Sei sulla pagina 1di 8

Documento elaborado por José Alfredo López S.

Página 58.
QUÉ SON LAS VOCALES RELAJADAS:
Insertar un
maestro Las vocales relajadas son muy importantes en la aplicación de las
hablando. palabras, se conocen como relajadas porque llevan diéresis a diferencia
de los otros, estas vocales representan vocales propios del Kaqchikel.

Uso de las vocales Palabras Traducción


relajadas
Verbos transitivos radicales Xujäq Lo abrió
(ya realizadas Xutz’ët Lo vio
Xupïtz’ Lo destripó
Verbos intransitivos Xb’atät Ruido que producen los cohetillos al explotar
derivados de raíces Xwitz’itz’ Chillido o quejido de ratones
onomatopéyicas Xchoxöx Ruido que produce al agua de chorro
Verbo Intransitivo pasivos Xpab’äx Fue parado
(pasados) Xporöx Fue quemado
xkarüx Fue pescado
Pasivo (pasado) completivo xchatäj Fue escogido
(terminaciones täj xtijitäj Fue comido
xilitäj Fue encontrado
Adjetivos posicionales Jaqäl Abierto
Tz’apäl Cerrado
Adjetivos (es difícil establecer käq Roja
una regla específica en el caso de K’ïy Mucho
las raíces adjetivales. Se sugiere
Säq Blanco
memorizar
Adjetivos descriptivos nakanïk Tonto
Setesïk Circular
Adjetivo moderativo Saqsöj Medio blanco
Kaqköj Medio rojo
Adjetivo superlativo Utziläj Muy bueno
(terminaciones läj) Nimaläj Muy grande
Verbo Intransitivo (versivo) Xk’iyïr Abundó
xnimär Se agrandó
Participio Perfecto warinäq Ha dormido
(perfectivos) terminado en näq Elenäq Ha salido
Sustantivos (no tienen reglas läq Trasto
gramaticales, se sugiere Äk’ gallina
memorizarlos)
Agentivos (sufijos de la B’anöy Que hace
forma öy/üy/-öl/-ül K’isöy Exterminador
Sustantivo verbal atinïk bañar
Elesanïk sacar
Sustantivo que indican Meseb’äl Escoba
instrumento o lugar K’ayib’äl Mercado
Verbos infinitivos Tijonïk Enseñanza
( terminados en Nïk)
Mesonïk Barrer
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Página 59
Después de analizar el uso de las vocales relajadas en las diferentes clases de palabras
realizamos el siguiente ejercicio.

Escribimos una oración con las siguientes palabras:

Palabras Oración
Xujäq
Xb’atät
Xwitz’itz’
Xpab’äx
xchatäj
xtijitäj
Jaqäl
käq
Säq
nakanïk
Saqsöj
Kaqköj
Nimaläj
Xk’iyïr
warinäq
Elenäq
läq
B’anöy
atinïk
Elesanïk
K’ayib’äl

Wakami nqatz’ib’aj jalajöj taq lema’ tz’ib’anïk, chupam ri nab’ey kajtz’uk jun
q’oloj(chiste) chupam ri ruka’n jun tawila’(adivinanza) chupam ri rox jun pixa’ (uno
consejo para el uso de vocales relajadas)

Jun q’oloj Jun tawila’ Jun pixa’


Documento elaborado por José Alfredo López S.

Página 60
Vamos a investigar palabras con vocales relajadas.

Chupam re jun ruxaq wuj re’ nintz’ib’aj wok’al taq tzij ri ntz’ib’äx rik’in k’uxatz’ib’
kik’wan tz’uj. Tikirel nkanuj pa taq sik’iwuj.

Palabras Palabras Palabras Palabras


1 26 51 76
2 27 52 77
3 28 53 78
4 29 54 79
5 30 55 80
6 31 56 81
7 32 57 82
8 33 58 83
9 34 59 84
10 35 60 85
11 36 61 86
12 37 62 87
13 38 63 88
14 39 64 89
15 40 65 90
16 41 66 91
17 42 67 92
18 43 68 93
19 44 69 94
20 45 70 95
21 46 71 96
22 47 72 97
23 48 73 98
24 49 74 99
25 50 75 100

Solojsamaj:
Nqamol qi’ pa taq kajkäj.
Nqasik’ij ri taq tzij xqatz’ib’aj.
Chwäch taq per wuj, chi qajujunal nqatz’ib’aj kib’i’, chuqa’ nqab’än kachib’äl wo’o’ taq
tzij ri kik’wan ch’ut.

Jäl Jäl Äk’

Página 64
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Kojsamäj pa kajkäj
Tqajuxu’ ri ruk’aj taq tzij chupam re jun tzijonem re’.

E K’amöl B’ey B’eleje’ K’at, Kaji’ Imox


Ojer, taq xe’oqa ri kaxlani’ pa Iximche’, ja ri Tonatiu k’amayon pe kib’ey;
ja ri k’amöl taq b’ey kaqchikela’ B’eleje’ K’at chuqa’ ri Kaji’ Imox xek’ulun
kichin, majun lab’al xk’ulwachitäj, man achi’el ta ri kamïk kib’analon kan
pa juk’an chïk taq tinamït.

Xtz’ukutäj k’a ri oyowal


(lab’al) töq ri ma Tonatiu
xuk’utuj q’anapwaq
(tojoj) chi ke ri
kaqchïkela, ja k’a ri
B’eleje’ K’at chuqa’ Kaji’
Imox man xkajo’ ta
xkitoj.
Ri Tonatiu xub’ij: we ri
iwachpochel ma xketojon
ta yixinporoj, yixinjitz’aj.
Ke ri töq xchapatäj kan ri
oyowal kik’in ri kaxlani’.

Chupam jun nimawuj tqatz’ib’aj kaji’ b’ab’, akuchi nqaya’ ri na’oj pa ruwi’
ri tzijonem.

Página 67.
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Kojtz’ib’an pa kaqchikel ch’ab’äl

Chi qajujunal nqab’än jun qasamaj tikirel nqab’än re jun ka’i’ oxi’
taq na’oj re’

Tqatz’ib’aj jun etz’anem


Tqatz’ib’aj jun etz’anem pa ruwi’ re jun achib’äl
re’, tikirel nqab’än jun k’ayij. Chuqa’ re etab’äl
tikirel tqab’ana’ kik’in ak’wala’.

Jun tzijonem richin k’amöl b’ey.

Tach’ob’o’ chi wakami xatoq k’amöl b’ey richin


Iximulew, xa ruma ri’ k’atzinel chi yatzijon kik’in ri
winaqi’. Tatz’ib’aj jun awuj ruma k’o chi yab’etzijon
kik’in ri winaqi’.

Jun q’ejelonïk richin rukotz’ijal qatinamit, chuqa’ jun tzijonem


richin rukotz’ijal ri qatinamit.
Rutzijonem rukotz’ijal ri qatinamit, chuqa’ ruq’ejelonïk rukotz’ijal ri qatinamit.

Jun samaj ri nkib’än ri ixtani’, ixoqi’.


Chupam ri runimaq’ij ri qatinamit ri molojri’ïl e pa’äl pa
ruwi’ xatkicha’ pe richin yatok rukotz’ijal ri qatinamit xa
ruma ri’ k’atzinel chi nanuk’ jun atzijonem richin nak’ul
kan ri asamaj.

Jun samaj ri nkib’än ri alab’oni’, ri achi’a’.


xkik’utuj jun utzil chawe’ chi naq’ejela’ ta ruwäch ri
rukotz’ijal ri qatinamït.

Töq xkojk’achoj tqasik’ij apo chi kiwäch ri qachib’il ri samaj xqab’än.


We xatz’ib’aj ri q’ejelonïk nacha’ jun chi ke ri awachib’il q’opoj, ixöq richin nasik’ij ri
samaj xab’än.
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Página 52

Insertar una
luna

6. Wawe’ töq ri
nutijonel xub’än
5. wawe’ xb’an jun moloj kik’in
jun nimaq’ij ri qate’ qatata’.
ruma xinch’äk ri ¿Xb’an moloj
nutijonïk. pa tijob’äl
¿xatijoj awi’ kik’in ate’
rat? atata’ töq xatijoj
awi’ rat?

4. Wawe’ ink’o
pa tijob’äl kik’in
wachib’il.
¿achike kib’i’ ri
awichib’il?
3. Ri samaj
yisamäj pa juyu’
¿Achike samaj
xkik’ut ti ate’
atata’ rat?

2. Wawe’
1. Wawe’ ink’o yinetz’an pa
töq xinaläx pa wochoch.
jun tinamït rub’i’ ¿Achike
Pa Su’m. etz’anem xab’än
¿akuchi xataläx rat taq k’a at
we rat? ne’y?
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Página 52
En un cartel grande, dibujo y escribo en el idioma kaqchikel mi historia personal.

Insertar una
luna
Documento elaborado por José Alfredo López S.

Potrebbero piacerti anche