êMàR MV^ icdùe _êYò
\êAUò ~êMàKe KûeK cògò GK ù~ûWÿû KûeK
ùjûA[ûGö
7.3.3. _âbûaú MêY ^úZò
Gjò ^úZò @^ê~ûdú iueY _ùe F1 _òXùòÿ e
[ôaû \êAUò aòKÌ KûeK c¤eê ùMûUòG cûZâ
KûeKe _âbûa _eòflòZ ùjûA[ûG ~ûjûKê _âbûaú
KûeK Kêjû~ûGö @^ý KûeKUò _âKU ^ ùjûA
@_âbûaú KûeK bûaùe fêPò ejò[ûGö _âbûaú
KûeKe @^ê_iÚòZòùe ùKak @_âbûaú KûeKUò
_âKU ùjûA[ûGö C\ûjeYÊeì_ iue ùWwûùe
Cbd T I t ejò[ôùf c¤ T _âbûaú KûeK
ùjûA[ôaûeê MQMêWÿòK ùWwû ùjûA[ûGö ùKak
gê¡ ùMWÿû (tt) MQe c¬òeê iað\û ùMWÿûMQ
C_êRò[û«ò KûeY ùi[ôùe _âbûaú KûeK T ^
[ûGö
 //
ùMâMe ùcŠfþ
ùcùŠfþ 1822 ciòjûùe @Áâò@ûe GK
Meòa KéhK _eòaûeùe R^àMâjY Keò[ôùfö
@[ðûbûaeê ùi C_~êq gòlûfûb Keòaûeê aôZ
ùjûA[ôùfö MúRðûùe ]cð~ûRK eìù_ Kû~ðý
Keê[ôaû ùaùk ùi cUe MQùe Ceû]ôKeY
(Inheritance) @^ê¤û^ Keò[ôùfö RùY aòPlY
MYò Z m Z[û ù_iûùe GK MYò Z gò l K
ùjûA[ôaûeê _âùZýK MQùe [ôaû Gjò MêYMêWÿòKê
MY^û Keò ùi _eòiõLýû^bòòK jòiûa Keò[ôùf
I Gjûe `kû`kKê MûYòZòK iìZâùe _âKûg
Keò[ôùfö 1857 eê 1865 \úNð @ûVahð Kûk
MùahYû Keò ùcùŠfþ aõgMZò i´§ùe
ùKùZK ùcøkòK Z[ýKê aõgMZò ^òdc (Laws
of heredity) aû Ceû]ôKeY ^òdc (Laws
of inheritance) bûaùe C_iÚû_^ Keò[ôùfö
7.3.4. _é[KþKeY ^òdc :
Gjò ^òdc @^ê~ûdú F1 _òXÿòùe \êAUò aòKÌ
KûeKe ùMûUòG ùfLûGñ ^Kf (Copy) ejò[ôùf
c¤ ùicûù^ _eÆee iû jeûA ^[û«ò Gaõ
F2 _òXÿòùe _âbûaú KûeKUò _âKU ùjC[ôùf c¤
@_âbûaú KûeKUò @lZ @aiÚûùe fêPò ejò[ûGö
91 //
ùcùŠfþ u _ì a ð e ê @ù^K ùa÷ m û^ò K Ké Z â ò c
iõKeY _âKâòdû iµû\^ Keò flY_âeì_ú I
Rò^þ_âeì_ú PeòZâMêWÿòKê _òXÿò _ùe _òXÿòùe @¤d^
Keò[ôùf c¤ Gjûe _eòiõLýû^cìkK aòùgæhY
Keò_ûeò ^ [ôùf I ùKøYiò ^òŸòðÁ iò¡û«ùe
_jô _ûeò ^ [ôùfö ùcùŠfþ Zûue MùahYû
iµKòðZ Z[ý 1865 ciòjûùe Brunn Society
for Natural Science ùe _ûV Keò[ôùf Gaõ
1866 ciòjûùe "`eþRêùL^þ ACaeþ `äû^þùR^þ
jê ý aâ ò ù W^þ ' (Versuchen uiber Flanzen
Hybriden) ^ûcK GK i¦bð ù e C_iÚ û _^
Keò[ôùfö Kò«ê ZZþKûkú^ ùa÷mû^òKcûù^ Gjûe
MêeêZß C_f²ò Keò_ûeò ^[ôaûeê ùcùŠfþu Zß
ùijò icdùe ùfûKùfûP^Kê @ûiò_ûeò ^[ôfûö
1884 ciòjûùe ùcùŠfþ céZêýaeY Keò[ôùfö
1900 ciòjûùe Zò^òRY ùa÷mû^òK Wò bâòiþ (De
Vries), ùgeþcûKþ (Tschermak) I Kùe^iþ
(Correns) Êû]ú^ bûaùe ùcùŠfþu ZßKê
_ê^ü@ûaòÃûe Kùfö ùKøYiò Cygòlû^êÂû^ùe
_âù`ie aû MùahYû _âZÂò û^ùe ùa÷mû^òKbûùa
Kû~ðý Keò ^ [ôaû Kò´û MùahYûMûee iêaò]û
_ûA ^ [ôaû iùß ùcùŠfþu iek _eúlY
ùg÷kú, `kû`ke iìlà aòùgæhY Gaõ Zße
akò Â C_iÚ û _^ Zûuê RùY CyùKûUúe
ùa÷mû^òKe c~ðýû\û ù\A_ûeòQòö
@¡ðaòbûR^ icdùe GK ù~ûWÿû KûeKeê ùKak
ùMûUòG KûeK _âùZýK ~êMàKKê ~ûA[ûG, @[ðûZþ
F1 _òXÿòe GK iue MQeê \êA _âKûee ~êMàK
iéÁò ùjûA[ûGö ùi[ôeê ùMûUòG _âKûee ~êMàKùe
@_âbûaú I @^ý _âKûee ~êMàKùe _âbûaú KûeK
ejò[ûG Gaõ KûeK\êAUò _eÆeVûeê _é[Kþ ùjûA
 //
_eaðú _òXK ÿò ê MZò Ke«òö C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG
iue ùWwû (Tt) MQeê T I t [ôaû \êA _âKûee
~êMàK iéÁò ùjûA[û«òö Gjò ^òdc \ßûeû ùcùŠfþ
_âcûY Keò[ôùf ù~ _é[KþKeY ùjZê Cnò\e
icÉ MêY _òXòÿ _ùe _òXùòÿ e _âKU ùjûA Pûfò[ûGö
7.3.5. \ßòiueY _eúlY :
\êAù~ûWÿû aòKÌúMêY GK icdùe Kò_eò
_eaðú _òXMÿò êWK ÿò ùe iõelòZ ùjCQò Zûjû RûYòaû
_ûAñ ùcùŠfþ \ß ò i ueY _eúlY Keò [ ô ù fö
ùi[ô_ûAñ ùi ùMûf (RR) I jk\ò@û (YY)
c¬ò[ôaû cUe MQ ijòZ KêôZ (Wrinkled) aû
L\Wÿû (rr) I gûMê@û (yy) c¬ò[ôaû cUe MQe
iueY Keò _eaðú _òXÿò_ûAñ c¬ò iõMâj Kùfö
_ìað_eò ùcùŠfþ ù_÷ZéK _òXÿòùe gê¡ ù_÷ZéK MQ
(RRYY I rryy) ù^A iueY Keò[ôùfö F1
_ò X ÿ ò ù e C_ê R ò [ ô a û MQMê W ÿ ò K iue (RrYy)
ùjûA[ô ù f c¤ icÉ MQùe c¬ò ùMûf I
jk\ò@û ùjûA[ôfû ù~Cñ[ôeê ùcùŠfþue _âbûaú
MêY ^òdc _ê^ü _âcûYòZ ùjûA_ûeòfûö G[ôeê c¤
ùMûf
PòZâ -7.2 : \ßòiueYùe \êAUò aòKÌ KûeK ù~ûWÿûe Êû]ú^ @_aìýj^
92 //
ùcùŠfþ @ûjêeò _âcûY Keò_ûeòùf ù~ GKû]ôK
ù~ûWÿû aòKÌúKûeK ejòùf c¤ iaê icdùe F1
_ò X ÿ ò ù e ùKak _â b ûaú KûeKMê W ÿ ò K _â K Uò Z
ùjûA[û«òö F1 _òXÿòe MQMêWÿòKê Ê_eûMY KeûA
ùcùŠfþ F2 _òXÿò _ûAñ c¬ò iõMâj Kùfö Gjò
c¬òeê C_ô^Ü F2 MQMêWÿòKùe ù\Lû~ûC[ôaû c¬ò
4 _âKûee ùjûA[ôaû, ~[û- ùMûf I jk\ò@û,
ùMûf I gûMê@û, L\Wÿû I jk\ò@û, L\Wÿû I
gûMê@û Gaõ Gcû^ue @^ê_ûZ 9 : 3 : 3 : 1
ùjûA[ôaû ù\LûMfûö ùcùŠfþu KÌ^û @^ê~ûdú
~\ò \êAù~ûWÿû aòKÌú KûeK _eÆeVûeê Êû]ú^
bûaùe aõgû^ê K â c ùe MZò Keê [ û«ò ùZùa
_eòiõLýû^ ^òdc @^ê~ûdú F2 _òXÿòùe \êAù~ûWÿû
aòKÌúMêY _âKUe @^ê_ûZ GKiõKeY @^ê_ûZe
aMð ijòZ icû^ ùja, @[ðûZþ Gjû (3:1)2 =
9 : 3 : 3 : 1 ùja (PòZâ 7.2)ö G[ôeê ùcùŠfþ
Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc (Law of Independent
Assortment) C_iÚû_^ Kùfö
L\Wÿû
 //
7.3.6. Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc :
Gjò ^òdc @^ê~ûdú GKû]ôK ù~ûWÿû aòKÌú
MêY [ôaû iõKe MQe Ê_eûMY KeûMùf F2
_òXÿòùe _âKûgòZ MêYMêWÿòKe KûeKe Ceû]ôKeY
F1 _òXÿòeê Êû]ú^ bûaùe ùjûA[ûG I MêYMêWÿòKe
ùKøYiò cògâY ùjûA ^ [ûGö C\ûjeYÊeì_ F1
_òXÿòe GK ùMûf I jk\ò@û c¬ò[ôaû (Rr Yy)
iõKe MQe Ê_eûMY KeûMùf F2 _òXÿòùe
PûùeûUò~ûK aòKÌ KûeK _âKUòZ ùjûA[û«òö _âZò
9 3
PòZâ : 7.3.
93 //
ù~ûWÿ û aò K ÌúKûeKKê @fMû bûaùe ù^ùf
ù\Lû~ûG ù~ ùhûk _âKûee i¸ûaý aò^ýûi
(Combination) c¤ùe aûeUòùe c¬ò ùMûf I
PûùeûUòùe c¬ò KêZô aû L\Wÿû ùjûA[ûGö @[ðûZþ
ùMûf I KêôZ c¬ò[ôaû MQcû^ue @^ê_ûZ
3 : 1 ö ùijò _ eò aûeUò ù e c¬ò jk\ò @ û I
PûùeûUòùe c¬ò gûMê@û ùjûA[ûGö @[ðûZ G[ôùe
c¤ jk\ò @ û I gûMê @ û c¬ò [ ô a û MQcû^ue
@^ê_ûZ 3:1 (PòZâ-7.3)ö
3 1
\ßòiueY _eúlY

MûYòZòK iìZâùe ùcùŠfþ _âZò ù~ûWÿû aòKÌú
KûeK _ûAñ \égýeì_ú I Rò^úd @^ê_ûZ @^êcû^
Keò _ûeò[ôùf I GKû]ôK ù~ûWÿû KûeK ù^ùf
ùKCñ C_ûdùe ùiMê W ÿ ò K e Ceû]ô K eY
ùja Zûjû MûYò Z ò K iìZ âùe _âK ûg Keò[ô ùf
(iûeYú-7.2)ö
iûeYú 7.2 : \égýcû^ I Rò^úd @^ê_ûZ
aòKÌú F2 _òXÿòùe F2 _òXÿòùe F2 _òXÿòùe
KûeK aòKgòZ \égýcû^ Rò^úd
iõLýû MêYe @^ê_ûZ @^ê_ûZ
_âKûe
1 2 3:1
2 4 (3:1)2
3 8 (3:1)3
n 2n (3:1)n
ùcùŠfþu @a\û^ _ê^eûaòÃûe ùjaû_ùe
1909 ciò j ûùe ùcùŠfþ u KÌò Z KûeKKê
CAfþùjfcþ ùRûjû^þi^þ (Wilholm Johannsen,
1857-1927) Rò^þ (Gene) ^ûc ù\A[ôùfö ùi
c¤ _â [ ùc Rò ù ^ûUûA_þ (Genotype) I
`ò ù ^ûUûA_þ (Phenotype) - G \ê A Uò g±e
_âPk^ @ûe¸ Keò[ôùfö Rò^þ WòG^þGe @õg
aòùgh Gaõ Gjû geúee icÉ _âKâòdû ^òdªY
Keò[ûGö Rò^þ (WòG^þG)e ^òùŸðg @^êiûùe aòb^
flYe _eò_âKûg c¤ i¸a ùjûA[ûGö
7.4. fòw ^ò¡ðûeY (Sex Determination) :
ùKûhùe [ôaû MêYiìZâ \êA _âKûee ~[û –
fò w Mê Y iì Z â aû ùiKè ùKâ û ùcûùRûcþ (Sex
chromosome) Gaõ @ùUûùRûcþ (Autosome)ö
i«û^e fòw ^ò¡ðûeYùe ùiKè ùKâûùcûùRûcþe
^ò Ÿ ò ð Á bì c ò K û ejò Q ò ö gê K â û Yê I Wò ´ ûYê e
icûd^ùaùk jó fòw ^ò¡ðûeòZ ùjûA[ûGö cYòhe
// 94 //
MêYiìZâ iõLýû ùjCQò 23 ù~ûWÿûö G[ôeê 22 ù~ûWÿû
@ùUûùRûcþ I GK ù~ûWÿû fòw MêYiìZâ (Sex-
chromosome) ö ÈúVûùe Gjò ù~ûWÿû \êAUò ‘XX’
Gaõ _êeêhVûùe Gjò ù~ûWÿû ‘X’ Gaõ ùMûUòG
Y Kê ù^A MVòZö _âùZýK _eò_Kß Wò´ûYêùe
22 Uò @ùUûùRûcþ I ùMûUòG X MêYiìZâ [ûGö
Kò«ê @ù¡ðK gêKûâ Yêùe 22 Uò @ùUûùRûcþ I ùMûUòG
X Gaõ @agòÁ @ù¡ðKùe Y MêYiìZâ [ûGö iêZeûõ
fòw MêYiìZâe C_iÚòZò \éÁòeê gêKâûYê \êA _âKûeeö
Wò´ûYê ij ù~ùa X MêYiìZâ [ôaû gêKûâ Yêe icûd^
jêG, K^ýû i«û^ RûZ jêGö Wò´ûYê ij Y
1:2:1
MêYiìZâ [ôaû gêKâûYêe còk^ ùjùf _êZâ i«û^
(1:2:1)2
(1:2:1)3
RûZ jêGö G[ôeê ÆÁ ùjCQò ù~ _êZâ i«û^
(1:2:1)n
RûZ ùjaû_ûAñ Y MêYiìZâ [ôaû gêKâûYê @ûagýKö
ùZYê i«û^e fòw _ûAñ _òZûu gêKâûYê jó \ûdúö
_ê@ R^à ^ ùjùf cû'Kê ù\ûh ù\aû @ûù\ø
aòmû^i¹Z ^êùjñö
7.5. aòað^ (Evolution) :
_é[ôaúùe Pk_âPk ùjC[ôaû aòbò^Ü Cnò\
I _âûYú @ûiòùf ùKCñVê? Gjûe Ceùe aòbò^Ü
icdùe bò^Ü bò^Ü cZe C_iÚû_^û ùjûAQòö
‘Bgße iaê Rúa iéÁò KeòQ«ò’, "^lZâùfûKeê
ò Ü C^Ü Z Rúacûù^ _é [ ô a úùe Rúa^ ùeû_Y
KeòQ«ò', "]ìcùKZê iõNûZ Reò@ûùe _é[ôaú
_éÂKê Rúa^e ùcøkòK C_û\û^cû^ @ûiòQò'–
Gjò_eò KòQò cZ ejòQòö Rúaaòmû^úcûù^ aògßûi
Ke«ò ù~ Gjò _é [ô aúùe "Rúa^' @ùR÷ aòK
_\û[ðeê aû aÉêeê iéÁò ùjûAQòö Gjò _âiwùe
1920 ciòjûùe G.@ûA.I_ûeò^þ (A.I. Oparin,
1894-1980) I ùR.aò.Giþ. jûfþùW^þ (J.B.S.
Haldane, 1892-1964) _â [ ùc cZ aýq
 //
Keò[ùô fö _ùe 1953 ùe Áû^þùf còfeþ (Stanley
Miller, 1930-2007) I jûùeûfØ dêùe (Harold
Urey, 1893-1981) _eúlûMûeùe GK @bò^a
_eúlY \ß û eû _â c ûY Kùf ù~ cò ù [^,
@ûùcû^ò@û, C\Rû^, Rkúd aû¿, @û\òe iõù~ûMeê
ùKùZK Gcòù^û GiòWþ C_ô^Ü ùjûAQòö _ùe
iûcû^ý _eòaòZð i¹ògYâ eê Kûfþb^ò þ GWò^^ò þ ^ûcK
^êýKäòIUûAWþ _ûAaûùe i`k ùjùfö icdKâùc
Gcòù^û GiòWþ gévkeê Zò@ûeò ùjûAQò ù_âûUò^þ
Gaõ ^êýKäIò UûAWþ gévkeê Zò@ûeò ùjûAQò @ûeG^þG
Gaõ WòG^þGö Gjò_eò _eúlYiaêKê "aÉêeê
Rúa^e Cna' i_lùe _â c ûYbûùa Mâ j Y
Keû~ûCQòö
icê \ â a lùe bûiò CVò [ ô a û _â [ c
RúaùKûhUò [ôfû @Zò iek I ^òcÜcû^eö Kâùc
Gjû RUòk I Cycû^e ùjûAQòö @ûRò @ûùc
ù\Lê[ôaû _âûYú I Cnò\ fl fl ahð _ìaðe
_âûYú aû Cnò\ _eò ^êj«òö icdKâùc ùQûU
aWÿ _eòað^ c¤ù\A ùicûù^ iek @aiÚûeê
@ûRòe RUòk, C^ÜZ @aiÚûùe _jôQ«òö aòað^
ùjCQò @ûMKê aXÿ ò a ûe GK _â K â ò d û ~ûjû
@_eòað^údö Gjû @Zò c^Úe I ^òeazò^Übûùa
ùjûA[ûGö _âûYú I Cnò\ùe ùjC[ôaû aòað^Kê
"ùR÷a aòað^' (Organic evolution) Kêjû~ûGö
G[ô ù~ûMê ñ _é [ ô a ú_é Â ùe Rúacû^u @_ì a ð
_âKûeùb\ @[ðûZþ ùR÷aaòaò]Zû (Biodiversity)
i¸a ùjûAQòö
7.5.1. Rúacû^u c¤ùe [ôaû iõ_Kð :
_é[ôaúùe ùKùZ fl RûZò (Species)e
Cnò\ I _âûYú @Q«ò Zûe VòKþ jòiûa Keòaû i¸a
95 //
^êùjñö _âùZýK RûZòe Cnò\ aû _âûYú _eÆe
Vûeê MV^ I flYùe bò^Üö Rúae icÉ bò^ÜZû
c¤ùe @ù^K ùcøkòK iûc¬iý c¤ ejòQòö
_âùZýK Rúae MV^e ùcøkòK GKK ùjCQò
ùKûhö aúRûYê aû aýûKþùUeò@û (Bacteria) I KòQò
^òcÜ aMðe ùg÷aûk RûZúd Cnò\Kê QûWÿòù\ùf
RúaRMZþùe ù\Lû~ûC[ôaû icÉ _âûYú I Cnò\
ùKûhe MV^ I ùKûh c¤ùe ùjC[ôaû aòbò^Ü
aò _ ûKúd Kû~ð ý Kkû_ùe @ù^K icû^Zû
ù\Lû~ûGö aõPòaû _ûAñ @ûagýK \êAUò _âKâòdû
~[û– gqò eì_û«eY I aéjZþ @Yê (~[û- ^êýKäòK
@cæ, ù_âûUò^þ, KûùaðûjûAùWâUþ @û\ò)e iõùgæhY,
aòbò^Ü ùKûhùe GKû ]ûeûùe ùjûA[ûGö
iaêR Cnò\ùe @ûùfûKùgæhY _âKâòdû,
aûdê C_Rúaú aû aûdê @_Rúaú gßi^ _âKâòdû
cû¤cùe MæëùKûR @Yêeê gqò C_ô^Ü I Gjûe
aýajûe \ßûeû ^ìZ^ ùKûh iéÁò _eò aòbò^Ü _âKâòdû
icÉ Rúaùe GK ^òŸòðÁ ]ûeûùe ùjûA[ûGö
7.5.2. aòað^iõ_KòðZ _âûcûYòK Z[ý :
(i) Rúaûgà@û]ûeòZ _âcûY :
fl fl ahð_ìùað _é[ôaúùe aûi Keê[ôaû
_âûYú I Cnò\e @aùghKê Rúaûgà (Fossil)
Kêjû~ûGö _é[ôaúe aòbò^Ü _âû«eê còkò[ôaû RúaûgàKê
@û]ûeKeò _âûPú^ ~êMe _é[ôaú Gaõ ùi icde
aélfZû I _âûYúcû^u iõ_Kðùe GK ]ûeYû
còkò[ûGö Rúaûgà @¤d^eê aðcû^ ù\Lû~ûC[ôaû
\êAUò _é[Kþ ùMûÂú c¤ùe iµKð iÚû_^ KeòjêGö
C\ûjeYÊeì_ ieúié_ I aòjw- Gjò \êA ùMûÂúe
_âûYúcû^uê flý Kùf ù\Lû~òa ù~ \êjóu
c¤ùe iûc¬iý @ù_lû @icZû @]ôKö cûZâ
@ûeKòI_þùUeòKþè (Archaeopteryx) ^ûcK _âûYúe
Rúaûgà @ûaòÃûe _ùe ù\LûMfû G[ôùe Cbd
 //
ieúié_ I aòjwe flYcû^ aò\ýcû^ö ùi
icÉuê @¤d^ Keò _âûYòaòmû^úcûù^ _âcûY Kùf
ù~ @ûRòe C¾eq]ûeú PkPk ^b½e (Aerial)
aòjwe _ìaðR ùjCQ«ò gúZkeqaògòÁ c^Úe I
Kcþ iKâòd ieúié_ö
(ii) MV^bòòK _âcûY :
ùKøYiò _âûYúKê PòjÜòaûKê ùjùf _â[ùc
Zûjûe flY I MV^ (Morphology) Kê aòPûeKê
^ò@û~ûGö Gjò _eòù_âlúùe aòbò^Ü _âûYúcû^u
flY @¤d^eê RYûMfû, bò^Ü bò^Ü ùMûÂúe
_âûYúu c¤ùe @ù^K iûc¬iý ejòQò, ù~_eò –
(K) icRûZ @w :
96 //
`äò_eþ-Flipper), ùNûWÿûe ùMûWÿ, cYòhe jûZ
@û\ò @wMêWÿòKe Kû~ðý bò^Üö cûZâ @wMêWÿòKe
Cna (Origin), MV^, jûWÿe aò^ýûi I aòKûg
(Development)e Kâcùe @ù^K iûc¬iý flý
Keû~ûGö (PòZâ-7.4) ùijò_eò Cnò\ùe KLûeê
MQe @ûKhð ú (Tendril) I KûMR`ê f
(ùaûùMû^bòfû- Bougainvillea) MQe Kû bò^Ü
Kû~ðý Keê[ôùf c¤ ùicû^u Cna GKû_eòö
Gjò icÉ @we ùcøkòK MV^ ùg÷kú, iìlà MV^
Gaõ bïYaòKûgMZ Cna Z[û aòKûgKâc icû^ö
Gjò_eò @wMêWÿòKê icRûZ @w (Homologous
Organs) Kêjû~ûGö

É^ý_ûdú _â û Yúcû^u c¤ùe aû\ê W ÿ ò e (L) @^êeì_ú @w :

ùWYû, aòeûWÿòe _¬û, iòf I Zòcò @û\ò RkPe @wMê W ÿ ò K e Kû~ð ý GK _â K ûe cûZâ
_âûYúcû^ue _jñeòaû _ûAñ aýajéZ _l (aû ùiMêWÿòKe ùcøkòK MV^ ùg÷kú, iìlà MV^,

aû\êWò aòjw ^ùbûPûeú _Zw

ieúié_
[PòZâ.7.5] @^êeì_ú @w (aòbò^Ü ùceê\Yú _âûYú I _Zwe _l (ùWYû)
aéj\ª
@ûù_^þWòKè Afòdcþ

[PòZâ.7.6]
@aùghûw
@ûù_ŠòKiþ

ùNûWÿû aû\êWò aòjw Zòcò

cYòh
[PòZâ.7.4] icRûZ @w
 //
bïYaòKûg MZ Cna Z[û aòKûgKâcùe @ù^K
_û[ðKý ejòQòö C\ûjeYÊeì_ cgûe ùWYû,
_ûeûe ùWYû aû aû\êWÿòe ùWYû (PòZâ-7.5.)ö
GMêWÿòKê @^êeì_ú @w (Analogous organs)
Kêjû~ûGö
(M) @aùghûw :
@ù^K _âûYúu geúeùe G_eò KòQò @w
ejòQò ~ûjûe KòQò aýajûe ^ûjóö Gjò @wMêWÿòK
iê\ìe @ZúZùe jêGZ Kû~ðýlc [ôfû; Zû'_e
icdùe _âûYúe _eòùag @^ê~ûdú PûfòPk^ùe
_eòað^ ùjZê @wUò @Kûcú ùjûA~ûAQò I
geúeeê iõ_ì‰ð @\égý ùjaû _ìaðeê KòQò @õg
ejò ~ ûAQò ö C\ûjeYÊeì_ iû_ MûZ bòZùe
@ûgâd ù^fû _ùe Zûe @adae @ûagýKZû
ejòfû ^ûjóö @RMeùe ~\òI @adae ùKøYiò
@ûagýKZû ^ûjó Z[û_ò Gjûe KòQò @aùgh ejòQöò
ùijò_eò cYòhe aéj\ª ij [ôaû @ûù_^þWòKè
(PòZâ-7.6.) GK @aùghûw (Vestigeal Organ)
ZéYùbûRú _âûYúuVûùe @ûù_^þWòKè @Qò Gaõ Gjû
Kû~ðýlcö cYòh geúeùe Gjû GK @aùghûwö
aûN, iòõju _eò cûõiûgú _âûYúuVûùe @ûù_^þWKò þè
@ûù\ø ^[ûGö
(iii) bïYaòmû^@û]ûeòZ _âcûY :
ùceê \ Šú _â û Yú ~[û cûQ, CbdPe,
ieúié_, aòjw I É^ý_ûdúu bïYaòKûg Kâcùe
aòiàdKe iûc¬iý ù\Lû~ûGö _âùZýK ùceê\Šú
bïYùe MûfòQò\â aû Zû'e _ìaðûaiÚû I _éÂe{ê aû
ù^ûùUûKWÿð (Notochord - ùceê\Še _ìaðûaiÚû)
[ûGö aòKûg iõ_ì‰ð ùjfû ùakKê ùKak cûQKê
QûWÿòù\ùf @^ý icÉuVûùe MûfòQò\â @\égý
97 //
ùjûA~ûG, Zû' _eòaùð `êiþ`êiþ ù\Lû~ûGö
ùijò_eò _éÂûe{ê iÚû^ùe ùceê\Še aòKûg NùUö
7.6 aòað^iõ_KòðZ Zß :
1809 ciòjûùe `âû^è ù\ge ùa÷mû^òK
Rûñ-aýû_þZùò É fûcûKþð (Jean-Baptiste Lamarck,
1744-1829) ùR÷ a aò a ð ^ iõ_Kò ð Z Zß
C_iÚû_^ Keò[ùô fö fûcûKðu þ Zß C_ûRòZð flYe
Ceû]ô K eY (Theory of Inheritance of
Acquired Characters) ^ûcùe _eòPòZö Gjò
ZßKê fûcðûKòRòcþ (Lamarckism) Kêjû~ûGö Gjò
Zß @^êiûùe _âùZýK _âûYú ^òR _eòùag ij
Lû_ Lê@ûA Pkòaû _ûAñ KòQò flY @ûjeY Keò[û«òö
RúaŸgûùe @RòZð Gjò flY, _âûYú Zû'e _eaðú
aõg]eKê @_ðY Keò[ûGö C\ûjeY ù\A fûcûKð
\gðûA[ôùf– MQe C_e Wûk_Zâ LûAaû _ûAñ
Rò e û`þ e f´ ùaK I @ûM ùMûWÿ Zû'e @Rò ð Z
flY ~ûjû Gùa aõgû^êKùâ c Ròeû`þùe aò\ýcû^ö
@^ý _lùe _âûYú geúee ù~Cñ @w aýajûe
jê G ^ûjó (@^ûagýK @w) Zûjû KûkKâ ù c
lúYùjûA @aùghûw bûùa ejò ~ ûGö aò õ g
gZû±úe ùgh ùakKê @MÁ CARþcû^þ (August
Weismann, 1834-1914) ^ûcK RùY Rcðû^þ
ùa÷mû^òK 22_òXÿò _~ðý« _âùZýK _òXÿòe cìhûe
fûwêW KûUò ù\Lôùf _eaðú _òXÿòe cìhû _ìað_eò
f´ fûwêWÿ ù^A R^àëQòö fûcûKþðu Zß aòbò^Ü
icdùe icûùfûPòZ ùjûAQò, Z[û_ò @ûùc Zûuê
cù^eLôQê KûeY ùi _â[ùc aòað^ iõ_Kðùe
GK ÆÁ cZaýq Keò [ ô ù f I Rúa C_ùe
_eòùage _âbûa i´§ùe iìP^û ù\A[ôùfö
 // 98 //

1859 LâúÁû±ùe
AõfŠùe "\ IeòR^ ò @`
ùÆiòiþ' ^ûcùe ajòUòG _âKûg _ûAfû, ùfLK
Pûfð i þ eaUþ ð WûeCA^þ (Charles Robert
Darwin)ö ajòUùò e ùi \gðûA[ôùf "Rúa^ iõMâûc
I _âûKéZòK C\þaeY' _âKâòdû \ßûeû ^ìZ^ RûZòe
iéÁò ùjCQòö
7.6.1. iõùl_ùe WûeCA^þu Zß :
_âùZýK _âûYú aû Cnò\ùe @_eòiúc R^^
lcZû ejòQòö cûQ GKû [eùK fl fl @Šû
ù\A[ûGö ùijò_eò Cnò\ GKû [eùK jRûe
jRûe c¬ò iéÁò Keò[ûGö ùjùf cûQe iaê @Šû
`êUò ùi[ôeê Qê@û jêG ^ûjóö ~\ò Zûjû jê@«û
ùZùa iûMe, ^\ú, ^ûk iaê cûQùe _ì eò
~û@û«ûö Lû\ý, aûiiÚû^, ùeûM AZýû\ò ù~ûMêñ
R^àë[ôaû iaê i«û^ c¤ aõP«ò ^jóö ùicû^u
c¤eê icùÉ aWÿ ùjûA _âR^^lc jê@«ò ^ûjóö
ùZYê _âùZýK RûZòe Rúa iõLýû ùcûUûùcûUò
iúcòZ [ûGö
Lû\ý, aûiiÚû^ Gaõ C_~êq iwò^ú _ûAñ
_âùZýK RúaKê KVò^ iõMâûc KeòaûKê _Wÿò[ûGö
GjûKê Rúa^ iõMâûc (Struggle for Existence)
iûeYú 7.3 : iõùl_ùe WûeCA^þ Zße iûeûõg
Kêjû~ûGö ^òR RûZò c¤ùe aû @^ý RûZò ij,
_âKéZò ij Rúa^ iõMâûcùe ~ûjûe eYùKøgk
C^ÜZ, ùi jó RòYò[ûGö @[ðûZþ ù~Cñ Rúa ^ìZ^
flY ù^A _eòað^gúk _âKéZò Z[û _eòùag
ij ^ò R Kê Lû_Lê @ ûA_ûùe ùi jó aò R dú
ùjûA[ûGö _âKéZò ij ~òG ^òRKê Lû_Lê@ûA_ûùe
_âKéZò ZûjûKê @û\eò ^òG, @^ý[û _ûùiûeò \òGö
_âKéZò @û\eòaû @[ð _âKéZò Pd^ Kùeö ù~Cñ
RúaUò _âKéZò \ßûeû aQû ùjûA Rúa^]ûeY Kùe
ùi Zûe aõgaé¡ò Keò[ûGö GjûKê WûeCA^þ
_âûKéZKò Pd^ aû C\þaeY (Natural Selection)
Kjò[ôùfö
C\ûjeY :
_âûd 230 ùKûUò ahð _ìùað ùcùiûùRûAKþ
(Mesozoic) cjû~êMùe aògûkKûd WûAù^ûieþ
(Dinosaur) _eò ieúié_ RûZúd _âûYú _é[ôaúùe
eûRêZò Keê[ôùfö ùiA icdùe Zêhûe ~êM
@ûiò[ôfûö _âak [Šû Kakeê gúZkeqaògòÁ
aò g ûkKûd WûAù^ûieþ c ûù^ ^ò R Kê elû
Keò _ ûeò ù f ^ûjó ö cûZâ ùQûU ieúié _ I
C¾eq]ûeú É^ý_ûdú I aòjw ^òRKê _eòaðòZ

@_eòiúc _âR^^ Rúa^ _âûKéZòK

lcZû iõMâûc C\þaeY ^ìZ^
+ ⇒ + ⇒ + ⇒ RûZò Rúa
iúcòZ i´k aõgû^êKâcòK aòùb\ûd^ iéÁò
(Lû\ý, aûiiÚû^ aòaò]
C_~êq iwò^ú) _eòað^
 //
_eòiÚòZòùe Lû_Lê@ûA _ûeòùfö _âKéZò ^ìZ^
_âûYúcû^uê MâjY Keòù^fûö ù~Cñcûù^ _âKéZò
ij ^òRKê Lû_Lê@ûA _ûeòùf ^ûjó ùicûù^ aòfê¯
(Extinct) ùjûAMùfö
7.6.2 aòað^ iõ_Kðùe @û]ê^òK cZ :
@ûYaòK Rúaaòmû^ (Molecular biology)
Gaõ aõgMZò aò m û^ @û\ò aò h dùe @Mâ M Zò
`kùe Rúaaòmû^úcûù^ WûeCA^þu "_âûKéZòK
C\þaeY' ZßKê GK ^ìZ^ eì_ùe C_iÚû_^
Kùfö Gjò ^ìZ^ ZßKê aòað^e "@û]ê^òK
iûõùgähòK Zß' aû "cWÿ‰ð iò^þù[UòKþ [ôIeú'
(Modern Synthetic Theory) Kêjû~ûGö
@ûùc RûYê, _âùZýK Rúae flY ùi aj^
Keê[ôaû "Rò^þ' \ßûeû ^òdªòZö Rúa (_âûYú @[aû
Cnò\) _òZûcûZûu Vûeê R^àiìZâùe Rò^þ _ûA[ûGö
Rò^þe @^ýZc MêY ùjCQò ù~ Gjû ^òRKê aõg
_eµeûùe @lZ I @_eòaòðZ eLô[ûGö ùjùf
aõg_eµeûùe Rò^þ ~\ò @_eòaòðZ eùj ùZùa
Rúaùe ^ìZ^ flY Cna ùja^ûjóö `kùe
Rúaùe aòaò]Zû c¤ @ûiòa ^ûjóö Gjû _âûKéZòK
^òdce _eò_^Úúö ùZYê aòbò^Ü ]eYe _âûKéZòK
KûeKe _âbûaùe Rò^þùe _eòað^ ^ùaûna^
(Mutation) ù\Lû\ò G ö Zû'QWÿ û Rúacû^u
ùKâûùcûùRûcþùe "ZîUòaòPêýZò (Chromosomal
aberration) Gaõ Rò^úd _ê^ðaòð^ýûi (Genetic
recombination) ù~ûMêñ c¤ _eòaðcû^ NUò[ûGö
Giaê _eòað^Kê iûcìjòKbûùa "aòùb\ûd^'
99 //
(Variation) Kêjû~ûGö _âKZ
é ùò e Gjû jó _eòað^e
C›ö _âKéZò cù^û^úZ Rúa _eòaòðZ flYKê
aõg]ecû^uê aõgû^êKâc cû¤cùe aùXÿA \òG
Gaõ ù~Cñ Rúa ^ìZ^ flY ù^A _âKéZò \ßûeû
cù^û^úZ ùjûA aõPòeùj ùi Rúa^ iõMâûcùe
i`k jê G ö G[ô e ê "C\þ a eY' aû "Pd^'
(Selection) e @ûagýKZû ÆÁ jê G ö
_âKéZòcù^û^úZ ^ì@û ^ì@û flYKê bòòKeò ^ìZ^
RûZò (Species)e Cnae ]ûeûùe iéÁò ùjaûKê
~ûC[ôaû Rúa ^òR ^òRVûeê I _ìaðRuVûeê @fMû
^ ejòùf ùicû^u bòZùe @\eKûeú _âR^^
NUò_ûùeö Gjû ^ìZ^ Rúa iéÁ_ò ûAñ @^êKk
ì ^êùjñö
ùZYê GjûKê ùeûKò ^ìZ^ Rúa iéÁòKê ^ò½òZ Keòaû
_ûAñ _âKéZòùe KòQò aýaiÚû ejòQòö GjûKê @«eY
ùKøgk (Isolating Mechanisms) Gaõ Gjò
ùKøgk Reò@ûùe iµéq Rúacû^uê @fMû eLôaû
_âKâòdûKê "@«eY' (Isolation) Kêjû~ûGö @û]ê^òK
iûõùgæ h ò K Zß @^ê ~ ûdú RûZò e Cna^e
aòùb\ûd^, Pd^ I @«eYe cjß_ì‰ð @a\û^
ejòQòö
7.6.3. cYòhe aòað^ :
iéÁòùe cYòh jó GKcûZâ _âûYú ~òG _âgÜ
Kùe Gaõ _âgÜe Ce ùLûùRö G[ô_ûAñ ùi
Pò«û Kùeö GjûQWÿû cYòh _âZòKìk _eòùageê
_ùkA ~ûG^ûjó, ùi _eòùagKê ^òR cêZûaK
MXÿòaû C\ýc Keò_ûùe, KûeY cYòhe ejòQò
GK C^ÜZ cÉòÃ Gaõ cêq \êA aûjêö

\ò ^ [ô f û cYò h bûaê [ ô f û G' _é [ ô a ú
aògßaâjàûŠ ùK¦âùe @aiÚòZ, _é[ôaú Pûeò_ùU iì~ðý
P¦â Nìeò aêfêQ«òö Bgße cYòhKê _é[ôaú _éÂKê
Zûue Qûdûùe MXÿò _ùVAQ«ò @^ý RúaR«ê
C_ùe eûRêZò Keòaû _ûAñö G aògßûi ajê\ò^
_~ðý« cYòh c^ùe [ôfûö _\g gZû±úùe
^òùKûfûi ùKûù_ðe^òKiþ Kjòùf _é[ôaú _eò @ûC
_ûUû Mâj iì~ðý Pûeò_ùU aêfêQò, I aògßaâjàûŠùe
@ûc iì~ðý_eò ùKûUò ùKûUò iì~ðý ejòQòö Gjûe
KòQò ahð _ùe D^aòõg gZû±úe ùgh ùakKê
1809 ù`aî@ûeú 12 ZûeòLùe Pûfið
WûeþCA^þ AõfŠùe GK Cy c¤aò _eòaûeùe
R^àMâjY Keò[ôùfö Äêf QûWÿòaû _ùe KòQò\ò^
PòKò›û aòmû^, bìaòmû^ I Cnò\ aòmû^ @û\ò
aòhdùe @¤d^ Keò GAPþ Gcþ Giþ aòMfþ
(HMS Beagle) ^ûcK GK
RûjûRùe _âKéZò ùa÷mû^òK
bûùa 27.12.1831 eê
2.10.1836 ~ûG bâcY Keò
ùi \lòY @ûùceòKûe _ìað
C_Kìkùe [ôaû Mûùfû_ûMi
\ß ú __ê ¬ (Galapagos
Islands) e aò g ûkKûd
ùMû]ô, KAñP, PUò@û @û\ò
@^ê¤û^ Keò[ôùfö _ùe ùi
^ò R e @^ê b ì Z ò I Kò Q ò
ùa÷mû^òK MùahYûKê @û]ûe
Keò 1859 ciò j ûùe "\
IeòRò^ @` ùÆiòiþ' ^ûcK Pûfið WûeCA^þ
ajò _âKûg Keò[ôùfö ùR÷a aòað^ C_ùe
Zûue ~êqòcìkK aýûLýû KòQò _âûe¸òK _âZòùeû]
iùß D^aòõg gZû±ú ùgh _~ðý« Zûu Zß
// 100 //
Pûfið WûeCA^þ ~êqò \ßûeû _âcûY Kùf, cYòh
@^ý _âûYú _eò \ß_ò \ _âûYúUòG ~ûjûe C_ôò ^ò‰ðd
Keò ùjaö WûeCA^þ "Wòùi @` cýû^ GŠ
iòùfKi^þ A^ eòùfi^ Uê ùiKè' (Descent of
Man and Selection in Relation to Sex) ajòùe
ùfLôùf @ûRòe cYòhe _ìaðR [ôfû aû^e i\ég
RúaUòGö WûeCA^þ G'K[û Kjò[ôaû ùaùk Zûu
_ûLùe ~ù[Á _âcûY ^[ôfû; ùZYê ùfûùK Zûu
K[ûe K\[ð Kùf I aòbò^Ü ibû icòZòùe Zûuê
[…û Kùfö
aò m û^úcû^u ic[ð ^ fûb Keò Pûfò [ ô f ûö
ùcùŠfþu Ceû]ôKeY ^òdce _ê^eûaòÃûe
_ùe Wâb ò iâò þ ^ùaûba^ Zß C_iÚû_^ Keò[ùô fö
aòað^e ejiý aêSaò ûùe ^ùaûba^ Zß @]ôK
MêeêZß_ì‰ð Gaõ WûeCA^þaû\e bìcòKû ùMøY
ùaûfò KêjûMfûö Kò«ê 1935
ciò j û ùakKê [ô I Wiò d iþ
Waþ S û^þ Ä ò (Theodosius
Dobzhansky) , Rê f ò @ û^þ
jKèùf (Julian Huxley),
iò I ß û f eûAUþ (Sewall
Wright) , ùR.aò . Giþ .
jûfùW^þ (J.B.S. Haldane)
I @^ý aòmû^úu C\ýcùe
aõgMZò Z[û ^ùaûna^
Zß I _â û Ké Z ò K C\þ a eY
Zß bòZùe i`k ic^ßd
i¸a ùjfûö Gjû cW‰ð
iòù^ÚUKò þ [ôIeúe eì_ ù^fûö
I icÉu \é Á ò @ûKhð Y Keò [ ô f ûö 1882
ciòjûùe WûeCA^þu céZêý ùjûA[ôfûö
 //
aòõg gZû±úùe @ûYaòK Rúaaòmû^, geúe
Zß (Physiology), Rúaûgà aòmû^ @û\ò aòhdùe
_âbìZ C^ÜZò ùjfûö Gjò icÉ aòhdKê @û]ûeKeò
aòmû^úcûù^ WûeCA^þu cû^a aòað^ Zße
_ê^ücìfýûd^ Keò _âcûY Kùf, cYòhe _ìaðR
[ôùf aû^e i\ég _âûYúö Rúaûgà@û]ûeòZ ZßKê
aòPûe Keò aòmû^úcûù^ ù\Lôùf cYòhe \ìe
_ì a ð R eûcû_ò ù [Ki (Ramapithecus) I
gòaû_òù[Kiþ (Sivapithecus) @ûRKê _âûd ùKûWÿGò
^òdêZ ahð _ìùað ~[ûKâùc @û`âòKû I Giò@ûùe
Pk_âPk ùjC[ôùfö Gcûù^ @ûRKê _Pûg fl
ahð _ì ù að @û`â ò K ûùe Pk_â P k ùjC[ô a û
aû^ei\ég cû^a @ùÁâûùfû_òù[Kiþ (Australo-
pithecus) e _ìaðRö @Áâûùfû_òù[Kiþ RûZúd
aû^ei\ég cû^a _â[ùc \êAùMûWùe cêŠ ùUKò
Pûfò[ôfû, `kùe @ûcôelû @[aû gòKûe _ûAñ Zûe
\êAUò aûjê cêq ùjfûö ùi _â[ùc @È I aòbò^Ü
jZò@ûee aýajûe Kfûö @Áâûùfû_òù[Kiþ RûZúd
aû^ei\ég cû^aeê _~ðýûdKâùc aòbò^Ü ùjûùcû
_âRûZò (Genus-Homo)e cû^ae C\þba ùjfû,
ù~_eò ùjûùcû jýûaòfiò þ (Homo habilis), ùjûùcû
AùeKUiþ (Homo erectus), ùjûùcû ùi_òG^è
(Homo sapiens) AZýû\òö @ûRòe cYòh, ùjûùcû
ùi_òG^è _ûfl ahð _ìùað @û`âòKûùe aiaûi
Keê[ôfûö ùicûù^ ^ò@ûñe aýajûe RûYò[ôùf I
Wwû iûjû~ýùe ^\ú _ûeò ùjC[ôùfö @û`âòKûeê
ùjûùcû ùi_òG^è _é[ôaúe aòbò^Ü _âû«Kê ~ûA
aiaûi @ûe¸ Kùfö cYòhe ùR÷a aòað^
(Biological evolution) _ùe @ûe¸ ùjfû
iûõÄéZK ò aòað^ (Cultural evolution)ö aòað^
GK ]ûeûaûjòK _âKâòdû ~ûjû Gùa c¤ @aýûjZö
101 //
Zêc_ûAñ Kûc - 1 :
Kò Q ò jk\ò @ û I gûMê @ û cUe c¬ò
iõMâjKeò ZûjûKê ^òR aMòPû Kò´û Äêfþ aMòPûùe
fMû@ö ùi[ôeê C_êRê[ôaû c¬òMêWÿòKê iõMâj Keò
_âZò MQeê Kò_eò c¬ò ùjCQò flýKeö K'Y
flý KeêQ?
(K) gûMê@û c¬òeê ùjûA[ôaû MQMêWÿòKe c¬ò
ùKøYiò ùlZâùe jk\ò@û ùjCQò Kò? ~\ò
ùjC^ûjó ùZùa Gjûe KûeY K'Y?
(L) jk\ò@û c¬òeê ùjûA[ôaû MQMêWÿòKe c¬ò
ùKøYiò ùlZâùe gûMê@û ùjCQò Kò?
(M) jk\ò@û c¬òeê ùjûA[ôaû icÉ MQe c¬ò
jk\ò@û ùjûAQò Kò?
(N) Zêùc ùKCñ iò¡û«ùe C_^úZ ùjCQ?
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
ùcùŠfþ _âZò_û\^ Keò[ôaû MûYòZòK iìZâ
aýajûe Keò ù~ ùKøYiò Pûeòù~ûWÿû aòKÌú KûeK
[ôaû iõKe MQe Ê_eûMY _ùe _eaðú _òXùòÿ e
ùKCñiaê _âKûee MQ ù\Lû~òa I ùicû^ue
@^ê_ûZ K'Y ùja Zûjû ùfLô Zêc gòlKuê
ù\Lû@ö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. _ò Z ûcûZûue Mê Y ùicû^u
i«û^cû^uVûùe _âKûgòZ ùjaû _âYûkúKê
aõgû^êKâc Kêjû~ûGö
2. aõgû^êKâce Z[ý _âZò_û\^ Keòaû_ûAñ
ùcùŠfþ cUe MQùe [ôaû aòKÌúMêY
MêWÿòKe aõgMZò _âYûkú MûYòZòK iìZâùe
_âKûg Keò[ôùfö
3. GKiueY I \ßòiueY Reò@ûùe ùcùŠfþ
aõgû^êKâce \êAUò ^úZò I \êAUò ^òdc
 // 102 //

_âZò_û\^ Keò[ôùfö ~[û- (K) GKK MêY
^úZò, (L) _âbûaú MêY ^úZò, (M) _é[Kþ
KeY ^ò d c I (N) Êû]ú^ @_aì ý j^
^òdc
4. _é [ Kþ K eY I Êû]ú^ @_aì ý j^ ùjZê
aò K ÌúMê Y Mê W ÿ ò K @lZ @aiÚ û ùe aò b ò ^ Ü
_òXÿòùe aõgû^êKâc ^òdc @^êiûùe _âKûgòZ
ùjûA[û«òö
5. aòað^ ùjCQò @ûMKê aXÿòaûe GK _âKâòdû;
Gjû @Zò c^Ú e I ^ò e azò ^ Ü b ûùa
ùjûA[ûGö
6. _âûYú I Cnò\ùe ùjC[ôaû aòað^Kê "ùR÷a
aòað^' Kêjû~ûGö
7. @û_ûZZü bò^Ü flY aj^ Keê[ôaû Cnò\
aû _âûYú c¤ùe KòQò ùcøkòK iûc¬iý flý
Keû~ûGö
8. Rúaûgà @¤d^eê aðcû^ ù\Lû~ûC[ôaû
\êAUò _é[Kþ ùMûÂú c¤ùe iê\ìe @ZúZùe
[ôaû i´§Kê PòjÜU KeòjêGö
9. Rûñ-aýû_þZòùÉ fûcûKðþ _â[ùc _âûYú C_ùe
_eòùage _âbûa i´§ùe ÆÁ cZ_âKûg
Keò[ôùfö
10. 1859 ùe "\ IeòRò^þ @`þ ùÆiòiþ' ajòUò
_â K ûg _ûA[ô f ûö ajò e ùfLK Pûfð i
WûeCA^þ "Rúa^ iõMâ û c I _â û Ké Z ò K
C\þaeY' _âKâòdû cû¤cùe ^ìZ^ Rúa iéÁò
ùjC[ô a û aò h d ~ê q ò I _â c ûY \ß û eû
_âZò_û\^ Keò[ôùfö
11. cW‰ð iòù^ÚUòKþ [ôIeú @^ê~ûdú aòað^e
_âcêL KûeKbûùa aòùb\ûd^, C\þaeY
I @«eY aòùaPòZö

g±ûakú
Rò^úd _\û[ð - Genetic material RûZò - Species
flY_âeì_ú aòbò^ÜZû - Phenotypic variation _âûKéZòK C\þaeY - Natural selection
aòKÌú MêY - Contrasting characters @«eY - Isolation.
iueY - Hybridisation ^ùaû\þba^ - Mutation
@_Zý _òXòÿ - Filial generation aõgMZò aòmû^ - Geneties
_âbûaú - Dominant Rúa^ iõMâûc - Struggle for existence.
@_âbûaú - Recessive aòùb\ûd^ - Variation
ùR÷a aòað^ - Organic evolution _é[KþKeY ^òdc - Law of Segregation
Rúaûgà - Fossil Êû]ú^ @_aì ý j^ ^ò d c - Law of
icRûZ @w - Homologous organs Independent Assortment
@^êeì_ú @w - Analogous organs.
aòùb\ûd^ - Variation
@aùghûw - Vestigeal organ
_âRûZò - Genus ^b½e - Aerial
 // 103 //

_âgûÜ akú
1. \ßòiueY K'Y? Gjû\ßûeû ùcùŠfþ Kò_eò Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc _âZò_û\^ Keò[ôùf aêSû@ö
2. GKiueY \ßûeû ùcùŠfþ Kò_eò I ùKCñ ùKCñ aõgû^êKâc ^úZò I ^òdc _âYd^ Keò[ôùf a‰ð^
Keö
3. WûeCA^þu Zß aêSû@ö
4. ^ìZ^ Rúa iéÁò i´§ùe aòbò^Ü cZaû\ ùfLö
5. icRûZ I @^êeì_ú @w Kjòùf K'Y aêS C\ûjeY ij a‰ð^ Keö
6. "@û]ê^òK iûõùgæhòK Zß' @ûùfûP^û Keö
7. Rúaûgà K'Y? Rúaûgà @¤d^eê K'Y RûYò ùja?
8. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) Rúa^e _âû[còK @YêMêWÿòKe ^ûc ùfLö
(L) ùR÷a aòað^ Kjòùf K'Y aêS?
(M) Rúaûgà @û]ûeòZ aòað^iõ_KòðZ _âcûYòK Z[ý CùfäL Keö
(N) @aùghûw Kjòùf K'Y aêS?
(O) bïYaòmû^@û]ûeòZ _âcûY aòhdùe Uò_þ_Yú ùfLö
9. ùMûUòG ùfLûGñ aûKýùe Ce \ò@ö
(K) ùKCñ \êA ùMûÂúe _âûYú bòZùe @ûeþKòI_þùUeòKè iõù~ûM iÚû_^ KeêQò?
(L) KLûeê MQe @ûKhðú I ùaûM^bòfûe Kû bòZùe Kò iõ_Kð ejòQò?
(M) cgûe ùWYû, _ûeûe ùWYû I aû\êWÿò ùWYû bòZùe Kò iõ_Kð ejòQò?
(N) WûeCA^þu 1859 ciòjûùe _âKûgòZ ajòUòe ^ûc ùfLö
(O) cW‰ð iòù^ÚUòK [ôIeúe _âcêL KûeKMêWÿòK CùfäL Keö
10. iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) ùcùŠfþu KéZâòc iõKeY _¡Zò (N) Êû]ú^ @_aìýj^ ^òdc
(L) icRûZ @w (O) \ßòiueY _eúlY
(M) _é[KþKeY ^òdc (P) @^êeì_ú @w
 // 104 //

11. _â\ aòKÌMêWÿòKeê VòKþ Ce aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö

(K) ùcùŠfþ Zûue aõgû^êKâc _eúlû ùKCñ MQùe Keò[ôùf?
(i) @ûLê (ii) cUe (iii) aêU (iv) ]û^

(L) ùcùŠfþue GKiõKeY _eúlû ùKùZûUò aòKÌ KûeKKê ù^A ùjûA[ôfû?

(i) GK (ii) \êA (iii) Zò^ò (iv) Pûeò

(M) ùMûUòG gê¡ ùWwû I gê¡ ùMWÿû MQ c¤ùe KéZâòc iõKeY Keò ùcùŠfþ F1 _òXÿòùe ùKCñ
MQ ù\LôaûKê _ûA[ôùf?
(i) gê¡ ùWwû (ii) ùWwû (iii) gê¡ ùMWÿû (iv) ùWwû I ùMWÿû
(N) GK F1 _òXÿò ùWwû MQe Ê_eûMY _ùe F2 _òXÿòùe C_êRò[ôaû ùWwû I ùMWÿû MQe
@^ê_ûZ K'Y ?
(i) 1 : 1 (ii) 2 : 1 (iii) 3 : 1 (iv) 4 : 1

(O) \ßòiueY _¡Zòùe F2 _òXÿòùe ùKùZ _âKûee \égýeì_ còkò[ûG?

(i) 1 (ii) 2 (iii) 3 (iv) 4

lll
 @Ác @¤ûd
gqòe C›
(SOURCES OF ENERGY)
Kû~ðýKeòaû _ûAñ gqò \eKûeö gqò iõKU
_ûAñ @ûù¸cûù^ ùagþ Pò«òZö Gjû iZ ù~ gqò
iéÁò KeòjêG ^ûjó aû ^Á KeòjêG ^ûjóö ùZùa
gqò aòhdùe @ûù¸cûù^ GùZ Pò«û Keòaûe Kò
_âùdûR^! G aòhdùe @]ôK RûYòùf @û¸cû^uê
Gjò _âùjkòKûe Ce ^ò½d còkò~òaö
8.0 gqòe _âKûeùb\ :
gqò aòbò^Ü _âKûeùe C_faþ] jêG Gaõ
GK _âKûee gqò @^ý GK _âKûe gqòKê eì_û«eòZ
ùjûA_ûùeö C\ûjeYÊeì _ @ûùc ~\ò GK
CyiÚû^eê GK ù_äUþKê ZkKê _KûC, ù_äUþUò Zùk
_Wÿaò û ùaùk ùi[ôùe [ôaû iÚZò Rò gqò (Potential
energy) iû]ûeYZü g± gqò (Sound energy) Kê
eì_û«eòZ ùjûA[ûGö @ûùc ~\ò GK cjcaZòKê
Rûkòaû, cjcùe [ôaû eûiûd^òK gqò (Chemical
energy) Zû_ gqò (Heat energy)ùe eì_û«eòZ
jêGö gqò GK eì_eê @^ý eì_Kê eì_û«eòZ ùjaû
_eòù_âlúùe @ûùc cjcaZò Rkòaû C\ûjeYKê
aòPûe Keòaûö ~\ò ùKøYiò C_ûdùe @ûùc ùi[ôeê
RûZ Zû_ Gaõ @ûùfûK ij @^ý C_ôû\Kê GKûVò
Keò _ ûeò a û ùZùa K'Y cjcaZò ù e [ô a û
eûiûd^òK gqòKê ù`eò_ûAaû? @ûC ùMûUòG
C\ûjeY ù^aûö cù^Ke 348 K (750C)
Zû_cûZâûùe [ôaû 100 cò.fò. RkKê ù^A @ûùc
@^ý GK ùKûVeòùe eLôaû ~ûjûe Zû_cûZâû
298K (250C)ö K'Y NUòa? Zû_ aòKòeY \ßûeû
Rke ù~Cñ Zû_ld ùja, ùi icÉKê GKZâòZ
Keò @ûùc K'Y RkKê _ê^aðûe Mec Keò_ûeòaû?
Gjò iaê C\ûjeYeê @ûùc Gjò iò¡û«ùe
C_^úZ ùjaû ù~ Kû~ðý Keòaûùaùk aýajéZ
gqò eì_û«eòZ jêG Gaõ aýajûe_ùe eì_û«eòZ
gqòKê Zûjûe _ìaa
ð ðú eì_Kê ù`eû~ûA_ûùe ^ûjóö
ùZYê @ûù¸cûù^ gqòe C› aòhdùe @]ôK
RûYòaû I gqò iõelY Keòaû _ûAñ ~ZÜaû^þ ùjaû
@ûagýKö
8.1. Cc gqò C› KûjûKê Kjòaû?
@ûù¸cûù^ ù\÷^\ò^ Kû~ðý _ûAñ aòbò^Ü gqò
C›eê còkê[ôaû gqò aýajûe Keò[ûCö ùUâ^þ
PkûAaû, eûÉûùe @ûùfûK Rûkòaû I Pûh Rcòùe
_ûYò cWÿûAaû AZýû\ò _ûAñ aò\êýZþ gqò aýajûe
Keê[ôaûùaùk aò\êýZþ gqòe aòKÌ bûùa Pûh
Rcòùe _ûYò cWÿûAaû _ûAñ aûdê gqò C_ù~ûM
 //
Keò[ûCö G_eòKò ^òR geúeùe iôZ gqòKê
aýajûe Keò iûAùKfþ PkûA ÄêfKê ~ûCö
gûeòeúK _eògâc _ûAñ ù_gúùe iôZ gqò,
~ª _eòPûk^û _ûAñ aò\êýZþ gqò, eû§òaû _ûAñ
Zû_ gqò aû @^ý ù~ùKøYiò aýajûe C_ù~ûMú
gqò ùKøYiò GK gqò C›eê jó @ûiò[ûGö Gjò
gqò C›MêWKòÿ e _âKûeùb\, ùiMêWKòÿ e @ûagýKZû
I iùaðû_eò iõelY aòhdùe RûYòaû @_eòjû~ðýö
ù~Cñ gqò C› (K) _âZò N^`k aû aÉêZß _âZò
@]ôK Kû~ðý Keò_ûùe, (L) ijRùe C_faþ]
ùjûA_ûùe, (M) ijRùe iõelY Keû~ûA_ûùe,
Gaõ (N) iùaðû_eò Kc aýdiûù_l ùjûA[ûG,
ZûjûKê @ûùc GK Cc gqò C› ùaûfò
Kjò_ûeòaûö
8.2 gqòe C› :
fbýZû \éÁeò ê gqò C›Kê cêLýZü \êAbûMùe
aòbq Keû~ûA_ûùe, ~[û–
(K) ^aúKeYù~ûMý aû @ie«ò gqò C›
(Renewable source of energy)
(L) ^aúKeY@ù~ûMý aû ie«ò gqò C›
(Non-renewable source of energy)
8.3 ^aúKeYù~ûMý gqò C› :
Gjò _â K ûe gqò C›eê gqò aýajûe
Kfû_ùe _ê^aðûe ùijò C› iéÁò KeòjêG aû
_âûKéZòK C_ûdùe ùi icÉ gqò C›eê aûe´ûe
gqò còkò[ûGö Gjò _âKûe gqò C›MêWÿòK _âûd
@ie«ò Gaõ ùiMêWÿòKùe _âPêe _eòcûYùe gqò
MzòZ [ûGö C\ûjeY : ùiøegqò, ùR÷aaÉêZß
(Biomass)eê RûZ gqò, Rk gqò, aûdê gqò,
^ûbòKúd gqò, bìZû_R gqò, icê\âZewRûZ gqò
AZýû\òö
106 //
8.3.1 iì~ðý iKk gqòe @û]ûe :
_é[ôaú _éÂùe ù~ùZ_âKûe gqò C_faþ],
ùiMêWK òÿ e cìkC› ùjCQò iì~ýð ö RkùiâûZ I aûdê
ùiâûZVûeê @ûe¸ Keò aélfZû\òùe [ôaû ùR÷a
eûiûd^òK gqò, Rúaûgà gqò @û\ò icÉ gqò ùiøe
gqòeê jó iéÁö Gjû Kò_eò i¸a? RkùiâûZ aû
aûdêùiâûZ iì~ðýKòeYe _âbûaùe iéÁò ùjûA[ûGö
RkùiâûZ iû]ûeYZü iì~ðýKòeY _âbûaùe C_ô^Ü
ùjC[ôaû aéÁ_ò ûZ ù~ûMêñ i¸a ùjûA[ûGö ùijò_eò
iì~ýð KòeY _âbûaùe aûdêcŠke aòb^ò Ü iÚû^ icû^
bûùa C¯ ùjC^[ôaûeê aûdêPû_ùe _û[ðKý
eùjö Gjûjó aûdêùiâûZ iéÁò Keò[ûGö RkùiâûZùe
C_faþ] MZò gqòKê @ûù¸cûù^ Wwû, ùaûAZ
AZýû\ò PkûAaûùe aò^òù~ûM Keò[ûCö ùijò_eò
aûdêùiâûZKê aýajûe Keò _a^ PKâVò ûeê @ûe¸Keò
_ûfUYû ùaûAZ _âbéZò PkûAaû i¸a ùjûA[ûGö
aélfZûùe [ôaû ùR÷aeûiûd^òK gqò ùicûù^
@ûùfûKùgä h Y _¡Zò ù e iì ~ ð ý ûùfûKeê fûb
Keò [ û«ò ö Gjò gqò K ê Lû\ý-Lû\K gé v kùe
@^ýû^ý R«ê fûb Ke«òö bìcK ò µ aû @^ý ùKøYiò
_âûKéZòK C_ûdùe Rwf_ì‰ð bìLŠ I RúaR«ê
cûUò Zùk ù_ûZòùjûAMùf KûkKâùc @Zý]ôK
Pû_ I Zû_ ù~ûMêñ Zûjû ùKûAfû, ù_ùUâûfòdc
I _âûKéZòK Mýûiþùe eì_û«eòZ ùjûA[ûGö Zûjû
ùjCQò Rúaûgà RûùkYò Gaõ ùiMêWÿòK aýajûe
Keò @ûùc Zû_ gqò, aò\êýZþ gqò I ~ûªòK gqò
@û\ò _ûA[ûCö G iaêKê aòPûe Kùf ÆÁ jêG
ù~ iì~ðý jó iKk gqòe @û]ûe Gaõ @ie«ò
gqòe C›ö
8.3.2 ùiøegqò (Solar energy) :
iì ~ ð ý _â û d _ûgj ùKûUò ahð ùjfû
ùiøecŠkKê aò_k ê gqò ù~ûMûA @ûiêQò Gaõ @ûjêeò
 //
@ù^K ùKûUò ahð _~ð ý « ùijò _ eò gqò
ù~ûMûC[ôaö Gjû @^« @ûKûgKê ù~ùZ gqò
aòKòeY Kùe Zûjûe @Zý« ÊÌbûM (_âûd 50
^òdêZ bûMeê 1 bûM) _é[ôaú_éÂùe _jô[ûGö
@[ðûZþ GK ^òŸòðÁ _eòcûYe ùiøegqò _é[ôaúKê
cò k ò [ ûGö GjûKê ùiøe _â a ûj (Solar flux)
Kêjû~ûGö GK cò^òUþùe _âZò aMð ùi.cò.Kê Gjûe
_eòcûY ùjCQò _âûd 2 Kýûùfûeúö Gjû GK
iÚòeûuö ù~Cñgqò _é[ôaú_éÂùe _jù Zûe _âûd
@]û _é [ ô a ú @aùgûhY Kùe Gaõ @agò Á
_âZò`kòZ I aòKòeòZ ùjûA cjûKûgKê Pûfò~ûGö
Gjò _âZ` ò k^Kê "@ûfþùaùWû' (Albedo) Kêjû~ûGö
@aùgûhòZ gqò, _é[ôaú _éÂùe [ôaû ùKûAfû I
ù_ùUâûfRûZ gqòVûeê ~ù[Á @]ôKö jòiûaeê
RYû~ûAQò, @ûc _é[ôaú_éÂùe GK aMðcòUe
@kùe f´bûaùe _â û d 1.2 Kò ù fûIß û U
ùiøegqò _Wÿ[ò ûGö Kò«ê G icÉ gqòe i\ê_ù~ûM
Keû~ûA_ûùe ^ûjóö
@ûc ù\g ahðe @]ôKûõg icdùe _âPêe
ùiøegqò fûb Keò[ûGö jòiûaeê RYû~ûG ù~
GK ahð c¤ùe bûeZ ù~Cñ ùiøegqò fûb
Keò[ûG Zûjû 5000 ^ò dêZ Kò ùfûIßû U @ûIß ûe
gqòVûeê @]ôKö ^òcðk ùcNcêq @ûKûgùe _âZò\ò^
_âûd 4 eê 7 Kwh/m2 gqò còkò[ûGö
GK Kkû_é Â , ]kû_é Â aû _â Z ò ` k^
Keê[ôaû _éÂVûeê @]ôK Zû_ @aùgûhY Kùeö
ùiøe KêKeþ aû Pêfû (Solar cooker) I ùiøe
RkCû_K (Solar water heater)e Kû~ðý_¡Zò
Gjò ^úZò C_ùe @û]ûeòZö
107 //
8.3.3 ùiøePêfû :
ù~Cñ C_KeY \ß û eû ùiøeZû_ùe
ùeûùhA Keû~ûG ZûKê ùiøePêfû Kêjû~ûGö
G[ôùe ùiøeZû_ iò]ûikL ùeûùhA \âaýKê Mec
Keò[ûGö
[PòZâ.8.1] ùiøePêfû
8.3.4. ùiøePêfûe MV^ I Kû~ðý_¡Zò :
ùMûUòG ùiøePêfûe _â]û^ @õgMêWK
òÿ ùjfû
@û]ûe_ûZâ, Zû_ùgûhú @ûzû\^ I _âZò`kKö
(K) @û]ûe _ûZâ :
G[ô ù e Rk I e§û\â a ý eLô a û _ûAñ
_ûZâcû^ [ûGö @]ôK Zû_ @aùgûhY _ûAñ Gjò
_ûZâMêWÿòKe aûjûe _ûLùe Kkû ewe _âùf_
\ò@û~ûA[ûGö
(L) Zû_ùgûhú @ûzû\^ :
@û]ûe _ûZâ e bò Z e_ûgß ð ù e Kkûewe
_âùf_ \ò@û~ûA[ûGö Gjûe C_eòbûMKê KûP
`kKùe @ûaéZ Keû~ûA[ûGö `kZü _ûZâe
bòZe _ûgßðe Zû_cûZâû aé¡ò_ûGö Kò«ê _ûZâ\ßûeû
@aùgûhòZ Zû_ ijRùe KûP @ûaeYe aûjûeKê
~ûA_ûùe ^ûjóö
 //
(M) _âZò`kK :
iì~ðýKòeYKê iò]û Kò´û @aZk _âZò`kK
(Concave reflector) iûjû~ýùe ùK¦âúbìZ Keò
@û]ûe _ûZâ c¤Kê _Kû~ûGö iì~ðýe @aiÚû^
@^êiûùe GjûKê aòbò^Ü \òMùe NìeûA iì~ðýKòeYKê
@û]ûe_ûZâ C_ùe ù`ûKiþ Keû~ûA[ûGö
iû]ûeYZü @ûfê c ò ^ ò d c ]ûZê Kò ´ û KûPùe
_âZò`kK Zò@ûeò ùjûA[ûGö @]ôK _âZò`k^ _ûAñ
_âZò`kKe bòZe_éÂKê @Zò ciéY Keû~ûA[ûGö
Gjû\ßûeû @û]ûe _ûZâe Zû_cûZâûKê aXÿûA
G[ôùe ùeûùhA \âaý @]ôK Zû_cûZâûùe Mec
Keû~ûG I ùeûùhA Keû~ûGö
8.3.5. ùiûfûe ùifþ :
ùiøegqò K ê aò \ ê ý Zþ gqò ù e _eò Y Z
Keòaû_ûAñ aýajéZ C_KeYKê ùiøe ùifþ (Solar
cell) Kêjû~ûGö ~û^aûj^ PkûAaûùe Gaõ ùeWÿIò
I ùUfòbòR^þe ~ª_ûZòùe Gjò ùiøe ùifþ
aýajûe Keû~ûC@Qò ö \ê M ð c ae`ûaé Z
_ûaðZýûkùe I cjûKûg C_Mâjùe ~ª_ûZò
PkûAaû _ûAñ ùiûfûe ùifþ cû¤cùe ùiøegqò
aýajûe Keòaû i¸a ùjfûYòö ùiøe ùifþ
C_ùe _â[c i`k MùahYû 1954 ciòjûùe
~ê q eûÁâ @ûùceò K ûe ùafþ ùUfò ù `û^þ
fûùaûùeùUûeò ù e Keû~ûA[ô f ûö _ùeûl
C_ûdùe ùiøe Zû_ùe Rk MecKeò ùi[ôeê
ié Á Rkúdaû¿ iûjû~ýùe UeaûA^þ Nì e ûA
aò\êýZþ C_ôû\^ Keòùjfûö
ùiøe ùifþ ù e ùiøegqò e iò ] ûikL
aò^ùò ~ûM aò\ýê Zþ aòbaû«e (Potential difference)
iéÁòKùeö ùZYê Gjò _¡ZòKê @ûùfûK ùbûfþUúd
_âbûa (Photo voltaic effect) Kêjû~ûGö
108 //
iì~ýð ûùfûK
N-_âKûe
P-_âKûe
iòfKò ^þ
iòfKò ^þ
AùfKþU^â þ
_âaûj
[PòZâ.8.2 ùiøe ùifþ]
ùbûfþUúd ùifþ (Voltaic cell)ùe ù~_eò
aò \ ê ý Zþ aò b aû«e ié Á ò j ê G , ùijò _ eò GK
@¡ð_eòaûjú (Semi conductor) _\û[ðùe @ûùfûK
_Wÿò aò\ýê Zþ aòbaû«e iéÁò ùjC[ôaûeê Gjò _âKd òâ ûe
^ûcKeY Gjò_eò ùjûA@Qòö
ùiøe ùifþe PòZâùe N-_âKûe iòfòK^þ
(Silicon)Kê P- _â K ûe iò f ò K ^þ C_ùe P_ûA
eLû~ûAQòö iòfòK^þ _ecûYêe aûjýZc Klùe
4 Uò AùfKUâ ^ þ [ô a ûeê Gjû PZê ü iõù~ûRú
(Tetravalent)ö iòfK ò ^þ ÇUòKùe @ûùið^Kò þ cògûA
N-_âKûe iòfòK^þ jêGö @ûùið^òKþ _iõù~ûRú
(Pentavalent) ùjûA[ôaûeê iòfòK^þ ijòZ cògòaû
ùaùk ùMûUòG AùfKUâ^þ akò_ùWÿ I Gjò cêq
AùfKUâ^þ PûRðaûjK eìù_ Kû~ðýKùeö Gjû aò~q ê
PûRð ùjûA[ôaûeê G_eò @ûùið^òKþ cògû iòfòK^þKê
N- _â K ûe iò f ò K ^þ Kê j û~ûGö ùijò _ eò ~\ò
iòfòK^þùe ùaûe^þ Lû\ cògò[ûG Zûjû P-_âKûe
iòfKò ^þ jêGö N-_âKûe iòfKò ^þ I P-_âKûe iòfKò ^þ
C_ùe iì~ýð KòeY _Wÿùò f ~êq I aò~q ê @Mâc¤ùe
 //
aòbaû«e iéÁjò G ê ö Cbd @MâKê _eòaûjú Zûe\ßûeû
iõù~ûM Kùf aò \ ê ý Zþ _â a ûj jê G ö Gjò
C_KeYùe @ûùfûK _Wÿ[ê aô û _~ðý« aò\ýê Zþ _âaûj
Pûfêeùjö Gjò_eò bûaùe ùiøeùifþùe ùiøegqò
aò\êýZþ gqòùe _eòYZ ùjûA[ûG (PòZâ 8.2)ö
GK ùiøeùifþ @ûùfûKòZ ùjùf _âûd 0.5
eê 1.0V _~ðý« ùbûfþùUR iéÁò Keò_ûùe Gaõ
_â û d 0.7 W _~ð ý « aò \ ê ý Zþ gqò C_ô û \^
Keò_ûùeö @]ôK aò\êýZþ aòbaû«e iéÁò_ûAñ MêWÿòG
ùiøe ùifþKê _Oþqò I ɸùe iRûA iõ~êq
Keû~ûG I GjûKê ùiûfûe ùifþ _ýûù^fþ (Solar
cell panel) Kêjû~ûGö
ùiøe ùifþ Zò@ûeò _ûAñ aýajûe ùjC[ôaû
aò ù gh ]eYe iò f ò K ^þ ijRùe C_faþ ]
jêG^ûjóö ùiøe ùifþe iõ_ì‰ð Zò@ûeò _âKâòdû c¤
@Zý« aýdajêkö _ýûù^f _âÉêZò _ûAñ ùifþ I
ùifþKê ù~ûWÿòaû _ûAñ aýajéZ iòfþbe (Silver)
Gjò LyðKê ajêMêYòZ Keò[ûGö aýdajêk _âÉêZò
I ÊÌ C_ûù\dZû iùß cjûKûgKê ù_â e ò Z
C_Mâj, \êMðc _ûaðZýûkùe [ôaû ùaZûe I
\ìe\gð^ ùK¦â Gaõ Uâû`òKþ iùuZ AZýû\òùe
ùiûfûeþ ùifþe _âùdûR^ I aýajûe ~ù[Á
@]ôKö
8.4. _a^ gqò (Wind energy) :
_a^ gqò (Wind energy)e aýajûe @Zò
_â û Pú^ö _â û d _ûjRûe ahð _ ì ù að cò g e
(ARò_þU)ùe _a^gqò aýajûe Keò _ûfUYû
Wwû Pkû~ûC[ô f ûö ajê K ûkeê icê \ â Z U
ù\gcû^uùe _ûfUYû RûjûRùe ù^øaûYòRý
Pûfê[ôfûö KûkKâùc _a^ Kk (Windmill)
109 //
iûjû~ýùe KûVPòeû, @Uûù_hû, ùZfù_Wÿû AZýû\ò
@ù^K Kû~ðý KeûMfû (PòZâ 8.3)ö
_âù_fe
Cy UûIßûe
[PòZâ.8.3 _a^ Kk]
@ûùc RûYê ù~ bì _ é Â aû Rkûgd
iì~ðýKòeY \ßûeû @i«êkòZ bûùa Mec ùjùf
ùi iÚû^Kê _a^ ajòaûKê @ûe¸ Kùeö aûdêe
Gjò MZòR gqòKê aòbò^Ü _âKûe Kû~ðý Keòaû _ûAñ
aýajûe Keû~ûA_ûùeö _ìaðKûkùe _a^ Kk
\ßûeû C_ôû\^ Keû~ûC[ôaû Gjò gqòKê jó ~ûªòK
Kû~ðýùe aýajûe Keû~ûC[ôfûö C\ûjeYÊeì_
ùMûUòG _ûYò Cùûk^ _µùe _a^ Kke Nì‰ð^
gqòKê aò^òù~ûM Keò Kì@eê _ûYò CVû~ûA_ûùeö
_a^ Kk iûjû~ýùe aûdêe MZòR gqòKê
C_ù~ûM Keò ùRù^ùeUeþ (Generator) PkûA
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA[ûGö G[ô_ûAñ Gjò
Kkùe ùKùZMêWÿòG _âù_feþ (Propeller) L¬û
~ûA[ûGö Gjûe aýûi _âûd 6 còUeö Gjò KkKê
GK Cy AÆûZ ^òcZðò UûIßûe C_ùe eLû~ûA[ûGö
aûdê _âaûj ù~ûMêñ _âù_feþ Nìùe Gaõ ZZþijòZ
iõ~êq ùRù^ùeUeþKê NìeûGö `kZü aò\êýZþ gqò
C_ôû\^ jêGö ùW^þcûKð ieKûeu ijûdZûùe
 //
IWÿògû ieKûe _êeú icê\âKìkùe ùKùZK _a^
Kk iÚû_^ KeòQ«òö G[ôeê aûhðòK _âûd 5.5
ùcMûIßûU gqò còkò_ûeêQòö ùijò_eò ùKûYûKðe
icê\âKìkùe c¤ ùKùZMêWÿòG _a^ Kk iÚû_^
Keû~ûA@Qòö
ùW^þ c ûKð K ê "_a^e ù\g' ùaûfò
Kêjû~ûGö Gjò ù\ge 25 _âZògZeê @]ôK
aò \ ê ý Zþ gqò Pûjò \ û _a^ Kk \ß û eû
ùcû~ûA[ûGö _a^ gqòKê aýajûe Keò
aò\ýê Zþ C_ôû\^ Keòaûùe Rcðû^úe iÚû^ aògùß e
_â[c I bûeZe iÚû^ _cö @ûKk^ Keò
ù\Lû~ûAQò ù~ bûeZùe _a^gqò K ê
aò^òù~ûM Keò _âûd 45000 ùcMûIßûUþ aò\êýZþ
gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö bûeZe aéjc
"_a^gqò ùlZâ' K^ýûKêcûeúVûùe iÚû_^
Keû~ûAQò Gaõ GVûùe _âûd 380 ùcMûIßûUþ
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeêQòö
`âû^þi, Rcðû^ú, ùW^þcûKð I ù^\efýûŠ
@û\ò ù\gcû^uùe _a^Kke _âPk^ @]ôK
ù\Lû~ûGö ù^\efýûŠ I ùW^þcûKðùe _âûd 30
jRûe Nùe I 3 jRûe KûeLû^ûùe _a^ Kk
Kû~ð ý Keê Q ò ö 1966 ciò j ûeê @ûcù\ge
ùawûfê e ê V ûùe RûZúd Gùeû^Uò K ûf
fûùaûùeùUûeò (National Aeronautical
Laboratory) ùe _â[ùc _a^ Kk iûjû~ýùe
_ûYò CVûAaûe aýaiÚ û Keû~ûA[ô f ûö Gùa
K‰ð û UK I Mê R ê e ûU _eò ùKùZK eûRýùe
_a^Kk ajêkbûùa _âPkòZö
ùMûUòG _a^Kkeê C_ôû\òZ gqò GùZ
@]ôK ^êùjñö ùZYê GKûiûwùe ùMûUòG iÚû^ùe
@ù^K _a^Kk iÚû_^ Keû~ûA[ûGö GjûKê
110 //
_a^ gqò ùK¦â (Wind energy centre) aû _a^
gqò ùlZâ (Wind energy farm) Kêjû~ûA[ûGö Gjò
ùlZâMêWÿòKe icìj gqò aýûaiûdòK ùlZâùe
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ùe ijûdK ùjûA[ûGö
_a^e ùaM @Zý]ôK KcòMùf _a^ PKò
Nì e ûA aò \ ê ý Zþ ùRù^ùeUeþ PkûAaû i¸a
jêG^ûjóö @ZòùaMùe _a^ ajòùf aû aûZýû
ùjùf c¤ _a^PKò Pû_ùe bûwò~ûGö Gjòiaê
_eòiÚòZòùe _a^ Kk aòùgh C_ûù\d ùjûA
^[ûGö iû]ûeYZü aò\êýZþ ieaeûj iêaò]û ^[ôaû
\ìeiÚ Kéhò ùlZâcû^uùe RkùiP^ _ûAñ _µ
PkûAaûùe _a^ Kk aò ù gh ijûdK
ùjûA[ûGö
8.5. Rkgqò (Hydro energy) :
aûdê_eò Rkeê c¤ gqò C_ôû\^ Keò
aýajûe Keû~ûA_ûeêQöò GjûKê Rkgqò Kêjû~ûGö
^òùcÜûq _âKûeùe RkgqòKê aýajûe Keû~ûG :–
8.5.1. Rê@ûe gqò (Tidal energy) :
Nì‰ðûdcû^ _é[ôaú C_ùe P¦âe cû¤ûKhðY
_âbûa ù~ûMêñ icê\âRke CZþ[û^_Z^ _eòflòZ
jê G I Rê @ ûe ié Á ò jê G ö Zê ù c ~\ò ùKøYiò
icê\âKìkùe aûi KeêQ aû icê\â ^òKUKê aêfò
~ûAQ ùZùa icê \ â R ke CZþ [ û^_Z^Kê
flýKeö icê\âRke CZþ[û^_Z^eê Rê@ûe gqòe
iéÁöò icê\â ZUaðú iÚû^ùe _òUò ùjC[ôaû ùXCe
gqò ~ù[Á @]ôKö
1961 ciò j ûùe `eûiú ùa÷ m û^ò K cûù^
Rê@ûeeê gqò iõMâj _ûAñ GK ù~ûR^û _âÉêZ
Keò[ôùfö eû^þi ^\ú cêjûYùe Rê@ûe I b…û
c¤ùe Rk_^e CyZûùe _â û d 14 cò U e
_û[ðKý eùjö \ò^K c¤ùe \êA[e Rê@ûe I
 //
b…û ùjûA[ûGö ùijò Rê@ûeeê aò\ýê Zþ gqò C_ôû\^
Keû~ûGö
Rê@ûegqò iõMâj _ûAñ ^\ú cêjûYùe _âûd
20 Kò.cò. f´e Rkûgd ^òcðûY Keû~ûA ùi[ôùe
iæëAiþ ùMUþ (Sluice gate) fMû~ûGö Cy Rê@ûe
icdùe ùijò ùMUþKê ùLûfò\ò@û~ûGö Rkûgd
c¤Kê Rk _âùag Kfû_ùe ùMUþ a¦ Keû~ûGö
_ùe Cy_^eê RkKê ^òdªòZbûùa icê\âKê
Lfûi Keû~ûGö Gjò Lfûi ùjC[ôaû RkùiâûZùe
UeþaûA^þ (Turbine) PkûA aò\êýZþgqò C_ôû\^
Keû~ûG (PòZâ 8.4)ö
Rê@ûe(Cy)
Rê@ûe
(^òcÜ)
R^òZâ
UeaûA^þ
[PòZâ.8.4 Rê@ûe gqò]
@ûc ù\gùe aù´ C_iûMe, Kz
C_iûMe I _½òcaõMe jêMêkú ^\ú cêjûYùe
Gjò _ eò aýaiÚ û @Qò ö bûeZe iê \ úNð icê \ â
C_Kìkùe Rê@ûe gqò aò^òù~ûM Keò aò\êýZþ
C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö Gjû KeûMùf aò\êýZþgqò
C_ôû\^ I RkùiP^ùe ù\g icé¡ ùjûA_ûeòaö
8.5.2. ùXCgqò (Wave energy) :
Rê @ ûe _eò ùXCùe [ô a û MZò R gqò K ê
aò^ùò ~ûM Keò aò\ýê Zþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeòaö
111 //
icê\âe C_eòbûMùe _âak aûdê_âaûjeê ùXCe
iéÁòö Gjò ùXCgqòKê iõMâj Keò UeþaûA^þ PkûA
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûA_ûeêQòö
8.6. iûcê\âòK Zû_Rgqò
(Ocean thermal energy) :
icê\âe _éÂbûM I @ûbý«eúY Rkc¤ùe
[ôaû Zû_cûZâûe _âùb\Kê aýajûe Keò gqò iõMâj
Keû~ûA_ûùeö iûMe aû cjûiûMee _éÂbûM
Rk iì~ðýZû_ùe C¯ jêG Kò«ê @Zò Mbúeùe
[ôaû Rk @ù_lûKéZ [Šû [ûGö Zû_cûZâûe Gjò
ZûeZcýKê iûcê\âòK Zû_R gqò eì_û«eY ùK¦â
(Ocean Thermal Energy Conversion Power
Plant) cû^uùe Zû_R gqò ù e eì _ û«eò Z
Keû~ûGö Gjò _âKûe gqòKê iûcê\âòK Zû_R gqò
Kê j û~ûGö GjûKê aò b ò ^ Ü Kû~ð ý ùe aò ^ ò ù ~ûM
Keû~ûA_ûeêQòö
icê\âe _éÂbûM Rk I 2 Kò.cò. Mbúe
Rk c¤ùe Zû_cûZâûe _û[ðKý 200C aû 2930K
ùjùf, eì_û«eY _ûIßûe _äû Kû~ðýlc ùjûA[ûGö
_é Â bûMe Zû_ Zek Gùcû^ò @ û I
ùKäûùeûù`äûùeûKûað^ (CFC)Kê aû¿úbìZ Keòaûùe
aýajéZ jêGö _ùe Gjò aû¿ ùRù^ùeUeþe
Ueþ a ûA^þ Nì e ûAaûùe iûjû~ý Kùeö @Zò
Mbúeùe [ôaû [ŠûRkKê _µiûjû~ýùe C_eKê
CVû~ûA aû¿Kê [ŠûKeò _êYò Zek @aiÚûKê
@Yû~ûGö Gjò _âKòâdûùe ahðe iaê icdùe gqò
C_f² ùjûA_ûùeö G[ô_ûAñ _a^e MZò C_ùe
^òbðe KeòaûKê _ùWÿ^ûjóö
8.7. ^\úa§ ù~ûR^û (River dam project) :
^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû ^\úùe a§ _KûA
GK aéjZþ RkbŠûe iéÁò Keû~ûGö _ùe RkKê
 //
Cy_^eê ^òcÜ _^Kê _âak ùaMùe QWÿû~ûGö
ùi[ôeê RûZ ùjC[ôaû RkùiâûZ gqò UeþaûA^þ
NìeûAaûùe aýajéZ jêGö UeþaûA^þij iõ~êq
ùRù^ùeUee @ûùcðPeþ Nìeòaû \ßûeû aò\êýZþ gqò
C_ôû\òZ jêG (PòZâ 8.5)ö
UeþaûA^þ (a¡òðZ PòZâ)
RkùiâûZ
UeþaûA^þ
[PòZâ.8.5 ^\úa§ ù~ûR^û]
1948 ciòjûeê bûeZ ieKûe Rkaò\êýZþ
ù~ûMûY @ûA^ _âYd^ KeòQ«òö Rk aò\êýZþ
C_ô û \^ I a^ Kû~ð ý ieKûeu _â Z ýl
Zßûa]û^ùe _eòPûkòZ ùjCQòö @ûc eûRýùe
júeûKê\, cûQKêŠ, aûfòùckû, ùewûfò, C_e
ùKûfûa, C_e A¦âûaZú @û\ò Rkaò\ýê Zþ _âKÌcû^
Kû~ðýKûeú ùjCQòö Rkgqòe lcZû ~ù[Á @]ôKö
GjûKê ijRùe @^ý gqò ù e eì _ û«eò Z
Keû~ûA_ûùeö Kò«ê ùi gqòKê i`k C_ûdùe
iõMâj Keò aýûaiûdòK ùlZâùe C_~êq bûaùe
aò ^ ò ù ~ûM Keò _ ûeò ù f gqò Pûjò \ û _ì e Y
ùjûA_ûeòaö
8.8. bìZû_R gqò (Geothermal energy) :
_é[ôaú @bý«eùe [ôaû Zû_gqòKê ùKùZK
^ò Ÿ ò ð Á _â K â ò d û \ß û eû ^ò d ªY Keò aýajûe
C_ù~ûMú Keû~ûA_ûùeö GjûKê bìZû_R gqò
Kêjû~ûGö @ûùc RûYê _é[a ô úe MbúeZc iÚû^MêWK
òÿ
@Zý« C¯ö Gjò Zû_ùe gò k ûLŠ c¤
Zekò~ûGö Gjò Zek gòkûKê cûMþcû (Magma)
Kêjû~ûGö ùKùZK @ke bìbûMùe _eòað^
112 //
Gjò cûMþcûKê C_eKê ùVfò\òGö `kùe Gjû
bì_éÂe KòQò MbúeZûùe ejò~ûGö Gjò iÚû^MêWÿòKê
"C¯ iÚû^' ùaûfò Kêjû~ûG, ~ûjû bìZû_R gqòe
C›bkò Kû~ðýKùeö
bì Z k Rk Gjò C¯ iÚ û ^cû^ue
iõÆgðùe @ûiò aû¿ùe _eòYZ jêGö iÚûù^ iÚûù^
Gjò C¯ Rk `ûU _ûA bì_éÂKê Pûfò@ûùiö
GjûKê C¾ _âiâaY (Hot spring) Kêjû~ûA[ûGö
gòkû LŠ c¤ùe ejò Gjò aû¿ Cy Pû_ iéÁK ò ùeö
Gjò iÚû^ _~ðý« _ûA_ bòð Keò Gjò aû¿Kê iõMâj
Keû~ûGö @Zý]ôK Pû_ùe [ôaû Gjò Rkúd aû¿
ùRù^ùeUe UeaûA^þKê NìeûG Gaõ ùi[ôeê
aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keû~ûGö ùKùZK iÚû^ùe
Rkúdaû¿ I C¯ Rk, aò^û _ûA_þùe _éÂbûMKê
Pûfò@ûùiö GjûKê aýajûe Keò c¤ aò\êýZþ gqò
C_ôû\^ Keû~ûA_ûùeö
@^ý gqò Zêk^ûùe bìZû_R gqò @]ôK
C_ûù\dö ahðe iaê icdùe Gjò gqò iõMâj
Keû~ûA_ûùeö Gjû _eòùag _â\ìhY Kùe^ûjóö
@^ý C_ûdùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò Zêk^ûùe Gjò
C_ûdùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò ^òcù« Lyð ~ù[Á
Kcþö ^òCRòfûŠ I ~êqeûÁâ @ûùceòKûùe Gjò
_âKûe gqòe ajêk aýajûe ùjCQòö @ûc ù\ge
c¤_â ù \gùe bì Z û_R gqò e C_ù~ûM
Keû~ûC@Qòö
8.9. ^ûbòKúd gqò (Nuclear energy) :
^ûbò K úd aò b ûR^ \ß û eû dê e û^ò d cþ ,
_äëùUû^òdcþ aû ù[ûeòdcþ _eò ùKøYiò Mêeê _ecûYê
(Heavy atom)e ^ûbòKúd aòbûR^ NUòùf Gjû
fNê ^ûbòK (Lighter nucleus)ùe _eòYZ jêGö
Gjò _âKâòdûùe _âPêe gqò ^òMðZ jêGö GjûKê
^ûbòKúd gqò Kêjû~ûGö C\ûjeYÊeì_ : GK
 //
dêeû^òdcþ _ecûYêe aòbûR^ùe ù~ùZ gqò RûZ
jêG Zûjû ùKûAfûùe [ôaû GK Kûað^ _ecûYêe
\j^eê RûZ gqòVûeê _âûd 10 ^òdêZ MêY @]ôKö
Gjò ^ûbòKúd _âZòKâòdû\ßûeû aò\êýZþ gqò C_ôû\^
Keû~ûGö
^ûbòKúd aòbûR^ùe _âû[còK aÉêZß I
_eòaðòZ aÉêZß c¤ùe RûZ _û[ðKý b ∆mg ,
gqò ù e _eò Y Z jê G ö Gjû @ûfaUð
@ûA^þÁûA^þue aòLýûZ icúKeY E = mc2
\ßûeû ^ò¡ðûeY Keû~ûA_ûùe, ù~Cñ[ôùe E
ùjCQò gqò, m aÉêZß I c ùjCQò gì^ýùe
@ûùfûKe MZòö ^ûbòKúd aòmû^ùe gqò ev
(electron volt) GKK \ßûeû ^ò¡ûð eY Keû~ûGö
(1ev=1.602×10–19 Joules.)
@ûc ù\ge Zûeû_êe (cjûeûÁâ), eûYû
_âZû_ iûMe (eûRiÚû^), Kfþ_Kcþ (Zûcòf^ûWÿê),
^ûùeûeû (Ce_âù\g), KûKâû_êe (MêRêeûU),
ùK÷Mû (K‰ðûUK) @û\ò iÚû^cû^uùe ^ûbòKúd
gqòeê aò\êýZþgqò C_ôû\^ Keû~ûCQòö Kò«ê Gjò_eò
bûaùe C_ôû\òZ aò\êýZþgqò icÉ C_ôû\òZ gqòe
3%eê Kcþö @ù^K aòbagûkú ù\g Gjò C_ûdùe
30%eê @]ôK gqò C_ôû\^ KeêQ«òö
Gjò aòbûR^ _âKâòdûe GK aòùgh @iêaò]û
ùjCQò aýajéZ _ecûYêe iõelY I Gjûe VòKþ
C_ûdùe _eòPûk^û (Disposal)ö Gjû ùjûA ^
_ûeòùf _eòùag _â\ìhYe ~ù[Á i¸ûa^û [ûGö
^ûbòKúd gqò ùK¦âe _âZòÂûùe @Zý]ôK Lyð,
_eò ù ag _â \ ì h Ye ~ù[Á i¸ûa^û I Mê e ê
_ecûYêe iúcòZ fbýZû Gjò gqòe aò^òù~ûM
\òMùe _âZòa§K @ùUö
113 //
8.10. ùR÷agqò (Bioenergy) :
ajê _ìaeð ê KûV RûùkYòbûùa aýajéZ ùjaû
@ûùc icùÉ RûYê ö GjûQWÿ û ùMûaeKê
RûùkYòbûùa aýajûe Keû~ûA[ûGö Gjò icÉ
_âKûe RûùkYò Cnò\ I _âûYúcû^uVûeê còkê[ôaûeê
GjûKê "ùR÷a RûùkYò' (Biofuel) aû ùR÷a aÉêZß
(Biomass)eê _âÉêZ RûùkYò Kêjû~ûGö ùZùa
Gjòiaê RûùkYò Rkòùf aòùgh _eòcûYùe Cû_
iéÁò jêG^ûjó, aeõ @]ôK ]ì@ûñ iéÁòjêGö ùZYê
aòbò^Ü C_ûdùe Gjò _âKûe RûùkYòe C_ûù\dZû
aé¡ò Keòaû _ûAñ ùPÁû Keû~ûCQòö
KûV, ùMûae, _eòaûùPû_û, @ûaRð^û I
ùKùZK KéhòRûZ ùR÷a @ûaRð^ûeê gqò còkò_ûùeö
Gjò gqòKê "ùR÷agqò' Kêjû~ûGö ùR÷agqò ùR÷a
_\û[ðùe ^òjòZ [ûGö ùR÷a _\û[ðKê iû]ûeYZü
Zò^òùgâYúùe aòbq Keû~ûA_ûùe, ~[û –
(K) ^ìZ^ Cnò\ : aél, Cnò\, giý, ùg÷aûk
AZýû\ò;
(L) @aùgh : KêUû, KêŠû, @ûLêL\û, Rwfe
@aùgh (_Zâ, ùLûk_û, aKk, ùPe)
AZýû\ò;
(M) @ûaRð^û : @_NU^ù~ûMý @ûaRð^û, ck,
^ûk ^Ÿðcûe @kò@û, KûeLû^ûe ùR÷a
@ûaRð^û, ùMûae AZýû\òö
\j^, Zû_ @_NU^ (Pyrolysis),
MýûiúKeY (Gasification) I ZekúKeY
(Liquefaction) _âYûkúùe ùR÷a _\û[ðeê ùR÷agqò
C_ôû\^ Keû~ûGö
8.10.1 ùR÷aMýûi :
@cæ R û^ @^ê _ iÚ ò Z ò ù e ùR÷ a _\û[ð e
aòNU^\ßûeû ^òMðZ Mýûiþe cògâYKê "ùR÷aMýûiþ'

(Biogas) Kêjû~ûGö aòùgh ùlZâùe ùMûaeeê Gjò
Mýûiþ còkê[ôaûeê I ùMûae _âûe¸òK _\û[ðbûùa
aýajûe Keû~ûC[ôaûeê GjûKê iû]ûeYùe ùMûae
Mýûiþ ùaûfò c¤ Kêjû~ûA[ûGö ùMûae I aòbò^Ü
@ûaRð^ûeê C_ôû\òZ Mýûi ùjCQò còù[^þö @ûc
ù\gùe _âûd 30 ùKûUò ùMûeê, cAñhò @û\ò @Q«òö
ùicû^u ùMûaeeê _â û d gZKWÿ û 30 bûM
RûùkYò còkò[ûG Gaõ gZKWÿû 34 bûM RûùkYò
KéhòRûZ @aùgheê còùkö ù\gùe [ôaû ùMûeê
I cAñhòcû^uVûeê ahðKê _âûd 90 ùKûUò U^þ
ùMûae cò ù kö ùi[ô _ ûAñ ùMûaeeê C}é Á
C_ûdùe gqò C_ôû\^ _ûAñ ùMûae Mýûiþ _äû
^ò c ð û Y Keû~ûCQò ö G[ô _ ûAñ Mâ û caûiúcû^uê
ieKûeú @û[ôðK ijûdZû c¤ còkêQòö Pûeò _ûUò
MûBùMûeêu ùMûaeùe GK ùMûae Mýûiþ _äû
Kùf Gjû iûZ @ûVRYò@û _eòaûee ùeûùhA
_ûAñ Mýûiþ ù~ûMûA_ûeòaö
8.10.2. ùMûae Mýûiþ _äûe MV^ :
ùMûae I _ûYò
Mýûi ^òÃûi^ \ßûe
ùWûcþ
L\û ^òÃûi^ \ßûe
_âùag \ßûe
iòùc _ûA_þ
WûAùRÁe Kì@
[PòZâ.8.6 ùMûae Mýûi_äû]
// 114 //
ùMûae Mýûiþ _ä û ùe ^ò c Ü f ò L ô Z @õg
ejò[ûG (PòZâ 8.6)
(K) _âùag _ûZâ : G[ôùe ùMûae I _ûYò
4:5 @ûdZ^ @^ê_ûZùe cògûA bfbûaùe
ù`ò cŠ (Slurry) Keû~ûG I Gjò cŠKê
_âùag _ûZâùe bòð Keû~ûGö Gjò cògâY
GK ^kbò Z e ù\A @ûù_ @ûù_
WûAùRÁe (Digester) Kì_Kê Pûfò~ûGö
(L) WûAùRÁe Kì_ : Gjûe PûeòKû^Ú AUû
I iòùcùe Zò@ûeò ùjûA[ûGö Gjûe _âûd
GK Zé Z údûõg bì c ò e C_eKê I \ê A
ZéZúdûõg bìcò Vûeê ZkKê [ûGö ùMûae
I _ûYòe cògâY GVûùe Rcû jêGö
(M) ]ûZê^c ò Z
òð ùWûcþ : iû]ûeYZü Gjò ùWûcUò
AÆûZþùe ^òcðZò ö Gùa iòùc I KõKâUò þùe
ùWûcþ ^ò c ð û Y Keû~ûCQò ö Gjû Kì _ Kê
iµì‰ðeìù_ ùNûWÿûA aûdêùeû]ú Keò\òGö
@cæ R û^ @^ê _ iÚ ò Z ò ù e aXÿ ò _ûeê [ ô a û
cò[ûù^ûùR^þ (Methanogen) I @^ýû^ý
aýûKþ ù Ueò @ û Gjò cò g â Y eê Kò Y ß ^ \ß û eû
còù[^þ, Kûað^ WûA@KþiûAWþ, jûAùWâûùR^þ,
jûAùWâûùR^ if`ûAWþ Mýûiþ C_ô^Ü Ke«òö
G[ôùe còù[^þ Mýûiþ gZKWÿû _âûd 65-75
bûM [ûGö Mýûiþ Pû_ùe ùWûcþUò C_eKê
CùVö
(N) ^òMc ð ^kú : Gjò ]ûZa^kú aûUù\A Mýûiþ
ùeûùhANe PìfûKê ~ûGö ^òdªòZ Pû_ùe
GjûKê RkûAaûe aýaiÚû ùjûA[ûGö
ùMûae Mýûiþ GK @Zý« C}éÁ ]eYe
RûùkYò I gêLôfû ùMûae Vûeê RûùkYò jòiûaùe
_âûd 6 MêY \lö G[ôùe ]ì@ûñ jêG^ûjóö `kùe
Ne Kkû jêG^ûjóö ]ìcaòjú^ ùjûA[ôaûeê Plê
aû gßûiiµKòðZ ùeûM (Respiratory disease)
 //
ùjaûe @ûguû ^[ûGö ùMûae aò ^ ò ù ~ûM
ùjûA~ûC[ôaûeê ùMûae \ßûeû _eòùag _â\ìhY
ùjaûe @ûguû ^[ûG aû ùMûae Rcò ejò cgû,
cûQò R^à«ò ^ûjóö ùMûaeKê iò]û LZKùf gZKWÿû
_âûd 50 bûM ^Á jêGö ùMûae Mýûiþ aûjûe
Kfû_ùe L\ûKê LZbûùa aýajûe Keû~ûA_ûùe
I G[ôùe cûZâ gZKWÿû 25 bûM ^ÁjêGö ùMûae
L\ûe \êMð§ ^[ûG I Gjû cûUòùe bf bûùa
cògò_ûùeö ùR÷aMýûieê ùeûùhA Keòaû, aZò
RkûAaû aýZúZ ùRù^ùeUe PkûA aò\êýZþ
C_ôû\^ Keû~ûA_ûùe I ùa÷\êýZòK C_KeY c¤
Pkû~ûA_ûùeö
8.11. ^aúKeY @ù~ûMý gqò C› :
Gjò _âKûe gqò C›e _eòcûY iúcòZö
_âûKéZòK C_ûdùe ajê\ò^eê Gjò gqò C›MêWÿòKe
iéÁò ùjûAQòö Gjò gqò C›MêWÿòKe ^aúKeY
i¸a_e ^êùjñ; @aòeZ aýajûe Keòaû\ßûeû
ùiMêWÿòK icdKâùc ùgh ùjûA~ûGö C\ûjeY :
ùKûAfû, ù_ùUâûfòdcþ, _âûKéZòK Mýûiþ AZýû\òö
8.11.1. Rúaûgà A§^ (Fossil Fuel) :
_êeûKûkùe KûV jó GKcûZâ Zû_R gqòe
C›bûùa aýajéZ ùjC[ôfûö Kâùc ùKûAfû,
ù_ùUâ û fò d c, _â û Ké Z ò K Mýûiþ @û\ò aýajûe
KeûMfûö Gjò iaêKê Rúaûgà A§^ ùgâYúbêq
Keû~ûAQòö
céZ Cnò\e ù\jûaùgheê ùKûAfûe Gaõ
iûcê \ â ò K Rúa I Cnò \ e ù\jûaùgheê
ù_ùUâûfòdc I _âûKéZòK Mýûiþ iéÁò ùjûA[ûGö
_âKZé ùò e ùKûAfû, ù_ùUâûfòdc I _âûKéZK ò Mýûiþe
_eòcûY iúcòZö [ùe aýajûe _ùe Gjò gqòe
_ê^aðýajûe ùjûA_ûùe ^ûjóö ùZYê Gcû^uê
^aúKeY@ù~ûMý gqò C› ùaûfò Kêjû~ûGö
115 //
Zê ù ¸cûù^ Gjò iaê gqò e aýajûe
aò h dùe Pò « û Keò _ ûeê Q ? ùKûAfûKê gqò
C›bûùa aýajûe Keò gò Ì aò _ æ a i¸a
ùjûA_ûeò Q ò ö gò Ì @bò a é ¡ ò e ê jó c^ê h ýe
Rúa^ùg÷kúùe _eòað^ NUòQòö `kÊeì_ gqòe
Pûjò\û ajêMêYòZ ùjûA~ûAQòö Gjòiaê gqòe
Pûjò\û, cêLýZü Rúaûgà RûùkYò \ßûeû _ìeY
Keû~ûA_ûeòQòö
ùKûAfû :
ajêahð]eò ùKûAfû GK gqò C›eìù_
aýajéZ ùjCQòö bìZk c¤ùe _eÉ _eÉ bûùa
PUûY @ûKûeùe ùKûAfû MzòZ ùjûA ejò[ûGö
ùKûAfûe cêLý C_û\û^ ùjCQò @wûeK aû
Kûað^þö Kûað^þ aýZúZ G[ôùe @ù^K ù~øMòK
_\û[ð ejòQòö Kò«ê Kûað^þe _eòcûY @^ê~ûdú
ùKûAfûe ^òùcÜûq MêY ^ò¡ðûeY ùjûA[ûG I
Z\^ê~ûdú ùKûAfûe ùgâYú aòbûM Keû~ûAQò :
(i) @û^þ[âûiûAUþ - Gjû iaêVûeê C}éÁ ]eYe
ùKûAfû, G[ôùe Kûað^þe _eòcûY _âûd
94% eê 98%ö
(ii) aòUc ê ^ ò iþ þ - Gjò _âKûe ùKûAfûùe Kûað^eþ
_eòcûY _âûd 79% eê 93%ö
(iii) fòMþ^ûAUþ - G[ôùe Kûað^þe _eòcûY _âûd
72% eê 78%ö
(iv) _òUþ - Gjò RûZúd ùKûAfûùe _âûd 44%
eê 71% Kûað^þ [ûGö
@]ôK Kûað^þ [ôaû ùKûAfûeê @]ôK gqò
còkò[ûGö ùKûAfû Rkòaû\ßûeû Kûað^þ, @KþiòùR^
ijòZ _âZK ò dâò û Keò Kûað^þ WûA@KiûAWþ iéÁò Kùe
I G[ô ijòZ _âPêe _eòcûYùe Zû_ ^òMðZ jêGö
ùKûAfûeê iéÁ gqò Zû_R gqò bûùa Nùe I
 //
gòÌùlZâùe aýajéZ ùjûA[ûGö G[ôeê c¤ aò\êýZþ
gqò C_ôû\^ Keû~ûA aòbò^Ü ùlZâùe aýajûe
Keû~ûCQòö GjûKê Zû_R aò\êýZþ gqò (Thermal
electicity) Kêjû~ûGö IWÿògûe ZûkùPeVûùe
Zû_R aò\ýê Zþgqò C_ôû\^ ùK¦â (Thermal Power
Generation Plant) @Qòö
GjûQWÿ û ùKûAfûKê @«]ð ì c _ûZ^
(Destructive distillation) _âKâòdû \ßûeû ùKûKþ
(Coke) ùe _eò Y Z Keû~ûA Gjò ùKûKþ K ê
ùKùZK ]ûZê e ^ò Ã ûi^ (Extraction) _ûAñ
aýajûe Keû~ûCQòö Áòfþ Zò@ûeò _ûAñ aòRûeK
(Reducing agent) bûaùe c¤ ùKûKþKê aýajûe
Keû~ûA[ûGö
8.11.2. ù_ùUâûfòdcþ :
ù_ùUâ û fò d cþ ùjCQò jûAùWâ û ùR^þ I
Kûað ^ þ e ê Zò @ ûeò @ù^K jûAùWâ û Kûað ^ þ
(Hydrocarbon) ù~øMòKe RUòk cògâYö G[ôùe
Kò Q ò _eò c ûYùe @cæ R û^, ~alûeRû^ I
ifþ`e~êq Kûað^þe ù~øMòK [ûGö bìMbðe izò\â
gòkûÉe c¤ùe _âKZé ò Gjò cìfýaû^ _\û[ðKê id
Keò eLôQòö Gjò iôZ ù_ùUâûfòdcþKê @ùgû]ôZ
ùZ÷k (Crude oil) Kêjû~ûGö Gjò_eò @aiÚûùe
GjûKê A§^ bûaùe aýajûe Keû~ûA_ûùe ^ûjóö
@ûõgòK _ûZ^ (Fractional distillation) _âKd òâ ûùe
Gjûe aòùgû]^ Keû~ûA ù_ùUâûfòdcþKê aýajûe
C_ù~ûMú Keû~ûA[ûGö Gjò _¡Zòùe GK ^òŸòðÁ
Zû_cûZâûùe ùKak ùMûUòG C_û\û^ iõMéjúZ
ùjûA[ûGö
8.11.3. _âûKéZòK Mýûiþ :
bì@bý«eeê ù_ùUâûfòdcþ Cùûk^ùaùk
ù_ùUâûfòdcþ ij cògò KòQò Mýûiþ c¤ @ûiò[ûGö
Gjò MýûiþKê _âûKéZKò Mýiþ (Natural gas) Kêjû~ûGö
116 //
ùaùk ùaùk ùKùZK ùZ÷k Kì_eê LYòR ùZ÷k
_eòaùð ùKak _âûKéZòK Mýûiþ ^òMðZ ùjûA[ûGö
Gjò Mýûiþe cêLý C_û\û^ ùjCQò còù[^þö RûùkYò
bûaùe Nùe I KûeLû^ûùe Gjûe ajê k
aýajûe Keû~ûA[ûGö Gjò MýûiþKê Cùûk^
Keû~ûA aWÿ aWÿ aûdêeê¡ Uûuòcû^uùe eLû~ûG
I Gjò Uûuòeê _ûA_þ Reò@ûùe aòbò^Ü iÚû^Kê
_Vû~ûGö @ûc ù\ge MêRêeûUe aùeû\ûùe
_âûKéZòK MýûiþKê NùeûA aýajûe _ûAñ _ûA_þ\ßûeû
ù~ûMûA \ò@û~ûCQòö GjûKê iòfòŠeùe bòð Keò
aòZeY Keû~ûG ^ûjó KûeY GjûKê Zek @aiÚûùe
_eòYZ Keòaû ijR ^êùjñö @ûc ù\ge eûRiÚû^,
cê´ûA C_Kìk @k Gaõ Ké¾û I ùMû\ûaeú
^\úe ZâòùKûYbìcò (Delta) @kùe _âPêe
_eòcûYùe _âûKéZòK Mýûiþ MzòZ [ôaûe iìP^û
còùkö
Rúaûgà gqò aòhdùe @ûù¸cûù^ @ù^K
Kò Q ò RûYò ù fö ùZùa Rúaûgà gqò e @ù^K
@_Kûeò Z û ejò Q ò ö ùKûAfû I ù_ùUâ û fò d cþ
Rkòaû\ßûeû aûdê _â\ìhY ùjûA[ûGö Zû'QWÿû Gjû
\ßûeû Kûað^þ, ~alûeRû^ I M§Ke @KþiûAWþ
^òMðZ jêG, ~ûjûKò _eaðú icdùe @cæaéÁò
(Acid rain)e KûeY ùjûA[ûGö Rúaûgà A§^
Rkòaû \ßûeû ^òMðZ MýûiþMêWÿòK c¤ aûdêcŠkùe
iaêR ùKûVeò _âbûae _âcêL KûeYö
\j^ _âKâòdûe ^òdªY, Kû~ðý\lZû aé¡ò
Gaõ C^Ü Z _¡Zò ù e cûeûcô K Mýûiþ M ê W ÿ ò K e
^ò M ð c ^Kê ùeûKû~ûA_ûeò ù f Gjò _â \ ì h YKê
Kcû~ûA_ûeòaö Rúaûgà gqòKê iò]ûikL aû¿úd
Pêfû (Gas stove) I MûWÿòcû^uùe aýajûe
Keû~òaû QWÿû aò\ýê Zþ gqò C_ôû\^ùe c¤ aýajûe
Keû~ûC[ôaû aòhdùe _ìaðeê ]ûeYû \ò@û~ûAQòö
 //
Zêc _ûAñ Kûc- 1 :
iKûkê CVòaûVûeê Äêf ~òaû _~ðý« Zêùc
C_ù~ûM Keò[ôaû gqòe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
ùi icÉ gqò Zêùc ùKCñVûeê _ûAf? ùiiaêKê
"gqòe C›' (Sources of energy) Kêjû~ûA_ûeòa
Kò ^ûjòñ ?
Zêc_ûAñ Kûc - 2 :
\êAUò K^òKûfþ `äûÄ ^ò@ö ùMûUòGKê Kkû I
@^ýUòKê ]kû ewKeò Cbdùe _ûYò bòðKeö
`äûÄ \êAUòKê iò]û iì~ðýûùfûKùe @]Nûeê GK
Nû _~ðý« eLö `äûÄMêWÿòKê Ægð Keö ùKCñUò
@]ôK Mec? ùi[ôùe [ôaû _ûYòe Zû_cûZâû c¤
GK [ùcðûcòUe iûjû~ýùe cû_ö Gjò `kû`kKê
Zêùc ^òZò\ò^e Kû~ðýùe fMûA_ûeòa Kò?
Zêc_ûAñ Kûc - 3 :
ùMûUò G ùiøePê f û aû GK ùiøe Rk
Cû_Ke MV^ I Kû~ð ý ùg÷ k ú _eúlû Keö
cêLýZü Gjû Kò_eò Zû_ùeû]K bûùa Kû~ðý KeêQò
I G[ôùe Kò_eò iaðû]ôK Zû_ @aùgûhY ùjCQò
Zûjû ^òeúlY Keö Gjûe C_ûù\dZû I ù\ûh
\êaðkZû flýKeö
Zêc_ûAñ Kûc - 4 :
ùMûUòG ùUaêfþ ùU^òiþ afþ ^ò@ Gaõ G[ôùe
Zò ù ^ûUò f´ûkò @û Qò \â (Slits)Keö Gjò Qò\ â
cû^uùe ùMûUò G ùMûUò G ]ûZê ^ò c ò ð Z
@¡ð û ùMûfûKûe ( ) ùWYû (Fin) bò ð K eö
aðcû^ ùU^òiþ afþUòKê GK Nì‰ð^ \Š C_ùe
G_eò bûaùe aiû@ ù~_eò afþUò Gjûe @l
117 //
Pûeò _ ùU ijRùe aê f ò _ ûeò a ö G[ô ù e GK
iûAùKfþ WûA^ûùcû (Dynamo) fMûA Zû'ijòZ
GK afþa iõù~ûM Keö ùMûUòG ù_âie KêKeþùe
_ûYò Mec Keò Gjûe aû¿Kê Gjò ùU^òiþ afþùe
fûMò[aô û ùWYû @ûWÿKê GK _ûA_þ iûjû~ýùe QûWÿö
aðcû^ Zêùc K'Y ù\LêQ?
Gjû ùjCQò ZûR_ aò\êýZþ gqò C_ôû\^
_ûAñ @ûce GK UeaûA^þö GVûùe ^òcZðò iaêVûeê
iek UeþaûA^e GK MZògúk @õg I GK
Nì‰ðûdcû^ ùWYû (Rotor-blade) @Qòö MZògúk
aû¿ Gjò ùWYûKê lò_âMZòùe aêfûAaû \ßûeû Gjò
gqò WûA^ûùcûKê ieòZ ùjfû Gaõ ùiVûùe
[ôaû ~ûªòK gqòKê aò\êýZþ gqòùe _eòYZ Kfûö
Gjò_eò C_ûdùe GK_âKûe gqòKê @^ý _âKûe
gqòùe _eòYZ Keòaû, aðcû^e ^ò@ò@û gqò
_eòiÚòZòùe ^òjûZò @ûagýKö
Zêc_ûAñ Kûc - 5 :
@ûc eûRý _âûKéZòK iµ\ùe be_êe, ùZYê
Rúaûgàgqò id _ûAñ Pò«òZ ùjaû ^ò¿âùdûR^ö
gqò id _ûAñ @ûùc @ûc _ìað_êeêhu Kû~ðýùg÷kú
@^ê K eY Keò a û CPò Z ö gqò id _â M Zò e
_eò_^Úúö C_ùeûq aòhdùe ZKð _âZòù~ûMòZû
@ûùdûR^ Keö
Zêc_ûAñ Kûc - 6 :
gÉû I ijRùe còkê[ôaû _\û[ðùe GK
ùiøe Pêfû Zò@ûeò Keö iì~ðýKòeYe _âLeZû
@^ê~ûdú ùi[ôùe ùKùZ Cû_ iéÁò ùjCQò Zûjû
_eúlû Keö
 // 118 //

@ûùc K'Y gòLôùf 9. \ê M ð c _ûað Z ýûk I cjûKûgùe gqò

1. ù~ ùKøYiò Kû~ðý Keòaû _ûAñ gqò \eKûeö _ûAaû_ûAñ ùiûfûe ùifþ aýajûe
2. gqò iéÁò KeòjêG ^ûjó aû ^Á KeòjêG ^ûjóö Keû~ûGö
Gjû ùKak ùMûUòG eì_eê @^ý eì_Kê 10. ùiøegqò K ê aò \ ê ý Zþ gqò ù e _eò Y Z
eì_û«eòZ ùjûA_ûùeö Keòaû_ûAñ ùiûfûe ùifþ aýajéZ jêGö
3. eì_û«eòZ ùjaû_ùe gqò Zûe _ìaðaðú 11. ùW^þcûKðùe _a^ Kk @]ôK aýajûe
eì_Kê ù`eò_ûùe ^ûjóö ùZYê gqò iõelY
Keû~ûGö
^òjûZò @ûagýKö
12. ùR÷a aÉêZeß ê _âÉZê RûùkYòKê ùR÷a RûùkYò
4. fbýZû @^êiûùe gqò C›MêWÿòKê 2 bûMùe
aò b q Keû~ûA_ûùe-@ie«ò aû Kêjû~ûGö
^aúKeYù~ûMý I ie«ò aû ^aúKeY- 13. ùMûae, _eòaûùPû_û @û\ò ùR÷a @ûaRð^ûeê
@ù~ûMý gqò C›ö ùR÷agqò còkò_ûùeö
5. ùiøe gqò , Rk gqò , aûdê gqò 14. ùMûae Mýûiþ còù[^þ, Kûað^ WûA@KþiûAWþ,
^aúKeYù~ûMý ùjûA[ôfûùaùk ùKûAfû jûAùWâ û ùR^þ I jûAùWâ û ùR^þ
ù_ùUâûfòdcþ @û\ò ^aúKeY @ù~ûMýö if`eiûAWþe GK cògâYö
6. iì~ðý iKk gqòe @û]ûeö 15. @û^þ[âûiûAUþ iùaðû}éÁ I _òUþ ^òKéÁ cû^e
7. _é [ ô aú _é ùe GK aMðcò Ue @kùe ùKûAfû @ùUö
f´bûaùe _âûd 1.2 KòùfûIßûU ùiøegqò
16. ùKûAfûe @«]ðìc _ûZ^eê ùKûKþ còùkö
_Wÿò[ûGö
8. ù~Cñ C_KeY\ß û eû ùiøe Zû_ùe 17. ùMûae Mýûiþ I _âûKéZòK Mýûiþe cêLý
ùeûùhA KeòjêG ZûjûKê ùiøePêfû Kêj«òö C_û\û^ còù[^þ @ùUö

g±ûakú
gqò - Energy _a^ gqò - Wind energy
C› - Source Rkgqò - Hydro energy
_âûKéZòK Mýûiþ - Natural gas ^ûbòKúd - Nuclear
@ûõgòK _ûZ^ - Fractional distillation _â\ìhY - Pollution
eûiûd^òK gqò - Chemical energy Zû_R gqòùK¦â - Termal power plant
^aúKeYù~ûMý - Renewable ùR÷aeûiûd^òK - Biochemical
ùiøePêfû - Solar cooker Rúaûgà RûùkYò - Fossil fuel
_âZò`kK - Reflector RkCû_K - Water heater
gqò iõelY - Energy conservation bìZû_R gqò - Geothermal energy
 // 119 //

_âgûÜ akú
1. ùiøe Pêfûe MV^ I Kû~ðýKûeòZû PòZâ ij aêSû@ö
2. Rê@ûeeê Kò_eò aò\êýZþ gqò C_ôû\^ Keòùja a‰ð^ Keö
3. _a^Kke PòZâ @u^Keò Gjû Kû~ðýKûeòZû @ûùfûP^û Keö
4. iì~ðý iKk gqòe @û]ûe - G Cqòe ~[û[ðZû \gðû@ö
5. ùMûae Mýûiþ _äûe PòZâ @u^ Keò Zûjûe aòbò^Ü @õge Kû~ðý CùfäL Keö
6. ùiûfûe ùifþ K'Y? Gjûe C_KûeòZû CùfäL Keö
7. ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû Kò_eò gqò C_ôû\^ Keû~ûG?
8. _û[ðKý \gðû@ö
(K) ^aúKeYù~ûMý I ^aúKeY@ù~ûMý gqò C›
(L) Rkaò\êýZþ gqò I Zû_R aò\êýZþ gqò
(M) iûcê\âòK Zû_R gqò I bìZû_úd gqò
(N) ùiøe Pêfû I ùiûfûe ùifþ
9. ùiøe Pêfûe 2Uò C_KûeòZû ùfLö
10. ^ûbòKúd gqò aò^òù~ûMe 2Uò _âZòa§K ùfLö
11. Rúaûgà A§^e 2Uò C_KûeòZû ùfLö
12. ùiøegqò Rúaûgà A§^ @ù_lû @]ôK C_ù~ûMú KûjóKò?
13. ùiøegqò aûdê_âaûj _ûAñ Kò_eò \ûdú aêSû@ö
14. \ò@û~ûA[ôaû i¸ûaý Ce c¤eê VòKþ CeUò aûQò ùfLö
(K) ùKCñ\ò^ GK ùiøe Rk Cû_K ~ªùe _ûYò Mec Keû~ûA_ûeòa ^ûjó?
(i) GK @Zý« Leû\ò^ (ii) GK ùcNê@û \ò^
(iii) GK Mec \ò^ (iv) GK _a^ ajê[ôaû \ò^
(L) ^òcÜfòLôZ ùKCñUò ùR÷agqò @«bðêq ^êùjñ?
(i) KûV (ii) ùMûae Mýûi
(iii) ^ûbòKúd gqò (iv) ùKûAfû
 // 120 //
(M) ^òcÜfòLôZ ùKCñUò ^aúKeYù~ûMý gqò C› ^êùjñ?
(i) ùiøegqò (ii) Rê@ûe gqò
(iii) aûdêgqò (iv) _âûKéZòK Mýûiþ
(N) ^òcÜfòLôZ ùKCñUò ^aúKeY@ù~ûMý gqò C› ^êùjñ?
(i) ùKûAfû (ii) ù_ùUâûfòdcþ
(iii) _âûKéZK
ò Mýûiþ (iv) Rkgqò
15. ^òcÜùe aûc_U ɸùe KòQò gqò C›e ^ûc \ò@û~ûA@Qòö \lòY_U ɸùe Gjû ie«ò aû
@ie«ò _ìeYKeö
gqò C› ie«ò / @ie«ò
(i) iì~ðý
(ii) ùKûAfû
(iii) Rk
(iv) ù_ùUâûf
(v) aûdê
16. a§^ú c¤eê C_~êq g± aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) ùMûae Mýûiùe cêLýZü Mýûiþ @]ôK _eòcûYùe [ûGö
(Kûað^ WûA@KþiûAWþ, còù[^þ, ^ûAùUâûùR^ @KþiûAWþ, jûAùWâûùR^þ)
(L) ie«ò gqò C›e GK C\ûjeY ùjCQò ö
(Rk, aûdê, ùKûAfû, Zew)
(M) @ûùfûKùgähY _¡Zòùe ùiøegqò ùe _eòYZ jêGö
(aò\êýZþ gqò, ùR÷a eûiûd^òK gqò, Rkgqò, bìZû_R gqò)
(N) ù_ùUâûfòdcþe aòbò^Ü C_ôû\ _¡Zòùe còkò[ûGö
(_ûZ^, @ûõgòK_ûZ^, @«]ðìc_ûZ^, @_NU^)
lll
 ^ac @¤ûd
@ûc _eòùag
(OUR ENVIRONMENT)
iì~ðýVûeê 149.6 ^òdêZ Kò.cò. \ìeùe @[ðûZþ
aê] I gêKâ _ùe ZéZúd iÚû^ùe [ôaû @ûc _é[ôaú
@^ý iaê Mâj Zêk^ûùe bò^Ü I ÊZªö Gjû
GKcûZâ Mâj ù~CñVûùe Rúa aûiKe«òö Gjû
i¸a ùjûAQò _é[ôaú_éÂùe còkê[ôaû cûUò, _ûYò
I _a^e @_ìað ic^ßd ù~ûMêñö
9.0. RúacŠk (Biosphere) :
_é[aô ú_éÂùe [ôaû icÉ _âKûe Rke C›Kê
RkcŠk (Hydrosphere) Kêjû~ûGö Gjò cŠkùe
ejòQò iaê icê\,â jòc_âaûj (Glacier), ^\ú, jâ\,
_êÃeòYú I SeYû AZýû\òe Rkij bìZk Rkö
[PòZâ.9.1] _é[ôaúe PûeòùMûUò cŠk [ôaû iµKð
bì_éÂe _âûd 640 Kò.cò. C_eKê aýû_ò[ôaû @kKê
aûdêcŠk (Atmosphere) Kêjû~ûGö aûdêcŠk
78.62% ~alûeRû^, 20.84% @cæRû^, 0.03
bûM @wûeKûcæ, @agòÁ Rkúd aû¿ I @^ýû^ý
MýûiþKê ù^A MVòZö @gàcŠk aû _âÉecŠk
(Lithosphere) _é[ôaú _éÂùe [ôaû icÉ _âKûe
cûUò, _[e, _ûjûWÿ, _aðZ AZýû\òKê ù^A MVòZö
RkcŠk, aûdêcŠk I @gàcŠke icÁò iÚkùe
_eÆe c¤ùe ic^ßd ù~ûMêñ RúaiéÁò Z[û aòKûg
I Rúa^]ûeY i¸a ùjûAQòö Rúa^]ûeY _ûAñ
@^êKìk aûZûaeY [ôaû Gjò @kKê RúacŠk
(Biosphere) Kêjû~ûGö
 // 122 //

9.1. RúacŠke cêLý C_û\û^ : @ù^K _â K ûe _eò i õiÚ û ejò Q ò , ~[û- Rwf
RúacŠke @[ð ùKak Rúacû^ue icÁò _eòiõiÚû, ZéYbìcò _eòiõiÚû, ceêbìcò _eòiõiÚû,
^êùjñ, aeõ Gjû icMâ RúaRMZþ I G[ôijòZ _êÃeòYú _eòiõiÚû, ^\ú _eòiõiÚû, icê\â _eòiõiÚû
iõgæòÁ _eòùagKê aêSûGö _é[ôaúe icÉ _eòiõiÚû AZýû\òö "AùKûiòÁc' g±e aýajûe _â[ùc
(Ecosystem)Kê ù^A Gjû MVòZö Gjû ùiøegqò 1935 ciò j ûùe G.Rò . Uû^þ i þ ù f (A.G.
\ßûeû _eòPûkòZ Gaõ @ûcô^òdªYlc GK _âûKéZòK Tansley, 1971-1955) Keò[ùô fö
iõiÚûö GjûKê _é[ôaúe iaêVûeê aWÿ _eòiõiÚûbûùa 9.3. _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\û^
Mâ j Y Keû~ûA_ûeò a ö Gjû ùR÷ a iõMV^e (Structual Components of
iùaðûy Éeö Gjûe cêLý C_û\û^ ùjCQò – icÉ Ecosystem) :
Rúau icÁò, aûdêcŠk, RkcŠk, @gàcŠk @ûùc RûYòùf ù~ _é[aô úùe jâ\, ù_ûLeú,
Gaõ Rúacû^uVûeê RûZ _\û[ð Z[û ùR÷aòK PKâ ^\ú, icê\â, ZéYbìcò, Rwf, ceêbìcò AZýû\ò
ié Á ò Keê [ ô a û iaê _\û[ð ö ù`e«ûiùuZ aòbò^Ü _âKûe _eòiõiÚû ejòQòö iû]ûeY bûùa
(Feedback) aýaiÚû \ßûeû Gjû iciÚòZò aRûd ù\Lôùf ùMûUòG _eòiõiÚû @^ýVûeê iµì‰ð bò^Üö
eLô[ûGö Kò«ê Mbúe bûùa @^ê¤û^ Kùf @ûùc ù\Lôaû
9.2. _eòiõiÚû Gjò bò^ÜZû bòZùe @ù^K icû^Zû c¤ ejòQòö
ùMûUòG @kùe aûiKeê[ôaû icÉ iRúa KûeY _â ù ZýK _eò i õiÚ û ^ò c Ü f ò L ô Z 4 ùMûUò
(Cnò\, _âûYú, @YêRúa) I ^òRðúa aÉê (cûUò, C_û\û^Kê ù^A MVòZ, ~[û –
_ûYò, _a^)Kê ù^A _eòiõiÚû (Ecosystem) (i) @ùR÷aKò C_û\û^ (Abiotic components)
MVòZö Gjû _âKéZòe GK MûV^òK I KâòdûcôK (ii) C_ôû\K (Producer)
GKK, ù~Cñ [ ô ù e _ûeÆeò K Kâ ò d û cû¤cùe (iii) blK (Consumer)
Rúaicìj _eÆe C_ùe Gaõ _eòùag C_ùe (iv) @_NUK (Decomposer)
^òbðegúk; Cbùd Cbdu \ßûeû _âbûaòZ c¤ö 9.3.1. @ùR÷aòK C_û\û^ :
`kùe Rúa Rúa bòZùe Z[û Rúa I _eòùag
_eòùagùe [ôaû cûUò, _ûYò, _a^, @^ý
bò Z ùe GK ^ò a ò W ÿ iµKð MXÿ ò CVò Q ò Gaõ
ùcøkò K _\û[ð (Elements), ù~øMò K _\û[ð
_eòiõiÚûùe GK iìlà, ic^ßòZ i«êk^ i¸a
(Compounds) _eò icÉ ^òRðúa _\û[ðKê ù^A
ùjûAQòö Gjò ic^ßòZ @aiÚûKê _eòùag i«êk^
_eòiõiÚûe @ùR÷aòK C_û\û^ MVòZö Gcû^uê
(Ecological Balance) aû _âûKéZòK bûeiûcý
@ûùc cêLýZü Zò^ò bûMùe aòbq Keò_ûeòaû,
(Natural Equilibrium) Kêjû~ûGö RúacŠkùe
~[û :–
 // 123 //

(i) Rkaûdê I GjûKê ^òdªY Keê[ôaû KûeK Consumer) Gaõ / Kò´û gúhð blK (Top-
~[û – Zû_cûZâû, @û\âZðâ û, @ûùfûK AZýû\òö consumer) ùjûA_ûe«òö

(ii) Rúa-bìZß-eiûd^ PKâ (Biogeochemical iaê_âKûe _âû[còK blK ZéYùbûRúö ^òRe

cycle) ùe
bûM ù^C[ôaû Rk, @wûeK, Lû\ý_ûAñ ùicûù^ iò]ûikL C_ôû\Ku C_ùe
~alûeRû^, M§K, `iþ ` eiþ _eò ^òbðe Ke«òö ùMûUòG Nûi_Wÿò@û _eòiõiÚûùe
@ùR÷aòK _\û[ðö SòK ò û aû ùVKê@û Gaõ ùMûUòG Rwf _eòiõiÚûùe
(iii) _êÁòiûe, ùiÜjiûe I ùgßZiûe _eò ùR÷aòK jûZú I jeòY ùjCQ«ò _âû[còK blKö iaê_âKûe
_\û[ð ~ûjû Rúae geúe MV^ @û\òùe \ß ò Z údK blK cûõiûgúö ^ò R e Lû\ý _ûAñ
iûjû~ý Keòaû ij ùR÷aòK I @ùR÷aòK ùicûù^ Zé Y ùbûRúu C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ö
C_û\û^cû^u c¤ùe iõù~ûM iéÁò Ke«òö ùMûUòG Nûi _Wÿò@û _eòiõiÚûùe SòòKûKê LûC[ôaû
ùaw ùjCQò \ßòZúdK blKö Gcû^uê _âû[còK
9.3.2. C_ôû\K (Producer) :
cûõiûgú _âûYú aû cûõiûgú Kâc-1 (Carnivore
_eòùagùe [ôaû icÉ _âKûe iaêR Cnò\
order-1 (C1) c¤ Kêjû~ûGö
~[û– Nûi, MQ, _æa Cnò\ (Phytoplankton)
ù~Cñ blKùgâYú \ßòZúdK blKcû^uê
ùjCQ«ò C_ôû\Kö ùicû^uVûùe ùKäûùeû`òfþ
Lû\ýeìù_ MâjY Ke«ò, ùicû^uê ZéZúdK blK
^ûcK GK _âKûe iaêRKYû iì~ýð e @ûùfûK gqòKê
aû Carnivore order-2 (C2) Kêjû~ûGö ùMûUòG
eûiûd^òK gqò (ùgßZiûe)ùe eì_û«eòZ Kùeö
Nûi_Wÿò@û _eòiõiÚûùe ùawKê LûC[ôaû iû_
^òR Lû\ý ^òùR Zò@ûeò Keê[ôaûeê ùicû^uê
ùjCQò ZéZúdK blKö
Êù_ûhú aû ÊùbûRú Kêjû~ûGö
9.3.4. @_NUK (Decomposer) :
9.3.3. blK (Consumer) :
@_NUKcûù^ ^òRe Lû\ý _ûAñ céZ_âûYú,
blKcû^uVûùe @ùR÷aòK C_û\û^eê ^òR Cnò\ I ùicû^ue geúeeê ^òÃûiòZ ùjC[ôaû
_ûAñ Lû\ý Zò@ûeò Keòaûe lcZû ^ûjóö ùicûù^ aRðý ùR÷aaÉê C_ùe ^òbeð Ke«òö C_ôû\K Gaõ
_âZýl aû _ùeûlbûùa Lû\ý _ûAñ C_ôû\Ku icÉ _â K ûe blKue cé Z ê ý _ùe Zûjû
C_ùe ^ò b ð e Ke«ò ö ùi[ô _ ûAñ ùicû^uê @_NUKcû^u \ßûeû aòbò^Ü ùcøkòK C_û\û^ùe
_eùbûRú Kêjû~ûGö Lû\ý @býûi @^ê iûùe _eòYZ ùjûA cûUò I aûdêcŠkùe cògò~ûGö
_eùbûRúcûù^ _â û [cò K blK (Primary _eòùage cêLý @_NUKcûù^ ùjCQ«ò aúRûYê
Consumer), \ß ò Z údK blK (Secondary (Bacteria), KaK (Fungi), ùKùZK @û\ò_âûYú
Consumer) I Zé Z údK blK (Tertiary (Protozoa) AZýû\òö
 //
9.4. _eòiõiÚûe KâòdûcôK \òM
(Functional Aspects of Ecosystem) :
_âùZýK _eòiõiÚûùe KòQò ^òŸòðÁ Kû~ðýKûeú
_âYûkú ejòQòö ùi[ôc¤eê 4Uò cêLý Kû~ðýKûeú
_âYûkú ùjCQò – (i) Lû\ý gévk (Food chain),
(ii) gqò _âaûj (Energy flow), (iii) ù_ûhK PKâ
(Nutrient cycle) I (iv) iciÚZ ò ò (Homeostasis)ö
9.4.1. Lû\ý gévk (Food chain) :
_eòiõiÚûùe iaêR Cnò\ ùjCQ«ò C_ôû\Kö
Zé Y ùbûRúcûù^ iaê R Cnò \ LûA a«ò ö
C\ûjeYÊeì_ ùMûUòG ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Nûi
LûA Sò  ò K û aù, ZéYùbûRúcû^uê cûõiûgú
_âûYúcûù^ LûA a«ò; ù~_eò SòK ò ûKê LûA ùaw
aù Gaõ ùawKê iû_ Lû\ý eìù_ MâjY Kùeö
_eòùghùe ùaw Gaõ iû_ Cbduê QûY _lú
LûAaû Zêùc ù\Lô[ôaö ùMûUòG _eòiõiÚûùe iaêR
Cnò\ (C_ôû\K) Vûeê aòb^ ò Ü @^êKcâ ùe ZéYùbûRú
I cûõiûgú _âûYúcû^u aûUù\A Lû\ý I Lû\ýiÚòZ
gqòe _âaûjKê Lû\ýgévk (PòZâ-9.2.) Kêjû~ûGö
[PòZâ.9.2] ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Lû\ýgévk
124 //
Lû\ýgévk iaêicdùe ùMûUòG iek ùeLûùe
MZòKùeö
G[ôeê _eòiõiÚûe aòb^
ò Ü Rúau bòZùe [ôaû
iµKðe iìP^û còùkö Lû\ý gévk iû]ûeYZü
^òùcÜûq Lû\ýÉe (Trophic levels)Kê ù^A MVòZ,
~[û– C_ôû\Kbûùa iaêR Cnò\ _â[c Lû\ýÉe
\Lf KeòQ«òö Cnò\eê iò]ûikL Lû\ý MâjY
Keê[a ô û ZéYùbûRú _âûYúcûù^ ejòQ«ò \ßZò úd Lû\ý
Éeùeö Gjò _âûYúuê LûC[ôaû cûõiûgú Kâc-1
_âûYúu iÚû^ ùjCQò ZéZúd Lû\ý Éeö PZê[ð
Lû\ý Ée \Lf Keò Q «ò cûõiûgú Kâ c - 2
_âûYúcûù^ Gaõ Gcû^u Lû\ý ùjCQò cûõiûgú
Kâc-1 _âûYúö Lû\ý gévke ùghÉeùe [ôaû
_âûYúuê gúhð blK Kêjû~ûGö ùZùa cûZâ Zòù^ûUò
Lû\ý ÉeKê ù^A c¤ Lû\ý gé v k MVò Z
ùjûA_ûùeö ùMûUòG Rwf _eòiõiÚûùe [ôaû
Cnò\ C_ôû\K, jeòY (aû @^ý ZéYùbûRú) Gaõ
aûN (aû @^ý cûõiûgú) Gjûe C\ûjeYö
 // 125 //
Pûefði GfU^þ (Charles Elton, 1900- _âKûe Lû\ý C_ùe ^òbðe ^Keò @ù^K _âKûe
1991) ^ûcK RùY AõùeR _eòùagaòZþ aòbò^Ü Lû\ý LûA aù, ù~_eò– cYòh ZéYùbûRú
_eòiõiÚûùe ù\Lû~ûC[ôaû Lû\ýgévkKê @^ê¤û^ ùjûA_ûùe, cûõiûgú (C 1) ùjûA_ûùe aû
Keò Gjò C_iõjûeùe _jôQ«ò ù~ ù~ùKøYiò iaðùbûRú c¤ ùjûA_ûùeö iõùl_ùe Kjòùf
Lû\ýgévkùe Lêaþ ùagúùe 5Uò Lû\ýÉe [ûGö _eòùagùe ùMûUòG Rúa aòbò^Ü _âKûe Lû\ý LûA
KûeY ùMûUòG Lû\ýÉeeê @^ýùMûUòG Lû\ýÉeKê aù Gaõ ùijò _â û YúKê @^ý _â û Yúcûù^
gqòe _âaûj icdùe KòQò _eòcûYe gqò Cû_ Lû\ýbûùa aýajûe Ke«òö ùZYê _eòùagùe
eì_ùe aûZûaeYKê Pûfò~ûGö ùZYê _âùZýK
_âûYúcû^u c¤ùe Lû\ýiõ_Kð ùMûUòG iekùeLû
Lû\ýÉe Zûe _ìað Lû\ýÉeVûeê Kâc @^êiûùe
_eò ^ùjûA GK MQe gûLû _âgûLû _eò Q¦ò
Kcþ gqò _ûGö _c Lû\ýÉe aû ùghÉeùe
ùjûA Lû\ýRûfò iéÁò KeòQò (PòZâ 9.3)
Lû\ýgqò e _eò c ûY ^MYý ùjûA[ô a ûeê Gjû
C_ùe ^ò b ð e Keò @^ý ùKøYiò Rúa aô a û
@i¸aö
Lû\ýgévke cjß :
1. Lû\ýgévkKê @^ê¤û^ Kùf @ûùc ùMûUòG
_eòiõiÚûùe _âûYúcû^u c¤ùe [ôaû Lû\ý
I Lû\K iµKð aòhdùe RûYò_ûeòaûö Gjû
Lû\ý C_ôû\^ I _âaûj C_ùe ^òbðe Keò
_eòiõiÚûe aòbò^Ü Rúa bòZùe MXÿòCVò[ôaû
iµKðe iìP^û \òGö
2. Gjû\ßûeû ùMûUòG _eòiõiÚûùe NUê[ôaû gqò
_âaûj aòhdùe RûYò_ûeòaûö
3. ùMûUòG _eòiõiÚûùe aòhûq _\û[ð (Toxic
substances) MêWÿòKe Pk^ aòhdùe c¤
[PòZâ.9.3] ZéYbìcò _eòiõiÚûùe Lû\ý Rûfò
@ûùc RûYò_ûeòaû Gaõ aòhûq _\û[ðe
ùR÷a_eòa¡ð^ (Biomagnification) R^òZ 9.5. _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj
iciýûe icû]û^ Keò_ûeòaûö (Energy flow in the ecosystem) :
9.4.2. Lû\ýRûfò (Food web) : _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj iì~ðýuVûeê @ûe¸
_eòùagùe @ûùc ù\Lê ùMûUòG _âKûe ùjûA C_ôû\K, ZéYùbûRú, cûõiûgú Kâc-1 I 2
Lû\ýKê @ù^K _âKûe _âûYú Lû@û«ò, ù~_eò – Z[û gúhð blK Vûùe Lû\ý Reò@ûùe _jùö
NûiKê SòòKû, ùVKê@û, jeòY LûA a«òö @^ý ù~ùKøYiò _eòiõiÚûùe gqòe _âaûj iì~ðýuVûeê
_lùe ùMûUòG Lû\K (_âûYú) ùKak ùMûUòG Êù_ûhú (iaêR Cnò\) Gaõ Zû'_ùe icÉ blK
 // 126 //

iì~ðý ùfûK --------- C_ôû\K ------- _âû[còK -------- \ßòZúdK --------- ZéZúdK
Cnò\ blK blK blK

-----------

-----------

-----------

-----------
ù_ûhK KêŠ ← @ _ N U K
ùeLû PòZâ 9.4. : _eòiõiÚûùe @ùR÷aòK I ùR÷a MûV^òK C_û\û^cû^u c¤ùe iµKð Gaõ
gqò Z[û ù_ûhKe _âaûje - GK iek ^Kiû (gqòe _âaûj ) (ù_ûhKe _âaûj ) ----

I @_NUKcû^u bòZùe iò]ûikL GK \òMùe C_ôû\K Éeùe gqòe _eòcûY 100 Kýûùfûeò
ùjûA[ûGö ùZYê gqòe _âaûj @YPKâûKûe aû jêG, ùZùa ZéYùbûRú Éeùe gqòe _eòcûY
GKZe`û (Unidirectional)ö 10 Kýûùfûeò ùjaö ùijò _ eò cûõiûgúKâ c
_eòiõiÚûùe gqòe _âaûj Zû_MZòaòmû^ Ée-1 Vûùe 1 Kýûùfûeò gqò còkòa I cûõiûgú
(Thermodynamics)e \êAUò ^òdc @^ê~ûdú Ée-2 Vûùe cûZâ 0.1 Kýûùfûeò gqò còkòaö
ùjûA[ûGö _â[c ^òdc @^ê~ûdú gqò ùMûUòG G[ôeê @ûùc RûYòfê _eòùagùe ZéYùbûRú Éeùe
eì_eê @^ý eì_Kê eì_û«eòZ ùjûA[ûGö Kò«ê Gjûe iaêVûeê @]ôK gqò còkò[ûG Gaõ ùghÉeVûùe
aòfd NùU ^ûjó Kò Gjû iéÁò ùjûA_ûùe ^ûjóö iaêVûeê Kcþ gqò còkò[ûGö (PòZâ - 9.4)

iaêR Cnò\ @ûùfûKùgæhY Reò@ûùe ùiøegqòKê 9.6. AùKûùfûRòKûf _òeûcòW

(Ecological pyramids) :
eûiûd^òK gqò (Lû\ý)ùe eì_û«eòZ Keòaû Gjûe
Pûefiþ GfþU^þ 1927 ciòjûùe aòbò^Ü
C\ûjeYö \ßòZúd ^òdc @^ê~ûdú ù~ ùKøYiò
_âKûe _eòiõiÚû aòhdùe @^ê¤û^ Keò ù\Lôùf,
ùlZâùe gqòe eì_û«eY aû iÚû^û«eY iµì‰ð
_eòiõiÚûùe C_ôû\Kcû^u iõLýû iaêVûeê @]ôK
bûùa ùjûA^[ûG, KòQò gqò Zû_ eìù_ @_iûeòZ Gaõ ZéZúdK blK Z[û gúhð blKu iõLýû
(dissipated) ùjûA~ûA[ûGö ùi\éÁòeê @ûeþ.Gfþ. iaêVûeê Kcþö C_ôû\K ÉeVûeê ZéZúdK blK
fòùŠcû^þ (R.L. Lindeman, 1915-1942) ^ûcK Ée _~ð ý « Rúacû^u iõLýû Kâ c ûMZbûùa
RùY _eò ù agaò Z þ 1942 ciò j ûùe aò b ò ^ Ü KcòKcò ~ûGö iõLýû @^êiûùe Gcû^uê iRûA
ù_ûhKÉeùe còkê[ôaû gqòe _eòcûYKê @¤d^ eLôùf Gjû GK _òeûcòWÿ _eò ù\Lû~òaö GjûKê
Keò ‘10% ^òdc’ (Ten per cent Rule) _âYd^ iõLýû _òeûcòWþÿ (Pyramid of Numbers) Kêjû~ûG
Kùfö C\ûjeYÊeì_- ~\ò ùMûUòG _eòiõiÚûùe (PòZâ - 9.5)ö
 //
Zû'QWÿ û Rúacû^u ùR÷ a ò K aÉê Z ß
(Biomass) C_ô û \K ÉeVûeê Kâ c ûMZ bûùa
Kcò~ûGö gqòe _âaûjùe c¤ _âùZýK Éeùe
_ìaðaðú Ée Zêk^ûùe Kcþ gqò C_f² ùjaû
aòhdùe @ûMeê iìP^û \ò@û~ûAQòö Gjò \êA
@aiÚ û Kê aò P ûeKê ù^A MV^ Keû~ûA[ô a û
_ò e ûcò W ÿ þ K ê ~[ûKâ ù c ùR÷ a ò K aÉê Z ß _ò e ûcò W ÿ þ
(Pyramid of Biomass) I gqò _òeûcòWþ (Pyramid
of Energy) Kêjû~ûGö
ZéZúdK
blK
\ßòZúdK blK
_âû[còK blK
C_ôû\K
PòZâ : 9.5. iõLýû _òeûcòWþ
9.7. ù_ûhK PKâ (Nutrient cycle) :
_âùZýK Rúae geúe ùKùZK ùcøkòK
C_û\û^eê Zò@ûeòö Rúa aôaû I aé¡ò _ûAñ aòbò^Ü
_âKûe ùcøkòK C_û\û^ @ûagýKö Rúa geúe
_ûAñ @]ôK _eòcûYùe @ûagýK ùjC[ôaû Kûað^,
^ûAùUâ û ùR^þ , @Kiò ù R^, jûAùWâ û ùR^þ ,
_Uûiòdc, Kýûfiòdc, cýûùMÜiòdc, if`e,
`i`eiþ _eò ùcøkòK C_û\û^Kê iÚìk ù_ûhK
(Macronutrient) Kêjû~ûGö ùijò_eò Rúa geúe
_ûAñ Lêaþ Kcþ _eòcûYùe @ûagýK ùjC[ôaû K_e,
cûwû^òR, Ròu, ùaûe^þ, ùKûaûfÖ, ùiûWÿòdc,
127 //
ùføj AZýû\òKê iìlà ù_ûhK (Micronutrient)
Kêjû~ûGö C_ôû\Kcûù^ _eòùageê @ûagýK
_eò c ûYùe iÚ ì k ù_ûhK Gaõ iì l à ù_ûhK
_ûA[û@û«ò ö C_ô û \KuVûeê ù_ûhK _\û[ð
ZéYùbûRú Gaõ _ùe blK _âûYúu geúeKê
~ûGö C_ôû\K I blKue céZêý_ùe Zûu geúe
cûUòùe còùgö cûUòùe [ôaû aúRûYê I KaK _eò
@_NUKcûù^ céZ geúeKê @_NU^ Keò ù_ûhK
_\û[ðMêWÿòKê _êYò _eòùagKê cêq Keû«òö ù_ûhK
_\û[ðcû^ Cnò\ \ßûeû Gaõ ùicû^u Reò@ûùe
@^ý Rúau \ßûeû aýajéZ ùjûA[ûGö ùZYê
_eòiõiÚûùe ù_ûhKe _âaûj PKâûKûe (Cyclic)
Rúa geúe Gaõ _eòùag c¤ ù\A ù_ûhKe
Gjò PKâûKûe MZòKê "ù_ûhK PKâ' (Nutrient
cycle) Kêjû~ûGö @_NUKu ù~ûMêñ _eòiõiÚûe
ù_ûhK KêŠ (Nutrient pool) _eò_ì‰ð eùjö
9.8. ùR÷a_eòa¡ð^ (Biomagnification) :
ùKùZK aòhûq _\û[ð Rúa geúe c¤ùe
ijRùe ld jêG^ûjóö ùZYê Gjòiaê aòhûq _\û[ð
ùeP^ Kâ ò d û\ß û eû _â û Yú geúeeê ^ò Ã ûiò Z
ùjûA_ûùe ^ûjó ö @_e _lùe geúee
ùKûhcû^u bòZùe Gjû Rcû ùjûA eùjö Lû\ý
gévk I Lû\ý Rûfòe aòbò^Ü Ée ù\A Gjû gúhð
blKVûùe _jô f û ùakKê Gjûe _eò c ûY
ajêMêYòZ ùjûA~ûA[ûGö Gjò aòhûq _\û[ðe
_eòcûY _âûYúe ij^gqòe aûjûeKê PûfòMùf
geúe bòZùe aòbò^Ü _âKûe ùeûM iéÁò jêGö
 //
aòhûq _\û[ðe KâcûMZ aé¡òKê ùR÷a_eòa¡ð^
Kêjû~ûGö KòQò KúU^ûgK Jh]e ùR÷a_eòa¡ð^
ùjZê PùXÿAcû^ue @Šû ùLûk_û Zò@ûeò aû]û_âû¯
ùjfûYò Gaõ @^ý _âûYúcû^ue _âR^^ lcZû
jâûi _ûAfûYòö cYòh ùR÷a_eòa¡ð^ \ßûeû iaêVûeê
@]ôK lZòMâÉ ùjCQòö KûeY cYòh ùMûUòG
iaðùbûRú (Omnivore) _âûYúö @ûùc LûC[ôaû
bûZ, eêUò, gûM, _^ò_eòaû, `k, cûQ, cûõi
_eò Lû\ý Gaõ [Šû_û^úd I lúe _eò _û^údùe
KúU^ûgK [ô a û LaeKûMReê @ûùc _Xÿ ê Q ê ö
ùR÷a_eòa¡ð^ ù~ûMêñ @ûc geúeùe aòbò^Ü _âKûe
KúU^ûgK a¡òðZ _eòcûYùe Rcû ùjCQò I aòbò^Ü
ùeûMùe @ûùc @ûKâû« ùjCQêö
9.9. iciÚòZò (Homeostasis) :
EZê _eòað^, \òaûeûZâ I _eòùage aòb^ò Ü
KûeKe _âbûa ù~ûMêñ Rúa aûiKeê[a ô û _eòùage
@aiÚû iaê icdùe iÚòe ^[ûGö _eòað^gúk
aûjý _eòùagùe i`kbûùa aôejòaû _ûAñ
Rúacûù^ ^ò R geúee @«ü_eò ù agKê iÚ ò e
eLôaûKê ùPÁû Ke«òö C\ûjeYÊeì_- É^ý_ûdú
_âûYúcû^u geúee Zû_cûZâû _âûd iÚòe eùj,
~\òI aûjûe _eòùage Zû_cûZâûùe _eòað^
NùUö @]ôK Mec ùjùf @ûc ù\jeê Sûk
aûjûeò @ûc geúeKê [ŠûKùeö @Zý]ôK gúZ
_âùKû_eê elû_ûAaû _ûAñ ùfûcUûuêeò CùV aû
geúe [eòaûKê @ûe¸ Kùeö Rúa ^òR geúe
c¤ùe [ôaû ^òŸòðÁ ^òdªY _âKâòdû \ßûeû ù\j
bòZe _eòùagùe iciÚòZò elû Keò_ûùeö
128 //
ùijò _ eò ùMûUò G _eò i õiÚ û ùe iciÚ ò Z ò
elû_ûAñ Zjó ù e [ô a û C_û\û^cûù^ _eÆe
c¤ùe i«êk^ elû Keò Kû~ðýKe«òö ~\ò ùKøYiò
KûeYeê iciÚòZò \êaðk jêG aû G[ôùe aýûNûZ
iéÁò jêG, ùZùa _eòiõiÚûe bûeiûcý iµì‰ð ^Á
ùjûA~ûGö C\ûjeYÊeì_ ~\ò ùKøYiò Nûi
_Wÿò@ûeê @Zý]ôK PûeY ù~ûMêñ, @MÜòiõù~ûM ù~ûMñê
Kò´û céòKû _â\ìhY ù~ûMêñ iaê Nûi ^Á jêG,
ùZùa Gjûe _âbûa aòbò^Ü _âKûeùe _âKûg _ûG,
~[û– Nûi _Wÿò@ûùe aûi Keê[ôaû SòòKûcûù^
Lû\ý (Nûi) @bûaeê Cq _eò i õiÚ û Kê QûWÿ ò
Pûfò~ùò a, SòK
ò ûcû^ue @^ê_iÚZò ùò e ùaw Lû\ý
@bûaeê ceò ~ ò ù aö Gjûe _â b ûa iû_cû^u
C_ùe c¤ _Wÿòa KûeY iû_e Lû\ý ùjCQò
ùawö Gjò_eò bûùa _eòiõiÚû lZòMâÉ ùjaö
ùZYê _eòiõiÚûe i`k Kû~ðýKûeòZû _ûAñ iciÚòZò
GKû« @ûagýKö
9.10. _eòùag iciýû
(Environmental problems) :
@û\ò c cYò h aY, Rwf I Mê ¶ ûùe
ejê[ôfûö _gê, _lú gòKûeKeò Rwfeê `k, cìk
iõMâjKeò Pkê[ôfûö _âKéZò I _âûKéZòK aò_~ðýdKê
bd Keê[ôfûö ùZYê iì~ðý, P¦â, ^\ú, _aðZ,
ahðû AZýû\òuê _ìRû Keê[ôfûö aòmû^e _âMZò
`kùe cYòh _âûKéZòK _âKâòdû aòhdùe mû^
@ûjeY Kfûö _âKZé Kò ê @ûC bd Kfû^ûjóö @Zý]ôK
ùfûb ù~ûMêñ @ûagýKZûVûeê @]ôK _eòcûYe
 //
_âûKéZòK iµ\e @_aýajûe KeòPûfòfûö ^òRe
iêaò]û _ûAñ _âûKéZòK ]ûeûùe _eòað^ @ûYòfûö
Gjûe _eòYûc Êeì_ _âûKéZòK aòba ]úùe ]úùe
ld ùjaûùe fûMòfûö _eòùagùe _eòað^
ù~ûMêñ Gùa RúaRMZþ C_ùe Zûjûe _âbûa
_eòflòZ ùjfûYòö ~\ò Gjò @aiÚû fûMòeùj ùZùa
\òù^ _é[ôaú_éÂeê Rúaiû ùfû__ûAaö ^òcÜùe
ùKùZûUò _eòùag iciýû CùfäL KeûMfû :
1. LYò L^^, eûÉû Zò@ûeò, KkKûeLû^û
_âZòÂû, ^\úa§ ù~ûR^û AZýû\ò \ßûeû
_é[ôaúe Rwf iµ\ jâûi _ûAaû ijòZ
ùR÷aaòaò]Zû C_ùe Gjûe _âbûa _WÿêQòö
2. Rwf I cé  ò K û ld \ß û eû _Zò Z Rcò
iéÁòùjaû ijòZ ceê_âiûe NUêQòö
3. gúZkúKeY ~ªùe aýajé Z
ùKäûùeûù`äûùeûKûað^þ (CFC) Mýûi IùRû^þ
Éeùe Qò \ â ié Á ò KfûYò ö `kùe
iì~ðýuVûeê @ûiê[ôaû @ZòaûAMYò egàò Gùa
_é[ôaú _éÂùe iò]ûikL _jôfûYòö Gjûe
_âbûaùe c^êhýu ù\jùe Pcð KKðU
ùeûM I @ûLô ù e _ek ùeûM ù\Lû
ù\CQòö
4. aûdêcŠkùe @wûeKûcæ Gaõ @^ý iaêR
ùKûVeò Mýûiþ e _eò c ûY aé ¡ ò ù~ûMê ñ
_é[ôaúùe iaêR ùKûVeò _âbûa _eòflòZ
ùjCQò ö G[ô ù~ûMê ñ ]úùe ]úùe
aûdêcŠke Zû_cûZâû aXÿò Gjû aògßZû_^
129 //
aû ùMäûaûf Ißûeþcòõ (Global warming) e
KûeY ùjfûYòö aògßZû_^ ù~ûMêñ icê\â
Rk_^ aXÿ ò a ûùe fûMò Q ò Gaõ aò g ß
Rkaûdêùe @aû‚ôZ _eòað^ NUêQòö
5. KkKûeLû^û I ùcûUe~û^eê ^òMZð if`eþ
WûA@KþiûAWþ I ^ûAùUâûùR^þ @KèûAWiþ
aûdêcŠkKê ~ûA Rkúdaû¿ ijòZ cògò
if`êeòKþ @cæ I ^ûAUâòKþ @cæùe _eòYZ
ùjaû `kùe @cæ ahð û ùjCQòö Gjûe
_â b ûaùe Rwf, Nûi_Wÿ ò @ û Gaõ
giýùlZâe C_ôû\^ lcZû jâûi _ûAfûYòö
6. _âZ\ò ^ò ijeûkùe iéÁò ùjC[ôaû M\ûM\û
KVò ^ aRð ý e _eò P ûk^û cê ý ^ò i ò _ ûfUò
Kðé_lu _ûAñ iciýû iéÁò KfûYòö KûeY
iaê _âKûe aRðýaÉêKê ldKeòaûe lcZû
_eòùage ^ûjóö _^ò_eòaû, `kcìk, _Zâ,
KûMR, KûV AZýû\ò ùR÷a _\û[ð ùR÷a
@a^còZlc (Biodegradable)ö Gjò iaê
ùR÷a _\û[ð _eòùagùe @_NUòZ ùjûA
cûUòùe còùgö Kò«ê aRðýe iê_eòPûk^û
^ùjaû \ß û eû Gjû ajê k _eò c ûYùe
_eòùagùe Rcû ùjûA ejêQòö ahðû\òù^
Gjû _Pò aûdê I bì_éÂRk _â\ìhY ijòZ
bì Z k Rk _â \ ì h Ye c¤ KûeY
ùjûA_Wÿ ò Q ò ö @^ý_lùe aWÿ a Wÿ
ijecû^ueê aûjûeê[ôaû _äûÁòKþ ^òcðòZ
_\û[ð, _ûe\ I @^ý eûiûd^òK _\û[ð,
 //
]ûZê^òcðòZ _\û[ð @û\ò ùR÷a-@a^còZ@lc
(Non-biodegradable) ö _eò ù agùe
@YêRúau \ßûeû Gjûe @_NU^ jêG ^ûjóö
GMêWÿòK _eòùagùe RcûùjûA ej«òö G
bòZeê KòQò Lû\ýgévk cû¤cùe Rúacû^u
geúeùe _â ù ag Keò ùR÷ a _eò a ¡ð ^
Keû«òö Gjûe _âbûaùe cYòh I Méj_ûkòZ
_gê ajê ùeûMùe @ûKâû« ùjùfYòö
9.11. @ûùc K'Y Keò_ûeòaû :
@ûcKê cù^eLôaûKê ùja ù~ @ûùc @ûc
_ìað_êeêhuVûeê MâjY Keò[ôaû _eòùagKê VòKþ
bûùa @ûc _e _òXÿòKê ù\aû @ûce Ce\ûdòZßö
cYòhe ùfûb Gaõ @iõ~Z aýajûe ù~ûMêñ icMâ
_é[ôaúe _eòùag Gùa ]ßõicêLKê MZòKeêQòö
ùZYê _é[aô úe iaê ù\g I iû]ûeY aýqò _eòùag
iêelû Gaõ _eòùage C^ÜZò _ûAñ ~ZÜaû^þ ùjaû
CPòZö Pò^þ ù\gùe GK ùfûK_âaû\ @Qò – ""~\ò
ùMûUòG ahð _ûAñ ù~ûR^û KeêQ ùZùa ]û^Pûh
Keö ~\ò \gahð _ûAñ ù~ûR^û KeêQ ùZùa
MQ fMû@ö ~\ò 100 ahð_ûAñ ù~ûR^û KeêQ
ùZùa R^iû]ûeYuê gòlòZ Keö'' _eòùag
aòhdùe ~êa_òXÿò Gaõ aùdûùRýÂ aýqò-icùÉ
iùPZ^ ùjaû CPòZö Gjò iùPZ^Zû Kû~ðýKâc
Cbd Mâûcûk Gaõ ijeûke ùfûKu ^òKUùe
_jôaû @ûagýKö G' \òMùe bûeZe ùKùZK
C›ûjú ùÊzûùiaú iõMV^e Kû~ðý ^òcÜùe _â\û^
Keû~ûAQòö
130 //
1. \òfäú Gaõ Gjûe @ûL_ûL @kùe aûdê
_â\ìhY C_ùe MùahYû Keòaû ijòZ
iaêR akd iéÁò_ûAñ 1979 ciòjûVûeê
"KÌaél' ^ûcK GK iõiÚû Kû~ðý KeêQòö
iõiÚû Ze`eê Äêf QûZâcû^uê _eòùag
iêelû aòhdùe gòlû \ò@û~ûCQòö Gjû
aýZúZ ùWeûWê^þ @kùe LYò Cùûk^
ù~ûMê ñ ié Á ò ùjC[ô a û _eò ù ag iciýû
C_ùe Gjò iõiÚû Kû~ðý KeêQòö
2. ""ùKek gûÈ iûjòZý _eòh\'' ^ûcK GK
iõiÚû ùMûae Mýûiþ, ]ìcjú^ ùKûAfû I
Pê f ûe aýajûe _ûAñ Mûñ c û^uùe
iùPZ^Zû iéÁò CùŸgýùe 1970 ciòjû
Vûeê Kû~ðý KeêQòö
3. 1883 ciòjûùe _âZòÂòZ ""aù´ ^ûPêeûfþ
jò Á â ò ùiûiûAUò ' ' a^ýRúa iõelY I
_eòùag iêelû C_ùe Kû~ðý KeêQòö
aòbò^Ü R^iùPZ^Zû Kû~ðýKâc cû¤cùe
iìP^û ù\aû CPòZ ù~ _é[aô ú ùKak cYòh ^êùjñ,
aeõ fl fl @^ý Rúacû^ue c¤ aûiiÚkúö
_é[ôaú C_ùe ùKak c^êhýcû^ue @]ôKûe
^ûjóö cûUò, _ûYò, _a^, aélfZû, icÉ Rúa I
iì~ðýûùfûKe aýajûe C_ùe icMâ RúaRMZþe
@]ôKûe ejòQöò Gjò 6 ùMûUò _âûKéZKò i´k ùKak
aðcû^ _òXÿò _ûAñ CŸòÁ ^êùjñö @ûce Kðaý
ùjCQò Gjò _âûKéZòK i´kKê @ûce baòhýZþ _òXÿò
_ûAñ VòKþ bûùa eLôaûö
 //
@ûùc K'Y gòLôùf
1. @ûc _é[ôaú ùjCQò GKcûZâ Mâj ~ûjû Rúa
aiaûi _ûAñ C_~êqö
2. _ûYò, _a^ I cûUòe @_ìað ic^ßd `kùe
_é[ôaúùe Rúa iéÁò I Rúa^]ûeY i¸a
ùjûAQòö
3. _é[ôaúùe RkcŠk, aûdêcŠk I @gàcŠk
_eò Zòù^ûUò cŠk ejòQòö Gjò Zò^ò cŠke
cò k ^iÚ k ùe Rúa aûiKe«ò ö GjûKê
RúacŠk Kêjû~ûGö
4. RúacŠk icÉ _eòiõiÚûKê ù^A MVòZö
Gjû GK @ûcô^òdªYlc _âûKéZòK iõiÚûö
_eòiõiÚû ùjCQò _âKéZòe GK MûV^òK I
KâòdûcôK GKKö
5. _âùZýK _eòiõiÚû cûUò, _ûYò, _a^ I
ù_ûhK _eò @ùR÷ a ò K C_û\û^ Gaõ
C_ôû\K, blK I @_NUK _eò ùR÷a
C_û\û^Kê ù^A MVò Z ö Gjû C_ùe
@ûùfûK, Zû_cûZâû, @û\ðâZû @û\òe _âbûa
c¤ ejòQòö
6. _eòiõiÚûùe iaêR Cnò\cûù^ C_ôû\K;
ZéYùbûRú I cûõiûgú _âûYúcûù^ blK;
RúaûYê I KaKcûù^ @_NUKö
7. @_NUKcûù^ _âûYú I Cnò\cû^ue céZ
geúe Gaõ aRðý _\û[ðKê @_NU^ Keò
cûUòùe [ôaû ù_ûhK KêŠKê _eò_ì‰ð eL«òö
8. _eò i õiÚ û e _â c ê L Kâ ò d ûcô K \ò M Mê W ÿ ò K
ùjCQò : Lû\ý gévk, gqò _âaûj, ù_ûhK
PKâ I iciÚòZòö
9. iaê R Cnò \ cûù^ Êù_ûhú, KûeY
iì~ðýûùfûK iûjû~ýùe ùicûù^ ^òR Lû\ý
^òùR Zò@ûeò Ke«òö
131 //
10. _eòiõiÚûùe iaê _âûYú blK aû _eù_ûhúö
ùicûù^ iò]ûikL aû _ùeûlùe Lû\ý
_ûAñ Cnò\ C_ùe ^òbðe Ke«òö
11. ZéYùbûRúcûù^ Cnò\Kê LûA a«ò, cûõiûgú
_âûYúcûù^ ZéYùbûRú _âûYúuê Lû\ýeìù_
MâjY Ke«òö
12. _eòiõiÚûùe C_ôû\KVûeê aòbò^Ü _âûYú ù\A
Lû\ý I Lû\ýiÚòZ gqòe _âaûjKê Lû\ý
gévk Kêjû~ûGö
13. Lû\ý _âaûj Reò@ûùe _âûYú geúeùe
aò h ûq _\û[ð e Kâ c ûMZ aé ¡ ò K ê
ùR÷a_eòa¡ð^ Kêjû~ûGö
14. _eòiõiÚûùe iì~ðýu Vûeê Êù_ûhú Gaõ
Zû_ùe icÉ _eù_ûhú blKcû^u
bòZùe GK \òMùe @YPKâûKûe bûùa
gqòe _âaûj ùjûA[ûGö
15. Lû\ý gévk ùKùZK ù_ûhK ÉeKê ù^A
MVòZö icÉ aélfZû _â[c ù_ûhK Ée
@]ôKûe KeòQ«ò I ZéYùbûRúcûù^ \ßòZúd
ù_ûhKÉe @^ý blKcûù^ _eað ú
ù_ûhKÉe @]ôKûe KeòQ«òö
16. ùMûUòG ù_ûhK Éeeê @^ý GK ù_ûhK
ÉeKê gqòe _âaûj iµKðùe fòùŠcû^þ "\g
_âZògZ ^òdc' _âYd^ Keò[ôùfö
17. Rúa geúe I _eòùag c¤ùe ù_ûhKe
PKâûKûe MZòKê ""ù_ûhK PKâ'' Kêjû~ûGö
18. C_ôû\K, blK, @_NUK Gaõ @ùR÷a
C_û\û^cû^u c¤ùe iciÚ ò Z ò ù~ûMê ñ
_eòiõiÚû iKâòd I Kû~ðýlc ejò[ûGö
 // 132 //

g±ûakú
RkcŠk - Hydrosphere gqòe _òeûcòWÿ - Pyramid of energy
aûdêcŠk - Atmosphere gqò _âaûj - Energy flow
@gàcŠk - Lithosphere ù_ûhK PKâ - Nutrient cycle
RúacŠk - Biosphere ù_ûhK KêŠ - Nutrient pool
_eòiõiÚû - Ecosystem @cæahðû - Acid rain
@ùR÷aòK - Abiotic IùRû^þ Qò\â - Ozone hole
ùR÷aòK - Biotic aògZß û_^ - Global warming
C_ôû\K - Producer ùR÷a@a^còZlc - Biodegradable
blK - Consumer ùR÷a@a^còZ@lc - Non-biodegradable
@_NUK - Decomposer aòhûq _\û[ð - Toxic substance
Rúa bìZß-eiûd^ PKâ - Biogeochemical cycle iaðùbûRú - Omnivore
_âû[còK blK - Primary consumer \g_âZògZ ^òdc - Ten percent rule
\ßòZúdK blK - Secondary consumer iÚìk ù_ûhK - Macronutrient
ZéZúdK blK - Tertiary consumer iìlà ù_ûhK - Micronutrient
Lû\ý gévk - Food chain ù`e«û iùuZ - Feedback
Lû\ý Rûfò - Food web _eòiõiÚû - Ecosystem
iciÚòZò - Homeostasis ùcøkòK _\û[ð - Elements
ùR÷a_eòa¡ð^ - Biomagnification ù~øMòK _\û[ð - Compound
iõLýû _òeûcòWÿ - Pyramid of numbers _æaCnò\ - Phytoplankton
ùR÷aaÉêZß _òeûcòWÿ - Pyramid of biomas Lû\ýÉe - Trophic levels
 // 133 //

_âgûÜ akú
1. _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\û^e GK aòaeYú \ò@ö
2. Lû\ý gévk I Gjûe cjß @ûùfûP^û Keö
3. RúacŠke MV^ I C_û\û^ a‰ð^ Keö
4. “_eòiõiÚûùe gqòe _âaûj GKZe`û'' – @ûùfûP^û Keö
5. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) _eòiõiÚûùe @_NUKue bìcòKû K'Y?
(L) ùR÷a _eòa¡ð^ K'Y ? G[ôù~ûMêñ @ûce Kò @iêaò]û ùjCQò?
(M) Lû\ýRûfò Kjòùf K'Y aêS?
(N) AùKûùfûRòKûf _òeûcòWþ K'Y? Gjû Kò Kò _âKûee?
(O) _eòiõiÚûùe iciÚòZò Kò_eò i¸a jêG?
(P) \g _âZògZ ^òdc aêSû@ö
(Q) "_eòiõiÚû' Kjòùf K'Y aêS?
6. iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) @Y-@a^còZlc aRðý (L) @a^còZlc aRðý
(M) KÌaél (N) @cæahðû
(O) iaêR ùKûVeò _âbûa (P) IùRû^þ Qò\â
(Q) iÚìk ù_ûhK (R) iìlà ù_ûhK
(S) @_NUK (T) _eòùag i«êk^
7. ùMûUòG aûKýùe Ce \ò@ö
(K) RkcŠk KûjûKê Kêjû~ûG?
(L) @ûùfûKùgæhYùe ùiøegqò ùKCñ gqòùe eì_û«eòZ ùjûA[ûG?
(M) Êù_ûhú KûjûKê Kêjû~ûG I KûjóKò?
(N) Zû_MZò aòmû^e _â[c ^òdc CùfäL Keö
 // 134 //
(O) _eòiõiÚûe MûV^òK C_û\û^e ^ûc CùfäL Keö
(P) aûdêcŠkùe ~alûeRû^ I @cæRû^e gZKWÿû _eòcûY ùKùZ?
(Q) Lû\ý gévk K'Y?
(R) @_NUKe Kû~ðý K'Y?
8. a§^ú c¤eê VòKþ g± aûQ
(K) _eòiõiÚûùe _æa Cnò\ GK ö
(blK, C_ôû\K, @_NUK, ZéYùbûRú)
(L) _eòiõiÚû g±e aýajûe _â[ùc Keò[ôùfö
(fòùŠcû^þ, WûeCA^þ, Uû^þiþùf, GfþU^þ)
(M) ^òRe Lû\ý _âÉêZ Keò_ûeê[ôaû Rúacû^uê Kêjû~ûGö
(Êù_ûhú, _eù_ûhú, iaðùbûRú, @_NUK)
(N) Lû\ýgqò _ûAñ @^ý C_ùe ^òbðe Keê[ôaû Rúauê Kêjû~ûGö
(ÊùbûRú, _eù_ûhú, Êù_ûhú, C_ôû\K)
(O) ZéYùbûRúcûù^ ùgâYúe blKö
(_âû[còK blK, \ßòZúdK blK, ZéZúdK blK, iaðùbûRú)
(P) _eòùagùe ùjCQ«ò @_NUKö
(Cnò\, _æa, KaK, cYòh)
(Q) AùKûùfûRòKûf _òeûcWe ]ûeYû _â[ùc ù\A[ôùfö
(WûeCA^þ, Uû^þiþùf, GfþU^þ, fòùŠcýû^)
9. _â[c \êAUò g±e iµKðKê ù\Lô ZéZúd g± ij iµKòðZ g±Uò K'Y ùja ùfLö
(K) _Zâ : ùR÷a@a^còZlc : : _äûÁòKþ^òcòðZ _\û[ð : ö
(L) if`e WûA@KþiûAW Mýûiþ : @cæahðû : : iò.G`.iò. Mýûiþ : ö
(M) Kûað^ : iÚìk ù_ûhK : : cûwû^òR : ö
(N) \g _âZògZ ^òdc : fòùŠcû^þ : : AùKûùfûRòKûf _òeûcòWþ : ö
(O) SòòKû : _âû[còK blK : : ùaw : ö
lll
 \gc @¤ûd
_âûKéZòK iµ\e iõelY
(CONSERVATION OF NATURAL RESOURCES)
_é[ôaú_éÂùe Rúacû^ue iÚòZò I @aiÚòZò
Gjûe Rkaûdê I G[ôùe [ôaû _âûKéZòK iµ\
ù~ûMêñ i¸a ùjûAQòö Gjò icÉ _âûYú I Cnò\
aôejòaû _ûAñ céòKû, Rk, aûdê Gaõ @^ý
C_û\û^ @ûagýK Keò[û«òö @ûùc _ìaeð ê @ûùfûP^û
KeòùQ ù~ Rk, aûdê I céK ò ûùe [ôaû C_û\û^e
aòbò^Ü C_ûdùe _ê^½KâY (Recycling) ùjaû
\ßûeû Rúacû^ue @ûagýKZû ^òe«e bûaùe
_ìeY ùjCQò Gaõ ùicûù^ ùKûUò ùKûUò ahð]eò
_é[ôaú _éÂùe ZòÂò ejòQ«òö Kò«ê cû^a icûRe
aòKûg iùwiùw Gjò _âûKéZòK iµ\e @Zòeòq
aýajûe Z[û @_aýajûe \ßûeû _â\hì Y, aògZß û_^
I Z{^òZ Rkaûdê _eòað^ iciýû iéÁò ùjaûùe
fûMòQöò GjûKê Kò_eò a¦Keò Rk, aûdê I céKò ûe
iõelY Keû~ûA_ûeòa Zûjû Zêùccûù^ MZ
ùgâYúùe _XÿòiûeòQö aðcû^ @^ý _âûKéZòK iµ\
Z[û Rwf, a^ýR«ê I _âûKéZòK A§^_eò iµ\Kê
Kò_eò ù~ûR^ûa¡ bûaùe aýajûe Keòaû Gaõ
Gjûe iõelY Keò _ ûeò a û ùijò aò h dùe
@ûùfûP^û Keòaûö
10.0. _eòùagiµKòðZ iciýû :
_eò ù ag iciýû aò h dùe @ûù¸cûù^
@ù^K icdùe aòbò^Ü _Zâ _ZâòKû I MYcû¤ceê
RûYòaûKê _ûA[ûCö Gjò iciýûMêWÿòKeê @]ôKûõg
cû^aKéZö _eòùag C_ùe @ZýûPûe ^ Keò
GjûKê iêelòZ eLôaû_ûAñ Gaõ _âûKéZòK iµ\
aýajûee iê_eòPûk^û _ûAñ @ù^K @û«RðûZúd
I RûZúd ^òdcûakú Z[û LiWÿû ejòQòö ùijò
^òdcûakú I _eòùag iùPZ^Zû aòhdùe Zùk
iìP^û \ò@û~ûAQòö
10.1. _â û Ké Z ò K iµ\e iê e lû, iõelY I
iê_eòPûk^û KûjóKò \eKûe :
@ûce ù\÷^¦ò^ Rúa^~û_^ _ûAñ @ûagýK
icÉ _\û[ð, Lû\ý I aÈ @û\ò @ûùc _âZýl I
_ùeûl bûùa _âKéZòVûeê jó _ûA[ûCö R^iõLýû
aXÿòaû ij @ûccû^ue @]ôKeê @]ôK _âûKéZòK
iµ\ aýajûe Keòaûe Azû aXÿQê ò Gaõ aòkûicd
Rúa^~û_^ _ûAñ Gjò iµ\MêWÿòKe @Zý]ôK
aýajûe ùjZê G[ôeê ùKùZK _é[ôaú_éÂeê ùfû_
_ûAaûKê aiòfûYòö @ûccû^uê cù^ eLôaû \eKûe
 //
ù~ _âûKéZòK iµ\ @_eòcòZ ^êùjñö ùZYê Gjûe
iê e lû, iõelY I iê _ eò P ûk^û _ûAñ GK
\úNðcò@û\ú ù~ûR^ûe @ûagýKZû ejòQòö
_âKéZòe i«êk^ I _eòùag iõelYùe
ùKùZK _â û Ké Z ò K iµ\ ~[û- Rwf Z[û
a^ýR«ê, Rk, aûdê I LYòR iµ\e cêLý bìcòKû
ejòQòö ùi[ô_ûAñ _âûKéZòK iµ\e aýajûe Keòaû
icdùe @ûcKê ¤û^ ù\aûKê ùja ù~ @ûce
Kû~ðýKkû_ ù~_eò Gjûe ùKøYiò lZò ^Kùeö
C\ûjeYÊeì_ @ûùccûù^ KkKûeLû^ûcû^uùe
Rk aýajûe Keò \ìhòZ RkKê ^\ú aû jâ\Kê ^
QûWÿò Gjûe aòùgû]^ Keòaû _ùe jó QûWÿòaû
\eKûeö ùijò_eò LYòR iµ\ Cùûk^ icdùe
@ù_lûKéZ Kcþ cêLý ]ûZê[ôaû C_e céòKûKê LYò
@ke Pûeò_ùU [ôaû Rwf Rcòùe ùLkûA
ù\aû\ßûeû Gjò céòKûùe [ôaû bûeú]ûZê ^òMðZ
ùjûA[ûGö Gjû Rwf I ^òKUiÚ Pûh Rcòe lZò
NUûAaû iùwiùw Lû\ýgiý Reò@ûùe @ûc
geúeùe _âùag Keò @ûce lZò NUûA[ûGö
KkKûeLû^ûeê ^òMðZ iäûMþ (Slag) \ßûeû _eòùage
c¤ @ù^K lZò ùjûA[ûGö ùi[ô_ûAñ LYò L^^
I ]ûZê ^òÃûi^ _ùe aRðýaÉêe iê_eòPûk^û _ûAñ
GK ù~ûR^ûa¡ _¡Zò @af´^ Keòaû \eKûeö
10.2. _âûKéZòK iµ\ iõelY _ûAñ Zò^ò 'R'
^úZò :
Meòa ù\gcû^uùe aôejòaû _ûAñ I
]^ú eûÁâcû^uùe aòkûicd Rúa^~û_^ _ûAñ
_âûKéZòK iµ\e ajêk aýajûe ijòZ Gjûe ld
ùjaû \ßûeû _é[ôaúe Rkaûdêùe _eòað^ flý
Keû~ûCQòö @ù^K icdùe @ûùc Gjò _eòað^Kê
^òdªY Keò ^_ûeò @ijûd ^úea\âÁû bûaùe
PûjóejòQêö Kò«ê _âZýl Z[û _ùeûl Gaõ ÊZüÇìð
136 //
ù~ûM\û^ \ßûeû @ûùc _eòùage iêelû Keòaû
ij _âûKéZòK iµ\e iê_eòPûk^û I iõelY c¤
Keò _ ûeò a ûö _eò ù ag Z[û _â û Ké Z ò K iµ\e
iõelY _ûAñ Zò^ò ‘R’ ^úZòKê GK cû¤c bûaùe
_eòMYòZ Keû~ûAQòö GMêWÿòK ùjfû – i´eY
(Reduce), _ê^½KâY (Recycle) I _ê^aýajûe
(Reuse)
10.2.1. i´eY :
i´eY @[ð @ûagýKZûKê \éÁòùe eLô Kcþ
iµ\ aýajûe Keòaûö @ù^K icdùe @ûùc
@ûagýKZûVûeê @]ôK iµ\ aýajûe Keò[ûC I
^Á c¤ Keò [ ûC, ~[û- ^ò ù R LûA_ûeò a û
_eòcûYeê @]ôK Lû\ý ù^aû, Uýû_þ ùLûfûeLô
\û« Nhòaû, aò\êýZþ @ûùfûK I _õLû a¦ ^Keò
Pûfò~òaû AZýû\òö @ûùc iùPZ^ ùjùf Gjò
@_PdKê ùeûKò ùjaö
10.2.2. _ê^½KâY :
_ê ^ ½Kâ Y \ß û eû @ûùc Kò Q ò cûZâ û ùe
aRðýaÉêKê Kûcûf bûaùe aýajûe Keò_ûeòaûö
@ûc ù\gùe @ù^K ùlZâùe Gjûe aýajûe
ùjCQò; KûP, _äûÁòKþ, KûMR I ]ûZa _\û[ðe
_ê^½KâY Keû~ûA @ûC[ùe aýajûe Keû~ûCQòö
@ûù¸cûù^ @ûc Nùe iéÁò ùjC[ôaû @ûaRð^ûKê
_â [ ùc @fMû @fMû bûaùe eLô a û Gaõ
_ê^½KâYù~ûMý @ûaRð^û Z[û LûfòùaûZf, KûMR,
Reò I ]ûZa \â a ýMê W ÿ ò K ê iõMâ j Keê [ ô a û
ùfûKcû^uê ù\aû \eKûeö Gjû\ßûeû Lêaþ Kcþ
Lyðùe Gjò _\û[ðMêWÿòKê iõMâj Keû~ûA_ûeòa I
_eò ù ag c¤ ^ò c ð k ejò a ; _ê ^ ½Kâ Y \ß û eû
KkKûeLû^ûe Kûcûfe @ûagýKZû KòQòcûZâûùe
 //
ùcû~ûA _ûeòaö ùijò_eò ùR÷a @ûaRð^ûKê @ûùc
KùµûÁùe _eòYZ Keò aMòPûùe aû Pûh Rcòùe
aýajûe Keò_ûeòaûö
10.2.3. _ê^aðýajûe :
ùKøYiò _\û[ðKê aûe´ûe aýajûe Keòaû
iaê V ûeê C^Ü Z I _eò ù ag@^ê K ì k _¡Zò ö
aýajûeù~ûMý _\û[ðMêWÿòKê [ùe aýajûe Keòaû
_ùe aRð ^ ^Keò aûe´ûe aýajûe Kùf
ùijò_\û[ðe VòKþ C_ù~ûM ùjaû ij iµ\e
iõelY c¤ ùjûA[ûGö C\ûjeYÊeì_ @ûce
_êeêYû fêMû_Uû I P_f, e\ò KûMR, _fò[ô^þ
cêYû, KûMR Waû, KûP I _äûÁòKþ ùaûZfMêWÿòKê
aòbò^Ü Kû~ðý_ûAñ aýajûe Keò @ûùc _â\ìhYKê
c¤ @ù^Kûõgùe _âgcòZ Keò_ûeòaûö
ù~ ùKøYiò ù\ge @û[ðòK _âMZò _eòùag
iêelû I _âûKéZòK iµ\e C› ijòZ IZù_âûZ
bûùa RWÿòZö aòKûg I _eòùag iêelû _eÆee
aò_eúZcêLú _eò ù\Lû~ûC[ôùf c¤ @û]ê^òK
~ê M ùe Gjò \ê A Uò K ê icû^ bûaùe @û\é Z
Keû~ûA_ûeò Q ò ö @ûccû^uê ^ò R e Pò « û]ûeû
a\kûAaû ij _eòùage lZò ^Keò @[ðù^÷ZòK
C^ÜZò Z[û iûcûRòK @MâMZò Kò_eò Keû~ûA_ûeòa
Zûjû Pò « û Keò a û aò ù ]dö Zû'ij @ûagýK
^úZò^òdc I @ûA^ _âYd^ _ûk^ Keòaû CPòZö
Gjû\ßûeû @ûce _âûKéZòK iµ\e iêelû ùjaû ij
GMêWÿòK Pòe«^ bûaùe @ûce @ûagýKZûKê
ùcûAaûùe ilc ùjaö
10.3. Rwf iõelY :
Rwf iµ\ Kjòùf @ûùc @ûc Pûeò_ùU
ù\Lû~ûC[ôaû iõelòZ I @iõelòZ aYaê\û I
137 //
RwfKê aêSò[ûCö GK\û cYòh @^ý a^ý_âûYúu
_eò Rwfùe aûi Keê[ôfûö KûkKâùc ùi GK
iûcûRòK _âûYú bûaùe icûR MV^ Keò aiZò
iÚû_^ Kfûö ùKùZK Rwfú aélfZûKê C_ù~ûMú
bûaò ùiMêWÿòKe Pûhaûi Kfû I a^ý_âûYúuê
Mé j_ûkòZ _gê bûùa eLô fûö Gjûiùß cYòh
iaêùaùk Rwf C_ùe ^òbðe Keò ùi[ôeê aòbò^Ü
_âKûee \âaý, ~[û- KûV, _Zâ, `k, cìk, `êf,
Jh], _gê , _lú AZýû\ò iõMâ j Keò ^òR e
@ûagýKZû ùcûA _ûeòfûö @ûRò c¤ ù\ge fl
fl ùfûK aòùghZü @û\òaûiúcûù^ Rwf c¤ùe
I RwfZkò @kùe aûi Keò ^òRe ù\÷^¦ò^
Rúa^~û_^ _ûAñ Rwf C_ùe ^òbðe KeêQ«òö
ùZYê Rwf @ûce GK MêeêZß_ì‰ð iµ\ ùaûfò
_eòMYòZö Rwf ùjCQò ùR÷aaòaò]Zûe GK
_âcêL C›ö ùR÷aaòaò]Zû Kjòùf iû]ûeYZü
ùMûUòG iÚû^ùe aûi Keê[aô û icÉ _âKûee _âûYú,
Cnò\ I @YêRúauê aêSûA[ûGö Rwf _eòùagùe
@ù_lûKéZ Kcþ RûMûùe @ù^K _âKûee RúaR«ê
I aélfZû ù\Lû~ûA[û«òö Kò«ê @ûce Kû~ðýKkû_
ùjZê Rwf @Zò \îZMZòùe ld ùjaûùe fûMòQò
Gaõ a^ýR«êu iõLýû c¤ \îZ MZòùe jâûi
_ûCQòö KkKûeLû^û, eûÉûNûU, ùekfûA^þ,
R^aiZò I Pûh_ûAñ Rwf i`û ùjaû\ßûeû aWÿ
aWÿ N Rwf LŠ aòLŠòZ ùjCQòö `kZü
ùKùZK _âûYú ~[û- PòZûaûN (Cheetah), aYê@û
M], KÉêeúcéM, Pòf, gûMêYû, eYûiû_ AZýû\ò
_é[ôaú_éÂeê ùfû_ _ûAaûKê aiòùfYòö ùijò_eò
@ù^K _âKûee Jh]úd Mêkà I aélfZû Gaõ
@^ý MQ c¤ Kâcgü Rwfeê jRò MùfYòö Gjû
 //
_eò ù agùe ajê @aû‚ô Z _eò a ð ^ e KûeY
ùjûA_WÿòQòö G[ô_ûAñ Rwf I a^ýR«ê iõelY
@ûc _ûAñ GK @ûjßû^eìù_ ù\Lûù\AQòö
ùKCñ Rwfùe ùKCñ _âKûee aélfZû
ù\Lû~òa Zûjû ùiVûKûe céòKû, aéÁò_ûZ,
Rkaûdê I iûcMâòK _eòùag \ßûeû ^ò¡ðûeòZ
ùjûA[ûGö N^Zû I @^êKìk _eòùag ùjZê
Rwfùe @ù^K _â K ûee a^ýR«ê aûi
Keò[û«òö ùicû^u iõLýû, Lû\ýgévk I Lû\ý
Rûfò \ßûeû ^òdªòZ ùjûA[ûGö
ije, Mâ û cûk I Rwfùe aiaûi
Keê[ôaû ùfûKcûù^ Rwf C_ùe ic_eòcûYùe
^òbðegúk ^êj«ò, Kò«ê Gcû^uê Rwf iµ\e
@õgú\ûe bûaùe _eòMYòZ Keû~ûGö Gjû aýZúZ
Rwf iµ\e @^ý ùKùZK @õgú\ûe c¤
ejòQ«òö ~[û- Rwf aòbûM, _âKéZòù_âcú I
gòÌ_Zòö
@û\òaûiú I ijeZkò @ke Mûñcû^uùe
aûi Keê [ ô a û ùfûKcûù^ Rwf C_ùe
aòùghbûùa ^òbðegúkö Gcûù^ Rwfeê Lû\ý,
KûV, _Zâ, RwfRûZ `k, `êf, cjê, SêYû I
ùicû^u Méj_ûkòZ _gêcû^u _ûAñ Pûeû AZýû\ò
iõMâj Keò ^òRe RúaòKû^òaûð j Keò[û«òö ùicû^u
Ne Zò@ûeò _ûAñ \eKûe _âûd icÉ C_û\û^,
Jh]úd Mêkà I _gêcû^u cûõi c¤ ùicûù^
Rwfeê iõMâj Keò[û«òö
ijeaûiúcûù^ _ùeûl bûaùe Rwf I
RwfRûZ \âaý\ßûeû C_KéZ ùjûA[û«òö Gcûù^
Rwfeê iõMéjúZ Jh]úd Mêkàeê _âÉêZ Jh]
138 //
aýajûe Keò[û«ò I KûVùe ^òR Nee KaûU,
SeKû I @ûiaûa_Zâ @û\ò Zò@ûeò Keò[û«òö `kùe
\ò^Kê \ò^ Rwf iµ\ Kâcgü iuêPòZ ùjCQò I
cê Š _ò Q û Rwfe @ûdZ^ Kcò a ûùe fûMò Q ò ö
@ù^K @kùe Rwf i`û ùjûA~òaû _ùe
ùijò RûMûùe gûMê@û^þ, `ûiò, ACKûfò_Uûiþ bkò
GKû _â K ûee aé l ùeû_Y Keû~ò a û \ß û eû
ùR÷aaòaò]Zû jâûi _ûAaû ij Rwf _eòiõiÚûe
lZò NUê Q ò I cé  ò K ûe cû^ c¤ Kcò ~ ûCQò ö
cé  ò K ûùe [ô a û @MYò Z @Yê R úa I _â û Yú
RúaRMZþeê ceòjRò ~ûCQ«òö
Rwf aòbûM Rwf iµ\e cûfòKbûùa
GjûKê ^òdªY Keò[ûGö Rwfe iêelû _ûAñ
a^aûiúcû^u \ßûeû MZû^êMZòK bûaùe Rwf
iµ\e aýajûeKê iúcòZ eLôaûKê aòbûM Ze`eê
ùPÁû Keû~ûCQòö Kò«ê Rwfe @]ôaûiúcû^ue
@[ðù^÷ZKò I iûcûRòK aòKûg Gaõ ù\÷^¦ò^ Rúa^
@ù^Kûõgùe Rwf \ßûeû _âbûaòZ ùjûA[ûGö
ùicû^uê aòKÌ @ûde _^Úû ^ ù~ûMûA Rwfùe
ùicû^u _âùag I RwfRûZ _\û[ðe iõMâj
a¦ Keòù\ùf ajê @iêaò]û ùjaö @^ý _lùe
Rwf aò b ûM a^aûiúcû^uê Rwf iµ\e
bûMú\ûe bûùa aò ù aP^û Keò ùicû^u
iûjû~ýùe Rwf iµ\e C^ÜZò NUûAùf Zûjû
\úNðcò@û\ú iìZâùe `k_â\ ùjûA_ûeòaö
ajê gòÌiõiÚûùe RwfRûZ _\û[ðKê Kûcûf
bûaùe aýajûe Keò @ù^K _â K ûee
aýajûeù~ûMý _\û[ð C_ôû\^ Keû~ûCQòö KûMR,
KûV, ùLk C_KeY I KaòeûRú Jh] _âÉêZ
Keê[aô û gòÌiõiÚûMêWKòÿ RwfRûZ Kûcûf aýajûe
Keò[û«òö `kùe Rwf iµ\e \îZld NUêQòö
 // 139 //

_âKéZòù_âcú I icûR _ûAñ Kûc Keê[ôaû ùÊzûùiaúcû^ue _âùPÁû `kùe Rwf iõelY I
^ìZ^ _âûKéZòK Rwf iéÁò ùKùZKûõgùe `k_â\ ùjCQòö R^ùPZ^û I ieKûeú C\ýc cû¤cùe
Gcûù^ @ù^K _âKûee fê¯_âûd _âûYú I Cnò\e iõelY Kû~ðýKâc i`kZûe ijòZ @ûe¸ Keò_ûeòQ«òö
Gjò C\ýc c¤eê M§cûŸð^ iêelû, KûRòewû MŠû iêelû _âKÌ, gòcòkò_ûk aýûNâ iõelY _âKÌ I
PòfòKûùe PùXÿA iêelû @^ýZcö
Rwf iµ\e @ald I iõùKûP^ _ûAñ @ù^K ùlZâùe @û\òaûiú I RwfZkò @kùe
aiaûi Keê[ôaû ùfûKcû^uê cêLýZü \ûdú Keû~ûCQòö ùi[ô_ûAñ ùicû^uê Rwfeê MQ KûUòaû,
gòKûe Keòaû I Rwfùe ùicû^u Méj_ûkòZ _gêcû^uê PeûAaûKê _âûdZü aûeY Keû~ûCQòö Kò«ê
@ûùc icùÉ Gjò _âûKéZòK iµ\e ld _ûAñ icbûaùe \ûdúö _âZýl bûaùe Rwf iµ\ C_ùe
^òbðe Keê[ôaû ùfûKuê iõelòZ Rwfùe _gòaûKê aûeY Kùf iciýûe icû]û^ ùjûA_ûeòa ^ûjó
aeõ Gjû\ßûeû ùicû^ue @û[ðòK iÚòZò bêgêWÿò _Wÿòa I ^òRe ù_U ù_ûhòaû_ûAñ ùicûù^ ùKøYiò
@ûA^ Kû^ê^ ^ cû^ò Rwf iµ\e aýajûe Keòùaö @^ý_lùe ùicû^uê iûcòf Keò I Rwf
iõelY \ßûeû ùjC[ôaû fûbûõgeê ùicû^ue _âû_ý _â\û^ Keò Rwf iµ\e iê_eòPûk^û I \úNðcò@û\ú
iõelY Keû~ûA_ûeòaö G[ô_ûAñ bûeZ ieKûeu iûcûRòK a^ _âKÌ I ~êMà Rwfe _eòPûk^û
@û\ò ù~ûR^û ejòQòö
iûcûRòK a^ _âKÌ : @gú \gKùe bûeZ ieKûeu \ßûeû _âPkòZ Gjò _âKÌe CùŸgý [ôfû
@Y Rwf Rcòùe R^iû]ûeYu ijù~ûMùe iûcûRòK a^ iéÁò Keòaûö Gjò _âKÌ iûjû~ýùe
eûÉûKWÿ, ùK^ûfþ I ^\úa§, ^\ú_Vûùe [ôaû ieKûeú Rcò, @^ûaû\ú Gaõ ùMûPe Rcòùe
Pûeûùeû_Y Keû~ûA a^iéÁò Keû~ûA_ûeòQòö G_eòKò aò^û cìfýùe ùfûKcû^uê Rwf aòbûM \ßûeû
Pûeû ù~ûMûA \ò@û~ûA ùicû^ue ^òR Rcòùe MQ fMûAaû I a^iéÁò Keòaû_ûAñ ù_âû›ûjòZ
Keû~ûA_ûeòQòö iûcûRòK a^ _âKÌ \ßûeû @ûgû^êeì_ i`kZû còkò ^ [ôùf c¤ Gjû\ßûeû aélùeû_Y
I @YRwf Rcòùe Rwf iéÁòKeòaû _ûAñ R^iùPZ^Zû aé¡ò _ûAQòö Gjò _âKÌe iê`k Äêf,
KùfR, ieKûeú @^êÂû^ jZûùe I eûÉû KWÿùe aélùeû_Y Gaõ ùK^ûf a§ùe ^Wÿò@û MQùeû_Y
bûaùe ù\LôaûKê còkêQòö
~êMà Rwf _eòPûk^û : icÉ @õgú\ûecû^uê iûcòf Keò Rwf iµ\e elYûùalY I
_eòPûk^û _ûAñ ~êMà Rwf _eòPûk^û ù~ûR^û Kû~ðýlc Keû~ûAQòö bûeZ ieKûeu \ßûeû _âPkòZ
Gjò Rwf _eòPûk^û ù~ûR^ûùe iÚû^úd ùfûK I _âZýl @õgú\ûecû^uê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûCQòö
ùicû^ue @]ôKûeKê @lê‰ eLôaû ijòZ ùicû^u Reò@ûùe Rwf iµ\e iõelY Gjò ù~ûR^ûe
cìk CùŸgýö ùi[ô_ûAñ iõelòZ Rwf[ôaû @ke _âùZýK Mûñùe GK Mâûcibû MV^ Keû~ûA
ùi[ôùe Mâûcaûiúcû^u \ßûeû cù^û^úZ _ûeê \gRY ùfûKuê ibýbûùa ^ò@û~ûCQòö Gjò i\iýcû^uê
ùicû^u Mûñ _ûAñ PòjÜU Keû~ûA[ôaû Rwf @kùe ùjC[ôaû icÉ Kû~ðýKâc, ~[û - aélùeû_Y,
Rwf iµ\ iõMâj I gêË @û\ûd AZýû\ò ùlZâùe iò]ûikL RWÿòZ Keû~ûCQòö Mâûcaûiúcû^uê
ùicû^u @ke Rwf c¤Kê _âùag Keòaû I RwfRûZ _\û[ð iõMâj Keòaû_ûAñ ^òdªòZ _âùagû^êcZò
\ò@û~òaû iùwiùw ùicû^ue iûcìjòK C^ÜZò _ûAñ ùiVûKûe Rwfeê f² gêËe GK @õg Lyð
Keû~ûCQòö `kùe Mâûcaûiúcûù^ Gjò Kû~ðýKâcùe _âZýl @õgMâjY Keòaû_ûAñ @ûMâj _âKûg KeêQ«òö
 // 140 //
10.4. a^ý_âûYú iõelY :
N Rwfe @bûa, _eòiÚû^ aòLŠúKeY,
Rwf iµ\e @ald I @ûce @Zý]ôK jÉùl_
ùjZê @ù^K _âKûee C_Kûeú _âûYú I Cnò\
_é[ôaú _éÂeê @_ieò MùfYòö @ûjêeò @ù^K
aðcû^ @iêelòZ I fê¯_âûd @aiÚûùe ejòQ«òö
ùZYê ùicû^ue elYûùalYe @ûagýKZû
ejò Q ò ö G[ô _ ûAñ International Union for
Conservation of Nature and Natural
Resources – IUCN ^ûcK GK @û«RðûZòK iõiÚû
MVòZ ùjûAQòö Gjò iõiÚû aò_^Ü RûZò (Threatened [PòZâ.10.2 ùWûùWû
Species)e a^ýRúauê ^òùcÜûq aMðùe aòbq
KeòQ«ò :
10.4.1. aòfê¯ RûZò (Extinct species) :
Gjò Rúacûù^ @^ìý^ 50 ahð ùjfû @\égý
ùjûA~ûAQ«ò I Gcûù^ _é[ôaú_éÂeê @_ieò
MùfYò ùaûfò aòPûe Keû~ûCQòö bûeZe PòZûaûN
(Cheetah PòZâ-10.1), Uûiþcû^ò@û aûN, _ûjûWÿú
ùQkò, ùceê @ke aûN @û\ò Gjûe @«bðêqö
ZûQWÿ û bûeZ cjûiûMee ceò i i \ß ú _ùe [PòZâ.10.3] ùfûcg jûZú (cûc[þ)
ù\Lû~ûC[ôaû _lú ùWûùWû (Dodo PòZâ-10.2)
^ò K U @ZúZùe ùfû_ _ûA~ûAQò ö ùijò _ eò 10.4.2. fê¯_âûd RûZò
aò e ûU aKâ \ «~ê q ùfûcg jÉú aû cûc[þ (Endangered species) :
(Mammoth Pò Z â - 10.3) _eò a jê Rúa aò f ê ¯ Gjò Rúacû^ue iõLýû @Zò cûZâ û ùe
ùjûA~ûAQ«òö KcòMfûYò I ^òKU baòhýZþùe Gcûù^ aòfê¯
ùjaûe @ûguû iéÁò ùjûAQòö aéjZþKûd _ûŠû
(Giant Panda PòZâ-10.4), \êA gòwaògòÁ MŠû,
_ûZûk MeêWÿ MQ, KcŠkê MQ (Pitcher plant
PòZ-â 10.5), _òPe MQ, GK gòwaògÁò MŠû (One
horned Rhino PòZ-â 10.6) I ùMâUþ AŠò@û^þ aêÁûWðþ
(Great Indian Bustard PòZ-â 10.7) AZýû\ò Gjûe

[PòZâ.10.1] PòZû aûN @«bðêqö

 // 141 //

[PòZâ.10.4] aéjZþ _ûŠû

_Zâ
[PòZâ.10.7] ùMâUþ AŠò@û^þ aêÁûWð

_Zw 10.4.3. @iêelòZ RûZò (Vulnerable species) :

ùNûXÿYú Gjò Rúacû^ue gòKûe I aýajûe @Zò
cûZâûùe ùjC[ôaûeê Gaõ Gcû^ue iõelY _ûAñ
cêYû (KcŠkê @ûKéZòe) ùKøYiò aòùgh _\ùl_ ^ò@û~ûC ^[ôaûeê Gjò
RûZò c û^uê @iê e lò Z aû ùb\ý RûZò ùaûfò
[PòZâ.10.5]
_òPe MQ
Kêjû~ûCQòö Gjò RûZòcûù^ baòhýZþùe aòfê¯
(_òPe MQ aû KcŠkê MQ GK cûõiûjûeú MQö
ùjaûe @ûgõKû iéÁò ùjûAQòö @ù^K _âKûee
Gjûe _Zâ e @Mâ b ûM aò ù ghbûùa Zò @ ûeò ö
Jh]úd Mêkà, ieúié_ I ZéYùbûRú _âûYú Gjûe
ù~ùKøYiò _Zw PòZâùe ù\Lû~ûA[ôaû cêYû
bòZùe _gòùf cêYûe ùNûWYú a¦ ùjûA~ûGö) @«bðêqö
10.4.4. \êfðb RûZò (Rare species) :
Gjò RûZò e Lê a þ Kcþ i õLýK Rúa
_é[ôaú_éÂùe ùKùZK ^òŸòðÁ iÚû^ùe jó ejòQ«òö
Gcû^ue iõLýûaé¡ò @Zò c^Úe MZòùe ùjC[ôaûeê
Gcû^ue iõelY _ûAñ aòùgh _âKûe _\ùl_
\eKûeö iûeû _é[ôaúùe ùKak @ûiûce cû^i
RûZúd C\ýû^ùe ù\Lû~ûC[ôaû iêa‰ð cKðU
[PòZâ.10.6]
GK gòwaògòÁ MŠû
(Golden Langur Pò Z â - 10.8) Gjûe GK
Gjû ùKak bûeZe @ûiûcþiÚòZ KûRòewû
RûZúd C\ýû^ùe ù\Lû~ûGö C\ûjeYö
 //
[PòZâ.10.8] iêa‰ð cKU
10.4.5. Kcþ RYû[ôaû RûZò
(Insufficiently known species) :
Gjò RûZòe Rúacûù^ cû^a icûRVûeê
ajêZ \ìeùe [ôaûe @ûguû Keû~ûGö Mbúe
icê\âùe Gaõ cYòh@_j \ßú_MêWÿòKùe [ôaû
RúaR«ê I aéleûRò Gjûe @«bðêqö
10.5. Rwf I a^ýR«ê iõelY _ûAñ
@ûA^Kû^ê^ I @^ýû^ý aýaiÚû :
1966 ciò j ûeê @ûA.dê . iò . G^þ .
(International Union for Conservation of
Nature and Natural Resources-IUCN) Ze`eê
aò_^Ü RûZòcû^ue GK PòVû _êÉK "ùeWþ WûUû
aêK'þ (Red Data Book) @ûKûeùe _âÉZê Keû~ûA
_é[ôaúe iaê ù\gKê ù~ûMûA \ò@û~ûAQòö GjûKê
@û]ûeKeò RúaRûZòcû^ue iêelû _ûAñ @«RðûZúd
I RûZúd Éeùe C\ýc Keû~ûCQòö G[ô_ûAñ
@ûA^ Kû^ê ^ c¤ _â Y d^ Keû~ûAQò ö
R^iû]ûeYu iùPZ^Zû Z[û _â ù PÁû I
@õgú\ûecû^u C\ýc Z[û \ûdòZßùaû] \ßûeû jó
Rwf I a^ýR«ê iõelY i¸aö
142 //
Rwf iµ\e iêelû I R^jòZùe Gjûe
iKûeûcôK aýajûe _ûAñ @ûcù\gùe 1927
ciòjûùe Rwf @ûA^ (Forest Act) I 1988ùe
RûZúd Rwf ^úZò (National Forest Policy)
_âYd^ Keû~ûAQòö GjûaýZúZ 1972 ciòjûùe
a^ýRúa iêelû @ûA^ (Wildlife Protection Act)
_âYd^ Keû~ûA 1991 ciòjûùe Gjûe iõùgû]^
Keû~ûAQòö Gjò @ûA^ @^êiûùe a^ýR«ê gòKûe
^Keòaû, a^ýRúacû^uê iêelû _â\û^ Keòaû I
a^ýR«êuê RúaòZ @aiÚûùe ]eòaû aû Zûuê gòKûe
Kùf \Šaò]û^e aýaiÚû ejòQòö 2004 ciòjûùe
bûeZ ieKûe ùR÷aaòaò]Zû iõelY _ûAñ RûZúd
ùR÷aaòa]ò Zû @ûA^ (National Biodiversity Act)
_âYd^ KeòQ«òö Gjò @ûA^ùe ùR÷aaòaò]Zûe
iõelY ijòZ _eòiÚû^ (Habitat) iõelY I
Kéhaò aò ]ò Zû (Agrobiodiversity) iõelYe aýaiÚû
ejòQòö Zû'QWÿû RûZúd C\ýû^ (National Park),
Cnò\ C\ýû^ (Botanic Garden), PòWÿò@ûLû^û
(Zoo), _âûYú C\ýû^ (Animal Park), @bdûeYý
(Sanctuary) I iõelòZ RúacŠk (Biosphere
Reserve) @û\ò cû¤cùe ùR÷aaòaò]Zû iõelYe
aýaiÚû c¤ ejòQòö
@ûc eûRýe ùK¦âû_Wÿû Ròfäûùe [ôaû bòZe
K^ò K û GK RûZúd C\ýû^, GjûKê iõelò Z
RúacŠk Keòaûe _âÉûa ejòQòö GVûùe Kê¸úe
iõelY _ûAñ icÉ _\ùl_ ^ò@û~òaû iùw iùw
aòbò^Ü RûZòe PùXÿAcû^u _ûAñ Gjû GK iêelòZ
iÚû^ bûaùe _eòMYòZ ùjûAQòö ùijò_eò _eòaûâ Rú
aòù\gú _lúcû^u icûMc _ûAñ _âiò¡ò fûb
Keò[ôaû PòfòKûe ^kaY @kKê GK @bdûeYý
bûaùe ùNûhYû Keû~ûAQòö cdêeb¬ Ròfäûe
 //
gòcòkò_ûk IWÿògûe _â[c RûZúd C\ýû^ I GK
iõelòZ RúacŠk bûaùe PòjÜòZ ùjûAQòö
eûRý aûjûùe c¤ @ù^K iÚû^ a^ýR«ê
iõelY ^òcò iêelòZ ùjûAQòö ùicû^u
c¤ùe _½òcawe iê¦ea^ (cjûak aûN
iõelY), @ûiûce KûRòewû (MŠû iõelY),
MêRêeûUe beZ_êe (PùXÿA iõelY) I Ce
_â ù \ge Kùað U þ RûZúd C\ýû^ (aûN
iõelY) @^ýZcö
RûZúd Éeùe a^ýRúa icòZò (National
Wildlife Comittee), bûeZúd a^ýRúa _eòh\
(Indian Board of Wildlife), RûZúd ùR÷aaòa]
ò Zû
_eòh\ (National Biodiveristy Board) I aògß
a^ýRúa _ûY×ò (World Wildlife Fund) AZýû\ò
iõiÚû a^ýiµ\ I a^ýR«ê iõelY Keòaû_ûAñ
@ûagýK @û[ðòK ijûdZû ù~ûMûCQ«òö
10.6. a^ýiµ\ _eòPûk^ûùe R^iû]ûeYu
bìcòKû :
R^iû]ûeYu ]ûeYû ù~ Rwf iµ\
ùKak ieKûeue I G[ôùe ùicû^ue ùKøYiò
@]ôKûe ^ûjóö Kò«ê R^ùPZ^û I R^iû]ûeYu
_âZýl ù~ûM\û^ aò^û Rwf I a^ýR«ê iõelY
_âûdZü @i¸aö Rwf iµ\e @ald ùjùf
aògß Rkaûdê Z[û iÚû^úd Rkaûdêùe ùKCñiaê
_eòað^ ùja I Zûjû @ûce Rúa^]ûeûKê Kò_eò
_âbûaòZ Keòa ùi aòhdùe R^iùPZ^Zû iéÁò
Keòaû @ûagýKö GVûùe aòMZ ahðcû^uùe
ùKùZK \ìe\éÁiò µ^Ü aýqòaùò gh Gaõ iõiÚû \ßûeû
a^ýiµ\ iõelY _ûAñ ùjûA[ôaû @ûù¦ûk^e
\éÁû« \ò@û~ûA_ûùeö 1970 \gKùe Rwf
VòKû\ûecû^u \ßûeû KUû~ûC[ôaû MQMêWÿòKê elû
143 //
Keòaû_ûAñ NeþIßûfþ Ròfäûe ùe^ò (Reni) Mâûcùe
GK Rwf iêelû @ûù¦ûk^e iìZâ_ûZ ùjûA[ôfûö
Gjû Pò _ þ ù Kû (Chipko) @ûù¦ûk^ ^ûcùe
_eòPòZö iê¦efûfþ ajêMêYû ^ûcK RùY iû]ûeY
Mâûcaûiú Gjò @ûù¦ûk^e ù^ZéZß ù^A[ôùfö ùi
ùfûKcû^u _ûAñ I Rkaûdê iêelû _ûAñ Rwf
iµ\e @ûagýKZû aò h dùe ~ù[Á
R^iùPZ^Zû ié Á ò Keò _ ûeò [ ô ù fö ùZYê
VòKû\ûecûù^ ù~ùZùaùk MQ KûUòaûKê @ûiòùf
@ûaûk aé¡a^òZû icÉ Mâûcaûiú GKûVò ùjûA
ùiVûùe ejò[ôaû MQMêWÿòKê Kê‹ûA ]eòùf I
ùicû^uê MQ KûUò a ûKê ù\ùf^ûjó ö `kZü
MQMêWÿòKê elû Keû~ûA_ûeòfû I ùijò Rwfùe
@ûC Vò K û\ûecû^uê MQKûUò a û _ûAñ @^ê c Zò
\ò@ûMfû ^ûjóö Pò_ùKû @ûù¦ûk^ _eò 1983
ciòjûùe K‰ðûUKùe ""@û®òùKû @ûù¦ûk^''e
iìZâ_ûZ ùjûA[ôfûö ""@û®òùKû''e @[ð c¤ Kê‹ûA
]eòaûö Gjò @ûù¦ûk^ Kâcgü ù\ge aòbò^Ü
@kKê aýû_òfû I ùfûKcûù^ ùicû^u @ke
Rwfe iêelû _ûAñ @ûMbe ùjùfö _½òcawe
@ûeûaeò (Arabari) @ke gûk Rwf iõelY,
ùKeke ù_eòdûe Rwf (Periyar) iõelY
AZýû\ò Gjûe Rßk« C\ûjeYö
10.7. ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ iõelY :
Rwf I Rkiµ\e C_~êq _eòPûk^û Keò
_ûeòùf Gjû ^òeazò^Ü bûaùe @ûce @ûagýKZûKê
ùcûA_ûeòaö ùZùa G_eò KòQò _âûKéZòK iµ\
ejòQò ~ûjûKê @ûùc iéÁò Keò_ûeòaû ^ûjóö GMêWÿòKê
^aúKeY@ù~ûMý _â û Ké Z ò K iµ\ Kê j û~ûGö
ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ Gjò ùgâYúe @«bðêqö
Gjò \êAUò iµ\Kê @ûùc cêLý gqò iµ\ jòiûaùe
 //
gj gj ahð]eò aýajûe KeòPûfòQêö gòÌ iõiÚûe
@bòaé¡ò I ^ìZ^ gòÌ _âZòÂû\ßûeû \ò^Kê \ò^ Gjò
Rúaûgà A§^ @]ôKeê @]ôK aýajéZ ùjaûùe
fûMòQòö MûWÿòcUe I Kéhò AZýû\òùe Gjò A§^e
ajêk aýajûe Keû~ûCQòö `kùe @ûce Pûjò\û
ùcûAaû _ûAñ @ûùc \ò^Kê \ò^ @]ôK cûZâûùe
ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ Cùûk^ KeòPûfòQêö ~\ò
GMêWÿòKe aýajûe Gjò MZòùe Pûùf ùZùa
baòhýZþùe \òù^ ^û \òù^ Gjû ùgh ùjûA~òaö
@ûKk^eê RYû~ûG ù~ @ûi«û _âûd 50 ahð
c¤ùe ù_ùUâûfòdcþ I 100 ahð c¤ùe ùKûAfû
iµ\ ùgh ùjûA~òaö
ùKûAfû I ù_ùUâ û fò d cþ Rkò a û \ß û eû
aûdêcŠk _â\ìhòZ ùjûA[ûGö @wûeKûcæ _eòcûY
aXÿòaû \ßûeû Zû_cûZâû aé¡ò_ûA iaêR ùKûVeò
_â b ûa @^ê b ì Z ùjCQò ö @ûùc ^ò R Kê I
ùR÷aaòaò]ZûKê elûKeòaû _ûAñ ùKûAfû Z[û
ù_ùUâûfòdcþe aýajûeKê ^òdªòZ Keòaû iùw
iùw aòKÌ, ^aúKeYù~ûMý gqò aýajûeKê
Zß e û^ß ò Z Keò a û \eKûeö G[ô _ ûAñ ^ò ù cÜ û q
_\ùl_cû^ ù^aû ^òZû« @ûagýK :–
(K) @ûcù\gùe cêLýZü ùKûAfû RkûA Zû_R
aò \ ê ý Zþ ùK¦â ù e aò \ ê ý Zþ g qò C_ô ^ Ü
Keû~ûCQòö @ûùc ù~ùZ @]ôK aò\êýZþ gqò
iõPd Keò a û ùiùZ @]ô K ùKûAfû
iõelY Keò_ûeòaûö Kcþ IßûUþ I KµûKÖ
ù`äûùeùiþ fýûµ (CFL) aýajûe Keòaû
ij @ûagýK ^[ôaû ùaùk fò`Öþ, _õLû,
aòRêkò aZò AZýû\ò a¦ eLô @~[û aò\êýZþ
LyðKê c¤ ùeûKòaû \eKûeö
(L) ^ò R Ê ~û^ aýajûe Keò a û _eò a ùð
ù~ùZ\ìe i¸a aiþ I ùekMûWÿòùe ~ûZâû
144 //
Keòaû \ßûeû @ûùc ù_ùUâûfòdcþe LyðKê
KcûA_ûeòaûö
(M) ùeûùhA_ûAñ iì~ðý Pêfû, _ûYòMec Keòaû
_ûAñ iì~ðý Cû_K, NeKê @ûùfûKòZ Keòaû
_ûAñ Cc SeKû aýajûe \ßûeû @ûùc
Mýûiþ I aò \ ê ý Zþ Lyð ùKùZKûõgùe
KcûA_ûeòaûö
(N) _êeêYû I @^ê_~êq ~û^aûj^ a\kùe
^ìZ^, ~êùMû_ù~ûMú A¬ò^þ [ôaû ~û^aûj^
aýajûe Kùf A§^e iµì‰ð RûeY ùja
I @ûùc Kcþ Lyðùe @]ôK \ìeZû @ZòKâc
Keò_ûeòaûö
(O) aòKÌ gqò C› aýajûe aé¡òKeò ùKûAfû
I ù_ùUâûfòdcþ C_ùe @ûce ^òbðegúkZû
KcûA _ûeòùf Gjò gqò C› @ûcKê @ù^K
\ò^ _~ðý« C_f² ùjûA_ûeòaö
10.8. Rk iµ\ iõelY :
Rúa^]ûeY _ûAñ Rk @_eò j û~ð ý ö
@ûùccûù^ @ûMeê RûYò ù Q ù~ RúaùKûhe
gZKWÿ û 85-90 bûM Rk I ùKûh Z[û
Rúacû^ue icÉ gûeúeò K _â K â ò d û Rke
C_iÚòZòùe jó i¸a ùjûA[ûGö @ûc _é[ôaúùe
ajê _eòcûYùe Rk ejò[ôùf c¤ c]êe Rke
_eòcûY Kcþö Kò«ê Gjò cûZâûe c]êeRk @ûce
@ûagýKZûKê ùKûUò ùKûUò ahð ]eò ùcûA @ûiêQöò
Zêùc RûYòQ ù~ R^ùPZ^û I cû^a @«bðêqò
(Human involvement) \ßûeû Rk iµ\e C^ÜZò
NUòaû iùw iùw Gjûe i\þaýajûe I iõelY
Keû~ûA_ûeòaö
ù~ùKøYiò eûÁâe icé¡ò_ûAñ Zûjûe Rk
iµ\e @a\û^ Cùfä L ^údö Ké h ò , gò Ì I
 //
Mc^ûMc^ _ûAñ bì _ é Â Rkiµ\e ajê k
@ûagýKZû [ô a ûeê icÉ icé ¡ ò g ûkú eûÁâ
ùicû^ue Rkiµ\e iõelY I iê_eòPûk^û
Keò @ûiêQ«òö _é[ôaúe @]ôKûõg Meòa eûÁâùe
C}U Rkûbûa ùicû^ue gòÌ icé¡ò_ûAñ GK
_âZòa§K bûùa ù\Lûù\AQòö G[ôeê @ûc_ûAñ
Rkiµ\e @ûagýKZû ijRùe @^êùcdö ùMûUòG
iÚû^e Rkiµ\e _eòcûY ùijò iÚû^e aéÁò_ûZ
C_ùe ^òbðe Keê[ôùf c¤ Gjû @ûjêeò @ù^K
KûeK \ßûeû ^òdªòZ ùjûA[ûGö ùicû^u c¤ùe
ùijòiÚû^e gòÌicé¡ò, bì_é Rk iµ\e _eòcûY,
Rwfe @ûdZ^ I ^\úa§ ù~ûR^û @^ýZcö
@ûc ù\gùe cê L ýZü ùcøiê c ú aûdê e
_âbûaùe aéÁ_ò ûZ ùjûA[ûG I @ûùc _âûd gZKWÿû
85 bûM aéÁò_ûZ Rê^þeê ùiù_Ö´e cûi c¤ùe
_ûA[ûCö @ûc ù\ge aéÁò_ûZ _eòcûY @^ý
@ù^K ù\g Zêk^ûùe @]ôK ùjûA[ôùf c¤
@ûùc _~ðýû¯ _eòcûYe Rk iõPd Keò eLô_ûeê
^[ôaûeê MâúhàEZêùe Rkûbûae i¹êLú^ ùjCQêö
ù\gùe Lû\ýe @ûagýKZû aé¡ò_ûC[ôaûeê \ò^Kê
\ò^ Kéhò I gòÌiõiÚû _ûAñ @]ôKeê @]ôK Rk
aýajûe Keû~ûCQòö `kùe bì_é Rk aýajûe
iùwiùw @ûùccûù^ c¤ ^kKì _ I CVû
RkùiP^ (Lift irrigation) \ßûeû bìZk Rke
@Zý]ôK aýajûe Keò PûfòQêö @^ý_lùe _ûjûWÿ
I _að Z cû^ueê Rwf i`û ùjûA~ò a û\ß û eû
bìZkKê Rke MZò Kcòaûùe fûMòQò I bìZk Rke
_eòcûY \ò^Kê \ò^ Kcòaûùe fûMòQòö ùi[ô_ûAñ
Rk iµ\e iõelY ij Gjûe iê_eòPûk^û _ûAñ
@ûagýK _\ùl_ ù^aû \eKûeö
145 //
10.8.1. Rk iµ\e aò K ûg_ûAñ @ûagýK
_\ùl_ :
(1) ^\úa§ ù~ûR^û : @ûc ù\gùe
Pûhaûi _ûAñ RkùiP^e @ûagýKZûKê
C_f²ôK ô eò ZZþKûkú^ AõùeR ieKûe iað_[â ùc
aòbò^Ü aWÿ I PòeùiâûZû ^\úcû^uùe ^\úa§
ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keò[ôùfö Êû]ú^Zû _ùe @ûc
ieKûe GjûKê @ûùMAù^A @ù^K aéjZþ ^\úa§
ù~ûR^û Reò@ûùe RkbŠûe ^òcðûY KeòQ«òö
IWÿògûe júeûKê\ ^\úa§, K‰ðûUKe aòùgßgßeûdû
a§, MêRêeûUe iŸðûe iùeûae ^\úa§ AZýû\ò
Gjûe C\ûjeYö Gjò ^\úa§ ù~ûR^û ij
ùK^ûfþ ^òcðûY \ßûeû ù\ge @ù^K @kùe
RkùiP^ I _û^údRk C_f² ùjûA_ûeêQòö
ùKùZK iÚû^ùe ùK^ûfþ\ßûeû Rk ajêZ \ìe Z[û
RkûbûaMâ É iÚ û ^Kê ù~ûMûA \ò @ û~ûA_ûeê Q ò ö
C\ûjeYÊeì_ A¦òeû Mû§ú ùK^ûfþ ù~ûR^û \ßûeû
eûRiÚû^e aýû_K ceê@kKê Rkù~ûMûAaû i¸a
ùjûA_ûeòQòö
aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û\ßûeû c¤ @ûcKê
@ù^K @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjaûKê _WÿêQòö ZîUò_ì‰ð
Rka^ I Rk iµ\e Kê_eòPûk^û ùjZê Gjûe
iê`k icÉuê ic_eòcûYùe còkò_ûeê^ûjóö a^
icdùe ùK^ûfþ a§ùe @ù^K icdùe NûA
ié Á ò ù jûA ajê _ eò c ûYe Rk ^ÁùjûA ùijò
@kùe a^ýûiÚòZò iéÁò KeêQòö ùijò_eò ùKùZK
ùK^ûfþ ù e @ûagýK _eò c ûYe Rk_â a ûj
ùjC^[ô a ûeê ùfûKcûù^ ùK^ûf a§Mê W ÿ ò K ê
 //
KûUòù\A _eòiÚòZòKê @ûjêeò RUòk Keòù\CQ«òö
GjûQWÿû aòiûÚ _^ I [A[û^ (Rehabilitation) R^òZ
iciýû c¤ ejòQòö RkbŠûe iéÁò ùjaû\ßûeû
ù~Cñiaê Mûñ I Rcò Rkû‰ða ùjCQò ùiVûKûe
ùfûKcû^uê ùijòiÚû^ QûWÿò @^ýiÚû^Kê ~òaûKê
_WÿêQòö `kùe aòiÚû_òZ ùfûKcûù^ ùicû^ue
Ne\ßûe, RcòaûWÿò I ùa_ûeaYòR iaê jeûA ^òüÊ
ùjûA~ûCQ«òö ùicû^uê CPòZ lZò_ìeY I PûKòeò
^ còkòaû\ßûeû @_âúZòKe iûcûRòK Z[û @[ðù^÷ZòK
_eòiÚòZò iéÁòùjCQòö
@ûRò_~ðý« júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^ûùe
aòiÚû_òZ ùfûKcûù^ ùicû^ue [A[û^ I
lZò _ ì e Y _ûAñ @ûù¦ûk^ Keê Q «ò ö iŸð û e
iùeûae a§e CyZû ^ aXÿûAaû _ûAñ ùc]û
_ûUþKeþu ù^ZéZßùe ^cð\û aû@ @ûù¦ûk^
Gùaaò Pûfò Q ò ö GjûQWÿ û @ù^K aé j Zþ
RkbŠûe @kùe RwfRcò Rkû‰ða ùjûA
Rwfld NUêQòö `kùe _eòùage lZòNUòaû
ijò Z _eò i Ú û ^ ^ÁùjûA ùR÷ a aò a ò ] Zûe
@_ìeYúd lZò NUêQòö
aéjZþ ^\úa§ _eòaùð Rkid _ûAñ
@ûcKê aòKÌ aýaiÚû Kû~ðýKûeú Keòaû \eKûeö
ùQûU ùQûU ^\úa§ Reò@ûùe @ù^K iÚû^ùe
Rkid ùjûA_ûeò ù f Gjû iaê i Ú û ^Kê
ic_eòcûYùe C_faþ] ùjûA_ûeòa I a^R^òZ
ld Z[û @iêaò]û \ìe ùjûA_ûeòaö @ûceûRýùe
Gjò_eò @ù^K ùQûU ùQûU ^\úa§, ~[û-
LWÿLûA (cdêeb¬), ^eûR (KUK), cêŠêkò
(@ûVMWÿ ) , ùWeûi (bê a ù^gß e ) I iûkò @ û
(aûY_êe) @û\ò ^òcðûY Keû~ûA RkùiP^ ij
ijeKê Rkù~ûMûY Keû~ûA_ûeêQöò Gjò_eò @ûjêeò
146 //
@ù^K ùQûU ^\úa§ \ßûeû Gaõ ù_ûLeú I
Ké Z â ò c jâ \ ié Á ò K eò c¤ @]ô K Rkid
Keû~ûA_ûeòaö IWÿògû ieKûeu "ùcû ù_ûLeú'
_âKÌ Gjò \òMùe GK Cc _\ùl_ö
(2) RkQûdû _eòPûk^û
(Watershed Management)
@ûMeê Kê j û~ûAQò ù~ Rwfld \ß û eû
_ûjûWÿò@û @kùe aéÁòRk bìZkKê MZò ^ Keò
lò_âMZòùe bì_éÂùe ajòaû `kùe céòKû ld
ùjaû iùw iùw bìZk Rke _eòcûY \ò^Kê
\ò^ jâûi _ûAaûùe fûMòQòö ùi[ô_ûAñ _ûjûWÿe
MWÿûYò@û @kùe Rwf iéÁò Keò, _[e @UK
a§ù\A Rk_âaûje lò_âZûKê KcûAaû I Rke
bìZkKê _âùage cûZâû aé¡òKeòaû \ßûeû ahðûRk
bìZk Rk bûaùe iõelòZ ùjûA_ûeòaö Gjò
_âKâòdûKê RkQûdû _eòPûk^û Kêjû~ûG I _ûjûWÿe
MWÿûYò@û @kKê RkQûdû @k Kêjû~ûG (PòZâ-
10.9) ö RkQûdû _eò P ûk^û _ûAñ ^ò ù cÜ û q
_\ùl_ ^ò@û~ûG :
(K) _ûjûWÿe MWÿûYò@û @kùe RwfldKê
ùeûKòaû I aélùeû_Y Keò ^ìZ^ Rwf
iéÁò Keòaûö
(L) _ûjûWÿe gòLeeê _û\ù\g _~ðý« iÚûù^
iÚûù^ ùQûU ùQûU _[e a§ ^òcðûY Kùf
ahðûRk @ûùÉ @ûùÉ _ûjûWÿZkKê MZò
Keòa I Zùk _jôaû _ûAñ RkKê @]ôK
icd fûMòaö `kùe _~ðýû¯ _eòcûYe
Rk bìZkKê MZòKeò _ûeòaö
(M) RkQûdû @kùe KéhòKû~ðýKê Zßeû^ßòZ Keò
iÚû^úd @]ôaûiúcû^u @ûd aé¡ò KeûAùf
ùicûù^ Rwf KûUòaûeê ^òaé ejò ^òR
_â ù PÁûùe ^ì Z ^ Rwf ié Á ò Keò a ûKê
@ûMâjú ùjùaö

[PòZâ.10.9]
3. aéÁòRk iõelY
@ûc ù\gùe aé Á ò R kKê iõelY Keò
\eKûe icdùe aýajûe Keòaû GK PòeûPeòZ
_â[ûö ùi[ô_ûAñ iaê Mûñ cêŠùe GK ù_ûLeú
ù\LôaûKê còkò[ûGö MWÿò@û I ù_ûLeúùe Rk
id ùjaû\ßûeû Gjò Rk @ûùÉ @ûùÉ bìZkKê
_âùag Keò bìZk Rke _eòcûY aé¡ò Keò[ûGö
Gjò bìZk Rk cûUòZùk MZòKeò Kì@ I ^kKì@
Reò@ûùe _òAaû _ûYò @ûKûeùe Nùe Nùe
C_f² ùjûA[ûGö bìZk I bì_é Rk iõelY
\ßûeû cûUòe @û\ðâZû aé¡ò _ûA[ûG; cûUòeê MQ_Zâ
I `ifKê Rk còkò[ûGö
icZk @kùe ahðûRk iõelY _ûAñ
^ì Z ^ mû^ùKøgke _â ù dûM Keû~ûCQò
// 147 //
aélùeû_Y
_[e a§
aélùeû_Y
@UK a§
Rke bìZk Mc^
RkQûdû \ßûeû ahðûRk iõelY
(PòZâ-10.10)ö cûUò Kò´û KõKâòUþ iûjû~ýùe ùQûU
ùQûU @UKa§ aû @ûWÿ ò a § (Check dam)
Keû~ûA ahðûRkKê eLû~òaû\ßûeû Gjò Rk ZkKê
MZò Keò bìZk Rk Éee aé¡ò NUûA _ûeêQòö
ùKak Lûfê@û @kùe Gjò Rk bì_é Rk
@ûKûeùe ahðiûeû C_f² ùjC[ôaû ùaùk Rk
Rcòejê[ôaû iÚû^MêWÿòKùe Leû\òù^ PûhKû~ðý
Keû~ûA _ûeêQò I bìZk Rk Cùûk^ Keò
RkùiP^ Keû~ûA _ûeêQòö
ijeûkcû^uùe iaê @ ûùWÿ "KõKâ ò U þ
Rwf' iéÁò ùjC[ôaûeê ahðûRk bìZkKê MZò
Keòaûe aûU ejê^ûjó I Gjû ùaûjò~ûA ^\úùe
cògêQòö ùi[ô_ûAñ @ûcKê ahðûRk iõelY Keò
bìZkKê _VûAaûe aýaiÚû Keòaû \eKûeö QûZ
 //
@Mbúe bìZk RkÉe
[PòZâ.10.10] icZk @kùe ahðûRk iõelY
C_ùe _Wÿê[ôaû ahðûRkKê GK aûfòg~ýû [ôaû
Kcþ Mbúe MðKê QûWÿòù\ùf Gjò Rk aûfòg~ýû
\ßûeû ùgûhòùjûA cûUòZkKê MZòKeò bìZk Rk
ijò Z cò g ò _ûeò a ö GjûQWÿ û ahð û RkKê Uûuò
iûjû~ýùe iõMâj Keò iò]ûikL aýajûe c¤
Keû~ûA_ûeòaö
4. Rke _ê^½KâY :
Kéhò I _òAaû _ûAñ @ûagýK Rk @ù_lû
gòÌiõiÚûcûù^ @]ôK Rk aýajûe Keò[û«òö Gjò
Rk \ìhòZ ùjûA ^òMðZ ùjûA[ûG I @ù^K
icdùe aòùgû]ôZ ^ùjûA bì_é Rkùe cògòaû
\ß û eû Rk _â \ ì h Y ùjûA[ûGö ùi[ô _ ûAñ
gòÌiõiÚûcû^u \ßûeû aýajéZ I ^òMðZ Rke cûZâû
Z[û cû^ KWÿûKWÿò bûaùe ~û ùjaû \eKûeö
gòÌiõiÚûcûù^ aýajûe Keê[ôaû RkKê @ûagýKZû
148 //
Rke bìZk Mc^ @UK a§
Mbúe bìZk RkÉe
@^êiûùe aòùgû]ôZ Keò _ê^½KâY Keò_ûeòùf Rk
_â \ ì h YR^ò Z iciýû \ì e ùjaû ijò Z
gòÌiõiÚûcû^ue Rk @ûagýKZûe @ûõgòK beY
Keû~ûA_ûeò a I bì _ é Â Rk iµ\ C_ùe
ùicû^ue ^ò b ð e gúkZû Kò Q ò cûZâ û ùe
Kcû~ûA_ûeòaö GjûQWÿû gòÌiõiÚûcûù^ ^òRÊ gqò
C_ôû\^ ùK¦â _eò ^òRÊ ahðûRk iõelY aýaiÚû
Reò@ûùe Rk MzòZ Keò eLô_ûeòùa I GjûKê
aýajûe Keò_ûeòùaö
Zêc _ûAñ Kûc - 1 :
ZêcNùe iéÁò ùjC[ôaû @ûaRð^ûKê 2-3 \ò^
_~ðý« iõMâj Keö GjûKê bfbûaùe Leûùe
gê L ûA _ê ^ ½Kâ Y ù~ûMý I @ù~ûMý Gjò _ eò
\êAbûMùe aòbq Keö Gjò gêLôfû @kò@û I
@ûaRð^ûKê IR^ Ke I ^òcf Ü Lò Zô _âgMÜ Wê Kòÿ e Ce
ùfLö
 //
(K) ZêcNee ù\÷^òK @ûaRð^ûeê ùKùZ @õg
_ê^½KâYù~ûMý?
(L) Zêùc ùijò icd c¤ùe @ûagýKZû Vûeê
ùKøYiò iµ\e @]ôK aýajûe KeòQ Kò?
ùiMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ Keö
(M) Zêc Mâûc aû ijee ùfûKiõLýûKê aòPûeKê
ù^A aûhðòK ùKùZ _ê^½KâYù~ûMý _\û[ð
@ûaRð^û @ûKûeùe ù`û_ûWÿò \ò@û~ûCQò
jòiûa Keö
Zêc _ûAñ Kûc - 2 :
ZêcNe Pûeò_Ue _eòùagKê flýKeö
ùiVûùe _Wÿò[ôaû @ûaRð^ûMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ
Ke, ~[û–
(K) Gjò @ûaRð^ûMêWÿòK ùKCñVûeê @ûiêQò?
(L) GjûKê Kcþ Keòaûe ùKøYiò C_ûd Zêc
c^Kê @ûiêQò Kò?
(M) Gcû^u c¤eê ùKCñMêWÿòKe _ê^ðaýajûe
Kò Kò C_ûdùe Keû~ûA_ûeòa?
Zêc _ûAñ Kûc - 3 :
Zê c Nùe ié Á ò ù jC[ô a û ùMûUò G \ò ^ e
@ûaRð^ûKê IR^ Keò GjûKê ùMûUòG iÚû^ùe cûUò
ùLûkò ù_ûZò\@ò ö _âZ\ò ^ò G[ôùe KòQò KòQò _ûYòù\A
GjûKê I\û eLö Gjò_eò 15\ò^ _ûYò ù\aû_ùe
ù_ûZû~ûA[ôaû @ûaRð^ûKê ùLûkò ù~ùZ\ìe i¸a
aûjûe Keö KY flý KeêQ?
(K) iaê @ûaRð ^ û _ì e ûcûZâ û ùe @_NUò Z
ùjûA~ûAQò Kò?
(L) Kò Q ò @ûaRð ^ ûe @_NU^ ùjûA ^
[ûA_ûùeö ~\ò G_eò ùjûAQò ùZùa
Gjûe KûeY K'Y?
149 //
(M) @_NUò Z ùjûA_ûeê ^[ô a û @ûaRð ^ ûe
_eòPûk^û @ûùc Kò_eòbûaùe Keò_ûeòaû?
Zêc _ûAñ Kûc - 4 :
Zêùc I Zêc_eòaûe aýajûe Keê[ôaû
RwfRûZ _\û[ðMêWÿòKe GK PòVû _âÉêZ Keò
GMêWÿòK Rwfú Cnò\ I _âûYúcû^ue ùKCñ ùKCñ
@õgeê _âÉêZ ùjCQò, Zûjûe GK aòaeYú ùfLö
Zêc _ûAñ Kûc - 5 :
KkKûeLû^ûùe aýajé Z RwfRûZ
\â a ýMê W ÿ ò K e GK Pò V û _â É ê Z Keö ~\ò
KkKûeLû^ûMêWÿòK RwfRûZ \âaýMêWÿòKê Gjò_eò
bûaùe aýajûe KeòPûf«ò ùZùa ùKCñ _eòiÚòZò
iéÁòùja?
Zêc _ûAñ Kûc - 6 :
@ûccû^u Kû~ðýKkû_ \ßûeû @ûce Rwf
iµ\e Kò_eò @ald NUêQò Gjò aòhdùe Zêc
iûwiû[úcû^u ijòZ GK ZKð/aqéZûe @ûùdûR^
Keö G[ôùe ^òùcÜûq aòhdMêWÿòKê _âû]û^ý \ò@ö
(K) _eòùag _~ðýU^Kê ù_âû›ûjòZ Keòaû_ûAñ
Rwf c¤ùe @Zò[ôgûkû ejòaû CPòZ Kò?
(L) iõelòZ Rwf c¤Kê Méj_ûkòZ _gêcû^uê
Peòaû_ûAñ QWÿû~òaû CPòZ Kò?
(M) Rwf c¤ùe _~ðýUKcûù^ `òwê[ôaû ùR÷a
@a^còZ@lc _\û[ð ~[û _äûÁòKþ ùaûZf,
Reò I KûPùaûZf Mê W ÿ ò K e iõMâ j I
_eòPûk^û Kò_eò ùjaû \eKûe?
(N) iõelòZ Rwfcû^uùe _~ðýUKcû^u
\ß û eû `ò w û~ûC[ô a û @a^cò Z @lc
 //
@ûaRð^ûe ^òdªY_ûAñ ùKøYiò Ke aû
@ûA^MZ aýaiÚû ejòaû \eKûe Kò?
Zêc _ûAñ Kûc - 7 :
(K) @ûc ù\ge aò b ò ^ Ü @kùe ùjC[ô a û
aéÁò_ûZe GK aòaeYú Zò@ûeò Keö ùKCñ
ùKCñ @kùe RkûbûaR^òZ iciýû iéÁò
ùjCQò, ùijò @kMêWÿòKê \gðû@ö
(L) @ûc eûRýe aéÁòQûdû @kùe Rkûbûa
Kò _ eò \ì e Keû~ûA_ûeò a Zûjûe GK
_eòKÌ^û (Concept note) _âÉêZ Keö
@ûùc K'Y gòLôùf
1. aòbò^Ü _eòùag iµKòðZ iciýû _âûKéZòK
iµ\e @_aýajûe I @ald \ß û eû
ùjûA[ûGö
2. _eò ù ag iê e lû I _â û Ké Z ò K iµ\e
iê_eòPûk^û _ûAñ GK \úNðc@ò û\ú ù~ûR^ûe
@ûagýKZû ejòQòö
3. i´eY, _ê^½KâY I _ê^aðýajûe\ßûeû
@ûùc aRðýaÉêe cûZâû KcûAaû iùw iùw
_âûKéZòK iµ\e iõelY Keò_ûeòaûö
4. @ûce ù\÷ ^ ¦ò ^ aýajû~ð ý _\û[ð e
i\þaýajûe I aòKÌ_ûAñ @ûùc _eòùag
@^êKìk _¡Zò @af´^ Keòaû \eKûeö
5. _eòùag iêelû _ûAñ Rwf iµ\e iêelû
^òZû« @ûagýKö _é[ôaúe ùR÷aaòaò]Zû
jâûie KûeY cêLýZü Rwf iµ\ ldö
150 //
6. Rwf iµ\e cê L ýZü 4 Uò @õgú\ûe
ejòQ«ò, ~[û- Rwf I Zûe @ûL_ûL
@ke @]ôaûiú, Rwf aòbûM, gòÌ_Zò I
_âKéZòù_âcúö
7. IUCN \ßûeû aò_^Ü RûZòe Rúauê aòfê¯
RûZò, fê¯_âûd RûZò, @iêelòZ RûZò, \êfðb
RûZò I Kcþ RYûgêYû RûZòbûùa ùgâYúbêq
Keû~ûAQòö
8. ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþe \j^ \ßûeû aûdê
_â \ ì h Y ùjûA[ûGö GjûQWÿ û @iµì ‰ ð
\j^\ßûeû c¤ @wûeKKYû ]ì@ûñ @ûKûeùe
aûdìcŠkùe cògò[ûGö
9. gqòid, gqòe i\þaýajûe I aòKÌgqò
C›e aýajûe\ßûeû ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþ
iµ\Kê \úNð\ò^ _~ðý« C_faþ]ù~ûMý
Keû~ûA_ûeòaö
10. aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû Rk iõelY
I RkùiP^ iêaò]û C_faþ] ùjC[ôùf
c¤ @ûcKê aò i Ú û _^ I [A[û^R^ò Z
iciýûe i¹êLú^ ùjaûKê _Wÿò[ûGö
11. RkQûdû _eò P ûk^û\ß û eû @ûùc Rk
iõelY Keòaû iùwiùw bìZk Rke
_eòcûY aé¡ò Keò_ûeòaûö
12. \ìhòZ Rke aòùgû]^ I Rke _ê^½KâY
\ß û eû @ûùc _â \ ì h Y ùeûKò a û ij Rk
iµ\e i\þaýajûe Keò_ûeòaûö
 // 151 //

g±ûakú
i´eY - Reduce RûZúd C\ýû^ - National Park (NP)

_ê^½KâY - Recycle Cnò\ C\ýû^ - Botanical Garden

_ê^aðýajûe - Reuse PòWÿò@ûLû^û - Zoo

PòZûaûN - Cheetah _âûYú C\ýû^ - Animal Park

aòfê¯ RûZò - Extinct species. @bdûeYý - Sanctuary

aò_^Ü Rúa - Threatend species iõelòZ RúacŠk - Biosphere Reserve

fê¯_âûd RûZò - Endangered species RûZúd a^ý Rúa icòZò -

National Wildlife Comittee
@iêelòZ RûZò - Vulnerable species.
bûeZúd a^ýRúa _eòh\ -
\êfäðb RûZò - Rare species
Indian Board of Wildlife.
Kcþ RYû[ôaû RûZò -
ùR÷aaòaò]Zû _eòh\ -
Insufficiently known species.
National Biodiversity Board.
ùeWþ WûUû aêKþ - Red Data Book
aògß a^ýRúa _ûY×ò -
Rwf @ûA^ - Forest Act. World Wildlife Fund (WWF)

RûZúd Rwf ^úZò - National forest policy cû^a @«bðq

a^ýRúa iêelû @ûA^ -
Wildlife Protection Act.
ùR÷aaòa]ò Zû @ûA^ - National Biodiversity Act.
Kéhaò aò ]ò Zû - Agrobiodiversity
ê - Human involvement
CVû RkùiP^ - Lift irrigation.
[A[û^ - Rehabilitation
RkQûdû _eòPûk^û - Watershed management
aéÁòRk iõelY - Rainwater harvest
 // 152 //

_âgûÜ akú

1. 3R ^úZò K'Y? Gjû\ßûeû @ûce _âûKéZòK iµ\cû^ue Kò_eò iêelû ùjûA_ûeòa \gðû@ö
2. Rwf ^Áùjaûe KûeYMêWÿòK a‰ð^ Keö
3. Rwf iµ\e @õgú\ûecûù^ KòG? Rwf iêelûùe Gcû^ue bìcòKû K'Y?
4. "Rwf ùjCQò ùR÷aaòaò]Zûe C›' - Gjò Cqòe ~[û[ðZû _âZò_û\^ Keö
5. Pòe«^ Rwf iµ\ _eòPûk^û _ûAñ @ûagýK _\ùl_ a‰ð^ Keö
6. bìZk RkÉe Kcòaûe KûeYMêWÿòK K'Y? GjûKê Kò_eò icé¡ Keû~ûA_ûeòa?
7. aéÁòRk iõelYe C_ûdMêWÿòK a‰ð^ Keö
8. aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û \ßûeû @ûcKê ùKCñ _âKûee iêaò]û còkò_ûeòQò? @ûùc Gjûe aòKÌ Pò«û
Keòaû KûjóKò \eKûe?
9. iõùl_ùe Ce \ò@ö
(K) RkQûdû _eòPûk^û K'Y?
(L) lê\â ^\úa§ ù~ûR^û Kò_eò C_ù~ûMú?
(M) icZk @kùe Rk iõelY Kò_eò Keû~ûG?
(N) aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^ûùe Kò Kò @iêaò]û ejòQò?
(O) ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþR^òZ _â\ìhY aòhdùe GK Uò®Yú \ò@ö
10. ^òùcÜûq aòhdMêWÿòKe iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
(K) _ê^aðýajûe
(L) _âûKéZòK iµ\ iõelYùe _âKéZòù_âcúcû^ue bìcòKû
(M) @iêelòZ RûZò
(N) Rwf iêelûùe R^ iùPZ^Zûe bìcòKû
(O) Pò_þùKû @ûù¦ûk^
11. ùMûUòG Kò´û \êAUò aûKýùe Ce \ò@ö
(K) _ê^½KâY \ßûeû @ûce Kò Kò C_Kûe ùjûA_ûeòa?
(L) _eòiÚû^ aòLŠ^ K'Y?
 // 153 //
(M) ùKCñ ùKCñ gòÌ Rwf iµ\ C_ùe ^òbðegúk?
(N) fê¯_âûd _âûYúcû^ue iõelY Kò_eò Keû~ûA_eòa?
(O) @ûc eûRýe ùKCñVûùe aéjZþ ^\úa§ ù~ûR^û ejòQò?
(P) RkQûdû KûjûKê Kêjû~ûG?
(Q) ùKûAfû I ù_ùUâûfòdcþKê ^aúKeY@ù~ûMý gqò iµ\ ùaûfò KûjóKò Kêjû~ûG?
(R) aòKÌ gqò C›MêWÿòK K'Y?
12. ^òùcÜûq aòKÌcû^u c¤eê VòKþ Ce aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) ^òùcÜûq ùKCñUò GK _ê^½KâY ù~ûMý aRðýaÉê ^êùjñ?
(i) KûMR (ii) ùR÷a @ûaRð^û (iii) _äûÁòKþ ùaûZf (iv) KûP ùaûZf
(L) ^òùcÜûq ùKCñUò 3R _¡Zòe @«ðbêq ^êùjñ?
(i) i´eY (ii) Cùûk^ (iii) _ê^½KâY (iv) _ê^aðýajûe
(M) RûZúd Rwf ^úZò ùKCñ ciòjûùe _âYòZ ùjûA[ôfû?
(i) 1927 (ii) 1972 (iii) 1991 (iv) 1988
(N) @ûc ù\gùe a^ýRúa iêelû @ûA^ ùKCñ ciòjûùe _âYúZ ùjûA[ôfû?
(i) 1927 (ii) 1972 (iii) 1988 (iv) 1991
(O) iê¦efûfþ ajêMêYû ùKCñ @ûù¦ûk^ @ûe¸ Keò[ôùf?
(i) ^cð\û aû@ @ûù¦ûk^ (ii) @û®òùKû @ûù¦ûk^
(iii) Mwû aû@ @ûù¦ûk^ (iv) Pò_þùKû @ûù¦ûk^
(P) ùKCñUò GK Rúaûgà A§^?
(i) KûV (ii) Nò@ (iii) ùKûAfû (iv) _Zâ
(Q) SO2 ùKCñ _\û[ð Rkòaû \ßûeû ùjûA[ûG?
(i) ù_ùUâûfòdcþ (ii) KûV (iii) Nò@ (iv) _Zâ
(R) ùKCñUò Zû_R aò\êýZþ ùK¦âùe A§^ bûaùe aýajéZ jêG?
(i) KûV (ii) ù_ùUâûfþ (iii) ùKûAfû (iv) WòùRfþ

lll