001 2019 4 B

© 2018 University of South Africa
All rights reserved
Printed and published by the

University of South Africa
Muckleneuk, Pretoria
SPE1505/1/2019
70669783
InDesign
Florida
Morulaganyi-Mongwadi: Prof ML Mojapelo
Ditebogo: Prof IM Kosch

Prof LJ Louwrens (Posthumus)
Dr DM Mampuru
Prof AE Kotzé
Prof SM Serudu
CGM_Style
DITENG
Page
MATSENOv
Kgaolothuto ya 1: Thutamedumo1
1.1 Na thutamedumo ke eng? 1
1.1.1 Medumopolelo: na go bohlokwa gore re e tsebe? 1
1.1.2 Thutamedumo: na e ka nkhola ka eng? 2
1.1.3 Moithuti yo mongwe le yo mongwe wa polelo o swanetše go ithuta fonetiki 4
1.2 Medumopolelo5
1.3 Dithopolelo8
1.3.1 Letswalo9
1.3.2 Kgara le maswafo 9
1.3.3 Kgokgokgo10
1.3.4 Kodu/pokisintšu11
1.3.5 Phago ya mogolo (farinkisi) 13
1.3.6 Molomo/legano15
1.3.7 Phago ya nko 20
1.4 Tlholego ya moelamoya 21
1.4.1 Mokgwa wa go thoma tshepetšo/tšhutišo ya moya 22
1.4.2 Boemo bja lešobakgokgokgo 24
1.4.3 Mokgwa wo moelamoya o tšwelago ntle ka wona 26
1.5 Tlhalošo le mongwalo wa sefonetiki 33
1.5.1 Ditumanoši35
1.5.2 Ditumammogo37
1.6 Phetho47
Kgaolothuto ya 2: Fonolotši48
2.1 Na fonolotši ke eng? 48
2.2 Dinoko50
2.3 Diphetogomedumo51
2.3.1 Diphetogomodumo di hlolega bjang, ka lebaka la eng? 53
2.4 Diphetogomedumo sesothong sa leboa 55
2.4.1 Khuetšano55
2.4.2 Tshwaetšanollo55
2.5 Diphetogomedumo tša go ama mafapantšhi a fonime e tee 55
2.5.1 Tumankokhuetšwa55
2.5.2 Tlhatlošo ya ditumanoši 56
2.5.3 Poufatšo56
2.5.4 Khebahebetšo ya ditumanoši 57
2.5.5 Kgalapatšo57
2.6 Diphetogomedumo tša go ama difonime tša go fapana 58
2.6.1 Momagano ya ditumanoši 58
SPE1505/1(iii)
DITENG
2.6.2 Tumammogofatšo58
2.6.3 Tlogelo60
2.6.4 Kgalapatšo61
2.6.5 Tengwanafatšo62
2.6.6 Thinifatšo64
2.6.7 Thatafatšo64
2.6.8 Nkofatšo66
2.6.9 Peobakeng ya ditumanoši 66
2.7 Phetho67
Kgaolothuto ya 3: Thutapopontšu68
3.1 Mantšu: tabataba ya go ithuta popantšu (mofolotši) 70
3.2 Mabopi: ditlabakelo tša go hlama mantšu 70
3.2.1 Modu71
3.2.2 Ditlhomesetši73
3.2.3 Dikutu78
3.3 Popegontšukgomaganyi ya sesotho sa leboa 79
3.3.1 Sesotho sa leboa bjalo ka lelemekgomaganyi 79
3.3.2 Sesotho sa leboa bjalo ka lelemekgomaganyi la dikanyana tša maleme a go
kopanya dibopego tša mantšu 79
3.4 Magorontšu82
3.4.1 Tlhopho ya mantšu a sesotho sa leboa ka magoro 83
3.5 Kamano gare ga popantšu le magorontšu 87
3.6 Na go a kgonagala gore lentšu le tee le wele ka magorontšung a mabedi le go feta? 88
3.7 Thušano gare ga magorontšu 89
3.7.1 Lešupi90
3.7.2 Leina90
3.7.3 Lediri92
3.8 Kamano gare ga magorontšu le tlhomesetšo 93
3.9 Tlhaolo ya mantšu a linkwistiki 94
3.9.1 Mantšu a mongwalotlwaelo a fapana bjang le mantšu a linkwistiki? 95
3.9.2 Mantšu a linkwistiki a hlaolwa bjang? 96
3.9.3 Kamano gare ga mantšu a linkwistiki le mantšu a mongwalotlwaelo 99
3.9.4 Mathata a a hlolwago ke mongwalotlwaelo 102
Kgaolothuto ya 4: Thutapopofoko107
4.1 Kwano ya makgokedi 108
4.1.1 Kwano ya makgokedi mo madiring 109
4.1.2 Popegopolelo ya tlhaodi 115
4.2 Tšhomišo ya makgokedi 117
4.3 Mehuta ya mafoko 119
4.3.1 Lefokonolo120
4.3.2 Lefokofokwana121
4.4 Phetho121
Kgaolothuto ya 5: Thutatlhalošo125
5.1 Mehuta ya tlhalošo 126
5.2 Dikamano ka tlhalošo 126
5.2.1 Mahlalosetšagotee126
5.2.2 Malatodi127
5.3 Tlhamo ya mareo le mantšu 128
5.3.1 Bohlokwa bja popantšu ge go hlangwa mareo 128
5.3.2 Ditheo tša popego ya mareo 131
(iv)
MATSENO
O amogelwa ka diatla tše pedi mo mmotšulong wo, Applied African Languages Grammar
for Home Language Foundation and Intermediate Phase (SPE1505). Pele re ka tsenelela
ka gare, nke re swarasware mo le mola gore re tle re bone ditaba ka mahlo a go bulega.
Sesotho sa Leboa ke ye nngwe ya dipolelo tša semmušo tša Repabliki ya Afrika-Borwa.
Ke polelo ye e lekaneditšwego, ye e nago le melao ya mongwalo le mopeleto gomme
e šomišitšwego mengwagangwaga maemong a semmušo. Ga se polelo ye e thomago
maloba. Go ya ka tlhopho ya Guthrie ya dipolelo Sesotho sa Leboa ke S32, gomme
go ya ka Mokgatlo wa Boditšhabatšhaba wa Tekanetšo (ISO – International Standard
Organisation) khoutu ya Sesotho sa Leboa ke nso. Dikhoutu tše di bohlokwa kudu ka
ge di kgona go hlaola polelo gore motho a se gakanege gore go bolelwa ka lefe.
Re tla lemoga gore Sesotho sa Leboa ke polelo ya mohlakanelwa, ye e šomišwago ke

baboledi ba mebolelo ye e fapanago go ya ka dilete. Baboledi ba ba go dula dileteng tša
go fapana ga ba bolele go swana thwii eupša mabakeng a semmušo bjalo ka dikolong,
phatlalatšong ya ditaba le dipukung ba šomiša polelo ya go swana. Taba ye e ilego ya
tšwelela ka molaotheong wa naga (Molao 108 wa 1996) wa Seisimane, Seburu le Sezulu
e ile ya lokišwa ka Kuranta ya Mmušo ya 22223 ya 20 Aprele 2001. O ka ipalela kuranta
ye ya mmušo goba wa bala molaotheo ka maleme ka moka a Afrika-Borwa gomme wa
iponela. Gape o ka bala le molaotheo wa pele ga wa mafelelo (Interim Constitution of
the Republic of South Africa, Act 200 of 1993) mo go https://www.gov.za/.../constitu-
tion/constitution-republic-south-africa-act-200-1993. Le ge diphošollo di dirilwe, taba
ye e sa le nngalaba kudu ka gore ga go na yo a itšweletšago, a ikamanya le bošaedi bjo
bo ilego bja direga ka 1996. Ga re re o dire selo ka taba ye, eupša go bohlokwa gore
wena, bjalo ka moithuti wa polelo, o tlabakelwe ka tshedimošo.
SPE1505/1(v)
MATSENO
Mmepe wo o lego ka mo fase o laetša mo polelo ye e atilego gona:
Mebolelo ye e bopago polelo ye e hlophilwe ka mo fase:
SESOTHO SA LEBOA
Dihlopha tša mebolelo go ya ka dilete
Borwagare Gare Leboabodikela Leboabohlabela Bohlabela Bohlabelagare
Sekopa Setau Seṱokwa Khelovhedu Sepai Sepulana

Setebele-Sotho Sekone Sehananwa SePhalaborwa Sekhutšwe
Sotho Sepedi Polokwane le Sekgaga
tikologo Sedzwabo
(vi)
1 1 1 THUTAMEDUMO
GE LE FEDITŠE KGAOLO YE LE TLO KGONA GO:

(1) Hlaloša tema ye e kgathwago ke dithopolelo ka go –
(a) hlaloša lefelo la dithopolelo
(b) hlaloša tšhišinyego goba tshepelo ya dithopolelo ge go kwagatšwa medumo
(2) fa tlhalošo ya sefonetiki ya medumopolelo
(3) Bala le go ngwala mongwalo wa sefonetiki
1.1 NA THUTAMEDUMO KE ENG?

Thutamedumo ke le lengwe la makala a thutapolelo; gomme ke moo kwešišo ya saense
ya polelo e thomago gona. Mo go yona go ithutwa ka medumopolelo, tšweletšo le
tlhalošo ya yona. Ge o se wa thoma ka thutamedumo o tla hlaka le thutapolelo o sa
kwešiše gore ke ka lebaka la eng dilo di le ka mokgwa wo di lego ka gona. Eupša ge o
ka e kwešiša ka botlalo, gare ga tše dingwe, o ka se hlake kudu ka mopeleto le mong-
walelo wa polelo ya geno.
1.1.1 Medumopolelo: Na go bohlokwa gore re e tsebe?

Tiro ya boitokišetšo
A re tšeye gore o setholo ebile o semumu. Nagana gore na ke mokgwa ofe wa kgokagano
wo o ka o šomišago ge o nyaka go kgopela moratho’ago gore a go direle teye. Gopola
ka magato ka moka ao o ka a tšeago gore a be a kwešiše gore o kgopela eng.
Ke ka lebaka la eng ke dira se?
Go bolela go nyakile go swana le go sepela. Gore o sepele ga o laele leoto gore le kukege
le ye pele gomme le lengwe le latele, bjalobjalo. Aowaowa, go sepela go no itiregela,
kgang ke ge bjoko le mešifa di itekanetše gabotse. Go bolela le gona go no ba bjalo. Ga
o dule fase wa laela dipounama goba leleme gore le emaeme ka mokgwa wo o itšego; go
itiregela fela. Ka mokgwa wo tshepetšo ya go sepela le ya go bolela di diregago ka lebelo
ka gona re fela re lebala gore go na le magato a mantši a go latelana a a kgonagatšago
dimakatšo tše.
Maikemišetšomagolo a thuto ye ke gore wena, bjalo ka moithuti wa polelo, o tlaba-

kelwe ka tsebo ya motheo mabapi le karolo ye nnyanennyane ya polelo ye re e bitšago
modumopolelo. Gobane o weditše tema, o tla ipona o šetše o kgona go hlaloša ka moo wo
mongwe le wo mongwe wa medumopolelo ya Sesotho sa Leboa o tšweletšwago ka gona.
SPE1505/11

Tshwayatshwayo ya mofahloši
Go bolela nnete, kgokagano ya ditšhupetšo ga e bonolo. Ga ke tsebe gore wena ge o

lebeletše ditholo le dimumu di botile mokgwa wo wa kgokagano o bona nke o bonolo
na. A re re mola o katana le go kgopela teye moratho’ago o ile a nyaka go tseba gore
na o e nyaka ka swikiri, maswi goba ka tšona ka dipedi. Gore o tle o phologe bophelo
bjo bobjalo, go tla rata gore wena le ba o kgokaganago nabo le dumelelane ka sete ye e
itšego ya ditšhupetšo ye le tlogo e šomiša.
Medumopolelo le yona e dira molokoloko, ya šalana morago ka o tee ka o tee, ya

kopana go bopa mebolelwana ye re tlogo e kwešiša. Ka fao medumopolelo ke matho-
mothomo a kago ya polelo. Go bohlokwa go thoma mo gore morago re tle re kgone go
kwešiša makala a mangwe a polelo bjalo ka popantšu (mofolotši), popafoko (sintheke)
le thutatlhalošo (semanthiki).
Kgokagano ke ye nngwe ya dinyakwa tše bohlokwa mo bophelong. Go na le ditsela

tše dintši tša go fetiša melaetša, e ka ba boitshwaro, tumo goba khuduego ya maikutlo.
Batho ba na le go kgokagana ka dika tše bjalo ka go kgabiša meeta, khouto ya Morse,
thelebišene, seyalemoya, dikuranta, go rogana goba go ena, go thala diswantšho, go
ntšha maleme, go letša diletšo tša mmino, go atlana, go ntšela le go bolela. Go bolela
ke wona mokgwa wo o kganyogegago go e feta ka moka, aretseng ge o ka ikhwetša o
swanetše go hlalosetša mookamedi wa gago yo a befetšwego mafokodi a gago a bobodu
mošomong. Bjale ge, polelo ke tsela ye e šomišwago ke batho go kgokagana goba go
romela melaetša.
Thuto ye e re rutago ka ga medumopolelo ye e šomišwago ke batho e bitšwa thutamedumo

goba fonetiki. Gore re kgone go hlalosa medumo ye re swanetše go tseba pele gore na
modumopolelo ka bowona ke eng. Ke gore ge re ekwa motho a bolela lentšu re tsebe
gore le bopilwe ke medumo ye mekae, le gore modumo o tee ke go tloga kae go fihla
kae. Go tseba magomo a medumo go raragantšhwa ke gore le ge re bolela polelo e tee
ebile re kwešišana gabotse ga re bolele go swana swaniswani – ga ešita le mmoledi o
tee ge a ka swanelwa ke go bušeletša lentšu le a sa tšogo le bolela a ka no se sa le ntšha
go swana le pele.
Thutamedumo e na le makala a mmalwa. Re ka ithuta dipharologantšho tša medumo

re šeditše maphoto a medumo bjalo ka ge e fetišwa go tloga molomong wa mmoledi go
ya ditsebeng tša mmoledišwa (fonetiki ya akhustiki); re ka ithuta ka moo motheeletši
a amogelago medumo ye ka gona (fonetiki ya go kwa), gape re ka ithuta fisiolotši le
mošomo wa dithopolelo bjalo ka ge di kgonagatša tšweletšo ya medumo tselantšung
(fonetiki ya kwagatšo). Mo mmotšulong wo re tlo swaragana fela le fonetiki ya kwagatšo.
Re tlo ithuta ka moo medumopolelo e tšweletšwago ka gona gomme ka tsebo ye ra
kgona go hlalosa wo mongwe le wo mongwe wa yona.
1.1.2 Thutamedumo: Na e ka nkhola ka eng?

Pele re tšwela pele ela hloko thutišo ya ka mo fase gomme o latele ditaelo tša yona.
Thutišo
Ngwala mešomo ka moka ye o naganago gore go e dira o swanetše go ba le tsebo ya

fonetiki. Le ge o se na nnete gabotse ka mohuta wo o itšego wa mošomo o se ke wa
o tlogela. Ge o feletšwe ahlaahla taba ye le baithuti ba bangwe goba bagwera le ba
meloko kua gae. Morago o nyake mothopotšhupetšo ka ga lenaneotlhahlo la mešomo
2
1: Thutamedumo
bokgobapukung bja kgauswi le wena. Gopola go hlokomedišiša mešomo ye e nyakago

botsebi bja polelo.
Diprofešene tše ke gopolago gore di nyaka tsebo ya fonetiki ke:
Na ke ka lebaka la eng ke dira se?
Ke tshepa gore go fihla mo o šetše o lemoga bohlokwa bja go ithuta thutamedumo. Le

ge go le bjalo tšwela pele ka go bala o ikwele. Ge o šetše o na le tsebo ya thutamedumo
(fonetiki) o tla lemoga gabotse diphapano tša kwagatšo, mebolelo, mekgwa ya go
ngwala, bjalobjalo. Ge o ka tiiša o ka ba wa ikhwetša o le lekaleng la bointšenere bja
polelo ka moso.
Nnete gona makala a a nyakago tsebo ya fonetiki ke maphaaphaa. Mohlala o tee fela
šo: mo yunibesithing yona ye ya lena go na le batho ba bantši ba ba nago le tsebo ye e
tletšego ya fonetiki – o ka hloka mohlahli bjang!
Dithuto tša fonetiki le fonolotši di ka go bulela mejako makaleng a mantši:
(a) Kwagatšo ya polelo
Batho ba ba ithutago polelo ye e sego segagabobona ba swanetše go thušwa go ba le

kwagatšo ye e nepagetšego ya polelo yeo. Se se ka dirwa ka go ba ngwalela mantšu
le mafoko ka sefonetiki gore ba a kwagatše gabotse. Mo go tlo swanela gore bobedi
moithuti le morutiši ba be le tsebo ye e nabilego ya alfabete ya sefonetiki.
(b) Terapi ya polelo
Terapi ya polelo, bjalo ka tshepetšo ya go phošolla, e tsenelela lefaseng la theknolotši ya

dikhomphutha ka lebelo. Dikhomphutha tše di šomišwago di tlabaketšwe ka mananeo
ao a ithekgilego kudu ka tsebo ya fonetiki. Ge modiramananeo a khomphutha a se na
tsebo ya fonetiki, a ka se kgone go hlama mananeo ka katlego le gona raterapi goba
mmaterapi wa polelo a ka se kgone go dira mošomo wa gagwe. Ke gona fao setsebi sa
thutapolelo, kudu fonetiki, se tsenago gona.
(c) Temogo ya lentšu
Temogo ya lentšu e akaretša go lemoga polelo ya motho yo a itšego. Se se ka dirwa ke

motsinkedi yo a hlahlilwego goba setsebi sa forensiki, a šomiša tsinkelo ya lentšu yeo e
tsentšwego khomphutheng. Gape a ka šomiša sedirišwa se se beakantšheditšwego gore
se fetoge ka mokgwa wo itšego ge se lemoga lentšu la motho yo a itšego. Mošomo wa
setsebi sa forensiki ke go tseba lentšu la mmelaelwa wa bosenyi go tšwa segatišamantšung
SPE1505/13

le go fa bohlatse kgorong ya tsheko mabapi le dikutollo tša gagwe. Batho bao ba

hlamago didirišwa tše tša go tseba mantšu goba go fetolela le go hlatholla kutollo ya
didirišwa tše ba na le tsebo ye e tseneletšego ya fonetiki ya akhustiki. Peakanyo ye ya
go tseba mantšu e šomišwa le ka magaeng. Go fa mohlala, o ka tsentšha didirišwa tše
mmalwa tša go tseba lentšu la gago ka ga gago. Ge o dirile bjalo o ka tšhuma goba wa
tima thelebišene ya gago, wa iša modumo wa yona fase goba godimo goba wa fetoša
dikanale ka go e bolediša fela. Peakanyo ye ya go tseba mantšu e ka laola didirišwa tše
dintši tša elektroniki bjalo ka difatanaga, metšhene ya dipankeng, bjalobjalo.
(d) Thelekhominikheišene
Dipeakanyo tša thelekhominikheišene di šetše di kgona go tseba polelo ya mmoledi

le go fetolela se a se boletšego polelong ye nngwe. Go fa mohlala, ka dipeakanyo tše
motho yo a nyakago go thušwa pankeng ye itšego ya Jeremane a ka boledišana le
modiredi wa panka yeo ya Jeremane eupša yena a le Gerike (Greece). Mo gare ga bona
go tla be go le khomphutha ye e beakantšwego ke baintšenere bao go lego molaleng
gore ba swanetše go tseba fonetiki le boleng bja lentšu la motho. Khomphutha ye e tla
be e beakanyeditšwe go fetolela polelo go polelo ye nngwe. E tla dumelela Mogerike
go šomiša segagabo gomme yona ya fetolela Sejeremaneng gore yola wa ka pankeng a
kwešiše. Mojeremane le yena o tla araba ka segagabo eupša Mogerike a amogela karabo
ka Segerike mogaleng wa gagwe.
(e) Ramaleme
Legoropolelo la maleme a Batho (Bantu), leo Sesotho sa Leboa se welago go lona, le

tsebega kudu ka go kgomagantšha mabopi popong ya mantšu. Le ge e le gore go na le
mantšu a a bopilwego ka lebopi le tee fela bjalo ka tau, kudu, ruri, thwii, bjalobjalo, a balwa
ka menwana. Bontši bja mantšu a segagaborena a bopilwe ka mabopi a go tloga go a
mabedi go fihla go a mahlano le go feta. Mo mabopi a mabedi a kopanago gona go na
le go fela go hlolega diphetogo tše di amago modumo o tee goba go feta ka lehlakoreng
le tee goba ka mahlakoreng ka mabedi a mollwane. A re tšee mohlala ka tawana. Ge re
e lebeletše re bona e bopilwe ka taw- le -ana. Mo mabopi a kopanago go bontšhwa ka
leswao la go hlakantšha bjalo:
taw- + -ana
Ge -ana e se gona ga re be le taw re ba le tau. Bjale re lemoga gore ge -ana e le gona u yela
re e kwagatša e le w [w]. Se ke taba ye bohlokwa kudu go ramaleme, kudu dipolelong tše
diphetogo tše bjalo di hlolegago. Sesotho sa Leboa ke ye nngwe ya dipolelo tše bjalo. Ge
re ithuta Sesotho sa Leboa dipeakanyo tše bjalo tša medumo tše di dirago gore go be
le diphetogomedumo ge mabopi a kopana go bopa mantšu di fiwa šedi ye kgolo kudu.
1.1.3 Moithuti yo mongwe le yo mongwe wa polelo o swanetše go ithuta

fonetiki
Thutišo
Ikhweletše mokgwa wa go farologantšha di-b tše di lego mantšung a a latelago:
Sethosa: abantu
Setswana: -baakanya
Sesotho sa Leboa: -bolela
4
1: Thutamedumo
Diphapano tše ke di lemogilego ge batho bale ba bitša b ke:
Ge e le gore o lemogile phapano ga go ka mokgwa wo o ka palelwago ke go hlalošetša

modirišanikawena, mogwera goba yo mongwe yo o mo tlwaetšego phapano yeo ka
botlalo. Mafelelong a mmotšulo wo o tla be o kgona go fa tlhalošo ya sesaense ya di-
phapano tša medumo ka mokgwa wo o amogelegago ditšhabatšhabeng.
Akere bjale o tseba gore phapano ke eng gare ga b ya Sesotho sa Leboa, ya Setswana le
ya Sethosa? Bothata e ka no ba gore le ge o lemogile ga o tsebe gore o ka e bea bjang
gore batho ba bangwe ba ba tsebago fonetiki ba go kwešiše ba be ba go hlomphele
mokgwa wa bokgoni wo o tla e beago ka wona. Ge e le gore o ile wa itemoga ka mo o
kgahlwago ke phapano gare ga kwagatšo ya gago ya medumo le ya bangwe, goba ka mo
mebolelo ye e fapanego e kwagatšago medumo ka gona, gona o tlo ipshina ka mmotšulo
wo. Tša go bapetša medumo mebolelong ya go fapana re tla di bona ka botlalo ngwaga
wo mongwe; lenyaga e no ba motheo wa go go lemoša gore medumo ye o sego wa e
tlwaela e fapana bjang le ye o e tlwaetšego, le gona ka lebaka lang. Mo mmotšulong wo
re tlo go bontšha gore medumo:
•• e kwagatšwa bjang
•• e hlalošwa bjang go ya ka ditšweletšo tša yona tša moswananoši
•• e ngwalwa bjang ka sefonetiki
Mathomo a makaone a go ba setsebi sa fonetiki ke go tseba gore medumopolelo e
tšweletšwa bjang; go tloga mothopong wa moelamoya wo o sepetšago medumopolelo,
go ya mothopong wa lentšu, go ba go fihla tšhupetšong ya moya go ya ka nkong goba
ka ganong le tlholego ya ditšhitišo ka ganong.
Ge o šetše o tseba gore medumopolelo ya Sesotho sa Leboa e tšweletšwa bjang le go e

ngwala ka sefonetiki, o tla napa wa kgona go fetela pele wa ithuta fonolotši. Fonolotši
yona e re ruta ka ditswalano, diphapano le tšhomišo ya medumopolelo. Go kwešiša
ditheo tša fonolotši le diphetogomedumo gabotse go tlo go tšwela mohola ge o tlo
thoma popafoko (sintheke) le thutatlhalošo (semanthiki).
1.2 MEDUMOPOLELO
Malebiša a karolo ye ke medumopolelo. Pele re tšwela pele ela hloko thutišo ye e latelago
gomme o latele ditaelo tša yona.
Thutišo
A re re o lekaleng la dinyakišišo mo komiting ya polelo, gomme dinyakišišo tše le di

dirago di thekgwa ke mmušo ka mašeleng. Dikutollo tša gago bjalo ka monyakišiši di
ka ba le khuetšo ye kgolo mabapi le ka moo Sesotho sa Leboa se ngwalwago ka gona.
Go na le dihlopha tša baboledi go tšwa mebolelong ya dilete (dimmotwaneng) ye e
fapanego ya Sesotho sa Leboa gomme ba ngwadile ngongorego. Go ya ka sehlopha
se sengwe le se sengwe pelaelo ke gore ka mokgwa wo bona ba kwagatšago tlhaka ye
SPE1505/15

f e be kelo ka ge ba emetše baboledi ka bontši. Ba šišinya gore sebakeng sa go re [f], re

šomiše modumo wo mongwe. Mošomo wa gago: Dira lenaneo la mantšu a lesome ao
ka moka a nago le f e tee goba go feta. Boledišana le baboledi ba go tšwa mafelong a
a fapanego go tšwa karolong yela e laeditšwego kua mmepeng (mo Sesotho sa Leboa
se ikepetšego gona) gomme o šetše gore yo mongwe le yo mongwe o kwagatša f ya
gagwe bjang. Hlokomela dipounama tša bona. O se re baboledi o tla ba tšea kae; ba
gohle – mošomong, mabenkeleng, dithekising, meletlong, dikopanong goba o ka ba
etela gona moo ba dulago gona. Morago ga beke o swaragane le dinyakišišo tše, ngwala
ka bokopana gore o lemogile eng.
Sesotho sa Leboa ke polelo ye e humilego kudu ka mebolelo ya go fapafapana. O sa gopola

taba yela re e boletšeng kua matsenong? Go lemoga mmolelo wo o itšego re hlahlwa ke
diphapano tša tlotlontšu, popantšu le popafoko eupša mokgwa wo bonolonolo wa go
lemoga mebolelo ke go hlokomedišiša medumo ye e kwagatšwago ka go fapana. Ge e le
gore o dirile dinyakišišo tša gago gabotse, o šetše o lemogile gore le ge re šomiša tlhaka
ye e itšego go ngwala, ga se baboledi ka moka, go tšwa dileteng tše di fapanego ba ba e
bitšago ka modumo wa go swana. Se se tlo go thuša gore ge re hlaloša medumopolelo
o kwešiše gabotse gore e fapana bjang le ditlhaka tše re di šomišago go ngwala. Ka fao
o tla kgona go hlaloša diphapano tše di lego magareng ga medumopolelo ka mokgwa
wo o amogelegago wa sesaense.
Barutiši ba polelo, banyakišiši, bangwadi le boraterapi ba polelo ba swanetše go le-

moga kamano ye e lego gona gare ga tlhaka ya alfabete le modumo wo tlhaka yeo
e o emetšego. Go no fa mohlala, ge ngwana wa Molobedu a ka romelwa go raterapi
goba mmaterapi wa polelo ka baka la mathata a go hlakahlakantšha medumopolelo ge
a bolela, raterapi goba mmaterapi a se ke a gopola gore ngwana yoo o swanetše gore
a nape a bolele Sepulana goba Sepedi. Raterapi goba mmaterapi yo a hlahlilwego ka
tshwanelo o swanetše go tseba phapano gare ga tlhaka le modumo. Le ge tlhaka ya f,
go no fa mohlala, e šomišwa Sesothong sa Leboa ka kakaretšo e ka kwagatšwa ka go
fapana go ya ka dilete. Raterapi goba mmaterapi o swanetše go ba le tsebo ye e nabilego
ya mebolelo ya lefelo le a šomago go lona gore a se tlo re o thuša batho a napa a ba
hlakahlakantšha go ya pele. Le ge go na le diphapano tše di tlwaelegilego tša mebolelo
tšeo di itšweletšago ka kwagatšo ya medumo mo Sesothong sa Leboa, re šomiša sete e
tee ya ditlhaka tša alfabete go ngwala. Ka Sepulana, Sepedi le Khelobedu f e ka no se
kwagatšwe go swana eupša e ngwalwa go swana. Ga se Sepulana, Sepedi le Khelobedu
fela; baboledi ba dileteng tše dingwe le bona ba kgona gore ba lebeletše tlhaka e tee ka
pukung ba tseba gore ga ba e bolele go swana. Se ga se dire gore lentšu e nape e se sa
ba lela. Na o lemogile gore dikarolong tše dingwe tša sehlopha sa Gare sa mebolelo ge
ba re dibjana ba re dizwana? Ge bangwe ba bjala mehlare bona ba a e zwala. Le ge go le
bjalo, ge ba ngwala ga ba gakanege.
Mongwalo wa fonetiki wona o tšweletša modumo ka mokgwa wo o kwagatšwago ka

gona, mola ka mongwalo wa tlwaelo go no šomišwa ditlhaka tša alfabete go emela
medumo yeo. Go fa mohlala di a fofa e ka kwagatšwa bjalo:
6
1: Thutamedumo
Sekone [ɺi a fofa] – Khelobedu [ɺi a ɸoɸa]
Hlokomela gore ge re ngwala sefonetiki, ke gore ge re tšweletša ka mokgwa wo go bole-

lwago ka gona, re šomiša mašakana a sekwere. Ge re ngwala ka mongwalo wa tlwaelo
tema yeo e ka ba e ngwaletšwe Mohananwa, Mopedi, Mopulana, Molobedu, Motlokwa,
bjalobjalo fofa e tlo no tšwelela e ngwadilwe ka go swana, gwa fapana ge re bolela go ya
ka meboto ye re dulago go yona. Mokgwa wo wa go fapana wo re kwagatšago medumo
ka wona o swarišitše diithuti tša maleme ntshesere mengwagangwaga. Ba mathomo ba
ba tsebegago ba go tšweletša tshedimošo mabapi le thuto ye ya medumopolelo ba be ba
swaragane le polelo ya setala ya sedumedi sa Seindia mengwageng ye e fetago 3 000 ye
e fetilego. Kgahlego ya diithuti tšeo medumong ke yona e tswetšego saense ye lehono e
bitšwago fonetiki. Ba bangwe ba boramaleme ba ithuta fonetiki e nnoši ntle le go ama
makala a mangwe a thuto mola bangwe ba e tšea bjalo ka motheo wa thutapolelo. Rena
a re e tšeeng e le motheo wa thutapolelo gobane ge re tloga mo lenaneong la medumo
re yo kopantšha medumo ye go bopa mantšu, ra kopantšha mantšu go bopa mafoko,
ra ithuta mahlakore a a fapanego a tlhalošo gomme ra ba le tsebo ye e nabilego ya
thutapolelo ya Sesotho sa Leboa.
Polelo ya molomo ge e bapetšwa le ya go ngwalwa
Thutišo
Ikopanye le baboledi ba bararo ba ye nngwe le ye nngwe ya dipolelo tše di latelago

gomme o kgobokantšhe tshedimošo.
•• Kgopela baboledi ka moka go bitša mantšu a gomme wena o theeletše gabotse gore
ba kwagatša bjang modumo wo o emetšwego ke tlhaka ya b:
Sesotho sa Leboa : -bona

Setswana : -bona
Sethosa : -bona
•• Bjale e re ba ba latelago ge ba bolela o theeletše kwagatšo ya vh, b, le v:

Sesotho sa Leboa : -bona
Sevenda : -vhona
Setsonga : -vona
•• Ngwala ka bokopana se o se lemogilego
Mohlaleng wa mathomo re na le tlhaka ya b ye e sa kwagatšwego go swana ke baboledi

ba dipolelo tšela tše tharo. Mohlaleng wa bobedi re na le ditlhaka tše di fapanego vh,
b le v gomme tšona di kwagatšwa go swana ke baboledi bale ba kgethilwego ka moka.
Ye nngwe le ye nngwe ya dipolelo tše e na le ka mokgwa wo e šomišago ditlhaka go
ngwala. Diboto tša polelo mo dipolelong tše di fapanego di katane le mošomo wo
SPE1505/17

mogolo wa go nolofatša go bala le go ngwala. Mošomo wa diboto tše e be e se gore ge

polelo ye nngwe e bitša tlhaka ka mokgwa wo itšego, polelo ye nngwe le yona e latele.
Re bona ka mokgwa wo polelo ye nngwe le ye nngwe e nago le mokgwa wa yona wa go

ngwala ka gona. Se ke se dipolelo di fapanago ka sona go ya ka mongwalo wa tlwaelo.
Mongwalo wa fonetiki wona o re fa leswao le tee go emela modumo o tee. Se se dira gore
moithuti wa polelo a kgone go lemoga ge modumopolelo o tee o šomišwa dipolelong
tše di fapanego, le ge o ngwalwa ka go fapana mongwalong wa tlwaelo. Gape moithuti
o kgona go lemoga le diphapano tša kwagatšo polelong ya gabo go ya ka mebotwana.
Bjalo ka ge mongwalo wa fonetiki o amogelega ditšhabatšhabeng ka moka, leswao le
itšego la fonetiki le emela modumopolelo o tee malemeng ka moka. Mongwalo wo
o hlamilwe ke lekgotla la fonetiki le le bitšwago IPA, ye e khutsofatšago mantšu a
Sekgowa ‘International Phonetic Association’. Ka tsebo ya alfabete ye ya fonetiki go
ka ba bonolo go kwagatša le mantšu a polelo ye o sa e tsebego o bile o sa tsebe gore
mantšu ao a ra go reng.
1.3 DITHOPOLELO
Thutišo
Anke o leke bokgoni bja gago ka go dira tše di latelago:
(1) Hupela moya gomme o bolele tekanyo ya metsotso ye mehlano.

(2) Bolela ka ntle le go šutiša leleme la gago.
(3) Bolela o thibile molomo wa gago thibithibi ka seatla.
(4) Bolela o tswaletše mašobana a gago a nko.
(1) Thutišo ya mathomo e laetša gore ka ntle le go gogela moya ka gare goba go hemela
ka gare o tla felelwa ke moya. Gape e laetša gore ge o sa buše moya kgafetšakgafetša
o ka se kgone go bolela. Go ntšha lentšu ga gago mathomong go tla tšwelela go
fihla fao o felelwago ke moya wa mathomo gona.
(2) Thutišo ya bobedi e dirilwe ka maikemišetšo a go laetša bohlokwa bja leleme ge
medumo e kwagatšwa.
(3) Thutišo ya boraro e laetša bohlokwa bja phago ya legano tšweletšong ya
medumopolelo.
(4) Thutišo ya bone e laetša gore motho a ka kgona go bolela ka mašobana a dinko
ao a tswaletšwego gomme se se dira gore medumo e kwale e le ya dinko, ntlha ye
ya go bolela ka dinko re e bona gape le go batho bao ba swerwego ke mpshikela.
(1) Dithutišo tše tša ka godimo di laetša ka ntle le pelaelo gore moya o bohlokwa go
tsenyo ya oksitšene mading. Ke ka lebaka leo mošomo wo bohlokwa wa maswafo
e lego go fa mmele oksitšene gore bophelo bo be gona. Go molaleng gore moya
wo o tšwago maswafong o bohlokwa ka ge o kgontšha motho go bolela botelele
bjo bongwe le bjo bongwe bja nako.
(2) Go bohlokwa gape go lemoga gore ka ntle ga sethopolelo se se šutago se, e lego
leleme, o ka se kgone go bolela, ka fao tema yeo e kgathwago ke dithopolelo ge
go bolelwa e swanetše go gatelelwa.
8
1: Thutamedumo
(3) Bohlokwa bja legano bo a gatelelwa ka gobane ge molomo o thibilwe go bolela ka

mokgwa wa tlwaelo ga go kgonege.
(4) Boleng bja go ntšha medumo ka dinko bo gatelela gore dinko di kgatha tema ye
bohlokwa ge go bopša modumo wo o kwagalago (modumo woo o nago le kodu).
(5) Batho ba bantši ba gopola gore fonetiki e bothata e bile ga e tsenege. Fela ge le ka
lebanya thuto ye ka mokgwa wa tirišo go tla ba molaleng go lena gore go no tseba
`seo o se dirišago’ le gore `o se diriša bjang’ go tla go neela ditlabelo ka moka tše o
swanetšego go ba natšo gore o tsebe fonetikikwagatšo. Therešo ke gore ditho tšeo
di šomišwago go bopa medumopolelo di na le meholatheo/meholamegolo ya tšona.
Kwagatšo ya medumo ka ditho tše ke moholathuši wo o lego wo bohlokwa le wona.
Moholamogolo wa maswafo, go no fa mohlala, ke go neela mmele oksitšene gore
batho ba phele. Leleme lona le šomišwa ge go lewa, bjalobjalo. Ge o bopa modumo-
polelo wo itšego o tlo diriša bontši bjo bo sepelago bja moya le dithopolelo tše itšego.
Mohlala, ge o nyaka go kwagatša [s] o tlo phagamišetša ntlha ya leleme la gago go
ya marinining a pele a ka godimo gomme o gapeletše moya go tšwa mo sekgaleng
se se pitlaganego. Ntlha ya leleme e tlo phagamišetšwa boemong bjo go kwagatša
modumo wo gomme ka ge e le yona e šutago re e bitša sehlabošitira. Karolwana
ye ya leleme e šutelela marinining a pele a ka godimo. Marinini a, a kgatha tema
ge go kwagatšwa modumo wo gomme seo re se lemogago ke gore wona ga a šute
ge modumo wo o kwagatšwa. Go se šute mo go dira gore a bitšwe sehlabošitirwa.
Gopolang gore ge re kwagatša medumo re šomiša sehlabošitira le sehlabošitirwa.
Ge o tseba gabotse ditho (goba karolo ya tšona) tše o di šomišago ge o kwagatša
modumo gona o tlo kgona go hlaloša modumo woo go ya ka lefelokwagatšo la
wona. Modumo wo [s] ge re o kwagatša re šomišitše ntlha ya leleme le marinini
ka fao ge re o hlaloša go ya ka lefelokwagatšo re tlo o bitša tumarinining. Le tlo
tsebišwa ka sethopolelo se sengwe le se sengwe ka bosona go ya ka lefelo la sona
le gore se šomišwa bjang ge go bopša medumopolelo. Maikemišetšo a rena ke go
dira gore poledišano ye le ditlhalošo di be bobebe ka mo go ka kgonagalago, ka
fao re itebanya le popego ya ditumammogo fela.
1.3.1 Letswalo
Letswalo ke segoba sa go tia sa go aroganya phago ya kgara le mpa. Se se ra gore le
magareng ga maswafo le dithokhemo, mogodu le mpa. Letswalo gammogo le digoba tša
dikgopo di kgatha tema ye bohlokwa ka go dira kgara gore e gole e be e be ye nnyane
ge e hunyela le go hlepha. Ditiro tše di dira gore re kgone go buša moya. Ke fela ka
morago ga go tlatša maswafo a rena ka moya re kgonago go bolela.
1.3.2 Kgara le maswafo

Kgara ke phago ye ka nako re e bitšago phago ya sehuba. Ka go yona re hwetša ditho
tše nkego sepontšhe tšeo di bitšwago maswafo. Maswafo a bohlokwa ka ge a neela
mebele ya rena oksitšene. Maswafo ga a šome fela mošomo wo wo bohlokwa. Ke ona
a re thušago go bopa medumopolelo yeo e re kgontšhago go bolela. Medumopolelo ye
mentši ya Sesotho sa Leboa e bopša ka go šomiša moya wa go tšwa maswafong.
Maswafo a šireleditšwe ke dikgopo (phago ya dikgopo). Digobagare tša dikgopo le tšona

di bohlokwa ka gobane ge di hunyela di thuša go godiša phago ya sehuba ka ge maswafo
a se na digoba tša go a thuša go nolofatša khemo. Ge phago ya sehuba e godišwa ka go
hunyela ga digoba, go ba le sekgoba se sentši ka maswafong ka fao kgatelelo ya moya
ka maswafong e a fokotšega ka ge go na le sekgoba se sentši sa go dira gore moya o
šutašute. Sekgoba se sentši ka maswafong se tiiša phokotšego ya kgatelelo ya moya ka
SPE1505/19

fao moya wo o tšwago ka ntle o kitimela ka phagong go dira gore kgatelelo ya moya wa
sebakeng (atmosfere) e lekane le kgatelelo ya moya wo o lego ka phagong ya sehuba. Ge
se se direga re re motho o gogela moya teng. Ga go na medumopolelo ye e bopšago ka
go gogela moya teng Sesothong sa Leboa. Ge re bolela re ntšhetša moya ka ntle gomme
gore se se direge digoba tšela tša go godiša phago ya sehuba di a nyefa. Ka fao phago
ye ya sehuba e a nyenyefala mola kgatelelo ya moya yona e gola, se se gapeletša moya go
tšwela ka ntle e le go leka go lekanya kgatelelo ya moya wa ka maswafong le kgatelelo
ya moya wa sebakeng (k.g.r. moya wo o re dukologilego) wo o lego fasana.
Moya wo o tšwago maswafong o tšwela ntle ka dipeipi tša maswafo (peipi go tšwa go
leswafo le lengwe le le lengwe) ke moka wa elela ka gare ga kgokgokgo.
1.3.3 Kgokgokgo
Kgokgokgo le dipeipi tša maswafo ga se ditho tšeo di kgathago tema ge re bopa medu-
mopolelo. Moya ge o tloga maswafong o tsena ka dipeiping tša maswafo wa elela ka
pokisintšung gomme wa tsena ka lešobeng la mogolo/farinkising/phagong ya mogolo.
Tshwantšho (seswantšho) ye ya ka fase e laetša maswafo le kgokgokgo.
TSHWANTŠHO 1
Maswafo, dipeipi tša maswafo le kgokgokgo
10
1: Thutamedumo
1.3.4 Kodu/pokisintšu
Thutišo
(1) Ema pele ga seipone gomme o bee menwana ya gago kgokgokgong.

(2) Kwagatša medumo ye e latelago ka bobedi ka bobedi o dutše o beile menwana ya
gago mo kgokgokgong:
š le j, f le b, hl le l
(3) Bjale ge, tswalela ditsebe tša gago gomme o kwagatše medumopolelo ye e lego
mo godimo go lefoko la 2 gape. Ngwala gore o lemogile eng pele o ka bala go
tšwela pele.
Baithuti ba tle ba be le bothata bja go tseba phapano magareng ga medumokodu le

medumotu. Dithutišo tše di go thuša go kwa thothomelo ye e tšweletšwago ke mara-
kodu ge re kwagatša medumopolelo ya go ba le kodu le go hlokega ga thothomelo ge
go kwagatšwa medumotu. Ntlha ye e bohlokwa ka ge le swanetše go lemoga phapano
gareng ga medumokodu le medumotu.
Maikemišetšo a dithutišo tše ke go go kweša thothomelo ya marakodu (ye e kwalago

menwaneng goba e kwalago ka go bobola ge ditsebe di tswaletšwe) ao a hwetšwago
ka kgokgokgong. Ke thothomelo ye ye e thušago moithuti go tseba phapano gare ga
medumokodu le medumotu. Medumokodu ke medumo ya go ba ke kodu ge e kwagatšwa.
Medumotu yona e hloka kodu ge e kwagatšwa. Go ba le kodu go ra gore ge o kwagatša
modumopolelo woo (k.g.r. modumokodu) marakodu a a thothomela gomme ra kwa
lentšu. Ge o kwagatša modumotu marakodu ga a thothomele, ka fao ga re kwe lentšu.
Pokisintšu e hwetšwa kua ntlhoreng ya kgokgokgo. Ge re lebelela mogolo wa monna

re bona go na le mo go kokomogilego. Gona go kokomoga mo ke lehiri leo pokisintšu
e kgomaretšego go lona ka mo pele. Ka gare ga kgokgokgo go na le marakodu. Ke
wona marakodu a, ao a tlišago phapano gare ga medumokodu (ya go ba le kodu) le
medumotu (ya go hloka kodu). Mo gare ga marakodu go na le lešobana leo re le bitšago
lešobakgokgokgo. Marakodu a kgona go fa lešobakgokgokgo maemo goba dibopego tše
di fapanego go eya le gore o kwagatša modumopolelo ofe. Ge modumo o hloka kodu
lešobakgokgokgo le tloga le le seemong se se bulegilego bulegi. Ke go re, marakodu a
tloga a arogana mo e lego gore moya wo o tšwago maswafong o no putla o lokologile
ka fao le marakodu ga a thothomele. Ka ’baka la go hlokega ga thothomelo, medumo
ya mohuta wo re e bitša medumotu. Ge marakodu a tswaletše gannyane, moya wo o
tšwago maswafong ge o putla mo lešobakgokgokgong o hlola thothomelo ya marakodu.
Thothomelo ye ke yona e tšweletšago lentšu. Ke ka fao medumokodu e hlolegago ka gona.
SPE1505/111

TSHWANTŠHO 2
Pokisintšu
kgokgokgo
TSHWANTŠHO 3
Tebelelo ya kgokgokgo ka godimo
marakodu
Diswantšho tše di latelago di tla le bontšha maemo a a fapanego ao a ka tšewago ke

marakodu ge re kwagatša medumopolelo ye itšego.
TSHWANTŠHO 4
Maemo a marakodu ao a sa thothomelego ge go kwagatšwa medumotu – mara-
kodu a bulegile bulegi.
12
1: Thutamedumo
TSHWANTŠHO 5
Maemo a marakodu ge go kwagatšwa medumokodu – marakodu a tswaletše gan-
nyane, e sego swineswine ka fao re kwa thothomelo ya ona.
TSHWANTŠHO 6
Maemo a marakodu ge go kwagatšwa ditumahee – marakodu a bulegile seripa
fela ka pele a tswalegile e bile a a thothomela gomme kua moseo a bulegile ga a
thothomele
TSHWANTŠHO 7
Maemo a marakodu ge go kwagatšwa ditumathunyitha – marakodu a tswaletše
swineswine, ga go na thothomelo ka fao re hwetša medumotu.
1.3.5 Phago ya mogolo (farinkisi)

Farinkisi e hwetšwa ka godimo ga pokisintšu. Ge o sepetša ntlha ya leleme la gago go
feta magalagapeng o tla kwa kua morago ga ona go le boletiana. Lefelo le re le bitša
magalagapa a moseo goba magalagapana goba belamo. Kua mafelelong a magalaga-
pana re hwetša tengwana. Ge re kwagatša medumo moelamoya o ka tsena ka leganong
goba ka dinkong. Gore modumo ke wa legano goba wa dinko go laolwa ke boemo bja
SPE1505/113

magalagapana le tengwana. Ge magalagapana le tengwana di kgotlile leboto la morago

la farinkisi gona moelamoya o tsena ka ganong ka gore tsela ya go ya nkong e thibilwe;
gomme medumo ye e kwagatšwago bjalo re re ke ya legano. Medumo ye mentši ya
Sesotho sa Leboa ke ya legano.
Mehlala: t, s, b, š
Ge magalagapana le tengwana di lekeletše, di se tša kgoma leboto la morago la farinkisi

gona moelamoya o tsena ka dinkong – ke ka fao ditumanko di kwagatšwago ka gona.
Mehlala: m, n, ny, ng
TSHWANTŠHO 8
Farinkisi goba lešoba la mogolo
phago ya nko
kgokgokgo
magalagapa
magalagapa a moseo
tengwana
legano
mogolo
14
1: Thutamedumo
TSHWANTŠHO 9
Kanale ya moelamoya ge go kwagatšwa medumo ya legano
kgokgokgo
•• Tswalelo ya tengwana: lelengwana le ipatile ka leboto la morago la mogolo go

tswalela tsela ya go ya nkong.
TSHWANTŠHO 10
Kanale ya moelamoya ge go kwagatšwa ditumanko
•• Ga go na tswalelo tengwaneng: lelengwana le lekeletše gomme tsela ya go ya

nkong e bulegile.
1.3.6 Molomo/legano
Thutišo
Ela hloko go sepela ga leleme la gago ge o kwagatša medumo ye e latelago:
(1) t le s
SPE1505/115

(2) š le tš
(3) ny le y
(4) k le g
(5) b le f
Na leleme le kgatha tema ge medumo ye e kwagatšwa?
Bjale ge, ngwala seo o se lemogilego mabapi le tšhutišo le boemo bja leleme ge o be o
kwagatša medumo ya ka godimo:
(1) Ntlha ya leleme la ka e kgoma goba e nyaka go kgoma ..............................................

(2) Karolo ya pele ya leleme la ka e kgoma goba e nyaka go kgoma ..............................
(3) Bogare bja leleme la ka bo batamela ................................................................................
(4) Karolo ya morago ya leleme la ka e batamela goba e kgoma .....................................
(5) ....................................................................................................................................................
Ke tlamilwe ke eng go dira tšekhwi?
Batsebi ba fonetiki ba kgona go hlaloša medumo ka ntle le thušo ya pukukgakollo

(mošupatsela) go ya ka fao e bopilwego ka gona. Thutantšho ye le e fiwago mo thutong
ye, e tla le thuša go bona phapano gare ga medumopolelo ya go fapana. Dithutišo ka
moka tša ka godimo (1-5) di le dirile gore le šomiše dithopolelo goba dikarolo tša tšona
tša go fapana go bopa medumopolelo ya go fapana. Dithutišo tše di le lemošitše gore
dithopolelo tše dingwe di a šuta mola tše dingwe di sa šute ge go kwagatšwa medumo-
polelo ya go fapana.
Thutišo ye nngwe le ye nngwe e go lemoša gore ge o nyaka go bopa medumopolelo ya

go fapana, o šomiša dithopolelo goba dikarolo tša tšona tša go fapana. Medumopolelo
ye e bopšago e hlalošwa go ya ka dithopolelo goba dikarolo tša tšona, tše mmoledi a di
šomišitšego go e bopa. Go no fa mohlala, medumo ye t le s ke ditumarinining ka gore
ge e kwagatšwa ntlha ya leleme e kgoma goba e batamela marinini. Medumo ye š le tš
ke ditumagalapeng tša pele ka gore ge di kwagatšwa magale a leleme a kgoma goba a
batamela magalagapa a pele. Medumo ye ny le y ke ditumagalapeng ka gore ge e
kwagatšwa bogare bja leleme bo kgoma goba bo batamela magalagapathata. Medumo
ye k le g ke ditumatengwaneng ka gore karolo ya morago ya leleme e kgoma goba e
batamela tengwana (belamo). Modumo wo f ke tumapourinining ka ge molomo wa
ka fase o kgoma meno a ka godimo, mola b e le tumapoung ka ge molomo wa ka fase
o batamela molomo wa ka godimo. Mo go medumo ye f le b leleme ga le na tema yeo
le e kgathago.
Dithutišo tše di swanetše go ba di go lemošitše gore ge o kwagatša medumopolelo go

na le dithopolelo tšeo di šutago gomme tšona re di bitša dihlabošitira gomme tšeo di
sa šutego re di bitša dihlabošitirwa.
1.3.6.1 Magalagapathata
Tlhaka ya legano e kgatha tema ye kgolo ge re bopa medumo ya go fapana ka ge re
kgona go kgomiša goba go batametša dikarolo tše di fapanego tša leleme mo go yona.
Se se dira gore moelamoya o thibelwe ka mekgwa ya go fapana mo lefelong la kwagatšo.
Ntlha ya leleme go no fa mohlala, e ka kgoma goba ya batamela marinini. Se se tšweletša
ditumarinining tša go swana le t le s.
16
1: Thutamedumo
TSHWANTŠHO 11
Tumarinini
Magale a leleme goba karolo ya pele ya leleme e ka kgoma magalagapa a pele go

swana le ge go kwagatšwa tš goba ya a batamela go swana le ge re kwagatša s.
Se se tšweletša medumo ya magalagapeng a pele e lego ditumagalapeng tša pele.
Lefelo le la kwagatšo le hwetšwa gare ga marinini le magalagapathata.
TSHWANTŠHO 12
Tumagalapeng ya pele
Bogare bja leleme bo batamela magalagapathata ge go kwagatšwa medumo ye e

latelago ny le y.
SPE1505/117

TSHWANTŠHO 13
Tumagalapa
1.3.6.2 Leleme
Leleme ke sethopolelo se se šutago gomme le bohlokwa kudu go dira gore re kgone go
bolela. Ge re kwagatša medumo ye e fapanego re šomiša dikarolo tše di fapanego tša
leleme. Leleme le arotšwe ka dikarolo tše di latelago:
(a) Ntlha ya leleme: Yona e kgoma goba e batamela mafelokwagatšo a a latelago go

tšweletša medumo ye itšego:
(i) marinini go tšweletša ditumarinining bjalo ka t, n le s
(ii) magalagapa le marinini go tšweletša tumagalaparinining e lego d
(b) Bogare bja leleme: Bjona bo kgoma goba bo batamela magalagapathata go tšweletša
ditumagalapeng ny le y.
(c) Karolo ya morago ya leleme
(i) e batamela magalagapa a moseo go bopa tumagalapeng ya moseo e lego h ye
e kwalago go -huma.
(ii) e kgoma goba go batamela tengwana/belamo go bopa ditumatengwaneng,
mohlala k le g
(d) Mathoko a leleme
Mathoko a leleme a tšea karolo ge go bopša ditumatlhaa. Ge ditumatlhaa di kwagatšwa

mathoko a leleme a kgoma goba go batamela morumo wa marinini le meno a ka mathoko
go tšweletša medumo ye bjalo ka l le hl.
18
1: Thutamedumo
TSHWANTŠHO 14
(a) Dikarolo tša leleme ge di lebelelwa ka thoko
3 456 7
2
1
(b) Dikarolo tša leleme ge di lebelelwa ka godimo
7
6
5 8 9 8
4
3
(1) Molomo wa ka fase (wona ga se karolo ya legano)

(2) Meno a ka fase
(3) Ntlha ya leleme
(4) Karolo ya pele ya leleme/Magale a leleme
(5) Bogare bja leleme
(6) Karolo ya morago ya leleme
(7) Modu wa leleme
(8) Mathoko
(9) Gare
1.3.6.3 Melomo
TSHWANTŠHO 15
SPE1505/119

Melomo e kgatha tema ge go bopša medumo ye mmalwa. Molomo wa ka fase o kgona go:
(i) kgoma molomo wa ka godimo ge go kwagatšwa medumo ye p, ph le m

(ii) kgoma meno a ka godimo ge go kwagatšwa modumo wo f.
(iii) batamela molomo wa ka godimo ge go kwagatšwa b.
Ge molomo wa ka fase o batamela goba o kgoma molomo wa ka godimo medumo

yeo e bopšago ke ditumadipoung. f yona e kwagatšwa ge molomo wa ka fase o kgoma
meno a ka godimo gomme yona e tsebja e le tumapouinong.
Tlhalošo ya medumo ka moka e thoma go lefelokwagatšo leo le tšweletšwago ke

dithopolelo.
Tumapouinong e ra gore ge modumo wo o kwagatšwa re bona molomo wa ka fase le

meno a ka godimo di kgatha tema ye bohlokwa.
1.3.6.4 Meno
Meno a ka godimo a šoma fela ge go kwagatšwa modumo o tee. Re šetše re boletše
gore molomo wa ka fase o kgoma meno a ka godimo ge go kwagatšwa f yeo e bitšwago
tumapouinong.
TSHWANTŠHO 16
Tumapouinong
1.3.7 Phago ya nko

Phago ya nko e ka godimo ga magalagapa. Medumo yeo moelamoya o tšwago ka
dinko ge e kwagatšwa e bitšwa ditumanko. Mohlala m le n. Gore motho a kgone go
kwagatša tumanko o swanetše go thibela moelamoya gore o se tsene ka leganong. Gore
moelamoya o kgone go tšwa ka dinko, magalagapa a morago le tengwana di a hlepha
gomme moya o putle go tšwa mogolong, o tsene ka phagong ya nko gomme wa tšwa
ka mašobana a nko.
20
1: Thutamedumo
TSHWANTŠHO 17
1.4 TLHOLEGO YA MOELAMOYA

Dithopolelo ka moka go tloga maswafong go fihla dipounameng di bitšwa kanale ya pole-
lo. Karolo ya kanale ya polelo yeo e thomago maswafong go fihla lešobakgokgokgong e
bitšwa sekgobana sa ka fase ga marakodu gomme karolo yeo e tlogago lešobakgokgokgong
go fihla dipounameng yona e bitšwa sekgobana sa ka godimo ga marakodu. Kanale ya
polelo ke tšhupu ye telele yeo e tletšego moya. Go fihla ka fao le šetšego le ithutile ka
gona le tla lemoga gore go re re kgone go kwagatša modumo re swanetše go ba le moya
wo o elago. Se se ka lekwa ka tsela ye: Goga moya o o ntšhe ka moka ka maswafong
gomme o leke go kwagatša ye nngwe ya ditumanoši. O tla lemoga gore ge o dira bjalo
dithopolelo di tla tšea maemo a tšona fela ga go na modumo wo o tla kwalago. Se se
dirwa ke hlokego ya moya wo montši wo o elago. Marakodu le ona ga a thothomele ka
fao ga go na kodu. Moya o kgona go ya ka thoko yeo o gogelwago go yona goba thoko
yeo o kgoromeletšwago go yona. Bobedi bja ditiro tše bo ipotile kgatelelo ya moya yeo
e lego ka gare ga kanale ya polelo yeo e sepelelanago le kgatelelo ya moya ya ka ntle ga
kanale ya polelo. Se se ka bonala eke se bothata fela ga go bjalo. A re bapetšeng taba ye
le mokotlana wa plastiki wo o butšweditšwego. Ke maitapišo go butšwetša mokotlana
wa plastiki. Motho o butšwetša ka maatla gore a kgone go tlatša moya ka fao. Lemoga
gore kgatelelo ya moya wa ka mokotlaneng e godimo go feta kgatelelo ya moya wo
o lego ka ntle ga mokotlana. Ge o tlogela mola o bego o tswaletše gona moya wa ka
mokotlaneng o tla tšwela ka ntle ka lebelo e le go leka go lekanya kgatelelo ya moya ya
ka mokotlaneng le yeo e lego ka ntle. Ka baka leo mokotlana o tlo phontšha. Ge o ka
tšea lepokisana la senotšididi (bjalo ka la liquifruit) gomme wa goga moya ka lehlakana,
lepokisana le tlo phohlela. Lebaka ke gore kgatelelo ya moya ya ka gare ga lepokisana e
fokotšegile ka tsela yeo e lego gore kgatelelo ya ka ntle e gatelela moya mathokong ohle
a lepokisana gomme lepokisana le tla phohlela ka gobane go se na kgatelelo ya moya
ka gare ga lona. Ge o tlogela go goga moya, moya wa go tšwa ka ntle o tlo kitimela ka
lepokisaneng gomme wa godiša kgatelelo ya moya. Gona moo lepokisana le tlo leka
go boela sekeng sa lona. Go no swana le tlhalošo ya ka godimo, ge moya wo o lego ka
kanaleng ya polelo o le kgatelelong ya godimo o tlo ntšhwa ka dinko goba ka legano go
ya ka ntle fao kgatelelo ya moya e lego fase. Ge kgatelelo ya moya ka kanaleng ya polelo e
le fase gomme e fetwa ke ya wa ka ntle gona moya wo o tšwago ka ntle o tlo kitimela ka
gare ga kanale ya polelo. Ka fao re lemoga gore ge re kwagatša medumo moya o sepelela
mathokong a mabedi fela, e lego go tsena le go tšwa. Medumopolelo ye mentši ya Sesotho
sa Leboa e kwagatšwa ka go ntšhetša moya ka ntle, ka fao moelamoya wa mohuta wo o
SPE1505/121

bitšwa gore ke wa khemelontle. Ke medumopolelo ye mmalwa yeo e kwagatšwago ka

go gogela goba go hemela moya teng gomme yona e bitšwa ya khemeloteng.
1.4.1 Mokgwa wa go thoma tshepetšo/tšhutišo ya moya

Go na le mekgwa ye meraro ya go tšweletša moelamoya wo o nyakegago ge re kwagatša
medumopolelo. Mokgwa wo mongwe le wo mongwe o na le medumopolelo yeo o e
bopago. Mo go mmotšulo wo re tlo ahlaahla mekgwa ye mebedi fela e lego moelam-
oya wa maswafo le moelamoya wa go thoma ka godimo ga lešobakgokgokgo. Ke yona
meelamoya ye e šomago kudu mo Sesothong sa Leboa.
Moelamoya wa leleme re tla ithuta ka ona maemong a godingwana a dithuto.
Go na le dithopolelo tše tharo tšeo e lego dithomiši tša moelamoya. Tšona ke maswafo,
pokisintšu le leleme.
(a) Maswafo e le sethomiši sa moelamoya
Anke o kwagatše medumo ye:
m, n, f, s
Naa moelamoya wo o šomago ge re kwagatša medumo ye ya ka godimo, o thoma kae?

Ee, ke moelamoya wo o thomago maswafong, ke gore ge re kwagatša medumo ye re
šomiša moelamoya wa maswafo. O tla lemoga gore medumo ye mentši mo Sesothong
sa Leboa e kwagatšwa ka moelamoya wa go tšwa maswafong.
(b) Lešobakgokgokgo e le sethomiši sa moelamoya
Ye mengwe medumo še, e kwagatše le yona gomme o theeletše gore moelamoya wo o

o šomišago o thoma kae?
k, p, t, tl
Ee, moelamoya wo o šomišwago go kwagatša medumo ye ke wo o thomago ka godimo

ga lešobakgokgokgo leo le tswalegilego. Ge lešobakgokgokgo le tswaletšwe swineswine
moelamoya wa maswafo ga o kgone go putla. Ge lepokisintšu le rotošwa ka nako yeo
lešobakgokgokgo le tswaletšwego moelamoya o gapeletšwa go tšwa ka farankisi le legano.
Ge moelamoya o bopša ka tsela ye re re sethomiši sa moelamoya ke lešobakgokgokgo.
(c) Leleme e le sethomiši sa moelamoya
Leleme e ba sethomiši sa moelamoya ge re kwagatša medumo ya dithathapi. Medu-

mothathapi ga se ye mekae mo go Sesotho sa Leboa ka fao mo legatong le re ka se
bolele ka yona.
(d) Moelamoya wa maswafo
22
1: Thutamedumo
Thutišo
Dira tše di latelago:
(1) Bea diatla tša gago ka mathoko a kgara ya gago gomme o hemele teng go ya ka
mo o ka kgonago. Bjale ngwala seo kgara ya gago e se dirago ge o hemela teng.
Ngwala ditemogo tša gago mabapi le dithopolelo ge o hemela teng.
(2) Boeletša se o se dirilego mo godimo gomme o leke go bolela o dutše o hemela

teng.
Ngwala ditemogo tša gago:
(3) Ge maswafo a gago a tletše moya, ntšha moya o dutše o bolela. Ela hloko mešikinyego
ya kgara ya gago ge o dutše o bolela gomme o ngwale ditemogo tša gago.
Re nyaka gore o ele hloko gore na ke legatong lefe la ge o hema moo o kgonago go
bolela. Go leka go bolela le go hemela teng sammaletee go laeditše gore ga go kgonege,
ka fao re kgona go bolela fela ge re hemela ka ntle re šomiša moelamoya wa go tšwa
maswafong.
Ge re bolela goba re kwagatša medumo re šomiša moya wo o tšwago maswafong. Le

tla lemoga gore phago ya kgara e a kokomoga ge re hemela teng gomme e a phohlela
ge re ntšhetša moya ntle gore re kgone go bolela, goba gona go kwagatša modumo.
Maswafo e le sethomiši sa moelamoya
Medumo ye mentši ya Sesotho sa Leboa e kwagatšwa ka go šomiša moelamoya wo o

tšwago maswafong. Maswafo a bitšwa sethomiši sa moelamoya wo ka ge o etšwa go
ona. Ge le ka lebelela gape thutišo ye e lego mo go (a) ka godimo le tla lemoga gore
moelamoya wa maswafo o ntšhwa ke maswafo ge maswafo a tletše moya gomme letswalo
le digobagare tša dikgopo di a hlepha, ka go dira bjalo di fokotša bogolo bja phago ya
kgara gomme moelamoya wa go tšwa maswafong wa ntšhetšwa ka ntle. Ge moya o tloga
maswafong o tsena ka dipeiping tša maswafo tše di tšwago leswafong le lengwe le le
lengwe gomme wa nyoga wa tsena ka kgokgokgong wa leba ka pokisintšung. Go tloga
pokisintšung moya o tsena mogolong (farinkising). Ge modumo e le wa legano, moya
o tsena ka ganong gomme ge modumo e le wa nko moya o tsena ka phagong ya nko.
Moelamoya wa go tšwa ka godimo ga lešobakgokgokgo
SPE1505/123

Thutišo
Dira tše di latelago:
Tswalela dipounama tša gago gomme o kwagatše modumo wo p bjalo ka ge o tšwelela

go pokolo le b bjale ka ge o tšwelela go -baba. Bjale bea seatla sa gago dipounameng
gomme o kwagatše medumo ya ka godimo gape. Leka go kwa ge eba go na le phapano
ge moya o tšwela ntle.
Thutišo ye e go dira gore o kwagatše medumo ye mebedi ye p le b e lego ditumadi-

poung. Lefelokwagatšo la medumo ye ke le tee, go no ba go fapana tsela ya moelamoya.
Ge re kwagatša b re šomiša moelamoya wa maswafo mola kwagatšong ya p re šomiša
moelamoya wa go tšwa ka godimo ga lešobakgokgokgo.
Mokgwa woo moelamoya o tšwago ka wona ge re kwagatša medumo ye o a fapana.

Ge re kwagatša p moelamoya o tšwa ka go thunya mola go b o etšwa ka go pitlagana
ebile go kwala go gwaša. Ge re kwagatša medumo ya go šomiša moelamoya wa go tšwa
ka godimo ga lešobakgokgokgo, re hwetša go na le ditswalelo tše tharo. Tswalelo ya
mathomo ke ya lešobakgokgokgo mo marakodu a tswaletšego swineswine gore moya
wo o tšwago maswafong o se fete. Tswalelo ya bobedi ke ya legano gomme ya boraro
ke tswalelo ya tengwaneng ya gore moya o se tsene ka dinkong. Ge lešobakgokgokgo le
tswaletšwe swineswine pokisintšu e a rotošwa gomme moya wo o tletšego kgatelelo wa
tlalelana gareng ga lešobakgokgokgo le le tswaletšwego le lefelokwagatšo. Moya wo o
lokollwa ka go thunya mo lefelokwagatšong. Medumo ya mohuta wo e bitšwa ditumat-
hunyi tša go hloka putšwetšo. Ditumathunyi di na le dipharologantšho tše di latelago:
•• ka moka ke ditumammogo
•• ka moka ke ditumakemo
•• ka moka di a thunya
•• ka moka di šomiša moelamoya wa go tšwa ka godimo ga lešobakgokgokgo.
1.4.2 Boemo bja lešobakgokgokgo

Lešobakgokgokgo re le hwetša ka gare ga pokisintšu. Lona ke lešobana leo le lego gare
ga marakodu. Ge moelamoya wa maswafo o dira gore marakodu a thothomele ge re
kwagatša modumo wo itšeng re re modumo woo o na le kodu. Lešobakgokgokgo le
kgatha tema ye kgolo mabapi le popego ya medumo. Ke ka boemo bja lešobakgokgokgo
re kgonago go tseba ge tumammogo e le tumatu goba e le tumakodu. Re a tseba gore
ge re kwagatša tumatu marakodu ga a thothomele ka fao ga go kodu yeo e kwalago.
Ditumatu di tšwelela ka ditsela tše pedi tša go fapana mo lešobakgokgokgong:
(i) Go na le tšeo di kwagatšwago ge lešobakgokgokgo le tloga le bulegile – ke gore

marakodu a tloga a katogane gomme moelamoya wo o šomišwago go kwagatša
medumo ye ke wa go tšwa maswafong. Medumo yeo ke:
ph (phala) f (-fepa)
th (thata) fs (bafsa)
kh (khudu) fš (-lefša)
24
1: Thutamedumo
tlh (tlhabo) psh (mpshi)
s (sekero) pšh (-pšhatla)
š (-šala) tsh (-tshela)
h (-huma) tšh (-tšhela)
g (-gama) kg (kgomo)
hl (-hlaba)
Medumo ye ya ka godimo ka moka ge e kwagatšwa ga go na kodu yeo e kwalago,

ke gore marakodu ga a thothomele. Go yona medumo ye go na le yeo re rego ge
re e kwagatša moelamoya wa go tšwa maswafong o kgonago go putla ka maatla
le putšwetšo. Tumathunyi yeo e latelwago ka pelapela ke moya wo maatla wo o
tšwago maswafong re e bitša tumathunyi ya putšwetšo. Putšwetšo ye e laetšwa ka
leswao la h. Bjale go latela ditumathunyi tša putšwetšo tša Sesotho sa Leboa: th,
kh, ph, tšh, tsh, kg, psh, pšh.
(ii) Sehlopha sa bobedi ke sa ditumatu tšeo di kwagatšwago ge lešobakgokgokgo le

tswaletšwe tswaritswari gomme moelamoya wo o šomišwago go kwagatša ditu-
matu tše ke wo o thomago ka godimo ga lešobakgokgokgo. Kwagatšong ye bjalo
marakodu ga a thothomele go ntšha kodu. Moelamoya wa go tšwa ka godimo ga
lešobakgokgokgo o laetšwa ka leswao la [’] ge re ngwala ka sefonetiki. Leswao le
le laetša go thathapa.
Medumo yeo ke:
p (-sepela) pš (mpša)
t (taba) ts (tsebe)
k (koma) tš (letšatši)
tl (tlala)
Tsentšha menwana ya tšhupabaloi ka ditsebeng gomme o kwagatše medumo mo go

(i) le (ii) ka godimo gore o kgone go kwa ge eba go na le thothomelo ya marakodu.
Theeletša gape le gape. Agaa, ga go na thothomelo yeo e kwalago gomme se ke
taetšo ya gore ga go na kodu. Ka ge go se na kodu yeo e kwalago ditumammogo
tše re di bitša ditumatu.
(iii) Ke ka boemo bja lešobakgokgokgo gape re kgonago go tseba ge modumo o na le

kodu. Go re modumo o na le kodu re tseba ka go kwa thothomelo ya marakodu.
Tsentšha menwana yela gape ka ditsebeng gomme o kwagatše medumo ye e latelago:
d (-dula) m (-mela)
r (-rata) n (-nona)
b (-bala) ny (-nyala)
bj (bjala) ng (lenong)
SPE1505/125

j (-ja) w (-wela)
l (leleme) y (moya)
Na ke eng seo o se kwago ka menwana? Agaa, go kwala go thothomela ya mara-

kodu. Go thothomela ga marakodu ge modumo o kwagatšwa ke taetšo ya gore
modumo woo o na le kodu. Ditumammogo tše di kwagatšwago ka tsela ye re di
bitša ditumakodu.
(iv) La mafelelo re hwetša fao marakodu a thothomelago ge re kwagatša medumo gomme

ka yona nako yeo go tšwelela kodu yeo e kwalago ka moya wo montši wa go
hebehebetša. Go na le modumo o tee fela mo Sesothong sa Leboa wo o tšwelelago
ka tsela ye. Wona ke h (-hema). Lemoga gore h ya -hema ga e swane le h ya lehu.
1.4.3 Mokgwa wo moelamoya o tšwelago ntle ka wona

Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ge re efa tlhalošo ya tlhopho ya medumopolelo ke mokgwa
wo moelamoya o tšwelago ntle ka wona. Lereo le “go lokolla/tokollo” le sepelelana le
mokgwa wa thibelo/ tšhitišo mo go lefelokwagatšo fao moelamoya o swanetšego go
feta gona ge o lokollwa. Ge re kwagatša ditumanoši ga go na thibelo ya moelamoya ka
fao ditumanoši di ka se sekasekwe mo poledišanong ye. Thibelo goba tšhitišo ke lereo
leo le sepelelanago le kwagatšo ya ditumammogo. Bjale go latela mehlala ya dithibelo
tša go fapana.
1.4.3.1 Ditumakemo
Kwagatšo ya ditumakemo e tšea magato a mararo. La pele go na le thibelo ge sehlabošitira
se kgoma sehlabošitirwa. Moelamoya wo mongwe le wo mongwe wo o elelago o tlo
thibelwa mo lefelong le. La bobedi re swanetše go lebeledišiša goba go ela hloko nakwana
yeo ya thibelo le moya woo o swerwego o bile o godiša kgatelelo mo lefelokwagatšong.
Moelamoya wo e ka ba wa go ya ntle goba wa go ya teng. La mafelelo, ge thibelo e
lokollwa, sehlabošitira se tlošwa go sehlabošitirwa gomme moya wo o bego o tlalelane o
šwahlela ntle gona moo lefelong leo. Ge thibelo ya moelamoya e lokollwa ka pelapela re
hwetša ditumathunyi tša go hloka putšwetšo le tša go ba le putšwetšo. Ditumathunyi tša
go hloka putšwetšo di šomiša moelamoya wo o thomago ka godimo ga lešobakgokgokgo
mola tša go ba le putšwetšo di šomiša moelamoya wa maswafo.
Ge thibelo ya moelamoya e lokollwa ka go iketla re bona go direga tše di latelago:
•• ka nakwana ya tokollo sehlabošitira le sehlabošitirwa ga di arogane ka lebelo go

swana le ge di dira ka ditumathunyi.
•• go na le go pitlagana le go gwašanyana ge moelamoya o feta mo lefelokwagatšong
ka ’baka la sekgobanyana seo se bulegilego fao.
Dintlha tše tša ka godimo di direga ge re kwagatša ditumathunyigwaša. Ditumathunyigwaša

ke medumo yeo e thomago ka tumathunyi gomme ya felela ka tumagwaša. Mohlala: pš
Bjale go latela mehuta ya go fapana ya ditumakemo:
(a) Ditumathunyi
Ditumathunyi di bopša ge moelamoya wo o pitlaganego o lokollwa lefelong la kwagatšo.

Ge di kwagatšwa go fela go kwala modungwana wa go thunya. Go na le mehuta ye
mebedi ya ditumathunyi. Phapano ye e tlišwa ke moelamoya wo o šomišwago ge tu-
26
1: Thutamedumo
mathunyi e kwagatšwa. Go na le tšeo di šomišago moelamoya wa maswafo le tšeo di

šomišago wo o tšwago kgokgokgong (ka godimo ga lešobakgokgokgo). Ditumathunyi
tšeo di šomišago moelamoya wa maswafo re re di na le putšwetšo, mohlala ph (phala)
mola tša go šomiša moelamoya wa go tšwa kgokgokgong re re ga di na putšwetšo
mohlala: p (palo).
Bjale go latela lenaneo la ditumathunyi:
Tumathunyi Moelamoya wa maswafo Moelamoya wa kgokgokgo

(putšwetšo) (hloka putšwetšo)
p *
t *
k *
tl *
ph *
th *
kh *
(b) Ditumathunyigwaša
Ditumathunyigwaša ke ditumammogo tšeo di rego ge di kwagatšwa tša thoma ka tu-

mathunyi gomme tša feleletša ka tumagwaša. Go na le ditumathunyigwaša tša go šomiša
moelamoya wa maswafo le tša go šomiša moelamoya wa kgokgokgo. Ditumathunyigwaša
tša moelamoya wa maswafo ke tša go swana le pšh (-pšhatla) mola tša moelamoya wa
kgokgokgo e le tša go swana le pš (mpša).
Bjale go latela lenaneo la ditumathunyigwaša:
Tumathunyigwaša Moelamoya wa mas- Moelamoya wa

wafo (putšwetšo) kgokgokgo
(hloka putšwetšo)
psh *
pšh *
tsh *
tšh *
kg *
pš *
ts *
tš *
SPE1505/127

(c) Tumakokota
Tumakokota ya Sesotho sa Leboa ke d (-dula). Yona e šomiša moelamoya wa maswafo

e bile e na le kodu. Ge re e kwagatša, bokafase bja ntlha ya leleme bo kgoma magala-
gapa, ka pelapela bo tlogele magalagapa gomme ntlha ya leleme e kgwathe marinini e
be gona moya o šwahlago.
1.4.3.2 Ditumatšweledi
Ge ditumatšweledi di kwagatšwa moelamoya o ka gogwa nako ye teletšana go eya le
gore re na le moya wo mokaakang. Ditumatšweledi di ka bopša ka mekgwa ye e latelago:
•• Ge moelamoya o thibetšwe mo lefelokwagatšong gomme o elela ka nkong go swana

le ge re kwagatša m. Mo dipounama di a momagana gomme moya wa tšwa ka dinko.
•• Moelamoya o ka thibelwa mo lefelokwagatšong gomme wa tšwa ka mathoko a leleme
ka ntle le go kgaotšwa go swana le ge go kwagatšwa l.
•• Moelamoya o ka feta mo sekgobaneng seo se sesefetšego gomme wa tšwa ka go
pitlagana go swana le ge re kwagatša š.
Bjale go latela lenaneo la ditumatšweledi:
Ditumatšweledi
Tumakgalagatšo Tumagwaša Sekatumanoši
m *
my *
n *
ny *
ng *
l *
b *
f *
fs *
fš *
bj *
s *
hl *
š *
j *
h *
g *
w *
y *
28
1: Thutamedumo
(a) Ditumagwaša
Ditumatšweledi tše di gwašago di šomiša moelamoya wa maswafo. Ge re kwagatša

medumopolelo ye lefelokwagatšo le a sesefala moelamoya wa tšwa ka go pitlagana, ka
mokgwa wa go gwaša; ke ka fao re di bitšago ditumagwaša. Go na le ditumagwaša tša
kodu le tša go hloka kodu.
(a) ditumagwaša tša kodu b, bj, j le g

(b) ditumagwaša tša go hloka kodu f, fs, fš, s, š le h
(b) Ditumakgalagatšo
Ditumakgalagatšo ke ditumammogo tšeo di kwagatšwago ka ntle le tšhitišo mo sekgob-

eng se moya o tšwago ka sona goba ka tšhitišo ye nnyanenyane yeo e sa tšweletšego go
gohlana. Ditumakgalagatšo ka moka di šomiša moelamoya wa maswafo ebile ka moka
di na le kodu. Ditumakgalagatšo tša nko di kwagatšwa ka legano leo le tswaletšwego
gomme moelamoya o tsena ka phagong ya nko wa tšwela ntle ka ntle le tšhitišo.
Ditumakgalagatšo ke ditumanko ka moka le l.
Lenaneo la ditumakgalagatšo:
Ditumakgalagatšo
Tumanko Tumatlhaa
m *
my *
n *
ny *
ng *
l *
(c) Tumarora
Ge re kwagatša modumo wo ntlha ya leleme e fela e kgoma marinini e tlogela, e kgoma

e tlogela, e kgoma e tlogela, bjalobjalo; ke ka fao moelamoya o felago o kgaotša o sa fele.
Ge ntlha ya leleme e dutše e kgoma marinini e tlogela go kwala lentšu le na le modumo
wa go rora; ke ka fao re bitšago modumo wo tumarora. Go na le tumarora e tee mo
Sesothong sa Leboa. Yona ke r (-reka).
(d) Dikatumanoši
Leina le, le a itlhaloša. Dikatumanoši ke ditumammogo tšeo di nyakilego go swana

le ditumanoši ge re di kwagatša. Ge re di kwagatša ga go be le thibelo goba tšhitišo
ya moelamoya lefelong la kwagatšo. Moya o no itšwela gabotse go no swana le ge re
kwagatša ditumanoši. Tšona ke w (wona) le y (yona). Dikatumanoši tše ge re di kwagatša
re šomiša moelamoya wa maswafo gomme ebile di na le kodu.
SPE1505/129

1.4.3.3 Ditumanoši
Dikarolong tše di fetilego re tlogetše go bolela ka ditumanoši gore le kgone go kwešiša di-
tumammogo pele. Re bone gore ditumammogo di šomiša ditlhabošitira le ditlhabošitirwa
tša go fapana. Ditumanoši tšona di šomiša ditlhaboši tše mmalwa fela. Ditumanoši di
tsebega ka moelamoya wo:
•• e lego wa maswafo
•• o nago le kodu
•• o sa thibelwego mo kanaleng ya medumo
•• o tšwago ka legano
Ditumanoši di ka kwagatšwa go ya ka dintlha tše di latelago:
•• tšhuto ya leleme le mohlagare wa ka fase goba phetošo ye e tsepamego ya legano

•• bogodimodimo bja leleme ka nako ya kwagatšo goba phetošo ye e rapamego ya legano
•• sebopego sa melomo
Thutišo
(1) Kwagatša medumo ye mebedi ye i le u ka go latelana. Dira bjalo galesome gomme o

ele hloko seo leleme la gago le se dirago le bogodimo bja lona ge o dutše o kwagatša
bjalo. Na e ka ba leleme le godimo, godimogare, godimofase goba fase ka ganong?
(2) Kwagatša medumo ye mebedi ye e latelago i le u ka go latelana. Dira bjalo galesome
gomme o ele hloko seripa sa leleme (k.g.r. pele, morago goba gare) se se kukelwago
goba se šutišetšwago go ya magalagapeng.
(3) Ka nako ya ge o dutše o kwagatša medumo ye, bea menwana ya gago kgokgokgong
gomme o theeletše seo o se kwago.
(4) Ela hloko sebopego sa melomo ya gago ge o dutše o kwagatša medumo ye.
(1) Thutišo ye e tla dira gore o kgone go laetša bogodimo bja leleme la gago ka ganong
ge o dutše o kwagatša medumo ye i le u. Ntlha ye e bohlokwa ka ge e kgona go
hlaola tumanoši ye nngwe go ye nngwe. O tlo lemoga gabotse gore leleme la gago
le kua godimodimo ge o kwagatša i le u.
(2) Thutišo ye e go lemoša gore ke karolo efe ya leleme yeo o e šomišago ge o kwagatša
tumanoši. Ge o kwagatša i o šomiša karolo ya pele ya leleme mola ge o kwagatša u
o šomiša ya morago. Gore ke karolo efe ya leleme yeo e šomišwago go bohlokwa
go tseba ka gore re kgona le go hlaola ditumanoši go ya ka karolo yeo.
(3) O swanetše go kwa go thothomela ga marakodu ge o beile menwana ya gago mo
kgokgokgong.
(4) Sebopego sa melomo se tla go laetša gore melomo e a kura, ke go re e ba nkgokolo
goba nthetelego ge o kwagatša u gomme e a petleka ge o kwagatša i.
(1) Thutišo ye ya mathomo e go lemošitše ka bogodimo bja leleme ge ditumanoši di

kwagatšwa le go go bontšha dikgato tša bogodimo bja leleme tša go fapana tšeo
ka tšona re kgonago go hlaola ditumanoši tša go fapana. Ka fao thutišo ye e bile
matsentšhagae a go tseba gore tumanoši e ka hlaolwa go tše dingwe go ya ka bo-
godimo bja leleme ka ganong ye re ka e bitšago phetošo ye e tsepamego ya legano.
(2) Thutišo ya bobedi e go lemošitše ka tšhomišo ya dikarolo tše di fapanego tša
leleme tšeo di šomišwago ge go kwagatšwa ditumanoši tša go fapana. Ntlha ye ya
30
1: Thutamedumo
go šomiša dikarolo tša go fapana ge o kwagatša ditumanoši tša go fapana ka nako

e bitšwa phetošo ye e rapamego ya legano.
(3) Thutišo ya boraro e go lemošitše ka thothomelo yeo o e kwelego mo menwaneng,
seo e le taetšo ya gore marakodu a a thothomela ge o kwagatša ditumanoši, ka gore
ditumanoši ke medumo yeo e nago le kodu.
(4) Thutišo ya bone e dira gore o kwešiše ntlha ya bone ye bohlokwa mabapi le kwagatšo
ya ditumanoši; yona ke sebopego sa melomo (goba dipounama) seo se fetogago
go ya ka ditumanoši tša go fapana. O swanetše go ba o bone gore dipounama e
ba nthetelego ge o kwagatša u mola di petleka ge o kwagatša i.
(5) Dithutišo ka moka tšeo o di filwego ka godimo di go lemošitše gore bogodimo bja
leleme (phetošo ye e tsepamego ya legano) ka mo ganong bo bohlokwa, dikarolo
tše di fapanego tša leleme (phetošo ye e rapamego ya legano) le tšona di bohlokwa
ge go kwagatšwa ditumanoši. O swanetše go ba o lemogile gore molomo le wona
o kgatha tema ye bohlokwa mo kwagatšong ya ditumanoši le gore ditumanoši ka
moka di na le kodu.
(a) Phetošo ye e tsepamego ya legano
Go ya godimo le fase ga leleme le mohlagare wa ka fase di kgona go laetša boleng bja

ditumanoši. Lentšu le boleng ge le šomišwa mabapi le ditumanoši le ra gore tumanoši
yeo e kwala bjang, mehlala i, e, a. Mo Sesothong sa Leboa boemo bja leleme bo tšwelela
magatong a mane, ona ke godimo, garegodimo, garefase le fase. Boemo bjo bja leleme
ga se bja ema felo gotee, eupša bo fetoga go ya ka tumanoši ye e kwagatšwago. Dikgato
tše di fapanego tša boemo bja leleme ke tše di latelago:
•• Ditumanoši tša godimo ke tše pedi fela e lego:

i (leina) le u (-dula)
•• Ditumanoši tša garegodimo ke tše pedi fela e lego:

e (-feta) le o (motho)
•• Ditumanoši tša garefase ke tše pedi e lego:

ê (-reka) le ô (noka)
•• Tumanoši ya fase ke e tee fela e lego:

a (-rata)
Na mo Sesothong sa Leboa re na le ditumanoši tše kae? Ee, re na le ditumanoši tše

lesometee (11). Tše šupa (7) ke tša motheo mola tše nne (4) e le tše di hlatlošitšwego.
Ditumanoši tša motheo ke: i, e, ê, a, o, ô, le u.
Ditumanoši tše di hlatlošitšwego ke:
e (fetile)
ê (rekile)
o (modung)
ô (toropong)
Papetla ya go laetša boemo bja leleme e a latela mo go sethalwa 18.
SPE1505/131

TSHWANTŠHO 18
(b) Phetošo ye e rapamego ya legano
Ge ditumanoši tša Sesotho sa Leboa di kwagatšwa go šomišwa dikarolo tša leleme

tšeo di fapanego go hlaola ditumanoši ka go fapana ga tšona. Bjale go latela tlhopho ya
ditumanoši go ya ka karolo ya leleme ye e šomišwago ge di kwagatšwa.
Ditumanoši tša motheo
•• Ditumanoši tša pele ke:

i, e le ê
Tšona ge di kwagatšwa karolo ya pele ya leleme ke yona e yago godimo
•• Tumanoši ya gare
Tumanoši ya gare ke a. Yona ge e kwagatšwa leleme le dula ka go iketla ka ganong.
•• Ditumanoši tša morago ke:

u, o le ô
Tšona ge di kwagatšwa karolo ya morago ya leleme ke yona e yago godimo.
(c) Sebopego sa dipounama
Nako le nako ge ditumanoši tša go fapana di kwagatšwa sebopego sa dipounama se a

fetoga.
•• Ditumanoši tša pele

Kwagatša ditumanoši tše di latelago gomme o ele hloko sebopego sa dipounama
tša gago:
i, e le ê
Ge o kwagatša ditumanoši tše dipounama tša gago di a petleka. Na o lemogile se?

Agaa, dipounama di a petleka fela go petleka ga gona ga go swane.
32
1: Thutamedumo
•• Tumanoši ya gare: a
Yona ge e kwagatšwa leleme le dula ka go iketla ka ganong mola dipounama di sa
petleke ebile di sa kure (di sa bope nthetelego). Di no ba magareng.
•• Ditumanoši tša morago

Kwagatša ditumanoši tše di latelago gomme o ele hloko sebopego sa dipounama
tša gago:
u, o le ô
Ge re kwagatša ditumanoši tše re lemoga gore dipounama tša rena e ba nthetelego;

ke gore di a kura. Bonthetelego bja tšona le bjona ga bo swane.
Papetla ya ditumanoši tša IPA (International Phonetic Association)
Mokgatlo wo wa IPA o akantše papetla ya ditumanoši e le go leka go tšweletša boemo

bja leleme ge go kwagatšwa ditumanoši tša maleme a go fapana. Papetla ye ga e laetše
sebopego sa dipounama. Ntlhana ya fasefase ya khutlotharo ka gare ga papetla ye e
laetša boemo bja leleme ge le iketlile. Ga go na tumanoši yeo e ka kwagatšwago ka ntle
ga sethalwa se sa papetla ya ditumanoši. Ditumanoši tša Sesotho sa Leboa ka moka di
wela mo methalong ya ka ntle ya papetla ya ditumanoši.
1.5 TLHALOŠO LE MONGWALO WA SEFONETIKI

Thutišo
Šomiša tsebo yeo o šetšego o e hweditše pejana mo thutong ye go hlaloša medumo

ye e latelego ka tsela yeo modumo wo mongwe le wo mongwe o ka itlhaolago go ye
mengwe. Medumo yeo ke: f, b, s, m le p. Thoma ka tsela ye:
SPE1505/133

f ke ..............................
b ke .............................
s ke ..............................
m ke ............................
p ke .............................
Setsebi sa thutamedumo (fonetiki) se swanetše go bona phapano gare ga medumo ye

mengwe le ye mengwe ye mebedi go tšwa polelong ye nngwe le ye nngwe. Sa pele phapano
gare ga medumo ke gore e a kwewa gomme ka nako e gatišwa mo go segatišamantšu.
Fela ge motho a swanetše go ngwala pego, go nyakega tebanyo yeo e tla dirago gore
batho bao ba nago le tsebo ge ba bala pego yeo ba kgone go lemoga gore modumo wo
mongwe le wo mongwe o duma goba o kwagala bjang. Mo thutong ye le tlo laetšwa
gore go na le dintlha tše itšeng tša kwagatšo ya medumo tšeo di swanetšego go tšwelela
mo go tlhalošo ya medumo gore tlhalošo ye ya medumo e be le mohola.
Ge le dutše le leka go hlaloša medumo ya ka godimo le swanetše go ba le bone gore go

bothata go hlaloša medumo ya dipounama ka tsela ye ikgethang, ke go re ka tsela yeo
wo mongwe le wo mongwe o ka fapanago le wo mongwe ka gona. Mo thutong ye le
tlile go ithuta go neela tlhalošo ya medumopolelo ya Sesotho sa Leboa. Ge le šetše le na
le tebanyo ya maleba gona le tlo kgona go dira dinyakišišo tša maleme tšeo di nyakago
gore le be le tsebo ka ga medumo ya polelo le mebolelo, e bile le tlo kgona go bapetša
medumo ya maleme a a fapanego.
Phapano gare ga ditumanoši le ditumammogo
Medumo ya Sesotho sa Leboa e ka arolwa ka diripa tše pedi tše kgolo, e lego ditumanoši
le ditumammogo. Bjale go latela dintlha tšeo di tšweletšago phapano diripeng tše pedi tše.
Ge re kwagatša ditumanoši re lemoga gore moelamoya:
(i) ke wa maswafo
(ii) ge o feta go lešobakgokgokgo marakodu a a thothomela
(iii) o feta ka ntle le tšhitišo kanaleng ya medumo
(iv) o tšwelela ka leganong
Ditumammogo tšona ge di kwagatšwa moelamoya:
(i) e ka ba wa maswafo, goba wa lešobakgokgokgo goba wa leleme

(ii) gape o ka ba le kodu goba kodu ya go hebehebetša goba wa hloka kodu
(iii) o ka emišwa goba wa tšwetšwa pele
(iv) o ka tšwa ka legano goba ka dinko
(v) o ka tšwa ka godimo ga leleme goba ka mathoko a leleme
Ka ntle le maswao a a kakaretšo modumo wo mongwe le wo mongwe wa tumanoši le

tumammogo o na le maswao a wona ao a dirago gore medumo ye e fapane. Mo thutong
ye, re tlo tsinkela dintlha tša kwagatšo tše di tlišago phapano gare ga tumanoši goba
34
1: Thutamedumo
tumammogo ye nngwe le ye nngwe. Se se tla re thuša go hlaloša le go hlopha ditumanoši

le ditumammogo. Le tla ba la bontšhwa gape le go ngwala medumo ye ka sefonetiki.
1.5.1 Ditumanoši
Thutišo
Kwagatša ditumanoši tše di latelago ka go latelana ga tšona gomme o ele hloko tema
yeo e kgathwago ke leleme ge o di kwagatša. Tšona ke i, u le a. Di kwagatše gape le
gape go fihla o tseba tema yeo leleme le e kgathago ge o di kwagatša. Ela hloko karolo
ya leleme le bogodimo bja lona. Ngwala seo o se lemogilego.
Di kwagatše gape gomme o ele hloko sebopego sa dipounama. Ge o rata o ka no kgopela

yo mongwe wa leloko goba mogwera gore a kwagatše ditumanoši tše gomme wena o
lebelele sebopego sa dipounama tša gagwe. Ngwala seo o se lemogilego:
Tema ye e kgathwago ke leleme le dipounama ke ye bohlokwa ka ge e sa re thuše fela

ka go kwagatša ditumanoši, e re thuša gape le gore re kgone go di hlaloša. Tlhalošo ya
ditumanoši e bohlokwa go no swana le ya ditumammogo.
Ge karolo ye e fela o tla ba o kgona go hlaloša ditumanoši tša Sesotho sa Leboa ka

sefonetiki.
Sebopego sa dipounama ga se tšweletše mathata mabapi le kwagatšo ya ditumanoši.

Boemo bja leleme ke bjona bo tlego bo be le bothata ge ditumanoši di kwagatšwa ka
ge leleme le sa kgome ditlhaboši tše itšeng ge re bopa ditumanoši. Re rata gore o ele
hloko boemo bja leleme, karolo ya leleme le sebopego sa dipounama ge o kwagatša
ditumanoši. Ge o ka kgona tše o tla lemoga gore go bonolo go fa tlhalošo ya sefonetiki
ya ditumanoši. Ge ditumanoši di kwagatšwa moelamoya o tšwa ka ntle le tšhitišo. Moe-
lamoya wo o šomišwago ge re bopa ditumanoši ke wa maswafo. Ditumanoši ka moka ge
di kwagatšwa di na le kodu. Ditumanoši di kwagatšwa ka go latela dintlha tše di latelago:
•• phetošo ye e rapamego ya leleme, ke go re go ya ka karolo ya leleme (bopele, bogare

le bomorago bja leleme)
•• phetošo ye e tsepamego ya leleme ke gore go ya ka boemo bja leleme (ditumanoši
tša godimo, tša garegodimo, tša garefase le ya fase
SPE1505/135

•• sebopego sa dipounama, ke go re di ka petleka, di ka ba nthetelego goba di ka ba

magareng.
Tlhalošo ya ditumanoši tša Sesotho sa Leboa
Boemo bja leleme mabapi le ditumanoši tša motheo
Bjale go latela tlhalošo ya ditumanoši ka sefonetiki. Tlhalošo ya ditumanoši tša motheo

ka botlalo e ka tsela ye:
i [i] ke tumanoši ya go petleka, ya godimo, ya pele
e [e] ke tumanoši ya go petleka, ya garegodimo, ya pele
ê [ɛ] ke tumanoši ya go petleka, ya garefase, ya pele
a [a] ke tumanoši ya fase, ya gare
o [o] ke tumanoši ya nthetelego, ya garegodimo, ya morago
ô [ɔ] ke tumanoši ya nthetelego, ya garefase, ya morago
u [u] ke tumanoši ya nthetelego, ya godimo, ya morago
36
1: Thutamedumo
Boemo bja leleme mabapi le ditumanoši tše di hlatlošitšwego
Tlhalošo ya ditumanoši tšeo di hlatlošitšwego ka botlalo:
e [e̦ ] ke tumanoši ya go petleka, ya godingwana garegodimo, ya pele: [fe̦ t'ilɛ̦ ]
ê [ɛ̦ ] ke tumanoši ya go petleka, ya godingwana garefase, ya pele: [rɛ̦ kilɛ̦ ]
o [o̧ ] ke tumanoši ya nthetelego, ya godingwana garegodimo, ya morago: [mo̧ imana]
ô [ɔ̦ ] ke tumanoši ya nthetelego, ya godingwana garefase, ya morago: [tɔ̦ rɔ̦ pɔ̦ ng]
1.5.2 Ditumammogo
Ditumammogo di kwagatšwa go ya ka mesepelo ye e fapanego le boemo bjo bo tšewago
ke dithopolelo. Gopolang go fela le lebelela ditlhalošo tša dithopolelo le tema ye di e
kgathago ge re kwagatša medumo.
Ditumammogo di bopša ge moelamoya o thibelwa tselaneng ya wona lefelong la kwagatšo.
Moelamoya wo o ka thibelwa ka botlalo goba gannyane mo gongwe ka mo ganong.
Lefelo leo moelamoya o thibelwago ka botlalo goba gannyane le bitšwa lefelokwagatšo.
Ka ntle le go lebelela lefelokwagatšo re swanetše go lebelela mokgwa wa kwagatšo,
ke go re moelamoya ge o tsena ka kanaleng ya medumo o šogwašogwa ka ditsela tše
di fapafapanego. Ditumammogo di kwagatšwa bokaone go ya ka lefelokwagatšo le
mokgwa wa kwagatšo.
1.5.2.1 Lefelokwagatšo
Thutišo
Kwagatša ditumammogo tše di latelago o itebeletše mo seiponeng goba o kgopele yo

mongwe a di kwagatše. Ela hloko ditlhaboši mo go lefelokwagatšo gomme o ngwale
ditlhaboši tšeo o di šomišago. Ditumammogo tšeo ke m, f, n, ts, ny le ng. Ditlhabošitira
le ditlhabošitirwa tšeo di šomišitšwego ke tše di latelago:
m: .............................
f: ...............................
n:...............................
SPE1505/137

š:..................................
ny: .............................
ng: .............................
Ge o hlaloša medumo lefelo leo ditlhaboši di gahlanago gona le swanetše go bolelwa. Se

se dirwa ka go bolela ditlhaboši tšeo di šomišwago. Ge thuto ye e fela o tlo ba o kgona
go bolela lefelokwagatšo la ditumammogo tša Sesotho sa Leboa. Se se bohlokwa go
motho yo a ratago go ithuta goba go ruta medumopolelo ya leleme le lengwe le le lengwe.
Ge kelohloko ya gago e be e le yonayona ge o be o kwagatša medumo ye o e filwego

ka godimo o be o swanetše go nepa lefelokwagatšo. Ka nako go ba boima go tseba
lefelokwagatšo kudu ge eba lefelo leo le kua morago magalagapeng a moseo goba ge
ditlhaboši di sa momagane. Ka go ithuta thuto ye le go bušeletša seo o se rutilwego o tlo
kgona go tseba lefelokwagatšo la modumo wo itšego gabonolo. Lentšu le “lefelokwagatšo”
le re botša ka lefelo leo go lona setlhabošitira le setlhabošitirwa di gahlanago gona ge
modumo o kwagatšwa. Go no fela go na le tumelo ya gore setlhabošitira se lebane
le setlhabošitirwa. Ee, go bjalo fela e sego ka mabaka ka moka. Ge re kwagatša b
setlhabošitirwa ke pounama ya ka godimo mola setlhabišitira e le pounama ya ka fase.
Pounama ya ka godimo e lebane le pounama ya ka fase. Ge setlhabošitirwa se lebane
le setlhabošitira re re se ke kwagatšo ya ka mehla. Ge setlhabošitira se sa lebana le
setlhabošitirwa re re ke kwagatšo ye e sego ya ka mehla, go no swana le ge re kwagatša
f. Ge re kwagatša f setlhabošitira ke pounama ya ka fase mola setlhabošitirwa e le meno
a ka godimo. Meno a ka godimo ga a lebana le pounama ya ka fase. Modumopolelo wo
mongwe wo kwagatšo ya wona e sego ya ka mehla ke d. Setlhabošitira sa d ke ntlha
ya leleme mola setlhabošitirwa e le magalagapa a pele le marinini. Ditumammogo di
bopša ge setlhabošitira se kgoma goba se batamela setlhabošitirwa.
(a) Tumadipoung
(i) Kwagatša medumo ye:
p [p’], ph [ph] le m [m]
Ge medumo ye e kwagatšwa molomo wa ka fase o kgoma molomo wa ka godimo.
(ii) Kwagatša modumo wo:
b [β]
Ge o kwagatša modumo wo b [β] o tla lemoga gore molomo wa ka fase o batamela

molomo wa ka godimo ka tsela yeo go ba le sekgobana se sennyane gare ga melomo
ye.
(b) Tumapouinong
Kwagatša modumo wo:
f [f]
38
1: Thutamedumo
Ge o kwagatša modumo wo f [f] molomo wa ka fase o batamela meno a ka godimo ka

tsela yeo o tlogelago sekgobana se sennyane.
(c) Tumapourinining
Kwagatša medumo ye:
psh [psh] le fs [fs].
Medumo ye e na le mafelo a mabedi a kwagatšo ao a sa swanego.
(i) Mohuta wa mathomo ke wa modumo wa dipounama wo o latelwago ke wa marinini:
psh [psh].
(ii) Mohuta wa bobedi ke wa tumapouinong ye e kwagatšwago sammaletee le

tumarinining:
fs [fs].
(d) Tumapougalapeng
Mohuta wo le wona o na le mafelo a mabedi a kwagatšo. Kwagatša medumo ye:
pš [pʃ’], fš [fʃ] le bj [βʒ].
(i) Mohuta wa pele ke modumo wa dipounama [p] wo o latelwago ke tumagalapeng

[ʃ], ya ba ([pʃ’]).
(ii) Mohuta wa bobedi ke tumapouinong [f] ye e kwagatšwago sammaletee le tu-
magalapeng [ʃ], ya ba [fʃ].
(iii) Mohuta wa boraro ke wa dipounama [β] wo o kwagatšwago sammaletee le tu-
magalapeng [ʒ], ya ba [βʒ].
(e) Tumapoutengwaneng
Ge go kwagatšwa modumo wo w [w] molomo wa ka fase o batamela wa ka godimo

mola ka yona nako yeo bomorago bja leleme bo kukelwa godimo kgauswi le magala-
gapa a moseo.
(f) Tumarinining
Mo go mohuta wo wa medumo ntlha ya leleme le marinini ke tšona dikwagatši. Go na

le mehuta ye meraro ya ditumarinining.
(i) Mohuta wa mathomo ke wo ntlha ya leleme e kgomago marinini ge o kwagatšwa:
t [t’], th [th], tl [tl’], tlh [tlh] le ts [ts’]
(ii) Mohuta wa bobedi ke wo ntlha ya leleme e batamelago marinini ka tsela yeo go

šalago go bulegile gannyane: s [s].
(iii) Mohuta wa boraro ke wo re hwetšago ntlha ya leleme e kgoma e batamela, e kgoma
e batamela marinini: r [r].
SPE1505/139

(g) Tumagalapeng ya pele
Mo go ye medumo karolo ya pele ya leleme ke setlhabošitira mola magalagapa a pele e

le setlhabošitirwa. Go na le mehuta ye mebedi ya ditumagalapeng:
(i) Karolo ya pele ya leleme e kgoma magalagapa a pele: tš [tʃ’], tšh [tʃh].
(ii) Karolo ya pele ya leleme e batamela magalagapa a pele: š [ʃ], j [ʒ].
(h) Tumagalapeng
Mo go ye medumo bogare bja leleme bo batamela magalagapathata: ny [ɲ], y [j].
(i) Tumagalaparinining
Modumo wo o na le mafelo a mabedi a kwagatšo e lego magalagapa le marinini. Kwagatša

modumo wo d [ɺ]. Na o kwa eng mabapi le tšhepetšo ya leleme? Ee, botlase bja ntlha ya
leleme bo kgoma magalagapa gomme go tloga fao ntlha ya leleme ya kgoma marinini.
(j) Tumagalapeng ya moseo
Kwagatša modumo wo: h [ ֜h] [lehono].
Ge go kwagatšwa modumo wo h [ ֜h] karolo ya morago ya leleme e batamela magalagapa

a moseo.
(k) Tumatengwaneng
Go mohuta wo wa modumo karolo ya morago ya leleme e kgatha tema.
(i) Mohuta wa mathomo ke woo o rego ge o kwagatšwa o hwetše karolo ya morago

ya leleme e kgoma tengwana goba magalagapa a moseo:
k [k’], kh [k h], kg [kxh] le ng [ŋ].
(ii) Mohuta wa bobedi ke woo karolo ya morago ya leleme e batamelago tengwana goba
magalagapa a moseo: g [ɤ].
(l) Tumahee
Kwagatša modumo wo h [ɦ] [ɦɛma].
Modumo wo o kwagatšwa ka sehebehebe; ke go re marakodu a a thothomela gomme

ka yona nako yeo go tšwa moya wo montši wa go hebehebetša.
Lenaneo le le latelago ke la ditumammogo tša Sesotho sa Leboa go ya ka lefelokwagatšo.
40
1: Thutamedumo
1.5.2.2 Boemo bja lešobakgokgokgo

Thutišo
Kwagatša medumo ye e latelago gomme o ele hloko boemo bja lešobakgokgokgo.
Dira se ka go tšentšha menwana ya tšhupabaloi ka ditsebeng ge o dutše o e kwagatša.

Medumo yeo ke k [k’], kh [k h] le b [β]. Ngwala seo o se lemogilego:
k [k’] ..................................................................................................................................................
kh [k h] ...............................................................................................................................................
b [β] ...................................................................................................................................................
Ge re efa kwagatšo ya ditumammogo, boemo bja lešobakgokgokgo le bjona bo bohlokwa

go no swana le lefelokwagatšo. Mo karolong ye o tlo laetšwa gore boemo bjo bo dirwa
bjang. Mafelelong a karolo ye o tla be o tseba maemo ao a fapanego a lešobakgokgokgo
ge go kwagatšwa ditumammogo tša Sesotho sa Leboa.
SPE1505/141

Go na le maemo a mmalwa ao a tšewago ke lešobakgokgokgo ge ditumammogo di

kwagatšwa. Mo thutišong ye o e filwego ka godimo go tšweletše maemo a mararo a
go fapana. Ge le kwagatša medumo ya ka godimo le swanetše go ba le lemogile gore
medumo ye mengwe e na le kodu mola ye mengwe e se na kodu gape go na le yeo e bago
le putšwetšo. Ntlha ye ya go ba le kodu le go hloka kodu e ke e swariše baithuti bothata.
Re a holofela gore ka go tsentšha menwana ka ditsebeng le bone gore go bonolo go
tseba phapano gare ga go ba le kodu le go hloka kodu. Ge tumammogo e na le kodu re
kwa ka go thothomela ga marakodu mola ge e hloka kodu marakodu a sa thothomele.
Medumo ya go ba le putšwetšo gantši e na le h ka morago ga modumo wo itšego. Go
bohlokwa go tseba gore putšwetšo ke moya wo maatla wo o tšwago maswafong. Ge
o re p ga go swane le ge o re ph. Re šetše re tseba gore setlogo sa moelamoya e ka ba:
•• Maswafo: ge re šomiša moelamoya wa maswafo

•• Pokisintšu: ge re šomiša moelamoya wa ka godimo ga lešobakgokgokgo
•• Leleme: ge re šomiša moelamoya wa leleme
Wo mongwe le wo mongwe wa meelamoya ye o sepelelana le ditumammogo tše itšego.
Ditumammogo tša moelamoya wa maswafo di ka:
•• ba le kodu, mohlala [m], [β]

•• hloka kodu, mohlala [s], [f]h h
•• ba le putšwetšo, mohlala [t ], [tʃ ]
Ditumammogo tšeo di kwagatšwago ka moelamoya wa ka godimo ga lešobakgokgokgo di
bitšwa ditumathunyitha. Tšona ga di na kodu ka ge marakodu a tswaletše lešobakgokgokgo
swineswine.
Ditumathunyitha di laetšwa ka [’] ye e latelago tumammogo.
Mohlala:
k [k’] : kudu
p [p’] : pula
t [t’] : taba
Moelamoya wa leleme o šomišwa fela ge go kwagatšwa dithathapi. Mo maemong ao re

lego go ona re ka se ke ra ahlaahla dithathapi. Re tla di bona maemong a ka godingwana.
Bjale go latela lenaneo la ditumammogo go ya ka moelamoya le boemo bja lešobakgokgokgo.
42
1: Thutamedumo
1.5.2.3 Tsela ye moelamoya o tšwelago ntle ka yona

Thutišo
Kwagatša medumo ye e latelago o tswaletše dinko: m, b, n, kh, ny le s. Ngwala seo o se

lemogilego ge o be o kwagatša medumo ye ya ka godimo. Ela hloko khuetšo yeo dinko
di ka bego di bile nayo ge o e kwagatša.
m ........................................................................................................................................................
b .........................................................................................................................................................
n .........................................................................................................................................................
kh .......................................................................................................................................................
ny .......................................................................................................................................................
s ..........................................................................................................................................................
Kwagatša medumo ye e latelago gomme o kgethe karabo ya maleba. Medumo ye ke b,

s le f.
(i) Na moelamoya o tšwelela ka kae ge medumo ya ka godimo e kwagatšwa?
(a) nko
(b) molomo/legano
(c) legano le nko
(d) e sego ye nngwe ya tša ka godimo
Ge medumo ya legano e kwagatšwa moelamoya o ka tšwa ka godimo ga leleme goba

ka mathoko a lona. Mohlala:
Moelamoya ka godimo ga leleme: f [f]
Moelamoya ka mathoko a leleme: hl [ɬ].
SPE1505/143

Ge re efa tlhalošo ya ditumammogo kanale yeo moelamoya o elelago ka go yona le

yona e bohlokwa go no swana le lefelokwagatšo le boemo bja lešobakgokgokgo. Mo go
karolo ye o tlo ithuta ka dikanale tšeo moelamoya o elelago ka go tšona. Ge karolo ye
e fela o tla ba o tseba dikanale tšeo ka go tšona moelamoya o elelago ge go kwagatšwa
ditumammogo.
Dithutišo tša ka godimo di be di nyaka gore o itemogele gore:
•• go ditumammogo tše dingwe moya o tsena ka nkong

•• go tše dingwe o tsena ka ganong gomme
–– o tšwe ka godimo ga leleme, goba
–– o tšwe ka mathoko a leleme.
1.5.2.4 Mokgwa wo moelamoya o tšwelago ntle ka wona

Thutišo
Mo medumong ye e latelago ya ka mehla kgetha modumo wo o sepelelanago le tokollo

ya moelamoya wo o ngwadilwego ka bokoto:
(a) Mokgwa wo moelamoya o lokollwago ka wona: tumagwaša
Mašata a ka mehla:
(i) go lla ga mogala

(ii) modumo wo o dirwago ke thaere ya koloi ge e phontšhišwa
(iii) go thunya ga palune
(iv) modumo wo o dirwago ke poropo ge lebotlelo la šampheine le bulwa
(b) Mokgwa wo moelamoya o lokollwago ka wona: tumathunyi
Mašata a ka mehla:

(c) Mokgwa wo moelamoya o lokollwago ka gona: tumarora
Mašata a ka mehla:

44
1: Thutamedumo
Go bohlokwa go bolela ka mokgwa wo moya o tšwelago ka ntle ka gona ge o efa tlhalošo

ya ditumammogo. Mo karolong ye mekgwana ya go fapana ya ka moo moelamoya o
tšwelago ka ntle ka gona e tla ahlaahlwa. Mafelelong a karolo ye o tlo ba o tseba mekgwa
ya go fapana ya go ntšhetša moelamoya ntle ge ditumammogo tša Sesotho sa Leboa
di kwagatšwa.
Tshwayatshawayo ya mofahloši
Mašata a ka mehla ao re a bonego mo go thutišo ya ka godimo a tle a be le dika tšeo di

swanago le tša medumopolelo. Ge modiro o tliša lešata la go thunya, modumo woo o ka
swantšhwa le wa tumathunyi. Ge moya o etšwa ka go pitlagana mo go bulegilego gan-
nyane gomme go kwala go gwaša, go gwaša mo go ka swantšhwa le ga tumagwaša. Tše
ka moka ke bohlatse bja gore ge o ka leka go ithuta fonetiki ka go e bapetša le dilo tšeo
di tlwaelegilego gona go tlo ba bobebe go e kwešiša. Ntlha ye ya mokgwa wo moelamoya
o tšwelago ntle ka wona le yona e wela ka fase ga mokgwa wa kwagatšo. Moelamoya o ka
tšwela ntle ka mekgwa ye e latelago yeo re šetšego re e ahlaahlile thutong ya go feta:
Go latela lenaneo la ditumammogo tša Sesotho sa Leboa go ya ka LEFELO LA

KWAGATŠO le MOKGWA WA KWAGATŠO
SPE1505/145

46
1: Thutamedumo
1.6 PHETHO
O swanetše go ba o lemogile gore thuto ya medumopolelo e akaretša dintlha tše mmalwa
tše bohlokwa. Re na le lehutšo la gore o tla ba le bokgoni bja go hlaloša medumopolelo ka
sefonetiki. Se se tla laetša tsebo le kwešišo ye e tseneletšego yeo o e hweditšego lekaleng
le la thutwana ya medumopolelo. Tsebo ye o e hweditšego go thutwana ye e tla go thuša
go kwešiša thuto ye e latelago. Ka tsebo ye o tlo kgona go hlaloša medumopolelo ya
Sesotho sa Leboa go ya ka lefelo la kwagatšo le mokgwa wa kwagatšo.
SPE1505/147

2 2 2 FONOLOTŠI
Ge le feditše kgaolo ye le tla kgona go:
(1) Hlaloša tswalano gare ga fonetiki le fonolotši

(2) Hlaloša ka moo medumopolelo e šomago ka gona mo polelong
(3) Šupa difonime tša Sesotho sa Leboa le go hlaloša mafapantšhi a fonime e tee
(4) Kgaoganya mantšu ka dinoko
(5) Hlaloša diphetogomedumo tše di fapanago le mabaka ao di hlolegago go ona.
2.1 NA FONOLOTŠI KE ENG?

Fonolotši e swaragane le ka moo medumopolelo e šomago ka gona mo polelong. Mo
thutong ye re lebelela medumopolelo yela re ithutilego yona thutong ya go feta, gomme
ra lebelela gore e šoma bjang mo polelong. Tswalano gare ga fonetiki le fonolotši mo
polelong e nyakile go swana le tswalano gare ga go hlakantšha le go atiša mo dipalong.
Ye nngwe ke motheo wa ye nngwe, gomme o ka se kwešiše ya bobedi ge o se wa kwa ya
mathomo gabotse. Ka fonetiki re ithutile medumopolelo ka o tee ka o tee. Ka fonolotši
re lebelela gore modumo woo o šoma bjang mo polelong, kudu kamano ya wona le
medumo ye mengwe gore polelo e nape e kwale gabotse.
Ka kua ga fonetiki re bona [m] e le modumopolelo, o kwagatšwa ka moelamoya wo

o hlolegago maswafong, wa sepela o selaganya dithong tše mmalwa tše di bago ka
boemo bjo bo itšego, bjo bo fapanago le ge go kwagatšwa medumopolelo ye mengwe.
Moelamoya o sepela bjalo go ba go fihlela o tšwela ka ntle ka nko gore re kwe gore ke
[m]. Mo go fonolotši re lebelela /m/ bjalo ka modumopolelotšhomišwa goba fonime.
Re lemoga gore bjale ka fonime /m/ e kgona go tšweletša phapano ya tlhalošo ge e ka
ema /n/ legato mo go lentšu le o a gana. Go no tloša /n/ mo lentšung le ra bea /m/
go dira gore lentšu le le fetoge gomme le bolele taba e šele – ke a kgolwa o a lemoga
gore go gama le go gana ga se selo se tee. Phapano e tlišwa ke /m/ le /n/; mo re
bona tšhomišo ya medumopolelo yela ra go ithuta yona kgaolong ya 1.
Gape re bone gore medumopolelo ye mengwe e kwagatšwa magalagapeng, ye mengwe

marinining. Re bone le gore ye mengwe ge e kwagatšwa moelamoya o feta ka tokologo
mola go ye mengwe go eba le tšhitišo ya moelamoya. Ye mengwe ya yona medumopolelo
ye ge e ikhwetša kgauswi le ye mengwe tlhamong ya mantšu e ba le go se iketle gomme
se se hlole gore e fetoge. Ke se re se bitšago diphetogomedumo gomme re tla di hlaloša
ka botlalo ka mehlala gore o di kwešiše. Le gona mo lemoga gore ge o se wa thoma ka
fonetiki o ka se bone gore go diregang.
Ge o ka re o bolela gwa no tšwelela modumo o šele ka phošo, o ka no hlafelwa ke bo-

phelo. Na o be o gopola gore modungwana o tee fela o ka dira taba ye kaa? Mo seripeng
48
2: Fonolotši
se sa mošomo re tla leka go lebelela bohlokwa bja modumopolelo ka bowona. Ge re

fetša seripa se o tla be o kgona go:
•• hlaloša gore fonime ke eng

•• itirela mehlala ya dipara tša minimale
•• tseba le go lemoga difonime tše di tšweletšwago ke dipara tšeo tša minimale
Ditlhalošišo
Fonime ke modumopolelo wo o hlolago phapano tlhalošong ya lentšu.
Para ya minimale ke para ya mantšu ao a swanago gabotse ka tatelano ya medumo ntle

le modumo o tee fela wo o tšwelelago lefelong la go swana mantšung ao ka mabedi.
Na o sa gopola gore mo karolwaneng ya 1.1.1 ya pukutlhahlo ye re boletše gore modu-

mopolelo ke karolo ye nnyanenyane ya polelo? Go no swana le ge rapayolotši a tsinkela
sele ye nnyanenyane ya semela gore a tle a kwešiše semela seo ka botlotla, ramaleme le
yena o tsinkela modumopolelo ka bowona le tšhomišo ya wona gore a tle a be le tsebo
ye e tletšego ya polelo ka botlotla. Malemeng ka moka a lefase lentšu le hlangwa ka
medumopolelo ye e kopantšwego ka ditsela tše itšego, mantšu a bopa dikafoko le ma-
foko, ke moka batho ba kgona go boledišana. Katlego ya kgokagano ke ge mahlakore a
mabedi a a boledišanago a kwešišana, ke gore ba tseba medumo le mantšu a polelo yeo
le ka mokgwa wo mantšu le mafoko a hlangwago ka gona. Baboledi ba ba hlakanetšego
tlotlontšu ya go swana ba kwešiša mantšu go swana.
Go ya ka mo re bonego taba ya o a gana le o a gama, a re lebeleleng go bala, go

fala le go pala. Ke a tshepa gore bjale le a dumela gore modumo o tee fela o ka tliša
phapano tlhalošong ya mantšu. Go no tloša b fela wa bea f napile lentšu lela ke le
lengwe la tlhalošo ya go se sepelelane le ya lentšu la pele. Medumopolelo ye bjalo ka b,
f le p mo mantšung a a mararo le n le m kua moragonyana go o a gana le o a gama
e bitšwa difonime.
Difonime tšona ge re di ngwala re di tsentšha ka methalwaneng ya meseka bjalo:
/p/ /f/ /b/
Ga se gore tše ke tšona difonime di le noši tša Sesotho sa Leboa. Medumo yela ye
mengwe ye e šetšego ge re bolela ka /p/, /f/ le /b/ e lego, a le l mo go -ala le yona re
ka bontšha gore ke difonime ka go šomiša ye e ka e emago legato go fetoša tlhalošo ya
lentšu. A re bone gore a ke fonime naa:
go bala
go bela
go bula
go bola
Akere o bona ka mo a, e, u le o di tlišago phapano ya tlhalošo ka gona! Nke o leke go

bona ge eba l ke fonime ka go latela wona mohlala woo.
SPE1505/149

Ge re ngwala dipara tša minimale re di ngwala di latelana gomme di tsenwe gare ke

kgorwana, bjalo ka:
go bala : go baka
go bala : go pala
go bala : go bola
Kgorwana ye e ra go re `kgahlanong le’. Ke go re go bala kgahlanong le go baka,

ka ge mantšu a a fapana ka tlhalošo ka baka la l le k. /a/ : /u/ e ra gore fonime /a/ e
kgahlanong le fonime /u/. Ge re dutše re lebeletše mehlala ye o tla lemoga gore fonime
e na le mošomo wa go fapana le wa modumopolelo mo lenaneong la medumo la Se-
sotho sa Leboa.
2.2 DINOKO
Mantšu a polelo ye nngwe le ye nngwe a bopilwe ka dinoko. Sepobego sa dinoko se
fapana go ya ka popego le tlhago ya maleme. Sesothong sa Leboa, dinoko di tšea se-
bopego sa CV-CV-CV. Tlhaka ya C e emetše Tumammogo (Consonant ka Seisimane)
gomme tlhaka ya V e emetše Tumanoši (Vowel ka Seisimane). Ke go re kutudiri ya go
swana le -bolela e na le dinoko tše tharo, e lego bo-le-la.
Thutišo
Lebelela mantšu a a latelago gomme o a aroganye ka dinoko:
molomo
mošemane
batho
dikutu
tšhegofatšo
Ke a kgolwa gore ka tsebo yela ya gago ya fonetiki o a lemoga gore th ke tumammogo

e tee. Ge o lebetše boela morago. Go bjalo fela le ka tšh le tš. Sebopego se sa dinoko
sa CV-CV-CV re se bitša sebopegotheo ka gore ka kakaretšo dinoko di bjalo. Ge o ka
re ge selo e le sebopegotheo wa se gapeletša mabakeng ka moka go tlo ba le bothata.
Ka ntle le gore senoko se bopša ke TumammogoTumanoši-TumammogoTumanoši,
bjalobjalo go na le medumo ye mengwe ye e kgonago go bopa dinoko ka boyona e le
noši. Medumo yeo ke ditumanoši ka moka, ditumanko, r le l. Bona mehlala ye e latelago
ya mantšu goba dikutu tše di arogantšwego ka dinoko:
(a) Ditumanoši
maaka: ma-a-ka
mooko: mo-o-ko
opela: o-pe-la
50
2: Fonolotši
etla: e-tla
leetse: le-e-tse
leino: le-i-no
mauwe: ma-u-we
(b) Ditumanko
nta: n-ta
mpa: m-pa
nko: n-ko
ntši: n-tši
(c) r le l
warra: wa-r-ra
mollo: mo-l-lo
Mabapi le r le l o tla lemoga kua pele ge o swaragane le diphetogomedumo gore pele

ga tlogelo, maina a mabjalo ka a a lego mo e be e le CV-CV-CV.
Ge o šetše o lemoga dinoko, ke a kgolwa gore o tla kwešiša gore ke ka lebaka la eng re
sa kgaole lentšu mo re ratago ge re ka re re ngwala ra fihla mafelelong a mothalo wa
lephephe. Re kgaola senokong, ra ngwala mothalwana wa go laetša gore lentšu leo le sa
tšwela pele gomme ra le feleletša mothalong wo o latelago. Tsebo ye ya dinoko e tlo go
tšwela mohola le ge o ithuta diphetogomedumo.
2.3 DIPHETOGOMEDUMO
Ke eng se re se lemogileng go fihla mo?
•• Re tseba gore re šomiša polelo go kgokagana, go bolela le go botšana se sengwe.

•• Re tseba gore ge re bolela re ntšha medumo, yeo motho yo a tsebago polelo ye re e
bolelago a tlago e kwa gomme a e kwešiša.
•• Re lemogile gape le gore ka medumo ye ya go fapana re ka tšweletša ditlhalošo tša
go fapana.
•• Re bone gore modumo o tee fela o ka fetoša tlhalošo ya lentšu.
•• Re tsebile medumo ya polelo ya gaborena gomme re lemogile le gore wo mongwe
le wo mongwe wa medumo yeo o kwagatšwa bjang.
•• Mafelelong re bone tlhalošo ya sefonetiki ya medumo ye go ya ka mafelo a kwagatšo.
Ka gona, re tseba gore medumopolelo e kwagatšwa bjang, re bile re kgona le go e

hlaloša. Bjale a re boneng gore re šomiša bjang medumo ye mantšung ge re bolela.
Ge re bolela re na le go kopantšha medumo ye e fapanago kudu go ya ka mokgwa wa
kwagatšo. Ka wona mokgwa wo re hlomagantšha molokoloko wa medumo go bopa
mantšu, dikafoko le mafoko.
SPE1505/151

Gopola: Polelo ye nngwe le ye nngwe e na le mokgwa wa yona wa go kopantšha medumo

go hlama mantšu a go kwagala. Ke ka moo re rego polelo ye nngwe le ye nngwe e na
le sebopego le peakanyo ya medumo tša moswananoši.
Thutišo
(a) Le ge e le gore re sa tlo thoma ka popantšu (mofolotši) thutong ya 3 ke na le nnete

ya gore o a lemoga gore lentšu la Sesotho sa Leboa le bopilwe ka hlogo (go ya ka
magoro) le kutu. Nke o kopantšhe hlogo N- ya legoro la 9 le dikutuina tše di latelago:
N- + -pša
N- + -ku
N- + -tši
N- + -ta
Na ka tsebo ya sefonetiki ye o sa tšogo ikhweletša yona o ka kgona go hlaloša gore

hlogo ye ya legoro la 9 e hlagelwa ke eng lekga le lengwe le le lengwe?
(b) Itebelele ka seiponeng gomme o kwagatše mantšu a: loma, lema le lapa. Na o

lemogile gore di-l tša mantšu a a mararo ga se wa di kwagatša go swana? Ge o
se wa lemoga, bušeletša gomme o šetše sebopego sa dipounama. Leka go hlaloša
gore di fapana bjang.
Bjalo ka boramaleme re swanetše go ba le temogo ya diphetogo tše di diregago ge

medumo ye itšego e kopana. E ka ba ge dihlogo di kopana le dikutu goba ge dikutu di
kopana le meselana go bopa mantšu. Ntle le tsebo ye re ka se kgone go tseba dibopego
tšeo mabopi a bego a le ka tšona pele go eba le diphetogomedumo. Ge re hlama mantšu
a maswa goba re bopa matšwagomangwe re swanetše go hlokomedišiša le go tseba
gore diphetogomedumo di direga kae, bjang, ka lebaka la eng gore mantšu ao a tle a
sepelelane le sebopego sa polelo yeo – mantšu ao a swanetše go nepagala.
Mo medirong ya (a) le (b) ka godimo le bone gore kwagatšo ya medumo ka boyona e a

fetoga ge medumo e latelana ka mantšung. Diphetogo tše di direga ka go latela dipatrone
tše itšego. Ge re sa kwagatše medumo ye go ya ka dipatrone tše re ka se kwešišane ge
re bolela gomme kgokagano e tlo šitišega. Le gona re tla fetoga disego tša ba bangwe
ge ba ekwa re bolela ka mokgwa wo nkego ga re ipshine. Ka fao re swanetše go tseba
gore diphetogomedumo di ilo direga kae le gona bjang gore re tle re bolele ka mokgwa
wa go kwagala.
52
2: Fonolotši
2.3.1 Diphetogomodumo di hlolega bjang, ka lebaka la eng?

A re oketšeng mehlala yela e filwego mo go karolo ya 2.3(b) ka:
roba šupa hloba
reta šila hleka
O tla lemoga gore mo dipareng tše tharo tša mantšu re na le r, š le hl. Ye nngwe le ye
nngwe e latelwa ke ditumanoši tše pedi tša go fapana. Ge re kwagatša ye nngwe le ye
nngwe ya ditumammogo tše, dika tša kwagatšo tša tumanoši ye e latelago di itšweletša
re sa le tumammogong.
Na o ile wa araba ka goreng kua go (b)? Ke a tshepha gore o ile ge o lebeletše ka seiponeng
wa bona dipounama tša gago di ipopa nkurwana ge o kwagatša l ya mathomo, di petleka
ge o kwagatša l ya bobedi gomme ka ya boraro di sa petleke e bile di sa kure. Ge re
ngwala mantšu ale a mararo ka mongwalo wa fonetiki wa kakaretšo e tla ba:
[loma] [lema] [lap’a]
Ge re ngwala ka mongwalo wa fonetiki wo o tsinkelago kudu e tla ba:
[lwo:ma] [le:ma] [la:p’a]
Lemoga gore lentšung la mathomo sebopego sa dipounama sa go kura se tšweleditšwe.

Na ga go molaleng gore ge tumanoši e kura, e petleka goba e le magareng tumammogo
ye e lego pele ga yona e angwa ke sebopego seo sa dipounama? Go bjalo ka gore ditho tša
kwagatšo ga di fetole sebopego ka go kgaotšakgaotša go tloga kwagatšong ya modumo
wo itšego go ya go wo mongwe, eupša di latelana ka thelelo (ga re kwagatše medumo
ka o tee ka o tee ge re bolela). Diphetogo tše di diregago ge re kwagatša medumo ya
go latelana ga di ame ditumammogo fela. Ditumanoši le tšona di ka huetša tše dingwe
tše di lego pele ga tšona ka wona mokgwa wo. A re bapetšeng ditumanoši tša bogare
mantšung a a latelago, ka go kwagatša mantšu a mabedi a a lebanego re theeleditše ka šedi:
reka [rɛk’a] rekiša [rɛ̦ k’iʃa]
lema [lema] lemiša [le̦ miʃa]
lora [lɔra] loriša [lɔ̦ riʃa]
loga [loɤa] logiša [lo̦ ɤiʃa]
O tla lemoga gore lentšu le lengwe le le lengwe le le lego letsogong la nngele le lebane le le
lengwe ka go la go ja. Go mantšu a mangwe le a mangwe a mabedi a go lebana theeletša
kwagatšo ya tumanoši ya mathomo. Na di a swana? Ge eba o theeleditše gabotse ke a
tshepa gore o lemogile phapano ya boleng ya ditumanoši tše. Se se dirwa ke gore mo go
letsogo la go ja leleme le ya godingwana ka ganong. Se se ka direga gape le ge re ka re:
moreki molemi molori mologi
rekile lemile lorile logile
Na o lemoga eng sa go swana dinokong tše di latelago dinoko tša go ba le [ɛ̦ ] [e̦ ] [ɔ̦ ]
[o̦ ]? Lebelela mantšu a ka letsogong la go ja ka moka. Akere ditumanoši tša letsogong
la nngele ke tša bogarefase le tša bogaregodimo? Agaa, bjale ge di latelwa ke tumanoši
ya godimo senokong se se latelago e ba tša godingwana bogarefase le tša godingwana
SPE1505/153

bogaregodimo, ka tatelano. Ka lebaka la i [i] ye e lego senokong se se latelago, e lego

tumanoši ya godimo, leleme le hlatlogela godingwana. Phetogo ya mohuta wo e no
ba ya sefonetiki fela – re realo ka gore tlhalošo ya motheo ya lentšu ga e fetoge le ge
tumanoši e fetoga. Ke gore moselana wa lephethi, wa lediriši goba popo ya mainamatšo
ga di fetoše tlhalošo ya motheo ya lentšu. Ka lebaka la ge tlhalošo ya motheo ya reka,
rekile, rekiša le moreki e le e tee, gona go molaleng gore [ɛ] le [ɛ̦ ] di tswalane. Go
bjalo fela le go [e] le [e̦ ], [o] le [o], [ɔ] le [ɔ̦ ].
Thutišo
A re tšee gore ga go na pukuntšu ya Sesotho sa Leboa. Wena o kgethilwe go ba leloko

la sehlopha se se kgoboketšago mantšu go hlama pukuntšu. Ge o ngwala mantšu ka
tatelano ya alfabete, a a latelago o ilo a tsentšha kae? A o ilo tsentšha mabopi a ona fela
goba aowa?
phetolelo thabeng
rekile sereto
barapedi moruti
sesadi longwa
moagi kemedi
Polelo ye nngwe le ye nngwe e swanetše go ba le pukuntšu gomme barutwana le baithuti

ba swanetše go tseba go e šomiša. Ga se batho ka moka ba ba ka tsebago mantšu ka moka
a a dirišwago polelong ya bona goba ye itšego. Gore re be le tsebo ya mmakgonthe ya
polelo go bohlokwa gore re fele re akomela ka pukuntšung. Mantšu ga a no tsentšhwa
mo motho a ratago ka pukuntšung ka gore ge go ka ba bjalo go ka ba bothata kudu go
nyaka lentšu. Gore motho a kgone go tsentšha mantšu ka lenaneo go bohlokwa gore a
tsebe le go kwešiša sebopego sa polelo yeo.
Bjalo ka dipolelo tša Batho ka kakaretšo, Sesotho sa Leboa le sona ke lelemekgomaganyi

(leleme la mabopibopi). Maleme a a Batho a na le mokgwa wa go kgomagantšha mabopi
ge go bopša mantšu. Diphetogomedumo tše dintši tše re nago le tšona mo malemeng
a setšo sa gaborena di hlolwa ke yona kgomagano ye. Ke ka moo re hwetšago e le gore
mantšu a mantši a Sesotho sa Leboa a hlamilwe ka kgomagantšho. Ge o le moithuti wa
Sesotho sa Leboa o swanetše go ba le tsebo ye e nabilego ya thutamedumo (fonetiki)
le popantšu (mofolotši) gore o tle o kwešiše tlholego ya diphetogomedumo gabotse.
O ka ba o ithutela go tlo ruta Sesotho sa Leboa, go se šomiša mošomong wo mongwe
goba o ithuta sona e se segageno, tseba gore go bohlokwa go ithuta makala ka moka a
thutapolelo ka gore mo polelong ye makala ka moka a tswalane kudu.
E šoma bjang?
A re boeleng morago kua mantšung ale a lesome a thutišo. Nyaka lentšu le “moagi” ka
pukuntšung. Lebaka la gore o hloke lentšu le bjalo ka leo le feleletše ka pukuntšung ke
gore le hlamilwe ka kgomagantšho.
54
2: Fonolotši
2.4 DIPHETOGOMEDUMO SESOTHONG SA LEBOA

Dilo tše pedi tše di hlolago diphetogomedumo Sesothong sa Leboa ke khuetšano le
tshwaetšanollo.
2.4.1 Khuetšano
Khuetšano ke ge medumo ye e amegago e hlakanetše dika tša kwagatšo morago ga
phetogo go feta pele ga phetogo. Medumo yeo e tla feleletša e sepelelana ka go nyaka go
swana goba e swana swaniswani. Ye nngwe ya diphetogomedumo tše di hlolegago ka
lebaka la khuetšano ke nkofatšo gomme yona le tše dingwe re tla di bona moragonyana.
2.4.2 Tshwaetšanollo
Tshwaetšanollo ke ge medumo ye e amegago morago ga phetogo e išanyana gotee goba
e fapana mo e se nago le se re ka rego e se hlakanetše. Mohlala wa diphetogomedumo
tše bjalo ke tengwafatšo.
Go tla rata gore re be le tsebo ye e lekanego ya fonetiki gore re tle re kwešiše gore ke
efe medumo yeo e išago gotee gomme ke efe ye e fapanago. Ka tsebo ye re šetšego re
le nayo go fihla mo re tlo nyakišiša le go hlaloša diphetogomedumo tše di tlwaelegilego
tše di hwetšwago mo Sesothong sa Leboa. Re tla thoma ka tše di amago mafapantšhi
a fonime e tee gomme gwa latela tša difonime tša go fapana. Se se tla go thuša go
lemoga diphetogomedumo le go kwešiša sebopego sa polelo bokaone. Le se makale ge
dikarolwana tše Ke ka lebaka la eng ke dira se le ya Tshwayatshwayo ya mofahloši
di sa bušeletšwe nako ye nngwe le ye nngwe. Tšona tšela tša morago di tlo no šoma
phetogomodumong ye nngwe le ye nngwe.
2.5 DIPHETOGOMEDUMO TŠA GO AMA MAFAPANTŠHI A

FONIME E TEE
Mo Sesothong sa Leboa go na le diphetogomedumo tša ama mafapantšhi a fonime e
tee go swana le tse di latelago:
2.5.1 Tumankokhuetšwa
Akere o sa gopola mola re bolela ka mpša, nku, ntši le nta? Hlogoina yela ke yona
tumankokhuetšwa. Yona e tšea lefelo la kwagatšo la tumammogo ye e latelago. Morago
ga phetogo ditumammogo tšeo tša go latelana ka dipedi di hlakanela lefelo la kwagatšo,
e lego la tumammogo ye e latelago tumankokhuetšwa. Ke gore N- e huetšwa ke tum-
ammogo ye e latelago thwii gomme ya tšea lefelo la yona la kwagatšo.
Mo e diregago
Ge tumankokhuetšwa e latelwa ke tumadipoung, tumanko yeo e ba [m] ka gore [m] ke

tumadipoung ya nko. Ge e latelwa ke tumarinining e ba [n] ka gore [n] ke tumarinining
ya nko. Ge e latelwa ke tumatengwaneng e ba [ŋ] ka gore [ŋ] ke tumatengwaneng ya
nko. Ge e latelwa ke tumagalapeng e ba [ɲ] ka gore[ɲ] ke tumagalapeng ya nko.
SPE1505/155

2.5.2 Tlhatlošo ya ditumanoši

Tlhatlošo ya ditumanoši ke ye nngwe ya diphetogomedumo tše di amago mafapantšhi
a fonime e tee. Re šetše re swaraswere mehlala ya dikutudiri -reka, -lema, -lora le -loga,
re bontšha ka mo ditumanoši di hlatlošwago ka gona.
Mo e diregago
Khuetšo ya tumanoši ya godimo senokong se se latelago.
•• Madiring: ge senoko se se latelago se na le tumanoši ya godimo. E ka ba ka lebaka la

tlhomesetšo ya katološo ya lediriši -iš-, moselana wa lephethi -ile goba ge go bopša
mainamatšo a batho ka madiri (mainamatšo ao a tšea moselana wa -i).
•• Maineng: ge senoko se se latelago se na le moselana wa lefelo -ng.
(Lemoga gore ge tumanoši ya go swana e tšwelela dinokong tša go latelana, ga go

hlatlošwe e tee fela eupša ka moka di a hlatlošwa)
Mohlala: kereke > kerekeng [k’ɛrɛk’ɛ] > [k’ɛ̦ rɛ̦ k’ɛ̦ ŋ]
2.5.3 Poufatšo
Thutišo
Bapetša dipara tše di latelago:
•• dira : -dirwa
•• loga : -logwa
Na o a lemoga gore ka letsogong la go ja le la nngele di-ʃ le di-r tša gona ga di kwagatšwe
go swana? Ge o sa lemoge itebelele ka seiponeng.
Ge tumammogo ye e sego tumapoung e latelwa ke w, e thoma go kwagatšwa ka dipou-

nama tša go kura. Hlokomela gore tumammogo yeo ga e kwagatšwe pele gwa kgona
go kwagatšwa w bjalo ka ge go tšwelela mongwalong wa tlwaelo eupša dipounama di
ipopa nkurwana ge go kwagatšwa tumammogo yeo.
Mo e diregago
•• Tirwa : Ge katološo ya tirwa -w- e hlomesetšwa kutudiring, tumammogo ye e

latelwago ke katološo yeo thwii e a poufatšwa.
Mohlala: -dira : dirwa [ɺ ira] : [ɺir wa]
•• Diphetogomedumong tše bjalo ka thinifatšo le tengwafatšo, e ka ba ka lebaka la
tirwa goba nyenyefatšo, ditumammogo tše e sego ditumapoung di na le go latelwa
ke w ka gona tša poufatšwa.
Mehlala: selepe : seletswana
molomo: molongwana
roma : rongwa
56
2: Fonolotši
(Lemoga gore ditumapoung di ka se poufatšwe, ka gore kwagatšong ya tšona dipounama

di šetše di kgatha tema. Ke ka moo re se nago le ditatelano tše bjalo ka *mw, *bw, *pw,
bj. bj. mo Sesothong sa Leboa)
Ka poufatšo tumammogo e ba lefapantšhi la yona la go kura: [r] > [r w]
2.5.4 Khebahebetšo ya ditumanoši

Thutišo
Theeletša poledišano ye nngwe le ye nngwe ye o ka kopanago nayo. Na ge o theeleditše

o kwa ditumanoši di kwagala go swana mo mantšung ka moka goba go na le tšeo di
bitšwago nke motho o a sebana?
Gantši ge s goba tumasekagalapeng di tšwelela mathomong goba gare ga lentšu, tumanoši

ye e latelago e a hebahebetšwa.
Ge tumammogokemo goba tumammogogwaša di le senokong sa mafelelo, tumanoši

ya go latela e a hebahebetšwa.
Ka mongwalo wa sefonetiki khebahebetšo ya ditumanoši e bontšhwa ka nthokolwana

bjalo: [se̥ lɛp’ɛ̥ ]
2.5.5 Kgalapatšo
Se ke seripa sa kgalapatšo se se welago mo karolong ye. Bontši bja mehlala ya kgalapatšo
bo wela karolong ye e latelago, ya diphetogomedumo tše di amago difonime tša go fapana.
Thutišo
Lebelela mehlala ye e latelago gomme o bušetše monagano wa gago morago thutong

ya mathomo.
Ke bala lengwalo : Ke badile lengwalo
Magapu a a bola : Magapu a bodile
Mafoko a a ka godimo a re lemoša gore /l/ le /ɺ/ ke mafapantšhi a fonime e tee. Ka

kwagatšo /l/ ke tumarinining mola /ɺ/ e le tumarininigalapeng. Ka gona, mo pheto-
gong ye go tšweletšwa kamego ya magalagapa ka lephethi mola ka lebjale magalagapa
a sa amege.
Mo e diregago
E direga dikutudiring tše dingwe tša go felela ka la ge di fetolelwa go lephethi.
SPE1505/157

2.6 DIPHETOGOMEDUMO TŠA GO AMA DIFONIME TŠA GO

FAPANA
Mo Sesothong sa Leboa go na le diphetogomedumo tša go ama difonime tša go fapana
go swana le tše di latelago:
2.6.1 Momagano ya ditumanoši

Thutišo
Na re na le mantšu a bjalo ka a mo Sesothong sa Leboa?
*maino
*thabaing
Le gatee. Nke o a ngwale gabotse gomme o be o leke go hlaloša gore go diregileng.
Le tla lemoga gore mantšu a a na le naletšana ka mathomong. Naletšana ye ke ya go

bontšha gore lentšu la mohuta wo ga le ke le bolelwa mo Sesothong sa Leboa. E no
ba go laetša gore lentšu le be le le bjang pele go eba le phetogomodumo. Morago ga
diphetogomedumo re ba le:
meno
thabeng
Lebaka ke gore ka nako ditumanoši tše dingwe ga di dumele go bapana.
E šoma bjang?
Mohlaleng wa mathomo re bona hlogoina ma- e kopana le kutuina -ino. Ka ge a le i

mo di ganana, go tswalega e. Ke go re a + i = e.
Ditumanoši tše pedi di a momagana tša tswala ya boraro (e tee). Ge o ka ya le mehlala

ye mentši ya mohuta wo o tla hwetša go momagana a le tumanoši ye nngwe go tswala
ye nngwe. Ikokeletše mehlala gomme o bone ka mo momagano e šomago ka gona.
2.6.2 Tumammogofatšo
Thutišo
(a) Nke o kopantšhe dikutuina tše di latelago le moselana wa nyenyefatšo wa
-ana.
58
2: Fonolotši
tau + -ana > .....
tloo + -ana > .....
poo + -ana > .....
tšie + -ana > .....
lee + -ana > .....
selei+ -ana > .....
(b) Na o ka hlaloša se se diregilego ge o kwagatša dinyenyefatšo tše se se ka bego se

hlotše phetogomodumo ye?
(c) Nke o šetše sebopego sa dipounama ge o kwagatša tumanoši le sekatumanoši se e

fetogelago go sona. Mo ditumanoši tše pedi tša go fapana di batamelane gomme
go kgonagatša kwagatšo tumanoši ye e tlago pele (ye e sego seripa sa moselana
wa nyenyefatšo) e fetoga tumammogo. Ditumanoši ka moka, ntle le a, di kgona
go fetoga dikatumanoši. Ditumanoši tša pele di fetoga y /j/ gomme tša morago
di fetoga w /w/.
Ka mo e šomago
Ge tumanoši e hlobola botumanoši gomme e apara botumammogo ka tshepetšotheledi

e fetoga sekatumanoši.
Mo e diregago
Ge tumanoši e latela ye nngwe bjalo ka:
tlou + -ana > *tlouana > tlowana
Phetogomodumo ye e hlolega ge go bopša nyenyefatšo. Go bonagala e eba gona gape le

popong ya mašala ge tumanoši ya lekgokasediri e kopana le tumanoši ya modu. Mohlala:
Mohlare o omile:
o- + -ôna > *oôna > wôna
o>w
goba
Pudi e hwile:
e- + -ôna > *eôna > yôna
e>y
SPE1505/159

2.6.3 Tlogelo
Thutišo
(a) Na mo polelong ya Sesotho sa Leboa go na le mantšu a bjalo ka a a latelago? Leka

go fahlela karabo ya gago.
*baohle, *kgošiana, *tselaana
(b) Bapetša dipara tše di latelago tša mantšu:
mollo : molelo
warra : warara
Na go na le phapano ya tlhalošo pareng ye nngwe le ye nngwe mo godimo? Hlaloša.
Go hlokega ga mantšu a mo lefokong la (a) mo polelong go dirwa ke gore re a šomiša

a šetše a hlagetšwe ke phetogomodumo ya tlogelo e le:
bohle, kgošana, tselana
Mo go ditumanoši tše dingwe le tše dingwe tše pedi tše di bapanego, e tee e tlogetšwe.
Mo mantšung a mo lefokong la (b) le lengwe le le lengwe la mantšu a a lego pareng e
tee le ka kgethwa, la šomišwa ntle le phetogo ya tlhalošo.
Ka mo e šomago
Ge modumo o tlogetšwe lentšung, tshepetšo yeo e bitšwa tlogelo. Se se hlolwa ke ge

tatelano ye itšego ya ditumanoši e sa amogelege lentšung.
Mo e diregago
Tlogelo e hlolega mabakeng a a fapanego a popantšu, bjalo ka:
•• Popo ya nyenyefatšo, ge moselana -ana o kopana le kutuina

kgoši + -ana > kgošana (go tlogetšwe i )
•• Lekgokarui, ge a ya lerui e kopana le lekgokasediri

serope sa kgogo
se + a > sa (e ya lekgokasediri e tlogetšwe)
•• Mašala (lešalaohle le lešalašala), ge modu wa lešala o kopana le lekgokasediri

Lešalaohle: legapu lohle
le- + -ohle > lohle
(e ya lekgokasediri e tlogetšwe)
Lešalašala: legapu lôna
60
2: Fonolotši
le- + -ôna > lôna
(e ya lekgokasediri e tlogetšwe)
•• Ka nako tumanoši ye e lego gare ga di-l tše pedi, di-m tše pedi goba di-r tše pedi e
a tlogelwa, ntle le go fetoša tlhalošo ya lentšu bjalo ka:
lela – lla (bona le mehlala yela ya lefoko la (b) ka mo godimo)
2.6.4 Kgalapatšo
Thutišo
Kwagatša mantšu a a latelago:
gapa : gapša
kobo : kobjana
bjang : bjanyeng
kopana : kopanya
rwala : rweša
(a) Na go na le se o se lemogago mabapi le lefelo la kwagatšo la wo mongwe le wo

mongwe wa medumo ye e kotofaditšwego pareng ye nngwe le ye nngwe mo godimo?
(b) Hlaloša phetogo ya lefelo la kwagatšo ye e diregilego medumong yeo.
Ge mabopi a kopana go bopa mantšu go a direga gore ye mengwe ya medumo e se ke

ya swanetšana goba ya kwana ge e bapane. Rena ba re rutago polelo re swanetše go
lemoga bohlokwa bja gore re kgone go hlaloša maemo a popantšu ao a hlolago go se
swanetšane mo. Re swanetše go kgona go hlaloša gape le lebaka la phetogomodumo ye
nngwe le ye nngwe. Se se tla re thuša go kwešiša sebopego sa polelo bokaone.
Ka mo e šomago
Kgalapatšo e direga ge ditumammogo tše di sa kwagatšwego magalagapeng di fetoga

gomme go hlolega tše di kwagatšwago magalagapeng. Ge o lebeletše kua mehlaleng
o tla lemoga gore medumo ye e ngwadilwego ka bokoto letsogong la nngele ga se
SPE1505/161

ditumagalapeng, gomme e fetogela go ye e kotofaditšwego letsogong la go ja e lego

ditumagalapeng.
Mo e diregago
Ge moselana wa katološo wa tirwa -w- o hlomesetšwa kutudiring:
gapa + -w- > gapša
roba + -w- > robja
(Lemoga gore moselana wa nyenyefatšo wa -iw- wona ga o hlole diphetogomedumo;

ke ka moo re nago le gapiwa, robiwa)
Ge moselana wa katološo wa lediriši o hlomesetšwa kutudiring:
-iš- : bona + -iš- > bontšha
kopana+ -iš- > kopantšha
-y- : kopana + -y- > kopanya
tsena + -y- > tsenya
Ge moselana wa lefelo -ng o hlomesetšwa leineng le le felelago ka ng:
bjang + -ng > bjanyeng
legong + -ng > legonyeng
Ge moselana wa nyenyefatšo -ana o hlomesetšwa kutuineng yeo senoko sa yona: sa

mafelelo se thomago ka b, l le r
tsebe + -ana > tsebjana
letswele + -ana > letswejana
phiri + -ana > phišana
(Lemoga gore moselana wa -nyana wona ga o hlole diphetogomedumo; ke ka moo re

nago le tsebenyana, letswelenyana, phirinyana.)
2.6.5 Tengwanafatšo
Thutišo
Bapetša mantšu a a kotofaditšwego mafokong a a latelago:
Bašemane ba gama dipudi
Dipudi di gangwa ke bašemane
62
2: Fonolotši
(a) Go na le se o se lemogang mantšung a?
(b) Na tlhalošo ya motheo ya mantšu a a mabedi e a fapana?
(c) Kwagatša dikutudiri tše pedi tše gomme o leke go hlaloša gore phapano ya kwagatšo
ke efe.
Akere o sa gopola gore tlhomesetšo ya dihlogo le meselana e na le go hlola tatelano ye

e sa dumelegego ya medumo!
Ka mo e šomago
Ge modumo wo o sa kwagatšwego tengwaneng o fetoga tumatengwaneng, phetogomo-

dumo ye e bitšwa tengwafatšo. Mo lebaka ke gore tumapoung ga e kgotlelele go latelwa
ke sekatumanoši sa go kura w thwii. Ke ka moo go se nago *gamwa ka Sesotho sa Leboa.
gama + -w- > *gamwa > gangwa
(m e fetoga ng yeo e se nago le bothata ge e bapetše le w)
Mo e diregago
Ge moselana wa katološo wa tirwa -w- o hlomesetšwa kutudiring yeo senoko sa yona

sa mafelelo se thomago ka tumapoung m:
roma + -w- > rongwa
rema + -w- > rengwa
Ge moselana wa nyenyefatšo -ana o hlomesetšwa kutuineng yeo senoko sa yona sa

mafelelo se thomago ka tumapoung m:
molomo + -ana > molongwana
leleme + -ana > lelengwana
SPE1505/163

Ge hlogo ya mo- e hlomesetšwa kutuineng ya go thoma ka a goba e:
*mo- + -ana > *moana > ngwana
*mo- + -etši > *moetši > ngwetši
2.6.6 Thinifatšo
Thutišo
Bala mantšu a a latelago:
*legapuana, *seropeana
(a) Na mantšu a a ngwadilwe gabotse go ya ka mo re bolelago ka gona ? Ge go se

bjalo gona a ngwale gabotse.
(b) Hlaloša seo se diragaletšego mantšu ale a dinaletšana gore a tle a fetoge ao a filego
mo go lefoko la (a).
Ka mo e šomago
Ge ditumammogo tše di sa kwagatšwego marinining di fetoga ditumarinining, pheto-

gomodumo yeo e bitšwa thinifatšo.
Mo e diregago
Thinifatšo e hlolega ge go dirwa nyenyefatšo ka moselana -ana gomme senoko sa

mafelelo se thoma ka tumadipoung p
selepe + -ana > seletswana
2.6.7 Thatafatšo
Thutišo
Lekola dipara tše di latelago tša mantšu:
•• reka : theko
•• lwa : ntwa
•• bona : -mpona
•• golo : -kgolo
64
2: Fonolotši
(a) Na mo pareng ye nngwe le ye nngwe go na le phetogo tlhalošong ya motheo?
(b) Hlaloša phapano ya kwagatšo ye o e lemogago mo ditumammogong tše di

kotofaditšwego
Ka mo e šomago
Thatafatšo e amana kudu le tšhitišo goba thibelo. Ka phetogomodumo ye kwagatšo

ya go hloka thibelo goba ye e nago le tšhitišwana ye e sa rego selo e fetoga ye e nago
le thibelo. Ke gore tumammogotšweledi e fetoga tumammogokemo. Thatafatšo e
hlolega ge tumammogotšweledi e latela tumanko thwii. Re gopoleng gore ge re kwagatša
tumanko tsela ya go fetela ka ganong e a tswalelega gomme re re moelamoya o a thibelwa
goba o šitišwa go ya ka ganong. Thibelo ye e fetišetšwa go tumammogotšweledi ye e
latelago, ya e fetoša tumammogokemo. Ka Sesotho sa Leboa hlogo ya leitiri i- le yona
e hlola thatafatšo ge e hlomesetšwa kutudiring ya go thoma ka tumammogotšweledi.
Mo e diregago
Ge go bopša maina matšwamadiring ka go hlomesetša hlogo ye e nago le tumanko

(magoro 9 le 10) kutudiring:
•• N- + -fa > mpho

•• N- + -dira > tiro
•• diN- + -dira > ditiro
Ge kutuhlaodi e šomišwa go hlaola leina la magoro 9 le 10:
•• golo > Nko ye kgolo

•• šweu > Nku ye tšhweu
•• so > Dikgomo tše ntsho
Ge lekgokasedirwa la mmoledi ka botee n- le hlomesetšwa kutudiring ye e thomago
ka tumammogotšweledi:
•• bona > Ba a mpona

•• loma > O se ke wa ntoma
Ge lebopi la leitiri le hlomesetšwa kutudiring ye e thomago ka tumammogotšweledi:
•• homola > Ikhomolele samma

•• reta > Nke o ithete
SPE1505/165

2.6.8 Nkofatšo
Thutišo
A re lebelele mantšu a a latelago:
•• mobini
•• mobopi
•• mobutla
(a) Na mantšu a re na le ona mo Sesothong sa Leboa? Ge go se bjalo efa a maleba.
(b) Na mantšu ale a dinaletšana a fapana bjang le a o a filego mo go (a)?
Ka mo e šomago
Ge tumapoung ya nko m e latelwa thwii ke tumapoung ya legano b, tumanko ye e huetša

yela e sego tumanko ya e fetoša tumanko gomme ya swana le yona.
Mo e diregago
Ge hlogoina mo- (magoro 1 le 3) e hlomesetšwa kutung ya go thoma ka b, b yeo e

fetoga m. Pele nkofatšo e direga go ba le tlogelo ya tumanoši. A re bope leina la legoro
la 1 ka kutudiri -bina:
mo- + -bina > *mobini > *mbini > mmini
A mangwe ke mmopi, mmolai, mmoledi, bjalobjalo.
Legorong la 3 re na le mmoto, mmutla, bjalobjalo.
2.6.9 Peobakeng ya ditumanoši

Thutišo
Lebelela ka mo nyenyefatšo e dirilwego ka gona mo mantšung a a latelago:
sebete + -ana > sebetiana
molete + -ana > moletiana
66
2: Fonolotši
O tla lemoga gore mo mehlaleng ya ka godimo tumanoši ye nngwe e tlošitšwe ge go

dirwa nyenyefatšo gomme sebakeng sa yona gwa bewa tumanoši e šele. Ditumanoši tše
/e/ le /i/ ke difonime tše pedi tša go fapana. Leka go inyakela mehlala ye mengwe ye
mebjalo.
2.7 PHETHO
Diphetogomedumo tše di ahlaahlilwego mo ke tšona tše di tšwelelago gantši mo pole-
long. Ke tshepha gore di tla go thuša go kwešiša thuto ye e latelago bokaone. Bjale gona
ka gore o kwešiša lenaneo la medumo ka botlalo, o ka tšwela pele ka go hlahlamola
sebopego sa polelo ye o sa tšhoge selo.
SPE1505/167

3 3 3 THUTAPOPONTŠU
Ge le feditše kgaolo ye le tla kgona go:
(1) Hlalošiša mareo a motheo a popantšu.

(2) Hlaola mehuta ya mabopi.
(3) Hlalošiša ka go tšweletša mehlala ya maleba gore legorontšu ke eng.
(4) Hlopha magorontšu ao re boletšego ka ona mo thutong ye.
(5) Hlatholla moholatheo le moholathuši wa mantšu mo magorong a a fapafapanego.
(6) Hlatholla kamano gare ga popantšu le magorontšu.
(7) Tšweletša dipharologantšho tše bohlokwa tša legorontšu le lengwe le le lengwe.
A re thome ka go fa mohlala ka motho yo a sa tsebego selo ka Sesotho sa Leboa. A re

re ga go na mothopo wo mongwe wa tshedimošo mabapi le mantšu a polelo ye, ntle le
Pukuntšu ye Kgolo ya Sesotho sa Leboa ya go ngwalwa ke D Ziervogel le PC Mokgokong.
Motho yo o swanetše go nyaka ditlhalošišo tša mantšu a a kotofaditšwego mo temeng ye
e latelago. Tema ye e tšwa go Molaotheo wa Repabliki ya Afrika-Borwa, 1996 (letl.118):
TAOLO YA MERERO YA SETŠHABA
Maatla le mehola ya Khomišene ke:
(a) go godiša dikelo le metheo yeo e beilwego mo karolong ya 195 mo go tirelo ya

setšhaba ka moka
(b) go nyakišiša, go hlapetša le go ela mokgatlo le taolo, le ditirišo tša badiredi, tša
tirelo ya setšhaba
(c) go šišinya dikgato le go kgonthiša phethagatšo ye botse ya bokgoni tirelong ya
setšhaba ka moka
(d) go fa ditaetšo tšeo nepo ya tšona e lego go kgonthiša gore ditshepedišo tša badiredi
tše di amago thwalo, tšhutišo, ditlhatlošo le dithako di dumelelana le dikelo le
metheo tše di beilwego mo go karolo 195
(e) go bega mabapi le ditiro le diphethagatšo tša mehola ya yona, go akaretšwa le
khwetšo efe le efe yeo e ka e dirwago, le ditaetšo le keletšo yeo e ka fago, le go
beakanyetša kelo go fihla moo e lego gore dikelo le metheo tše di beilwego karo-
long ya 195 di sekegelwago
Ke a tshepha le lemogile gore mokgwa wola wa tlwaelo wa go nyaka lentšu go ya ka

tlhaka ya pele ya lentšu ga o šome gabotse mo. O ka no re o nyaka lentšu go ya ka tatelano
ya alfabete (mohl. a re re o nyaka tirelo ka fase ga t lenaneong la alfabete) sebakeng sa
go hwetša tlhalošo, wa laelwa mo o tlago hwetša tlhalošo gona. Nako ye nngwe o ka
68
3: Thutapopontšu
hwetša lentšu le o le nyakago le sa tšwelele ka bolona mo pukuntšung (mohl. ditirišo

e sa tšwelele lenaneong la d, badiredi e se go b, go se na mo tirelong e tšwelelago
gabotse ka moselana wa -ng). Gona moo tsebo ya popantšu (mofolotši) e tla go thuša
go kwešiša gore ke ka lebaka la eng ge mantšu a, a a bopegilego go fapana a sa ikemele
ka boona ka mo pukuntšung eupša a tšwelela ka fase ga setsenywa se tee e lego -dira.
Gape o tla kgona le go hlahlega go hwetša mantšu a mangwe a mabjalo gabonolo. Mo
thutong ye ka moka re phegeletše go kwešiša gore mantšu a bopša bjang. Re nyaka gore o
lemoge tlhago ya popantšu, yeo e lego karolo ya thutapolelo ye e swaraganego le tlhamo
le phetleko ya mantšu. Go fetleka selo ke go kgona go tseba diripa tše se bopilwego ka
tšona, goba go se ngwathagantšha ka dikarolwana tša sona. Ka popantšu dikarolo tše
di bopilego lentšu, di bitšwa mabopi (dimofime).
Mabopi a mangwe a a fetoga ge a kopana le a mangwe go bopa mantšu, bjalo ka:
badiredi < ba- + -dir- + -el- + i
Nako ye nngwe dikarolo tša lentšu di fetoga mo go sego bonolo go di tseba goba go di
hlokola wa di kgaogantšha le tše dingwe, bjalo ka:
-tloš- + -a < -tlog- + -iš- + -a
Nagana gape ka mantšu ale a kotofaditšwego kua setsopolweng sa go tšwa go molaotheo

wa naga. Ka moka a tswalane ka tlhalošo, ka gore a swere tabakgolo e tee goba tlhalošo
e tee ya motheo, e lego ‘go dira’. Le ge go le bjalo sona seripa seo ga se tšwelele ka go
swana mo mantšung ao ka moka. Mo go:
badiredi le e dirago re na le -dir-,
mola go:
tirelo, ditirišo, tirelong le ditiro go tšwelela -tir-.
Diphetogo tše re di bonago di hlolwa ke melao ya diphetogomedumo ye e šomago ge

dikarolo tša mantšu di kopantšhwa. Ke a tshepa o sa gopola diphetogomedumo gabotse
ka gore re sa tšwa go tšona thutong ya 2.
Na tsebo ya popantšu e tla nkhola ka eng?
Popantšu ke lekala la thutapolelo le le swaraganego le ka moo mantšu a bopšago ka gona.

Le gona re kgona go ithuta ka magorontšu a go fapafapana le dipharologantšho tša ona.
Popantšung go šomišwa mareo a go lego bohlokwa go a tseba le go a farologantšha
gore ditaba di tle di go sepelele gabotse. Ge o ithutile popantšu o tlo ba le temogo ya
ditaba tša linkwistiki tše di lego bohlokwa ge go ngwalwa dipukuntšu, diphetolelong,
botoloking, borulaganying bja polelo, go ruta bana polelo le go ba thuša gore ba ithute,
go thuša batšwantle goba batho bao ba nago le mathata a polelo gomme ba nyaka terapi,
go rutantšha khomphutha, go tseba le go fetleka Sesotho sa Leboa, go no fa mehlala e
se mekae ya makala ao moithutapolelo a ka ipshinago ka ona. Ka ntle le gore o tla be o
swaragane le dithutišo tša linkwistiki gape o tla be o le gare o tšwetša pele bokgoni bja
gago bja go fetleka le go sekaseka bjo bo lego bohlokwa mahlakoreng ka moka a bophelo.
SPE1505/169

3.1 MANTŠU: TABATABA YA GO ITHUTA POPANTŠU

(MOFOLOTŠI)
Nepokgolo ya go ithuta popantšu ke lentšu. Maikemišetšomagolo a popantšu ke go
hlaloša le go fetleka sebopego sa lentšu. Lereo le lentšu le maphakgamabedi. Seo
mang le mang a tšeago gore ke lentšu ga se seo e lego lona, go ya ka ramaleme. Go
na le phapano gare ga lentšu la mongwalotlwaelo le lentšu la linkwistiki. Mantšu a
mongwalotlwaelo ke ao a aroganywago ke dikgobana ge re ngwala. Re ka re le a ntsh-
wenya e arogantšwe ka mantšu a mararo a mongwalotlwaelo e lego 1 le, 2 a, 3 ntshwenya.
Ka popantšu ga re šalane morago kudu le lentšu la mongwalotlwaelo eupša re lebeletše
la linkwistiki. Mantšu a linkwistiki a tsebega ka sebopego se itšego sa popantšu. Mohlala
wo re sa tšogo o bona, le a ntshwenya, ke lentšu LE TEE la linkwistiki. Ge re tšwela
pele re kgatlampana le popantšu, ge o ekwa re re lentšu o tsebe gore re ra la linkwistiki.
Ke ka lebaka la eng ke swanetše go tseba sebopego sa lentšu?
Go tseba gore mantšu a hlamilwe bjang go tla go thuša go kwešiša tshepetšo ya popo
ya mantšu a segageno. Boraditaba le babegi ba dikuranta, radio le thelebišene ba fela
ba kopana le maemo a šele a ditaba moo ba gapeletšegago go hlaloša ka bokgabo go
tanya kgahlego ya mmadi, motheeletši goba mmogi. Mantšu ao ba itlhamelago ona ge
ba le maemong a bjalo a na le gore a ka tlwaelega, a amogelega a ba a tsena tšhomišong
ya ka mehla ya setšhaba. Go ba le tsebo ya popantšu go ka go thuša go hlama le go ba
le temogo ya mareo a mafsa ao a gatago ka mošito o tee le dinyakwa tša setšhaba tša
polelo go hlaloša le go bolela ka mabotse a tlhabologo.
3.2 MABOPI: DITLABAKELO TŠA GO HLAMA MANTŠU

Dikarolwana tše nnyanenyane tše lentšu le ka fetlekwago ka tšona di bitšwa mabopi
goba dimofime. Ka fao mabopi ke ditlabakelo tša go hlama mantšu.
Tlhalošišo
Mabopi ke diyunite tše nnyanenyane tše di tšweletšago tlhalošo, tše di bopago mantšu,
tše di ka se sa ripaganywago go ya pele ntle le go loba tlhalošo ya tšona.
Lebopi ke yunite ye nnyanenyane ya modumo ye e rwelego tlhalošo. Ge o ka le ripag-

anya gona tlhalošo yela e ka se sa ba gona. Mohlala: Ge -ret- ye e lego modu wa sereti
e ka ripaganywa r, e le t di ka se tšweletše tlhalošo ge di ikemetše ka botšona. Ge di
le gotee e le -ret- re kwešiša gabotse tlhalošo ya motheo ye e lego moo. Se se re fihliša
tabeng ye nngwe ye bohlokwa ka ga mabopi: mabopi ka moka a na le ka mokgwa wo
a tšweletšago tlhalošo ka gona; ke go re a re botšago se sengwe.
Thutišo
Na go na le tlhalošo ye o e hwetšago maboping a a kotofaditšwego mehlaleng ye e latelago?
se- ret- i
mo- ret- i
ba- ret- an- i
se- ret- o
70
3: Thutapopontšu
Mabopi a a ngwadilwego ka bokoto ke ona a rwelego tlhalošo ya motheo ya mantšu

a. A re bontšha gore tabakgolo ke eng gomme a bitšwa medu. Mabopi a mangwe a a
etilego modu pele goba ao a o šalago morago, a no tlaleletša le go tliša phetogwana
mabapi le tlhalošo ye modu o e fago eupša tlhalošo ya motheo, ye e sa šikinyegego, e
rwelwe ke modu.
Goba lentšu le hlomeseditšwe hlogo goba moselana wo mobjang, ge modu o se wa fetoga

gona tlhalošo ya motheo e tla fela e eme bjalo. Mabopi a a potapotilego -ret- mola me-
hlaleng ye re sa tšogo e bona a bitšwa ditlhomesetši. Ditlhomesetši le tšona di tswalane
le mehuta ye mengwe ya ditlhalošo. Go no fa mohlala, se- ye e lego mo go sereti e
tšweletša tlhalošo ya go ba ‘setsebi’ lefapheng le itšego. Ke gore ga e no ba motho yo a
retago fela, eupša o na le bokgoni bjo bo ikgethago bja go reta. Moselana wa -i mo go
sereti le moreti o re botša gore maina a ke matšwamadiring a e lego a batho. Moselana
wa -o mo go sereto wona o re botša gore leina le ke letšwalediring leo e sego la motho.
Hlogo ya moya moreti e bontšha botee mola ba- ya baretani e bontšha bontši. Mo
go baretani re na gape le -an- ye e bontšhago bodirani, ke gore A o reta B gomme B
le yena o reta A. Ka lebaka la gore mabopi ke dikarolo fela tša mantšu re a ngwala ka
mothalatšana ‘-’ ka pele le ka morago go bontšha moo a hlomesetšwago dikarolong tše
dingwe go bopa mantšu a go phethega.
Mothalatšana wo o bontšha go se felele gabotse; ke gore go sa na le se se swanetšego
go hlomesetšwa moo.
Bjale ka gore o kwele ka ga medu le ditlhomesetši, re tlo napa re sobelela le mehuta ye
ya mabopi ka botlalo.
3.2.1 Modu
Go ya ka popantšu lentšu le bopilwe ka lebopi la modu, le ka no ba le ditlhomesetši goba
la di hloka. Modu ke lebopi le le ka se kego la hlokega mo lentšung gomme ke wona o
rwelego tlhalošo ya motheo ya lentšu.
Tlhalošišo
Lebopi la bohlokwahlokwa leo e lego senyakwakgolo sa go bopa lentšu gomme le

rwelego tlhalošo ya motheo ya lentšu le bitšwa modu.
Thutišo
Thala go dukologa medu ka lepokising le le latelago, e le go iteka gore o ka e tseba na:
-lepe -ng pudi di-

-rom- -l- -a se-
-go- -dimo tau ga-
SPE1505/171

Na o lemogile gore dibopego tše dingwe ka mola lepokising ga di na mothalatšana ka

pele goba ka morago? Ye ke medu ye e bopago mantšu ka boyona, pudi le tau. Se se
nyakegago go bopa lentšu ke gore modu wona o be gona. Mabopi a medu a bjalo ka -lepe,
-rom- le -dimo a ka se kgone go ba mantšu ka boona; a nyaka thušo ya tlhomesetši e tee
goba go feta fao gore a tle a tšweletše tlhalošo ye e phethegilego, bjalo ka selepe, roma
le godimo. Bjalo ka ge re lemogile gore medu ye mengwe e kgona go bopa mantšu ka
boyona mola ye mengwe e sa kgone, re tla swanela go ahlaahla medutlengwa le medu
ye e lokologilego.
3.2.1.1 Medu ye e lokologilego

Ge modu o kgona go bopa lentšu ka bowona, re re ke modu wo o lokologilego, bjalo
ka aowa, kgomo, thwii le ge. O tla lemoga gore medu ye mebjalo ga e ngwalwe ka
mothalatšana ka pele goba ka morago. Lebaka ke gore e tšweletša tlhalošo ye e pheth-
egilego gomme ga e nyake thušo ya ditlhomesetši go dira seo. Nagana ka diripana tša
papadi ya mararankodi (puzzle). Ka tlwaelo di ba le mekotinyana yeo diripana tša tše
dingwe di tsentšhwago go yona. Tše di latelago di letlile thwii gomme di ka se kgomag-
anywe le tše dingwe ka mokgwa woo:
Diswantšho tše di lego mo godimo re ka di swantšha le medu ye e lokologilego, yeo e

sa nyakego ditlhomesetši. Lentšu le le bopilwego ka lebopi le tee fela, e lego modu, le
bitšwa lentšu la lebopitee. Sebopego sa lentšu la lebopitee se bonolo kudu, e no ba modu
wo o lokologilego o le noši.
3.2.1.2 Medutlengwa
Ge modu o nyaka tlhomesetši e tee goba go feta moo gore o tle o tšweletše tlhalošo ye
e feletšego, re o bitša modutlengwa, bjalo ka -lepe ya selepe, -ag- ya moago le -rut- ya o
a re ruta. A re nagane gape ka diripa tšela tša mararankodi. Medutlengwa e swantšhwa
le diripa tše di nago le mekotinyana, e ka ba ka lehlakoreng le tee goba ka mo le ka mo,
gore diripana tše di nago le dikokomana di tle di kgone go tsena.
Go no swana le diswantšho tše di lego mo godimo, modutlengwa le wona o nyaka

ditlhomesetši, e ka ba ka lehlakoreng le tee goba ka mo le ka mo, gore go tšweletšwe
tlhalošo ye e phethegilego.
Lentšu le le bopilwego ka mabopi a mabedi (gopola gore le lengwe la mabopi ao ke
72
3: Thutapopontšu
modu) le bitšwa lentšu la mabopipedi. La mabopi a go feta a mabedi le bitšwa lentšu

la mabopintši. Mantšu a mabopipedi le a mabopintši a swanetše gore bonnyane a be le
modutlengwa o tee bjalo ka senyakwakgolo sa sebopego sa ona, bjalo ka:
Modu lentšung la mabopipedi: se-lepe
Modu lentšung la mabopintši: mo-ag-o
Go a kgonega gore lentšu le be le medu ya go feta o tee. Mantšu a bjalo a na le sebopego

sa tlhakantšhetšo gomme medu ya ona e tšwelela e le medutlengwa, bjalo ka:
mo-dul-a-se-tul-o
ma-apar-a-n-kwe
3.2.2 Ditlhomesetši
Mohuta wo mongwe wa mabopi ke ditlhomesetši.
Tlhalošišo
Ditlhomesetši ke mabopi a a šomago le medu go tšweletša tlhalošo ye modu o e

rwelego ka mokgwa wo mongwe goba go tlaleletša tlhalošong yeo.
Ditlhomesetši di ka se tsoge di kgonne go bopa mantšu ka botšona. Go bopa lentšu di

swanetše go imometša modung, gomme modu woo e no ba modutlengwa. Ditlhomesetši
ga di fetoše tabakgolo, e lego tlhalošo ya lentšu ya motheo eupša di tliša ditlaleletšo le
mahlakore a a fapanego a tlhalošo yeo.
Thutišo
Lebeledišiša dipara tše di latelago tša mantšu. Thalela ditlhomesetši tše di rwelego
maikarabelo a go tšweletša lehlakore le itšego la tlhalošo ya tabakgolo ya lentšu.
Kgetha para ya tlhalošo ya maleba letsogong la go ja.
(1) moagi: moago (a) botee: bontši
(2) senatla: dinatla (b) lebjale: lephethi
(3) go rata: go ratwa (c) motho: e sego motho
(4) -thoma: -thomile (d) tira: tirwa
Mola thutišong ye e lego mo godimo go sepela bjalo:
(1):(c); (2):(a); (3):(d); (4):(b)
Mo go para ya (1) ditlhomesetši tše di tlišago mahlakore a a fapanego ke -i le -o. -i e

bontšha gore leina leo ke la motho mola -o e bontšha gore ga se la motho (ge e se la
motho e ka ba tiro goba selo; mo e ka ba se se agwago goba tshepetšo ya go aga). Go
SPE1505/173

para ya (2) gona se- e bontšha botee mola di- e bontšha bontši. Tlhomesetši -w- e
bontšha tirwa. -ile yona e tšeela -a sebaka go bontšha gore lediri ga le sa le ka lebjale,
le ka lephethi.
Ge di le noši ditlhomesetši tše ga di na tlhalošo ye e kwagalago ye e feletšego. Di ka

se kgone go ba mantšu ka botšona. Neng le neng di tšwelela e le mabopitlengwa. Ge
re ngwala ditlhomesetši tše ka mehla re šomiša mothalatšana ka pele goba ka morago
bjalo ka ge go šetše go laeditšwe.
(DI)TLHOMESETŠI MODU (DI)TLHOMESETŠI

mo- -ng
toropo- -ng
me- -ag- -o
mo- -rat- -iw-, -a
o-, -a-, -di- -rek- -a
ba- -hlab- -an-, -i
Go na le mareo a popantšu ao a reilwego ditlhomesetši tše di tlago pele ga modu (go

la nngele) le tše di latelago modu (go la go ja). Tlhomesetši ya pele ga modu ke hlogo
gomme ya go latela modu ke moselana. Ba bangwe ba boramaleme ba bea pharolog-
anyo mehuteng ye mebedi ya meselana ya madiri, e lego:
(a) Dikatološo, ke go re meselana ye e tsenago gare ga modu le moselana wa mafelelo.

Kutudiring ya -ngwala go ka tsena dikatološo tše mmalwa, bjalo ka:
katološo ya lediredi -el-: -ngwal- + -el- + -a
katološo ya lediregi -eg-: -ngwal- + -eg- + -a
katološo ya lediriši -iš-: -ngwal- + -iš- + -a
katološo ya ledirolli -oll-:-ngwal- + -oll- + -a.
Mabopi a a sa latelego modu thwii ona a no bitšwa meselana, e sego dikatološo,

bjalo ka:
–– ng go bonang
–– go go bonago
(b) Diphetho, ke lereo le le filwego ditumanoši tša mafelelo madiring le matšwamadiring,

bjalo ka:
–– a: Ke a sepela
–– e: Ga ke nyake
–– a: O tlo ba ngwalela
–– o: lerato
–– a: moratiwa
Gopolang gore le ge go na le pharologantšho, mabopi ka moka a a latelago modu ke

meselana. Ditlhomesetši di hwetšwa tlhamong ya magoro a a fapanego a mantšu bjalo ka
maina, mašala, ditlhaodi, madiri, mahlathi, bjalobjalo. Lenaneo le le latelago le bontšha
gabotse maemo a dihlogo le meselana mo magorontšung a a fapanago.
74
3: Thutapopontšu
LEGORONTŠU LENTŠU (DI)HLOGO MODU MO/MESELANA

LEINA seruiwa se- -ru- -iw-,-a
moagišani mo- -ag- -iš-,-an-,-i
boitirelo bo-, -i- -dir-* -el-,-o
ntwana N-* -lw-* -ana
dimpho diN-* -f-* -o
LEDIRI ga ke ba bone ga-,-ke-,-ba- -bon- -e

ba a ratana ba-, -a- -rat- -an-,-a
go rekišetša go- -rek- -iš-,-el-*, -a
Na o lemogile gore mabopi a mangwe a swailwe ka naletšana? Ke gore mo phetlekong

mabopi ao ga a tšwelele ka mokgwa wo a lego ka wona mantšung ge go bolelwa. Karolo
ya 3.3 e tla tšweletša taba ye gabotse.
3.2.2.1 Mafapantšhi a mabopi

Morago ga go ithuta karolo ye o tla kgona go lemoga mabopi ao a iphapantšhago le
dibopego tša motheo.
Thutišo
Lebeledišiša mantšu a a latelago:
go roma
morongwa
baromani
thomo
Ke eng se se go tlabago mabapi le sebopego sa modu mantšung a o sa tšogo a bona?

Na go bonolo go tseba modu mantšung ao ka moka? Bona mo go kotofaditšwego mo
mantšung a a latelago mo go (1):
(1) go roma
morongwa
baromani
thomo
Ga se medu fela, eupša le ditlhomesetši di na le go tšea dibopego tša go fapana:
(2) mokgalabje
mmuši
ngwana
SPE1505/175

Medu le tšona ditlhomesetši di ka tšwelela ka dibopego tše di fapanego go ya ka melao

ye itšego ya polelo; ge di kgomagana goba di tšwelela tikologong ye itšego ya popantšu.
Mabopi a bjalo a bitšwa mafapantšhi a mabopi (goba dialomofo), kudukudu mafapantšhi
a medu le a ditlhomesetši. Mo mehlaleng ye e fetilego le lemogile dibopego tše di fapa-
nego -rom-, -rong-, thom- tša modu le mo-, m-, ngw- tša tlhomesetši. Ge mabopi a
kopana go fela go eba le diphetogomedumo mellwaneng ya ona. Lereo le la lefapantšhi
le šomišwa mo go nago le dibopego tša go fapana tša lebopi le tee bjalo ka mehlaleng
ya (1) le (2) ye re sa tšogo e bona. Ge lebopi le tšwelela ka sebopego se tee fela taba ya
lefapantšhi ga e tsene felo. Mohlala e ka ba -i- mo go go ithata; lebopi le le no tšwelela
e le -i- ka mehla, ga le na lefapantšhi. Na ga se wa ka wa ipotšiša gore ke ka lebaka la
eng ka pukuntšung mantšu ka moka a a tšweletšago tlhalošo e tee ya motheo bjalo
ka ale a sehlophaneng sa (1) a hwetšwa ka fase ga -rom- e sego -thom-? Ge mabopi
e le mafapantšhi bjalo, go swanetše go tšewa sephetho sa gore kemedi ya ona ke lefe.
Sephetho se ga se no tšewa ka rati. Go kgethwa sebopego se se tšwelelago ka boati
mantšung, seo se bilego se itšhupa gore mafapantšhi a mangwe a tšwa go sona (se se ka
hlatselwa ke tirišo ya tsebo ya diphetogomedumo bjalo ka ge re šetše re bone thutong
ya 2). Sebopego se sa kemedi ya lebopi re ka re ke lebopitheo goba sebopegotlwaelo sa
lebopi le itšego. Lona ke lebopi le le sa fetošwago la motheo, le le tšwelelago mantšung
ka bontši. A re no re lebopitheo ke sebopegokgolo se se itšweletšago ka mekgwa ya go
fapana mantšung a a šomišwago, bjalo ka -lepe e emetše dikgonagalo tše pedi, e lego:
•• lepe : selepe
•• letsw- : seletswana
Se tee sa dibopego tše, e lego -lepe, ke sona se kgethilwego go ba lebopitheo. Gantši
go bjalo, fela maboping a mangwe go ba le lebopitheo le le fapanago ka sebopego le
mafapantšhi ka moka. Se se direga ge lebopi leo le sa tšwelele felo mantšung a a bolel-
wago. Mohlala wo mobjalo ke tumankokhuetšwa ye e tšwelelago e le hlogo magorong
a 9 le 10 a maina, N-* le diN-* ka tatelano.
Tumankokhuetšwa e ngwalwa ka tlhakakgolo N-. Se se bontšha gore e swanetše go

kwešišwa bjalo ka modumokgopolo wo o se nago lefelo le itšego la kwagatšo. Ke fela
lentšung la mmakgonthe mo re kgonago go tseba ge eba tumanko ye ke tumapoung
(mpho), tumarinining (ntwa), tumagalapeng (ntšha) goba tumatengwaneng (nko). Ke
a tshepha le sa gopola ditaba tša thuto ya 2.
Agaa, bjale re bone gore go na le mafapantšhi a medu le a ditlhomesetši.
Mafapantšhi a modu a sehlopha se itšego sa mantšu ke dibopego tša go fapana tša modu
o tee. Ka moka a na le tlhalošo e tee ya motheo eupša a kwagatšwa le go ngwalwa go
fapana ka lebaka la ge a šomišitšwe maemong (ditikologong tša mofolotši) a go fapana.
Lebopitheo ke lona le šomišwago bjalo ka ketapele ge le tsentšhwa ka pukuntšung. Ke
moka lona le latelwa ke mafapantšhi (ge a le gona) ao lebopi leo le itšweletšago ka ona
mo polelong.
Mafapantšhi a tlhomesetši a sehlopha se itšego sa mantšu ke dibopego tša go fapana

tša tlhomesetši e tee. Ka moka a tšweletša tlhalošo ya popopolelo ya go swana gomme
a tšweletša lehlakore le tee la tlhalošo, le ge a kwagatšwa a bile a ngwalwa go fapana go
ya ka maemo le tikologo ya popantšu.
Ge o laelwa go fetleka mantšu, laetša dikarolo tša ona ka go fa mabopitheo e sego

mafapantšhi a mabopi. Mohlala:
moithati > mo- + -i- + -rat- + -i
76
3: Thutapopontšu
Go na le makga a mmalwa mo Sesothong sa Leboa mo mafapantšhi a tšweletšago

dibopego tše e sego tša ka mehla. Dibopego tše bjalo ga se tša hlolwa ke tshepetšo
ya diphetogomedumo tše di tlwaelegilego mo polelong. Tšona di tlišwa ke maemo a
popopolelo, e ka ba go ya ka tlhamo ya lefoko goba ya lentšu. Se re tla se bona gabotse
mo thutišong ye e latelago.
Thutišo
Bapetša dipara tše di latelago tša mafoko:
(a) (b)
O reka diaparo. O rekile diaparo.
O roka diaparo. O rokile diaparo.
O rata diaparo. O ratile diaparo.
Go na le se o se lemogilego?
Dikutudiri tša mo go para ya (b) di fetošitšwe gore di kgone go tšweletša lebaka le le

fetilego (lephethi). Mehlala ye e bontšha gore moselana wa -a wa lediri o atiša go engwa
legato ke wa -ile. Bjalo ka ge -ile e le yona e le noši e rwelego maikarabelo a phapano ye
e lego gona magareng ga paya ya (a) le (b), ke yona yuniti ye e tlišago phetogo ya lebaka
tirong; ke gore e tloša lediri lebakeng la bjale ya le iša go lephethi.
Thutišo
Ka patrone ya ka godimo ya para ya (a) le (b), ngwala dikutudiri tše di latelago ka lephethi:
•• kitima
•• bopa
•• apara
•• bolela
•• ahlama
Ke a tshepha o ikhweditše o ganana le mehlala ye meraro ya mafelelo e lego *-aparile,

*-bolelile le *ahlamile. Na go hlokega ga mantšu a a swailwego ka dinaletšana mo
polelong go napile go ra gore ditiro tšeo di ka se kgone go direga ka lephethi? Le ga-
tee! Dikutudiri tšeo di no ba di sa latele patrone ya ka mehla bjalo ka tše dingwe. Tše
di nepagetšego ke -apere, -boletše le -ahlame gomme le tšona di na le dikarolo tše
pedi bjalo ka -kitimile, -bopile, -rekile, -rokile le -ratile. Phapano ke gore dikarolo tšeo
tše pedi ga go bonolo go di bona ka ge di tsenelelane. Se se fapana ka polelo go ya ka
ditshepetšo tša diphetogomedumo.
Na go tseba mafapantšhi a ka mehla le ao e sego a ka mehla go nkhola ka eng?
Batswadi le boradithuto ba ka holega kudu go kwešiša mehuta ya diphošo tše re felago

re di kwa polelong ya bana ba banyenyane – ba na le go šomiša mafapantšhi a ka mehla
le mo go sego gwa swanela, bjalo ka:
SPE1505/177

•• aparile sebakeng sa -apere

•• boniša sebakeng sa -bontšha
Le ge go na le tšhomišo ya polelo ka kakaretšo ye e amago mokgwa wo itšego wa go
kopantšha mabopi, motho yo mongwe le yo mongwe o na le mokgwa wa gagwe wa go
bolela. Go no fa mohlala, mmolelwaneng wa gagwe motho a ka no ba a tlwaetše -iw-
go feta -w-, gomme a sa ke a re -gangwa goba -rongwa a re -gamiwa goba -romiwa.
Le ge di nepagetše ka moka, diphapano tše bjalo tša mebolelwana ke tšona ka nako di
kgonago go thuša ba molao le toka go tšweletša basenyi nyanyeng (ge e ba ba ile ba bolela
gomme mebolelwana ya bona ya kwewa). Mekgwanakgwana ye mengwe ya go bolela re
fela re kopana nayo mo bophelong, mo mafapantšhi a lebopi le itšego a šomišwago ke
dilete tše di itšego, dihlophana tše di itšego goba mongwe le mongwe.
3.2.3 Dikutu
Kutu ga se mohuta o šelešele wa lebopi. Ke maemo goba kopantšho tšhomišong ya
modu. Le ge boramaleme le diithuti ba se na kwano gabotse mo tabeng ya modu le
kutu, re tla šomiša kgopolo ye e amogelegago ka kakaretšo ya gore kutu ya lentšu e ka
ba se sengwe sa tše tše pedi:
(a) MODU wo o lego MAFELELONG A LENTŠU, wo o sa nyakego ditlhomesetši

go phethagatša tlhalošo ya lentšu.
Mehlala: -nna : mo-nna
-lepe : se-lepe
-dimo : le-go-dimo
moo e lego gore KUTU = MODU.
Ge lentšu le bopilwe ka hlogo le modu fela go se na mo/meselana, modu woo

ebile ke kutu ka gobane o mafelelong a lentšu. Gore pele ga modu woo go na le
dihlogo tše kae ga se sa bohlokwa – ge re bolela ka KUTU ga go na mo hlogo e
tsenago gona.
GOBA
(b) MODU le MO/MESELANA
KUTU MODU MO/MESELANA
-reka -rek- a
-rekela -rek- -el-, -a
-rekelana rek- -el-, -an-, -a
Lereo le “kutu” le šomišwa kudu ge go bolelwa ka madiri. Mo go go rekelana karolo ye

e latelago hlogo goka moka ke kutudiri -rekelana. Lemoga gore moselana wa phetho
le wona ke karolo ya kutu. Kutudiri ye e bopilwego ka modu le phetho fela e bitšwa
kutunolo, bjalo ka -reka. Kutu ye bjalo ka -rekela le -rekelana ke kutukatološwa, ka
gore ntle le phetho go bile le mo/meselana ya katološo.
78
3: Thutapopontšu
Matšwamadiring ke mohuta wa mainamatšo a a bopilwego ka madiri. Le mo go ona

lereo le la kutu le a šomišwa go e farologantšha le modu. Mohlala: moruti
Kutu
}
Hlogo Modu Moselana
mo- -rut- -i
Maineng a mangwe ka moka, mahlathing le tlhaoding, moo modu o sa latelwego ke

mo/meselana ga re farologantšhe gare ga modu le kutu. Karolo yeo ya go latela hlogo
ka moka e no bitšwa kutu. O se makale ge o sa fiwe lereo le le šomišwago ge modu o
kopantšwe le hlogo, ga le gona. Go tloga mo a re boneng maemo a Sesotho sa Leboa
tlhophong ya maleme go ya ka sebopego sa mabopi.
3.3 POPEGONTŠUKGOMAGANYI YA SESOTHO SA LEBOA

Ka kakaretšo maleme a hlopšha go ya ka popego ya ona ya mantšu. Go ya ka popegontšu,
go na le mehuta ye meraro ya maleme, e lego maleme a go ngwalwa ka karogantšhontšu,
maleme a go kopanya dibopego tša mantšu le malemekgomaganyi.
3.3.1 Sesotho sa Leboa bjalo ka lelemekgomaganyi

Popegontšu ya kgomagano e lemogwa ge mantšu ka bontši mo polelong a bopilwe ka
mabopi a mabedi goba go feta fao (ke go re modu le tlhomesetši e tee goba tša go feta
e tee). Ge mabopi ao a bonagala gabotse sebopegong sa mantšu, gona polelo yeo e na
le sebopegokgomaganyi. Sesotho sa Leboa ke le lengwe la maleme a ka gobane bontši
bja mantšu a sona ke a mabopintši. Maleme a mabjalo re ka a bitša malemekgomaganyi
goba maleme a mabopibopi. Bona popego ya lentšu le le latelago:
Hlogo Modu Moselana Moselana
mo- -rut- -iš- -i
Le ge go le bjalo go na le mo le mola mo re hwetšago mantšu a lebopitee gona mo Seso-

thong sa Leboa. Ka fao re ka re polelo ye e na le mekgwana ya dipolelo tša go ngwalwa
ka karogantšhontšu. Mehlala ya mantšu a lebopitee ke:
pudi, aowa, tau le thwii
3.3.2 Sesotho sa Leboa bjalo ka lelemekgomaganyi la dikanyana tša

maleme a go kopanya dibopego tša mantšu
Mo malemeng a go kopanya dibopego tša mantšu, mabopi a mantšu a tsenelelana mo
go se sa lego bonolo go a lemoga lentšung. Go na le mantšu a mmalwanyana a bjalo
mo Sesothong sa Leboa eupša ga se a a ka dirago gore re nape re re Sesotho sa Leboa
ke leleme la mohuta woo. Mehlala:
•• swar- + -ile > -swere

•• tlal- + -ile > -tletše
SPE1505/179

Mehlala ye re e šomišitšego go ahlaahla taba ye e re lemoša gore ga go na polelo ye e ka

lebanago le mohuta o tee wa tlhopho thwii. Mehuta ye e tla no tšwelela eupša polelo e
tla bontšha go sekamela kudu ka mohuteng wo itšego.
Thutišo
(1) Mo mantšung a a latelago, thalela seripa seo se tšweletšago tabakgolo ya
lentšu leo (modu):
moago baagi lediri sebata
moratiwa bophelo hlapi moagišani
(2) Thalela ditlhomesetši mo mantšung a a latelago:
go tsebišana ba a di nyaka
o a tseba go nyakišiša
tsebo go di nyakišiša
(3) Šomiša modu -bon- go hlaloša phapano gare ga lebopitheo le lefapantšhi la lebopi.
(4) Thalela mafapantšhi a moselana wa katološo -el- mo mehlaleng ye e latelago:
go rokela go tlišetša baitiredi
go latelana moemedi
(5) A re re o morutiši gomme o lebanwe ke go fa thutwana ya mathomo ya lephethi

mphatong wo itšego. O swanetše go hlaloša ka mo lephethi le bopšago ka go
hlomesetša moselana. Ka ge thutwana ye e le ya mathomo o ka kgetha dikutudiri
dife mo go tše di latelago go hlagiša lebopitheo la maleba gabotse?
-nagana -bopa -thuša -swara -kitima
(6) Re botše gore mantšu a sehlophana se sengwe le se sengwe mo go sa (a) le sa (b)

a ka hwetšwa ka fase ga kutu efe ka pukuntšung?
(a) (b)
mmoni moitebadi
seipone tebalelo
baboni ditebatšo
pontšho balebadi
(7) Ditatelano tše dingwe tša medumo di ka fela di gakantšhwa le ditlhomesetši eupša
e le seripa sa kutu. Go bjalo le mo mehlaleng ye e latelago. Bontši bo hlagetšwe
ke diphetogomedumo. Na o ka kgona go re bontšha sebopego sa kutu yeo o ka
hwetšago lentšu le lengwe le le lengwe ka fase ga yona ka pukuntšung?
80
3: Thutapopontšu
ipshina ikagela selepe segopotšo ikgetha
ipuša itirela sega kgolwa dikgobadi
itheta seleka sejo ikgodiša kgopolo
(8) Na o dumelelana le ditaba tše? Efa lebaka.
•• Modu le kutu ke mehuta ye mebedi ya mabopi.

•• Medu le ditlhomesetši di na le maswanedi a go ba mabopitlengwa.
•• Lebopi ke karolo ye e tšweletšago tabakgolo ya lentšu.
(9) Iphe nako ya go theeletša ka šedi ge batho ba itshwaretše mehlamu. Ngwala me-
bolelwana ye o lemogago gore e fapana le dibopego tša popantšu (mofolotši) tšeo
di amogelegago polelong ye ka bophara. Theeletša batho ba bagolo le bana bao
ba sa ithutago polelo.
(10) Na lereo le “kgomaganyi” le ra eng? Hlaloša ka mehlala ya gago gore ke ka lebaka la

eng o gopola gore Sesotho sa Leboa se swanetše go tšewa bjalo ka lelemekgomaganyi.
Lenaneo la mareo a popegopolelo (linkwistiki)
alomofo
bontši
botee
hlogo
katološo
kutukatološwa
kutu
kutunolo
lebopi
lebopitheo
lebopi le le lokologilego
lebopitlengwa
lefapantšhi la tlhomesetši
lefapantšhi la learogi
lefapantšhi la ka mehla
lefapantšhi la lebopi
lefapantšhi la modu
SPE1505/181

lelemekgomaganyi
lentšu la lebopitee
lentšu la mabopintši
lentšu la mabopipedi
lentšu la linkwistiki
lentšu la mongwalotlwaelo
mainamatšo
maleme a go ngwalwa ka karogantšhontšu
maleme a go kopanya dibopego tša mantšu
matšwamadiring
modu wo o lokologilego
modutlengwa
moselana
motheo
phetho
popantšu/mofolotši
popegopolelo/linkwistiki
sebokantšu/lentšugokwa
tlhomesetši ye e lokologilego
tlhomesetši
tlhomesetšo
tlhomesetšitlengwa
3.4 MAGORONTŠU
Mo karolong ya go feta o lemogile bohlokwa bja mofolotši (popantšu) ge go fetlekwa
popego ya mantšu. Gape, o lemogile gore mantšu a bopša ka mehuta ye meraro ya
mabopi, e lego dihlogo, medu le meselana. O bone ka moo mabopi a a šomišanago ka
gona go hlama mantšu a a feleletšego. Ke yona popego ye ya mantšu ye re e elago hloko
ge re hlopha mantšu mo magorong a a fapanego. Eupša, mo ditemaneng tše di latelago
o tla lemoga gore go na le dikelo tše dingwe ka ntle ga popego tše re swanetšego go di
hlokomela ge re hlopha mantšu ka magoro.
82
3: Thutapopontšu
3.4.1 Tlhopho ya mantšu a Sesotho sa Leboa ka magoro

Malebiša a bohlokwa a karolo ye ke go hlopha mantšu ka magoro. Se se ka se kgonagale
ge re sa kwešiše gore ge re re LENTŠU, re ra eng. Go bohlokwa gore re kgetholo-
ganye gare ga lentšu la mongwalotlwaelo le lentšu la linkwistiki. Pharologanyo ye e tla
hlathollwa ka botlalo mo karolong ye e tlago. Seo re swanetšego go se lemoga mo ke
gore ge re bolela ka lentšu, re ra lentšu la linkwistiki; ka mantšu a mangwe, lentšu go
ya ka melao ya popopolelo. Mantšu a linkwistiki a fapafapana ka sebopego. Ke tšona
diphapano tše tše di dirago gore re hlophe mantšu go ya ka magoro a go fapana re be
re bitše magoro ao ka mareo a a fapanego. Mo karolong ye re ka se nyakišiše magoro
ohle a mantšu a a lego gona mo polelong ya Sesotho sa Leboa. Re kgolwa gore o ithutile
magoro a mantšu ka botlalo mo dithutong tša Kreiti ya 11 le ya 12 kua sekolong se se
phagamego. Ka fao re tla no kgetha magorontšu a se makae ra hlatholla melawana le
dikelo tšeo re di šetšago ge re hlopha mantšu ka magoro a ona. Go tla go hola kudu
ge o ka ikgakolla gape mabapi le tšeo o ithutilego tšona ka ga magoro a mantšu mo
dithutong tše o di phethilego.
A re lebeleleng lenaneokopano le le latelago:
Lenaneokopano
1 Go bulwa ga kopano
2 Metsotso ya kopano ye e fetilego e a balwa gomme e a amogelwa
3 Tšhišinyo ya go aga phapoši ya bokgobapuku sekolong
3.1 Go tlo aga mang, gomme ke moago wo mobjang wo o nyakegago?
3.2 Go aga go tlo tšea nako ye kaakang?
4 Ditšhelete
4.1 Mogolo wa ba ba agago
4.2 Madulo a baagi
4.3 Tšhelete ya go reka ditlabakelo tša go aga lenyaga
5 Ditaba tše dingwe
6 Phetho
Lekola gape mantšu a a kotofaditšwego kua lenaneokopanong, e lego:
ya go aga
moago
go aga
ba ba agago
baagi
SPE1505/183

Na o ka re ke lentšu le tee le le šomišitšwego mo mabakeng a a fapanego? O ka tšweletša

mabaka go tiiša tebelelo ya gago na?
Go bonala e le mantšu a a fapanego. Lebaka e ka ba lefe? Hlokomela popego (mofolotši)

ya mantšu a: ya go aga (3) le go aga (3.2) Ge re wela ditaba godimo re ka re ke lentšu
le tee le le šomišitšwego mo, eupša ga go bjalo. Lentšu la mathomo (ya go aga) ke
lerui, re bona ka lekgokarui ya. Lentšu la bobedi (go aga) lona ke leina la Legoro la 15.
A re hlokomeleng tšhomišo mo lefokong (popofoko). Bapetša mafoko a:
Tšhišinyo ya go aga phaphoši ya bokgobapuku sekolong.
Go aga go tlo tšea nako ye kaakang?
Na go a kgonagala gore re ntšhe ya go aga mo lefokong la pele re bee lentšu le maemong

a go aga mo lefokong la bobedi? A re leke:
*Ya go aga go tlo tšea nako ye kaakang?
Lefoko le le tšwelelago le fošagetše, gomme re tla swaya mafoko a go swana le a ka

naletšana (*). Ka mantšu a mangwe re ka re tšhomišo ya mantšu mo mafokong e laolwa
ke melao ya popopolelo. Re ka se kgone go diriša mantšu ka moo re ratago. Ge melao
ya popopolelo e tshelwa, go tšwelela mafoko a a sa kwagalego. Ka godimo re bone gore
mantšu a fapana ka popego, diphapano tšeo di hlola phapano mo tšhomišong ya mantšu
mo mafokong. Bjale a re lebeleleng tlhalošo. Na o bona nke mantšu a ya go aga le go
aga a hlaloša selo se tee? A re fetoleng maemo a mantšu a mo lefokong re bone gore
na tlhalošo le yona e a fetoga:
Tšhišinyo go aga phaphoši ya bokgobapuku sekolong.
Tšhišinyo ya go aga phaphoši ya bokgobapuku sekolong.
Na o lemoga phapano goba aowa? Ke lefoko lefe le le kwagalago gabotse? Lefoko la

mathomo le a belaetša ka ge go aga e sa kgone go tšea maemo a ya go aga mo lefokong.
Go se kgone go tšeelana maemo go hlagišwa ke ge mantšu a a fapana ka tlhalošo.
Mehlala ye re e fetlekilego mo godimo e re bontšha dintlha tše tharo tše bohlokwa
malebana le mantšu:
•• sa pele, re lemogile gore mantšu a fapana ka popego

•• sa bobedi, re bone gore mantšu a fapana ka tšhomišo mo lefokong
•• sa boraro, re lemogile gore mantšu a fapana ka tlhalošo
Dintlha tše tharo tše: popego, tšhomišo le tlhalošo ke dikelo tše bohlokwa tšeo re di
dirišago ge re hlopha mantšu ka magoro. Mo godimo re lemogile gore ya go aga le go
aga ke mantšu a mabedi a a welago magorontšung a a fapanego. La pele ke lerui gomme
le wela ka legorong la marui, mola la bobedi e le leina gomme le wela ka legorontšung la
maina. Phapano gare ga magoro a mantšu re e lemogile bjang? Re nyakišišitše popego,
tšhomišo le tlhalošo, ya ba tšona dikelo tše di re laeditšego gore mantšu a a fapana kae,
bjang. Hlokomela gore ga se ra šomiša kelo ya popego fela, ra hlokomologa tšhomišo le
tlhalošo kapa ra ela tšhomišo hloko, ra hlokomologa sebopego le tlhalošo. Re dirišitše
dikelo ka ditharo ga tšona gore re kgone go tšweletša phapano gare ga ya go aga le go
aga molaleng. Ka fao re ka swantšha dikelo tše tharo tše le menwana ya seatla. Le ge e
sa swane, e sa lekane, e tswalane gomme e a šomišana go phetha modiro o tee.
84
3: Thutapopontšu
Tlhalošišo: legorontšu (Legoro la mantšu)
Legorontšu (legoro la mantšu), ke legoro leo re hlophelago mantšu a go swana ka

sebopego, tšhomišo le tlhalošo ka go lona.
Inaganele tlhalošišo ye re e filego ka mo godimo gomme o hlokomele mehlala ye e

latelago:
Tate o aga ntlo.
Kolobe e ja bogobe.
Tau e bolaya kgokong.
Go a kgonagala gore re hlophe o aga, e ja le e bolaya mo legorong le tee, e lego legoro

la madiri, ka gobane mantšu a a swana ka:
•• popego: a na le makgokedi (o aga, e ja, e bolaya), medu (o aga, e ja, e bolaya) le

meselana (e aga, e ja, e bolaya)
•• tšhomišo: a etwa pele ke leina leo e lego sediri (tate, kolobe, tau) gomme a latelwa
ke leina leo e lego sedirwa (ntlo, bogobe, kgokong)
•• tlhalošo: a hlaloša mediro, e lego go aga (ga tate), go ja (ga kolobe) le go bolaya
(ga tau)
Ba bangwe magorontšu ba a bitša dikarolo tša polelo. Magorontšu ao re a hwetšago Seso-

thong sa Leboa ke a a latelago:
Magorontšu Mehlala
Leina •• mainakakaretšo: mosadi (basadi), motse (metse),

letsogo (matsogo), sekolo (dikolo), puku (dipuku)
•• mainaina: Hlabirwa, Lengana, Monope, Napšadi,
Pheladi, Monyane
Lešala •• mašalašala: nna, rena, wena, lena, yena, bona, yona

•• mašalašupi: tše, tšeo, tšela; yo, yoo, yola, yeno, yekhwi
•• mašupileba: šeba, šebao, šebale; šedi, šedio, šedile
Lehlaodi motse wo mogolo, motho yo motelele, pudi ye ntsho,
lebone le le hwibidu, diranta tše pedi, letšatši le lengwe
Leamanyidiri meetse a a belago, mokgekolo yo a lwalago, moya wo o

Leamanyi
tonyago, sefatanaga se se robegilego
Leamanyiina monna yo bohlale, senatla se bogale, ngwana yo mafolofolo
Lebadi letšatši le tee, polelo e šele, pelo efe, motho o šoro
Lerui dikgomo tša kgoši, sefatanaga sa moruti, mong wa motse,

bana ba mosadi, puku ya moithuti
SPE1505/185

Magorontšu Mehlala
Lediri Baithuti ba ngwala tlhahlobo.

Mokgekolo o apeile morogo.
Balwetši ba tla išwa sepetlele.
Phahlane ga a je hlapi.
Dimpša di ka se go lome.
Leba James ke morutiši: James ga se morutiši.

Mpša ye e bogale: Mpša ye ga e bogale.
Mampane o na le lebelo: Mampane ga a na lebelo.
Ditšhwene di thabeng: Ditšhwene ga di thabeng.
Leekiši tuu, thwii, tšhiritšhiri, tlompša, pšhohlo, kurukurukuru
Lehlathi Re fihlile maabane.

Mme o lwala kudu.
Baithuti ba dira ka maatla.
O gwerane le yena.
Ba sepetše ka koloi.
Lekopanyi Re a ba tseba eupša ga re ba rate.

Ke tla ba thuša gobane ba swere bothata.
O tšofetše fela o sa šoma.
Ke mo kgopetše gore a tle.
Lelahlelwa mmalo! šatee! nxanxae! aowii! owe! nnang! kgonene!
Lebotšiši O bolela le mang?

Ke eng se o se swerego?
Ba tšwa kae?
Le tlo boa neng?
Thutišo
•• Thala lenaneo la go swana le la ka godimo, o ngwale maina a magorontšu mo

kholomong ya pele.
•• Badišiša gape lenaneokopano leo re thomilego ka lona. Kgetha mantšu a a welago ka
magorong a a fapanego mo lenaneong leo o a ngwale mo dikgorwaneng tša maleba
mo lenaneong la gago.
•• Mo go kgonagalago, swaya mabopi ao a go lemošitšego gore mantšu ao a wela ka
mo magorontšung afe.
Mohlomongwe o ipotšiša potšišo ya go re: Ke ka lebaka la eng ge ke swanetše go tseba

go hlopha mantšu go ya ka magoro a ona? Goba o ipotšiša go re: Bokgoni bja go ka
86
3: Thutapopontšu
hlopha mantšu ka magoro a ona bo ka nkhola bjang? Tsebo ya magorontšu le ka moo

a fapanago ka gona e hlabolla makgoni a a latelago:
•• go phošolla dingwalwa tše di fošagetšego go swana le dimanuskripi, diathikele,

dijenale, ditaodišo, dipego le tše dingwe tše bjalo.
•• go šomiša polelo ka bothakga le bokgwari ge o ngwala mangwalo, ditaodišo,
dikanegelo, dipego, mananeo le metsotso ya kopano, dipuku, diathikele, le tše dingwe.
•• go bopa mareo a mafsa a a felago a hlokega ge go tšweletšwa didirišwa tše mpsha
tša saense le theknolotši.
3.5 KAMANO GARE GA POPANTŠU LE MAGORONTŠU

Mantšu ke ditlabakelo tše bohlokwa tša go aga polelo. Ge mantšu a se gona, poledišano
le yona e ka se ke ya ba gona. Lentšu le lengwe le le lengwe le na le tlhalošo, gomme
re latelantšha mantšu mo mafokong go tšweletša melaetša ye e feleletšego. Ge re diriša
mantšu go bopa mafoko, re swanetše go latelantšha mantšu ao ka tshwanelo. Na lefoko
le le a kwešišega?
*Ya matlorotloro motse maabane e sentše pula.
Aowa. Ka segagaborena ga re bolele ka tsela ye. Na bošaedi bo hlolwa ke eng? Bo hlolwa

ke ge re se ra hlokomela tšhomišo ya magorontšu mo lefokong. A re lebeleng gore ke
magorontšu afe a a šomišitšwego mo lefokong le:
•• ya matlorotloro ke lerui
•• motse ke leina
•• maabane ke lehlathi
•• e sentše ke lediri
•• pula ke leina
Mantšu a, ge a eme a le noši go swana le mo mehlaleng ye, a ka no latelantšhwa ka tsela
ye nngwe le ye nngwe gobane ga a bope lefoko. Phošo e hlolwa ke ge re bopa mafoko
gomme re kopantšha magorontšu ka mokgwa wo o sego wa swanela. Go ra go re, sa
pele, re swanetše go tseba magoro ao mantšu a welago ka go ona. Sa bobedi, re swanetše
go lemoga le go kwešiša melao ya popopolelo ye e laolago kopantšho ya magorontšu.
Go na le magorontšu ao a ka nyalantšhwago, mola magorontšu a mangwe a thulana
ge a kopantšhwa. Na o kgona go phošolla lefoko la ka godimo gore le kwešišege? A re
lekole gape lefoko le la bošaedi. Re lokologantše magorontšu bjang?
*Ya matlorotloro motse maabane e sentše pula.
lerui leina lehlathi lediri leina
Ge lefoko le le phošolotšwe, magorontšu a latelana ka tsela ye:
Pula ya matlorotloro e sentše motse maabane.
leina lerui lediri leina lehlathi
Ke sona se, se se dirago gore tsebo ya magorontšu e be bohlokwa. Ge re sa lemoge

tswalano gare ga magoro a, re ka se kgone go tšweletša poledišano ye e kwešišegago.
Melao ye mebjalo ke yona e lego metheo ya Popafoko (Sintheke), yeo re tlago e swar-
aswara thutong ye e latelago.
SPE1505/187

Thutišo – modiro 1
•• Thala gape lenaneo la go swana le leo re hlophilego magorontšu mo go lona mo

temeng ya go feta.
•• Ditemana tše di latelago di tšwa go Maditsi (1970: 15-16). Go nyakega gore o sekaseke
magorontšu ao mantšu a a thaletšwego a welago ka go ona. Ge o se na go hlopha
mantšu a go ya ka magorontšu a ona, o a ngwale mo dikgorwaneng tša maleba mo
lenaneong leo o le thadilego. O ka hwetša go na le mehlala ye mebedi go ya go ye
meraro ye e welago ka legorong le tee, mola ka nako ye nngwe go ka ba go na le
mohlala o tee fela wa legorontšu le le itšego.
•• Se se ka go thušago mo tirong ye, ke ge o ka lebeledišiša gape mehlala ye re go filego
yona mo lenaneong leo re hlophilego magorontšu mo go lona ka godimo.
•• Ge o se no phetha modiro wo, o ka bapetša lenaneo la gago le leo re go filego lona
mafelelong a karolo ye. Go bohlokwa gore o kgathe tema ka bowena pele o lebelela
tlhopho ye e nepagetšego mafelelong a thuto ye.
Ke gopola ge re sa le bašemane ba ba dišago dipokolo, re rata go hlwa re tsokame godimo ga tšona

re di beanya gore re tlo bona ye e di šiago ka lebelo. Mokgwa wa go namela le go beanya dipokolo,
bakgalabje gae ba be ba sa kwane nao, gobane ba be ba re dipokolo di a gobatša. Le rena nnete
ya taba yeo re be re e tseba, fela e re ka ge go namela go le bose, re se ke re go lahla. Letšatši le
lengwe Mpodisana a kgopela gore ke hlatlaganele naye Jakopo, pokolo ya gešo ye ke bego ke hlwe
ke e namela. Ke ile ka mo nametša ka morago gomme a itshwareletša ka matheka a ka, ka ba ka
mmotša gore a itshwareletše gabotsana gore a se tlo šala. Ka mo lemoša le gore a se ke a kgwaparetša
pokolo yeo gobane ge a ka dira bjalo e ka tona, gomme ya mo hlosola ka ge a sa tsebe selo ka ga
molahlwaleboya. Go itše go thwe “Wa tshiwii!” Jakopo ya tloga e ka ke phefo. Mpodisana yena
ge a ekwa a nyaka go wa, a napa a re Jakopo kgwapare, tonki ya tlola gabedi, nna ka re ka
molaleng goloo! Gwa šala Mpodisana. Aowii! Šele ye tshehla e ile le yena.
Mošemane a dutše kgotong a tšhogile tšhogitšhogi. Go se gwa ya kae Mpodisana a be a šetše a golola
a re “Jo nna wee!” ka gare ga mošwanyana. Go mo ntšha ka fao e ile ya se be modiro wo monnyane.
3.6 NA GO A KGONAGALA GORE LENTŠU LE TEE LE WELE

KA MAGORONTŠUNG A MABEDI LE GO FETA?
Tsinkela tlhopho ya gago ya mantšu mo lenaneong la ka godimo. Naa go na le lentšu
(goba mantšu) le le tšwelelago ka mo dikgorwaneng tše di fapanego? Mohlomongwe
o tsentšhitše mohlala wa go swana le tšona ka mo kgorwaneng ya mašala, gomme wa
boeletša wa o tsentšha gape ka mo kgorwaneng ya marui kapa mahlathi. Goba mohlo-
mongwe o hlophile ba ba dišago gore ke lediri, wa boeletša wa re ke leamanyi? Na
mehlala ya go swana le ye e gona mo tlhophong ya gago? Ke eng se se dirilego gore o
tsentšhe lentšu le le itšego ka mo magorontšung a a fapanego?
Temana ye e latelago e tšerwe go Magagane (1982: 28). E bale o šetše popego, tšhomišo
le tlhalošo ya mantšu a a thaletšwego:
Sello sa motho yo mogolo ga se a loka. Hlabirwa le yena o thoma go itshola gore o be a welelang
mosadi ka godimo. Gona merwalo e tla phuthullwa ke mang, mmagobana a le bohlokong?
Hlabirwa le yena o ile a leba malaong pelo e sa thunya, e oketšwa le ke sello sa mosadi.
Naa mehlala ye e thaletšwego ke lentšu le tee goba ke mantšu a mabedi? Yo a arabago

potšišo ye ka lephakuphaku a ka re ke lentšu le tee, eupša ga go bjalo. Mo mohlaleng wa
mathomo (mosadi), re lemoga gore go thaletšwe leina. Mo mohlaleng wa bobedi (sa
88
3: Thutapopontšu
mosadi) go thaletšwe lerui, e sego leina ka ge sa e le lekgokarui. Mo, re lemoga ntlha ye

bohlokwa mabapi le magorontšu: legoro leo lentšu le welago ka go lona le a fetoga ge re
fetola sebopego sa lentšu leo. Lentšu le “mosadi” ke leina gomme le wela ka legorong
la maina. Empa, ge re hlomesetša hlogo sa mo pele, legorontšu le a fetoga gomme ya ba
lerui bakeng sa leina. Mo re lemoga se se bitšwago moholathuši wa lentšu. Ge re bolela
ka moholathuši, re ra mohola wa sekondari; ke go re mohola goba tšhomišo yeo e sego
ya motheo. A re hlatholle phapano gare ga moholatheo (tšhomišotheo) le moholathuši
(tšhomišothuši ) ka tsela ye: mosadi ke leina, gomme moholatheo wa maina, ke go ba
sediri goba sedirwa mo lefokong. Eupša, ge re ka hlomesetša hlogo go swana le sa, leina
le šoma mo leruing. Wo ke moholathuši goba tšhomišothuši ka ge motheo wa mosadi
e le leina, e sego lerui.
Temana ye nngwe še. Yona e tšwa pukung go Maditsi (1970: 95); ke yona puku ye re
boletšego ka yona ka godimo. E badišiše, o ipotšiše gore naa mantšu a a thaletšwego a
wela ka legorontšung le tee goba ka magorontšung a a fapanego? Ge e le magorontšu
a a fapanego, na o ka kgona go re botša gore ke afe?
Batho ka moka re rata setho, re rata go swarwa ka mokgwa wa setho; fela go swara bangwe
ka setho, gantši re atiša go lebala. O kwe yo mogolo a lebala go boledišana le yo monyane ka
tlhompho, mola morena a boledišana le molata ka go mo hlahlawetša le go mo tlatlafatša.
Mo temaneng ye, re kgethile mehlala ye mararo:
•• setho
•• wa setho
•• ka setho
Re boletše ka godimo gore phetolo ya sebopego sa lentšu e hlola phetolo ya legoro leo
lentšu le welago ka go lona. Mohlala wa mathomo ke leina gomme wo ke moholatheo
goba tšhomišotheo ya setho. Mo mohlaleng wa bobedi, go hlomeseditšwe lerui wa,
gomme leina bjale le fetoga lerui. Wo ga se moholatheo wa setho, ke moholathuši (kapa
tšhomišothuši). Mo mohlaleng wa boraro go hlomeseditšwe hlogo ka e lego hlogo ya
lehlathi. Go ra go re leina bjale le fetogile lehlathi. Wo le wona ga se moholatheo wa
leina setho; ke moholathuši (tšhomišothuši). Re tla tšwela pele go nyakišiša phapano
gare ga moholatheo le moholathuši wa mantšu mo temeng ye e latelago.
Ka fase re go fa temana ye e tšwago gona mola go Magagane (1982: 40). Na o kgona

go re botša gore mantšu a a thaletšwego a wela ka magorontšung afe? Ge o belaela,
tsinkela gape tlhopho ya magorontšu yeo re go filego yona mo matsenong a thuto ye.
Mehlala ye re e tšweleditšego moo e tla go šupetša tsela:
Mna Bingley o be a gwerane le Hlabirwa kudu. Ka tšatši le lengwe ge ba swere mehlamu mo

mošomong, ba boledišana ka bana, Mna Bingley a rata go kwa tšwelopele ya bana ba Hla-
birwa. O ile a bona eka ga se batho bao ba hlokomelanego le tša dithuto. Mna Bingley o ile a
kgotsa ge a ekwa gore Hlabirwa o na le morwedi yo a yago go ngwala materiki mafelelong a
ngwaga ...................
3.7 THUŠANO GARE GA MAGORONTŠU

Kua godimo karolong ya 3.6 re ile ra re mantšu a mantši a ka šomišwa gabedi mo pole-
long. Ka mabaka a mangwe a hlaga ka tsela ya moholatheo, mola ka nako ye nngwe
mantšu ona ao a ka tšwelela ka tsela ya moholathuši. Lebelela gape mehlala ye:
SPE1505/189

•• batho ka moka re rata setho

(setho ke leina gomme mo le šomišitšwe ka tsela ya moholatheo)
•• re rata go swarwa ka mokgwa wa setho
(wa setho ke lerui, gomme leina le šomišitšwe ka tsela ya moholathuši)
•• gantši re atiša go lebala go swara bangwe ka setho
(ka setho ke lehlathi, gomme leina le šomišitšwe ka tsela ya moholathuši)
Mantšu a mangwe a a ka dirišwago gabedi, ke go re ka tsela ya moholatheo le ya

moholathuši, ke a a latelago:
3.7.1 Lešupi
Moholatheo wa lešupi ke go laetša bokgauswi goba bokgole bja seo go bolelwago ka
sona go tšwa go baboledišani, go swana le ge re re:
•• Ga ke re puku ye, ke ra yeo.

•• Dieta tše ke tša ka, tšeo ke tša gago gomme tšela ke tša Monyane.
•• Wena dula mo, nna ke dule moo, yena a dule mola.
Fela, go a kgonagala gore re diriše lešupi gore le re hole ka tsela ye nngwe mo polelong,
go swana le mo maamanying:
•• Puku ye ke e rekilego, e tura kudu.

•• Dieta tše di utswitšwego, e be e le tša ka.
Mehlala ye e bontšha gore mašupi ye le tše a sa dirišwa go šupa dilo tše re bolelago ka
tšona. Nka re Puku ye ke e rekilego e a tura, le ge puku yeo e se kgauswi le rena ge re
bolela. Ge ke re Dieta tše ba di utswitšego ....... ga se go re ke šupa dieta tšeo. Nka di
šupa bjang ge yo mongwe a di tšere? Mo mehlaleng ya go swana le ye, re re lešupi le
hlaga ka tsela ya moholathuši.
Le mo mahlaoding re lemoga moholathuši wa mašupi:
•• dipuku tše pedi

•• seeta se sešweu
•• pene ye khwibidu
•• bogobe bjo bontši
Mo mahlaoding, lešupi le dira modiro wa lekgokahlaodi, eupša modiro wo ga se
modirotheo goba moholatheo wa lešupi mo polelong. Bjale ka ge re šetše re boletše,
moholatheo ke go laetša bokgole goba bokgauswi bja seo go bolelwago ka ga sona.
3.7.2 Leina
Ka godimo, re thomile ka leina ra bontšha ka moo le dirišwago ka gona. A re akaretšeng
tšhomišo ya leina ka tsela ya moholatheo le moholathuši:
90
3: Thutapopontšu
Moholatheo
Moholatheo wa leina ke go laetša sediri goba sedirwa mo lefokong. Sediri ke leina leo
lefoko le thomago ka lona, mola sedirwa e le leina la mafelelo. Sediri le sedirwa di
arogantšhwa ke lediri:
Sediri Lediri Sedirwa
Banenyana ba rekile dieta
Mongmotse o hlabile kgomo
Pula e sentše mašemo
Sefatanaga se thutše ngwana
Moholathuši
Leina le ka tšwelela ka tsela ya moholathuši mo mabakeng a a latelago:
•• Mo mahlathing
Leina le le hlathollago lefelo, le šoma bjalo ka lehlathafelo mo lefokong:
Ba ile toropong (leina ke toropo)
O wetše ka nokeng (leina ke noka)
Di tloše mo tafoleng (leina ke tafola)
Ke tlo ya go malome (leina ke malome)
Leina le le etwago pele ke hlogwana ka, le šoma bjalo ka lehlathi le le hlathollago

mokgwa goba sedirišwa:
Ba šiana ka lebelo (mokgwa)
O dirile ka boomo (mokgwa)
O rema ka selepe (sedirišwa)
Re hlapa ka sesepe (sedirišwa)
Leina le le etwago pele ke hlogwana le, le šoma bjalo ka lehlathatswalanyi:
Moithuti o bolela le mofahloši
Bana ba sepetše le batswadi
Phaladi o ratana le Monyane
•• Mo go leba
Ge leina le etwa pele ke leba, leina e ba motheo wa leba. Ka mantšu a mangwe re ka re
leba ga le kgone go ikemela; le swanetše go thekgwa ke leina:
SPE1505/191

Mna Phahlane ke mookamedi
Tate ga se ngaka
Kgomo e na le namane
Pheladi o bohlale
•• Mo leruing
Ge leina le etwa pele ke lekgokarui, e ba lerui:
Dikgomo tša mošate
Bana ba motho
Didirišwa tša bašomi
Koloi ya moruti
3.7.3 Lediri
Lediri le lona le ka hlaga ka tsela ya moholatheo le moholathuši:
Moholatheo
Moholatheo wa lediri ke go hlaloša modiro woo o dirwago ke sediri, gomme lediri le

ka tšwelela ka tumelo le ka kganetšo. Lebelela gape mehlala ye:
Sediri Lediri Sedirwa
Banenyana ba rekile dieta
Mongmotse o hlabile kgomo
Pula ga se ya senya mašemo
Sefatanaga ga se sa thula ngwana
Moholathuši
Ge lediri le tšwelela e le leamanyi, le dira modiro wa go hlaola leina:
O rekile sefatanaga se se turago (go hlaolwa sefatanaga)
Re hlapa ka meetse a a tonyago (go hlaolwa meetse)
A ba nwe maswi a a themilego (go hlaolwa maswi)
92
3: Thutapopontšu
3.8 KAMANO GARE GA MAGORONTŠU LE TLHOMESETŠO
Tlhalošišo: tlhomesetšo
Tlhomesetšo e laolwa ke melawana ya popantšu gomme e bonala mo go dirišwago

mabopi go bopa mantšu a mafsa a a theilwego godimo ga mantšu a tlhago.
Gantši, ge mabopi a hlomesetwša mo mantšung a tlhago, tlhomesetšo yeo e hlagiša

phetogo ya legorontšu. Botse le bohloko ke maina a legoro la 14, eupša ge re hlomesetša
hlogo ga-, maina a a fetoga mahlathi:
Re ba hlalošeditše gabotse
Ba mmethile gabohloko
Mo mehlaleng ya go swana le ye, maina a hlaga ka tsela ya moholathuši, e sego mohola-

theo. Mehlala ye mengwe yeo e bontšhago phetogo ya legorontšu ka baka la hlomesetšo
e bonala mo matšwamadiring. Matšwamadiring ke mohuta wa maina, gomme a laetša
dihlogwana tše di bontšhago botee le bontši. Re ka diriša dikutu tša madiri ra bopa
maina a mohuta wo ka tšona, bjalo ka.
Dikutudiri Matšwamadiring (Maina)
-ngwala lengwalo
-phela bophelo
-bolela seboledi
-aga moago
-mela dimela
Re ka se kgone go re lengwalo kapa bophelo ke madiri. A ke maina ka gobane a na le

botee le bontši (lengwalo: mangwalo; bophelo: maphelo). Mehlala ye e bontšha ka
moo tlhomesetšo e fetolago madiri gore e be maina.
Thutišo
Se bohlokwa se re se hlatholotšego mo temeng ye, ke go re mantšu a ka ba le moho-

latheo le moholathuši. Moholathuši, gagolo, o hlolwa ke ge re hlomesetša mabopi mo
mantšung. Bjale leka go dira tše:
•• Thala lenaneo la go swana le le le filwego ka tlase.

•• Ka morago, o bale ditemana tše di filwego ka fase ga lenaneo, gomme o ikgethele
mantšu a a hlagago ka tsela ya moholathuši. Ngwala mantšu a mo kholomong ya
pele. Mo kholomong ya bobedi o ngwale tšhomišo goba mohola wa mohlala mo
temeng, gomme mo kholomong ya boraro o ngwale legorontšu leo mohlala o
theilwego godimo ga lona.
•• Mo temaneng go thaletšwe mehlala ye mene. Mehlala yeo e tsentšhitšwe mo lenaneong
go go bontšha gore modiro o swanetše go phethwa bjang. O ka ikokeletša methaladi
mo lenaneong la gago ge o rata.
SPE1505/193

Mohlala Moholathuši Legorontšu la motheo
ba ba dišago leamanyi lediri
ka lebelo lehlathi leina
ga tšona lerui lešala
tšhogi-tšhogi leekiši lediri
Ke gopola ge re sa le bašemanyana ba ba dišago dipokolo, re rata go hlwa re tsokame godimo ga

tšona, re di beanya gore re tlo bona ye e di šiago ka lebelo. Mokgwa wa go namela le go beanya
dipokolo, bakgalabje gae ba be ba sa kwane nawo, gobane ba be ba re dipokolo di a gobatša. Le
rena nnete ya taba yeo re be re e tseba, fela e re ka ge go namela go le bose, re se ke re go lahla.
Letšatši le lengwe Mpodisana a kgopela gore ke hlatlaganele naye Jakopo, pokolo ya gešo ye ke
bego ke hlwe ke e namela. Ke ile ka mo nametša ka morago gomme a itshwareleletša ka matheka
a ka, ka ba ka mmotša gore a itshwareleletše gabotsana gore a se tlo šala. Ka mo lemoša le gore a
se ke a kgwaparetša pokolo yeo gobane ge a ka dira bjalo e ka tona, gomme ya mo hlosola ka ge a
sa tsebe selo ka ga molahlwaleboya. Go itše go thwe “Wa tshiwii!” Jakopo ya tloga e ka ke phefo.
Mpodisana yena ge a ekwa a nyaka go wa, a napa a re Jakopo kgwapare, tonki ya tlola gabedi,
nna ka re ka molaleng goloo! Gwa šala Mpodisana. Aowii! šele ye tshehla e ile le yena. Mošemane
a dutše kgotong a tšhogile tšhogi-tšhogi. Go se gwa ya kae Mpodisana a be a šetše a golola a re
“Jo nna wee!” ka gare ga mošwanyana. Go mo ntšha ka fao e ile ya se be modiro wo monnyane.
3.9 TLHAOLO YA MANTŠU A LINKWISTIKI

Gore o kwešiše popegopolelo ya Sesotho sa Leboa, go bohlokwa gore o kgone go kgeth-
ologanya gare ga mantšu a linkwistiki le mantšu a mongwalotlwaelo. Go kwešiša gore
mantšu a mongwalotlwaelo ke eng ga se taba ye thata. Ka boripana re ka re mantšu a
mongwalotlwaelo ke mantšu a a arogantšhitšwego ke dikgoba gare ga ona. Mo lefokong le
Mantšu a linkwistiki le mantšu a mongwalotllwaelo a fapana ka sebopego.
re bala mantšu a lesometee a mongwalotlwaelo. Wena o hweditše a makae?
Mantšu a linkwistiki le mantšu a mongwalotlwaelo a fapana ka sebopego.
94
3: Thutapopontšu
Thutišo
Bala mantšu a mongwalotlwaelo mo mafokong a a latelago o bone gore naa o kwana

le palo yeo e filwego ka mašakaneng:
•• Go bohlokwa go kwešiša phapano gare ga lentšu la linkwistiki le lentšu la

mongwalotlwaelo. (14)
•• Gantši go se kwešiše popegopolelo ya Sesotho sa Leboa go hlolwa ke go se kwešiše
gore lentšu la linkwistiki ke eng. (21)
•• Phetleko ya popegopolelo ya Sesotho sa Leboa e theilwe godimo ga mantšu a
linkwistiki, e sego mantšu a mongwalotlwaelo. (19)
Se lebale ge: Mantšu a mongwalotlwaelo ke mantšu ao a nago le dikgoba gare ga ona.
3.9.1 Mantšu a mongwalotlwaelo a fapana bjang le mantšu a linkwistiki?

Phapano gare ga mantšu a mongwalotlwaelo le mantšu a linkwistiki e hlagišwa ke
mongwalo woo re o dirišišago ge re ngwala Sesotho sa Leboa. Mongwalo wo, o bitšwa
mongwalokarogantšhi. Ge re ngwala ka tsela ya mongwalokarongantšhi, re arogantšha
mabopi a lentšu gomme ra a ngwala tše nkego ke mantšu a a fapanego. Lekola mehlala ye:
•• ke selemo
Go ya ka tsela ya mongwalotlwaelo, re tla re ke selemo ke mantšu a mabedi. Eupša,
ge re nyakišiša tšhomišo le tlhalošo ya mohlala wo, re hwetša e le gore o šoma bjalo ka
lentšu le tee mo polelong. Ke ka fao re rego ke selemo ke lentšu le tee la linkwistiki
gomme le wela ka legorong la leba.
•• tša tate
Ge re bala mantšu a mongwalotlwaelo mo mohlaleng wo, re lemoga gore ke a mabedi.
Fela, ka tlhalošo le tšhomišo tša tate e šoma bjalo ka lentšu le tee mo polelong. Ka
gona re re tša tate ke lentšu le tee la linkwistiki gomme le wela ka legorong la marui.
•• dikgomo tša tate

Mohlala wo o bontšha mantšu a mararo a mongwalotlwaelo e lego dikgomo, tša le
tate. Eupša, ge re hlaola mantšu a linkwistiki mo mohlaleng wo, re lemoga gore ke a
mabedi fela e lego dikgomo (leina) le tša tate (lerui).
•• o tla re thuša
Mantšu a mongwalotlwaelo ke a mane: o, tla, re le thuša. Eupša, ge re nyakišiša tšhomišo
le tlhalošo, re lemoga gore o tla re thuša ke lediri le le šomago bjalo ka lentšu le tee,
gomme re re ke lentšu le tee la linkwistiki.
•• go gama
Mantšu a mongwalotlwaelo ke a mabedi, empa, ka tlhalošo le tšhomišo e ba lentšu le
tee la linkwistiki.
SPE1505/195

•• dikgomo
Mo go bonala lentšu le tee la mongwalotlwaelo, ebile ke lentšu le tee la linkwistiki.
Dikgomo ke leina, gomme le wela ka legorong la maina. Mo mabakeng a go swana le a,
lentšu la mongwalotlwaelo le lentšu la linkwistiki e no ba selo se tee. Bjale lekola lefoko le:
O tla re thuša go gama dikgomo tša tate.
O badile mantšu a makae a mongwalotlwaelo? Ga se a senyane? Mantšu a linkwistiki

ona ke a makae?
•• la pele ke o tla re thuša e lego lediri

•• la bobedi ke go gama e lego lediri le lona
•• la boraro ke dikgomo e lego leina
•• la bone ke tša tate e lego lerui
Ka mantšu a mangwe re ka re lefoko le O tla re thuša go gama dikgomo tša tate le
na le mantšu a senyane a mongwalotlwaelo mola mantšu a linkwistiki e le a mane fela.
3.9.2 Mantšu a linkwistiki a hlaolwa bjang?

Go na le dithekniki tše nne tše re ka di dirišago go hlaola mantšu a linkwistiki, e lego:
•• peelothoko
•• tlošego
•• phapantšhego
•• karogantšhego
(a) Peelothoko
Ge re bolela ka peelothoko, re ra go re lentšu la linkwistiki le kgona go ikemela le le

noši le sa thekgwa ke mantšu a mangwe. Ge re re go a fiša re dirišitše mantšu a mararo
a mongwalotlwaelo. Eupša go a fiša ke lentšu le tee la linkwistiki ka ge le tšweletša
kgopolo e tee ye e feleletšego, ebile le kgona go ikemela le nnoši ka ntle le go thekgwa
ke mantšu a mangwe. Bjale, ge re re go a fiša lehono ke mantšu a makae a linkwistiki?
Ge re nyaka go araba potšišo ye, re swanetše go bona gore naa lehono e kgona go
beelwa thoko ya šoma bjalo ka lefoko le le tletšego. Hlokomela dipotšišo le dikarabo tše:
•• Potšišo: Kgane ba rile ba re ba tlo boa neng?

•• Karabo: Lehono
•• Potšišo: Dikolo di tlo bulwa neng?
•• Karabo: Lehono
Mehlala ye e bontšha gore lehono e ka beelwa thoko ya hlagiša kgopolo e tee ye e
feleletšego. Ka fao re re ke lentšu la linkwistiki. Go ra go re mo mohlaleng wo: go
a fiša lehono re na le mantšu a mabedi a linkwistiki, e lego go a fiša le lehono. Re
realo, ka ge re bontšhitše boitaolo bja mantšu a ka go diriša thekniki ya peelothoko. A
re lebeleleng mehlala ye mengwe:
•• Potšišo: Ke go rekele borotho bjo bobjang?

•• Karabo: Bjo bošweu.
•• Potšišo: Ke reke marotho a makae?
•• Karabo: A mabedi.
96
3: Thutapopontšu
Ge o lebelela tšhomišo le tlhalošo ya bjo bošweu le a mabedi, na o tla re ke mantšu

a a itaolago? A re bee potšišo ka tsela ye: na mehlala ye bjo bošweu le a mabedi e
hlagiša dikgopolo tše di feleletšego ge e eme ka noši e beetšwe thoko? Ee, ke mantšu a
a itaolago, gomme le lengwe le le lengwe ke lentšu le le ikemetšego la linkwistiki.
•• Potšišo: Mongwadi wa puku ye ke mang?

•• Karabo: Ke Ramaila.
•• Potšišo: Ke la bokae lehono?
•• Karabo: Ke Mošupologo.
Ge o lebelela tšhomišo ya ke Ramaila le ke Mošupologo o tla re ke mantšu a linkwistiki
goba aowa? Ke go re, mantšu a a kgona go itaola a hlagiša kgopolo ye e feleletšego goba
aowa? Ee, ke mantšu a linkwistiki, ka gobane re kgona go a beela thoko ra a šomiša ka
ntle le thušo ya mantšu a mangwe.
(b) Tlošego
Thekniki ye nngwe yeo re ka e šomišago go hlaola mantšu a linkwistiki ke tlošego.

Tlošego e bonagala ge re tloša lentšu gomme re tsentšha le lengwe mo maemong a leo
le tlošitšwego. Tlošego e bonala gabotse mo maineng, go swana le ge re tloša bana re
tsentšha baithuti mo lefokong le:
Bana ga se ba ngwala tlhahlobo.  Baithuti ga se ba ngwala tlhahlobo.
Gape, re ka tloša tlhahlobo ra tsentšha taodišo go swana le ge re re
Baithuti ga se ba ngwala tlhahlobo.  Baithuti ga se ba ngwala taodišo.
A re tlošeng baithuti re tsentšhe bona re kwe gore lefoko le sa kwagala naa:
Baithuti ga se ba ngwala tlhahlobo.  Bona ga se ba ngwala tlhahlobo.
Ge re kgona go tloša mantšu ka tsela ye ra tsentšha a mangwe, ke bjona bohlatse bja go

re mantšu ao a tlošitšwego ke mantšu a linkwistiki. Thekniki ye ya tlošego e re bontšha
gabotse gore lediri ke lentšu le tee la linkwistiki le ge le ka ba le na le mantšwana a
mmalwa a mongwalotlwaelo. Ge re tloša ga se ba ngwala re tsentšha ga se ba fetša,
lefoko le hlaga ka tsela ye:
Baithuti ga se ba ngwala tlhahlobo.  Baithuti ga se ba fetša tlhahlobo.
Mohlala wo o bontšha gore ga se ba ngwala ke lentšu le tee la linkwistiki, go swana

le ge ga se ba fetša e le lentšu le tee la linkwistiki. Eupša, ge re bala mantšu a mong-
walotlwaelo mo madiring a, re tlo lemoga gore ke a mane.
(c) Phapantšhego
Phapantšhego e bonala ge re fapantšha maemo a mantšu a linkwistiki mo lefokong.

Šetša ka moo maemo a mantšu a fetogago ka gona mo mafokong a:
Ba tla boa ka moswane.  Ka moswane ba tla boa.
Ke mantšu a makae a a fapantšhitšwego mo? Ga se a mabedi, e lego ba tla boa le

ka moswane? La pele ke lediri gomme le wela ka legorontšung la madiri. La bobedi
ke lehlathi (lehlathanako), gomme le wela ka legorontšung la mahlathi. Mehlala ye e
fošagetšego mo fase ye e re bontšha eng?
SPE1505/197

Ba tla boa ka moswane * Ka ba tla boa moswane.

* Ba tla ka moswane boa.
* Moswane ba tla boa ka.
Ge re fapantšha mantšu, re swanetše go šuthiša lentšu le le tletšego, e sego seripa sa lentšu.

*Ka ba tla boa moswane ga se lefoko, gobane re šutišitše ka gwa šala moswane. Ga
re kgone go arongantšha ka le moswane ka ge dikarolwana tše pedi tše di bopa lentšu
le tee la linkwistiki. Ge re leka marui a go swana le dikgomo tša tate goba sefatanaga
sa ka, thekniki ya phapantšhego e re lemoša tše di latelago:
Dikgomo tša tate di nonne.  Tša tate dikgomo di nonne.

Sefatanaga sa ka se senyegile.  Sa ka sefatanaga se senyegile.
Re fapantšhitše mantšu a:
dikgomo tša tate  tša tate dikgomo

sefatanaga sa ka  sa ka sefatanaga
Thekniki ye ya phapantšhego e bontšha gore dikgomo le tša tate ke mantšu a mabedi

a linkwistiki, go swana le ge sefatanaga le sa ka e le mantšu a mabedi a linkwistiki.
Dikgomo le sefatanaga ke maina gomme a wela ka legorong la maina. Tša tate le sa
ka ke marui, gomme a wela ka legorong la marui.
(d) Karogantšhego
Ge re ka tsentšha lentšu la linkwistiki ka gare ga mantšu a mangwe a mabedi, re re re

arogantšhitše mantšu a mabedi ao ka lentšu leo re le tsentšhitšego gare. Lefoko le le
latelago le na le mantšu a mararo a linkwistiki:
Morutiši o rekile sefatanaga.
Potšišo bjale ke gore na re kgona go arogantšha mantšu a ka go tsentša mantšu a man-

gwe ka gare ga ona? A re leke go tsentšha se sebotse ka gare ga o rekile le sefatanaga:
Morutiši o rekile sefatanaga  Morutiši o rekile se sebotse sefatanaga.
Mo, thekniki ya karogantšhego e re bontšha gore o rekile le sefatanaga ke mantšu a

mabedi a linkwistiki ka ge a arogantšhega. Gape re kgona go tsentšha wa gešo gare ga
morutiši le o rekile ra re:
Morutiši o rekile sefatanaga.  Morutiši wa gešo o rekile sefatanaga.
Wa gešo ke lerui, gomme re šetše re laeditše mo go 3.9.1 ka godimo gore marui ke

mantšu a linkwistiki le ge a bontšha mantšu a mabedi ka mongwalotlwaelo. Ka ge go
kgonagala gore re tsentšhe lerui ka gare ga morutiši le o rekile, re lemoga therešo ya
go re morutiši le o rekile ke mantšu a mabedi a linkwistiki.
98
3: Thutapopontšu
Ditlhalošišo
•• Mantšu a mongwalotlwaelo
Mantšu a mongwalotlwaelo ke mantšu ao re a arogantšhago ka dikgoba ge re
ngwala.
•• Mantšu a linkwistiki
Mantšu a linkwistiki ke mantšu ao re a hlaolago ka go diriša dithekninki tše nne
tša tlhaolo, e lego peelothoko, tlošego, phapantšhego le karogantšhego.
Diriša dithekniki tšeo re di hlatholotšego ka godimo o nyakišiše palo ya mantšu a

linkwistiki mo temaneng ye e lego mo fase (Lenaneo leo re go filego lona go karolo ya
3.9.3 le ka go thuša. O tla hwetša tlhathollo ya modiro wo mo mafelelong a thuto ye,
eupša go bohlokwa gore o o leke ka bowena pele o ikgakolla):
Mantšu a linkwistiki a fapana le mantšu a mongwalotlwaelo ka sebopego, ka tšhomišo le ka

tlhalošo. Mantšu a linkwistiki a tšweletša kgopolo ye e feleletšego gomme a kgona go ikemela.
Mantšu a mongwalotlwaelo ona a arogantšhwa ka dikgoba ge re ngwala.
3.9.3 Kamano gare ga mantšu a linkwistiki le mantšu a mongwalotlwaelo

Ge o se na go phetha thutišo ya 3.3 ka godimo ka tsela ya maleba, o tla lemoga gore
ka nako ye nngwe lentšu la linkwistiki le lentšu la mongwalotlwaelo ke selo se tee. Mo
temeng ye re go filego yona ka godimo, o tla lemoga gore mantšu a go swana le mantšu,
kgopolo, gomme, ona le ge ke mantšu ka tsela ya mongwalotlwaelo, ebile ke mantšu
a linkwistiki. Ka hlakoreng le lengwe, go na le mantšu a linkwistiki ao a bopilwego
ka mantšu a mongwalotlwaelo a mmalwanyana, go swana le a linkwistiki, a fapana, le
mantšu, ye e feleletšego, bjalobjalo. Malebiša ka lenaneo le le latelago ke go go thuša
go lemoga kamano gare ga mantšu a linkwistiki le a mongwalotlwaelo mo polelong ya
Sesotho sa Leboa. Lenaneo le le latela tlhopho ya magorontšu yeo re go filego yona
pejana gona mo thutong ye:
SPE1505/199

Leina Ge leina le etwa pele ke dihlogo tše di bontšhwago mo tlase,

legorontšu leo leina le welago ka go lona le a fetoga. Mantšu a
mmalwa a mongwalotlwaelo e ba lentšu le tee la linkwistiki:
•• Lekgokarui
tša kgoši, wa sekolo, la batho, ya mošate ke mantšu a linkwistiki
gomme ona ke marui
•• Hlogohlathi
ka selepe, le ngwanenyana, go banna, ga malome ke mantšu a
linkwistiki a e lego mahlathi
•• Leba
ke morutiši, ga se ngaka, o bohlale, ga di bogale ke mantšu a
linkwistiki a e lego leba.
Ge maina a dirišwa a se na dihlogo tša go swana le tše, lentšu
la linkwistiki le la mongwalotlwaelo e ba selo se tee.
Lešala Lešala le swana le leina ka ge dihlogo tše di bontšhitšwego ka

godimo di dira gore lentšu la linkwistiki le fapane le lentšu la
mongwalotlwaelo. Ge re re bona ba sepetše re lemoga gore lešala
bona ke lentšu ka mongwalotlwaelo ebile ke lentšu la linkwistiki.
Eupša, ge go hlomesetšwa dihlogo, lentšu la linkwistiki le bontšha
mantšu a mabedi a mongwalotlwaelo:
•• Lekgokarui
tša bona, ya tšona, ba yona ke mantšu a linkwistiki, e lego marui
•• Hlogohlati
le yena, ka tšona, go bona, ke mantšu a linkwistiki, a e lego
mahlathi
•• Leba
ke sona, ga se tšona, o tlo ba gona, ke mantšu a linkwistiki a
e lego leba.
Lehlaodi Lehlaodi ke lentšu la linkwistiki leo le bopilwego ka mantšu a

mabedi a mongwalotlwaelo: yo mogolo, ba babedi, tše tala, bjo
bontši, a masehla ke mantšu a linkwistiki a a welago mahlaoding
Leamany- Leamanyidiri ke lentšu la linkwistiki le le ka bontšhago mantšwana

idiri a mongwalotlwaelo a mmalwa: yo a lwalago, ba ba sa ratego, ba
ba sa re tsebego, tše re tlo di rekišago, ke mantšu a linkwistiki a e
lego maamanyi.
Leamany- Leamanyiina lona le bopilwe ka mantšu a mabedi a mongwalo-

iina tlwaelo: yo bohlale, yo maatla, se boima eupša ke lentšu le tee la
linkwistiki.
100
3: Thutapopontšu
Lebadi Lebadi le le theilwego godimo ga medu -tee, -šele le -šoro ke

mantšu a linkwistiki a a bontšhago mantšwana a mabedi a mong-
walotlwaelo: o tee, di šele le ba šoro. Ge lebadi le theilwe godimo
ga modu -fe e ba lentšu le tee la linkwistiki, go no swana le ge e le
le tee la mongwalotlwaelo: ofe?, dife?, sefe?
Lerui Lerui ke lentšu la linkwistiki le le bontšhago mantšu a mabedi a

mongwalotlwaelo: tša mokgalabje, ya kgoši, la mosadi, bja bana,
wa gešo ke mantšu a linkwistiki a a welago ka go marui.
Lediri Lediri ke lentšu la linkwistiki le le bontšhago mantšwana a a fapa-

fapanego ka mongwalotlwaelo: ba ka se sa tla, ga se ba di tliša, re
sa tlo ba botša, ba ka se sa re tshepa, ke mantšu a linkwistiki a a
welago legorong la madiri.
Leba Leba ke lentšwana le le felago le thekgwa ke mantšu a mangwe.

Ke go re leba ke lentšu la linkwistiki le le bontšhago mantšwana
a a fapanego a mongwalotlwaelo: ke kgoši, ga se rena, ba ka se be
gona, o na le lehufa, ba sa le gae, ke mantšu a linkwistiki gomme
a wela legorontšung la leba.
Leekiši Ke lentšu le tee la linkwistiki ebile ke lentšu le tee la mongwalotl-

waelo. Go ra go re mo maekišing, lentšu la linkwistiki le la mong-
walotlwaelo e no ba selo se tee: tuu, thwii, tšhiritšhiri, tlompša,
pšhohlo, kurukurukuru.
Lehlathi Ka nako ye nngwe, lehlathi ke lentšu la linkwistiki leo le swanago

le lentšu la mongwalotlwaelo: kudu, ruri, gampe, gantši, mošate,
godimo, fase, toropong, sekolong, maloba, gosasa, ke mantšu a
linkwistiki ebile ke mantšu a mongwalotlwaelo. Empa, mahlathi
gantši a etwa pele ke hlogo ya lehlathi. Mo mabakeng a bjalo, lentšu
la linkwistiki le fapana le lentšu la mongwalotlwaelo. Mo go ka
maatla, go lena, ga malome, ka kudu, lentšu le tee la linkwistiki le
bopilwe ka mantšu a mabedi a mongwalotlwaelo.
Lekopanyi Bontši bja makopanyi ke mantšu a linkwistiki a a swanago le

mantšu a mongwalotlwaelo: erile, fela, empa, eupša, ge, gore,
gomme, gobane, kapa, ke mantšu a linkwistiki ao e lego mantšu a
mongwalotlwaelo. A wela ka legorontšung la makopanyi.
Lelahlelwa Malahlelwa bjalo ka mmalo!, šatee!, nxanxae!, aowii!, aowa!,

nnang!, kgonene!, ke mantšu a linkwistiki ebile ke mantšu a
mongwalotlwaelo.
Lebotšiši Gantši mabotšiši a tšwelela e le mantšu a linkwistiki ebile e le

mantšu a mongwalotlwaelo: mang?, neng?, bjang?, kae? Empa,
ge lebotšiši le etwa pele ke lekgokarui (tša mang?) le wela ka go
marui. Ge le etwa pele ke hlogo ya lehlathi, le wela ka mahlathing:
le mang?, ka eng?. Lerui (tša mang?) goba lehlathi (le mang?) ke
lentšu le tee le tee la linkwistiki.
SPE1505/1101

3.9.4 Mathata a a hlolwago ke mongwalotlwaelo

Mo karolong ye re gateletše bohlokwa bja pharologantšho gare ga mantšu a linkwis-
tiki le mantšu a mongwalotlwaelo. Re itše ra re mantšu a mongwalotlwaelo ke ao re a
arogantšhago ka go lesa dikgoba gare ga ona ge re ngwala. Mantšu a linkwistiki, ona,
gantši ga a bonale thwii ge re fo ela mongwalo tlhoko. Ka mantšu a mangwe re ka
re, mo mabakeng a mantši, mongwalo o ka se kgone go re thuša go hlaola mantšu a
linkwistiki. Ke lona lebaka le le dirilego gore re šomiše dithekniki tše nne go hlaola
mantšu a mohuta wo. Dithekniki tše di bitšwa peelothoko, tlošego, phapantšhego le
karogantšhego. Re dirišitše dithekniki tše go bontšha gore lefoko la go swana le
Tate a ka se sa re thuša
le na le mantšu a mabedi a linkwistiki, e lego tate le a ka se sa re thuša. Gape, re lem-

ogile gore, ka nako ye nngwe, lentšu la linkwistiki le la mongwalotlwaelo e ka no ba selo
se tee. Mo mohlaleng wa ka godimo, tate ke lentšu ka mongwalotlwaelo ebile ke lentšu
la linkwistiki. Ka nako ye nngwe, lentšu la linkwistiki le fapana le la mongwalotlwaelo.
Mo mohlaleng wa ka godimo a ka se sa re thuša ke lentšu le tee la linkwistiki e lego
lediri, mola e le mantšu a a selelago ka mongwalotlwaelo.
Potšišo ye re ka e botšišago ke go re: Ke ka lebaka la eng ge re ngwala lentšu le tee la

linkwistiki tše nkego ke mantšwana a mantši ka mongwalotlwaelo? Re ka bea potšišo ka
tsela ye nngwe ra re: Ke ka lebaka la eng ge re ngwala a ka se sa re thuša re sa ngwale
akasesarethuša? Ge re lebelela mongwalo wo ba o dirišago mo Sezulung, re hwetša
ba ngwala ka wona mokgwa wo:
Sesotho sa Leboa Sezulu
Re tla boa gosasa Sizobuya kusasa
Mme o a lwala Umama uyagula
Ba rema ka dilepe Bagawula ngezembe
Mehlala ye e bontšha gore ge go ngwalwa Sezulu, lentšu la linkwistiki le ngwalwa e

le lentšu le tee ka mongwalotlwaelo. Ke go re mabopi a a bopilego lentšu leo ga a na
dikgoba gare ga ona. Ka Sesotho, mabopi a a arogantšhwa. Bapetša mehla ye gape:
re tlo boa sizobuya
o a lwala uyagula
ba rema bagawula
ka dilepe ngezembe
Mongwalo wo o dirišwago mo Sesothong sa Leboa o bitšwa mongwalokarogantšhi,

mola mongwalo wo o šomišwago mo malemeng a go swana le Sezulu o bitšwa mong-
walokopanyi. Mongwalokarogantšhi o hlagišitšwe ke baruti ba kereke ya Luthere ge ba
se no thoma go ngwala polelo ya Sesotho sa Leboa ka ngwagakgolo wa bo19, go tloga ka
bo-1860. Se se ba gapeleditšego go diriša mongwalokarongatšhi, ke popego ya medumo
ya Sesotho. Go ka se be bothata bjo bogolo ge re ka ngwala akasesarethuša bakeng
sa a ka se sa re thuša. Le ge akasesarethuša e le lentšu le letelele, le a balega. Empa,
ge re nyakišiša mehlala ye mengwe, mathata a a hlagišwago ke mongwalokopanyi mo
Sesothong a bonala gabotse.
102
3: Thutapopontšu
Re ka tšea lefoko le:
Makgarebe a apeela masogana mafela
Ge re le khutsofatša re no re a a a apeela. Ge re ka diriša mongwalokopanyi ra ngwala

aaaapeela, lentšu le le ka se balege. Bakeng sa go re se sekamiše selepe re ka no
bolela ka go kgaoletša ra re se se sekamiše. Ge re ka ngwala lediri le ka tsela ya mong-
walokopanyi ra re sesesekamiše, lentšu le a re gakantšha ka ge le sa balege gabonolo.
Mehlala ye mengwe ke oookeleditše (o o okeleditše), babababalago ( ba ba ba
balago), bjalobjalo. Ke yona mehlala ya go swana le ye, ye e dirago gore re ngwale ka
tsela ya mongwalokarogantšhi. Le ge mongwalokarogantšhi o re thuša go bala mantšu
gabonolo, o hlola mathata lehlakoreng la tlhaolo ya mantšu. Mathata a, a hlagišwa ke
ge re arogantšha mabopi a a bopilego lentšu le tee re a ngwala tše nkego ke mantšu a
a fapanego. Lentšu le a a a apeela ke lentšu le tee, eupša re ngwala mantšu a mane ka
tsela ya mongwalokarogantšhi. Gape lentšu le se se sekamiše le lona ke lentšu le tee,
empa re ngwala mantšu a mararo ka mokgwa wa mongwalokarogantšhi. Gantši baithuti
ga ba kwešiše gore ke ka lebaka lang ge go thwe a a a apeela goba se se sekamiše
goba ba ba ba balago ke lentšu le tee le tee la linkwistiki mola go bonala mantšwana a
mmalwa a mongwalotlwaelo. Na o bona nke go tla ba kaone ge re ka ngwala aaaapeela
kapa sesesekamiše kapa oookeleditše?
Re hutša gore tlhathollo ye re go filego yona ditemeng tša ka godimo e tla go thuša go
kwešiša mabaka a a dirago gore re ngwale ka mokgwa wa mongwalokarogantšhi, le ge
e le gore mongwalo wo o re hlagišetša mathata ge re hlaola mantšu.
Thutišo
(1) Hlatholla ka mantšu a gago phapano gare ga mongwalokopanyi le

mongwalokarogantšhi.
(2) Ke ka lebaka la eng re latela tsela ya mongwalokarogantšhi ge re ngwala Sesotho?
Na o kgona go tšweletša mehlala ye e bontšhago mathata a a hlolwago ke mo-
ngwalokopanyi mo Sesothong sa Leboa?
(3) Le ge mongwalokarogantšhi o re thuša go bala mantšu gabonolo, o re hlagišetša
mathata ka lehlakoreng la tlhaolo ya mantšu. Na o kgona go kgonthiša nnete ya
taba ye ka go tšweletša mehlala ya maleba?
(4) Hlatholla ka mantšu a gago pharologantšho gare ga lentšu la linkwistiki le lentšu
la mongwalotlwaelo.
(5) Bolela dithekniki tše nne tšeo re di dirišago go hlaola mantšu a linkwistiki. Efa
mehlala go bontšha gore dithekniki tše di dirišwa bjang go hlaola mantšu.
(6) Bapetša mantšu a a thaletšwego mo mafokong a a latelago:
(i) Selepe se robegile.
(ii) O rema ka selepe.
Mo mafokong a (i) le (ii) re lemoga gore lentšu la linkwistiki le lentšu la mong-
walotlwaelo ke selo se tee mo lefokong la pele, mola lentšu la linkwistiki le sa swane
le mantšu a mongwalotlwaelo mo lefokong la bobedi. Ahlaahla taba ye o oketše
mehlala go fahlela dikakanyo tša gago.
(7) Ge re tsinkela maemo a mantšu a a thaletšwego mo mehlaleng ye mebedi ye e
filwego go (i) le (ii) ka godimo, re lemoga gore a wela ka magorontšung a mabedi
a a fapanego. Na ke magorontšu afe? Phapano gare ga magorontšu a e hlagišwa
ke eng?
(Temošo: Pele o thoma, bala gape ka ga maina mo lenaneong le le filwego mo
karolong ya 3.9.3 ka godimo.)
SPE1505/1103

(8) Seema se se latelago se na le mantšu a lesomenne a mongwalotlwaelo, mola mantšu

a linkwistiki e le a a selelago. Na o kgona go hlaola mantšu a linkwistiki wa re
botša maina a magoro ao a welago ka go ona?
(Temošo: Tlhathollo o tla e hwetša mafelelong a thuto, empa leka go araba potšišo
pele o ikgakolla.)
Ke swana ya mošate, wa e gapa o molato, wa e lesa o molato.
BJALE GO LATELA DIKARABO TŠA DITHUTIŠO TŠE O DI DIRILEGO
TLHATHOLLO YA THUTIŠO – MODIRO 1
Magorontšu Mehlala
1. Leina bašemane, dipokolo, matheka
2. Lešala mašalašala: rena, nna, yena

mašalašupi: yeo, fao
lešalašupileba: šele
3. Lehlaodi le lengwe
4. Leamanyi ba ba dišago, ye e di šiago
5. Lebadi (Mehlala ga e gona mo ditemeng.)
6. Lerui ga tšona, wa go namela, ya gešo
7. Lediri ba sa kwane, a se tlo šala, ya mo hlosola, go mo ntšha
8. Leba go le bose, ke phefo, ya se be modiro
9. Leekiši kgwapare, goloo, tšhogi-tšhogi
10. Lehlathi ka morago, gabotsana, ka gare
11. Lekopanyi gore, fela
12. Lelahlelwa Aowii!
13. Lebotšiši kae?
TLHATHOLLO YA THUTIŠO – MODIRO 2
le Hlabirwa: Lehlathi
ba Hlabirwa: Lerui
Hlabirwa: Leina (ke leinaina)
TLHATHOLLO YA TIRIŠO – MODIRO 3
Mo temaneng ye, mantšu a linkwistiki a tsentšhitšwe ka mašakaneng. Ka tlase ga te-

mana o fiwa tlhathollo ye e tletšego yeo e bontšhago magoro ao mantšu a linkwistiki
a welago ka go ona:
104
3: Thutapopontšu
(Mantšu) (a linkwistiki) (a fapana) (le mantšu) (a mongwalotlwaelo) (ka sebope-

go), (tšhomišo) (le tlhalošo). (Mantšu) (a linkwistiki) (a tšweletša) (kgopolo) (ye e
feleletšego) (gomme) (a kgona) (go ikemela). (Mantšu) (a mongwalotlwaelo) (ona) (a
arogantšhwa) (ka dikgoba) (ge) (re ngwala).
mantšu: leina
a linkwistiki: lediri
a fapana: lediri
le mantšu: lehlathi
a mongwalotlwaelo: lerui
ka sebopego: lehlathi
ka tšhomišo: lehlathi
le ka tlhalošo: lehlathi
mantšu: leina
a linkwistiki: lerui
a tšweletša: lediri
kgopolo: leina la mohuta wa matšwamadiring
ye e feleletšego: leamanyi
gomme: lekopanyi
a kgona: lediri
go ikemela: lediri
mantšu: leina
a mongwalotlwaelo: lerui
ona: lešala (lešalašala)
a arongantšhwa: lediri
ka dikgoba: lehlathi
ge: lekopanyi
TLHATHOLLO YA MANTŠU A LINKWISTIKI SEEMENG SE O SE

FILWEGO MO GODIMO
Mantšu a linkwistiki mo seemeng a ka mašakaneng:
(Ke swana) (ya mošate), (wa e gapa) (o molato), (wa e lesa) (o molato).
ke swana: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la leba.
SPE1505/1105

ya mošate: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la marui
wa e gapa: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la madiri
o molato: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la leba
wa e lesa: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la madiri
o molato: Ke lentšu la linkwistiki la legoro la leba
106
4 4 4 THUTAPOPOFOKO
Malebiša a kgaolo ye ke go go bontšha ka moo tsebo ye o e kgobokeditšego mo

dikgaolong tša go feta e ka go holago ka gona go hlabolla bokgoni bja gago bja go bala
ka tlhaologanyo le go ngwala. Ge o feditše kgaolo ye o tla kgona go:
(1) Hlaloša tswalanao gare ga thutapopontšu le thutapopofoko

(2) Hlama lefoko la Sesotho sa Leboa le le nepagetšego
(3) Šomiša makgokedi ka tshwanelo tlhamong ya mafoko
(4) Go re ge lefoko le šaetšegile wa kgona go laetša gore bothata bo mo kae
(5) Go hlaola mehuta ya mafoko
Bala lefoko le le lego mo fase gomme o arabe dipotšišo tše di le latelago:
Mpša di nrata tšhweu mobutla
(a) Na go ya ka tsebo ya gago ya Sesotho sa Leboa lefoko le le nepagetše?

(b) Katana le lona o ntšhetše mafokodi a lona ka moka nyanyeng.
Ke a kgolwa o lemogile gore go na le mathatanyana mo lefokong le o sa tšogo le bala.

Taba ke gore polelo ya nnete, ya batho ba nnete ga e bolelwe ka rati ebile ga e ngwalwe
ka rati. Go na le melao ye e itšego yeo le ge e se ya ngwalwa, mang le mang yo polelo ye
e lego ya gagwe ya letswele a nago le yona ka bjokong bja gagwe. Motho mang le mang
yo Sesotho sa Leboa e lego segagabo ge a ekwa mongwe a bolela bjalo a ka no re “O
bolela sekae na?” goba “O mohlobo mang na?”; e le ka lebaka la go kwa gore polelo ya
mmoledi ga e hlakane gabotse. Wena, bjalo ka moithuti wa thutapolelo, o swanetše go
sekaseka lefoko le ka sesaense o kgone go re hlalošetša gore ke melao efe ya thutapolelo
ye mmoledi yo a sa e lemogego.
Go tšwa kgaolong ya 3 (Thutapopontšu) o na le tsebo ya gore mpša ke leina la legoro

la 9. Go tšwa kgoalong ya 2 (Fonolotši) le gona o a tseba gore *nrata ga se lentšu la
Sesotho sa Leboa. Tumanko /N/ ge e thoma boagišani le /r/ e fetola /r/ gore e se sa
ba tumammogotšweledi, e be tumammogokemo. Ka fao /r/ e fetoga /th/, lentiri leo
ya napa ya ba nthata. Taba ye ya diphetogomedumo re e bona gape le mo go *mobutla
moo re tsebago gore go hlolegile diphetogomedumo ka tatelano gomme lentšu lela le
sa bitšwa *mobutla eupša ya ba mmutla. Diphetogo tšeo di hlolegile bjalo:
*mobutla > *mbutla > mmutla: mob > mb > mm
SPE1505/1107

Tše ka moka ke tše o di tsebago go tšwa dithutong tše di fetilego. Ditaba tše dingwe tše
re nyakago go di thoma mo thutong ye di ama lebopi le le lego gare ga mpša le *nrata,
gape le tatelano ya mantšu a mabedi a mafelelo lefokong le.
Thutapopofoko ke karolo ya thutapolelo ye e swaraganego le popego ya mafoko. Mo

thutapopofokong re tšea magorontšu ale re ithutilego ona thutong ya 3 ra bopa mafoko
ka ona. Le ge go le bjalo, ga re no a latelantšha ka mokgwa wo re ratago; go na le melao
ya motheo ye e latelwago gomme re tlo ithuta ka yona mo. Ga re tlo sobelela kudu ka
thutapopofoko mo maemong a a dithuto; re lebelela metheo gomme tše dingwe re tla
di bona išago. Ge o ithuta thuto ye o fele o ikgata mohlala o eya go thuto ya 2 ka ge re
tlo swara karolo ye o swaraganego kudu le yona.
4.1 KWANO YA MAKGOKEDI
Tlhalošišo ya mareo
Kwano: ke tšhomišo ya makgokedi a a laolwago ke dihlogoina mo mantšung ao e

sego maina, bjalo ka ba le se mo mehlaleng ye e latelago:
Batho ba bagolo ba ba tsebago …
Sebata se segolo se sešoro …
Leinataodi: ke leina leo le laolago popego ya makgokedi a a hlagišago kwano gare ga

mantšu, go swana le ge batho le sebata e le mantšu a a laolago popego ya makgokedi
ba le se mo mehlaleng ya ka godimo.
Poeletšomedumo: ke poeletšo ya lebopi la mathomo la lentšu mo mantšung a

mangwe mo lefokong, go swana le poeletšo ya ba le se mo mehlaleng ya ka godimo.
Tlhaodi: ke lereo le le akaretšago mahlaodi, marui, maamanyi, mabadi le mašalaohle.
Kwano ya makgokedi re e bona mo polelong ge lentšu la legoro le le itšego, gagolo

leina, le laola popego ya mantšu a a bapanego le lona. Kwano ya mohuta wo, e bonala
mo mehlaleng ya go swana le ye:
Bašomi ba tšhaišitše.
Dimpša di a bogola.
Sefatanaga se robegile.
Mafokwana a, a na le mantšu a mabedi: la pele ke leina ( bašomi, dimpša, sefatanaga),

mola la bobedi e le lediri ( ba tšhaišitše, di a bogola, se robegile). Mo re lemoga gore
lebopi la mathomo la lediri le laolwa ke hlogoina. Kwano gare ga leina le lediri e hlagišwa
ke ge sebopego sa hlogoina se boeletšwa mo lediring. Ka ge leina le laola popego ya
lebopi la mathomo mo lediring, le bitšwa leinataodi. Mantšu a mangwe a a felago a
bontšha kwano le leina ke mahlaodi, marui, mašalaohle, maamanyi le mabadi. Re tla
nyakišiša kwano gare ga maina le magorontšu a mangwe mo ditemaneng tše di latelago.
Pele re thoma ka nyakišišo ye, re swanetše go lemoga pharologantšho gare ga mehuta

ye mebedi ya kwano. Go na le kwano gare ga mantšu ye e hlagišwago ke mabopi a go
swana le ao re a gatišitšego ka bokoto mo mehlaleng ya ka godimo. Kwano ya mohuta
108
4: Thutapopofoko
wo e bitšwa kwano ya popopolelo, gomme ke wona mohuta wo wa kwano wo re tlogo

o nyakišiša ka kelotlhoko mo ditemeng tše di latelago. Mohuta wo mongwe wa kwano
o bitšwa kwanosererwa. Wona re tla o lekola mo dithutong tša ngwaga wa bobedi le
wa boraro.
Bjalo ka ge re šetše re boletše, leina ke lona le le laolago kwano mo lefokong, ka fao

makgokedi a hlolwa ke hlogoina. Lebelela mohlala wo:
Lesogana le letelele le a tekateka ge le sepela.
Mo lefokong le, go bonala mantšu a magoro a a latelago:
lesogana: leina
le letelele: lehlaodi
le a tekateka: lediri
ge: lekopanyi
le sepela: lediri
Leina ke le tee mo lefokong gomme ke lona le le laolago kwano. Kwano ye e bonala

gare ga leina le lehlaodi ( Lesogana le letelele), ešita le gare ga leina le madiri
( Lesogana le a tekateka; (ge) le sepela).
4.1.1 Kwano ya makgokedi mo madiring

Go na le mehuta ye mebedi ya makgokedi a a hlagišago kwano gare ga maina le madiri.
Makgokedi a a bitšwa lekgokasediri le lekgokasedirwa.
(a) Lekgokasediri
Bjale ka ge leina le bolela, lekgokasediri le hlagiša kwano gare ga sediri le lediri. Kwano
e hlolwa ke ge popego ya lekgokasediri e laolwa ke popego ya hlogoina. Hlokomela
kwano gare ga sediri le lediri mo mehlaleng ye:
Bašemane ba a gama.
Sekolo se tswaletšwe.
Lesogana le gobetše.
Dikgomo di a fula.
Mo mehlaleng ya go swana le ye, lekgokasediri le swana swaniswani le hlogoina. Eupša,

mo mehlaleng ye e latelago re lemoga gore lekgokasediri le hlogoina ga di swane:
Mošemane o tšhabile.
Motse o senyegile.
Meretlwa e hlogile.
Marokgo a a tura.
SPE1505/1109

O lemoga eng ka ga popego ya dihlogo mo maineng a ka godimo? Dihlogo ke mo-,

me le ma- gomme ka moka di bontšha tumanko m. Mo Sesothong sa Leboa go na
le molawana wa popopolelo wo o rego: Ge hlogoina e na le tumanko, tumanko e swanetše
go tlogelwa ge re bopa lekgokasediri.
Bjale ge, bapetša makgokasediri le dihlogoina mo mehlaleng ya ka godimo. Ge hlogoina

e se na tumanko go swana le bašemane, sekolo, lesogana, lekgokasediri le hlogoina
di swana ka sebopego. Empa, ge hlogoina e na le tumanko m go swana le mošemane,
motse, meretlwa, marokgo, tumanko e a tlogelwa. Ye ke phapano ye bohlokwa gare
ga magoroina a a hlokago tumanko mo dihlogong, le magoroina ao a nago le tumanko
mo dihlogong.
Se sengwe se bohlokwa se o swanetšego go se lemoga ke gore makgokasediri a mmoledi

le mmoledišwa ga a tšwe maineng. Lekgokasediri la mmoledi ka botee ke ke, mola ka
bontši e le re, go swana le ge re re: Ke tseba Sesotho goba Re tseba Sesotho.
Lekgokasediri la mmoledišwa ka botee ke o mola ka bontši e le le, bjalo ka: O šomile

gabotse kapa Le šomile gabotse. Ga go na maina ao re ka nyalantšhago makgokedi le
ona, ka ge magoro a mmoledi le mmoledišwa a se na maina. Itlwaetše makgokasediri a:
Botee Bontši
Mmoledi ke re
Mmoledišwa o le
(b) Lekgokasedirwa
Lekgokasedirwa le hlagiša kwano gare ga lediri le sedirwa. Gantši lekgokasedirwa le

dirišwa ge sedirwa se tlogelwa. Mo lefokong le Bašemane ba remile dikgong bašemane
ke sediri mola dikgong e le sedirwa. Sediri se kwana le lediri ka lekgokasediri ba. Ge
sedirwa dikgong se ka tlogelwa, re swanetše go diriša lekgokasedirwa mo lediring ra re:
Bašemane ba di remile.
Mantšu mo lefokong le ke a mabedi. Lentšu la pele ke leina bašemane, mola la bobedi

e le lediri ba di remile. Lediri le, le na le makgokedi a mabedi. La mathomo lekgokedi
ke ba le le kwanago le sediri, gomme re le bitša lekgokasediri. Labobedi lekgokedi ke
di le le kwanago le sedirwa se se tlogetšwego, gomme re le bitša lekgokasedirwa.
Mehlala ye e re bontšha diphapano tše bohlokwa gare ga makgokasediri le makgokasedirwa:
•• Phapano ya pele e lebane le maemo a makgokedi a mabedi a mo lediring. Lemoga gore, ge

go na le makgokedi a mabedi mo lediring, la pele ke lekgokasediri mola la bobedi e
le lekgokasedirwa. Ka mantšu a mangwe re ka re mo lediring, lekgokasediri le eta
lekgokasedirwa pele. Latela molawana wo, o leke go bolela gore makgokasediri ke
afe gomme makgokasedirwa ke afe mo madiring a a latelago:
ba di sentše; o e rekišitše; o o lahlile; di di bolaile; ba ba thušitše; le le swere
•• Phapano ya bobedi gare ga lekgokasediri le lekgokasedirwa e lebane le tšhomišo ya

makgokedi a. Lemoga gore lekgokasediri ga le kgone go tlogelwa mo lediring, ge e
le lekgokasedirwa lona le ka šomišwa, mola mo mabakeng a mangwe le ka tlogelwa.
110
4: Thutapopofoko
Mehlala ye e latelago e bontšha bohlokwa bja lekgokasediri mola lekgokasedirwa

lona le se gona mo lediring:
Bašemane ba remile dikgong.
Morutiši o rekišitše sefatanaga.
Bakgekolo ba apeile bogobe.
Mafoko a a kwagala le ge makgokasedirwa a se gona mo go ona. Eupša, ge re ka tlogela

makgokasediri, gona a tlo ba a fošagetše. Se bohlokwa se o swanetšego go se lemoga,
ke gore makgokasediri a swanetše go dirišwa ka dinako tšohle, mola makgokasedirwa
a no tšwelela mo lediring ka mabaka a a itšego, go swana le ge sedirwa se tlogelwa:
Bašemane ba remile dikgong  Bašemane ba di remile.
Morutiši o rekišitše sefatanaga  Morutiši o se rekišitše.
Bakgekolo ba apeile bogobe  Bakgekolo ba bo apeile.
Phapano ye nngwe ye bohlokwa gare ga makgokasediri le makgokasedirwa e bonala

mo sebopegong. Mo bontšing bja magoro, makgokasediri a swana le makgokasedirwa ka
sebopego. Hlokomela mehlala ye e latelago:
Legoro la 2: Bašemane ba robetše (Lekgokasediri ke ba)
O romile bašemane  O ba romile (Lekgokasedirwa ke ba)
Legoro la 5: Lehodu le swerwe (Lekgokasediri ke le)
Ba swere lehodu  Ba le swere (Lekgokasedirwa ke le)
Legoro la 7: Sekolo se tšwele (Lekgokasediri ke se)
Ba agile sekolo  Ba se agile (Lekgokasedirwa ke se)
Sebopego sa lekgokasediri le lekgokasedirwa se fapana mo mabakeng a a latelago:
(i) Mo magorong a mmoledi le mmoledišwa
Lekgokasediri la mmoledi ka botee ke ke: Ke a tseba.
Lekgokasedirwa la mmoledi ka botee ke n goba m (gopola taba yela ya tumankokhuetšwa):
Ba a ntseba
Ba a mpona
Lekgokasediri la mmoledišwa ka botee ke o: O ya kae?
Lekgokasedirwa la mmoledišwa ka botee ke go: Re a go kwa.
SPE1505/1111

(ii) Mo legorong la pele (Legoro la 1)
Lekgokasediri la legoro la 1 ke o goba a: Moruti o a lwala.
Moruti ga a lwale.
Lekgokasedirwa la legoro la 1 ke mo: Re a mo tseba (moruti).
Mo ditemeng tše di fetilego, re gateletše bohlokwa bja popego le tšhomišo ya makgokedi

mo lediring. Mabapi le makgokasediri, o swanetše go lemoga gore lekgokedi le, le na le
popegotheo yeo e ka fetogago go ya ka moo lediri le šomišitšwego ka gona. A re leb-
eleleng mehlala: Ka godimo re itše popego ya lekgokasediri la legoro la 1 ke o. Empa,
ge lediri le ganetšwa, lekgokedi le le fetoga a, bjalo ka:
Morutiši o a tseba  Morutiši ga a tsebe.
Gantši phetogo mo makgokasediring e bonala ge madiri a latelana mo lefokong. Lek-

gokasediri la legoro la 5 ke le, fela ge madiri a latelana lekgokedi le le tšwelela e le la:
Lephodisa le tsene, la dula, la thoma go bolela.
Popegotheo ya lekgokasediri la legoro la 10 ke di, fela, ge madiri a latelana mo lefokong,

lekgokedi le le fetoga tša:
Dimpša di tsošitše mmutla, tša o swara, tša o bolaya.
Dintlha tše re di hlatholotšego ka godimo di akareditšwe mo lenaenong le le latelago.
Gore o kwešiše lenaneo le ka tshwanelo, re go lemoša tše di latelago:
•• Kgatišo ka ditlhakakoto e bontšha moo makgokasediri le makgokasedirwa a fapanago

gona.
•• Mo kholomong ya makgokasediri o fiwa lekgokedi ka popegotheo, gomme ka
mašakaneng, o fiwa gape dipopego tše dingwe tšeo lekgokasediri le ka hlagago ka
tšona go ya ka moo lediri le šomišitšwego ka gona:
Leina Lekgokasediri Lekgokasediwa
Mmoledi ka botee: ke (ka) n goba m
Mmoledi ka bontši: re (ra) re
Mmoledišwa ka botee: o (wa) go
Mmoledišwa ka bontši: le (la) le
Legoro la 1: (mosadi) o (a) mo
Legoro la 2: (basadi) ba ba
Legoro la 3: (motse) o (wa) o
Legoro la 4: (metse) e (ya) e
Legoro la 5: (lesole) le (la) le
112
4: Thutapopofoko
Leina Lekgokasediri Lekgokasediwa
Legoro la 6: (masole) a a
Legoro la 7: (sekolo) se (sa) se
Legoro la 8: (dikolo) di (tša) di
Legoro la 9: (tau) e (ya) e
Legoro la 10: (ditau) di (tša) di
Legoro la 14: (borotho) bo (bja) bo
Legoro la 15: (go ngwala) go (gwa) go
Legoro la 16: (fase) go (gwa) go
Legoro la 17: (godimo) go (gwa) go
Legoro la 18: (morago) go (gwa) go
Ditemošo:
(1) Bontši bja maina a legoro la 9 ga bo na hlogo gomme lekgokasediri le lekgoka-
sedirwa ke e.
(2) Ge maina a legoro la 15 a ngwalwa, hlogo le kutu di ngwalwa e le mantšu a
mabedi: go ngwala, go sepela le go tseba.
Bala ditemana tše di latelago, o dire medirwana ye e filwego ka fase ga tšona. Pele o
thoma, o kgonthišiše gore o kwešiša ka botlalo dintlha tšohle tšeo re di boletšego ka
godimo:
Bjale Simson a retologela go moesa yo mongwe yola, le yena a sa re o a tsoga, a thula a ba a

kanama. A name a mo ema hlakoreng, a mo latswa hlogo le sefahlogo ka sampoko. O ile ka
menagana bjalo ka seboko, mošemane wa ga Riba ’a Ntabane a fela a mo emeletše ka tolotolo
a mo fetolanya bjalo ka motho ge a gadika dithotse.
Mafelelo a kwa yo a tšhabilego a re: “Mo hlabe ka thipa!” Simson a makala a be a re ka teng
ga gagwe a re: “A bahlakodi ba bjale ke Basotho! Hleng nkgapela ba be ba bolela Sezulu?”
Fela a nyatša mokgoši woo wa thipa a re: “Ge e le se sona, ke upile se”.
Mogopolo wo mongwe wa mo tlela ka pela, wa gore monna yola a tšhabilego a ka ntla ka sa

nthago, a nkgobatša ka seroba se sengwe. Ka baka leo Simson a ubuga, a tlogela mohlakodi
yola a le bjalo ka noga ge e ipolaya mala e ehwa. Ge a šetše a tsarogile, a lebelela kua le kua,
empa a se ke a bona selo ge e se paesekele ya bahlakodi ba. Ke ge a tla e tšea a tla nayo gae.
Matšatšing a mantši a a latelago fao, ke ge mo Brakpan go bolelwa taba tše pedi. Ya pele ke ya
Theodor yo a lego kua bookelong bja Far-East Rand Hospital, ka gobane a iteilwe ke batho
ba ba bilego ba mo amogile paesekele ya gagwe.
SPE1505/1113

Taba ya bobedi ye e bego e bolelwa ke ya Simson mogale’a Bokone, yo a itšego a hlasetšwe ke

bahlakodi ba babedi, a ba fenya, a be a ba thopela paesekele.
(EM Ramaila. 1974. Molomatsebe, letl. 20. Pretoria: Van Schaik.)
Thala lenaneo la go swana le le le filwego mo fase. Mabapi le madiri a a thaletšwego mo

setsopolweng sa ka godimo, go nyakega gore o bolele makgokasediri le makgokasedirwa
(ge a le gona), gotee le maina a a laolago mokgokedi ao mo ditemaneng.
Nyaka popego ya maleba mo lenaneong la makgokedi leo re go filego lona ka godimo

ge o gakanega. Re go šupetša tsela ka go go direla mehlala ye mene ya mathomo. O tla
hwetša diphetolo tše di tletšego mafelelong a thuto ye:
Lediri Lek- Leinataodi le Lekgoka- Leinataodi le

goka- legoro sedirwa legoro
sediri
a retologela a Simson (Legoro Ga le gona Ga le gona

la 1a)
a mo latswa a Simson (Legoro mo moesa (Legoro

la 1a) la 1)
ka menagana ka M moled i ka Ga le gona Ga le gona

botee
a mo emeletše a Simson (Legoro mo moesa (Legoro

la 1a) la 1)
114
4: Thutapopofoko
4.1.2 Popegopolelo ya tlhaodi

Re ile ra re tlhaodi ke lereo le le akaretšago mahlaodi, marui, maamanyi le mabadi.
Moditemeng tše di latelago re tla nyakišiša tšhomišo ya makgokedi mo mantšung a
mehutaye. Le mo phetlekong ye go tla bonala ka fao leina le laolago makgokedi ka
gona mo tlhaoding.
(a) Lekgokahlaodi
Lekgokahlaodi le bopilwe ka mabopi a mabedi. Mo lenaneong le le filwego ka fase go

bonala gore lebopi la mathomo le swana le lešupi la kgato ya pele, mola lebopi la bobedi
le swana le hlogo ya leina le le hlaolwago. Dikutuhlaodi tšona di fapafapane ka tlhalošo:
•• Dikutu tše di hlalošago palo

-bedi, -raro, -ne
•• Dikutu tše di hlalošago mmala

-šweu, -so, -tala, -sehla, -hwibidu, -tsothwa
•• Dikutu tše di hlalošago seemo goba semelo

-golo, -nyane, -koto, -sese, -telele, -kopana
Kwano gare ga leinataodi le lehlaodi e hlolwa ke makgokahlaodi a a bonalago mo kho-

lomong ya bobedi mo lenaneong le le latelago:
Leinataodi Lekgokahlaodi Kutuhlaodi

Monna yo mo- -telele
Matsogo a ma- -bedi
Sefatanaga se se- -tala
Borotho bjo bo- -šweu
Ge leina le le laolago makgokedi le wela ka magorong a 8, 9 goba 10, go dirišwa lekgokedi

le tee fela. Sebakeng sa go diriša lebopi la bobedi go swana le a a lego mo godimo, go
thatafatšwa modumo wa mathomo wa kutuhlaodi:
Leinataodi Lekgokathlaodi Kututlhaodi ye e thatafaditšwego

Legoro la 9: gempe ye tšhweu (bakeng sa -šweu)
Legoro la 9: ntlo ye kgolo (bakeng sa -golo)
Legoro la 8: ditulo tše pedi (bakeng sa -bedi)
Legoro la 10: tše tharo (bakeng sa -raro)
dipene)
Legoro la 10: tše ntsho (bakeng sa -so)
dimpša
SPE1505/1115

(b) Lekgokarui
Lekgokarui le bopša ka mabopi a mabedi a a huetšanago. Lebopi la mathomo le swana

le lekgokasediri la leinataodi mola la bobedi e le a. Gantši khuetšano e hlagiša phetogo
ya medumo:
Leinataodi Lekgokarui Motheothuo
Legoro la 3: mokgwa *o + a > wa batho
Legoro la 4: mekgwa *e + a > ya batho
Legoro la 7: seaparo *se + a > sa bogoši
Legoro la 8: diaparo *di + a > tša bogoši
(c) Lekgokaleamanyi
Lekgokaleamanyi le lona le bopša ka mabopi a mabedi. Lebopi la pele le swana le lešupi

la kgato ya pele, mola lebopi la bobedi le swana le lekgokasediri:
Leinataodi Lekgokaleamanyi Kutuleamanyi
Legoro la 1: morutiši yo a -bolelago
Legoro la 2: barutiši ba ba -bolelago
Legoro la 9: mpša ye e -bogolago
Legoro la 10: dimpša tše di -bogolago
(d) Mabadi
Go ya ka mareo a tlhago ao re a dirišago mo popopolelong ya Sesotho sa Leboa, go na

le dikutu tše tharo fela tše di welago ka legorong la mabadi. Dikutu tše ke -tee, -šele le
-šoro. Gare ga dikutu tše tharo tše, ke fela kutu -tee ye e bonalago e le lebadi la kgonthe.
Dikutu -šele le -šoro ga di hlaloše palo. Empa, ka ge di diriša makgokedi a go swana
le a kutu -tee a bitšwa mabadi le ona. Lekgokedi la mabadi le swana le lekgokasediri,
gomme ke sona se se hlaolago mabadi go mahlaodi. Bapetša makgokedi a a bonalago
mo fase le ao re a filwego mo lenaneong la mahlaodi ka godimo:
Leinataodi Lekgokedi Kutulebadi
Legoro la 1: mosetsana o -tee
Legoro la 5: lešole le -šele
Legoro la 7: sebata se -šoro
116
4: Thutapopofoko
(e) Makgokedi a mašalaohle
Pharologantšho ye bohlokwa ya mašalaohle ke kutu -ohle ye e bonalago mo mehla-

leng ya go swana le bohle, tšohle, yohle le gohle. Mašalaohle a kwana le maina mo
lefokong, gomme lekgokedi le laolwa ke leina. Lekgokedi le, le swana le lekgokasediri
empa le huetšana le kutu -ohle. Mo magorong a mantši, khuetšano e hlagiša phetogo
ya medumo mo lekgokeding:
Leinataodi Lekgokedi Kutu (khuetšano)
Legoro la 3: motse o o + -ohle > wohle
Legoro la 4: metse e e + -ohle > yohle
Legoro la 8: dijo di di + -ohle > tšohle
Legoro la 14: borotho bo bo + -ohle > bjohle
Mo magorong a mangwe go no tlogelwa tumanoši ya lekgokedi:
Leinataodi Lekgokedi Kutu
Legoro la 2: batho ba b + -ohle > bohle
Legoro la 5: lefase le l + -ohle > lohle
Legoro la 8: setšhaba se s + -ohle > sohle
4.2 TŠHOMIŠO YA MAKGOKEDI

Makgokedi a na le ditšhomišo tše di latelago mo polelong:
(1) Gore o kwešiše tšhomišo ye bohlokwa ya makgokedi, o swanetše go lemoga mela-

wana ye e laolago tatelano ya mantšu mo lefokong. Ge re bopa lefokonolo, gantši
re diriša mantšu a mararo a a latelanago ka tsela ye:
SEDIRI + LEDIRI + SEDIRWA

Baithuti ba tseba Sesotho
Mo lefokong le lebjalo, re kgona go hlaola sediri le sedirwa ka go ela hloko maemo

a mantšu mo lefokong. Sediri ( baithuti) se eta lediri pele, mola sedirwa (Sesotho)
se e tla ka morago ga lediri. Tatelano ye ya sediri + lediri + sedirwa ke tatelano
ya motheo mo lefokong. O ka no fela o kopana le tatelano ye e hlalošwago bjalo
ka SVO ge o tšwela pele le go bala dipuku tša thutapolelo. SVO ke ditlhaka tša
mathomo tša mantšu a Seisimane ,e lego Sediri (S – Subject), Lediri (V – Verb) le
Sedirwa (O – Object). Mehlala ye e latelago e bontšha ka moo tatelano ya motheo
e ka fetolwafetolwago ka gona mo tšhomišong ya polelo ya ka mehla:
SEDIRWA + SEDIRI + LEDIRI

Sesotho baithuti ba a se tseba
SPE1505/1117

LEDIRI + SEDIRI + SEDIRWA

Ba a se tseba baithuti Sesotho
SEDIRWA + LEDIRI + SEDIRI

Sesotho ba a se tseba baithuti
Mo mafokong a go swana le a, ga re sa kgona go hlaola sediri le sedirwa ka go

no lebelela maemo a mantšu mo lefokong. Ge re hlokomela mohlala wa boraro
ka godimo, re lemoga gore sedirwa se tšere maemo a sediri ka ge e le lentšu la
mathomo, mola sediri sona se tšere maemo a sedirwa mo mafelelong a lefoko. Na
ke eng se se re laetšago gore Sesotho ke sedirwa, ga se sediri ge re re Sesotho ba
a se tseba baithuti? Gomme ke eng se se bontšhago gore baithuti mo lefokong
le ke sediri, le ge lentšu le le eme mafelelong a lefoko? Mo go bonala bohlokwa
bja makgokedi, gobane le ge re fapantšhitše maemo a mantšu, makgokedi ona a
re šupetša gabotse gore sediri ke sefe gomme sedirwa ke sefe. Mo mohlaleng wo
Sesotho ba a se tseba baithuti lekgokedi la pele mo lediring ke ba. Bjale, ka ge
re tseba gore lekgokedi la pele e fela e eba lekgokasediri, re a tseba gore sediri e
swanetše go ba e le baithuti, le ge leina le le tšere maemo a a sa tlwaelegago mo
lefokong. Lekgokedi la bobedi mo lediring ke se, gomme re itše ra re lekgokedi
leo le latelago lekgokasediri ke lekgokasedirwa. Ke go re se e re bontšha gore Se-
sotho ke sedirwa, le ge leina le le tšere maemo a a sa tlwaelegago mo lefokong. Re
ka akaretša bohlokwa bja makgokedi ka go re a re šupetša gore sediri le sedirwa
ke dife ge maemo a mantšu a fapantšhitšwe mo lefokong. Lekola makgokedi mo
madiring a a thaletšwego mo fase gomme o re botše gore sediri ke sefe, sedirwa
ke sefe mo mafokong a:
Bjala bjona, mokgalabje ga a bo nwe.
O a se tseba Sesotho, mošemane yo.
Diaparo o di hlatswitše, ngwanenyana.
(2) Tšhomišo ya bobedi ye bohlokwa ya makgokedi ke go hlola morumokwano le

mošito mo diretong. Na o lemoga taba ye ge o tsinkela tšhomišo ya makgokedi ao
a gatišitšwego ka ditlhaka tše koto mo ditemaneng tše di latelago?
Kgomohlabana
Kgomo e a tsha!
E gangwa ke mang?
E gangwa ke nna Kgomohlaba’ Bopedi
Ga ke yo mohlaba ke yo mohulwana
Ke theledi gare ga megaya le mengana
Fela o se mpone boreledi wa nkwela mašumatha
O ka tloga wa makala ge o ragwa ke mpšhe
O rathagantšhetšwa bophelo, bo hudušwa nameng
118
4: Thutapopofoko
Bo rakwa ke nna Kgomohlabana wa Matuba
(Tseke, SN. 1987. Bakantirang, letl. 32. Pretoria: Van Schaik.)
Bala ditemana tše di latelago o dire mediro ye e filwego ka tlase ga tšona. O tla hwetša
tlhathollo ya modiro wo mafelelong a thuto ye.
Legadima e be e le monna wa go ema ka maoto, tšitširipa ya senatla, ntsho ya mahlo a ka

meleteng, wa leleme le lehubedu la go tlala legano. Ke lona leleme leo le lekoto le le bego
le mmefetša kudu gobane o be a re ge a befetšwe le mo šitiše go bolela, ke moka a nape a
bolele ka diatla godimo ga motho. Monna wa dinko tša mašoba le mehlahla ye e thibago
mašoba ao, gomme e re ge a befetšwe, mehlahla e hlaramologele ka ntle le ka gare. Sona sebata sa
maoto a mabedi! Mo a išitšego marapo go beng, dimpša di be di bogola sebata ka gare ga ntlo.
Mošate o be o šetše o lapile ka ga Legadima. Bošula le bosenyi bjo a bego a phela a bo dira,
bo be bo šetše bo tlwaetšwe le ge go thwe bohloko ga bo tlwaelwe. O be a sa ke a reka bjala le
mohla o tee; o be a fo nwa le banna ba bangwe ka šiši, goba ba nošwe ke yena ge a rekile ka
“mmašaloni”. Ka yona swele ya gagwe, o be a sa ikekelele, a sa ke a tšhoga gore setšhaba se mo
dikaneditše ka diroba. Ba tlo mo keketa ka matšwele le ka diroba fela motho yo a putlago
pele ga gagwe yena, o be a swanetše go topa mphaka.
(Maditsi, IT. 1970. Mogologolo, letl. 37. Pretoria: Van Schaik.)
(1) Mo go mehlala ye e gatišitšwego ka ditlhaka tše koto, go na le mehuta ye e latelago

ya tlhaodi:
(a) mahlaodi (go na le mehlala ye mene)

(b) marui (go na le mehlala ye meraro)
(c) mabadi (go na le mohlala o tee)
(d) madiri (go na le mehlala ye e šupago)
(e) maamanyi (go na le mehlala ye mebedi)
Ngwalolla mehlala ye ka go e hlopha ka mehuta ye e boletšwego ka mo godimo.
(2) Mantšu ao o a hlaotšego a na le makgokedi. Mabapi le makgokedi a, dira tše di

latelago:
2.1 T
halela makgokedi ka tlase mo tlhaolong ya gago o re botše gore makgokedi
a a bitšwa ka mareo afe.
2.2 Godimo ga mohlala wo mongwe le wo mongwe, bolela gore ke leina lefe le
le laolago makgokedi a a bonalago mo mohlaleng.
4.3 MEHUTA YA MAFOKO

Bjale ka ge le šetše le bone gore lefoko le nyaka ditlabakelo tša mohuta mang go hlangwa,
re ka no re mehuta ya mafoko lebeledi! Mo karolong ya pejana re boletše ka sebope-
gotheo sa lefoko, e lego sediri + lediri + sedirwa (goba SVO). Sebopego se sebjalo
ke sa lefokonolo.
SPE1505/1119

4.3.1 Lefokonolo
Lefokonolo le na le tiro e tee. Tiro ga e no ba lediri fela eupša e ka ba:
•• lediri
•• lediri le lethuši, goba
•• leba
Se bohlokwa se o swanetšego go se lemoga ke gore tiro ke yona e rwelego tlhalošotheo
ya lefoko.
•• Sediri: Sediri ke motho goba selo se se dirago tiro mo lefokong. Ka popegotheo ya

lefoko sediri se ba ka mathomong gomme sa latelwa ke tiro. Mehlala:
Bana ba ja diapola
Mo lefokong le re na le sediri, tiro (yeo e lego lediri) le sedirwa. Sediri ke bana, tiro
ke lediri ba ja gomme sedirwa ke diapola. Sediri se ka no tlogelwa gomme sa šala se
emetšwe legato ke lekgokasediri bjalo ka:
Ba ja diapola
Maemong a mabjalo lekgokasediri ga le sa le moholatheong wa lona wa go kwantšha

sediri le kutudiri eupša le tsene moholathušing, mo le šomago bjalo ka lešala.
•• Tiro: Tiro e ka tšwelela bjalo ka lediri, lediri le lethuši goba leba. Mehlala e a latela:
(1) Lediri: Mma o apea bogobe
(2) Lethuši le lediri: Mma o fela a apea bogobe
(3) Leba: Mma ke moapei
•• Sedirwa: Sedirwa ke motho goba selo se se angwago ke tiro ya lefoko. Mo go Bana

ba ja diapola sedirwa ke diapola.
Ke tšona di hlagelwago ke tiro ye ya go ja. Maemotheo a sedirwa mo lefokong ke ka

morago ga tiro. Ge sedirwa se ka šutišwa maemotheong a sona lekgokasedirwa le
swanetše go šomišwa le lediri. Bona:
Diapola, bana ba a di ja.
Ge mmoledi le mmoledišwa ba šetše ba tseba gore go bolelwa ka eng, gona sedirwa se

ka no tlogelwa sa emelwa legato ke lekgokasedirwa. Bona:
Bana ba a di ja.
Lemoga gore tiro yona e ka se ke ya tlogelwa ge go hlangwa lefoko.
Gape lemoga gore ga se tiro ye nngwe le ye nngwe ye e nago le sedirwa, mola madiri
a mangwe ka tlhago a sa kgone go ba le sedirwa se tee. Bapetša madiri a a latelago:
Ngwana o a lla.
Ngwana o loga mongatse.
Ngwana o fa katse maswi.
Re ka se ye kudu ka mehuta ye ya madiri; mošomo woo o tla bonwa išago.
120
4: Thutapopofoko
Mo re no nyaka go go bontšha gore ge o šetše o kwešišitše dithuto tše re tšwago go

tšona tša mmotšulo wo, go tlo kgonega gore o bone phapano gare ga mehuta ya mafoko.
Akere mo go lefokonolo o bone gabotse gore tito e tee ke eng? O bone gape gore sediri
le sedirwa ke maina; ebile e ka ba mantšu goba dikafoko tše di emetšego maina. Leina
le ka tlaleletšwa ka tlhaodi, lediri la tlaleletšwa ka lehlathi fela ge tiro e le e tee lefoko
leo re le bitša lefokonolo goba lefokotheo.
4.3.2 Lefokofokwana
Lefokofokwana lona le na le ditiro tše pedi goba go feta. Re re le na le dithabe tše pedi
goba go feta, gomme thabe ye nngwe le ye nngwe e na le tiro ya yona. Mohlala:
Le botšeng batswadi ba lena gore le ka se namele le se la patela.
Ditiro tše di lego mo di tšweletšwa ka madiri a a latelago:
le botšeng
le ka se namele
le se la patela
Le lengwe le le lengwe la madiri a le tšweletša tiro ye e ikemego. Mafokofokwana a na le

go ba le makopanyi bjale ka gore mo mohlaleng wa rena. Gape madiri a a šomišwago mo
lefokong a tšwelela ka dibopego tša go fapana. Taba ye re tlo e tsena gabotse išago, ya ba
ge re le laetša medirišo ya go fapana le gore re e tseba bjang go ya ka popego ya ditiro.
4.4 PHETHO
Bjale ge re šetše re kgona go hlama mafoko, le bona ka mo magorontšu a go fapana le
makgokedi a kopanago ka gona go bopa lefoko, le lemoga le gore popafoko e laolwa
ke melao ye e itšego gona re ka fetela pele ra laetšana gore ka tlhalošo mantšu ao a
nyalelana bjang. Thuto ye e latelago e tla nyetlanyana ditaba tša thutatlhalošo, gomme
ka botlalo le tla di kwa išago.
BJALE GO LATELA DIKARABO TŠA DITHUTIŠO TŠEO O DI DIRILEGO
Thutišo – modiro 1: Lenaneo le le feleletšego
Lediri Lek- Leinataodi le legoro Lekgoka- Leinataodi le

goka- sedirwa legoro
sediri
a retologela a Simson (Legoro la 1a) Ga le gona Ga le gona
a mo latswa mo a Simson (Legoro la 1a) mo moesa (Legoro la 1)
ka menagana ka Mmoledi ka botee Ga le gona Ga le gona
a mo emeletše a Simson (Legoro la 1a) mo moesa (Legoro la 1)
ba bolela ba bahlakodi (Legoro la 2) Ga le gona Ga le gona
a nyatša a Simson (Legoro la 1a) Ga le gona Ga le gona
SPE1505/1121

Lediri Lek- Leinataodi le legoro Lekgoka- Leinataodi le

goka- sedirwa legoro
sediri
ke upile ke Mmoledi ka botee Ga le gona Ga le gona
wa mo tlela wa Mogopolo (Legoro la 3) mo Simson (Legoro la

1a)
a nkgobatša a monna (Legoro la 1) n Mmoledi ka botee
e ipolaya e noga (Legoro la 9) Ga le gona Ga le gona
a tla e tšea a Simson (Legoro la 9) e paesekele (Legoro

la 9)
go bolelwa go Mongwadi ga a utolle Ga le gona Ga le gona

sediri, ke ka fao a
dirišago lekgokasediri
la legoro la 15
ba mo amogile ba batho (Legoro la 2) mo Theodor (Legoro

la 1a)
a ba fenya a Simson (Legoro la 1a) ba bahlakodi (Legoro

la 2)
(1) Tlhopho ya mehlala go ya ka magorontšu:
(a) Mahlaodi
le lehubedu, le lekoto, a mabedi, ba bangwe
(b) Marui
ya senatla, ga motho, tša mašoba
(c) Mabadi
o tee
(d) Madiri
le mmefetša, le mo šitiše, o lapile, a bo dira, ga bo tlwaelwe, a rekile, se mo dikaneditše.
(e) Maamanyi
ye e thibago, yo a putlago
(2.1) Thalelo ya makgokedi le mareo a ona:
(a) Makgokedi a le lehubedu, le lekoto, a mabedi, ba bangwe ke makgokahlaodi.
122
4: Thutapopofoko
(b) Makgokedi a ya senatla, ga motho, tša mašoba ke makgokarui.

(c) Lekgokedi le o tee ke lekgokalebadi.
(d) Mehlala ye mengwe ya makgokedi še: le mmefetša
le ke lekgokasediri
m ke lekgokasediriwa. (Lemoga gore go ba le khuetšano ge lekgokasedirwa
mo- le ema pele ga kutudiri ye e thomago ka b: *le mobefetša e ba le mmefetša).
–– le mo šitiše
–– le ke lekgokasediri
–– mo ke lekgokasedirwa
–– o lapile
–– o ke lekgokasediri
–– a bo dira
–– a ke lekgokasediri
–– bo ke lekgokasedirwa
–– ga bo tlwaelwe (Lemoga gore ga ga se lekgokedi.)
–– bo ke lekgokasediri
–– a rekile
–– a ke lekgokasediri
–– se mo dikaneditše
–– se ke lekgokasediri
–– mo ke lekgokasedirwa
(e) ye e thibago, yo a putlago ke makgokaleamanyi
(2.2) Maina a a laolago makgokedi mo mehlaleng:
(a) Mo mahlaoding
le lehubedu: Makgokedi a laolwa ke leleme

le lekoto: Makgokedi a laolwa ke leleme
a mabedi: Makgokedi a laolwa ke maoto
ba bangwe: Makgokedi a laolwa ke banna
(b) Mo maruing
ya senatla: Lekgokedi le laolwa ke tšitširipa

ga motho: Lekgokedi le laolwa ke godimo
tša mašoba: Lekgokedi la laolwa ke dinko
(c) Mo mabading
o tee: Lekgokedi le laolwa ke mohla
(d) Mo madiring
–– le mmefetša
le ke lekgokasediri le le laolwago ke leleme

m ke lekgokasediriwa le le laolwago ke Legadima, e lego leina la motho.
–– le mo šitiše
le ke lekgokasediri le le laolwago ke leleme
SPE1505/1123

mo ke lekgokasedirwa le le laolwago ke Legadima
–– o lapile
o ke lekgokasediri le le laolwago ke mošate
–– a bo dira
a ke lekgokasediri le le laolwago ke Legadima

bo ke lekgokasedirwa le le laolwago ke bošula/bosenyi
–– ga bo tlwaelwe
bo ke lekgokasediri le le laolwago ke bohloko
–– a rekile
a ke lekgokasediri le le laolwago ke Legadima
–– se mo dikaneditše
se ke lekgokasediri le le laolwago ke setšhaba
–– mo ke lekgokasedirwa le le laolwago ke Legadima
(e) Mo maamanying
ye e thibago: Makgokedi a laolwa ke mehlahla

yo a putlago: Makgokedi a laolwa ke motho
124
5 5 5 THUTATLHALOŠO
Kgaolong ye re tlo swaragana le tlhalošo ya dikarolo tše re ithutilego ka tšona go tloga

mathomong a mmotšulo wo. Re bone gore medumopolelo e tšweletšwa bjang le gore
ke dithopolelo dife tše di kgonagatšago kwagatšo. Re bone gape le gore yona medum-
polelo yeo e šoma bjang mo polelong le gore go direga eng ge e kopana le ye mengwe
go hlama mantšu. Morago kgaolong ya 3 re ithutile ka magorontšu le mabopi a ona ka
go fapana, ebile re ka kgona go fetleka lentšu le lengwe le le lengwe re bitša mabopi a
lona ka maina a ona a maswanedi. Re tseba le gore dikgoba tša mongwalokamologano
ga di kgaogantšhe mantšu a linkwistiki, e no ba fela ka mokgwa wo polelo ya gaborena
e ngwalwago ka gona. Mo re sa tšwago gonabjale re be re lebetše gore magorontšu ale
re ithutileng ona a bopa mafoko bjang, se segologolo re thoma ka kwano ya makgokedi.
Re bone le gore ge re re lefoko re ra eng. Bjale ge, mantšu ona a re a šomišago go hlama
mafoko, ga ešita le mabopi, a na le ditlhalošo ebile a na le tswalano le mantšu a mangwe
mo polelong.
Ge o feditše thuto ye o tla kgona go:
(1) Hlaloša go re tlhalošo ke eng

(2) Kgetholla le go hlatholla mehuta ya tlhalošo
(3) Laetša dikamano tša tlhalošo gare ga mantšu
(4) Bopa mareo a maswa
Na go ya ka thuto ya 3 re ra goreng ge re re modu ke wona o rwelego tlhalošotheo ya

lentšu?
Thalela medu mo dikutuntšung tše di latelago, gomme tše o bonago di na le tlhalošotheo

e tee o di hlophe gotee:
-sepela -botša -dumela tumelo -sepediša -gana
-nanya -robala -tsoga -tsoša -ntshepetše -dula
Re botše gore bjale ka gore di na le kgopolotheo le tlhalošotheo tša go swana goreng

di fapana. Tlhalošo ya tlaleletšo ye e lego moo e tlišwa ke eng?
Ge o feditše go di hlopha, o laetše ge eba go na le tše ditlhalošotheo tša tšona di

ganetšanago.
Ge e le gore o dirile mošomo wa gago ka tshwanelo ke a kgolwa o bone gore -sepela,

-sepediša le -ntshepetše di hlaloša kgopolotheo e tee e lego go sepela. Go bjalo fela le go
SPE1505/1125

tumelo le -dumela, -tsoga le tsoša. Mo -sepela ke kututheo ya lediri mola -sepediša

le -ntshepetše e le dikutu tše di katološitšwego. Se se ra gore moselana wa katološo
-iš- mo go -sepediša le -ntshepetše ke wona o tlago le tlhalošo ye ya tlaleletšo. Mo go
-ntshepetše re bona gape le lekgokasedirwa la mmoledi ka botee, le le tlago ka tlhalošo
ye nngwe ya tlaleletšo godimo ga tlhalošotheo. Lemoga gore -robala le -tsoga ke dik-
gopolo tše di ganetšanago. Na se re se tseba bjang? Re lebelela gore tlhalošotheo ye e
rwelwego ke modu -robal- ke eng gomme ya -tsog- ke eng. Ge re bapetša dikgopolo
tše re lemoga gore medu ye ke maganetši ka ge go tsoga go e ra go re motho ga a sa
robetše; ditiro tše di ka se direge ka dipedi ka nako e tee. Thutatlhalošo e swaragane
le ditaba tše bjalo – go re mantšu goba mabopi a ra goreng ebile a tswalana bjang le a
mangwe mo polelong.
Lenyaga re ka se sobelele kudu ka ditaba tše. Re tla go nyetlela fela gore ge o tlo di hwetša
išago o se thome fase. Gape se segolo se re se lelebetšego mo ke go re o bone gore re ra
eng ge re re makala ale a dikgaolo tša 1, 2 le 3 (fonetiki, fonolotši le thutapopontšu) ke
motheo wa go ithuta thutapolelo. Ge re ithuta popego ya mafoko le tlhalošo re fela re
boela morago re topa gona kua. Ke lebaka le le dirago gore mo maemong a a dithuto
e be dithuto tše tharo tša mathomo tše di nabilego kutšwana. Mo dikarolong tše di
latelago re tla le hlahla mabapi le mehuta ya tlhalošo, dikamano ka tlhalošo gam-
mogo le tlhamo ya mareo le mantšu. Mo go karolo ya boraro, tlhamo ya mareo le
mantšu re tla re nabi! e le ge re tsošološa ditheo tše bohlokwa tša popantšu re bile re
di amanya le tlhalošo.
5.1 MEHUTA YA TLHALOŠO

Tlhalošo ke kgopolo ye e sego bonolo go e hlaloša ka gore e apere matlalotlalo. Lentšu
le ba le tlhalošotheo go swana le ge re kwešiša go re kgomo ke sephedi, phoofolo ya
go ruiwa ye kgolo, ya mokgopa, ya go duša le go amuša. Godimo ga moo ge motho a
re kgomo ditlhahlošo tša tlaleletšo tša go laowa ke dikamano di tsena ka gare. Tšona
ke tša go swana le go re ke seruiwa se se re fepago ka nama le maswi, se mokgopa wa
sona o nago le mehola ye mentši kudu go ya ka ditšo tša go fapana, ebile kgomo ka
boyona e na le mehola ye mentši ye e amango le setšo. Ge e kile ya go hlaba ge ba re
kgomo o a tšhoga; ge o rata nama ya yona go feta tše dingwe ge o ekwa motho a re
kgomo leleme, mogolo le mare di a tsikinyega. Tše ka moka di re laetša gore ge re re
tlhalošo ya lentšu ga re bolele ka selo se sennyane. Eupša tšeo re tla di tonkulla gabotse
maemong a bobedi a dithuto išago.
5.2 DIKAMANO KA TLHALOŠO

Dikamano tša tlhalošo a re di thome mola mehlaleng ya ka godimo e lego -sepela,
sepediša le -ntshepetše; gape le -robala le -tsoga. Re šetše re laeditše gore -robala le
-tsoga ke malatodi; ke ka moo ditlhalošo tša dikutudiri tše di tswalanago ka gona. Go
na le dikamano tše dintši tša mantšu go ya ka tlhalošo, fela mo re tla no re boledi! ka
mahlalosetšagotee, malatodi le maakaretši.
5.2.1 Mahlalosetšagotee
Mahlalosetšagotee a swana ka tlhalošo; a šupa selo se tee. Go na le kgopolo ye e tse-
begago kudu mo thutatlhalošong ya go re ga go na polelo ye e ka kgonago go ba le mantšu a
mabedi a go swana ka tlhalošo thwii. Se se ra go re le ge re na le mahlalosetšagotee ge re
126
5: Thutatlhalošo
ka a lebeledišiša ra a fetleka gabotse re tlo bona go na le mo a rego fapani! Mehlala ya

mahlalosetšagotee ke ye e latelago:
pokolo X tonki
bogobe X booswa X boušwa
thutapopontšu X mofolotši
seyalemoya X radio
Mantšu a a šupa selo se tee thwii fela o tla lemoga gore mo go a mangwe tšhomišo e
fapana go ya ka mebolelo ya dilete (dipolelosemmotwana), mola a mangwe e ka ba lentšu
la Sesotho le leadingwa. A mangwe a fapana go ya ka maemo a poledišano le setswalle
gare ga mmoledi le mmoledišwa bjalo ka:
dumela(ng) X thobela X re a lotšha X iše Barena X kgotsong
-rota X -hlapologa X -fahla magotlo X ntšha meetse
-tswala X -belega X -hlatša X -phaphaša
Go na le a mangwe a mantši le ka mokgwa wo mehuta ya mahlalosetšagotee a hlopšhago

ka gona eupša lenyaga re gomela mo. Sa gago ke go nyaka mehlala ye mengwe ye mentši
ya go tlaleletša ye e lego mo.
5.2.2 Malatodi
Malatodi ona a na le ditlhalošo tša go ganetšana. Mehlala:
-robala X -tsoga
-phela X -hwa
-telele X -kopana
Le ona re a hlopha ka mehuta, bjalo ka a a anago le dikelo le a a se nago dikelo. Ge o

bapetša (a) -hwa X -phela le (b) -telele X -kopana o tla lemoga gore mo pareng ya
(a) ge batho ba mmalwa ba ka botšišwa gore mothotsoko o hwile goba o a phela na
dikarabo tša bona di tlo no swana. Se se dirwa ke gore ga go na selo gare ga go phela
le go hwa; ga go na go phela gannyane le go hwa gannyane. Eupša bapai le para ya (b)
batho ba ka no fa dikarabo tša go fapana. Mo -telele le -kopana ke malatodi fela gare
ga dikelo tše tše pedi go na le tše dingwe tše dintši. O tla re motho ke yo mokopana e
le ge o mmapetša le yo mongwe goba ba o ba tlwaetšego, goba o laolwa ke malebiša a
potšišo. Mehlala ya mehuta ya go fapana ya malatodi ke ye mentši mo polelong gomme
re tla e hlopholla gabotse išago. Nke o bapetše dipara tše di latelago tša malatodi:
monna X mosadi
-reka X -rekiša
-phaswa X phaswana
Mo tsebo ya go tšwa thutong ya 3 e go tlabakela ka temogo ya mosadi le monna ke

malatodi a a sa amanego ka popego. Mohlaleng wa bobedi le wa boraro ke go hlahla ka
SPE1505/1127

go kotofatša mabopi a a hlolago bolatodi. Nke o tšwele pele go nyaka mehlala gomme
o e tsinkele go ya ka popantšu. Ke a kgolwa bjale o a tshepa ge re re thutamedumo le
thutapopontšu ke metheo ya thutapolelo. Makala a ga a go fe fela metheo ya kago ya
mantšu le mafoko, eupša le tlhalošong o ka se fete gabotse ge o se wa di kwešiša ka
botlalo kua mathomong. Go feta fao, le mopeleto o tšwa gona moo.
Bjale a re boeleng gape go bona gore thutapopontšu e fepa thutatlhalošo bjang.
5.3 TLHAMO YA MAREO LE MANTŠU
Tlhalošišo ya mareo
Ramareo: Motho yo a bopago (hlamago) mareo a mafsa.
Matšo: Mantšu a a bopilwego ka a mangwe.
Tswalano: Kamano ye e hlolwago ke go aga lentšu ka go tswalanya mabopi a a

fapanego.
5.3.1 Bohlokwa bja popantšu ge go hlangwa mareo

Ge re nyaka go matlafatša polelo ya Sesotho sa Leboa gore re tle re kgone go e šomiša
mo ikonoming le mo dinyakišišong tša saense le theknolotši, re swanetše go bopa
mareo a mafsa. Dikutollo tša saense le theknolotši di hlola didirišwa tše ntši tše mpsha
tšeo re sa kgonego go di bitša ka segagaborena, ka ge mareo a maleba a sego. Motho
yo a ikemišeditšego go bopa mareo a mafsa, o swanetše go ba le tsebo ye e feleletšego
ya popantšu. Popantšu, bjalo ka ge re šetše re boletše, ke karolo yeo ya thutapolelo ye
e nyakišišago popego ya mantšu. Gagolo, e nyakišiša ka fao mabopi a a fapafapanego
a šomišwago ka gona ge go bopša mantšu. Se bohlokwa ke go lemoga gore tswalanyo
ya mabopi ge go bopša mantšu e laolwa ke melawana ye e fapanego ya popantšu. Ge
melawana ye e sa elwe hloko, mantšu ao a bopšago a ka tšwelela a fošagetše. Re šetše re
boletše gore go na le dihlopha tše pedi tše kgolo tša mabopi. Sa pele, ke medu gomme
ke yona e bago motheo wa mantšu. Sehlopha sa bobedi ke mabopi ao a hlomesetšwago
medung. Ke ka fao ge sehlopha se sa bobedi se bitšwa ditlhomesetši. Ditlhomesetši di
ka hlomesetšwa pele ga modu goba di ka hlomesetšwa morago ga modu. Ditlhomesetši
tše di tlago pele ga modu, di bitšwa dihlogo. Tšeo di hlomesetšwago morago ga modu
di bitšwa meselana. Phapano ye bohlokwa gare ga modu le ditlhomesetši, e bonala mo
go sebopego sa modu. Sebopego sa modu ga se fetoge mola sa ditlhomesetši se fetoga,
go swana le mo mehlaleng ye:
ba a di reka
re se rekile
le e reke
moreki
serekwa
Lemoga gore re šomišitše modu o tee -rek- go bopa mantšu a mahlano. Phapano gare
ga mantšu a e hlagišwa ke dihlogo le meselana yeo e hlomeseditšwego mo modung.
128
5: Thutatlhalošo
Dihlogo tše di bonalago mo mehlaleng ye ke ba-, -a-, -di-; re-, -se-; -le-, -e-; mo- le
se-. Meselana yona ke -a; -ile; -e; -i; -w- le -a-.
Godimo ga tsebo ye e edilego ya popantšu, ramareo o swanetše go ba le bokgoni bja

go ka hlaola mantšu. Ke go re, mareo ao a mafsa a a bopšago e swanetše go ba e le
mantšu, e sego mafokwana.
Gantši re hwetša go dirišwa mafokwana bakeng sa mantšu ge go bitšwa didirišwa tše

mpsha. Se se bitšwago ruit ka Seafrikanse goba pane ka Seisimane se bitšwa galase ya
lefasetere ka segagaborena. Re ka se kgone go re galase ya lefasetere ke lereo, ka
gobane go šomišitšwe mantšu a mabedi e lego leina galase le lerui ya lefasetere. Ka
nako ye nngwe mafokwana a mohuta wo a a khutsofatšwa, gomme lereo la tšwelela
tše nkego ke lentšu le tee. Mathata a a hlagišwago ke mareo a a bopilwego ka tsela ye,
ke ge a sa balege ebile a sa bolelege gabonolo. Pukwana yeo re bolokelago tšhelete ka
go yona kua pankeng e bitšwa tšhupatlotlopolokelo mola radio yona, ka mabaka a
mangwe, e bitšwa seyalemoya.
Batho gantši ga ba kwane le mareo a mateleletelele a go swana le a. Ba bona go le kaone

go šomiša lentšu le lekopana le šele bjalo ka radio bakeng sa lereo la segagaborena le
letelele go swana le seyalemoya. Na wena o bona mareo a makaone e le afe gare ga a?
TV goba seyalemoyabonwa
kontase goba kgomobolekana
jeme goba kgotlaomone
Mo polelong ya ka mehla, go kgethwa mareo a makopana a a bolelegago le go ngwalega

gabonolo. Se se bontšha gore ga go thuše ge ramareo a bopa mareo ao a sa amogelwego
ke batho. Ramareo o swanetše go lemoga dintlha tše bohlokwa tše ge a bopa mareo:
•• Polelo ye nngwe le ye nngwe e na le mantšu a a welago ka magorong a a itšego go

swana le maina, madiri, mahlathi, marui, bjalobjalo. Ge go bopša lereo le lefsa, go nyakega
gore lereo leo e be lentšu le le welago ka go le lengwe la magorontšu a. Mafokwana,
le ge a fela a šomišwa go bopa mareo, ga se mantšu gomme a hlagiša mathata ao re
a boletšego ka godimo. Mo go bonala gore ge ramareo a sa tsebe gore lentšu ke eng,
a ka hlola mareo a a fošagetšego.
•• Sa bobedi seo ramareo a swanetšego go se lemoga, ke melawana ye e fapafapanego
ya popopolelo yeo e ka re thušago go bopa mantšu goba mareo a mafsa. Mareo a
mafsa a ka hlolwa ka ditsela tše:
(a) Tlhomesetšo
Dihlogo le mesela di ka hlomesetšwa mo modung go bopa lereo. Modu -bon- e ka ba

motheo wa lereo la go swana le seiponi mola modu -ngwal- e ka ba motheo wa mareo
a go swana le mongwalo (orthograpy), mongwalelo (style), dingwalo (literature),
bjalobjalo.
(b) Poeletšo ya modu
Modu o ka boeletšwa go bopa mareo go swana le lešalašala (absolute pronoun),

leinaina (proper name/proper noun)
SPE1505/1129

(c) Tswalanyo ya medu
Medu ye mebedi e ka tswalanywa go bopa mareo go swana le lešalašupi (demonstrative

pronoun: -šal- + -šup-); molaotheo (constitution: -lao + -the-); leinagokwa (com-
pound noun: -ina+ -gok-). Mo mareong a mangwe go bonala meduye meraro, bjalo
ka: tumammogoinong (dental consonant: -dum- + mmogo + -ino-).
(d) Katološo ya tlhalošo
Tlhalošo ya lentšu la tlhago e ka katološwa gore lentšu leo le tle le tšweletše kgopolo
ye mpsha. Ka Sesotho sa Leboa go aloga ke ge go boiwa komeng, eupša ka polelo
ya sebjalebjale e ka ba go apeša moithuti ge a amogela tikrii. Ka polelo ya bogologolo
makhura e be e le a seruiwa goba phoofolo, eupša ka polelo ya selehono lentšu le le
šupa dilo tše dintši bjalo ka seela seo re se tšhelago ka koloing ( petrol goba diesel ); e ka
ba ao re gadikago dijo, re tlotšago borothong goba re pakago dikuku le marotho ka
ona (cooking oil goba margarine goba butter); e ka ba kere ye re e gatago gore sefatanaga
se kitime (accelerator); o ka ikgopolela dilo tše dingwe tše o tsebago di bitšwa makhura
goba lekhura.
Sa boraro seo ramareo a swanetšego go se lemoga ke gore mantšu a a welago ka

magorontšung a a fapanago ga a swane ka sebopego. Dihlogo tša go swana le mak-
gokasediri le makgokasedirwa di šomišwa fela mo madiring gomme ga di bonale mo
magorontšung a mangwe a go swana le maina, mašala, mahlaodi, bjalobjalo. Maina ona
a na le dihlogo tše di hlalošago botee le bontši go swana le moeti: baeti; selepe: dilepe
gomme dihlogo tša mohuta wo di bonala mo magorontšung a mangwe. Maamanyi a
na le mosela -go go swana le: ba ba tsebago, yo a fokolago le tše di senyegilego,
gomme mosela wo ga o hwetšagale mo magorontšung a mangwe.
Thutišo
Bjale a re bapetše makgoni a gago a go bopa mareo a mafsa le makgoni a maloko a

setšhaba: (a) Ikgethele motho yo mongwe le yo mongwe mo setšhabeng yo a godilego,
yo a bolelago Sesotho sa Leboa. Mmontšhe diswantšho tša dilo tša sebjalebjale tša go
swana le cellular phone, fax machine, bjalobjalo, o mmotšiše gore naa dilo tše di
swantšhitšwego o di bitša eng. Go bohlokwa gore a leke go araba ka Sesotho sa Leboa
a se boeletše mantšu a Seisimane a a filwego mo diswantšhong.
(b) Bjale ikgethele motho yo mofsa mo setšhabeng gomme o boeletše tiro ya ka godimo.
Na dilo tše di swantšhitšwego yena o di bitša eng?
(c) Na wena o tla di bitša eng?
Tsela ye kaone ya go itemoša makgoni a gago a go bopa mareo a mafsa ke ge o iteka ka

go ipapetša le ba bangwe mo setšhabeng. Nepo ya dithutišo tše ke go go lemoša gore
dithuto tše o di swerego di go file makgoni ao batho ka bophara ba se nago le ona.
130
5: Thutatlhalošo
Hle se tšeele dithutišo tše di filwego ka mo godimo fase; di bohlokwa kudu. Go bohlokwa
go dira dinyakišišo tše o di filwego gore o kgone go hlabolla makgoni a gago a go bopa
mareo. Na o ile wa ipotšiša dipotšišo tše di latelago ge o bopa mareo?
(a) Na mareo ao ke a bopilego ke mantšu goba ke mafokwana?

(b) Na mareo ao ke a bopilego a latela melawana ya popopolelo ya Sesotho sa Leboa?
Dithutišo tše di filwego ka godimo di go lemošitše gore go bopa mareo a mafsa ga se

taba ye bofefo. Ramareo e swanetše go ba e le motho wa boinaganelo yo a kgonago go
hlagiša dikakanyo tše mpsha. Godimo ga fao, e swanetše go ba e le setsebi sa popego-
polelo, gobane mareo a mafsa a swanetše go latela melao le melawana ya popopolelo
ka mokgwa wo o ušago pelo. Mo ditemeng tše di latelago, re lebeledišiša melao ye e
fapafapanego ya popegopolelo yeo e ka re thušago go bopa mareo ka tsela ya maleba.
Re šetše re boletše ka ga melawana ye, eupša re filo ngwatha mo le mola. A re tšweleng
pele ge, re nyakišiše ditheo tša popego ya mareo ka botlalo le ka kelohloko.
5.3.2 Ditheo tša popego ya mareo

Ditheo tša popego ya mareo tšeo re tlogo di nyakišiša mo karolong ye ke:
•• Tlhomesetšo
•• Tšhutišo ya tlhalošo
•• Pokantšho
•• Kadimo
•• Tlhamontšu
5.3.2.1 Tlhomesetšo
Re ile ra re modu ke lebopi leo le rwelego tlhathollotheo ya lentšu. Re kgona go feto-
lafetola tlhathollo yeo ka go hlomesetša dihlogo le meselana. Ka mantšu a mangwe
re ka re re kgona go bopa mantšu a a fapanego a a theilwego godimo ga modu o tee.
Mantšu a a hlamilwego ka tsela ye, a ka wela ka magorontšung a a fapanego, go swana
le mehlala ye e latelago ye e theilwego godimo ga modu -ngwal-. Lemoga gore modu
wo ke modu wa lediri. Mantšu ao re kgonago go a thea godimo ga -ngwal- a ka wela
ka magorontšung a:
maina: mongwadi, mongwalo, sengwalwa
madiri: ba a ngwala, ga ba ngwale, Ngwalang!, go se ngwale
mahlathi: mo sengwalweng, go mongwadi, ka mongwalo
marui: tša go ngwala, ya mongwadi, sa sengwalwa
maamanyi: yo a ngwalago, ba ba ngwalago
maekiši: ngwadi!, ngwadingwadi!
leba: ke mongwadi, ga se mongwadi
SPE1505/1131

Mantšu a a kotofadišwego mo temaneng ye e latelago ke matšo, ke go re ke mantšu a a

hlamilwego ka mantšu a mangwe goba mabopi ka tsela ya tlhomesetšo.
Badišiša temana ye e latelago gomme o dire medirwana ye e filwego ka tlase ga yona:
Morutiši wa Sesotho sa Leboa o swanetše go ba le tsebo le tlhatho ya leleme le ka ge morutiši

wa polelo a tlamegile go tseba polelo yeo a e rutago tsebitsebi. Go nyakega morutiši yo a
le amuleng beleng goba a ithutilego lona wa go le nwa moro go swana le beng ba lona, bobedi ba
botoga nalo gae, ba tampeletše le lona go tloga sekolong sa praemari go fihla kholetšheng goba
yunibesithi. Se sekaonekaone go yoo a fihlilego morototloung wa yunibesithing ke ge ye nngwe
ya dithutokgolo tša gagwe e le Sesotho sa Leboa. Ka kakaretšo, morutiši wa Sesotho
sa Leboa a e be motho wa tsebo ye e namilego le bokgoni bja boramahlale le borathuto ka
leleme le, a se ke a le phopholetša.
(Maibelo, JR le Sepota, M M. 1996. Thutamekgwakabo, letl. 8. Arcadia: Bard Publishers.)
Thala lenaneo la go swana le le le latelago. Mo kholomong ya pele o ngwalolle mehlala

ye e kotofaditšwego mo setsopolweng sa ka godimo. Mo kholomong ya bobedi o ngwale
legorontšu leo mohlala wo o itšego o welago ka go lona, gomme mo kholomong ya bo-
raro o ngwale modu goba kutu yeo mohlala woo o theilwego ka yona gotee le legorontšu
leo o tšwago go lona. Re dirile mehlala ye mebedi ya mathomo go go šupetša tsela. O
tla hwetša tlhathollo ye e tletšego mafelelong a thuto ye:
Mohlala Legorontšu Modu/kutu le legorontšu le mohlala o

tšwago go lona
tsebo leina modu ke -tseb- (lediri)
ya leleme lerui kutu ke -leme (leina)
132
5: Thutatlhalošo
5.3.2.2 Tšhutišo ya tlhalošo

Go a kgonagala gore, ge re nyaka go bopa lereo le lefsa, re diriše lentšu la tlhago gomme
re šutiše tlhalošo ya lentšu leo gore le tle le bolele selo se sefsa. Ka mantšu a mangwe re
ka re re katološa tlhalošo ya lentšu la tlhago gore lentšu leo le kgone go hlatholla selo
seo se bego se se gona bogologolong. Bala mehlala ye e latelago ka kelohloko:
Mohlala Tlhathollotheo Tlhathollo ye mpsha
letlakala la mohlare la puku
ngaka ya ditaola ya dihlare tša sebjale
makhura a phoofolo a go tšhelwa koloing
go aloga ge go boiwa komeng ge go amogelwa tikrii
tona ya mmušo wa bogologolo ya palamente ya sebjale
go bua ge go hlabja phoofolo go molwetši ka opareišene
mphato wa koma wa sekolo
hlogo ya mmele ya sekolo
Na o kgona go oketša ka mehlala ye mengwe?
5.3.2.3 Pokantšho
Mareo a mafsa a ka bopša ka go bokantšha medu goba dikutu tše pedi goba tše tharo.
Ka legorontšung la maina, maina a ahlamilwego ka pokantšho re a bitša mainagokwa.
Pokantšho e bonala mo mareong a a latelago:
Lereo Kutu/Modu 1 Kutu/Modu 2 Kutu/Modu 3
legorontšu -goro -ntšu
moswaramarapo -swar- -rapo
lešalašupi -šal- -šup-
tumammogoinong -dum- mmogo -ino
lefokokanegeditee -foko -aneg- -tee
rabokgobapuku -ra -kgob- puku
5.3.2.4 Kadimo
Mokgwa wo o atilego wa go oketša mareo a mafsa mo polelong ke go adima mareo
ao mo dipolelong di šele. Gagolo, maadingwa a tšwa Seisimaneng le Seafrikanseng,
eupša go na le ao a tšwago dipolelong tše dingwe tša Afrika. Mokoti le tšhaiša ke maa-
dingwa a a tšerwego Sezulung (umgodi, shayisa); eupša a a atilego kudu ke a a tšwago
dipolelong tša Bodikela.
Ge lentšu le adingwa, le swanetše go fetolwa medumo le popego gore le tle le kwane

le medumo le popego ya Sesotho sa Leboa. Ka Seafrikanse ba re skool. Ge lentšu le le
SPE1505/1133

tlišwa Sesothong sa Leboa, e ba sekolo. Lemoga ka moo hlogo e hlomeseditšwego ka

gona, gobane maina a segagaborena a swanetše go ba le dihlogo tša go hlatholla botee
le bontši. Ka fao re re sekolo: dikolo. Mo go fetotšwe sebopego, eupša, ge re lebelela
mohlala wo ka šedi, re tla lemoga gore medumo le yona e fetotšwe. Ka segagaborena,
mantšu ga a felele ka ditumammogo tša go swana le l (skool). Ke a kgolwa o sa gopola
lenaneo la dinoko la CV-CV-CV le re boletšego ka lona mo thutong ya 2 ya pukutlhahlo
ye. Ka fao, go swanetše go oketšwa ka tumanoši o ka mafelelong gore leadingwa le le
kwane le lenaneo la medumo mo Sesothong sa Leboa. Mehlala ye mengwe še:
Polelo ya mothopo Lentšu ka polelomothopo Leadingwa
Seafrikanse geld tšhelete
Seisimane pencil phensele
Seafrikanse kerk kereke
Seisimane rubber raba
Seafrikanse venster lefastere
Seisimane pension phenšene
Seafrikanse naald nalete
Na o kgona go oketša mehlala ye?
5.3.2.5 Tlhamontšu
Mantšu a mafsa a ka hlangwa ka ditsela tše tharo, e lego
(a) tlhamo ya diakronimi (mareeledi)

(b) katološo ya tlhalošo ya mainakgwebo (dikakgwebo)
(c) Tlhamo ya mantšu a mafsa
(a) Diakronimi (mareeledi)
Go ka dirišwa ditlhaka tša mathomo tša leina la khampani, feme, yunibesithi, bjalobjalo
gwa bopša lentšu le lefsa ka tšona. Mehlala še:
University of South Africa e ba UNISA
South African Paper and Pulp Industries e ba SAPPI
Medical University of Southern Africa e ba MEDUNSA
Confederation of South African Trade Unions e ba COSATU
Nare, Phuti, Noko e ba NAPHUNO
Sotho, Shangaan, Nguni, Venda e ba SOSHANGUVE
134
5: Thutatlhalošo
Ge akronimi e se na go thewa, e dirišwa bjalo ka lentšu. UNISA e ka dirišwa ka ditsela

tše di latelago:
(a) E ka šoma bjalo ka sediri mo lefokong:
UNISA e ngwadišitše baithuti ba bantši lenyaga.
(b) E ka šoma bjalo ka lehlathi:
Re dula kgauswi le UNISA.
(c) E ka šoma bjalo ka leba:
Yunibesithi ye e fetago tšohle ka bogolo mono Afrika-Borwa ke UNISA.
Na o kgona go inaganela diakronimi tše dingwe le go di diriša mafokong?
(b) Katološo ya tlhalošo ya mainakgwebo
Checkers ke leina la lebenkele. Eupša, tlhalošo ya leinakgwebo le e katološitšwe gomme

lehono mokotlana wo mongwe le wo mongwe wa plastiki woo direkwa di ka thothwago
ka wona o bitšwa tšhekase.
PUTCO ke akronimi ye e emetšego Public Utility Transport Corporation, empa lehono

Putco e ka dirišwa go šupa pese, go swana le ge re re:
Putco e thulane le taxi.
Ke tlile ka putco, e sego ka taxi.
Diputco ga di sepele lehono.
Mo go bonala katološo ya tlhalošo ya PUTCO e lego akronimi ya khampani gore e tle e

akaretše le dinamelwa tša khamphani yeo. Na o kgona go oketša ka mehlala ye mengwe?
Nyakišiša mainakgwebo a dilo tša go swana le disepe, dihlwekišameno, diaparo le dino
o kgoboketše mehlala ye e bontšhago katološo ya tlhalošo ya mainakgwebo.
(c) Tlhamo ya mantšu a mafsa
Go tšhaba ka Seisimane ke run away. Baboledi ba segagešo ba tšere mantšu a mabedi

a ba bopa lentšu le lefsa la Sesotho la diranawei e lego menotlo ya dikgogo yeo batho
ba šebago ka yona.
On le off ka Seisimane ke mantšu a a laetšago go gotetša le go tima mohlagase. Bjale,

go bopša lentšu le lefsa la onofo ka mantšu a. Le ge onofo e ka šupa didirišwa tše di
fapanego tša mohlagase, gagolo lentšu le le hlatholla setofo se sennyane sa mohlagase
sa go lekana dipitša tše pedi.
Stop ke go ema goba go emiša ka Seisimane, gomme nonsense e ka ba ditšiebadimo goba

phapang gare ga batho kapa go rumolana ga batho. Ka Sesotho, stopnonsense ke leboto
la asbestose le le agwago go dira legora. Leina le le amana le ge legora le lebjalo le thib-
ela baagišani go bona tša ka keno, go akaretšwa borara bjo bo ka hlolago diphapano.
Mantšu a go swana le diranawei, onofo le stopnonsense ke mantšu a mafsa ao a sego

gona mo Sekgoweng, ebile ga go na mantšu ao a tswalanego le ona mo Sesothong.
Lemoga gore mantšu a bjalo ka a ga se maadingwa go swana le ao re boletšego ka ona
SPE1505/1135

ka godimo. Leadingwa le hlatholla selo se tee mo polelong yeo le tšwago go yona le

mo polelong yeo e le adimilego; goba tlhalošo yeo e ka katološwa goba ya fokotšwa.
Kerk ka Seafrikanse le kereke ka Sesotho ke mantšu a a hlathollago selo se tee. Pencil ka
Seisimane le phensele ka Sesotho ke mantšu a a hlathollago selo se tee. Eupša, lentšu
la diranawei ga le gona mo Sekgoweng, go swana le ge maina a onofo le stopnon-
sense a se gona. Ke mantšu a mafsa ao a hlamilwego ke baboledi ba Sesotho gomme
ditlhathollo tša mantšu a, le tšona ke tše mpsha. Ka Seisimane, tlhalošo ya stop le nonsense
e kgole kudukudu le leboto la asbestose, go swana le ge tlhalošo ya run le away e le kgole
kudukudu le menotlo ya kgogo.
Thutišo
Na o ka kgona go bopa mareo a mantšu a a thaletšwego le ditlhalošišo tša ona tše di

latelago ka Sesotho sa Leboa? O se ke wa fela pelo ge o palelwa. Nepo ya modiro wo
ke go go lemoša mathata a a hlagišwago ke go hlokega ga mareo mo dipolelong tše di
swanetšego go hlabollwa mono Afrika-Borwa. Go tloga moo o tla lemoga gore ge mantšu
a mafsa a swanetše go hlangwa go nyakega bokgoni bjo bo tseneletšego bja popopolelo:
(1) The morphological study of language is concerned with the rules that govern the prefixation and
suffixation of morphemes to roots to form meaning ful words.
(2) A vowel is a speech sound made with vibration of the vocal cords but without audible friction,
more open than a consonant and capable of forming a syllable.
(3) Lightning is a flash of bright light produced by an electric discharge between clouds or between
clouds and the ground.
(4) AIDS (acronym): Acquired immune deficiency sydrome, a condition caused by a virus transmitted
in the body fluids, marked by severe loss of resistence to infection and so ultimately fatal.
(5) The aorta is the main artery of the body, supplying oxygenated blood to the circulatory system,
passing over the heart from the left ventricle and running down in front of the backbone.
Thutišo
Mo karolong ye, re hlatholotše metheo ye e latelago ya go bopa mareo:
•• Tlhomesetšo
•• Tšhutišo ya tlhalošo
•• Pokantšho
•• Kadimo
•• Tlhamontšu
Tsinkela mareo a a latelago o re botše gore a hlamilwe ka go latela metheo efe ya yeo e
boletšwego ka godimo. (Tlhathollo ya modiro e latela mo mafelelong a thuto):
moprista mongwaledi
boemakepe setshophakrufu
sekrufudraeba tšhupatlotlo-polokelo
tumatlhaainong praemasetofo
leotwana (paesekele) lehlare (la tšhelete)
mogoeledi (wa radio) tswalo (ya tšhelete ge e ntšifala)
lekgolomasomepeditharo PUTCO
136
5: Thutatlhalošo
mooki hlogo (ya sekolo)
BJALE GO LATELA DITLHATHOLLO TŠA MEDIRO YE O E DIRILEGO
Mohlala Legorontšu Modu/kutu le legorontšu leo le

tšwago go lona
tsebo leina (Legoro la 9) modu ke -tseb- (lediri)
ya leleme lerui kutu ke -leme (leina)
polelo leina (Legoro la 9) modu ke -bolel- (lediri)
yeo a e rutago leamanyi modu ke -rut- (lediri)
morutiši leina (Legoro la 1) modu ke -rut- (lediri)
ba lona lerui modu ke -ona (lešala)
bobedi leina (Legoro la 14) kutu ke -bedi (lehlaodi)
le lona lehlathi modu ke -ona (lešala)
kholetšheng lehlathi kutu ke kholetšhe (leina)
yoo a fihlilego leamanyi modu ke -fihl- (lediri)
dithutokgolo leina (leinagokwa) medu ke ye mebedi:

(Legoro la 10) (i) -rut- (lediri)
(ii) -golo (lehlaodi)
ka kakaretšo lehlathi modu ke -akaretš- (lediri)
bokgoni leina (Legoro 14) modu ke -kgon- (lediri)
borathuto leina (Legoro la 2a) medu ke ye mebedi:

-ra (leina)
-rut- (lediri)
moprista: (kadimo) mongwaledi: (tlhomesetšo)
boemakepe: (kadimo le pokantšho) setshophakrufu: (kadimo le pokantšho)
sekrufudraeba: (kadimo) tšhupatlotlo-polokelo: (pokantšho)
tumatlhaainong: (pokantšho) praemasetofo: (kadimo)
leotwana (paesekele): (tšhutišo ya tlhalošo) lehlare (la tšhelete) (tšhutišo ya tlhalošo)
SPE1505/1137

mogoeledi (wa radio): (tlhomesetšo) tswalo (ya tšhelete): (tšhutišo ya tlhalošo)
lekgolomasomepeditharo: (pokantšho) PUTCO: (tlhamontšu)
mooki: (tlhomesetšo) hlogo (ya sekolo): (tšhutišo ya tlhalošo)
138

001 2019 4 B

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

001 2019 4 B

Caricato da

Copyright:

© 2018 University of South Africa

All rights reserved

Printed and published by the

Morulaganyi-Mongwadi: Prof ML Mojapelo

Ditebogo: Prof IM Kosch

Re tla lemoga gore Sesotho sa Leboa ke polelo ya mohlakanelwa, ye e šomišwago ke

Mmepe wo o lego ka mo fase o laetša mo polelo ye e atilego gona:

Mebolelo ye e bopago polelo ye e hlophilwe ka mo fase:

Dihlopha tša mebolelo go ya ka dilete

Borwagare Gare Leboabodikela Leboabohlabela Bohlabela Bohlabelagare

Sekopa Setau Seṱokwa Khelovhedu Sepai Sepulana

GE LE FEDITŠE KGAOLO YE LE TLO KGONA GO:

1.1 NA THUTAMEDUMO KE ENG?

1.1.1 Medumopolelo: Na go bohlokwa gore re e tsebe?

Ke ka lebaka la eng ke dira se?

Maikemišetšomagolo a thuto ye ke gore wena, bjalo ka moithuti wa polelo, o tlaba-

Go bolela nnete, kgokagano ya ditšhupetšo ga e bonolo. Ga ke tsebe gore wena ge o

Medumopolelo le yona e dira molokoloko, ya šalana morago ka o tee ka o tee, ya

Kgokagano ke ye nngwe ya dinyakwa tše bohlokwa mo bophelong. Go na le ditsela

Thuto ye e re rutago ka ga medumopolelo ye e šomišwago ke batho e bitšwa thutamedumo

Thutamedumo e na le makala a mmalwa. Re ka ithuta dipharologantšho tša medumo

1.1.2 Thutamedumo: Na e ka nkhola ka eng?

Ngwala mešomo ka moka ye o naganago gore go e dira o swanetše go ba le tsebo ya

bokgobapukung bja kgauswi le wena. Gopola go hlokomedišiša mešomo ye e nyakago

Diprofešene tše ke gopolago gore di nyaka tsebo ya fonetiki ke:

Na ke ka lebaka la eng ke dira se?

Ke tshepa gore go fihla mo o šetše o lemoga bohlokwa bja go ithuta thutamedumo. Le

Dithuto tša fonetiki le fonolotši di ka go bulela mejako makaleng a mantši:

(a) Kwagatšo ya polelo

Batho ba ba ithutago polelo ye e sego segagabobona ba swanetše go thušwa go ba le

(b) Terapi ya polelo

Terapi ya polelo, bjalo ka tshepetšo ya go phošolla, e tsenelela lefaseng la theknolotši ya

(c) Temogo ya lentšu

Temogo ya lentšu e akaretša go lemoga polelo ya motho yo a itšego. Se se ka dirwa ke

le go fa bohlatse kgorong ya tsheko mabapi le dikutollo tša gagwe. Batho bao ba

Dipeakanyo tša thelekhominikheišene di šetše di kgona go tseba polelo ya mmoledi

Legoropolelo la maleme a Batho (Bantu), leo Sesotho sa Leboa se welago go lona, le

1.1.3 Moithuti yo mongwe le yo mongwe wa polelo o swanetše go ithuta

Ikhweletše mokgwa wa go farologantšha di-b tše di lego mantšung a a latelago:

Diphapano tše ke di lemogilego ge batho bale ba bitša b ke:

Na ke ka lebaka la eng ke dira se?

Ge e le gore o lemogile phapano ga go ka mokgwa wo o ka palelwago ke go hlalošetša

Ge o šetše o tseba gore medumopolelo ya Sesotho sa Leboa e tšweletšwa bjang le go e

A re re o lekaleng la dinyakišišo mo komiting ya polelo, gomme dinyakišišo tše le di

f e be kelo ka ge ba emetše baboledi ka bontši. Ba šišinya gore sebakeng sa go re [f], re

Ke ka lebaka la eng ke dira se?

Sesotho sa Leboa ke polelo ye e humilego kudu ka mebolelo ya go fapafapana. O sa gopola

Barutiši ba polelo, banyakišiši, bangwadi le boraterapi ba polelo ba swanetše go le-

Mongwalo wa fonetiki wona o tšweletša modumo ka mokgwa wo o kwagatšwago ka

Sekone [ɺi a fofa] – Khelobedu [ɺi a ɸoɸa]

Hlokomela gore ge re ngwala sefonetiki, ke gore ge re tšweletša ka mokgwa wo go bole-

Polelo ya molomo ge e bapetšwa le ya go ngwalwa

Ikopanye le baboledi ba bararo ba ye nngwe le ye nngwe ya dipolelo tše di latelago

Sesotho sa Leboa : -bona

•• Bjale e re ba ba latelago ge ba bolela o theeletše kwagatšo ya vh, b, le v:

•• Ngwala ka bokopana se o se lemogilego

Na ke ka lebaka la eng ke dira se?

Mohlaleng wa mathomo re na le tlhaka ya b ye e sa kwagatšwego go swana ke baboledi

mogolo wa go nolofatša go bala le go ngwala. Mošomo wa diboto tše e be e se gore ge

Re bona ka mokgwa wo polelo ye nngwe le ye nngwe e nago le mokgwa wa yona wa go

Anke o leke bokgoni bja gago ka go dira tše di latelago:

(1) Hupela moya gomme o bolele tekanyo ya metsotso ye mehlano.

Ke ka lebaka la eng ke dira se?

(3) Bohlokwa bja legano bo a gatelelwa ka gobane ge molomo o thibilwe go bolela ka

1.3.2 Kgara le maswafo

Maswafo a šireleditšwe ke dikgopo (phago ya dikgopo). Digobagare tša dikgopo le tšona