Sei sulla pagina 1di 85

El vestido tradicional

de las mujeres Ngäbes

Tärä okwä tikabare | Texto escrito por


Ana Lucía Alvarado Méndez
Textos: Ana Lucía Alvarado Méndez Esta publicación es posible gracias al apoyo brindado por el
Fondo para el financiamiento de proyectos de las artes literarias del
Traducción al ngäbere: Rigoberto Carrera Santiago Colegio de Costa Rica, Ministerio de Cultura y Juventud.
Fotografías:
Carmen Romero Palacios 391.09
Ermelinda Bejarano Contreras A444d Alvarado Méndez, Ana Lucía
Dän meri ngäbe kwe = el vestido tradicional de las mujeres
Idanita Valdez Santiago
Ngäbes [recurso electrónico] / Ana Lucía Alvarado Méndez ;
Lea Valdez Santiago Rigoberto Carrera Santiago, traductor. – 1ª. edición – San José,
Nelly Gallardo Carpintero Costa Rica : A. Méndez A.L., 2018.
Pepí María Santos Atencio 81.3 Mb ; E-Book : Pdf : 36 ilustraciones a color : 52 fotogra-
Roxana Hurtado Montezuma fías a color
ISBN 978-9968-49-262-1
Ana Lucía Alvarado Méndez
Contiene la traducción del español al Ngäbe
Katia María Méndez Madrigal
1.INDÍGENAS DE COSTA RICA – INDUMENTARIA.
Ilustraciones: Daniela Ramos Solís 2. INDUMENTARIA INDÍGENA. 3. NGÄBES – MUJERES - Ye ni ngäbere jetebeire se kräke.
Edición: Ana Lucía Alvarado Méndez INDUMENTARIA. I. Carrera Santiago, Rigoberto, traductor.
II. Título. Para las futuras generaciones ngäbes.
Revisión filológica: Cecilia María Cordero Sáenz
Diseño y diagramación: Daniela Ramos Solís
© Texto, Ana Lucía Alvarado Méndez, 2018
Contacto: analu.alvmen@gmail.com © Traducción, Ana Lucía Alvarado Méndez, 2018
ISBN: 978-9968-49-262-1 © Fotografías, Ana Lucía Alvarado Méndez, 2018
© Ilustraciones y diseño, Ana Lucía Alvarado Méndez, 2018
Hecho el depósito que indica la ley n°8686.
Todos los derechos reservados. Esta publicación no puede ser
reproducida, en todo ni en parte, ni registrada en o transmitida por
un sistema de recuperación de información, en ninguna forma ni por
Ejemplares para distribución gratuita, ningún medio, sea mecánico, fotoquímico, electrónico, magnético,
prohibida su venta. electroóptico, por fotocopia o cualquier otro, sin el permiso previo
por escrito de la autora.
Tärä tä mä kisete ye tä niere kugwe kira El libro que tienen en sus manos cuenta la
dän meritre ngäbe kwe kä ni ngäberegwe historia del vestido tradicional de las mujeres
Coto Brus. Tärä ogwä ye tikabare nitre ngäbes del Territorio Indígena Ngäbe de Coto
mötöri Ana Lucía Alvarado Méndez, Brus. Los textos fueros escritos por Ana Lucía
ye abo namanin bare ja üai dianinkä Alvarado Méndez, como resultado de un taller
niaratrebe kwe. fotográfico que realizamos con ella.

Jodron üai toadi mungwe tärä kätirebtä, Las fotografías que verán a lo largo de las
ye diankäbare jodron ni üai diannenkä siguientes páginas fueron captadas con cámaras
dötro bti nitre merire tänintre gwairebe desechables por las mujeres que participamos
ja känti. Jodron üai kwatire ye tä kugwe del taller. Cada fotografía cuenta su propia
niere jatäri. historia.

Tärä dätebare ne nitre ngäbe mränibi Este libro está dedicado a las nuevas
jatäri se kräke, ye kugwe nigwe metre ye generaciones ngäbes, para que puedan
rabadre gare ietre, kugwe kira naganinkä conocer más acerca de su cultura, su historia
bätä ja rabadre roin koin ie niregwe metre. y se sientan orgullosas de quienes son.
Ribeta arato kugwe nikwe ye tädre nierara Esperamos que sea un aporte para mantener
käre nire jaunun. vivas nuestras tradiciones.

6 7
Keteiti | Capítulo 1

El taller fotográfico
Götä rababa bare, götä kwäti, ye sö El taller se llevó a cabo en 6 reuniones que
mirie arato ñürie ye mi kubu kwäjätä tuvimos durante los meses de mayo y junio
kwäkükü näire (2017) götä jue jukribtä del 2017 en el Salón Agrícola de nuestro
nun käite. Götä ne nämäne ni Ana Lucía territorio, en la comunidad de Casona.
Méndez kidete gwanka ja käne, niara El taller estuvo a cargo de Ana Lucía Alvarado
Bachiller psicología arato nun nämä Méndez, bachiller en psicología y participamos
nikügü kä ni ngäberekwe Coto Brus. un grupo de 7 mujeres ngäbes del Territorio
Sribi noainma nungwe jä üai diandrekä Indígena Ngäbe de Coto Brus. Trabajamos
dötrö bti, ye abo jodron üai dianenkä con cámaras desechables con el fin de retratar
dän nungwe nebtä arato dre utuäte cosas relacionadas con nuestro vestido
nungwe bätä. tradicional y lo que significa tenerlo.
Acerca de las mujeres
Ngäbes participantes

10 11
Ti meden Carmen, kä grekwärike kubu tibti. Yo soy Carmen, tengo 52 años. Nací en Casona,
Ti därebare Ju kribtä, käre nünanin tigwe ti siempre he vivido aquí en el Territorio. Soy artesana,
käe nete. Titä jodron dätere, sribita tigwe trabajo con materiales que vienen de la naturaleza.
jodron nierara migani jatäri. Känimen ti Cerca de mi casa tengo un sendero donde estoy
jue ken ji tä tigwe ye känti nura ngubuare conservando plantas para tintes naturales, para
sribeta jodron jügara nierara, ye kö kräke, fibra, para papel y para hojas de ranchos. Me gusta
tärä jügara btä ju sribera. Tänemen toin mucho compartir nuestra historia para que más
koin tie kugwe ne niere ye ngäbetre bati jóvenes la aprendan. Además, soy mamá y abuela.
kägwe ja toi kitadre btä. Arato ti kiatre Tengo siete hijos: seis mujeres y un hombre; y ya
meye mölöere monsotä nikügü tigwe: merire tengo 13 nietos.
niti itibe brare; ti bräe abo nijätä nimä.

12 13
Ti meden Ermelinda, kä grejätä kobokä Yo soy Ermelinda, tengo 34 años. Soy de nacionalidad
tibti, ti däreni nierara kä ne känti derabe. costarricense desde siempre. Vivo en la Casona, frente
Ti tä nüne jukribtä, cen cinai ngwareta. al CEN-CINAI. Me dedico a la costura, siempre
Ti tä jodron dike, käre nitre dän dikä recibo encargos de vecinas para hacerles sus
kärere tie. Arato sribi gwita noainta bätä vestidos. También hago el oficio de la casa y trabajo
ti käete yete jodron kwetara nögata tigwe. en el campo, ahí siembro lo que consumimos.
Monsotre nimä tigwe, nibu brare aune iti Tengo cuatro hijos, dos hombres y dos niñas. Para
merire. Ti kräke ni ngäbe ne abo metre, mí ser ngäbe es ser original, nosotros no somos
nun ñaka sulia ötare ngäbe ötare, nitrei cholos, y con el vestido la gente sabe quiénes somos.
gare nire nun.

14 15
Ñäntore, ti kä Idanita. Kä grejätä kwati Hola, yo me llamo Idanita. Tengo 31 años. Nací en
tibti. Ti därebare seigri Panama kä kwärike Panamá y cuando tenía 5 años me trajeron para
tibiti aune ti jänki negwäre jukribtä. Ti tä acá, para Casona. Desde que vine vivo en Villa
nüne Villa Palacios ti nü näire derabe. Villa Palacios, a 20 minutos caminado desde el Salón
Palacios ye nemenkä nändre täinkrä näne Agrícola. Tengo cuatro hijos, tres mujeres y un hombre.
gre näre ju ngötärä ne ngwane. Monso tä Me dedico a tejer chácaras para vender y para la
nibokä tigwe nimä merire iti brare. Ti tä casa. A veces me dedico a sembrar yuca, arroz,
sribire kra dätebtä rürübäinkrä ngwankra frijoles. También soy asesora cultural, le ayudo a la
gwi arato. Roäre ti tä sribire Ö nögö, aro, gente que viene a hacer trabajos a la comunidad a
muma arato. Bätä ti tä ni tö den kugwe traducir en español y en ngäbere.
nigwebtä, dimigata kugwe kwitata ngäbere
arato suliare tigwe.

16 17
Ti meden Lea, grekobokä kä tibti, ti därebare Yo soy Lea, tengo 24 años. Nací en el hospital
juta San Vito känti, ti tä nüne käre jukribtä. de San Vito y he vivido toda mi vida en
Monso tä nibu tigwe, merire iti brare iti. Titä Casona. Tengo dos hijos, una mujer y un varón.
dän dike monso merire tigwe kräke. Ti jatani Me gusta mucho coser vestidos para mi hija. Yo
dän dike chi därebare ngwane, ye nämene empecé a coser vestidos cuando ella nació, porque
chi merire. Ti dän dike kidebti. Kena diga era una niña. Yo coso los vestidos a mano. Al principio
nämane käme tigwe, akwa matare diganiena me quedaban un poco feos, pero ya me quedan
bäri koin tigwe, tö täneme sribedi. Ti kräke mejor y me gustan mucho. Para mí, el vestido es muy
dän ne utuäte krübäte ye nierara nungwe. importante porque es parte de nuestras costumbres.

18 19
Ti meden Nelly. Grekwäjätä kwärike tibti. Yo soy Nelly, tengo 45 años. Nací en Panamá, pero
Ti därebare Panamá akwa kä tänini gre tibti cuando tenía 20 años vine a Costa Rica. Actualmente
aune ti ki kä nekänti. Negwane ti tä nüne vivo en La Casona. Tengo cinco hijos, dos mujeres
jukribtä. Monso tä nirike tigwe nibu merire y tres varones. Soy ama de casa y artesana.
aune nimä brare. Ti ju tareikä arato jodron En mi casa tengo una tiendita donde vendo telas
dätere. Ti grwriete jodron tä mikani tigwe y otras cosas que yo hago. También participo en
dängwän bätä jodron mada rürübäindre. varias organizaciones comunales. Soy miembro de
Arato ti tä sribire kugwe ketakäbre bätä jä la Asociación de Desarrollo Integral y de la Asociación
käite. Ti kädegani sribikä junta ADI kwebtä, de Turismo Ngäbere de la Casona. Hace años viví
bätä sribikä turismo jukribtä. Köbö nikira raire unos 6 o 7 meses en San Isidro de Heredia, trabajaba
tigwe nünanin sö kräti, kräkükü kä kädegata en una casa en Heredia centro. En ese entonces no
san isidro Heredia känti, yete ti täni sribire usaba vestido, porque me daba vergüenza y para
gwi, ti ñan tönibi dän naunen kitadi jabtä ti evitar la discriminación. Pero cuando volví al Territorio,
nämän ja gaire, nanen ti mikadre utuä ñakare más bien me veían diferente por no usarlo, entonces
btä. Akwa ti jatabta ja käete, ti rababa töen empecé a usarlo.
jene ye abtä tigwe dän kitita jabtä.
20 21
Pepí María Kä gre kwäti tibi. Ti däreni Yo soy Pepí María, tengo 26 años. Nací en el
krägäjue mötöri Känti arato titä nüne Hospital de San Vito y vivo en La Casona. Tengo
Jukribtä. Monso tä nibu tigwe, merire kä tres hijos, una niña de meses, una de 9 años y un niño
niena kwäögänbti arato monso brare iti kä de 3 años. Soy ama de casa y también me dedico
komä bti. Ti ju täreikä btä titä dän dike. Kä a coser ropa. Yo aprendí a coser cuando tenía 22.
gre kubu tibi aune Dän dika namanin gare Aprendí sola. Empecé a coser porque quería hacer
tie. Nibi gare ja töbti tie. Ti töni jagräke ropa para mí y dejar de pagarle a otras personas.
digadi medenbtä tigwe köe miri ja käne ye Ahora yo coso ropa para mí, para mi hija y también
ñakare dän dikä utuä biandre tigwe ni madai coso para otras personas. Ellas me dan tela para
mentogwäre bätä. Matare ti tä dän dike ja que yo les haga porque les gusta como me queda
kräke ti ngöngän kräke arato ni mada kräke. la costura.
Niaratre tä dän kriture bien tie, ye digata
tigwe ye toin koin ietre btä.
22 23
Ti menden Roxana, kä nienan grejätä Yo soy Roxana, tengo 38 años. Yo nací en Panamá
kwäkwä tibti. Ti därebare seigri Panamá y desde los 14 años vivo en La Casona. Yo era
aune kä täni kwäjäta kobokä ti tä nüne Ju artesana, a mí me gustaba hacer almohadones.
kribtä, ti täni jodron dätere, ye ti täni ja Tengo cuatro hijos, todos hombres. Me dedico a
dogwäkrä sribere. Monso tä nibokä tigwe estar en la casa, a cocinar, a abaratar leña para
jökrä brare. Ti tägwi jodron rien, ngi treke el fuego y darle de comer a los pollos. También le
ñügwä bugärata arato kwi buke. Bätä titä ti ayudo a mi marido con alguna siembra. Vivo a 10
nänmugo di Mike jodron nögabtä. Ti tä nüne minutos de Salón Agrícola. Yo me siento orgullosa
kwäjätä tänkrä käe kräe kräke ju ngötärä de ser ngäbe.
ken. Ja röin koin ngäbe tie.

24 25
Lo que hicimos en el taller

Dän diganämane ño kira Recordamos la historia de nuestro


ngwini töre vestido

Ngötä kena, dän dätenänmane kena En la primera reunión hicimos dibujos del
ñö üai sribeni arato ño dän sribenibi origen del vestido y de cómo el vestido
jene jatäri kä niken tä kä ne näere. ha ido cambiando con el pasar del tiempo
hasta lo que conocemos hoy. Pepi bätä Ermelinda dän däteni ño kena.
Pepí y Ermelinda dibujando el origen del vestido.
Üai diangabare nitre ngötabtä / Fotografía captada
26 por alguna de las participantes durante la primera reunión. 27
Jodron üai diandrekä btä ja Aprendimos a usar la cámara
tötirikä
En la segunda reunión aprendimos a usar
Ngötä ketebu näire ja torikä ño las cámaras desechables y practicamos
jodron üai diandrekä btä, bätä ño ja tomando fotos entre nosotras. Ese día cada
üai diandreka miri gare jatäri nungwe. una se fue para su casa con una cámara para
Ye näere nun itire nigita ja gwriete tomar fotos relacionadas con el vestido.
jodron ja üai diandrekä ngwena kwati
Roxana bätä Pepí María, jodron üai Nelly jodron jügara känene jodron üai dän bätä.
sribere ngötä kena näire. dätedre ngötä kena näire.
Roxana y Pepí María dibujando durante la Nelly escogiendo colores para dibujar
primera reunión. durante la primera reunión.
Üai diangabare nitre ngötabtä / Fotografía Üai diangabare nitre ngötabtä / Fotografía
captada por alguna de las participantes durante captada por alguna de las participantes durante
la primera reunión. la primera reunión.
28 29
Nelly ni üai dengä ngötä ketebu näire.
Nelly sacando fotos durante la segunda reunión.
Üai diangabare nitre ngötabtä / Fotografía
captada por alguna de las participantes durante
la segunda reunión.

Rossely bätä Ana Lucía ngötä ketebu näire.


Rossely y Ana Lucía en la segunda reunión que tuvimos.

30 Üai diangabare / Fotografía por Carmen Romero Palacios. 31


Nitre üai nämane jökrä ngötä ketebu näire. Ni üai
Pepí María Lea üai dengä ja kite näire. Pepí María bätä Lea arato Carmen ja kite näire. känti Carmen, Roxana, Pepí María, Nelly arato Ana
Pepí María sacándole una foto a Lea durante Pepí María, Lea y Carmen durante la práctica. Lucía Kelvin Ngwen, monsochi Lea Kwe.
la práctica. Fotografía grupal durante la segunda reunión del taller.
Üai diangabare nitre ngötabtä. / Fotografía En la foto Carmen, Roxana, Pepí María, Nelly y Ana Lucía
Üai diangabare nitre ngötabtä. / Fotografía captada por alguna de las participantes durante la cargando a Kelvin, el bebé de Lea.
captada por alguna de las participantes durante segunda reunión.
la segunda reunión. Üai diangabare / Fotografía por Lea Santiago Valdez.
32 33
Ja üai diandrekä jän rigabtä Le llevamos las cámaras a
ie, Ana Lucía Ana Lucía

Ngötä ketama aune köbö kwäjätä La tercera reunión la tuvimos 11 días después,
kwati täni nun kisete, ye näire nun para ese día todas tuvimos que haber
jökrä kägwe jodron üai diandrekä. tomado fotos. Ese día nos vimos para
Köbö ye näire nungwe ja toaba jodron entregar las cámaras a Ana Lucía, para que
ja üai diandrekä ye bianenta Ana Lucía ella revelara las fotos. También vimos las
ie. Ye niara kägwe diandrekä täräre fotos que hicimos de práctica y conocimos
mada. Bätä jodron üai diankabare a la mamá de Ana Lucía.
nungwe ja kitabtä aune känti arato
Ana Lucía meye toaba kena nungwe. Lea nämane ni üai tuente ño namani ja
kita näire.
Lea viendo cómo quedaron las fotos de la práctica.
Üai diangabare / Fotografía por
Katia Méndez Madrigal.
34 35
Ni üai kwati ja känti ngötä ketämä Foto grupal al terminar la tercera reunión.
krütani näire. Ngebereigri roingri Katia, De izquierda a derecha: Katia, Roxana, Carmen,
Roxana, Carmen, Ermelinda, Lea, Nelly, Ermelinda, Lea, Nelly, Idanita, Keisha, Rossely,
Idanita, Keisha, Rossely, Kelvin, Danitza, Kelvin, Danitza, Daletza, Ilka.
Daletza, Ilka.
Üai diangabare / Fotografía por
Ana Lucía Alvarado Méndez.

Idanita, Ermelinda ni üai tuente ño Idanita ni üai diangabare sribigätre ben


namani ja kite näire. ngötä ketebu näire.
Idanita y Ermelinda viendo cómo salieron las Idanita viendo las fotos que tomaron sus
fotos de práctica. compañeras en la segunda reunión.
Üai diangabare / Fotografía por Üai diangabare / Fotografía por
Katia Méndez Madrigal. Katia Méndez Madrigal.
36 37
Vimos nuestras propias fotos
Ja üai nungwe toaba cuarta reunión

Ngötä ne ngwane Ana Lucía Kägwe Esta reunión fue individual. Ana Lucía nos
noainba nun itireben ye jananma visitó a cada una en nuestras casas para que
nun juete jatäri känti nungwe ja üai viéramos cómo habían salido nuestras fotos.
diankabare toadre käre. Jodron üai Vimos las fotos una por una y le fuimos
toaba kwatire arato nieba dre bä contando a Ana Lucía qué era cada foto.
jökrä üai nieba Ana Lucía ie. Jodron Algunas fotos no salieron como queríamos,
üai röäre ñan ngedianinkä bä akwä pero otras sí.
roäre brä namanin debe.

38 39
Jodron üai toaba jökrä nungwe
Ngötä ketarike ne aune jodron üain
diangabare toaba jökrä jatäri nungwe,
toä rigabare itire jatäri aune toaba
jökrä. Nun itire jodron üai kädriebä
meden rababa toin koin mikädre tärä
dätetä nebtä.

Vimos las fotos de todas

En la quinta reunión pudimos ver las fotos de


todas las compañeras. Fuimos viendo las fotos
de cada compañera por rondas, hasta ver las
de todas. Para cada compañera hablamos de
las fotos que nos gustaban y escogimos las
fotos que queríamos que salieran en este libro.
40 41
Dän kriture mrä jänrikaba Salimos con tela nueva

Ngötä ketati menden mrä. Köbö ye La sexta reunión fue la última. Ese día
näire nungwe blitaba kugwe raba toin compartimos qué nos pareció el taller. Ana
ño nuen. Ana Lucía kägwe dänkriture Lucía nos obsequió tela para que cada una
biama nuen, ye dikadre nungwe mrä pudiera hacerse un vestido nuevo. Para
ja kräke. Dän kriture ye kögare ja di poder comprar la tela, Ana Lucía le pidió
käräbare kwe ngwaine kwe mräkatre a sus amigas y amigos de San José que le
san jose. Tä debe nitre kägwe ja di ayudarán con donaciones de dinero. Gracias
biani Elena Gutiérrez, Tatiana Durán, al aporte de Elena Gutiérrez, Daniel Mora,
Jimena Escalante, Cecilia Cordero Tatiana Durán, Jimena Escalante, Cecilia
bätä Amanda Mesén, diebti Ana Lucía Cordero y Amanda Mesén, Ana Lucía pudo
kägwe dän bäta kä dän digara kögani comprar la tela y los hilos que nos dio.
biandre nuen.

42 43
Ketebugäre | Capítulo 2

Nosotros los Ngäbes


Nete Costa Rica nitre ngäbere tä En Costa Rica habitan 8 etnias indígenas1,
nünen Juta ketäkwäkwä Keteite los ngäbes somos una de ellas. Nosotros
meden nun. Nünanta Nungwe kä vivimos principalmente en 5 Territorios
ketarike känti kä ye bianbare metre Indígenas creados por decreto ejecutivo MALEKU
CABÉCARES
gobramgwe 1980 näire bätä mi kubu entre el año 1980 y el 2000.
näire (2000).
Nuestros territorios son: Abrojo Montezuma, BRIBRIS
Kä ni ngäberekwe: Abrojo Montezuma, Alto Laguna, Conte Burica, Coto Brus y
Alto Laguna, Conte Burica, Coto Altos de San Antonio, y se localizan en
Brus bätä Altos de San Antonio, ye tä el sur de Costa Rica, en la provincia de
provincia de Puntarenas känti arato Puntarenas, específicamente en los CHOROTEGA
cantones Coto Brus, Osa, Buenos cantones de Corredores, Coto Brus,
aires, Corredores Bätä Golfito. Buenos Aires y Golfito.
HUETARES

Ni ngäbere kwati tä nüne ja käete Aunque la mayoría de los ngäbes vivimos TÉRRABA
akwa roäre nünen mötöri, arato en Territorios, algunos de nosotros viven
ngäbe kwati seigri panamá tä kite fuera, en otras comunidades. También hay PUEBLOS BORUCAS
Café ötanäire. muchos indígenas ngäbes de Panamá que
vienen a Costa Rica para ayudar con la
recolección de café.
INDÍGENAS
DE COSTA RICA NGÄBES
1
Malekus, Cabecares, Bribris, Borucas, Chorotegas, Térrabas, Huetar, Ngäbes.
46 47
Kä ni ngäberekwe Coto Brus ye El territorio indígena ngäbe de Coto Brus
JUTA NI BUENOS AIRES
nemenkä cantones Coto Brus bätä se ubica en los cantones puntarenenses de
Buenos Aires puntarenense känti
NGÄBERE
Buenos Aires y Coto Brus y es el segundo
bätä arato ketebu gäre bäri kri territorio indígena ngäbe más grande, con
meden 9000 hect tibien. una extensión de 9000 hectáreas.
COSTA RICA OSA
COTO BRUS

TERRITORIOS NGÄBES Nun käe nete nitre nüne jutakiate En nuestro territorio hay 10 comunidades:
kwäjätä: Ju kribtä, Alto Unión, Betania, La Casona, Alto Unión, Betania, Caño Bravo,
Caño Bravo, La Pita, Brusmalis, La Pita, Brusmalis, Copey Abajo, Copey
GOLFITO Copey Abajo, Copey Arriba, Finca Arriba, Finca Villa Palacios, Murosara,
Villa Palacios, Murosara, ne meden los cuales se ubican en los distritos de
nemenkä distritos de Chánguena Chánguena y Limoncito, respectivamente.
TerriTorio i ndígena arato Limoncito.
Ngäbe Bukle KaïTe JukribTa GOLFITO
Además, nuestro territorio es el más poblado.
La Casona Arato kä ne ni nünen kwati niebare En el Censo del 2011 se registraron 1612
8 Klm. ni täinbare mi kubu kwäjätä kwäti personas indígenas, hoy somos muchas más.
(2011) medenkänti töinbare 1612
nitre ngäbe, matare bäri ni kwati
krübäte.

48 49
Nüntä nüne ne känti jodron nierara Donde vivimos hay mucha naturaleza, hay
ne krübäte, kä kare tibien arato ñö mucho verde y el río es muy importante
tära utoäte nun kräke. Kä morente para nosotros. En verano, no llega el agua
aune ñö ñakare nemen gwi aúnen a las casas, entonces vamos al río a lavar.
dän bätäteta ñöte. Arato jübätä En verano también nos bañamos en el
ñökrite kä ngire bäta. Ñü täkiteta río porque hace mucho calor. Cuando
nägäin aune täneme dobrore aune ya empieza a llover el río se crece y se
ñö tä nüketa gwi. ensucia, y ya llega el agua a las casas.

Ñö kide bängräbe. Ñö üai diangaba tigwe nösori nänkrä mikani


Quebrada limpia. kwinta yebti. Ye ñö kide bängrabe köin arato
tibo krübäte, nitre nünanga bäre tädre
Üai diangabare / Fotografía por dänbäteta känti.
Lea Valdez Santiago. Esta foto la tomé a una quebrada de allá abajo,
por el puente. Es una quebrada que es limpia y
muy fría, congelada el agua. La gente que vive
cerca, va a lavar ropa ahí.

50 51
Ñö ririabare.
El río crecido.
Üai diangabare / Fotografía por
Pepí María Santos Atencio.

Ñö ne meden degä rababara toin dobrore, akwa Este es el río en la mañana cuando ya se veía sucio,
ñan nämä kri. Ti täneme ñöte akwa täneme pero no estaba tan grande. Me gusta ir al río, pero
dobrore ti ñakare raba nemen känti. Kä moren cuando llueve no puedo porque está sucio. Cuando es
aune bängrabe nändre ñöte. Kä moren aune verano, es bonito ir al río. En verano vamos todos al
nun jökrä tänemen ñöbtä nuntä nüne bätä. Kä río, casi vivimos ahí. En verano lavamos la ropa en el
morente dän bätäteta ñöte, ñö ñaka nüke gwi río, porque no llega agua. Cuando empieza a llover sí
bätä, ñü täkite nägäintä aune ñö tä nüketa gwi. ya empieza a llegar agua a la casa.

Ñö ririabare. Ñö ne meden Limoncito, ñö ne üai diangaba tigwe ye nämän nen kri


El río crecido. kri. Bü grie nämä nen ken ye aibe kä Mike tibo järikabe kwe
Este es del río Limoncito. Cuando tomé esta foto, el río se había crecido
Üai diangabare / Fotografía grande, grande. Había un palo de guaba que estaba allá, en la orilla, era lo
por Pepí María Santos Atencio. único que había de sombra ahí y el río se lo llevó.

52 53
Nängrä mikanu kwinta nünangatre Ne erere töin nängrä mikani kwinta
jukribtä. mendenbiti nitre tä näin ni ngäbere käete
Meri caminando a la orilla del río Limoncito Coto Brus ne jä ngwän keaninante känti.
en uno de los caminos de Casona. La foto fue tomada luego de que lloviera. Una
mujer ngäbe camina a la orilla del río. A veces se
Üai diangabare / Foto por cruza el río a pie para acortar distancias.
Ana Lucía Alvarado Méndez.

54 55
Idanita ji ju kribätä känti.
Idanita en uno de los caminos de Casona.
Üai diangabare / Fotografía por
Ana Lucía Alvarado Méndez.

Käre ne meden jodron bä nierara ju kribtä.


El verde predomina en los paisajes de la comunidad
de Casona.

Meri nämane näin ñö bäre ji roäre


jukribtä.
Puente de hamaca en la comunidad de Casona
Üai diangabare / Fotografía por
Ana Lucía Alvarado Méndez.

Kä üai diangabare ñü ribiagabare tibien aune.


Meri ngäbe nigani ñö bäre. Roäre nänta
tibienta ñöteta bäri känime bätä.
Así se ve uno de los puentes de hamaca que
comunican las comunidades del Territorio Indígena
Ngäbe de Coto Brus con la calle principal de lastre.
56 57
Matare nuntre ngäbere, jodron Actualmente, nosotros los ngäbes
metre nungwe ngübiata krübäte conservamos muchas de nuestras
meden erere: blitadre Ngäbere tradiciones culturales como, por ejemplo,
niadre krötä, kwä ñadre, jodron nuestro idioma, el baile jegui, la toma
nigwe ñata mrö kwetadre arato de cacao, la bebida cultural, la comida
jadedrekä krunkita jodron dätere, tradicional, el juego de balsería, nuestras
arato dän ngäbere. artesanías y nuestro vestido tradicional.

58 59
Nun ngäbe ne bäri jodron ngübiare Nosotros los ngäbes somos uno de los grupos
krübätre nitre madabtä nünentre kä indígenas costarricenses que aún conserva y
Costa Rica känti, dän ngwen jabtä ye utiliza de manera cotidiana una vestimenta
abo merire ngäbe aibe nibi ngwen tradicional. El uso del vestido tradicional se
derabe kia ngwane. da mayoritariamente por parte de las mujeres,
quienes suelen vestirlo desde muy pequeñas.

60 61
Ketämägäre | Capítulo 3

Nuestro vestido tradicional


El origen de nuestro vestido
Kirabe dera nun ngäbe nunanbare Hace mucho tiempo nosotros los ngäbes
kwe käsenta. Ye näire ñakare nunani vivíamos adentro en la montaña. En ese
matare erere, kriäjuete nünantäni kä tiempo no vivíamos como lo hacemos
togwäte, kri gwa sribenibi ja kwätä ahora, antes vivíamos en ranchos en medio
kriere kitatäni jabtä ye nogwätä del bosque y nos cubríamos el cuerpo Jodron üai sribebare / dibujo Ju ne bätä kri toin ye ni ngäbe nämane kira nüne erere. Ye känti
erere ye krigwätä. con un taparrabo hecho de mastate, una por Nelly Gallardo Carpintero. nitre ngäbe aibe nämane nüne, nun tä nete erere.
corteza de árbol. Esta casa y estos árboles que se ve aquí es como nuestros aborígenes
vivían en la montaña, en el bosque. Ahí los que habitaban eran puros
indígenas, como nosotros que estamos aquí.

64 65
Kri nogwata krie.
Jodron üai sribebare / dibujo por El palo de mastate.
Nelly Gallardo Carpintero. Üai diangabare / Fotografía por
Dera jodron dianganämane meden matare nüke Carmen Romero Palacios.
gare kädekata nogwata, ye demen krigwta diankata
kribtä käsenta. Ye dianganomane kwetre biti nämane Tigwe kri ne üai diangaba ne ñan ñobtä aune
dike ja kwata kriere. Dike dianka nämane kwetre roäre ngäbe täneme nütüre kri ngwarebe täne
arato käsenta meden bä drüne, tain. nütüre, ye ñaka gare ietre dre käre sribe raba.
Kri mu netä ngötä jue ken ye meden nogwata
En aquella época, se sacaba lo que ahora se conoce krie. Kri nea rato dianraba trogwata sribera ye
como mastate, que es una fibra que se saca de una kögrä erere. Kena yebti dän sribenämane arato
corteza de árbol natural, del bosque. Entonces ellos tärä netanämane biti: sübrüre, tain mire drüne
sacaban esa cosa y con eso se tapaban la parte íntima arato dobore.
para que no se vieran. Usaban pinturas naturales que
se sacaban del bosque, ellos sacaban negro, rojo vino Yo tomé esta foto, porque a veces mucha gente ve
y amarillo. un palo, y ven nada más un palo, pero no saben para
que se usa. Esta planta está por el Salón Agrícola y
es un palo de mastate. De este palo, que se parece
a un bejuco, se sacan fibras para hacer papel. Antes
con eso se hacía vestido y se pintaba natural: amarillo,
rojo, morado, negro y café.
66 67
Kri nogwata krie. Kri ne kwata diangata nogwata kräke. Netä nögani jubäte
El palo de mastate. tigwe. Nogwata ye dianka raba kri madagwe arato, meden
ja erebe jire arato, kri datire trogwata dianga raba bä jene,
Üai diangabare / Fotografía negwe diandregä bä rabadre dobore.
por Carmen Romero Palacios. De este palo también se saca mastate. Este lo tengo sembrado
cerca de mi casa. El mastate se puede sacar de varios palos,
que son como de la misma familia. De cada palo sale un papel
con color diferente, de este sale un color café bien fuerte.

68 69
Jodron üai sribebare / dibujo por
Ermelinda Bejarano Contreras.
Nane nane ni mötöri kitre nike. Nitre Poco a poco, empezaron a llegar otras Nitre kira ni mräkä nämane nüne mente
ne jodron jänibi nike kwe ye ñakare personas de afuera. Estas personas traían kä togwäte, ye abo koto be te, kädegata.
Akwa ni nämene kite mrenbti ñö nente känti,
nungwe, meden dän kriture. Aune cosas que nosotros no teníamos, entre ellas
aune nämane kite dän kriture ngwena ere.
bati dän nibi gare nuen, meden la tela. Con su llegada fuimos conociendo Kwetre nämane driere nuen yebti nun raba ja
nienibi kwe raba bäri koj kirata la tela, que ellos nos decían servía para ngwä kite bäri koen krigwatabti. Medenbätä
jabtä. Ye känti nungwe diri ngwane cubrirse mejor. Entonces empezamos a dänkriture ye kwitanomäne orobtä.
jabtä. Kena dänkriture ngwini jabtä usar la tela. La primera tela que utilizamos Los ancestros, familia de uno, vivían lejos en la
meden kädeganämane dobrojue, ye para vestido le llamaban manta sucia, era montaña, a puro taparrabo, que llaman. Pero
ngetobo bätä bä ngwen. blanca y muy gruesa. venían la gente en el mar, en la bocadura del río,
y traía mucha tela. Ellos nos ofrecían a nosotros,
verdad, que con eso podíamos cubrirnos mucho
mejor que con la cáscara del palo. Entonces, se
empezó a cambiar la tela por un oro.

70 71
Jodron üai sribebare / dibujo por
Nelly Gallardo Carpintero.
Dän sribeni kena ye ñakare matare Los primeros vestidos que tuvimos no Kä niki raire ta aune dän kriture se nibi
erere. Ye näire diganibi jerekäbe, eran como los de hoy. En esa época eran gare. Ye nietäni ti mölöikwe. Dän ne meden
ngatibien kide ngannga arato más simples, como batas, con mangas kädeganämane ju dobrore. Dän kriture ne
roroogwä bolore. Ñakare netanibi largas y cuello redondo. Al principio ni ngetobo, gwen. Ye nibi gare ietre sulia se
kugwänne bätäkä. Bti aune sribeni siquiera tenían colores ni pintas. Luego, ngöböite tä ni nüne kä ye näire. Ye nibi gäre
ietre kirütre kwe mada diri kwetre ja kräke.
mada kugwänne, akwa netanibi con el tiempo se empezaron a hacer
krikibe käbitita. Täränetata ye tegro pintas, pero solo una pinta grande en la Al transcurrir el tiempo, llegan a conocer tela.
üai yebtä sribenibi mada. parte de abajo. Las pintas se crearon Bueno, eso es lo que me decía mi abuela. Una tela
inspiradas en las serpientes. que ella decía que se llamaba manta sucio. Una
tela bien gruesa, blanca. Que ellos llegaron conocer
por medio de los blancos que llegaron en esa época
por donde ellos vivían. Entonces ya empezaron a
conocer esa tela, empezaron a comprar para coser.

72 73
Jodron üai sribebare / dibujo por
Akwa kwetre ñan täni dike matare Pero ellos no cosían como ahora, como Ermelinda Bejarano Contreras.
erere ngwanta matare erere. andamos nosotros. Ellos lo cosían así: Kira, nie nämane ti mölöekwe, gwan nämane
Diganämane: nga tibien netanämane largos y solo con una pinta bien grandota ne erere, bä keteiti jerekäbe. Dän kriture jü
jireiti käbiti tä. Ñäkare netata idrore en el ruedo. No era como la bordada que dobrore. Ye meden dän nga ye erere meden
matare erere. Kide nga arato. Ye tenemos ahora. Y las mangas eran largas. ñan tärä netanibi. Kitanämane kerekäbe, sribe
erere kitanämane jabtä roroogwa Se lo ponían así largas y cuello redondo. nämane käbti be.
bolore ta. Antes, según decía mi abuela, se usaba así, que
se usaba un solo color. Tela blanca, de manta
sucia. Era como una bata, con manga larga y
no le ponía pintas. Sólo se ponía, se hacía en
el borde inferior.

74 75
Nuestras pintas
Dännaunen neteta jatäri kugwänbtä Nuestro vestido se caracteriza por tener
meden kädekata kugwännete. unos diseños en forma de triángulos que
Kugwän netata ye ñakare a erebe, nosotros llamamos pintas. Hay diferentes
kena netani ye tegro se kwata üai y muy variados estilos de pintas. Las
btä menden tegro bökän. Matare primeras pintas se crearon inspiradas en
netata tegro üai bätä akwa netanibi las pieles de serpientes como la toboba
jodron dän digara ngotobiti kidebti o la terciopelo. Hoy, aunque las pintas
ye diebti. siguen relacionadas a la serpiente, hemos Jodron üai sribebare / dibujo Nun roaitre Kira, tärä netata ngwanta ne nanami gare tegro
por Roxana Hurtado Montezuma. se täränne ye btä.
aprendido a hacer formas mucho más
complejas con la ayuda de la máquina Los ancestros, la pinta que andamos es copiado o aprendido de
una culebra.
de coser.

76 77
Nun meye, mölöe arato roa, kwä ña Nuestras mamás, nuestras abuelas y
La historia de la serpiente nämane ngötä näire ye känti kugwe nuestros abuelos, tomaban cacao y se
kira se niebti ye känti ni nun töibtä reunían a contar nuestra historia, así fue
nibi gare jatäri. Mekera dän ñaka como nosotros la aprendimos. Antes no
ngwan täni netani jabtä krigwata se usaba la ropa pintado así, era solo una
be ngwantäni, kugwänne ne nibi bata de corteza de árbol. Los triángulos
gare tegro tärän yebtä ye jodron se aprendieron por la serpiente, por los
nire käsenta yebtä. Kirabe tegro animales. Hace muchos años, vieron
turi medenkänti nibi toin kwata serpientes, entonces vieron que tenía
täränne ye nibi toin toäre. Tegro pintado esos triangulitos muy bonitos.
Nibi toin meri erere. La serpiente se significó como mujeres.

78 79
Nietäni kena, monso bati jämin ja Mike Según dicen, había un muchacho que Kwe niki kani kä kite ie ye känti, yete Él fue al lugar en el plazo que ella le dijo,
gure. täni sribire meyebe gwi, jodron nunca tenía mujer. Él trabajaba en la casa meri täni ngübare. Ye känti ngübrün ahí estaba la muchacha esperando. Había
dätere, aro nögö, i nögö, jodron jökrä con la mamá, hacía artesanías, sembraba kri täni ngutuäte, meri ne nigani gwä una catarata muy grande en un cerro, la
nögö. Käre täni niken ñökribtä gwa arroz, sembraba maíz, sembraba de todo. biti kwe nigani jiebti. Nigani gwa muchacha entró, luego él. Cuando él entra,
krübäte jodron jökrä täni nierara. Él siempre iba al río, todo el tiempo. Ese aune tägärä kri täni arato ni täni dän allá hay una hamaca grande, y hay una gente
muchacho se iba a pescar al río, porque netani jabtä bängrabe. también con vestidos pintados bien bonitos.
Ñöte meri nänmane nüke dän tärä había mucho pescado, mucha cosa de la
netani koin arato jodron kitara ja naturaleza. Ni ye täni kwä ñain ngwinintari kwe El señor de ahí, que estaba tomando
ngwärä bongrabe ngwen. Nütübare ie “dre amare mätä känene nete” cacao, le dice: “¿Qué será lo que busca
kwe: “¡meri bati noäre dän ngwen En el río, vio que llegó una muchacha con niara kägwe niebare ie “ti ki mä usted aquí?” y él le dice: “Vine por su
toin bongrabe!” bäbäkä turi kwe gwa vestido bien pintado y con collares bonitos. ngängä täri”. Ye mada nini ie ñakare hija”. Entonces el señor le advirtió que no
kitabtä ñöte. Mägaite, nütüni kwe: Él pensó: “¡qué linda muchacha con ese raba debe akwa ti kräke debe nini le convenía. Pero él se comprometió y el
“tigwe blitai ben”. Niki ken aune nini vestido, está bien bonita!” Cuatro veces vio kwe ye ni yekwe nini ie mada “täre señor le dijo “Si usted la quiere, en tal lugar
ie monso nekwe “mätö ti bängändi lo mismo cuando fue al río a pescar. Al cuarto mäkwe aune kä krörö känti kwain la va encontrar, en tal fecha. Ahí ella lo va
aune mäkwe blita ti rünbe“. día, pensó: “Voy a hablarle a esa muchacha”. mäe käkitikäne ye näire tädi mä a estar esperando a usted”.
Entonces se acercó a la muchacha, pero ngubuare”.
la chiquilla le dijo “Si usted se quiere juntar
conmigo, vaya hable con mi papá”.

80 81
Ye kide kiti kwe ja ngwärä, nibi jä Bueno, entonces ellos se abrazaron, se
domäine. ye ñakare meri metre nan estaban besando. Pues resulta ser que no era
tegro kri täni. Eteba iti niki jiebti, una muchacha, sino que era una serpiente.
tegro kri täni nibrani tibien nemenmen Uno de los hermanos se fue tras de él y lo
dogwäken, ye kri tärä idrore bängrabe. que se encontró era una serpiente enrollada
hasta abajo, grandísima, pintada con colores
Ye abo kwe täni domäine aune eteba bien bonitos.
kräke abo nibi kwete toen ie. Eteba
nikikä tegro ye kämire kwe. Ye känti Para el muchacho, él le estaba dando un
Köbö nie nü näire, kwe niki meri Entonces se cumplió esa fecha, él fue tu nigri rorote nibutre niki kwekebe beso, pero el hermano pensó que lo estaba
ngäbti meribe, Kwe niki ngäbti. Jä a toparse con la muchacha. Él se alistó ngätä nibui. mordiendo. Entonces el hermano se asustó
miri jutu kwe niki meri se ngäbti contento y se fue para la montaña a y mató a la serpiente. Ahí mismo la serpiente
kä togwäte. Nänbare kwe nini ver a la muchacha. Él caminaba y decía Monso kwe nini mete dre täni nemen se agarró del cuello del muchacho y murieron
kwe” nete mä ti käräbare” kä nibi ”aquí usted me dijo que la esperara”. bare, ye medenbtä kugwe kira ne nibi juntos los dos.
noäre bätä. Kä togwäte kä jüganibi Estaba emocionado. Ya en la montaña él gare nun ngätäite, meyekwe niebare.
roin ie. Nibira nainte aune kugwe escucho unos silbidos. Ya estaba cansado Ye tärä kugwänne ye turi kwetre El muchacho le había contado a la mamá lo que
jaruri ie bobu bämä bäbokä, ye cuando se escuchó dos veces, tres veces, tegro ye kwäri kwetre, medenkänti estaba pasando, por eso quedó esa historia
meri ki kämrete täni ja ügani kri kri cuatro veces, y salió la mujer que estaba täränkugwän sribenibi mada jatäri. entre nosotros, porque la mamá la contó.
dogwäte. escondida detrás de un tronco grande. Entonces ahí vieron esos triángulos, agarraron la
culebra y le sacaron el cuero. La gente empezó
a inventar el triangulito del vestido, las pintas.
82 83
Nuestro vestido ha cambiado

Jodron üai sribebare / dibujo por


Pepí María Santos Atencio.
Dän üai sribebare ño kena tärä netabare krigri
Dän netaki kena ye arato sribenibi bätäkä Desde que empezamos a hacerle pintas al metre arato.
ngware, dän kena ye tärä dätenibi ja vestido, también lo hemos ido cambiando.
Dibujo ilustra cómo eran los primeros vestidos,
ngudugwä käntita. Ye bä ñakare matare Los vestidos de antes tenían las pintas como
se usan pintas rectas y grandes.
erere ye tärä tikara ja teta, arato dän por las rodillas. Esto es diferente de los de
kena se abo kide diganibti krita. Netatibi hoy, que tienen las pintas a la altura de la
ñaka matare ne erere, aúnen diganibi cintura. Además, los vestidos de antes tenían
kwangwan kri ta. las mangas más anchas. La pinta no se le
ponía como la de ahora, sino que era una
raya grande.
84 85
Ye biti mada tärä tikani mada akwa ye netanibi Ye näire dän diga nämane ötobukube jabtä bä
kwatakri, bäri noäre sribedre mata näire tärä ketebu jerekäbe ötöiti tementa ötoiti kwintä
netanibi ja ngudugwa kenta. Kide ye abo kri ta arato tärätikadre. Kä ne näire nun möloetre
dime jerekäme aune roroogwä abo jerekäbe. tä känime dän ne erere ngwen jabtä. Nun
mölöitre tätre dän kriblüre ngwen jabtä.
Después se le empezó a poner pintas, pero era
una pinta grande, hecha de triángulos grandes, Además, en ese entonces, era común que se utilizara
mucho más sencilla que la que usamos ahora. tela de dos colores, un color para la parte de arriba
La pinta iba más abajo, como a la altura de la rodilla. y otro para la enagua. Todavía hoy, algunas abuelas
Las mangas eran más bien socadas y el cuello simple. suelen vestirlo así. A las abuelas también les gusta
usar telas floreadas.

Jodron üai sribebare / dibujo por Jodron üai sribebare / dibujo por
Pepí María Santos Atencio. Ermelinda Bejarano Contreras.
Jodron üai sribebare ño gänti dän sribeki ñaka ja erebe, Jodron üai känti tärä ketebu gwan nibi dän kenanbtä.
bätä netanibi bäri koin. Dibujo ilustra el uso de dos colores diferentes en la base del
Dibujo ilustra como empezaron a variar los vestidos, muestra vestido.
el detalle del cambio en las pintas.

86 87
Dän ngwanta matare ye ñaka ja erebe netata
ja teta tibienta kidere arato roroogwä. Netata
kugwänbtä matare kia bari täre noäre kenan btä.

El vestido que usamos ahora es diferente, las pintas Dän matare ye ñaka ja erere, ye dän El vestido ha ido cambiando y esto se
se hacen en el ruedo, a la altura de la cintura, en las kritere ye mrä sribeta arato digara debe en parte a los nuevos materiales y
mangas y el cuello. Además, las pintas de ahora son ñakare nämane kena erere toata herramientas que hemos ido conociendo.
más pequeñitas y más complejas, tienen más detalles matare, bätä dän kitanibi jabtä mrä También, el vestido ha cambiado por
comparadas con las de antes. sribeni bätäkä ngware jatäri ye mrä moda, los estilos han ido cambiando
tötiganibi meri ngäbe kwe nunäntä en función de los cambios que hemos
kwe matare arato. Nun nibi dän dike vivido las mujeres ngäbes. Hemos ido
Jodron üai sribebare / dibujo por
mrä jätari bäri bängrabe migara toare aprendiendo nuevas formas de hacer el
Pepí María Santos Atencio. jatäro arato ngwandre ribredre. vestido cada vez más bello, atractivo y
llamativo.
Jodron üai meden dän bämigani mrä dikata, netata bäri
ere, tärän netara teta, tementa, kide bätä roroogwa.
Dibujo ilustra un tipo de vestido más reciente, con las pintas de
mayor complejidad, usadas a la altura de la cintura, el ruedo,
las mangas y el cuello.

88 89
Ketabokägäre | Capítulo 4

El vestido hoy
Los tipos de vestidos
Matare, dän ngwäntä digata ngatibien Hoy, los vestidos que usamos son largos,
nemen mate tiebien ja ngotobtä llegan casi hasta el piso. Además, los Idanita Ermelinda Jue känti
arato sribetä bä ötöitibe jökrä tärä hacemos en un solo color y usamos dos o jubäre.
netare abo bä ketakabre biti tärä más colores diferentes para las pintas que Idanita en las afuera de la casa de Ermelinda.
netata. Nun käite dän kide bätä kötä hacemos de muy variada complejidad. En Üai diangabare / Fotografía por
ñakae netani ngwanibi krübäte akwa nuestro territorio los vestidos con mangas Ermelinda Bejarano Contreras.
ne ñan aibe ngwanta. y cuello fruncido son muy usados, aunque
no son el único estilo.
Idanita dän naunen kite jäbtä bä Mike,
kötä bätä kide netani. Netani bä raba toin.
Idanita viste un vestido representativo, con
cuello y mangas fruncidas. Se puede apreciar
la complejidad de las pintas.
92 93
Carmen, kiga tianbare Carmen dän naunen kite jabta bä mikara, digata kötä
Mike ngwäna käe. tröikri toen.
Carmen tendiendo la pita al sol. Carmen tä kiga tiende tibien, ye tianta kwe jodron nierara
Üai diangabare / Fotografía migani diankata kwe, tä bátete biti rötö ngwana träbti. Kiga
por Ana Lucía Alvarado Méndez. ne menden sribeta kra dätegrä, ye meden ni ngäberekwe
nierara. Krä dätetärä ketakabre ñakare ja näre, ne chi
Celular kräke arato kri monso raba koen te.
Carmen viste un vestido representativo, se observa el detalle de
la parte trasera del cuello.
Carmen está tendiendo la pita, una fibra natural que se extrae,
lava y seca al sol. La pita es comúnmente utilizada para hacer
chácaras, que son bolsos tradicionales ngäbes. Hay chácaras de
distintos tamaños, desde pequeños para el celular, hasta grandes
donde cabe un bebé.

94 95
Pepí María dän bäri toin koin eie
Meritre bati kiatre kia ja gäibti bäta Las mujeres jóvenes, las adolescentes y kite jabtä.
kiatre merire kia töni dän ngwandi las niñas gustan usar un estilo simplificado Pepí María posando con uno de sus vestidos
bätäkä ngwärebe. Dän nebtä del vestido. Este vestido tiene el cuello favoritos.
roroogwä ye ribenibi bolore jatäri cuadrado y las mangas asemejan las de
arato kide netadre mötöri erere. una camiseta. Üai diangabare Pepí María Santos
Atencio ngängänkwe Ericka kwe./
Fotografía por Ericka, la hija de Pepí María
Ne nibi nemen bare töni ño ngwain Estas variaciones se hacen ya sea por
Santos Atencio.
erere nibi dätere roäre abo bäri gusto, o porque coser un vestido de esta
dötrö dikadre btä. forma es más fácil que hacerlo con el Üai ye ngwane nigani juta San Vito känti
cuello y mangas fruncidas. ye tärä mikani monso kwe käräbe ngwane.
Dän bä bätä netare ye meri meden Dän ne toin koin tie tigwe sribebare. Dän
ne netabare bä jiremä tigwe. Netabare
rabare toin jabä medenbtä den jae La escogencia del tipo de vestido, el color bilonogwäre ye ñakare noare sribere. Kötä
ne erere. Dän mada diganibi arato y las pintas va a depender de los gustos ñakare tare noainen.
jatäri ye abo nägäi ja töbti ye abo de cada mujer.
kide ñan netanibi. Esta foto es de cuando iba para San Vito, para una
cita que yo tenía con bebé. Esta ropa me gusta, yo
la hice. Este vestido tiene pintas de tres colores. Las
pintas son como rombos y cuesta un poco hacerlo.
El cuello no cuesta tanto de hacer.

96 97
Monso kia därebe merire bätä Otro de los diferentes vestidos que se
meritre bäti meden töni dän ne pueden ver hoy, es el vestido con tirantes.
ngwandi jäbtä. Este vestido no tiene mangas. Las bebés,
niñas y mujeres jóvenes suelen vestir este
tipo de vestido.

Ilka dän mräte Ilka ne monso chi tigwe sö kräbäkä biti, dän
Ilka con vestido nuevo. mrä krire namani bare. Dän ne digabare
kidebti. Tie toin koin sribedre ne erere, noata
Üai diangabare / Fotografía por bämä krobu.
Idanita Valdez Santiago.
Esta es Ilka, mi bebé de 4 meses, con un vestido
nuevo recién terminado. El vestido lo hice yo a
mano. A mí me gusta hacerlo así, duro como 15
días haciendo uno así.

98 99
Dän kriture rürübäindre arato
digadre.
Telas para vender y hacer.
Üai diangabare / Fotografía por
La Tela Nelly Gallardo Carpintero.
Dän kriture tärä tigwe rürübäindre üai
Negwanne dän nungwe ngäbe Actualmente nuestros vestidos ngäbes diangabare tigwe. Arato digara arato.
diganibi dän kriture kädekäta se cosen con una tela conocida como Diangabare tigwe dängwän ne meden titä
dän kwinin dike arato arato tibieni jodron
(docoma). Dän kriture docoma ye abo docoma. La tela de docoma es una mezcla jökrä sribeta tigwe ye sribi nierara tigwe
mritabare (poliéster arato algodón). de poliéster y algodón. En San José es muy rürübäingrä arat. Ti töni driedi dre ribeta
San José känti toata krübate dän ne común que la gente la use para hacer los tigwe sribi ne noaingäre.
dikata kiatre ja tötikaka dirijuete kräke uniformes de la escuela y el colegio, pero es Le tomé a la tela que tengo aquí para vender.
arato dirijue ketebu kräke. Akwa ñaka muy difícil encontrar la variedad de colores Y para hacer, también. Lo tomé porque de
kwandre dötrö digata nungwe jakräke. que usamos para nuestros vestidos. esa tela, hago blusas, hago enaguas, hago
todo lo que quiero como para la artesanía,
para las ventas. Lo que quería enseñar eran
los materiales que yo utilizo para hacer
trabajos artesanales.
100 101
Dän dikata monso merire kia kräke Para hacer un vestido para niña se ocupan
ribeta gwraiti roäre ngwrabo, aune más o menos 1 o 2 metros de tela, mientras Dän ngwrati utuä mnani, mnajätä El precio de la tela en la frontera va desde
ni umbre kräke abo ribedre gwrarike que para hacer un vestido para una mujer mnani mnarike, kö abo utuä $1,10 hasta $1,50 la yarda dependiendo de
roäre gwrakükü, aune tärä netara adulta se necesitan entre 5 y 7 metros. mnanajätä, ngwan neigri ye abo utuä la tienda. En total la compra de la tela y los
ye abo diandrekrä gwrae ötäre Para las pintas se requieren entre 30 y 50 mi kwäti, ye ñakare nän utuä täindre hilos puede costar alrededor de $10, es
jekekäbe bä ötoitire btä. centímetros de tela por color. ni ngäbere käete nemen kä ye känti decir más o menos ¢6000, esto sin contar
ye bäri utuä ere. el costo del viaje desde el Territorio hasta
Dän kriture ne kögata dän rürübäinta La tela la vamos a comprar a tiendas de la frontera.
juta San Vito känti, bätä ñö sereno tela en San Vito y también en Río Sereno, Juta San Vito bäri dän kriture ye kabre
känti ye nemenkä kä ñägärebtu en la frontera con Panamá. Ahí podemos ngwrati utuä mi kwati greketajätä, En San Vito la tela es más cara, vale entre
Panama. Yete nun raba bä ketakabre escoger entre en una gran gama de mi kömä ngwrati, akwa dän juta San ¢1200 y ¢3000 el metro, pero la tela que
den ketabre kögö arato kän dän colores, y también hay tela floreada. Vito bäri ngetobo ñakare ja erebe venden ahí es más ancha que la de Sereno.
krüblüre tärä. meritre itire dän den Sereno.
jae toin jabä ietre bätä. Cada mujer ngäbe escoge los colores La mayoría de la tela la compramos en San
del vestido de acuerdo con lo que a ella Kögata bäri erere juta San Vito arato Vito o en la comunidad. Algunas vecinas
Ye mdenbtä meritre itire nangwenne le gusta, por eso cada vestido es muy nun käete ngäbetre tä kögö ere biti traen tela de Sereno, ahí la compran
ngwen jabtä ne toin kuin jatäri. Dän representativo de la mujer que lo viste. tädre rürübäine nuen. al mayoreo y luego la revenden en la
digani bätä ye toin jabä ietre ye arato El vestido da cuenta de los gustos y la comunidad.
meri bä ño bätä ngwen jabtä. originalidad de cada mujer.

102 103
La máquina de coser
Dän dikara Ermelinda.
Máquina de coser de Ermelinda.
Üai diangabare / Fotografía por
Ermelinda Bejarano Contretas.
Kena dän diga täni kidebti ye agubti, Al principio nuestros ancestros empezaron
akwa bti mada dän digara ngotobti a coser el vestido a mano con ayuda de una Jodron üai ne känti toin ño dän digata
kena. Dän dikara ne meden nun jökrä
mötöti nibi gare mada. Ye matare dän aguja, pero luego también empezaron a
tä sribire biti.
diganibi jökrä roäre dän dika tä kidebti. conocer las máquinas de coser. Hoy es más
común que el vestido se cosa a máquina, En esta foto se observa un vestido
aunque hay quienes todavía lo cosen a mano. que estoy empezando a coser. Esta es la
máquina de coser que la mayoría usamos
para hacer los vestidos.
104 105
Dän dikara meden bäri bti sribida ye La máquina de coser que más se utiliza
meden kidebti, ye kide tärä, meden para hacer nuestro vestido es manual,
dägwitä niken tä aune agu niken tiene una manivela a la que se le va vuelta Matare meri ngäbe tä dän dike Hoy muchas mujeres ngäbes cosen sus
dän dike dän dikira ñakare krübäte para que avance la aguja. Hay muy pocas dändikarabti, roäre nibira dän dike vestidos a máquina, algunas hasta tienen
ngotobti. máquinas de pedal. ñötragöi ketarekä btä. Ne nibira máquinas eléctricas. A pesar de eso, todavía
akwa meri roäre tä dän dike kidebti. hay mujeres que cosen a mano. Las razones
Dän digara ye kwen nuen juta San Las máquinas las conseguimos en San Tä noaine ne abo roäre kugwe metre para coserlo a mano tienen que ver con
Vito arato Ñö sereno. Dän dikara ne Vito o en Río Sereno, en la frontera con nikwe btä räere ngwean ñaka bätä tradición, gustos o por motivos económicos.
utuä mnagrerike mnanti, neigri abo Panamá. Una máquina de estas está roäre bäri koin sribire ne erere.
utuä greketabokäjätä. Dän dikara ne costando como $160 en la frontera, más
ñakare kwen dötrö ye kira krübäte o menos ¢90,000. Estas máquinas son
ñan nibira kwentari. muy difíciles de conseguir en San José
porque son estilo antiguo.

106 107
Dän netata tikekä.
Idanita dän dike Ilka kräke. Cortando las pintas.
Idanita cosiendo vestido para Ilka.
Üai diangabare Joel kwe monso käogän
Üai diangabare Joel kwe monso biti Idanita Valdez Santiago Ngobo./
käogän biti Idanita Valdez Fotografía por Joel, el hijo de Idanita Valdez
Santiago Ngobo. / Fotografía por Santiago.
Joel, el hijo de Idanita Valdez Santiago.
Ne üai känti titä netata ño tikekä dän monso
Üai nebtä känti toin ti titä dän dike tigwe chi kräke.
monso chi tigwe sö kobokä biti. Ye
digata kidebti tigwe ye tärä netata En esta foto estoy cortando las pintas para el
tigwe ketagata krire ni üai känti arato vestido de mi bebé.
ti ngängän mada tä arato kä Daletza.
En la foto estoy cosiendo un vestido para
mi bebé de 4 meses. Estoy cosiendo a mano,
estoy pegando la pinta. En la foto también
aparece Daletza, otra de mis hijas.
108 109
Dän digabare ünö. Dän ne meden ti nämä dike monso chi tigwe kräke. Nete toin dirira
Vestido terminado. ünö. Kitira ere bätä tigwe. Üai känti krä tärä kwati ye tärä btäkä ye
däteba tigwe kö kögaba tigwe juta San Vito.
Üai diangabare /Fotografía
por Idanita Valdez Santiago. Este es el vestido que yo estaba haciendo para mi bebé. Aquí ya se ve terminado.
Ya se lo he puesto varias veces a la bebé. En la foto también aparece una
chácara, el bolso de colores. Ese yo lo hice con un mecate que se compra
en San Vito.

110 111
Digata ni madagwe aune nuntä dän
Quiénes hacen el vestido kriture kögö ötateta noai bätä tikaka
Esto sucede porque a veces no tenemos
tiempo para sentarnos a coser. Otras veces
kökögata, nun mrägätre digaga tä lo hacemos porque no nos sale tan bien
Dän dikata bäri nire meri ngäbe kwe. El vestido es hecho principalmente por dike mada. el acabado, mientras que otras amigas o
Akwa ni bräre nibira nirike dän dike mujeres. Sin embargo, en el Territorio vecinas, sí.
arato ni ngäbe käe Coto Brus. Dän Indígena Ngäbe de Coto Brus también Diga utuä ye abo mikata kwe mi
diga gare akwa roäre dän dika kärätä hay unos cinco hombres que se dedican kwäkwä roäre mi grejätäkwärike ne Cuando lo mandamos a hacer, por lo
nitre dän dikaka jä bäre ie. a la confección de vestidos. nemen bara uane tärä netatata jatäri general compramos la tela y los hilos, le
btä. Roäre ngäbere tä utuä kärere sacamos las medidas y la cortamos, la otra
Ne nemen bare ngwane nun sribi Aunque la mayoría de las mujeres ngäbes kwatibe akwa ne ñakare bä. mujer solo se encarga de hacer la costura.
krübäte noaine ngwane. Arato sabemos coser el vestido, es común que
nemen bare ñakare dän dika nemen le pidamos a otra conocida, o bien a uno
koin tänemen toen nuen aune nun de los sastres, que nos haga el vestido.
mräkä ie diganemen koen bätä.

112 113
Utoä mikara tärä netata bätä. Las costuras pueden ir desde los ¢8000
Käre utoä mikaba mi kwäjätä, hasta los ¢25000 dependiendo del tipo
netaba jirebu jabtä kugwänbtä. de pintas que se quiere en el vestido. A
Ne medenbtä utoä ñakare ja erebe, pesar de esto, hay personas que cobran
ni roäre brä tä utoä käre kwatibe un mismo precio por cualquier tipo de
jatäri ti tä niere debe utoä mikadre pinta, pero no es lo usual.
kwatire ñobtä auen dän dika roäre
sribita bäri ere.

Ermelinda dän dike. Ti üai toen dän dike. Käre ti dän dike, ti käre
Ermelinda haciendo vestido. dän dike tägäni küräbti, ye ngwängwane titä
käsökögä jodron bátete bti ti dän digadi.
Üai diangabare Ermelinda Ngobokwe./
Fotografía por hijo de Ermelinda. Yo salgo en la foto haciendo un vestido. Bueno, yo
siempre estoy cosiendo. Me gusta coser sentada
en un banco de madera. Ahorita estoy barriendo
y lavando, para sentarme otra vez a coser.

114 115
Sribi ne käre köböitire.
El trabajo de todos los días.
Üai diangabare / Fotografía por Esta yo la tomé para mostrar que yo tengo trabajo
Ermelinda Bejarano Contreras. todos los días. Que terminé el vestido verde y de
una vez pongo el otro, para empezar otra vez.
Ne üai diangaba tigwe ñobtä aune sribi käre El vestido azul es para mi sobrina, y el verde era
noainen tie. Dän kare küre tie. Aune bätäbe para una vecina.
ti bike mada dike. Dän bä rerebare ye ti
ngängänkrä kräke aune kare ye ni nünankä El precio depende del trabajo que lleva la pinta
ti jue ken. que se pone. El verde lo cobré en 10000 colones
Dän utuä ne kärätä netata noai bätä. kare porque las pintas son en trenzas y a los dos lados.
ne utuä mikada mi kwäjätä ye netani jirebu Entonces, por eso va a variar el precio.
jätäti. Ye medenbtä utuä ñakare ja erebe. No se puede poner todo al mismo precio. Aunque
Ñakare utuä mika raba ja erebe jatäri. Ngäbe hay mucha gente que cobra igual por cualquiera.
tärä utuä Mike kwatibe jatäri ye ñan toin debe Yo digo que no, que no es justo cobrar igual, porque
tie ñakare debe utuä kärädre ja erebe. Roäre hay otros que hay que meterle más trabajo.
mada sribita bäri bäta.

116 117
Dän naune näne.
El vestido en el día a día Vestidos para salir.
Üai diangabare / Fotografía por
Ana Lucía Alvarado Méndez.
Üai nebtä meri ngäbe dän bängrabe
dikabare bä kwarane. Nän ngwä meri tä
dän den aibe kräke ne meden bäri köin.
En esta fotografía una mujer ngäbe
viste un hermoso y elaborado vestido
rosado. Para salir, cada mujer escoge
sus mejores vestidos.
118 119
Dän naune näne.
Vestidos para salir.
Üai diangabare / Fotografía por Roxana Hurtado Montezuma.
Üai diangabare Roxana Hurtado Montezuma. Dän ötöbu ne
meden kitata jabtä tigwe nängwä menteni. Ye nängwa tigwe
ne bäri mrä meden mrä köre digani tigwe. Ne sribebare
Vestidos para toda ocasión jamräkä tigwe känime ti jue ken ye. Ötöiti utuä biama
tigwe mi kwäkügü.
Ñakare gare tie köbö noai namanin bare ie ye ñakare
Meri iti dän raba ere kwe meden kite Una sola mujer ngäbe puede tener muchos töibiare tigwe. Dän kriture aibe biani tigwe ie, ye ñaka
jabtä jodron noaine btä. Dän bäri vestidos que utiliza en diferentes ocasiones. kidete aune ñakare dre niere tie. Nämane nemen bare uane
mrä ye abo kitata nänne jutate, götä Los vestidos más nuevos los solemos usar
nämäni niere tie ye känti ti nämane nemen den..
näire, kugwe utuäte känti. Arato dän para salir, para ir a reuniones o algún evento Estos dos vestidos, son los que yo uso cuando salgo. Los uso para
tärä kitara gwi ye meden abo bäri importante. También tenemos vestidos salir porque son más nuevos, son más recientes. Estos los pagué
a hacer, los hizo una compañera, vive abajo, cerca de mi casa.
ngututu ye demen ngwänta bäri para estar en la casa, estos vestidos suelen
Y cada vestido le pagamos siete rojos.
käre jabtä. ser los más viejitos, y los usamos para las
tareas diarias. No sé cuánto duró ella haciéndolo, a eso no le puse cuidado. Nada
más yo le daba la tela para el vestido, y hasta que no lo tenía no me
decía. Cuando ya está listo, ella me avisaba, y ya lo iba a buscar.

120 121
Dän ngututu. Dän ne üai diangabare tigwe ye dän kare ne Esta la tomé porque a mí me gusta este vestido
Vestidos viejitos. bäri toin koin tie medenbtä, akwa nibira ngututu. verde, pero ya está viejito. Este me lo hizo una
Ne digabare ti meyegwata kwe ye kira kä niena tía, tiene años ese vestido, como 7 u 8 años. En
Üai diangabare / Fotografía por ketäkügu, Ketakwä. Ye näire utuä biaman tikwe, ese tiempo pagué 4000 colones.
Roxana Hurtado Montezuma. mi kobokä.
Como este vestido ya está viejito, solo lo uso para
Dän ne nibira ngututu medenbtä titä tite sribi be ir al trabajo. A veces voy a ayudar a mi esposo a
kräke. Roäre ti tä ti nämugo di Mike tä bäsekä, limpiar tiquisque o como ahorita que tenemos que
gwägwäne aro kite. Roäre ti dä nemen bärän dienye sembrar arroz. Otras veces voy a buscar bananos,
ngwanta tigwe ye ñakare dän mada mikadre käme y uso este para que no se me manche la otra ropa.
tigwe bätä.
El blanco lo uso en la casa, porque ya veo que ya
Dän ngwen ne kitata gwita, ye ñan tänemen toin para salir no es. Para ir a andar sí, pero ya para
bä tie digaga ngwä mendenni. Digaregä brä ñakare salir como a algo, un evento, así, ya no. El blanco
ye nändre te. Gwen ye kä kwati digabare. Ye diga tiene a lo mucho 1 año. Por ese me cobraron
utuä käräbare kwäjäta kwärike ye dän kriture kö 15000 colones, yo puse todo, tela, hilo, y la costura.
bätä digara.

122 123
Dän ti meyekwe.
Vestidos de mi mamá.
Üai diangabare / Fotografía por
Lea Valdez Santiago.
Dän ne üai diangabare tigwe ye nemen toin kion Le tomé esta foto porque me gustan los colores
tie bätä. Dän ye ti meyegwe ye niarata digamana del vestido. Esos vestidos son de mi mamá, ella los
ngäbetre jä bare ie mrägätrei. Drüne ye toin koin manda a hacer con familiares o vecinas. El negro me
bätä sübrüre arato. Sübrüre ye niena ngututu, gusta, y el amarillo, también. El amarillo ya está un
bärän gwäri btä ye ñaka ngedenkä bätä. Dän poco viejo, esas manchas son de banano y creo que
niena ngututu aune mada tä bäri mrä aune ye ya no se le quitan. Cuando el vestido ya está viejo
ngututu ngwanta gwita. y hay otro más nuevo, entonces se usa el más viejo
para la casa.

124 125
Arato, nane nun meri ngäbe ne dän Además, en cierta época de nuestras vidas, las
ötatetä. Monso därere gwane merire mujeres ngäbes tenemos que romper algunos
bätä brare, ye abo ötateta mäträte, de nuestros vestidos. Cuando tenemos hijos
kian diandrete teta monso därebe ie o hijas, nosotras rompemos el vestido para
bäri noäre. hacerle una apertura a la altura del pecho. Así
podemos amamantar más fácilmente a nuestras
hijas e hijos.

Meri monso Mike kianbtä. Ti tönibi mikadi toare ño nuntä monso Mike
Meri dando de mamar. kina doin. dän ötateta mäträrä känti ye kean
biane. Meri itire keanbien jatäri. Roäre meri gure
Üai dätebare Roxana Hurtado Montezuma nementä ñan kaibe jamin kä kwati, ye aune
kwe ja töibtä. / Ilustración inspirada en una monso chi ye dienkä keanbtä.
fotografía de Roxana Hurtado Montezuma. Quería mostrar cómo nosotras amamantamos el bebé.
El vestido uno lo rompe, en la parte del pecho, para
darle de mamar. Cada mujer le da de mamar lo que
ella quiera. Pero, a veces cuando las mujeres están
juntadas, vuelven a quedar embarazadas antes del
año, entonces tiene que destetar al bebé.
126 127
Entre usar el vestido tradicional o la ropa corriente

Dän naunen arato dän mötöri


Nun merire ngäbe dän nungwe kitata Aunque la mayoría de nosotras usamos kitani ngwanan käe.
jabtä akwa meri ngäbe tärä arato dän nuestro vestido tradicional, es común que Vestidos y ropa corriente tendida al sol.
mötöri ngwen, sulia mötöri erere. Ne meri algunas mujeres ngäbes también usen ropa Üai diangabare / Fotografía por
roäre umbre, aibe tätre dän ngwen. corriente como la que usan los no indígenas. Ana Lucía Alvarado Méndez.

Ne meri roäre umbre, aibe tätre dän Mientras que algunas mujeres, principalmente
Ne töin ju kwatire känti ja käete.
Dän naunen ne kitata ja teta dän
ngwen. Meri roäre dän ketebu ngwen las mayores, sólo se visten con el vestido, otras suliakwe bätä.
arato. Ne nemen bare nierara ngwanta de ellas usan ambos tipos de ropa. Esto sucede
bätä roäre bäri juto bätä. Bä migani ya sea por costumbre o por comodidad. Esta es una escena recurrente en
kwetre dän ngäbere ne ngire. Por ejemplo, algunas opinan que el vestido las casas del territorio. Los vestidos
conviven con otros tipos de ropa.
128
es muy caliente.
129
Nun ngäbe keatre meyere, nun tä Las madres ngäbes nos enfrentamos a un
matare kugwe nemen nun kisete dilema cuando vestimos a nuestras hijas.
nun keatre ngwä kite ngäbere. Dän Nuestro vestido puede resultar muy caro
ngäbe ye utuä kabre krübäte. Roäre y muchas veces nos visitan personas no
nitre mötöri nüke nun käete dän indígenas que nos regalan ropa usada.
ngwaninan bien nuen, ye abo bäri Esto hace que el vestido, que es más difícil
ngwanen dötro jabtä ye abo bätä de conseguir o hacer, se vuelve menos
keatre ñan tö nibira dän naunen usado por las generaciones más jóvenes.
kitadi jabtä.

Monso merire jadenkä. Üai känti monso kia merire ja näre iti dän
Dos niñas jugando. naunen bätä iti abo dän mötöribtä.

Üai diangabare nitre sribikäkwe./ En la fotografía aparecen dos niñas de edades


Fotografía captada por alguna de las similares, una usa el vestido y la otra tiene ropa
participantes durante el taller. ordinaria.

130 131
Dän bäsi diganina.
Vestido por terminar.
Üai diangabare / Fotografía por
Lea Valdez Santiago.
Ne üai diangabare tigwe bäsi namanina Le tomé a este vestido que estaba yo estaba
digadre ünö, nemenan chitani aune krütadre. terminando, me faltaba un poco. Yo los hago a
Ye digata kidebti, meden nemen koin tie ye mano, entonces si me va saliendo bien, yo duro
nemen dikata bämän krati digata Keisha. Dän como una semana haciendo uno para Keisha.
dikata tigwe ti ngängän kräketi tänemen roin Cuando yo termino un vestido para mi hija yo
koin tie bätä mada sribeta tigwe kräke. Ye me siento bien y le empiezo a hacer otro más. Yo
diri ünö tigwene arato mada sribetä tigwe terminé este y estoy haciendo uno para mí. Uno
jagräke. Ti kräke bäri noata ere tigwe ye sö para mí yo duro más, como un mes porque es muy
krati noata tigwe bäri kri bätä. Sribeta kidebti grande. Yo los hago a mano, porque no tengo para
tigwe ngwan ñaka ja utuäbiandre tigwe, aune pagarlo a hacer y no sé coser a máquina.
diga ñakare dän digarabti tie.

132 133
Nebtä ngäbe kia meye nibi keatre A pesar de eso, muchas madres han
ngwä kite dän ngäbe kia ngwane. escogido vestir a sus hijas desde muy
Röäre ngwä dike kidebti. pequeñas con el vestido. Inclusive algunas
Keisha dän mrä te. hacen el vestido a mano para sus hijas.
Keisha con vestido nuevo. Arato dän ngäbe mritanibi dän
mötöri ben. Ye erere nitre merire También se da una mezcla entre el vestido
Üai diangabare/ Fotografía por Lea Valdez Santiago. nibi kia kwe ngwä kite dän mötöri y la ropa ordinaria. Así, muchas mujeres
Üai diangabare tigwe ye tigwe digabare. Ti tönibi arato kiatre merire ngwä kitanibi kwe ngäbes se visten y visten a sus hijas con
migadi toadre tigwe dän ne sribedi nananmi toin chuitre erere, arato nibitre jodron vestido, pero agregan accesorios que
koin tie ño digabare tigwe. Digabare jökrä kidebti. mada arato ñakare ni ngäbekwe no son propiamente ngäbes como, por
Esta foto yo la saqué porque este vestido yo lo estaba ngwena bätä erere bämigani jodron ejemplo, gorros, diademas y medias. Esto
haciendo. Quería enseñar que le hice este vestido y mikadre dogwäbti, jodron mikadre genera un nuevo estilo, una mezcla que
me gustó como yo se lo hice. Lo hice todo a mano. ja dogwäbtä jodron kitara ngotobtä. aun así sigue rescatando el uso del vestido.
Ne abo kugwe mrä nibi nemen bare
akwa dä ngäbere miga tä utuäte üga
tä arato.

134 135
Meri ngäbägrebe.
Mujer con bebé.
Üai diangabare / Fotografía por
Carmen Romero Palacios.
Üai ne ngötä jue känti. Ye känti idanita bätä Esta foto es en el Salón Agrícola. Está Idanita y está
monso chi kwetä. Diangaba tigwe ketebu bätä. la chiquita. Yo le saqué por dos cosas. La chiquita con
Monso kri dän naunen kitani jabtä dän digabe vestido tradicional, el vestido está bien hechito. Pero
koin jatäri. Akwa ngoto ngwä arato jodron ya con las medias y con el gorro, ya no se combina.
dogwä kriere ñaka toin bä.
Entonces yo me puse a pensar, si yo hiciera unos
Ti rababa töibiare sribedre erere arato tigwe vestidos, también lo haría igual, juego: medias, con
akwa digadre netadre rabadre bäri toin koin. su gorro, también. O sea, se vería más combinado.
Ye monso kea ngoto ngwä tärä netadre arato Yo digo que nosotros podemos hacer, unas medias
gogwä ngriere netadre rabadre bängrabe. Arato así con nuestros diseños y un gorro, también, qué
rürübäin raba, ye nitre mentogwäre raba toin lindo. Y también uno lo podría vender, hay muchos
koin ie. turistas a los que le gusta.

136 137
A clases con el vestido
Nete nun ngäbere käete dän ngäbere Aquí en nuestro territorio el vestido
ngwan nibi dirijuete kínder, kena tradicional se usa como uniforme en el
arato ketebu ye känti dirjue kena kínder, la escuela y el colegio. La escuela
arato ketebu ye känti niebare y el colegio han establecido dentro de su
kwetre dän nauene ne ngwandre normativa interna que el uniforme puede
dän ngwanda niereara dirijuete jatäri ser el vestido utilizando los colores del
bä ño ye arato. uniforme ordinario.
Ericka dän mräkite jabtä.
Ericka estrenando vestido.
Üai diangabare / Fotografía por
Pepí María Santos Atencio.
138 139
Dän kínder kräke bä rerebare mrene, El vestido para kínder es celeste con azul, Kiaka kiaka aune monso merire ñan Poco a poco, nuestras niñas empezaron
dirijue kena, ngwen mrene auen el de la escuela es blanco con azul y el tonibi näin dirijuete ja tötike, ye känti a negarse a ir a clases, lo que hizo que
dirijue ketebu abo rerebare mrene. del colegio es celeste con azul. Además, monso rünne ñakare kiatre juani las y los padres hicieran una huelga en
Aune jatotikaka nibira mrä ketajätä quienes cursan el quinto año del colegio mada kwe ja tötike dirijuete. la escuela.
kena dirijue ketebu känti ye raba dän pueden escoger los colores del vestido.
bä ño toin ja bä ie den jae. Ye näire kiatre rünne miri ngite, ye Durante esa huelga, varios padres fueron
Mientras se cumpla con estos requisitos, känti kugwe ne gitikä mötöti kugwe arrestados. Tuvimos que interponer un
Ye rabadre debe jatäri aune bä meden cada quien puede hacer el vestido como nebtä ye bäta auen kwetre tirite recurso de amparo para poder liberarlos
dini jae kwete ye arato kide roroogwä más le guste, puede escoger el tipo de arato nun di rabadre kugwe metre y para lograr que se nos respetara nuestro
arato netare kugwän ño arato. Ye cuello, mangas y pintas. Así, cada uniforme nungwe ne mikadre utuäte känti dän derecho a usar el vestido tradicional ngäbe.
kwatiben dän ngwani nibi toin koin ni es único y da cuenta de la originalidad de ngäbe de ngwandre nungwe.
ngäbe meyere arato ngängän kräke. las madres y sus hijas. El que las nuevas generaciones puedan ir
Dän naunen kitadre jabtä kiatre a clases usando nuestro vestido tradicional
Akwa ne ñakare niera ne erere. Pero esto no siempre ha sido así. matare kwe rikadre dirijuete ja tötike como uniforme es muy importante ya que
Derabe nun ne ngwini tarenike Durante muchos años fuimos maltratadas ye utuäte arato ükadre ye ngwandre se respeta, se conserva y se promueve
dirijuete dän naunen ngwänbtä en la escuela por utilizar nuestro ja käne nierara. nuestra cultura y nuestras tradiciones.
jabtä. Dirigätre nomane ñäke dän vestido. Los maestros nos agredían y
naunen ngwanbtä. nos denigraban.

140 141
Dän dike Ericka kräke nändre dirijuete.
Haciendo el vestido de Ericka para la escuela.
Üai diangabare / Fotografía por
Pepí María Santos Atencio.
Üai ne känti ti nämane dän dike, dän ti En esta foto yo estaba cosiendo un vestido para mi
ngängän kräke nänkrä dirijuete ie. Ye digabare hija para ir a la escuela. Este yo duré haciéndolo
bämän krobu tigwe, akwa nete abo kena casi dos semanas, pero aquí estaba empezando.
krire diganämane tigwe. Tigwe noama kräke Yo lo hice porque ella tenía dos ahí, pero como ya
niarakwe nämane ötöbu. Akwa nemenan kia le quedan pequeños, ya le corté otro más largo, sí.
btä aune tikaba bäri bitichi mada.
Yo tomé esta foto para que supieran que nosotros
Üai diangabare tigwe ye rabadre gare nun tä usamos este vestido ngäbe para ir a la escuela.
dän ngäbe ngwen dirijuete arato. Dera ñakare Bueno, antes no se usaba eso, antes se usaba
ngwanibti dera dän ngwän täni mägwe ye enaguas como esas que usan ustedes. Cuando
erere. Ti nämane chi aune tore tie ti nämane yo estaba pequeña, yo me acuerdo que yo iba
niken dän naunen. Biti mada ngwandre kärätä en enagua. Pero ya después exigieron usar esta
dirijuete mada. Ye akwe ñakare kugwe nigwe ropa en la escuela. Pues, para mí está bien, para
ne riadrete dän ngwandre ne. Ñobtä uane que ellos no pierdan su cultura, su vestido. Porque
nitre kwati ñän tönibi dän naunen ngwandi. hay muchos, bueno, ya no les gusta usar ropa así.

142 143
Ericka dän mräkite jabtä.
Ericka estrenando vestido.
Üai diangabare / Fotografía por
Pepí María Santos Atencio.
Üai ne känti Ericka kägwe dän naunen kite jabtä. En esta foto Ericka se puso el uniforme que yo
Ye ja migaba juto kwe nän ngwä dirijuete dän le estaba haciendo. Se alistó para ir a la escuela
mrä yete. Dän ye rababa bare tie bämä krobu. con ese vestido nuevo. Ese vestido yo duré dos
Üai diankaba tigwe ti tö rababa migadi toare dän semanas haciéndolo. Yo tomé la foto porque quería
digabare tigwe ünö. Ye rabadre toare ti dän dike mostrar el vestido que yo hice ya terminado Quería
koin, ye ñaka töin kena digabare tigwe erere. que se viera, porque ya coso bien, ya no se ve como
los primeros que hice.
Üai känti toin arato ju sribebare bikin käbti. Ye
ju nierara ni ngäbekwe. Ju ye ngötä sribegäre. Ti En la foto también sale una casa hecha de helecho.
nänmugo roäre sribi noaindre ie, aune tä niken jä Es una casa tradicional. Bueno, esa casa es para
känti sribere jatäri, roäre mräkätre ben ngötäre. reunirse. Bueno, como a veces mi marido tiene
una tarea, en grupo se reúnen ahí para hacerlas.
O hay veces se reúnen ahí con los amigos.

144 145
Ketarikegäre | Capítulo 5

Más allá de un vestido


Si tiene pintas es Ngäbe
Sribi noane dän kriture.
Trabajos que hace con tela.
Üai diangabare / Fotografía por
Nelly Gallardo Carpintero.
Üai ne sribi meden noanta tigwe. Ti töni
Dän nunkwe ye migata ja käne toäre Nuestro vestido tradicional se caracteriza por driedi ño sribeta tigwe, ñö ba mikadre jene
btä netata. Akwa netata ye abo nun sus colores y por las pintas. Pero las pintas son jatäri netati. Ye netaraba ngwane ja drübtä,
ngäbe ne Mike kä kribiti ngwen nüke más que un diseño en un vestido, las pintas ngwana küinin ugwen riara koin jökrä.
gare. Tärän netata ye rügarebe gare son el representativo de nosotros los ngäbes. Esta foto es de los trabajos que yo hago. Quería
ni ngäbere kwe. Con estas pintas cualquier persona puede enseñar, cómo se pueden hacer, cómo se pueden
saber que eso que está viendo es nuestro, diseñar diferentes trabajos, con la bordada. Se
es ngäbe. puede llevar la pinta en bolsos, camisas, vestido,
blusas, delantales, bueno, en todo.
148 149
Ye medenbtä nun ngäbe kräke Por eso, para nosotros ngäbes es un Kra dätebare agubti.
utuäte gwandre jabtä arato nun orgullo usarlas, y es que no sólo las usamos Chácara tejida con aguja de ganchillo.
raba ngwen jodron ketakabre kräke, en el vestido, las podemos usar en lo que
Üai diangabare / Fotografía por
gwean sribedre bti. queramos, desde cosas para uso personal, Roxana Hurtado Montezuma.
hasta artesanías para tener ingresos.
Erere bä migani jodron dätedre Diangaba tigwe kra ne, ye kra täräntigabare
ngwane ja ngwärä dän ni bräre kräke Por ejemplo, podemos poner pintas en dän netabare bätä. Dän netata ne ara bätä kra
däteta akwa sribeta jene. Krä ne kögani bosi
dängwän jä dogwägräre. Ye arato bolsos, camisas, pantalones, delantales,
tigwe ie kä kwärike jire.
nun tö rabadre ju dätedi krägä jue en cortinas, en individuales o en fundas
dirijue kena dirijue ketebu jodron de almohadas. También las podemos usar Bueno, yo le saqué foto a la chácara porque ese diseño
mada arato. para pintar nuestras casas, el EBAIS, la que tiene la chácara fue copiado del vestido. El mismo
diseño del vestido lo copiamos para las chácaras,
escuela, el colegio o lo que queramos.
pero se hace ya más diferente. Esta chácara yo se la
compré a una cuñada hace como cuatro, cinco años.

150 151
Dängwä ketaninkä roäre.
Parche para pegar en los cojines.
Üai diangabare / Fotografía por Dogwäkrä ngwä Kriture.
Roxana Hurtado Montezuma.
Funda de tela.
Ye meden ketagata dogwägrä akwa ñakare digani ünö.
Digabare kidebti jerekäbe, digata dängwän árabe bti Üai diangabare / Fotografía por
arato netati. Lea Valdez Santiago.

Ti tö nämene jodron ja dogwäkräre sribedi, ye tigwe Ne abo dän kriture krie meden digata
ja tö tigani juta neilly Känti ye känti nun töi tigani. Ye dogwäkräre netani bätä. Tigwe üai
känti ngwantriba ti edre ti tö ie, ye tigwe nieba ti täx diangaba toin koin tie arato drie tönibi
ye meden netare ño tien tigwe sribedre. Ye namanin tigwe, ye rabadre bare ja dogwägräre
gare tie akwa tare krübate. Ye noainnämane tigwe dän kriture árabe biti arato dän
rürübäingrä akwa ngwängwane ti ñakare sribere. netata bätä.

Esto es el saco de la almohada, pero no está terminado. Este es una cabecera de tela para la
Está hecho a mano, a pura mano. Se hace con la misma almohada con diseños de pinta. Yo le tomé
tela del vestido y el diseño de las pintas. foto porque se ve linda y quería enseñar
que se puede hacer una cabecera con la
Como yo siempre tenía el sueño de hacer almohadas, cojines, misma tela y los diseños del vestido.
recibí un taller en Neilly y ahí nos capacitaron. Ahí me dijeron
qué trabajo quería yo, y yo quería hacer cojín, y me dieron
ese diseño. Yo aprendí, pero sí me costó hacerlo. Yo los hacía
y los vendía, pero ahorita no estoy haciendo.
152 153
Ju chi ngötärä.
Saloncito cultural.
Üai diangabare / Fotografía por
Nelly Gallardo Carpintero.
Ju chi ngötätä tä tigwe nete. Ye ti kräke utuäte Le tomé a ese saloncito que tengo ahí. Esto para
yete dirita kugwe ngäbere driegä, arato ngötä mí es muy importante, porque esta casa se ha
ketakabre nungwe nuanbare känti, nungwe utilizado para idioma, se ha utilizado para talleres,
ngötä noainbare ne nun merire arato nun reuniones de nosotros, y las que lo han utilizado
brare. Arato jügabare ye erere ne ñan ñobtä somos nosotras las mujeres y también los hombres.
aune ju ne ni ngäberekwe, ye kugwe drieta También se pintó de esa forma porque es una casa
ni ngäberegwe jodron dätebtä jodron jökrä cultural, ahí se da curso de artesanía, todo lo que
ni ngäberekwe. Meden jodron ni ngäberegwe es cultural. Entonces es como una presentación
kräke. de la cultura nuestra.

154 155
Krä dän kriturekwe.
Bolso de tela.
Uäi diangabare / Fotografía por
Pepí María Santos Atencio. Las mujeres Ngäbe somos artesanas
Ye meden kra sribebare dänkriture kwe. Ye ti
kräke. Ye digabare tigwe dän dikarabti. Sribebare
tigwe dänkriture biti arato netabare. Ti tö driedi Meri ngäbe ne töi kri jodron dätere. Las mujeres ngäbes somos grandes
raba nemen bare tie arato netara dänbtä, ne Ne niera nun tä kädriere jabe ngötä artesanas. Es común que nos reunamos
känen sribebare tigwe ye biti mada ni gare tie roäre känti ja mrägäre erato nunanka a compartir lo que hacemos con amigas y
kägwe käräbä tie ye namani toin koin ie, erere nun bäre ben. Erere kra däteta ye vecinas. Por ejemplo, pasamos largos ratos
tigwe noanba kräke. noata raire ye drieta ja tötikata bätä. tejiendo o enseñando nuestras chácaras.
Eso es bolso de tela. Eso lo hice para usar, pa mí. Este
lo hice con máquina. Lo hice porque me gustó y es Kra däteta ye tärätikata ye nibi gare Las chácaras también tienen diseños
un bolso hecho de tela y con pintas. Quería enseñar kena jodron mikani nierara yebtä. inspirados en la naturaleza. Nuestras
que yo puedo hacer de esto, también, con pintas del Kra däteraba arato kidebti, kiga chácaras pueden ser tejidas a mano
vestido. Este fue el primero que hice, pero después
un amigo me encargó hacer uno porque a él le gusto, sribe raba ye migabi nierara tianta con pita, una fibra natural que nosotras
entonces se lo hice igualito. sribeta. Matare kra dätetärä kö mötöri extraemos y tratamos. Hoy, también hay
biti arato ye däteta agubti arato. chácaras tejidas con hilos u otros materiales,
y se tejen con aguja de ganchillo.
156 157
Chuni jodron dätere.
Chuni tejiendo.
Üai diangabare / Fotografía por
Carmen Romero Palacios.
Ye üai känti Silvia tä känti mrägäre. Roäre En la foto sale Silvia, una amiga. A veces sacamos
nuntä köbö roäte Silvia bätä Martina arato el rato, Silvia, Martina, y yo, para estar juntas las
ti nuntä nimä ja känti sribire. tres, trabajando.

Niara tä tägäni jamakate. Roäre nuntä täke Ella está sentada en una hamaca. A veces a
jamakate nun dräre nainte ngwane. Jamaka nosotros nos gusta sentarnos en hamaca, cuando
ye kugwe kira nungwe nuntä dätere arato ye estamos cansados nos sentamos en hamaca.
dätebare, kö mötöri bätä. Esas hamacas son históricas, nosotros las hacemos.
Esa está hecha de un hilo que no es natural.
Üai diangaba tigwe dän bätä arato kra meden
niara tä sribere kugwänbtä arato niara tä kra Le saqué la foto por el vestido y por la chácara
dätere. Ne däteta kidebti arato agubti, ye ti que ella hace como triángulo, también.
näma niere ietre sribi noanta kidebti ne utuä
bäri ere akwa nun ñaka sribi käe täine..

158 159
Tigwe dän kwarane diangaba, ñobtä auen Ella está haciendo un bolso de pita, se llama
kita jerekäbe jäbtä netata ne nütüta akwa chácara. Nosotros las hacemos a mano, no usamos
ñakare töibiare. Kugwe kira nungwe jodron aguja. Y yo le estaba comentando a ella que estos
bä ne utuäte nun kräke trabajos manuales, esto vale plata, pero nosotras
no contamos el tiempo dentro del costo que lleva.
Nun dobro tare krübäte nungwe. Kena drobro Ti nämä niere ietre kena nun ne nämane jä Yo le estaba contando a ella que antes nosotros
ne jodron jügara ne kena ñakare üai nebtä Quise sacarle al vestido rosado, porque hay gente mäke tegro ben kwra ben jodron nierara ben. éramos muy amigos con las serpientes, los tigres,
erere. que se pone el vestido, o las pintas, nada más para Ye juruä ngwan ñakare jabtä. Ye känti ni nüne con toda la naturaleza. No les teníamos miedo.
usar y no piensa. En nuestra historia los colores son ja ken nämane nüke jüke erere. Ye abo kwra Entonces, llegaba una vecina a la casa, pero
Ne ti nämä niere ietre kugwe kira nungwe muy importantes. Nosotros somos muy amorosos erere ni nänane nigwite ye nämane ja mäke. ya pintado así, resulta que era un tigre que se
ye utuäte. Akwa matare negwane meri ie de la tierra. Antes se usaban colores más de la Arato tegro nämane nüke ni nire erere gwi. convertía en persona, y hacíamos amistad. Y
kugwe ne ñaka gare bätä ñakare Mike utuäte. tierra y no como el de la foto. Jodron nierara ne nigwite ni erere nun arato también llegaba serpiente a la casa como una
Ti nämä chi ngwane ti roai mölöe namane nämane nigwite jodron käsenta erere ye ja di persona. Toda la naturaleza se convertía como
täke kwä ñain ye känti kugwe kira ne niere ti Entonces, yo le estaba contando a ella la historia bian nämane ietre, arato kwetre nämane ja persona y nosotros también nos convertíamos
nämä nemen ken kugwe noin.ye jökrä namani de nosotros, que es muy importante. Pero ahora die bien arato. como naturaleza, como animal. Eso nos daba
gare tie. muchas mujeres, señoras, no saben la historia fuerza a nosotros y nosotros a ellos.
porque no le toman importancia. Cuando yo
estaba pequeña, mi agüelo y mi agüela se
sentaban a tomar cacao y contaban historia, y yo
estaba cerquita escuchando. Y todo se me quedó
pegado, por eso yo sé historia.

160 161
Martina Kra tointe.
Martina revisando bolso.
Üai diangabare / Fotografía por
Carmen Romero Palacios.
Niara känti käre nunta niken sribire. Niara Donde ella siempre nosotros vamos a trabajar. Ella
sribire arato sribi kwe ngwen toare tie. Ne trabaja y me trae trabajos para ver. Entonces, yo
känti ti tä sribire ja gwriete ti täniken ngwena trabajo aquí en mi casa y yo llevo para que ella
toare ie. Niara tä kra datebare tigwe tuente. los vea. Ella está revisando un bolso que yo hice.
Tä niere ti tä kra dätere dötrö niara ie ñakare Pero ella dice que yo lo hago muy rápido, a ella si
kra däte nemen dötrö ye känti ngitra chi toen. le cuesta mucho terminar rápido. Ahí también sale
Ngitra chi ye ribeta kö judätü tigäkegä. un cuchillo. El cuchillo lo usamos cuando sacamos hilo.
Entonces, se ocupa para cortar la punta de pita.
Tigwe blitaba ben arato ño dän netata bätä.
Ye kena ñan diga täni matare erere. Dän kwe Yo estuve también hablando de las pintas del vestido
erere ye bäri koin matare. Akwa kena netanibi con ella. Porque eso antes no se hacía así. Yo le dije
jiremä jatäri roäre ketebu jerekäbe. Matare que los del vestido de ella son más modernos. Porque
dän diganibti tigwe digabare erere, mä tö antes siempre se pintaba tres colores, algunos solo
sribidi bäri koin koin koin. Tie toin koin monso dos colores y algunos usaban uno nada más. Ahora
bati kräke nemen debe bätä. muchos de los vestidos se hacen como trabajo,
porque usted quiere trabajar fino, más fino, más fino.
A mí me gusta ese vestido para joven, y sí se luce.

162 163
Meri sribire.
Mujer trabajando.
Üai diangabare / Fotografía por
Carmen Romero Palacios.
Ti mräkä ne käre nüke ti dimike. Niara kä Esta amiga siempre viene ayudarme. Se llama
Chabela. Ye sribi krübäte tie ngwane niara Chabela. Cuando tengo mucho trabajo, ella viene
täkite ti di Mike. Niara tä kra köe Mike. y me ayuda a hacer. Ella está haciendo la tira
Nemenan nga aune tä mägete a ngotobtä. de la chácara. Entonces cuando está largo, se lo
amarra al pie.
Ye üai diankaba tigwe dän ne toin koin tie, ye
ñaka bä ja erebe. Mike ñärärä dän ne tära Yo le tomé foto porque el vestido de ella a mí me
jirebu bä tain kuinta arato rerebare tementa. gusta, es más diferente. Vea, el vestido tiene dos
Arato netabare tärämigani jirebu, drüne, tain. colores, anaranjado arriba y celeste abajo. Y en
Ti kräke tegro kebekide meden bä teri abo la pinta de abajo lleva dos colores, color negro,
bä mada niken. color rojo. Para mí representan una serpiente coral,
que nosotros le decimos en ngäbere quebegre.
En el centro lleva otros colores, vea.

164 165
Tärä kati känti ñäkädre bätä, ne nun En las páginas que han podido leer, hemos
tö niedi dän ngäbere ne tä utuäte nun querido retratar las maneras en las que
ngäbere dre noanen jari ni ngäbe käete. nuestros vestidos siguen muy presentes en
Arato dän madabätä arato, dän ni meri la cotidianidad de nuestro pueblo. Más que
ngäbegwe ye jodron niera kwe, ye ni un tipo particular de ropa, el vestido es un
ngäbe migadre gara käkribti. elemento identitario, un signo distintivo de
nuestra cultura ngäbe.
Dän ye bä mikadre jagwe jätäri, migadre
ñärärä, arato de ja di ngwandre kugwe El vestido representa no sólo orgullo,
ne ügadre ja kräke, ni ngäbe jutate. admiración, sino también, lucha. Una lucha
Ja di migadre kugwe ne ügadre ye nemen por mantener viva la cultura del pueblo Matare, dän ngäbere ye kwitata dän Hoy, el vestido ngäbe convive con otros
bare köböi kwätire, ye ni nüne jökrä ngäbe. La lucha por conservar la identidad madabe arato, akwa ngwan tä meri tipos de ropa, pero sigue siendo utilizado
bätä kä ne känti toata erere, ni ngäbe ngäbe se da todos los días, en todos los batikwe, ye meden rabadre gare ñakare por las generaciones más jóvenes, lo cual nos
merire ne utuäte krübäte kugwe ni espacios de nuestra vida cotidiana. Como riadre dötrö, ye meden erere rabadre indica que todavía está lejos de desparecer.
ngäberekwe ugadre käre arato kugwe hemos visto, las mujeres ngäbes hemos bare, ne medenbtä tigadre tärä nebtä, Es nuestro deseo que así sea. Por eso,
mada ni ngäberekwe kira. jugado, y jugamos, un papel muy importante ne nun tä nütüre jodron niebare kugwe ño al concluir este libro, esperamos haber
en el mantenimiento y uso del vestido, así ügadre kugwe nungwe ni ngäberekwe. aportado al conocimiento y mantenimiento
como de otras tradiciones culturales. de nuestra cultura.

166 167
Tärä tä mun kidete ye dre üai mikani kwati El libro que tienen en sus manos reúne una
bätä arato jodron üai dätebare ja kidebti, serie de fotografías, ilustraciones y textos que
arato tärä ogwä tikabare dän ngäberebtä cuentan la historia del vestido tradicional de las
nitre merire kä ni ngäberegwe Coto Brus. mujeres ngäbe del Territorio Indígena Ngäbe
Ni üai diangabare ye namani bare jodron de Coto Brus. Las fotografías que verán fueron
ni üai dianangä dötröbti nitre merire ngäbe captadas con cámaras desechables por siete
nikügü. Üai kwatire ye kugwe kira niere mujeres ngäbes. Cada fotografía cuenta su
bätä. Nun mun kärere nubaire kugwe ni propia historia. Los invitamos a adentrarse
ngäberekwe Mike gare jäe jatäri. y conocer acerca de la cultura ngäbe.

Potrebbero piacerti anche