Sei sulla pagina 1di 8

abrazar, empollar uqllay achikyay amanecer

abrir kichay akuy chacchar coca


aburrir amiy allay escarbar
acabar tukuy allichakuy arreglarse
acercarse asuykuy allichay arreglar
adelantar ñawpay alliyachiy, hampiy curar
adormecer susunkay allwiy urdir
agarrar hapiy amiy aburrir
agarrarse kumuy apachiy hacer llevar
agujerear uchkuy apamuy traer
alcanzar aypay apay llevar
alegrarse kusikuy aqtuy arrojar de la boca
1
alumbrar kanchiy arwikuy enroscarse
amanecer achikyay asiy reír
amarrar watay aspiy aporcar
amputar wituy astay trasladar
antojarse munapakuy asuykuy acercarse
anudar kipuy atiy poder
apagar con agua tasnuy awqanakuy pelear
aparecer rikuriy aypay alcanzar
aplaudir taqllay aysay arrastrar
aporcar aspiy aywiy lavar (no absorv.)
apretar matiy challay rociar
apretar con la mano hapiy chapuy mezclar, amasar
apretujarse ñitinakuy chaqchuy rociar con agua
apurar utqay chaqruy mezclar
arar yapuy chaskiy recibir
arder, quemar rupay. rawray chaway ordeñar
arrancar sikiy chayachiy hacer llegar
arrastrar aysay chillpiy astillar, hacer tiras
arrear, seguir qatiy chimlliy pestañar
arreglar allichay chimpay pasar de orilla
arreglarse allichakuy chinkay perderse
arrimar qimiy chiqichiy dispersar
arrodillarse qunquriy chiqniy odiar
arrojar wikapay chirichiy enfriar
arrojar de la boca aqtuy chitqay rajar, fraccionar
arrugar sipuy chulluchiy remojar
asar en brasa kusay chumpikuy fajarse
ascender siqay chunqay succionar
astillar, hacer tiras chillpiy churakuy ponerse
asustarse manchakuy churay poner
atajar harkay chutiy desollar
atizar el fuego waykuy hachiy estornudar
atorarse iqipay hallmay remover la tierra
aumentar, agregar yapay hamuy venir
aumentar, reproducir miray hapiy agarrar
avergonzarse pinqakuy hapiy apretar con la mano
averiguar, visitar watukuy harkay atajar
avisar willay hatariy levantarse
ayudar yanapay haytay patear
ayudarse yanapakuy hichay vaciar, echar
ayunar sasiy humpiy sudar
bailar tusuy huntay, winay llenar
bajar uraykuy huñunakuy juntarse
barrer pichay huñuy unir, recoger
beber upyay iñichiy hacer creer
besar muchay iqipay atorarse
botar, arrojar wischuy, qarquy ismuchiy hacer podrir
2
buscar maskay ismuy podrir
caer wichiy, urmay ispay orinar
calentar quñichiy kachariy soltar
calentarse quñikuy kachay mandar, ordenar
callar upallay kamiy insultar
cantar takiy kanchiy alumbrar
cargar a la espalda qipiy kaniy morder
cebar, engordar wirayachiy katkatay temblar
cernir suysuy kawsariy resucitar
cerrar wichqay kay ser, estar, haber
chacchar coca akuy kichay abrir
chupar suquy kipuy anudar
cocinar yanuy, waykuy kiriy herir
colgar warkuy kirpay tapar la olla
comer mikuy kuchpay revolcar
competir llallinakuy, atipanakuy kuchuy, quruy, rutuy cortar
conocer riqsiy kumuy agarrarse
consentir, aceptar uyay kusay asar en brasa
consultarse rimanakuy kusichiy hacer alegrar
contar, contable yupay kusikuy alegrarse
cornear waqray kutay, ñutuy moler
cortar kuchuy, quruy, rutuy kutichiy devolver
crecer wiñay kutimuy regresar de
criar uyway kutipakuy replicar
culpar tumpay kutipay rehacer
curar alliyachiy, hampiy kutiy regresar a
dar quy kutiy volver
dar de comer mikuchiy kutuy roer
dar fruto ruruy kuyay querer
dar papirotes tinkay kuyuchiy mover
dar puñetes saqmay llallinakuy, atipanakuy competir
dar vuelta muyuy llamkay trabajar
decir niy llampuchay suavizar
degollar nakay llaqllay labrar la madera
delirar muspay llaqway lamer
desatar paskay llikiy romper
descansar samay lluchkay, mitkay tropezar
desear munay llullakuy mentir
desfallecer pisipay llunkuy lamer el plato
deshojar el maíz tipiy lluqsiy salir
desmenuzar tisay machay embriagarse
desmoronar taqmay malliy probar
desollar chutiy manchachiy hacer asustar
desperdiciar usuy manchakuy asustarse
despertar rikchay mañakuy pedir
devolver kutichiy mañay pedir
dispersar chiqichiy marqay tener en los brazos
3
dormir puñuy maskay buscar
embriagarse machay mastay extender
empujar tanqay matiy apretar
empujarse tanqanakuy michiy pastar
encender rupachiy mikuchiy dar de comer
encender, prender ratachiy mikuy comer
encontrar tariy millpuy tragar
encontrarse tinkuy, tupay miray aumentar, reproducir
endulzar miskichiy miskichiy endulzar
enfermar unquy muchay besar
enflaquecer tulluyay munapakuy antojarse
enfriar chirichiy munay desear
engendrar yumay muskiy oler
engordar wirayay muspay delirar
engrasar wirachay muyuy dar vuelta
enroscarse arwikuy nakay degollar
ensangrentar yawarchay niy decir
enseñar yachachiy ñakay maldecir
entrar yaykuy ñaqchakuy peinarse
envolver pintuy ñaqchay peinar
equivocarse pantay ñawpay adelantar
escarbar allay ñitinakuy apretujarse
escarmentar wanay ñitiy presionar
esconder pakay ñuñuy mamar
esconderse pakakuy pakakuy esconderse
escribir qillqay pakay esconder
esperar suyay pakiy quebrar
esputar, escupir tuqay pantay equivocarse
estornudar hachiy paskay desatar
expulsar qarquy pichay barrer
extender mastay pinqakuy avergonzarse
fajarse chumpikuy pintuy envolver
fatigarse pisipay pirqay levantar la pared
florecer sisay pisipay desfallecer
flotar tuytuy pisipay fatigarse
golpear takay puchkay hilar
gotear sutuy puchuy sobrar
gritar qapariy pukllay jugar
guardar waqaychay punkiy hinchar
hacer ruray, ruway puñuchiy hacer dormir
hacer acto sexual yuquy, satiy puñuy dormir
hacer alegrar kusichiy puquy madurar
hacer asustar manchachiy qapariy gritar
hacer creer iñichiy qaquy refregar
hacer descansar samachiy qarpay, parquy regar
hacer dormir puñuchiy qarquy expulsar
hacer hueco tuquy qatay techar
4
hacer llamar qayachiy qatiy arrear, seguir
hacer llegar chayachiy qaway mirar
hacer llevar apachiy qaway mirar
hacer morir wañuchiy qayachiy hacer llamar
hacer podrir ismuchiy qayay llamar
hacer recordar yuyachiy qaywiy mover el líquido
hacer sentar tiyachiy qichuy quitar
herir kiriy qillqay escribir
hervir timpuy qimiy arrimar
hilar puchkay qimpiy remangar
hinchar punkiy qipiy cargar a la espalda
hospedar samachiy qispichiy liberar
humear qusñichiy qiwiy torcer
insultar kamiy qumpuy sahumar
ir riy qunquriy arrodillarse
irse ripuy quñichiy calentar
jugar pukllay quñikuy calentarse
juntarse huñunakuy quruy mutilar
labrar la madera llaqllay qusñichiy humear
lamer llaqway quy dar
lamer el plato llunkuy rakiy separar, repartir
latiguear waqtay rantikuy vender
lavar (absorv.) taqsay rantiy trocar, comprar
lavar (no absorv.) aywiy ratachiy encender, prender
levantar uqariy rikchay despertar
levantar la pared pirqay rikuriy aparecer
levantarse hatariy rikuy ver
liberar qispichiy rimanakuy consultarse
llamar qayay ripuy irse
llenar huntay, winay riqsiy conocer
llevar apay riy ir
llorar waqay rupachiy encender
madurar puquy rupay. rawray arder, quemar
maldecir ñakay ruray, ruway hacer
mamar ñuñuy ruruy dar fruto
mandar, ordenar kachay saksay saciarse
matar sipiy samachiy hacer descansar
medir tupuy samachiy hospedar
mentir llullakuy samay descansar
mezclar chaqruy saminchay premiar
mezclar, amasar chapuy saqmay dar puñetes
mirar qaway saqtay tumbar
mirar qaway saruy pisar
moler kutay, ñutuy sasachakuy sufrir
morder kaniy sasiy ayunar
mover kuyuchiy sayay pararse
mover el líquido qaywiy sikiy arrancar
5
mutilar quruy simpay trenzar
obedecer uyay sipiy matar
odiar chiqniy sipuy arrugar
oír uyariy siqay ascender
oler muskiy siqay, wichay subir
ordeñar chaway sirkay sangrar
orinar ispay sisay florecer
oscurecer tutayay suquy chupar
pararse sayay susunkay adormecer
parir wachay sutuy gotear
pasar de orilla chimpay suway robar
pastar michiy suyay esperar
patear haytay suysuy cernir
pedir mañakuy takay golpear
pedir mañay takiy cantar
pegar entre varios waykay tanqanakuy empujarse
peinar ñaqchay tanqay empujar
peinarse ñaqchakuy tapuy preguntar
pelear awqanakuy taqllay aplaudir
pensar yuyaymanay taqmay desmoronar
perderse chinkay taqsay lavar (absorv.)
pestañar chimlliy taqtiyay zapatear
pisar saruy taqwiy rebuscar
poder atiy tariy encontrar
podrir ismuy tarpuy sembrar
poner churay tasnuy apagar con agua
ponerse churakuy taspiy sacudir
preguntar tapuy tikray voltear
premiar saminchay timpuy hervir
prender en pecho tipay tinkay dar papirotes
presionar ñitiy tinkuy, tupay encontrarse
probar malliy tipay prender en pecho
quebrar pakiy tipiy deshojar el maíz
querer kuyay tisay desmenuzar
quitar qichuy tiyachiy hacer sentar
rajar, fraccionar chitqay tukuy acabar
rebuscar taqwiy tullpuy teñir
recibir chaskiy tulluyay enflaquecer
recordar yuyay tumpay culpar
refregar qaquy tupuy medir
regar qarpay, parquy tuqay esputar, escupir
regresar a kutiy tuquy hacer hueco
regresar de kutimuy tuqyay reventar
rehacer kutipay tusuy bailar
reír asiy tutayay oscurecer
remangar qimpiy tuytuy flotar
remendar yachapayay uchkuy agujerear
6
remojar chulluchiy uhuy toser
remover la tierra hallmay unayay retrasarse
replicar kutipakuy unayay tardar
resucitar kawsariy unquy enfermar
retrasarse unayay upallay callar
reventar tuqyay upayay volverse sordo
revolcar kuchpay upyay beber
robar suway uqariy levantar
rociar challay uqllay abrazar, empollar
rociar con agua chaqchuy uraykuy bajar
roer kutuy urquy sacar
romper llikiy usuy desperdiciar
saber yachay utqay apurar
sacar urquy uyariy oír
saciarse saksay uyay consentir, aceptar
sacudir taspiy uyay obedecer
sahumar qumpuy uyway criar
salir lluqsiy wachay parir
sangrar sirkay wanay escarmentar
seguir qatiy wañuchiy hacer morir
sembrar tarpuy waqanayay sollozar
separar, repartir rakiy waqay llorar
ser, estar, haber kay waqaychay guardar
sobrar puchuy waqray cornear
sollozar waqanayay waqtay latiguear
soltar kachariy warkuy colgar
suavizar llampuchay watay amarrar
subir siqay, wichay watukuy averiguar, visitar
succionar chunqay waykay pegar entre varios
sudar humpiy waykuy atizar el fuego
sufrir sasachakuy wichiy, urmay caer
tapar la olla kirpay wichqay cerrar
tardar unayay wikapay arrojar
techar qatay willay avisar
temblar katkatay wiñay crecer
tener en los brazos marqay wirachay engrasar
tener sed yakunayay wirayachiy cebar, engordar
teñir tullpuy wirayay engordar
torcer qiwiy wischuy, qarquy botar, arrojar
toser uhuy wituy amputar
trabajar llamkay yachachiy enseñar
traer apamuy yachapayay remendar
tragar millpuy yachay saber
trasladar astay yakunayay tener sed
trenzar simpay yanapakuy ayudarse
trocar, comprar rantiy yanapay ayudar
tropezar lluchkay, mitkay yanuy, waykuy cocinar
7
tumbar saqtay yapay aumentar, agregar
unir, recoger huñuy yapuy arar
urdir allwiy yawarchay ensangrentar
vaciar, echar qallay yaykuy entrar
vanagloriarse yupaychakuy yumay engendrar
vender rantikuy yupay contar, contable
venir hamuy yupaychakuy vanagloriarse
ver rikuy yuquy, satiy hacer acto sexual
voltear tikray yuyachiy hacer recordar
volver kutiy yuyay Recordar
volverse sordo upayay yuyaymanay Pensar

zapatear taqtiyay

Adivinanza
Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purin
Me siento, se sienta; me paro, se para; camino, camina.
(La sombra)
**
ATUQMANTAWAN WALLATAMANTAWAN (Hawari)

Huk p'unchawsi wallata irqinkuna chupaykusqa qucha patapi puriykachaq kasqa. Mama atuqtaqsi, wallatata
irqinkunatawan munapayaspa qhawasqa. Chaymantas, mama wallataman chimpaykuspa, kayhinata
rimapayaykun: _Mamay wallata, ¡Ama hinachu kay!. Willariway. ¿Imaraykutaq wawachaykikunaq chakin
munay pukaniraq?. Wallatataq, pay tukusqallaña, atuqta nin: _Wawachaykunaq pukaniraq
chakichankunaqa, pari hallp'api, thullpa ukhupi wathiyasqaraykun. Qampis uñachaykikunata, munay
chakichayuq kanankupaq wathiyarquy; t’uqyaqtintaq: ¡ay!, ¡ay!, ¡ay! nispa ninki. Atuqqa kusisqas: chhiqachá
nispa wasinman, phawaylla kutin. Hinas uñankunata, pari hallp'a thullpa ukhupi wathiyarqun, t’uqyaqta
uyarispataq _¡ay!, ¡ay!, ¡ay! nispa nisqa. Hinas, h u r n uma n t a u ñ a n k u n a t a y a n a l l a t a ñ a h u r q
u s q a ; mancharikuymantas atuqqa qhaparin hinamanta nin _¡Maypitaq chay wallatari! nispa qucha patata
utqalla purin. Wallataqa atuqta rikuspas qucha chawpiman waykuytakusqa. Hinas atuqqa wallatata hap'iyta
munaspa unuta upyayta qallarin, sinchi muqch'isqanmantas wañuyninta tarin. Kayhinatas wallataqa, atuqta
q'uqaykusqa.

CUENTO DE EL ZORRO Y LA HUALLATA

TRADUCIDO EN CASTELLANO

(Cuento)Cierto día, una huallata seguida por sus polluelos caminaba orgullosapor la orilla de una laguna.La
mamá zorra admirada, observaba la belleza de la huallata y suspolluelos desde lejos. Acercándose a la
mamá huallata le conversóde la siguiente manera: _Señora huallata, por favor, dígame ¿Porqué las patitas
de sus pollitos son tan coloraditas?.La huallata llena de orgullo respondió: _L as patitas de mis hijitosson
tan coloraditas porque yo las he tostado en ceniza y fuegodentro de un horno. Tú también hornea a tus
hijos, para que suspiececitos sean coloraditos. Cuando escuches que revientan vas adecir: ¡ay!, ¡ay!,
¡ay!.La zorra creyendo que era cierto regresó corriendo a su casa yhorneó a sus cachorros y cuando el
fuego crepitaba, ella decía_¡ay!, ¡ay!, ¡ay!, tal como había sido instruida por la huallata. Pero alsacarlas del
horno los cachoritos se encontraban completamentechamuscados; la zorra lanzó un alarido de susto e
inmediatamentese echó a buscar a la huallata, diciendo: _¿Dónde está esa huallata?Y corrió hacia la
laguna en su búsqueda. La huallata al verla se fue alcentro de la laguna. La zorra queriendo atrapar a la
huallatacomenzó a beber el agua de la laguna y de tanta boconada de aguamurió. Así, de esta manera, la
huallata se burló de la mamá zorra.

SISICHAMANTA 8
Huk kutis huk sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi chakata mana tariyta atispa huk sacha

rapipi chimp ayta qallarisqa. Ña rapi puririchkaptinsi, huk kurucha rikurquspa


nisqa:
- manam sacha rapillapiqa kay hatun mayu chimpayta atiwaqchu. aswanqa haku kusi kusichapa wasinta,
paymi yanapawasunchik, nispa.

Chaysi kusi kusichaqa wasinta risqaku. Payqa llikatas awachkasqa.


- kusi kusicha hatun mayuta mana chimpayta atinikuchu, ¿manachu yanapariwankikuman? -nispa
kuruchaqa nisqa.

Kusa, kusa, haku arí, chayqa qamkunawan kuska llamkarqusun – nisqa kusi kusichaqa.

Chaysi, kimsantinkumanta, mayu patapi qurakunatamanta arwispa, kusi kusipa llikanmanta chaka rurayta
qallarisqaku.

Chay chakata tukurquspataqsi, sisichaqa hatun mayuta chimpasqa.

EL CUENTO DE LA HORMIGUITA

Dice habia una vez, una hormiguita que quería cruzar un gran rio. Pero al no encontrar un puente empezó a
cruzar en la hoja de un arbol.

Después de empezar a cruzar, la vio un gusanito y le dijo: No podrás cruzar el rio solo en una hoja, más
bien vamos a la casa de la arañita, ella podrá ayudarnos, le dijo.

Excelente, bueno vamos, entonces la arañita les dijo: trabajemos juntos.

Entonces entre los tres empezaron a unir arbustos con la telaraña para hacer un puente.

Luego de terminar de construir el puente la hormiguita pudo cruzar el puente.

Potrebbero piacerti anche