!

"#2 2 K A J 20 19

WAWAYKI 6 IMASTA
YACHAKUNAN TIYAN
!"#2 ˙

´
Vol. 100, num. 2 2019 QUECHUA (BOLIVIA)
Kay revistaqa 64.282.000 orqhokun
211 QALLUSPI
QALLARIYNIN
¡Rijchariy! (ISSN 0005-237X) julio, agosto de
2019. Kay revistataqa orqhon Watch Tower
Bible and Tract Society of Pennsylvania,
Santa Cruz, Bolivia. ˘ 2019 Watch Tower Bible
and Tract Society of Pennsylvania.
Wawayki 6 imasta
yachakunan tiyan
˜ ´
Wawayki jatunna kajtin, icha ajina kananta munawaj:
BOLIVIA:
Casilla 6397, Santa Cruz ˘ Mana munayninwan atipachikunanta
ARGENTINA:
Casilla 83 (Suc. 27B),
˘ Llampu sonqo kananta
C1427WAB Cdad. Aut. de Buenos Aires
˘ Ama llakiywan atipachikunanta
CHILE:
Casilla 267, Puente Alto ˘ Ruwanasninta juntananta
˜
Maskallawajtaj www.jw.org/contact ˘ Winay tukusqa kananta
nisqapi.
˘ Mana llullakunanta
Ajina runas kanankupajqa, wawasqa tataspa
yanapanta necesitanku.
Kay revistapi sojta imasmanta yachakusunchej,
chaytaj wawasta yanapanqa jatun kaspa allin runas
kanankupaj.

s
¿Astawan yachakuyta munankichu?
˜ Kay jw.org/qu chayri kay patapi
¿Bibliamanta mana ni imata manaspalla
yachachisunankuta munankichu? nisqaman yaykuy rikhurejman qhelqay.

Kay ¡Rijchariy! revistaqa, jallpantinpi Bibliamanta yachachinapaj orqhokun. Kaytaj runa qolqeta munasqanman jina
qosqanwan ruwakun. Mana vendenapajchu. Qolqesituykiwan yanapakuyta munaspaqa Internetpi jw.org nisqaman yaykuy.
Genesismanta Malaquiaskama versiculosqa, Diosmanta Qhelqasqa Bibliamanta orqhokun. Mateomanta Apocalipsiskama
versiculostaj, Mosoj jallpapi kausajkunapaj Diospa Palabran Bibliamanta orqhokun.
KAPUYNIN

Wawayki 6 imasta
yachakunan tiyan

1 YACHAQANA: Ama munayninchejwan

atipachikunachu


2 YACHAQANA: Llampu sonqo kana



3 YACHAQANA: Ama llakiywan

atipachikunachu


4 YACHAQANA: Ruwanasninchejta juntayta

yachakuna


5 YACHAQANA: Kuraj runasmanta wawas

yachakunanku tiyan


6 YACHAQANA: Wawasman yachachina

allin kajta mana allin kajta
reparayta

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019 3

1 YAC HAQ ANA
AMA MUNAYNINCHEJWAN ATIPACHIKUNACHU

¿IMAYNATAJ MUNAYNINWAN
MANA ATIPACHIKOJ RUNA?
Munayninwan mana atipachikoj runaqa:
˘ imatachus munashasqan juntakunanta
pacienciawan suyakun
˜
˘ sonqonta nitiykukun
˘ ruwanasninta juntan mana gustajtinpis
˘ wajkunaj allinninta maskan


¿IMARAYKUTAJ MAY ALLIN MUNAYNIN-

CHEJWAN MANA ATIPACHIKUY?
Munayninkuwan mana atipachikoj wawasqa, imata
munaspapis mana munasqankuman jinapunichu
ruwanku. Munayninkuwan atipachikoj wawastaj: KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY
˜
˘ phinakunkuman
˘ llakiywan onqoykunkuman Tatasqa wawasninkuman mana nispa,
yachachishanku jatunyajtinku mana drogasta
˘ cigarrota pitayman, drogakuyman,
japikunankupaj, nitaj sajra imasta
machaymantaj qokunkuman
ruwanankupaj.
˘ mana allin imasta mikhunkuman chayri
ni imata mikhunkumanchu
Uj universidadpi nikusqanman jina, munayninku-
˜
wan mana atipachikoj wawasqa winaspa mana an- Wakin kuti wawasqa tatasninkuwan kasuchikuyta
chata onqonkuchu, qolqenkuta sumajta apayka- ˜
munaspa qellikunku, astawanraj runaj naupaqen-
chanku, leyestapis kasukunku. Chayrayku Pensil- peqa. Uj tata mana nishaspa wawanta kasun
vania Universidadmanta profesora Angela Duck- chayqa, wawanqa kasunallantaña munanqa.
worth jinata nerqa: “Munayninwan mana
Chantapis uj tata “mana” nin chayqa, wawanqa
atipachikoj runaqa allinta ruwan”, nispa.

reparanqa mana munasqanman jinapunichu ima-
pis ruwakusqanta. Chaymanta parlaspa David
WAWASTA YACHACHINA MANA MUNAY- Walsh sutiyoj doctor jinata nin: “Mana munasqan-
NINKUWAN ATIPACHIKUNANKUPAJ kuman jinapunichu imapis ruwakusqanta reparaj-
´ kunaqa, aswan kusisqasman rijchakunku. Chay-
Mana nispaqa ama arı niychu rayku ama saqenachu wawas tukuy ima munas-
´ qankuta ruwajta”, nispa.1
BIBLIA NIWANCHEJ: “ ‘Arı’ nisqaykichejqa,
´
arı kachun, ‘mana’ nisqaykichejpis, ´ ˜ ´ ´
1 Saber decir no a los hijos: por que los ninos necesitan oırlo y como sus
mana kachun”, nispa (Mateo 5:37). padres pueden decirlo nisqa libromanta orqhokun.

4
Tatasqa wawasninkuman mana nispa, yachachishanku Ruwasqaykiwan
jatunyajtinku mana drogasta japikunankupaj, mana yachachiy
khuchichakuy juchapi urmanankupaj, nitaj sajra imasta
ruwanankupaj. ˘ ¿Wawayki reparanchu jatun
llakiypi kashajtiyki mana
Wawasta yachachina allin kajta ruwayta ˜
usqhayllata phinakusqaykita?
´
BIBLIA NIWANCHEJ: “Imatacha uj runa tarpun,
´ ˘ ¿Wawaykiman sutinchankichu
chayllatataj oqharenqa”, nispa (Galatas 6:7).
imaraykuchus uj problemata
Wawasqa yachananku tiyan imatapis mana allinta ruwajtin- ˜
˜ mana phinarikuspalla
ku mana allin rinanta. Wawas imallamantapis phinakunku
chayqa, amigosnin karunchakonqanku. Mana usqhayllata allinchasqaykita?
˜
phinakuspa wajkunata kachamanta uyarej wawastaj, ami- ˘ ¿Wawayki ninmanchu kacha
gosniyoj kanqanku. Tatas wawasninkuta mana munaynin-
kasqaykita, mana usqhayllata
kuwan atipachikunankupaj yanapajtinkoqa, wawasta allin ˜
renqa. phinakusqaykita, chayri nin-
˜
manchu phina runa kasqaykita?
Yachachina imaschus aswan allin kasqanta
reparanankupaj
BIBLIA NIWANCHEJ: ‘Imaschus aswan allin imas kasqanta
reparaychej’, nispa (Filipenses 1:10). Wakin tataspa
Munayninwan mana atipachikoj runaqa, ruwanasnin mana ruwasqanku
gustajtinpis juntananpaj kallpachakun, nitaj sajra imasta ˜
˜ Theresa nin: “Warmi wawayku phinasqa
ruwanchu. Wawaspis reparananku tiyan imastarajchus nau-
kashajtin, mana saqejchu kayku wajku-
pajta ruwananku kasqanta. Por ejemplo, pujllanankuman- ˜
taqa escuelamanta tareasninkutaraj ruwananku tiyan. nata malta sientechinanta. Phinakuynin-
wan atipachikojtenqa cuartonman
Tatasqa ruwasqankuwan yachachinanku tiyan kachapoj kayku, rabian pasajtintaj
kutimunanta nej kayku”, nispa.
BIBLIA NIWANCHEJ: “Chayta ruwani qankuna yachaku-
naykichejpaj, imaynatachus noqa ruwani ajinallatataj ˜
Wayne nin: “Senoraywanqa wawasniyku
qankunapis ruwanaykichejpaj”, nispa (Juan 13:15). allinta ruwajtinku, paykunamanta
Wawasqa tatasninkuta sumajta qhawashanku imatachus kusisqa kashasqaykuta nejpuni kayku.
˜
ruwasqankuta, imaschus phinachisqantataj. Tatasqa Problemas kajtinpis wawasniyku mana
ruwasqankuwan yachachinkuman mana munayninkuwan ˜
phinakuywan, nitaj munayninkuwan
atipachikuy allinpuni kasqanta. Tatas: wawasniykichej atipachikojtinkoqa, allinta ruwasqankuta
˜
rabiachisojtiykichej, ¿phinakunkichejpachachu chayri nej kayku”, nispa.
pacienciakunkichejchu?

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

2 YAC HAQ ANA
LLAMPU SONQO KANA

¿IMAYNATAJ LLAMPU SONQO RUNA?

Llampu sonqo runasqa wajkunata respetanku,
mana runaykachankuchu, nitaj suyankuchu waj-
kunawan allinpaj qhawachikuyta. Astawanpis waj-
kunaj allinninkuta maskanku, paykunamanta
yachakunankupajtaj kallpachakunku.
Wakin runasqa yuyanku llampu sonqo runas man-
chalis kasqankuta. Chaytaj mana jinachu. Imajtin-
chus llampu sonqo runasqa, reparakunku mayka-
mallachus ruwayta atisqankuta, pantaj runas
kasqankutataj.


¿IMARAYKUTAJ LLAMPU SONQO KANA?

˘ Amigosniyoj kanapaj yanapawanchej. La epi-
demia del narcisismo libro nin: “Llampu sonqo KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY
runasqa tukuywan sumajta apanakunku. Waj-
kunawan parlariytapis atillanku”, nispa.
Wawas wawamantapacha wasipi yanapakuyta
˘ Wawasta yanapanqa kausayninkupi allin
yachajtinkoqa, jatunyaspa wajkunawan
rinanpaj. Llampu sonqoyoj kayta yachakoyqa
trabajayta atillanqanku.
wawasta yanapanqa wawasllaraj kashajtinku,
˜ ˜
winajtinkunapis. Doctor Leonard Sax nerqa:
“Jatunchakoj jovenqa trabajota maskashaspa
mana tariyta atillanqachu. Llampu sonqoyoj
´
kajtajrı ichapis tariyta atillanqa”, nispa.1 renqa, imatachus ruwayta atisqankuman jinalla

ruwanankupaj kallpachakojtinku.
LLAMPU SONQO KAYTA YACHACHINA ˘ Allinta ruwajtinkoqa, sumajta ruwasqankuta
Maychus kajllata yuyanankupaj yanapana nina. Tatasqa wawasninkuta ni pi qan jinaqa
kanchu nispa, mana yanapankuchu llampu
BIBLIA NIWANCHEJ: “Pillapis mana ima kaspa sonqo kanankupaj. Chayrayku kallpachakunan-
may kasqanta yuyakun chayqa, pay kikinta ku tiyan sutita imamantapis allinta ruwasqan-
´
chaukiyakushan”, nispa (Galatas 6:3). kuta ninankupaj.
˘ Ama wawasman qhasillata creechinachu. ˘ Tatasqa qhawarinanku tiyan wawasninku
´
Tatasqa wawasninkuman icha ninku: “Tukuy Internetpi imastachus qhawasqankuta chayri
ima munasqaykita ruwayta atinki”, nispa. Chay churasqankuta. Runasqa redes sociales nisqa-
´
nisqankoqa icha allillanman rijchakunman, man yaykunku allinpaj qhawachikunankupaj
chaywanpis mana jinachu. Wawastaqa allin chayri imatapis ruwasqankuta rikuchinankupaj.
1 El colapso de la autoridad nisqa libromanta orqhokun. Chayta ruwaspaqa jatunchakushanku.

6
 ´
˘ Wawas pantajtinku perdon ninankuta yachachina. Ruwasqaykiwan
Tatasqa wawasninku pantaykojtinku, pantaykusqankuta yachachiy
reparanankupaj yanapananku tiyan.
˘ ¿Wawayki reparanchu wakin ku-
Agradecekuyta yachachina tis yanapata necesitasqaykita?
BIBLIA NIWANCHEJ: “Agradecekuychejpuni”, nispa ˘ ¿Wajkunamanta allintachu
(Colosenses 3:15).
parlanki chayri wasanku-
˘ Diospa ruwasqasninmanta. Wawasqa yachananku tiyan mantachu rimanki?
Diospa ruwasqasninta jatunpaj qhawayta. Reparachina
kausakunapajqa aireta, yakuta, mikhunata imaqa nece- ˘ ¿Wawasniyki reparankuchu waj-
sitasqanchejtapuni. Ajinamanta paykunaqa Diospa kunata yanaparisqaykitapuni?
ruwasqasninmanta agradecekonqanku, jatunpajtaj
qhawanqanku.
˘ Wajkuna kachas kasqankumanta. Wawasman yachachi-
na wajkunata aswan kurajta jina qhawanankuta, payku- Wakin tataspa
na jinataj kacha kanankuta, envidiakunankumantaqa.
ruwasqanku
˘ Agradecekuyta yachachina. Wawasman yachachina
sonqomantapacha agradecekuyta. Llampu sonqo Karen nin: “Imillitaykoqa willawarqayku
kanapajqa agradecekunapuni. cursonpi uj imillita sajrita kasqanta,
tukuytaj chejnikusqankuta. Nerqanitaj
Wajkunata yanapariyta yachachina chay imillita ichapis ajina kasqanta
wasinpi problemasniyoj kasqanrayku,
BIBLIA NIWANCHEJ: “Kumuykukoj sonqo kaspa, wajkuna-
ta qankunamanta aswan kurajta jina qhawaychej. Ama manataj tukuy familiaschu kusisqas kau-
allinnillaykichejtaqa maskaychejchu. Manachayqa wajku- sakusqankuta. Ajinamanta imillitaykoqa
˜
naj allinninkutapis maskaychej”, nispa (Filipenses 2:3, 4). nina yuyakorqachu waj imillitasmanta
aswan sumaj kasqanta, astawanpis
˘ Wawasta yachachina wasipi yanapakunankuta. Wawas- repararqa allinta kausakusqanrayku
ta wasipi ni imata ruwachispaqa, kaytapis nishasunman
kusisqa kasqanta”, nispa.
jina: “Qanqa patroncito kanki, waj ruwachun”, nispa.
Wawasqa wasipi ruwanastaraj ruwananku tiyan pujlla- Marianna nin: “Imillitasniykutaqa niyku-
nankumantaqa. Reparachina wasipi yanapakusqankoqa
puni escuelapi kusiywan yachakunanku-
sumaj kasqanta. Ajinamanta wajkunawanpis munachi-
ta, ni piwan kikinchakuspa. Noqaykupis
konqanku.
ni piwan kikinchanaykuta niyku”, nispa.
˘ Reparachina wajkunata yanapay sumaj kasqanta.
˜
Wawas wajkunata yanapajtinkoqa, winay tukusqa runas
jina yuyanqanku. Chayrayku wawaykiwan piensariychej
yanapata necesitajkunapi, imaynatatajchus yanapari-
nanpi. Wawas wajkunata yanaparejtinkoqa, allinta
ruwasqankuta nina.

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

3 YAC HAQ ANA
AMA LLAKIYWAN ATIPACHIKUNACHU

¿IMAYNATAJ MANA LLAKIYWAN

ATIPACHIKOJ RUNA?
˜
Mana llakiywan atipachikoj runaqa, naupajllaman-
puni rin, ima problemasniyoj kaspapis, wajkuna
sonqonta nanachejtinkupis. Chaytataj yachakun
tiempo pasasqanman jina. Uj wawitamanta parla-
rina, uj wawitaqa urmaspa urmaspa puriyta yacha-
kun. Ajinallatataj uj runaqa sapa kuti problemaspi
˜
rikukuspapis naupajllamanpuni rispaqa mana
llakiywan atipachikonqachu.


¿IMARAYKUTAJ MANA LLAKIYWAN

ATIPACHIKUNACHU?
Wakin wawasqa sonqo pakisqas qhepakunku pan-
taykuspa, champaypi rikukuspa chayri pillapis yu- KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY
˜
yaycharejtin. Wakin wawastaj pantaykuspa nina uj-
tawan ruwayta munankuchu. Chaywanpis wawasqa ˜
Wawasqa pantaspapis naupajllamanpuni rispa,
kayta sumajta yachananku tiyan: waj imasta yachakunku, aswan allintataj
˘ Tukuypis ashkha kutista pantanchej imatapis ruwanku.
(Santiago 3:2).
Tatasqa wawasninkuta yanapankuman imaynata-
˘ Maykajllapis llakiykunapi rikukunchejpuni ´
´ chus uj problemata allinchayta. Icha wawasqa exa-
(Eclesiastes 9:11).
menninkuta mana allinta qospa llakikunkuman. Nin-
˘ Tukuy necesitanchej wajkuna cheqanchana- kumantaj: “Ni imata allinta ruwayta atinichu”, nispa.
wanchejta. Ajinallamanta yachakuyta atinchej
Wawas mana llakiywan atipachikuyta yachanan-
(Proverbios 9:9). ˜
kupajqa, tatasninku yanaparinanku tiyan naupaj-
˜ man rinallankupajpuni. Ajinamanta wawasqa pro-
Wawas problemaspi rikukuspa naupajllamanpuni
renqanku chayqa, mana llakiywan atipachikonqan- blemaspi rikukuspa allinchayta yachanqanku, nitaj
kuchu. anchata llakikonqankuchu.

Chantapis wawaspuni problemasninkuta allinchay-
´ ´
¿IMAYNATA TATAS WAWASNINKUMAN ta yachananku tiyan. Icha tatasqa tapurinkuman:
´ ´
YACHACHINKUMAN MANA LLAKIYWAN “Waway, ¿imata ruwawaj profesorniyki yachachi-
ATIPACHIKUYTA? shajtin sumajta entiendenaykipaj?”, nispa.

Wawas pantajtinku Llakiykuna kajtin

BIBLIA NIWANCHEJ: “Cheqan runaqa qanchis BIBLIA NIWANCHEJ: “Mana yachankichejchu ima-
kutita urman, chantaqa uj qanchis kutillatataj chus kausayniykichejwan qaya kananta”, nispa
sayarikun”, nispa (Proverbios 24:16). (Santiago 4:14).

8
Mana yachanchejchu imachus qaya kananta. Uj runaqa qha- Ruwasqaykiwan
paj kashaspa wajchayanman chayri sano kashaspa onqoy- yachachiy
kunman. Bibliapipis nin: ‘Mana usqhayta correjkunaqa ati-
panku, maqanakupitaj mana kallpayojkuna atipallankutaj. ˘ ¿Pantaykusqaykita reconocen-
Tiempo chayamojtin, wakinpaj allin imas tiyan, wakinpajtaj kichu chayri wajkunatachu
´
mana’, nispa (Eclesiastes 9:11).
juchachanki?
Tatasqa wawasninkuta sajra imasmanta jarkayta munanku.
Chaywanpis mana atinkumanchu tukuy imamanta jarkayta. ˘ ¿Parlankichu pantaykusqayki-
rayku llakiypi rikukusqay-
Wawasqa trabajomanta wijchuchikuy chayri qolqeta pisichi-
kuy imaynachus kasqanta mana yachankurajchu. Chaywanpis kimanta?
´
waj llakiykunapi rikukunkuman. Icha uj amiguiton waj lado- ˘ ¿Wajkuna pantaykojtinku
˜
man ripunman chayri familiamanta pillapis wanupunman.1
imata ruwanki?
Allinninkupaj wajkuna yuyaychajtinku
BIBLIA NIWANCHEJ: ‘Yuyaychasqataqa uyariy,
ajinamanta chayanki sumaj yachayniyoj kayman’, nispa
(Proverbios 19:20).
Wakin tataspa
˜ ruwasqanku
Pillapis allinninchejpaj yuyaychariwajtinchejqa, mana phina-
kunapajchu. Astawanpis reparachiwanchej mana allinta Jeff nin: “Wawasniyku problemaspi
ruwashasqanchejta chayri mana allinta purishasqanchejta. rikukojtinku paykuna allinchanankuta
Tatasqa wawasninkuman yachachinanku tiyan wajkuna saqej kayku. Noqapis joven kashaspa
yuyaychasqankuta japikuyta. Ajinamanta ni paykunapis ni problemasniyta allinchayta yachakorqa-
wawasninkupis llakiypi rikukonqankuchu. Uj tata, John suti- ni, chaytaj allin runa kanaypaj yanapa-
yoj nin: “Tataslla wawasninkoj problemasninkuta allinchan- warqa. Kunanqa iskaynin wawasniyku
qanku chayqa, wawasninkoqa ni jaykaj sapankumanta allin- ˜
jatuchejna kaspapis, imata ruwananku-
chayta atenqankuchu. Astawanpis wawasqa sapa kuti pro- pajpis sumajta yuyaychakunku, wawas-
blemaspi satikonqanku, tatastaj chayta allinchaspalla viejo- llaraj kashajtinku mana anchata
yaponqanku. Ajinamantaqa ni tataspis ni wawasninkupis lulusqaykurayku”, nispa.
kusisqachu kausakonqanku”, nispa.
Tatasqa yanapananku tiyan wawasninkuta escuelapi chayri James nin: “Pantaykusqaykuwan wawas-
mayllapipis allinninkupaj yuyaychasqankuta japikunankupaj. niykoj sonqonkuta nanachispaqa, payku-
Nitaj ninankuchu tiyan “ama wawayta jinata nipuwaychu” ˜
namanta perdonta manakojpuni kayku.
nispa. Astawanpis wawasta tapurinkuman: Tatasqa pantasqasninkumanta wawas-
˘ “¿Imaraykutaj yuyaychasorqanku?”. ninkuman parlarinankupuni kanman,
˜ ajinamanta reparanankupaj tukuypis
˘ “¿Imatataj ruwawaj manana pantanaykipaj?”.
pantasqanchejta”, nispa.
´
˘ “¿Imata ruwawaj ujtawan ajinallapitaj rikukuspa?”.
Wawasta allinninkupaj yuyaychasqankoqa, mana uj ratolla-
pajchu, aswan qhepamanpis yanapallanqapuni.
1 Torremanta Qhawaj 1 de octubre de 2008 watamanta “Wawaykita sunquchay”
nisqa yachaqanata leeriy.

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

4 YAC HAQ ANA
RUWANASNINCHEJTA JUNTAYTA YACHAKUNA

¿IMAYNATAJ RUWANASNINTA
JUNTAJ RUNA?
Ruwanasninkuta juntaj runasqa, atienekunapaj jina
kanku, ima ruwanata japispapis tiemponpi tukunku.
Wawaspis juchuymantapacha ruwanasta juntayta
yachakunkuman. Tatasmanta parlaspa, uj libro
nin: “Wawitasqa wata kurajniyojmantapacha
˜
wasipi ruwanaswan yanapakunkumanna. Wata
˜
khuskanniyojna kaspataj astawan yanapakuyta
munanku. Wakin lugarespitaj tatasqa wawasninku
phishqa watayojmanta, qanchis watayojkama
kashajtinku yanapakuyta yachachinku. Chay
edadmanta wawitasqa wasipi wakin ruwanasta
˜
sumajtana ruwankuman”, nispa.


¿IMARAYKUTAJ RUWANASNINCHEJTA KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY

JUNTANAPUNI TIYAN?
Wakin lugarespi jovenesqa tatasninkoj wasinman- Wawas ruwanasninkuta juntayta
ta ripunku, problemaspi rikukuspataj tatasninkoj- ˜
yachajtinkoqa, jatunna kaspa mana
paman kutipunku. Chaytaj pasan tatas wawasnin- imatapis manchachikonqankuchu.
kuman mana qolqeta apaykachayta, wasipi ruwa-
nasta chayri tareasninkuta juntayta mana yacha-
chisqankurayku.
Chayrayku tatasqa wawasninkuta juchuymanta-
˜ Juchuy wawitasqa, tatasninkuwan khuska ruwa-
pacha yachachinanku tiyan jatunna kaspa ruwa-
nasninkuta juntanankupaj. Waj librotaj chayman- nasta ruwayta munanku. Ruwayta munajtinkoqa
´ wasipi ruwaykunata ruwachina.
ta parlaspa nin: “Tatasqa manacha munankuman-
chu wawasninku 18 watasniyoj kanankukama Wakin tatasqa mana saqenkuchu wawasninku
ni imata ruwayta yachanankuta, ni imata ruwayta wasipi ruwanasta ruwanankuta, ashkha tareasni-
yachasqankuraykutaj sufrinankuta”, nispa. yoj kasqankuta yuyaspa.

´ Chaywanpis wasipi ruwanaswan yanapakoj
¿IMAYNATA YACHACHINKUMAN wawasqa, mejores alumnos kankuman. Imarayku-
RUWANASNINKUTA JUNTANANKUTA? chus ruwanasta juntayman yachasqa kanku.
Chantapis tatasmanta parlaj libropi nillantaj:
Wawasta wasipi ruwachiy
“Mana saqesunchu wawas yanapakunankuta
BIBLIA NIWANCHEJ: “Tukuy sonqo trabajasqa- chayqa, tanqashasunman mana yanapakuyta
mantaqa ashkhata ganakunchej”, nispa yachanankupaj [...]. Wajkuna tukuy imata
(Proverbios 14:23). ruwapunankumantaj yachaykukonqanku”, nispa.

10
Chay libro nisqanman jina, wawasman wasipi ruwanasta Ruwasqaykiwan
yachachejtinchejqa, wajkunata yanapariyta yachakonqan- yachachiy
ku, nitaj paykunallapichu yuyanqanku. Chantapis wasipi
ruwanasta ruwaspaqa, reparanku familiankupaj munasqa ˘ ¿Trabajadorchu kanki,
kasqankuta, tataspa kamachisqankutapis juntanankuta. sumajtachu wakichikunki,
horanpitajchu chayanki?
Wawas pantajtinku ama socapanachu
˘ ¿Wawasniyki rikusunkuchu
BIBLIA NIWANCHEJ: “Yuyaychasqataqa uyariy, kamisqa-
tapis japikuy; ajinamanta chayanki sumaj yachayniyoj wasipi ruwanasta ruwashajta?
kayman”, nispa (Proverbios 19:20). ˘ ¿Pantaykuspa reconocenkichu,
˜
Wawas wajpa imallantapis pakirpajtinkoqa ama socapa- perdontapis manakunkichu?
nachu. Wawasqa imata ruwarpaspapis juchayoj kasqankuta
˜
reconoceyta atinku. Chayrayku wawasqa perdonta mana-
´
kunkuman, atispataj icha pagapunkuman.
Paykuna juchayoj kasqankuta reconoceyqa wawasta Wakin tataspa
yanapanman:
ruwasqanku
˘ mana llullakunankupaj, mana suwakunankupaj,
mana qhellas kanankupajtaj Laura nin: “Wawasneyqa juchuyman-
˘ mana wajkunata juchachanankupaj tapacha waykuysiwaj kanku. Ropata
doblajtiy, doblaysiwaj kanku. Wasita
˘ mana justificakunankupaj llimphuchajtiytaj, llimphuchaysiwaj
˜
˘ juchayoj kaspa perdonta manakunankupaj kanku. Kusisqas yanapawaj kanku.
Noqawan khuska imatapis ruwaj kanku.
Ajinamanta ruwanasninkuta juntayta
yachakorqanku”, nispa.

Debra nin: “Uj kuti wawayta amigay-

PANTASQASNINCHEJMANTA YACHAKUNA
Uj profesora Jessica Lahey uj revistapi jinata nerqa: “Tatasqa
wawasninku pantaykojtinku saqenanku tiyan paykuna allinchanan-
kuta, imajtinchus chayqa yachachenqa ujtawan imatapis allinta
ruwanankupaj [...]. Watas pasasqanman jina pantaykusqankuta
allinchaj alumnosneyqa, aswan kusisqas karqanku, sumajtataj
kausakorqanku, ajinamanta sumaj runasman tukorqanku”, nispa.
kuman wajyananta nerqani, perdonta
˜
manakunanpaj mana parlanasta parlar-
pasqanmanta. Watas pasasqanman jina
˜
ashkha kutispi perdonta manakunan
karqa mana reparakuspalla imatapis
parlarparisqanmanta. Kunanqa imapi
pantaykuspapis mana suyanchu
noqayku ninaykutaraj”, nispa.

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

5 YAC HAQ ANA
KURAJ RUNASMANTA WAWAS YACHAKUNANKU TIYAN

¿PITAJ WAWASTA YACHACHINAN TIYAN?

Wawasqa necesitanku kuraj runas yachachinanku-
ta, yuyaychanankutataj. Chaypajtaj tatasninku
kashanku. Chantapis wawasqa waj kuraj runas-
mantapis yachakullankumantaj.


¿IMARAYKUTAJ WAWASTA KURAJ

RUNAS YACHACHINANKU TIYAN?
Ashkha lugarespi jovenesqa mana kuraj runaswan
masichakunkuchu. Kaypi piensarina:
´
˘ Wawasqa sapa dıa escuelaman rinku, chaypitaj
wawasllawan masichakunku kuraj runasmanta
nisqaqa.
˘ Wawas escuelamanta wasinkuman kutejtinkutaj
tatasninkoqa trabajonkupi kashanku. KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY
˘ Estados Unidosmanta uj willay nisqanman jina
wawasqa, 8 watasmanta 12 watasniyojkama Kuraj runaswan yuyaychachikoj wawasqa,
´
sapa dıa 6 horasta jinapuni teleta qhawaspa, ˜
jatunna kaspa sumaj yuyaywan imatapis
computadorapi pujllaspa, musicata uyarispa
ruwanku.
ima kanku.1
Wawasmanta parlaspa uj libro nin: ‘Jovenesqa
˜
manana tatasninku jinachu, nitaj profesoresnin-
Wawasqa tatas yachachinankuta suyanku.
ku jinachu chayri waj kuraj runas jinachu imatapis
ruwanku, nitaj paykunawan yuyaychachikuyta mu- Yachayniyoj runas nisqankuman jina, wawasqa
˜
nankuchu. Astawanqa joven masisninkuwan yu- jovencitosna kashaspa, tatasninkoj yuyaychas-
yaychachikunku’, nispa. qankuta japikunku, amigosninkumanta nisqaqa.
 Doctor Laurence Steinberg sutiyoj, uj libronpi jina-
˜
´ ta nerqa: ‘Jovencitos, jovenesna kajkunapis tatas-
¿IMAYNATA YANAPASUNMAN? ninku jinallapuni ruwanku, yuyankutaj. Jovenci-
tosqa tatasninkoj yuyasqankuta jatunpaj qhawan-
Tatasqa wawasninkuwan karikunanku tiyan
ku, mana allinchu rijchajtinpis, imastachus nis-
BIBLIA NIWANCHEJ: “Wawamanqa imaynatachus qankuta kasunku mana chayman jinapuni ruwayta
kawsananta allinta yachachiy; machuyaynimpipis munaspapis’, nispa.
mana qonqanqachu chay yachasqantaqa”, nispa Wawasqa tatasninku yachachinankutapuni
(Proverbios 22:6). munanku. Chayrayku tatasqa wawasninkuwan
´ karinankupaj kallpachakunkuman. Tatasqa wa-
1 Chay willay nisqanman jina, jovencitosqa sapa dıa 9 horasta
jinapuni celularninkuta, teleta, tabletata, waj imastawan qhawarisqa kan- wasninkuwan parlarinkuman imastachus yuyas-
ku. Escuelapi kashaspa chayri tareasninkuta ruwanankupaj Internetman
yaykusqankutaj wajlla. qankumanta, sientesqankumanta, imastachus

12
 ˜
naupajman churasqankumanta, imastachus kausayninku- Ruwasqaykiwan
pi ruwasqankumantawan. yachachiy
Waj kuraj runaswan wawaykita yanapachiy ˘ ¿Wawasniykita yachachinkichu
BIBLIA NIWANCHEJ: “Yachayniyojkunawan purejqa ruwasqaykiwan?
yachayniyojllataj kanqa”, nispa (Proverbios 13:20). ˘ ¿Wawasniyki rikunkuchu wajku-
´
Icha uj sumaj amigoyki tiyan wawaykita yanapananpaj jina. nawan yanapachikusqaykita?
Paywan wawaykita yanapachiwaj kacha runa kananpaj.
Chaywanpis tata jinaqa qanpuni astawan yachachinayki ˘ ¿Wawasniyki reparankuchu
tiyan. Jinapis wawaykeqa chay kacha runamanta yacha- paykunawan kayta munas-
kullanmantaj. Bibliaqa parlan Timoteo sutiyoj jovenmanta. qaykita?
´
Paytaqa apostol Pablowan kasqan mayta yanaparqa, ma-
˜
chu runana kashajtinpis yanapallarqapuni. Pablotapis
yanapallarqataj Timoteowan kasqan (Filipenses 2:20, 22).
Kay tiempopi ashkha familiasqa mana khuskachu tiyakun- Wakin tataspa
ku. Wakinpataqa awelitosninku, tiosninku, wakin familia-
resninku waj lugarespi tiyakunku. Qanpa familiaresniykipis
ruwasqanku
waj lugarespi tiyakunku chayqa, saqey wawasniyki waj David nin: “Wakin kuteqa ruwashajtiypu-
kacha runasmanta yachakunankuta, paykuna jina kachas
ni, imillitay parlariwayta munan. Uj chhi-
kanankupaj.
kanta suyarinawanta nispapis paywan
˜
parlarinaypaj tiempochakunipuni. Seno-
raywanqa kallpachakuyku imatachus ya-
chachisqaykuman jina kausakusqaykuta
imillitayku rikunanpaj”, nispa.

Lisa nin: “Imillitayku nacekojtin, qosay-

KURAJ RUNASWAN MASICHAKUNA ˜
wan ninakorqayku manana trabajanayta
payta qhawanayrayku. Chaytaj allinpuni
Maranda nin: “Wawasneyqa kuraj runaswan khuska kausakor-
karqa. Kallpachakuykutaj wawasniyku-
qanku. Paykunawan parlaspataj, imaynachus kausay kasqanmanta
wan khuska kanaykupaj, yanapanayku-
yachakorqanku. Awelitayqa wawasniyman willarerqa, pay wawalla-
paj, astawanpis munakusqaykuta
raj kashajtin imaynachus kausay kasqanta. Willarillarqataj paykuna-
reparanankupaj”, nispa.
lla luzniyoj kasqankurayku, vecinosninku qhawamusqankuta coci-
nankumanta luz imaynachus japichikusqanta, apagakusqantataj.
Chayta yachaspa wawasneyqa, tukulla kasharqanku, repararqan-
˜
kutaj naupa tiempopi kausayqa mana kunan jinachu kasqanta.
Awelitaypa maman chaykunata wawasniyman willarisqanqa, wa-
wasniy kuraj runasta respetanankupaj yanaparqa. Wawasqa asta-
wan kuraj runaswan masichakuspa, paykunamanta sumaj imasta
yachakonqanku”, nispa.

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

6 YAC HAQ ANA
WAWASMAN YACHACHINA ALLIN KAJTA
MANA ALLIN KAJTA REPARAYTA

¿IMAYNATATAJ ALLIN KAJTA

REPARASUNMAN?
Allin kajta mana allin kajta reparayta yachaj ru-
nasqa, mana imatapis ruwarpallankuchu. Payku-
naqa ima llakiypi chayri ima problemapi kaspapis
allin kajtapuni ruwanku, sapallanku kashaspapis.


¿IMARAYKUTAJ ALLIN KAJTA

MANA ALLIN KAJTA REPARAYTA
YACHANANCHEJ TIYAN?
Kay tiempomanta wawastaqa, escuelamanta com-
˜
panerosninku, takiykunata uyarisqanku, peliculas-
ta, teleta ima qhawasqankoqa, sajra kajta allinta
jina qhawachin. Chayrayku allin kajta mana
reparayta atillankuchu.
KUNAN MANTAPACHA YACHACHIY
Jovenyashaj wawas chay llakiypi astawan rikukun-
ku. Chaymanta parlaspa uj libro nin: “Jovencitos-
qa tukuy imapaj wakichisqa kananku tiyan. Imaj- Tatas allin kajtapuni ruwanqanku chayqa,
˜
tinchus companerosninku, telepi parlamojkuna wawasninkupis allin kajta ruwanqanku
ima sajra imasta ruwanankupaj, rejsisqa kananku- sapallanku kashaspapis.
paj ima tanqanku. Jovencitosqa imachus allin,
imatajchus mana allin kasqanta reparasqanku- ruwayqa allin, kay ruwaytaj mana allinchu”,
man jina ruwananku tiyan, amiguitosninku mana “kayta ruwaspaqa amigonchejta wasanchan-
paykuna jina ruwajtinkupis”, nispa. Chaytataj chej kayta ruwaspataj mana”, “kayta ruwas-
yachananku tiyan niraj jovenyashaspa. paqa wajpa sonqonta nanachisunman, kay ujta
 ruwaspataj mana”, nispa. Ajinamanta wawas-
ALLIN KAJTA REPARAYTA YACHACHINA qa reparayta yachanqanku allin kaj imasta.

Imachus allin kasqanta imatajchus mana ˘ Sutita niy imaraykuchus allin kajtapuni ruwa-
na kasqanta. Wawaykita yanapanaykipaj tapu-
allin kasqanta yachachiy
riwaj imaraykuchus confianapaj jina kana kas-
˜ ´
BIBLIA NIWANCHEJ: ‘Winay tukusqa runasqa qanta. Icha niwaj: “Confianapaj jina kana”, “llu-
imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta llakojtinchejqa amigosninchej karunchakunku”
reparanankupaj wakichisqa kanku’, nispa chayri “suwakoyqa mana allinchu”, nispa.
(Hebreos 5:14). ˘ Reparachiy allin kajta ruway imaspichus
´
˘ Imachus allin kasqanta mana allin kasqan- yanapawasqanchejta. Icha niwaj: “Imatapis
´
tapis sutita niy. Sapa dıa wawaykita repara- allinta ruwanki chayqa, runasqa qanpi confian-
chiy mayqenchus allin kasqanta, mayqentaj- qanku”, “kacha kanki chaytaj sumaj amigosni-
chus mana allin kasqanta. Ichapis niwaj: “Kay yoj kanki”, nispa.

14
Familiaykipi allin kajta ruwaychej Ruwasqaykiwan
BIBLIA NIWANCHEJ: ‘Allinta qhawarikullaychejpuni, imay- yachachiy
na runachus kasqaykichejta yachanaykichejpaj’, nispa
˘ ¿Wawasniyki reparankuchu
(2 Corintios 13:5).
yachachisqaykiman jina parlas-
˘ Familiayki allin kajtapuni ruwananpaj kallpachakojten- qaykita, ruwasqaykitapis?
qa, mana manchachikuspa wawaykiman niwaj:
“Noqanchejqa mana llullakunchejchu”.
˘ ¿Wawasniykichejta allin kajta
ruwanankupaj yanapanki-
“Mana maqanakunchejchu, nitaj qhaparinakun-
chejchu?
chejchu”.
“Noqanchejqa mana millay imasta parlanchejchu”. ˘ Imapipis pantaykuspa,
¿ninkichu kurajkunaqa
Ajinamanta wawaykeqa yachanqa allin kajta ruwayqa
mana kamachiy jinallachu kasqanta, manaqa chayman ruwayta atinku nispa?
jinapuni kausakusqaykichejta.
˘ Familiaykipi allin kajtapuni ruwanaykichejpaj kallpacha-
´
kusqaykichejmanta parlariy. Imastachus sapa dıa es-
cuelapi rikusqanmanta, telepi qhawasqanmanta ima Wakin tataspa
´
parlariwaj. Tapuriwajtaj: “¿Imata qan ruwawaj karqa?”
´
ruwasqanku
chayri “¿imata familianchej ruwanman karqa?”, nispa.
Nicole nin: “Wawasniyku allin kajtapuni
Allin kajta ruwayta munanankupaj kallpachariy ruwanankupaj, waj runaspa allin ruwas-
qasninkumanta willarej kayku. Parlarillaj-
BIBLIA NIWANCHEJ: “Llimphu sonqoyojllapuni kaychej”,
taj kayku mana allinta ruwajkunaqa lla-
nispa (1 Pedro 3:16).
kiypi rikukusqankumanta. Wawasniyku
˘ Allinta ruwasqanmanta kusikusqaykita niy: Wawayki ˜
escuelamanta companerosninku mana
imatapis allinta ruwajtenqa, imaraykuchus chay ruwas- allin imasta ruwasqankumanta willariwaj-
´
qan allin kasqanta niy. Icha niwaj: “Allintapuni ruwaspa tiykoqa, paykunata yuyaycharej kayku
kusichiwanki”, nispa. Wawayki imapipis pantaykusqan- ˜
mana companerosninku jina ruwananku-
manta willasojtenqa, niraj kamishaspa allintapuni
paj”, nispa.
willasusqanta niy.
˘ Mana allinta ruwajtin kamiriy. Wawaykita yanapay imata Yolanda nin: “Imillitayku wawallaraj
ruwasqanmantapis pay cuentayoj kananta. Wawasqa ya- kashajtenqa sutita nej kayku allin kajta
chananku tiyan imapichus pantasqankuta, imaraykutaj- ruwajtenqa allin rinanta, mana allinta
chus familiapi chay jinata ruway mana allinchu kasqanta. ruwajtintaj llakiypi rikukunanta. Ajina-
Wakin tatasqa wawankuta mana llakichinankupaj ni ima- manta allin kajta ruwayta yachakorqa.
ta ninkuchu, jinapis wawankuwan pantaykusqanmanta Chaytaqa yachachinaykupuni karqa,
parlaspaqa, yanapanqanku allin kajta reparananpaj. imajtinchus wawaspis kuraj runaspis
sapa kuti imatachus ruwananchejta
ajllananchejpuni tiyan”, nispa.
Wawasta yachachinamanta astawan yanapasta
tarinaykipaj, Internetpi jw.org nisqaman yaykuy.
Kay codigowanpis yaykuwaj.

¡RIJCHARIY! 2 KAJ 2019

TATASPAJ BIBLIAQA KAY
ASTAWAN TAPUYKUNAMANPIS
YANAPAS KUTICHILLANTAJ:

Kay revistapi yuyaychaykunaqa Biblia- ˘ ¿Imapajtaj kausanchej?

man jina kashan. Bibliapeqa ashkha
yuyaychaykuna tiyan familiapi kusisqa ˘ ¿Dioschu juchayoj ñakarinanchejpaj?
kausakunapaj. Bibliaj nisqanman jina ˘ ¿Maymantaj wañuspa ripunchej?
kausakojkunaqa sumaj yuyayniyoj
kanku, tukuy imatataj allinta reparanku
(Proverbios 1:1-4).

Chayta, waj imastawan yachanaykipajqa,

Bibliaykita leeriy. ¿Imaraykutaj Bibliamanta
yachakuna? nisqa videota qhawariy. Chay-
taqa Internetpi jw.org nisqapi tariwaj chayri
kay codigowanpis yaykuwaj.

s n p
˙
Kay revistata Bibliata Internetpi Internetpi: jw.org
˜
g19.2-QUB

naupaj killasmanta leeyta atinki, Kay codigowanpis

o
190312

revistasta ima 150 parlaykunapi yaykuwaj

˜
uraqachiyta atinki jinana kashan