Sei sulla pagina 1di 46

izdj.

k ighys
fo”k;kph izLrkouk

1
izdj.k ighys

fo”k;kph izLrkouk
1-1 izLrkouk %

ukxiwj esVªks gh ukxiwj ‘kgjkr mHkkj.;kr ;sr vl.kkjh esVªks iz.kkyh vkgs- egkjk”Vª
ljdkjus fgP;k cka/k.khlkBh 29 tkusokjh 2014 jksth eatqjh fnyh- eqca bZ esVªks uarj
egkjk”Vªkr ukxiwj esVªks mHkkj.;kr ;s.kkj vkgs- gk izdYi lq: gksbZy- ;k izdYikP;k
cka/kdkekph lq:okr 31 es 2015 jksth >kysyh vkgs- HkkjrkP;k dsanhz ; eaf=eaMGkph eatqjh
feGkY;koj o esVªks jsYos vf/kfu;e 1978 ykxq >kY;koj 20 vkWxLV 2014 jksth dsanhz ;
eaf=eaMGkus ;kl eatqjh fnyh o 21 vkWxLV 2014 jksth ujsanz eksnh ;kaP;k gLrs Hkqfeiqtu
dj.;kr vkys-

;k izdYikoj 30 lIVsacj 2017 Vªk;y ju ?ks.;kr vkyk- ;k izdYikpk ,d Hkkx]


Eg.kts ;krhy ds’kjh ekfxZdk vk/kh lq: gksbZy vlk vankt vkgs-

1-2 leL;k lq=.k rlsp la’kks/ku fo”k; fuoM.;kckcrph Hkqfedk %&

la’kks/ku izfØ;sP;k oS/kkfud vlysY;k ik;jhiSdh gh ifgyh ik;jh vkgs o R;k n`”Vhus
rh vfr’k; egRokph vkgs la’kks/kdkyk usedk d’kkpk mi;ksx djk;pk vkgs- ;kph fuf’prh
dj.ks Eg.kts leL;k lq=.k Eg.krk ;sbZy-

v½ izdYikph dkj.kehekalk %

ukxiwj ‘kgjkph yksdla[;k vankts 24 yk[k vlqu ;k egkuxjkP;k lHkksorkyh


vlysY;k 9 rkyqD;kaph la[;k 32-72 yk[k vkgs- ;k ‘kgjkr cgqla[; ba/kupfyr NksVh
okgus vkgsr- nqpkdh 10-33 yk[k] rhu pkdh 0-17 yk[k] pkjpkdh 1-87 yk[k v’kh
,dq.k okgus 12-37 yk[k vkgsr- ;k lokZaeqGs okgrqdhoj iM.kkjk rk.k NksV;k jLR;kaeqGs

2
gks.kkjs vi?kkr] iznq”k.k] ikdhax iz’u bR;knhaoj mik; Eg.kqu gk izdYi izLrkfor dj.;kr
vkyk-

ukxiwj esVªks %

ukxiwj esVªks gh ukxiwj ‘kgjkr mHkkj.;kr ;sr vl.kkjh esVªks iz.kkyh vkgs- ;kP;k
ukxiwj esVªksP;k foLrkjhr izdYikykgh eatqjh ns.;kr vkysyh vkgs- egkjk”Vª ljdkjus fgP;k
cka/k.khlkBh 29 tkusokjh jksth eatqjh fnyh- eqca bZ esVªks uarj egkjk”Vªkr ukxiwj esVªks mHkkj.;kr
;s.kkj vkgs- gk izdYi lq: gksbZy- ;k izdYikP;k cka/kdkekph lq:okr 31 es 2015 jksth
>kysyh vkgs- HkkjrkP;k dsanzh; eaf=eaMGkaph eatqjh feGkY;koj o esVªks jsYos vf/kfu;e
1968 ykxq >kY;koj 20 vkWxLV 2014 jksth dsanhz ; eaf=eaMGkus ;kl eatqjh fnyh o 21
vkWxLV 2014 jksth ujsanz eksnh ;kaP;k gLrq Hkqfeiqtu dj.;kr vkys-

dk;eLo:ih osxoku o foukvMFkGk okgrqd] ok;q o /ouh iznq”kukr ?kV] ba/ku]


cpr] ijdh; pyukr cpr l/;k vlysY;k lkoZtfud cl okgrqdhl mRre i;kZ;-

Hkqlaiknu %

;k izdYiklkBh ,dq.k 66-68 gsDVj ¼776816-30 pkS- eh½ tehu ykx.kkj vkgs
iSdh fegku izdYiktoG 33-60 gsDVj ¼ekxZ Ø- 1½ rj uhytsy ;sFks 15-24 gsDVj ¼ekxZ
Ø- 2½ tehu ?ks.;kr ;s.kkj vkgs-

izLrqr ekghrh vH;klkrhy vlrk ukxiwj esVªks gk egRokdka’kh izdYi vkf.k ;k


izdYikr dk;Z dj.kkÚ;kaps O;oLFkkiu v/;;ukph vko’;drk fopkjkr ?ksÅu izLrqr la’kks/ku
fo”k;kph fuoM dsyh vkgs-

^^ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kP;k O;oLFkkiukps fo’ys”k.kkRed


v/;;u**

3
foRriqjoBk

;k izdYiklkBh izkFkfed vankftr 6668 dksVh :Ik;kapk [kpZ visf{kr vkgs ;k


izdYiklkBh tiku baVjuW’kuy dks vkWijs’ku ,tUlh gh tikue/khy foRrh; laLFkk 1-4
VDds njkus foRriqjoBk dj.kkj vkgs- ,dq.k [kpkZiSdh 50 VDds ,o<h jDde dtZ:ikr
mHkkj.;kr ;s.kkj vkgs- ;kr mjysY;k 50 VD;kaph okV.kh [kkyhy izek.ks jkghy- tls Hkkjr
ljdkj 20 VDds] egkjk”Vª jkT; ‘kklu 20 VDds] ukxiwj egkuxjikfydk o ukxiwj lq/kkj
izU;kl izR;sdh 5 VDds jDde v’kh okV.kh dsysyh vkgs-

dkexkjkaP;k leL;k %

LFkykarjhr dkexkjkaph leL;k

Lkkekftd leL;k %

esVªkse/;s dke dj.kkÚ;k dkexkjkauk fofo/k izdkjP;k lkekftd leL;kauk rksaM |kos
ykxrs- dke djrkauk lektkdMqu izR;{k vizR;{kfjR;k lektkdMqu dkexkjkauk =kl gksrks-
fdR;sdnk dkexkjkaP;k ^Lo* yk /kDdk gksbZy vls okxY;k tkrs] o R;kaP;k Hkkouk
nq[kkoY;k tkrkr-

vkfFkZd leL;k %

esVªks e/;s dke dj.kkjs cgqrka’k izek.kkr gs LFkykarjhrk izdkjkrhyp vlrkr-


dqVaqckoj vkfFkZd izdkjps nGiu >kys vlY;kus dqVcqa kP;k ikyu iks”k.kklkBh ckgsjhy
jkT;krqu nqlÚ;k jkT;kr dke dj.;klkBh ;srkr- ckgsjhy jkT;kr dke djk;yk tk.;kekxs
R;kapk mn~ns’k Eg.kts dqVaqckps lek;kst.k dj.ks gks;-

4
‘kS{kf.kd leL;k %

fdR;sdnk f’k{k.k ?ksr vlysys fo|kFkhZ dqVcqa klkBh rlsp Lor%P;k fodklklkBh
ckgsjhy jkT;kr dke djk;yk ;srkr- o vKku dke djrkauk R;kapk f’k{k.kkl [kaM iMqu
R;kaP;k f’k{k.kkps uqdlk.k gksrs-

vkjksX; fo”k;d leL;k %

esVªks e/;s dke djrkauk dkexkjkauk fofo/k izdkjP;k vkjksX; fo”k;d leL;k
tk.korkr- viqÚ;k >ksiseqGs R;kaP;k MksD;koj ijh.kke tk.korks] vipukeqGs iksVkps fodkj o
R;kaP;k vktkji.kkoj osGsoj vkS”k/kksipkj gksr ukgh- o R;keqGs iq.kZ ‘kjhjkoj ifj.kke gksrkr-

5
izdj.k nqljs

la’kks/ku laca/khr lSn~/kkafrd ladYiuk

6
izdj.k nqljs

la’kks/ku laca/khr lSn~/kkafrd ladYiuk


2-1 la’kks/kukpk vFkZ %

Research P;k Hkkf”kd vFkkZuqlkj ,[kkn;k gjfoysY;k oLrqpa k ‘kks/k ?ksrY;kuarj rh


u feGkY;kus frpk iqUgk ‘kks/k ?ks.;kph izfØ;k vlk vkgs-

oscLVjP;k ‘kCndks’kkuqlkj la’kks/ku Eg.kts dks.krsgh Kku ufou rF; fdaok rRos
‘kks/k.;kdjhrk vkf.k iqjkru rRos vFkok rRokaps iqUgk ifj{k.k dj.;klkBh dsysyk fpfdRld
Lo:ikpk i)rf’kj vH;kl gks;- la’kks/ku gs ufou Kku laikfnr dj.;kdjhrk rlsp tqU;k
Kkukps ifj{k.k dj.;klkBh dsys tkts- la’kks/ku ;k ‘kCnkdjhrk Research ;k lanHkhZ;
‘kCnkis{kk brj ‘kCnlq)k okijys tkrkr-

la’kks/kukpk vFkZ Li”V dj.;kdjhrk cjspnk ‘kks/k vlqu lq)k baxt


z hrhy Discovery

;k ‘kCnkpk i;kZ;h ‘kCn vlqu R;kph Dis. vf/kd vf/kd Cover Eg.kts iMnk cktqyk
djrs v’kh QksM djrk ;srs- ;kpkp vFkZ ‘kks/k fg ?ksrks- ufou tkf.ko fuekZ.k gksrs- leku
fodflr ?ksrks- o miyC/k Kkukr Hkj Vkdyh tkrs- Discovery gk ‘kCn Research ;k
‘kCnkpk vf/kd Li”Vhdj.kkdjhrk okijyk tkr vlyk rjh R;kpk vFkZ la’kks/ku vlk gksr
ukgh-

vUos”k.k gk ‘kCn lq)k la’kks/kukpk vFkZ Li”V dj.;kdjhrk okijyk tkrks-


Invention ;k baxt
z h ‘kCnkpk izfr’kCn vkgs- vUos”k.k Eg.kts uO;kus >kysY;k tkf.kosyk
izR;{kkr mrjfo.;klkBh iz;ksx ‘kkGspk mi;ksx d:u R;kpk lS)kafrd Lo:ikyk HkkSfrd
:ikr ekaMqu fl) dj.ks gks;- la’kks/kukdjhrk cjspnk vuqla/kku gk ‘kCn okij.;kr ;srks-

7
v’kk izdkjs vusd i;kZ;h ‘kCn okij.;kr ;sr vlsy rjh Research ;k ‘kCnkdjhrk
la’kks/ku ;k ‘kCnkpkp okij dj.ks la;qDrhd o ;ksX; Bjrs-

la’kks/ku gk ‘kCn l+ $ ‘kks/ku ;k nksu ‘kCnkaiklqu cuysyk vkgs ^l* pk vFkZ laiq.kZ
vlk gksrks rj ‘kks/kr Eg.kts ‘kks/k ?ks.ks gks;- laiq.kZ Eg.kqu ts ekghrh vkgs- R;ke/;s vk.k[kh
Hkj ?kky.;kdjhrk fdaok ts vtqui;Zar ukgh rs ‘kks/kqu dk<.;klkBhP;k iz;Rukapk la’kks/kukr
lekos’k gksrks- la’kks/kuke/;s ftKklsuk vf/kd izk/;k{k ?;kos ykxrs-

lR; ‘kks/kqu dk<.ks gk la’kks/kukpk mn~ns’k vlrks- O;ogkjkrhy l`”Vhe/khy fofo/k


leL;k lksMfo.;klkBh lrr la’kks/ku dj.ks vko’;d vlrs- dks.krsgh la’kks/ku gs
dks.kR;kgh iz’u leL;k ?kVuk izo`Rr vFkok O;ogkjkauk ?ksoqu izkjaHk dsys tkrs- R;k varxZr
la’kks/kudrkZ lacfa /kr ?kVuk fdaok leL;k dk\] dsOgk\] d’kh fuekZ.k >kyh o dks.kh fuekZ.k
dsyh gs tk.kqu ?ks.;kpk iz;Ru djrks la’kks/kukpk lac/a k izkeq[;kus vf/kd lkekU; veqrZ
vkf.k dYid leL;ka’kh vlrks- R;ke/;s la’kks/ku d:u fl)kar o fu;e lkaxhrys tkrkr-
v’kkfjrhus KkukP;k dks.kR;kgh ‘kk[ksr uohu rF;kapk fopkjkapk vo/kkj.kkapk rlsp
fl)karkP;k fuehZrhlkBh fdaok ‘kks/kklkBh dk;kZfUor dsysyh Øec) izfØ;k Eg.ktsp la’kks/ku
gks; ,[kk|k iz’ukps lek/kkudkjd mRrj ‘kks/k.;klkBh dsysY;k la’kks/ku djkos ykxrs
v’kkjhrhus la’kks/kd gk lrr uO;kpk ‘kks/k ?ks.;kP;k ,d O;ofLFkr o la?kVhr la’kks/kuke/;s
tqU;k Kkukrhy mfuok nqj d:u Kkukr lrr ufou Hkj Vkdyh tkrs-

2-2 la’kks/kukP;k O;k[;k %

la'kks/kukP;k O;k[;k iq<hyizek.ks %

1½ tkWtZ ,- yqucMhZ

^^vykSfdd rF;kaps O;ofLFkr o oLrqfu”B oxhZdj.k] lkekU;hdj.k] vkf.k


izekf.kdj.k dj.ks Eg.kts la’kks/ku gks;**

8
2½ oscLVj %

^^la’kks/ku Eg.kts rF; fdaok rF;s ‘kks/k.;klkBh dj.;kr ;s.kkjh fpfdRlk gks;- fdaok
ifj{k.k fdaok ,[kknh xks”V ‘kks/kqu dk<.;klkBh lrr o i)rf’kj dsyy
s s ifjgk.k gks;**-

2-3 la’kks/ku fo”k; %

^^ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k O;oLFkkiukps fo’ys”k.kkRed**


v/;;u ;k la’kks/ku fo”k;kph fuoM dsysyh vkgs-

ukxiwj eatqjh jsYosP;k izdYikyk egkjk”Vª ‘kklukus eatqjh iznku dsyh vkgs- gk izdYi
lqekjs 25 fdyksehVj ykachpk jkg.kkj vlqu ;kaps dk;Z tkusokjh 2013 iklqu gks.kkj vkgs-
ukxiwj gs egkjk”Vªkrhy nqljs eksBs ‘kgj esVªks jsYoslkBh r;kj >kys vlqu ;k dk;kZoj 1250
dksVh :i;kapk [kpZ visf{kr vkgs- tkusokjh 2013 iklqu dk;kZyk izkjaHk gksbZy vkf.k
fMlacs j 2016 e/;s rs iq.kZRokl tkbZy- ukxiwjph yksdla[;k orZekukr 25 yk[k vlqu
2030 i;Zar gh vkdMsokjh 50 yk[kkai;Zar tk.;kph ‘kD;rk vkgs- R;keqGs ukxiqj ‘kgj
esVªks jsYos lsoslkBh ik= Bj.kkj vkgs-

ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z deZpkÚ;kaP;k thoukfo”k;h ekghrh R;kauk mn~Hko.kkjs


leL;k R;kaph cksyhHkk”kk jkg.kheku deZpkÚ;kaps dkekps rkl] fLFkrh] osru] dk;Z o leL;k
;kfo”k;h ekghrh ;k fo”k;kvarxZr ?ks.;kr vkyh vkgs- dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaps
O;oLFkkiu dls dsys tkrs gs tk.kqu ?ks.;klkBh eh ^^ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k
deZpkÚ;kP;k O;oLFkkiukps fo’ys”k.kkRed v/;;u** ;k fo”k;kph fuoM dsyh-

9
izdj.k frljs

la’kks/ku i)rh

10
izdj.k frljs

la’kks/ku i)rh
3-1 izLrko.kk %

ukxiwj esVªks izdYikps dk;Z eksBs vkgs- laiq.kZ ukxiwjkr R;kaps dk;Z lq: vkgs- R;keqGs
ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k O;oLFkkiukph ekghrh ;k izdYikrqu
?ks.;kpk iz;Ru dsykl vkgs-

loZiFz ke R;k dk;kZapk vkjk[kMk r;kj djkok ykxrks- la’kks/kdkyk R;k dk;kZps
i)r’khj fu;kstd R;kaph :ijs”kk vkf.k ekaM.khps Lo:Ik fuf’pr o Li”V djkos ykxrs-
R;kykp la’kks/ku vkjk[kMk Eg.krkr-

3-2 la’kks/ku i)rh %

izLrqr la’kks/ku fo”k; ^^ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k


O;oLFkkiuk’kh lac/a khr vkgs- R;keqGs ;k la’kks/kukyk lq:okr izR;{k ukxiwj esVªks dk;kZy;kr
tkÅu ikg.kh d:u dj.;kr vkyh- rsFkhy deZpkÚ;kaph eqyk[kr ?ksÅu R;kaP;k dkekps
O;oLFkkiu dkekps rkl jkstxkjkph miyC/krk R;kaph Hkk”kk eqG jghoklh deZpkÚ;kaps f’k{k.k]
osru ;k lokZaps foLr`r ekghrh o dk;Z fLFkrhps voyksdu dj.;kr vkys R;krqu fo”k;kph
O;kIrh vkf.k e;kZnk Li”V >kY;k o izLrqr la’kks/ku fo”k; fuf’pr dj.;kr vkyk- fo”k;
fuf’pr djrkauk la’kks/ku i)rh fuf’pr dj.;kr vkyh-

11
3-3 la’kks/kukph mfn~~n”Vs %

la'kks/kukpk mn~ns’k ‘kkL=h; i)rhpk voyac d:u iz’ukaP;k mRrjkapk ‘kks/k ?ks.ks gk
vlrks- la’kks/kukpk eq[; mn~ns’k gk fof’k”V ?kVuk fdaok leL;s’kh lacfa /kr yiysys o
vn;kii;Zar ‘kks/k.;kr u vkysys lR; gqMdoqu yko.ks gk vlrks- izR;sd la’kks/k.kkRed
iz;Rukaph mfn~n”Vs iq<hyizek.ks vlrkr-

1½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k O;iLFkkiukps v/;;u dj.ks-

2½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkjh Hkjrhps L=ksr vH;kl.ks-

3½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k dk;Z fLFkrhps v/;;u dj.ks-

4½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k vkfFkZd o lkekftd fLFkrhps


v/;;u dj.ks-

5½ ukxiwj esVªks izdYikr miyC/k jkstxkjkP;k la/khps v/;;u dj.ks-

3-4 la'kks/kukph x`ghrd`R;s %

la'kks/ku fo”k;klaca/kh v/;;u dk;kZdjhrk fuf’pr dsY;k tk.kkÚ;k lkekU;


vuqHkokyk x`ghrd`R; gs ,d izdkjps rRdkyhu iqokZuqeku vlrs- x`ghrd`R;keqGs la’kks/kukph
fn’kk fuf’pr gks.;kl enr feGrs ts.ksd:u ekghrh ladyukps dk;Z lqyHk curs-

^^iq.kZ ifj{k.kkvarh ts fo/kku la’kks/ku dk;kZlkBh fLodkjkos fdaok ukdkjkos gs Bjfoys


tkrs R;k fo/kkukyk x`ghrd`R; vls Eg.krkr**-

12
la'kks/ku fo”k;k’kh laca/khr x`ghrd`R; %

1½ ukxiwj esVªks izdYikr eksB;k izek.kkr jkstxkj la/kh miyC/k vkgsr-

2½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k Hkjrhps L=ksr Hkkjrkrhy fofo/k
jkT;krhy vkgs-

3½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaph dk;ZfLFkrh lek/kkudkjd vkgs-

3-5 lkexzhps ladyu %

v/;;u fo”k;k’kh lac/a khr vl.kkÚ;k rF;kauk la’kks/ku lkexzh vls Eg.krkr- ;ke/;s
eqrZ oLrq fdaok ?kVuk cjkscjp lkekftd ‘kkL=kr lekfo”B gksÅ ‘kd.kkjs fopkj vuqHko
fdaok Hkkouk ;k lq)k lekfo”V vlrkr-

lkexzh Eg.kts okLrfod Lo:ikr ?kMqu vkysY;k vkf.k loZ lkekU; vl.kkÚ;k rlsp
T;kph okLrfodrk loZlkekU; i)rh}kjs iqUgk iqUgk riklrk v’kh eqrZ o veqrZ vl.kkjh
ekghrh izkFkfed rlsp f}rh; lkexzh ;k L=ksrka}kjs dj.;kr vkysyh vkgs-

v½ izkFkfed lkexzh %

la’kks/ku leL;sP;k vuq”kaxkus vko’;d vl.kkjh th ekghrh la’kks/kd Lor%


feGforks- R;k ekghrhyk izkFkfed rF;s vls Eg.krkr-

izLrqr la’kks/ku fo”k;kP;k lanHkkZr va’kr% ekghrh gh izkFkfed L=ksrk}kjs xksGk


dj.;kr vkyh vkgs- rlsp rh ekghrh ladfyr dj.;klkBh eqyk[kr] iz’ukoyh}kjs ekghrh
ladfyr dj.;kr vkyh vkgs- o T;kosGsl izR;{k laidZ lk/krk ;soq ‘kyk ukgh R;kosGls
iz’ukoyh ;k izkFkfed lkexzh ladyu i)rhpk mi;ksx dj.;kr vkyk- ukxiwj esVªks
izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k fofo/k Lrjkrhy 50 deZpkÚ;kadMqu iz’ukoyh}kjs ekghrh xksGk
dj.;kr vkyh vkgs-

13
c½ nq¸;e lkexzh %

^^la’kks/kukph lacfa /kr vl.kkjh ijarq brjkauh tek dsysyh ekghrh Eg.kts nq¸;e lkexzh
gks;-**

izLrqr la’kks/ku fo”k;klkBh vko’;d vl.kkjh ekghrh ladfyr dj.;klkBh nq¸;e


lkexzhpk okij dj.;kr vkyk vkgs- o gh la’kks/ku fo”k;k’kh lac/a khr ekghrh iqLrds
orZekui=s] baVjusV] ekflds] Mk;jh] ifji=ds ;k nq¸;e lac/a khr ekghrh ladfyr dj.;kr
vkyh vkgs-

3-6 la’kks/kukpk vkjk[kMk %

vk;q”;kr dks.krsgh dk;Z ikj ikMrkauk izFke dk;kZpk vkjk[kMk r;kj djkok ykxrks-
rlsp lacfa /kr fo”k;kps la’kks/ku djhr vlrkauk vkiY;k dkekpk vkjk[kMk r;kj djkok
ykxrks vkjk[kMk r;kj dj.ks Eg.ktsp ;kstuk vk[k.ks gks;-

O;k[;k %

,dkWdyP;k ers %

^^fu.kZ; fØ;kfUor dj.;kph fLFkrh ;s.;kiqohZpk fu.kZ; fu/kkZjhr dj.;kP;k izfØ;syk


la’kks/ku vkjk[kMk vls Eg.krkr-

la'kks/kukyk vkjaHk dj.;kiqohZp izFke la’kks/kukpk vkjk[kMk vkf.k R;ke/;s la’kks/kukpk


mn~ns’k v/;;u {ks= uequk fuoMhpk vk/kkj ekghrh feGo.;kph lk/kus ekghrhps fo’ys”k.k
bR;knh ckch izkjaHkhp BjfoY;k xsY;k vkgsr-

vkjk[kMk cufo.ks Eg.ktsp dk;Z ;kstuk vk[k.ks gks;- la’kks/kukvarxZr eq[;RRos 4


izdkj iMrkr-

1½ o.kZukRed la’kks/ku vkjk[kMk

14
2½ funkukRed la’kks/ku vkjk[kMk

3½ vUos”k.kkRed vkjk[kMk

4½ iz;ksxkRed la’kks/ku vkjk[kMk

v/;kiukps fo’o %

fo”k;kP;k O;kIrhe/;s ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k 50 deZpkÚ;kapk lekos’k


dsyk vkgs-

uequk fuoM i)r %

nSuna hu thoukr vki.k uequk pkp.khP;k <kscGekukus mi;ksx djrkr-uequk gk fo’o


fdaok lexzkrqu fuoM.;kr vkysY;k ,d Hkkx vlrks-

O;k[;k %

,d iqoZ fu/kkZjhr ;kstusulq kj ,ddkP;k ,dk leqgke/kqu ,d fuf’pr izrh’kr


fuoM.ks Eg.kts uequk fuoM gks;-

izLrqr la’kks/kukdjhrk laHkkO;rk uequk fuoM i)rhpk okij dsyk vkgs- ukxiwj esVªks
izdYikrhy fofo/k deZpkÚ;kaiSdh 50 deZpkÚ;kaph uequk Eg.kqu fuoM dj.;kr vkyh-

15
izdj.k pkSFks

la’kks/ku {ks=kph laf{kIr ekghrh

16
izdj.k pkSFks

la’kks/ku {ks=kph laf{kIr ekghrh


4-1 izLrko.kk %

izLrqr la’kks/kukP;k fo”k; gk ukxiwj ;k ‘kgjk’kh fuxMhr vlY;keqGs ;k la’kks/ku


{ks=kcn~ny ekghrh vl.ks vko’;d vkgs-

ukxiwj ‘kgjkph yksdla[;k vankts 24 yk[k vlqu ;k egkuxjkP;k lHkksorkyh


vlysY;k 6 rkyqD;kaph la[;k 32-72 yk[k vkgs- ;k ‘kgjkr cgqla[;k ba/kupfyr NksVh
okgus vkgsr- nqpkdh 10-33 yk[k rhu pkdh 0-17 yk[k] pkjpkdh 1-87 yk[k v’kh
,dqu okgus 12-36 yk[k vkgsr- ;k lokZaeqGs okgrqdhoj iM.kkjk rk.k] NksV;k jLR;kaeqGs
gks.kkjs vi?kkr iznq”k.k NksV;k jLR;kaeqGs gks.kkjs vi?kkr] izn”q k.k] ikdhZax iz’u bR;knhaoj mik;
Eg.kqu gk izdYi izLrkfir dj.;kr vkyk- egkjk”Vª ljdkjus ghP;k cka/k.khlkBh 29 tkusokjh
2014 jksth eatqjh fnyh- eqca bZ esVªks uarj egkjk”Vªkr ukxiwj esVªks mHkkj.;kr ;s.kkj vkgs- ;k
izdYikP;k cka/kdkekph lq:okr 31 es 2015 jksth >kysyh vkgs- 20 vkWxLV 2014 jksth
dsanhz ; eaf=eaMGkus ;kl eatqjh fnyh- ;k izdYikoj 30 lIVsacj 2016 jksth Vªk;y ju
?ks.;kr vkyk-

4-2 LFkkiuk vkf.k bfrgkl %

ukxiwj esVªks izdYikpk fodkl ukxiwj esVªks jsYosP;k izdYikyk egkjk”Vª ‘kklukus eatqj
iznku dsyh vkgs- gk izdYi lqekjs 25 fdyksehVj ykachpk jkg.kkj vlqu ;kps dk;Z tkusokjh
2013 iklqu lq: gks.kkj vkgs- ukxiwj gs egkjk”Vªkrhy nqljs eksBs ‘kgj esVªks jsYoslkBh r;kj
>kys vlqu ;k dk;kZoj 1250 dksVh :I;kapk [kpZ vis{khr vkgs- tkusokjh 2013 iklqu
dk;kZyk izkjaHk gksbZy vkf.k fMlsca j 2016 e/;s rs iq.kZRokl tkbZy-

17
;k izdYiklkBh izkFkfed vankftr 6668 dksVh :Ik;kapk [kpZ vis{khr vkgs ;k
izdYiklkBh tiku baVjuW’kuy dks vkWijs’ku ,tUlh gh gh tikue/khy foRrh; 1-4 VDds
njkus foRriqjoBk dj.kkj vkgs- eksB;k izek.kkoj esVªks izdYikpk fodkl >ikV;kus gksr vkgs-

ukxiwj esVªks gh ukxiwj ‘kgjkr mHkkj.;kr ;sr vl.kkjh esVªks iz.kkyh vkgs- ;kaP;k
ukxiwj esVªks VIik g;k ;k eqG ukxiwj esVªksP;k foLrkjhr izdYikykgh eatqjh ns.;kr vkysyh
vkgs-

esVªks izdYikP;k cka/k.khlkBh egkjk”Vª ljdkjus 29 tkusokjh 2014 jksth eatqjh fnyh-
;k izdYikP;k cka/kdkekph lq:okr 31 es 2015 jksth >kysyh vkgs- HkkjrkP;k dsanzh;
eaf=eaMGkph eatqjh feGkY;koj o esVªks jsYos vf/kfu;e 1978 ykxq >kY;koj 20 vkWxLV
jksth ujsanz eksnh ;kaP;k gLrs Hkqfeiqtu dj.;kr vkys- ;k izdYikpk ,d Hkkx] Eg.kts
;krhy ds’kjh ekxhZdk vk/kh lq: gksbZy vlk vankt vkgs-

fczVh’k bLV baMh;k daiuhus 19 O;k ‘krdkr ukxiwjpk dCtk dsyk vkf.k R;kyk
jkT;kps ighys iquxZBu izkar vkf.k cajkj jkT;kaps ighys iquxZBu >kY;kuarj ‘kgjkus vkiyh
jkt/kkuh xekoyh ijarq jktdh; usR;kae/khy vukSipkjhd ^^ukxiwj djkj** Eg.kqu rs
egkjk”Vªkph nqljh jkt/kkuh cuys-

4-3 ukxiwj esVªks izdYikpk fodkl %

ukxiwj esVªks iuzdYi gk uO;kus lq: dj.;kr vkysyk vkgs-

18
izdj.k ikpos

ekghrh foospu o fo’ys”k.k

19
izdj.k ikpos

ekghrh foospu o fo’ys”k.k


5-1 izLrko.kk %

dks.kR;kgh la’kks/kukr ekghrh ladyhr dj.ks egRokps vlrs- dkj.k ?kVukps v/;;u
d:up R;k ?kVuklac/a khpk ekghrhps fo’ys”k.k dsys tkrs- R;k ekghrhP;k vk/kkjkojp fu”d”kZ
ekaMys tkrkr- Eg.kqu rF;kaps fdaok ekghrhps oSKkfud i)rhus ladyu dj.ks vko’;d
vlrs-

v/;;ukpk mn~ns’k lk/k dj.;klkBh izkFkfed vkf.k nq¸;e Lrjkoj ekghrh xksGk
dsyh tkrs-

v½ izkFkfed Lrj

la’kks/kudrkZ Lor% v/;;u {ks=kr tkoqu R;k fo”k; fdaok leL;sP;k lacaf/kr thoar
O;DrhdMqu eqyk[kr] vuqlqph fdaok iz’ukoyh lkgk¸;kus fdaok izR;{k fujh{k.kk}kjs th
ekghrh fdaok rF;s tek djkoh R;kl izkFkfed rF;s fdaok Lrj vls Eg.krkr-

[kkyhy izkFkfed L=ksrkapk okij ekghrh xksGk dj.;klkBh dsysyk vkgs-

1½ la’kks/ku {ks=kr tkoqu R;k {ks=kpk losZ dsyk-

2½ la’kks/ku {ks=kr tkoqu deZpkÚ;kaph izR;{k eqyk[kr ?ksryh-

3½ esVªks O;oLFkkidkdMqu ekghrh xksGk dsyh-

20
c½ f}rh; Lrj %

izkFkfed Lrjkojhy ekghrh gh la’kks/kd Lor% ladfyr djrks- ek= f}rh; Lrjkaojhy
ek= la’kks/kudrkZ Lor% la’kks/ku {ks=kr tkoqu lac/a khr O;DrhdMqu xksGk djhr ukgh]
f}rh;d rF;s fdaok ekghrh gh brj O;Drhauh iqohZp xksGk dsyh vlqu rh fy[kr Lo:ikph
vlrkr- la’kks/ku drkZ ;kr rF;kapk vkiY;k la’kks/kuklkBh mi;ksx djrks- la’kks/ku djrk
vkiY;k v/;;u fo”k;k’kh lac/a khr ekghrh f}rh; L=ksrkan~okjs xksGk djrks- f}rh;d ekghrh
gh izdk’khr o izys[k bR;knh iklqu la’kks/kudrkZ izkIr djrks-

[kkyhy f}rh; L=ksrkapk okij ekghrh xksGk dj.;klkBh dsysyk vkgs-

1½ orZeki=s ekflds

2½ vkdk’kok.kh ojhy ckrE;k

3½ baVjusV

izLrqr fo”k;kP;k vuq’kaxkus izkIr ekghrh vkdMsokjh o lkj.khP;k ek/;ekus iq<hy


izek.ks lknj dj.;kr ;sr vkgs-

21
lkj.kh Ø- 1

deZpkÚ;kaph Hkk”kk n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- Hkk”kk deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- ejkBh 10 20 VDds
2- fganh 30 60 VDds
3- brj 10 20 VDds
,dq.k 50 100 VDds

70%
60%
60%

50%

40%

30%
20% 20%
20%

10%

0%
ejkBh fganh brj

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fnlqu ;srs dh ejkBh Hkk”kk cksy.kkjs deZpkjh 50


deZpkÚ;kaiSdh 20 VDds vkgsr- rj fganh cksy.kkjs deZpkjh 60 VDds Eg.ktsp tkLr
izek.kkr fnlqu ;srs- rj brj fofo/k Hkk”kk cksy.kkjs deZpkjh 20 VDds vkgsr-
;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] fgaUnh Hkk”kk cksy.kkjs lokZar tkLr vkgsr rj ejkBh
vkf.k brj Hkk”kk cksy.kkÚ;kaph la[;k deh vkgs-
fu”d”kZ % ;ko:u vls fnlqu ;srs dh fganh Hkkf”kd deZpkjh tkLr vkgsr-

22
lkj.kh Ø- 2

deZpkjh eqG jghoklh n’kZd lkj.kh

v-Ø- jkT; deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- Ekgkjk”Vª 05 10 VDds
2- e/;izns’k 10 20 VDds
3- NRrhlxM 10 20 VDds
4- vka/kzizn’s k 10 20 VDds
5- if'pe caxky 10 20 VDds
6- brj 05 10 VDds
,dq.k 50 100 VDds

25%

20% 20% 20% 20%


20%

15%

10% 10%
10%

5%

0%
Ekgkjk”Vª e/;izns’k NRrhlxM vka/kzizns’k if'pe brj
caxky

23
fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fnlqu ;srs dh ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k 50
deZpkÚ;kaiSdh egkjk”Vªkrhy 05 deZpkjh vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 10 VDds vkgs-
e/;izns’ke/khy 10 deZpkjh vlqu R;kaps ‘ksdMk izek.k 20 vkgsr- NRrhlxM e/khy 10
deZpkjh dk;Zjr vlqu R;kaps ‘ksdMk izek.k 20 vkgsr- if’pe caxkye/khy 10 deZpkjh
dk;Zjr vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 20 vkgsr rj brj 05 deZpkjh dk;Zjr vlqu R;kps
‘ksdMk izek.k 10 vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] e/;izns’k] NRrhlxM] vka/kzizns’k] if’pe


caxky ;sFkhy deZpkjh tkLrhr tkLr dk;Zjr vkgsr- rj egkjk”Vª] vkf.k brj deZpkjh gs
deh izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls fnlqu ;srs dh] e/;izns’k] NRrhlxM] vka/kzizn’s k ;k jkT;krhy tkLr
deZpkjh dk;Zjr vkgsr-

24
lkj.kh Ø- 3

deZpkÚ;kaps f’k{k.k n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- f'k{k.k deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- Ekk/;fed 10 20 VDds
2- mPp ek/;fed 10 20 VDds
3- inoh/kj o inO;qRrj 20 40 VDds
4- rkaf=d 10 20 VDds
,dq.k 50 100 VDds

45%
40%
40%

35%

30%

25%
20% 20% 20%
20%

15%

10%

5%

0%
Ekk/;fed mPp ek/;fed inoh/kj o inO;qRrj rkaf=d

25
fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kh fdaok pkp.kh ikg.khl pkjgh Lrjkojhy deZpkjh fuoMysY;k


deZpkÚ;kae/;s lekos’k >kyk vkgs- ek/;fed ifj{kk mRrh.kZ deZpkÚ;kaph la[;k 10 vlqu
R;kps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgsr- mPp ek/;fed mRrh.kZ deZpkÚ;kaph la[;k 10 vlqu
R;kaps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgs- inoh/kj o inO;qRrj mRrh.kZ deZpkÚ;kaph la[;k 20
vlqu R;kaps ‘ksdMk izek.k 40 VDds vkgsr- rkaf=d deZpkÚ;kaPkh la[;k 10 vlqu R;kaps
‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] inoh/kj o inO;qRrj deZpkÚ;kaph la[;k tkLrhr
tkLr vkgs- rj ek/;fed] mPp ek/;fed] inoh/kj o inO;qRrj deZpkÚ;kaph la[;k gs
deh izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls fnlqu ;srs dh] inoh/kj o inO;qRrj deZpkÚ;kaph la[;k tkLrhr tkLr
vkgs-

26
lkj.kh Ø- 4

deZpkÚ;kaps ekfld mRiUu n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- feG.kkjs mRiUu ¼:-½ deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- 4000 rs 6000 10 20 VDds
2- 6000 rs 8000 20 40 VDds
3- 8000 rs 10]000 10 20 VDds
4- 10]000 rs 15]000 05 10 VDds
5- 30]000 rs 50]000 05 10 VDds
,dq.k 50 100 VDds

45%
40%
40%

35%

30%

25%
20% 20%
20%

15%
10% 10%
10%

5%

0%
4000 rs 6000 6000 rs 8000 8000 rs 10]000 rs 30]000 rs
10]000 15]000 50]000

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] 4000 rs 6000 mRiUu vl.kkjs
deZpkÚ;kaph la[;k 10 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgsr- R;kpcjkscj 6000 rs

27
8000 ekfld mRiUu vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 20 vlqu R;kaps ‘ksdMk izek.k 40
VDds vkgsr- 8000 rs 10]000 ekfld mRiUu vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 10 vlqu
R;kps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgsr- 10]000 rs 15]000 ekfld mRiUu vl.kkÚ;k
deZpkÚ;kaph la[;k 05 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 10 VDds vkgsr- 30]000 rs 50]000
ekfld mRiUu vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 05 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 10 VDds
vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] 6000 rs 8000 deZpkÚ;kaph la[;k tkLrhr
tkLr vkgs- rj 4000 rs 6000] 8000 rs 10]000] 10]000 rs 15]000] 30]000
rs 50]000 deZpkÚ;kaph la[;k gs deh izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] dkgh ekstD;kp deZpkÚ;kaps osru tkLr vkgs-

28
lkj.kh Ø- 5

deZpkÚ;kaP;k dkekps rkl n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- dkekps rkl deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- 5 rs 10 10 20 VDds
2- 10 rs 15 20 40 VDds
3- 15 rs 24 20 40 VDds
,dq.k 50 100 VDds

45%
40% 40%
40%

35%

30%

25%
20%
20%

15%

10%

5%

0%
5 rs 10 10 rs 15 15 rs 24

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] 5 rs 10 deZpkÚ;kaPkh la[;k 10 vlqu


R;kps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgs 10 rs 15 deZpkÚ;kaph la[;k 20 vlqu R;kps ‘ksdMk
izek.k 40 VDds vkgsr- 15 rs 24 deZpkÚ;kaph la[;k 20 VDds vlqu R;kps ‘ksdMk
izek.k 40 VDds vkgsr-

29
;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] 10 rs 15 o 15 rs 24 deZpkÚ;kaph la[;k
tkLrhr tkLr vkgs- rj 5 rs 10deZpkÚ;kaph la[;k gs deh izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] 10 rs 15 o 15 rs 24 deZpkÚ;kaph la[;k tkLrhr


tkLr vkgs-

30
lkj.kh Ø- 6

deZpkÚ;kaP;k dkekph fLFkrh n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- Dkekph fLFkrh deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- pkaxyh 20 40 VDds
2- okbZV 10 40 VDds
3- lek/kkudkjd 20 20 VDds
,dq.k 50 100 VDds

45%
40% 40%
40%

35%

30%

25%
20%
20%

15%

10%

5%

0%
pkaxyh okbZV lek/kkudkjd

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] pkaxyh fLFkhrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaPkh
la[;k 20 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 40 VDds vkgs- okbZV fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph

31
la[;k 10 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 40 VDds vkgsr- lek/kkudkjd fLFkrh vl.kkÚ;k
deZpkÚ;kaph la[;k 20 VDds vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 20 VDds vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] pkaxyh o okbZV fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph
la[;k tkLr vkgs- rj lek/kkudkjd fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs deh
izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] pkaxyh o okbZV fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k
tkLrhr tkLr vkgs-

lkj.kh Ø- 7

deZpkÚ;kaPks vkjksX; fLFkrh n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- Dkekph fLFkrh deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- mRre 25 50 VDds
2- lk/kkj.k 20 40 VDds
3- fud`”B 05 10 VDds
,dq.k 50 100 VDds

32
60%

50%
50%

40%
40%

30%

20%

10%
10%

0%
mRre lk/kkj.k fud`”B

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] mRre vkjksX; fLFkrh vl.kkÚ;k
deZpkÚ;kaPkh la[;k 25 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 50 VDds vkgs- lk/kkj.k vkjksX; fLFkrh
vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 20 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 40 VDds vkgsr- fud`”B
vkjksX; fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 05 VDds vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 10 VDds
vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] lk/kkj.k vkjksX; fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph
la[;k tkLr vkgs- rj fud`”B vkjksX; fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs deh
izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] lk/kkj.k vkjksX; fLFkrh vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k
tkLr vkgs-

33
lkj.kh Ø- 8

deZpkÚ;kaP;k leL;kaps oxhZdj.k n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- deZpkÚ;kaP;k leL;k deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- dkSVfqa cd o vkfFkZd 18 36 VDds
2- O;kolkf;d 21 42 VDds
3- lkekftd 11 22 VDds
,dq.k 50 100 VDds

45% 42%
40%
36%
35%

30%

25% 22%
20%

15%

10%

5%

0%
dkSVqafcd o vkfFkZd O;kolkf;d lkekftd

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] dkSVqafcd o vkfFkZd leL;k vl.kkÚ;k
deZpkÚ;kaPkh la[;k 18 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 36 VDds vkgs- O;kolk;hd leL;k
vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 21 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 42 VDds vkgsr- lkekftd

34
leL;k vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 11 VDds vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 22 VDds
vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] O;kolkf;d leL;k vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k
tkLr vkgs- rj lkekftd vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs deh izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] O;kolkf;d leL;k vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k
tkLr vkgs-

lkj.kh Ø- 9

deZpkÚ;kaph la?kVuk n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- deZpkjh la?kVuk deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- gks; 20 40 VDds
2- ukgh 30 60VDds
,dq.k 50 100 VDds

fo’ys”k.k %

ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] deZpkÚ;kaph la?kVuk vl.kkÚ;k


deZpkÚ;kaPkh la[;k 20 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 40 VDds vkgs- deZpkÚ;kaph la?kVuk
ul.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 30 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 60 VDds vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] deZpkÚ;kaph la?kVuk vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k
deh vkgs- rj deZpkÚ;kaph la?kVuk ul.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs tkLr izek.kkr
vkgsr-

35
fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] deZpkÚ;kaph la?kVuk ul.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs
tkLr izek.kkr vkgsr-

lkj.kh Ø- 10

deZpkÚ;kaph jkstxkj miyC/krk n’kZfo.kkjh lkj.kh

v-Ø- jkstxkj miyC/k deZpkjh la[;k ‘ksdMk izek.k


1- gks; 35 72 VDds
2- ukgh 15 28 VDds
,dq.k 50 100 VDds

72%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
15%
20%
10%
0%

gks; ukgh

fo’ys”k.k % ojhy lkj.kho:u vls fun’kZukl ;srs dh] deZpkÚ;kaph jkstxkj miyC/k
vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaPkh la[;k 35 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 72 VDds vkgs- deZpkÚ;kaph

36
jkstxkj miyC/krk ul.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k 15 vlqu R;kps ‘ksdMk izek.k 28 VDds
vkgsr-

;ko:u vls fun’kZukl ;srs dh] deZpkÚ;kaph jkstxkj miyC/k vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph
la[;k tkLr vlqu deZpkÚ;kaph jkstxkj miyC/k ul.kkÚ;k deZpkÚ;kaph la[;k gs deh
izek.kkr vkgsr-

fu”d”kZ %

;ko:u vls y{kkr ;srs dh] deZpkÚ;kaph jkstxkj miyC/k vl.kkÚ;k deZpkÚ;kaph
la[;k tkLr izek.kkr vkgsr-

Lkkekftd ekghrh %

lkekU; fLFkrh %

ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;kaP;k lkekftd fLFkrhP;k vH;klkr f’k{k.k]


fuokl] vkjksX;] dje.kqd O;olk; bR;knhapk vH;kl dsY;kuarj ukxiwj esVªks izdYikr dke
dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaph brj lkekU; fLFkrh d’kh vkgs- ;kpk vH;kl dj.;kr vkyk-

ixkjh lqV~;k

deZpkÚ;kauk ixkjh lqV~;k Qkj deh izek.kkr feGrkr- dkj.k esVªksps dke lq:p
vlY;keqGs deZpkÚ;kauk lqV~;k ns.;kr ;sr ukgh-

ijhdYiusph rikl.kh %

izLrqr v/;;u djrkauk la’kks/ku dR;kZaus vkiys v/;;u dk;Z pkaxY;k izdkjs o
lqVlqVhr gks.;kdjhrk vkf.k v/;;ukyk ;ksX; fn’kk feGkoh Eg.kqu dkgh ijhdYiukapk
vk/kkj ?ks.;kr vkyk gksrk- R;k ifjdYiuspk iMrkGk [kkyhyizek.ks vkgs-

37
1½ deZpkÚ;kaps ekfld mRiUu deh vkgs-

ojhy ifjdYiuspk iMrkGk dsyk vlrk vls y{kkr vkys dh] tkLrhr
tkLr deZpkÚ;kaps ekfld mRiUu deh vkgs- ejkBh o brj Hkk”khd deZpkjh deh
izek.kkr vkgsr-

ojhy ifjdYiuspk iMrkGk dsyk vlrk vls fun’kZukl vkys dh ejkBh o


brj Hkk”khd deZpkÚ;kais{kk fganh deZpkjh tkLr izek.kkoj vkgsr-

v’kkizdkjs deZpkÚ;kaph vkfFkZd fLFkrh Qkj ;ksX: ukgh- vls ojhy ifjdYiuk
o:u fnlqu ;srs- Eg.kqu gh ifjdYiuk ;ksX; Bjrs-

38
izdj.k lgkos

fu”d”kZ o mik;;kstuk

39
izdj.k lgkos

fu”d”kZ o mik;;kstuk
v½ fu”d”kZ %

izLrqr fo”k;kps fu”d”kZ iq<hyizek.ks &

1½ ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k Hkjrhps L=ksr Hkkjrkrhy fofo/k
jkT;krhy vkgs- gs x`ghr d`R; lR; vkgs-

2½ ukxiwj esVªks izdYikr eksB;k izek.kkoj jkstxkj la/kh miyC/k vkgs- gs x`ghr d`R;
lR; vkgs-

3½ ukxiwj esVªksizdYikps dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaph dk;ZfLFkrh lek/kkudkjd vkgs- gs


x`ghrd`R; lR; vkgs-

f'kQkj’kh vkf.k mik;;kstuk %

‘kks/k izc/a k la’kks/kdkus dk<ysY;k fu”d”kkZo:u ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k
deZpkÚ;kaP;k dk;kZph fdaok dkekph fLFkrh y{kkr ?ksoqu f’kQkj’kh dj.;kr vkY;k vkgs-

1½ jkg.khekukpk ntkZ %

ukxiwj esVªks izdYikrhy deZpkÚ;kaph la[;k Lor%P;k jkg.khekukpk ntkZ Lor%p


lq/kkj.kk ;klkBh [kkyhy xks”Vhauk izk/kkU; n;kos-

v½ Lor%ps ?kj LoPN Bsokos-

c½ ?kjkrhy oLrq ;ksX; o LoPN tkxsr BsokO;kr-

d½ ?kjkrhy o ?kjkP;k vktqcktqph lkQlQKbZ Lor% djkoh-

40
M½ Lor% dqVaqckph dkGth Lor% ?;koh-

b½ O;lukiklqu nqj jgkos-

2½ ?kjcka/k.kh

ukxiwj esVªks izdYikr dkgh deZpkjh [kqi [kkyP;k inkoj dk;Z djhr vlrs v’kk
deZpkÚ;kadMs Lor%ps ?kj ulsy rj R;kauk ?kjs cka/k.;klkBh ‘kklukP;k orhus tkxk o deh
O;kt njkus dtZ miyC/k d:u n;kos-

3½ f’k{k.k O;oLFkk %

ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k eqykaP;k f’k{k.kkdMs iq.kZ y{k
n;kos R;kP;k f’k{k.kklkBh ‘kS{kf.kd lqfo/kk miyC/k d:u ?;kO;kr-

4½ vkS”k/kksipkj %

deZpkÚ;kaP;k vkS”k/kksipkjkph O;oLFkk ;ksX; ntkZP;k Lo:ikr o vkjksX; dsankz r


ukeek= njkr miyC/k d:u ?;koh-

5½ vkjksX; %

;k miØekr dkgh deZpkÚ;kauk vax esgurhps dke vlY;keqGs vkiys rklkizek.ks


dke djkos vkjksX; lkj.khlkBh ldl o iks”Vhd vkgkjkpk okij djkok- rlsp FkksMk Qkj
O;k;ke vo’; djkok-

41
iz'ukoyh
^^ukxiwj esVªks izdYikr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kaP;k O;oLFkkiukps fo’ys”k.kkRed
v/;;u**

v½ O;Drhxr ekghrh

1½ deZpkÚ;kaps iq.kZ uko % ------------------------------------------------------------------------


--

2½ iRrk % ------------------------------------------------------------------------
--

3½ o; % ------------------------------------------------------------------------
--

4½ fyax % ------------------------------------------------------------------------
--

5½ /keZ % ------------------------------------------------------------------------
--

6½ cksyhHkk”kk % ------------------------------------------------------------------------
--

7½ f’k{k.k % ------------------------------------------------------------------------
--

8½ eqG jghok’kh xko % ------------------------------------------------------------------------

42
c½ O;kolkf;d ekghrh %

1½ rqEgh gh ukSdjh fdrh o”kkZiklqu djrk \

2½ ;k uksdjhr lek/kkuh vkgkr dk \ gks; @ ukgh

3½ rqEgh nqljk O;olk; ‘kks/kr vkgs dk\ gks; @ ukgh

4½ rqeph la?kVuk vkgs dk\

5½ rqeph la?kVuk d’kh vkgs\

6½ rqeP;k jkstP;k dkekps rkl fdrh\

d½ lkekftd fLFkrh fo”k;h ekghrh

1½ dks.kR;k oLrhr jkgrk\

2½ Lor%ps ?kj vkgs dh HkkM;kps\

3½ HkkM;kps vlY;kl HkkMs fdrh\

M½ vkjksX; fo”k;d ekghrh

1½ rqepk njjkstpk vkgkj dk; vkgs\

2½ rks vkgkj ldl vkgs vls okVrs dk\ gks; @ ukgh

3½ rqeph izd`rh d’kh vkgs\

4½ vkS”k/kksipkj dqBs djrk\

5½ rqEgkyk dkgh O;lu vkgs dk\

b½ dje.kqd fo”k;d ekghrh

43
1½ rqEgh dks.kR;k izdkjP;k dje.kqdhyk izk/kkU; nsrk\

2½ rqepk Nan dks.krk\

3½ uksdjhrqu rqEgkyk Qkoyk osG feGrks dk\ gks; @ ukgh

4½ Qkoyk osG vlY;kl rks osG dlk ?kkyoky\

bZ½ vkfFkZd fLFkrh

1½ vki.kkl ,dq.k ekfld mRiUu fdrh feGrks\

2½ feG.kkÚ;k mRiUukr lek/kkuh vkgkr dk; \ gks; @ ukgh

3½ dqVaqckyk tkLrhps mRiUu feGrs dk; \ gks; @ ukgh

4½ tkLrhps mRiUu feGr vlY;kl fdrh o d’kkiklqu feGrs\

5½ dkekoj tk.;klkBh miyC/k lk/kus dks.krh\

6½ dkekoj tk.;klkBh miyC/k lk/kus feG.kkjs mRiUu dks.kdks.kR;k ckchaoj [kpZ djrk\

44
lanHkZ xzaFk lqph

45
lanHkZ xzaFk lqph
iqLrdkps uko ys[kdkaps uko izdk'ku
la'kks/ku i)rh ‘kkL= o ra=s vkxykos iznhi fo|k izdk’ku
izkR;f{kd lkekftd la’kks/ku izk- lqjs’k esJke d`”kh dsanz y{eh uxj]
ukxiwj
https://mr.wikipediaor
g/wiki/nagpurmetre
https://www.metrorail
nagpur.com/
projectprofile.aspx
orZekui=s
nS- yksder

46

Potrebbero piacerti anche