Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
EDUCAÇÃO CIVICA,
ÉTICA e MORAL
1
GIAUN (GIÃO)
Hatene kona ba educação da cidadania……………………………………………………………………..................... 1
Saida mak educação ?........................................................................................................... 1
Saida mak cidadania?........................................................................................................... 2
Saida mak educação da cidadania?...................................................................................... 2
Nececidade da educação da cidadania( EDUCIDA)……………………………………………………………………….. 4
Objetivo educida……………………………………………………………………………………………………………… 4
Funsaun educida……………………………………………………………………………………………………………… 4
Relaciona ba Nasaun……………………………………………………………………………………………………….. 4
Funsaun Nasaun………………………………………………………………………………………………………………. 6
Criteria Nasaun………………………………………………………………………………………………………………… 7
Modelu Nasaun(bentuk Negara)……………………………………………………………………………………… 8
Modelu Guvernu no orgaun Soberanu……………………………………………………………………………… 9
Modelo Guverno…………………………………………………………………………………………………. 9
Orgaun Soberanu……………………………………………………………………………………………….. 10
Presidente……………………………………………………………………………………………… 10
Parlamento Nacional……………………………………………………………………………… 12
Guverno………………………………………………………………………………………………… 12
Tribunal Resu…………………………………………………………………………………………. 13
Identidadades………………………………………………………………………………………………………………....................... 14
Kultura……………………………………………………………………………………………………………………………………. 14
Saida mak identidade relasiona ho cultura…………………………………………………………………. 14
Faktores hodi hari kulturais………………………………………………………………………………………… 15
Partes kulturai(unsure-unsur)…………………………………………………………………………………….. 15
Símbolus…………………………………………………………………………………………………………………………………. 16
Bandeiras………………………………………………………………………………………………..................... 16
Lian(lingua)………………………………………………………………………………………………………………… 16
Normas no leis…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
Normas…………………………………………………………………………………………………………………………………… 17
Signifikasaun Normas…………………………………………………………………………………………………. 17
Moral…………………………………………………………………………………………………………………………. 18
Leis…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
Konvensaun Internasionais………………………………………………………………………………………… 18
Valores keonvensaun internacionis……………………………………………………………………………. 19
Legislasaun Nasaun ninian…………………………………………………………………………………………. 19
Demokrasia no direito Umanu…………………………………………………………………………………………………………….. 20
Atu hatene demokracia…………………………………………………………………………………………..……………… 20
Principio demokrasia……………………………………………………………………………………………….……………… 20
Área Jurídika(bidang hokum)………………………………….………………………………………………………………. 21
2
Soberanu………………………………………………………………………………………………………………………………… 21
Justiça( lia los)………………………………………………………………………………………………………………………… 22
Valores lia-los ou valores justice(nila-nilai keadilan)……………………………………………………………….. 22
Iha familiar ou parentesco (kekeluargaan)…………………………………………………………………. 23
Iha komunidade ou sociedade (bermasyaratan)………………………………………………………… 23
Iha rai laran (berbangsa)…………………………………………………………………………………………….. 23
Iha Nasaun ( bernegara)…………………………………………………………………………………………….. 25
Direito Umanu (HAM)…………………………………………………………………………………………………………….. 25
Personalidade /privado……………………………………………………………………………………………… 25
Konvensaun internasional………………………………………………………………………………………….. 26
Concelho vaticanu……………………………………………………………………………………………………… 26
3
EDUCAÇÃO DA CIDADANIA
(EDUCIDA)
By: DOMINGOS HORNAY , L.Ed
Katak, ciencia ida nebe mak utilija hodi bele hasa’e (aperfesuoa) no habelar
valores moral no valores kulturais nebe mak hanesan abut husi rai no nasaun
Timor loro sa’e ida ne’e nian. Valores moral no kulturais hirak ne mak iha, ho
4
esperansa hodi bele implementa liu husi hahalok ka lalaok (perilaku) moris
gerasaun no estudante sira nian, nudar privadu ka individu nomos nudar ele-
mentus ba komunidade, no nudar kriatura maromak nian.
Buat hirak ne’e liu husi lala’ok (perilaku) leno husi fé fiar nian, husi nain ida
deit ba buat tomat hotu, ne’ebe mak iha ona moris komunidade nia
laran,hanesan klasifikasaun sociedade; relgiaun,suku, ras,étniku nebe mak
hatudu liu husi hahalok humana mak positive no justu. Lala’ok sira nebe mak
bele fo apoiu no kontribuisaun ba undade Nasional nebe mai husi diferensi-
asaun nesesidade sira. Lala’ok positive nebe mak fo asigurasaun ba sidadaun
tomak, hodi bele iha konsensia hala’o nesesidade publiku ba dala uluk iha
nesesidade privadu, grupu (golongan) nia let.Iha ideias no nesesidade iha
leten, karik bele liu husi sorumutu (musyawarah dan mufakat) ou ko’alia no
hakotu hamutuk. Iha parte seluk lalaok diak hirak, bele fo apoiu meius no real-
ize sistema justisa social ba ema hotu-hotu iha rai Timor ida ne’e.
Hodi nune, edukasaun cidadania ne’e mos hodi bele fo aumenta konsensia es-
tudante Universitario ho fé makás, kapasidade ciencia diak,hodi bele hakiak
relasaun diak entere sirs nudar sidadaun ida ba siadadaun seluk nebe mak
povu no nasaun ida ne hakarak,” halao lia-los nia no defende rai ida ne”.
Nececidade EDUCIDA:
Objetivo Educida.
Hodi kuda metin posisaun (sikap) no lala’ok diak, iha moris lor-loron baseia
ba valores original nebe mak naksubar iha aspetu moris umanu, tantu in-
dividu, privadu, nomos nudar elementu komunidade, no seluk mos bele
5
fo konfiansa ba estudante universitario hodi bele hala’o sira nia knar ho di-
ak, tamba sira mak masin no naroman ba nasaun ida ne’e.
Funsaun Educida.
(1) Hasae’e no habelar valores original kulturais Timor ninia iha moris
lor-loron. (2) hasa’e no eduka estudante sira iha konsiensia hodi hatene no
hatudu direito no knar, respeito ba lei legais sira.(3) Eduka estudante sira
hodi bele hatene no kompreinde atu bele fo asigurasaun ba relasoens en-
tre ema; nudar element familia ida, iha eskola ka iha komnidade, nomos
iha envairomentos sosiedade ka Nasaun nia.
Relasaun ba Nasaun.
Saida mak Nasaun? Ema barak mak sempre dehan katak iha inisiu ema
moris iha relasaun vida moris ninia nebe mak hakesi ho partes oin – oin.
Tanba kriatura social nebe mak persiza ema seluk, hodi nune labele moris
haketak an husi parte seluk. Iha internal moris hamutuk ida ne mak ham-
oris valores no regras nebe mak sira hakotu hamutuk. Kresimentu ema
moris wainhira sae’e maka’as ona mak aumenta mos valores no regras
nebe mak persiza. Karik antes ne ema bain-bain tur hamutuk rejolve no fo-
ti desizaun ba problema sira ho hamutuk, mak persiza orgaun espesifiku
ruma nebe mak komleksu liu no element ne mos barak duni. Hanesan Ti-
mor Loro sae’e iha oras ne dadaun ita hanaran Nasaun ida. Maibe iha
parte seluk, katak Nasaun iha ninia kontiudu no difinisaun katak unidade
politika soberanu(Kedaulatan) nebe mak mai husi povu lahane-
6
san(deferensia) iha puder (kekuasaan) nebe halao liu husi guverno sentral-
izasaun, desizaun ( judicial no tributaria/taxa) iha konkonrdansia husi ninia
povu, relasaun entre siciedade no Nasaun iha komplexu tebes, maske
kleur ona iha sakrifisiu oin-oin atu halakon ninia fronteiras. Adaministra-
saun hanesan buat ida nebe mak ema grupo ida mak hala’o no hetan
rekoinesementu(pengakuan) husi autor politika na’in sira hodi bele hala’o
serbisu guvernu ninia. Ida fali iha konklusaun katak Nasau iha criteria sira
hanesan tuir mai ne iha soberanu (kedaulatan),iha populasaun(populasi
penduduk),iha superfisi terenu (luas wilayah), iha simbolus (simbolus
Negara), iha bandeira, iha inu Nasional no seluk-seluk tan.
Funsau Nasaun.
Hodi bele organiza no kontrola vida moris hamutuk sociadade ka komuni-
dade nasaun ninia nebe mak kontunua diak ba oin. Liu hosi historia tipo
oin-oin konaba Nasaun, maibe la konnsege hala’o hotu ninia funasaun ba-
ziku ho diak. Exemplo nasaun sira monarkia.Iha ne nasaun sai hanesan or-
gaun ida nebe hatutan poder liu rai (dom) ida nia no nia relasaun familia si-
ra (bangasawan) sira iha envairomentos nebe mak iha. Tipo nasaun ida da-
da taxa ka impostu husi populasaun atu hamoris relasaun liu rai (kerajaan)
nia nomos fo asigurasaun ba nesecidade parte politika autoridade sira nia.
Otoritario ida hodi bele halo luan ka habo’ot sira nia superfísiu teritorio liu
husi lala’ok funu no asasinadu (penaklukan) hodi bele manan ema no rai
seluk sai sira nia.
Iha seluk fali nasaun republika, nebe mak puder iha povu nia liman. Iha ne
povu hili nia reprezentante sira hodi bele ba turgaun nasaun ninia hodi
asumi knar no halo nesecidade nasaun nia. Waihira atu reprezenta hira
7
nebe mak hili tiha ona atu labele hala’o serbisu sira tuir sira ida-idak ninia
hakarak, mak poder nasaun ne bele fahe ba orgaun tolu,mak hanesan tuir
mai ne:
1. Orgaun ejekutivu, nebe mak hanaran estadu;
2. Orgaun legislativu,nebe mak hanran parlamentu;
3. Orgaun Yudikativu nebe mak bolu tribunal.
Maske sei pesiza parte sira seluk nebe mak bele fo asigurasaun ba prosesu
dezenvolvimentu nasaun ida ba future.
Criteria Nasaun.
Katak rai sira sei Nasaun ida iha criteria tolu hanesann unidade politika,
hanes teritorio (wilayah), governo (pemerintah),no mos soberanu (berdau-
lat/kedaulatan). Maske iha leten espesifiku espilika tiha ona.
1) Populasaun iha nasaun ida ho razaun katak ema sira ne iha tempo ida
sira moris iha teritorio nasaun ida nia. Sira iha konsiderasan tuir siensia
sosiolojia katak hanaran sira povu (rakyat) husi nasaun ida ne duni.
Povu katak estruktura sosiedade kiik ka bot hirak nebe iha konsiensia
hamutuk hotu-hotu moris iha teritorio ida. Hare husi parte lejislasaun
ka orgaun soberanu nasaun nebe mak iha.
2) Teritorio katak alizersio material ka alizersu fiziku nasaun ida, unidade
ka uniaun ema ida ho estadu nebe mak la hetan nasaun, waihira sira
ladauk acesu ba teritorio nebe mak refere.
3) Governo katak organizasaun (no orgaun kompetentes) nebe mak bele
regula no komanda nasaun. Karik laiha governu imposivel nasaun ida
labele la’o ba oin.
8
modelo Nasaun/Bentuk Negara.
Modelu Nasaun nebe mak geral liu mak hanaran nasaun unidade ka hamu-
tuk ida deit (kestaun) ka nasaun serikat (federasaun). Indonesi hanesan
Nasaun unidade(kesatuan), maibe nasaun brazilia,India, Australia no
Amerika hanesan exemplo nasaun Uniaun ou federasaun (serikat). Nasaun
unidade (kesatuan) katak ukun’an no soberanu,nebe iha poder sentral ida
hodi bele kontrola ba iha zona unidade hotu-hotu, tipu nasaun ida ne la
mai husi nasau-nasaun nebe mak sólidu ona sai nasaun ida. Nasaun uni-
dade iha ninia sistema sentarlizado,katak buat hotu nebe mak ihha nasaun
nia laran governu sentral mak sei komanda no orienta, zona sólidu sira
hein atu hala’o deit. Kona ba nasaun federasaun(serikat), katak sira ne mai
husi nasaun-nasaun lubuk ida nebe ho ninia soberania hodi hamutuk sai
federasaun ka sai únidos, ou sa uindade ida, mak sira husik sira poder no
oferese an ba chefe únidos ida nebe mak sira hili nanis, nomos kona ba
poder iha ona delegasaun ida nebe mak sai deledo ba sira hotu.
9
feto no mane) husi tinan ba tinan, la fo ba ema seluk. Exemplo: Britania,
Holanda,Noruega,Arabia Saudita no Nepal.
Modelu Esatadu Republika, katak nasaun ida nebe mak delega husi ema
president ida.Presidente president liu husi prosesu elisaun demokratiku
ida nebe mak direita husi povu nomos parlamentu. Estadu deomkratiku
mos iha ninia premeiru ministru mak president da republika sai hanesan
simbolu iha Timor leste, Iha orgaun soberania hat nebe mak bot liu. Hane-
san ; Presidnte da Republika, Parlamento Nasional, Guverno, nomos Tri-
bunal de Rekursu. Komponente orgaun hat ne halao serbisu nasaun ninia
tuir funsau no knar nebe mak iha.
Presidente
Parlamentu Nasional
11
b) Akompaha no kontrola guvernu hodi hala’o sira nia knar servisu ho
diak;
c) Responsabiza no halo lei relasiona ba necesidade básiku kona ba
relasaun rai laran nomos rai liur, nebe mak hakerek iha artiku 95 kon-
tituisaun RDTL nia ;
d) No mos seluk–seluk tan.
Governu
Guvernu hanesan orgaun ida nasaun ninia nebe mak husi organizasaun ka
partidu Politika nia, fo knar servisu atu servi liu husi administrasaun na-
saun nia ba povu tomak. Guverno katak orgaun soberanu ida, atu re-
sponsabiza ba planu no estratejia politika dezemvolvimentu nasaun nia
tanba nudar orgaun guvernu nebe mak ás liu. Funsaun guvernu nia mak
halo tuir lei, hasa’e povu nia nececidade basiku, hala’o roda dezemvolvi-
mentu, nomos defende integridade nasaun ninia husi ameasa husi rai laran
ka rai liur,nomos halo tuir regra sociedade ho hanesa. Guvernu mos hetan
husi parlamentu nasional hode bele halo lei funsaun publiku; ba fun-
sionario publiku, socidade, sistema moniter, banku no finças, lei invairo-
mentu, knar cidadaun nasaun nia no reklamasaun legais nomos hodi sita
buat hirak nebe mak estadu nia.Guvenu iha knar responsabiliza ba presi-
denti no parlamentu Nasional ba buat aktividades nebe mak relasiona.
Tribunal Rekursu
12
Tribunal Rekursu katak orgaun ida nebe mak ás liu tamba garantia ba lei
sira hotu, no hatun lei no ordem, nia mak iha jurídika ba teritoria Timor
Leste tomak. Presidente da Republika mak sei hili Presidente Tribunal
Rekursu ba iha tinan 4 dala ida. Knar no responsabilidade Presidente Tri-
bunal regula iha artigu 125 pontu 2 kontitusaun RDTL, katak tribunal
rekursu husi juiz sira, perícia kareira (karier keahlian) nebe mak parlamen-
to nasional sei hili.
Identidades
Kultura
Tuir ciencias antropologia, katak kultura mai hosi lian sangsekerta katak
“buddhayah” budi no daya significa katak “hanoin” no budi “fiziku”. Katak
hanoin no fisiku, nebe mak aplika liu husi kreatividade sai hanesan orizinal
ba ema moris iha nebe deit. Husi ne mak beiala sira hala’o tutan to’o mai
gerasaun ikus. Kreatividade ho kor oi-oin nebe mak ema aplika iha moris
lor-loron, sira ne’e mak naran kultura.
Kultura katak sistimatika kreaktividades no rezultadu nebe mak hatudu liu
husi manifestasaun unifoma ida nebe mak halo ema sai ida deit.
Ema hotu-hotu moris ho ninia lala’ok ka jeitu (style), liu husi abitua ida
nebe mak horik uluk ona husi beila sira to’o mai agora, jestus ka maneiras
hirak nebe mak iha sempre lahanesan;jeitu han no hemu ema Europeanu
la hanesan ho asia. Proprio ema asia deit mos la hanesan. Exemplo ema
13
Cina Japaun sempre uza kesak, jawa uza liman, Timor leste waihira seri-
monia uma lisan nia usa liman.
Ema sai faktores ba dala uluk, tuir mai invairomentu natureza nomos geo-
grafia, relasaun entre nebe mak besik malu sempre iha influensia tamba
dala ruma migrasaun, nomos parte fiar sira nebe mak hanesan sai original.
Elementus/partes kulturais.
Faktus ruma mak sempre hatudu valores kulturais mak hanesan ;atributu
nesesidades lor-loron nia ( ropa hatais, uma hela fatin,nomos sasan sira
nebe mak relasioana ba nesesidades dapur ninia). Aktividade vida moris
nia hanesan to’os , natar, nomos kriasaun iha pare seluk mos lingua ka di-
alektu nudar meius komunikasaun entre parte rua. Husi parte hirak ne mak
ita bele hatudu faktus katak ita ema iha identidades kulturais nebe mak
original tebes.
Simbolos.
Alem de faktus kulturais sai simbolu ba ema no nasaun, parte seluk mos
bandeira no lingua nebe mak nesesidade politika nasaun nia.
Bandeiras
a) Bandeira Fretilin iha tinan 1975
14
b) Bandeira Falintil iha tinan 1984
c) Bandeira CNRT iha tinan 1998
d) Bandeira RDTL iha tinan 2002
Lian (lingua)
a) Lian Tetum
b) Lian Portugues
c) Lian Inles
d) Lian melayu/Indonesia
Normais no Leis
Normais.
Signifikasaun Normas.
Norma Katak regras ruma nebe mak deit nanis iha ita ema moris hodi bele
regula lala’ok (perilaku) hotu-hotu nebe mak la fo benefisiu diak ba moris.
Regras sira ne sei hakiak no sai lei legais ida iha familia, vizinus , escola,
nomos iha komunidade sira nia let.
15
Iha familia; oan sira respeitu inan, aman, maun- alin, no bin-alin.iha vi-
zinus sira let ema sempre hakarak relasaun diak. Iha eskola ; profesores ,
serbentis sira, alunus sira moris iha regras ruma. Iha komunidade sira nia
let iha, oinsa mak sira bele respeita malu, respeita envairomentu nebe mak
sira moris ba. Dala ruma sira tau prevensaun ruma nebe mak hanaran
“tara bandu”. Iha servisu ka envairomentu jornalista sira nia sempre iha
normas nebe mak hanaran kode étika jornalista, no seluk tan. Ema cientifi-
ca sira halo estudu liu husi peskiza katak iha klasifikasaun 4 (hat) kon ba
normas legais ita ema sempre obdese ; Norma Religiaun, , Norma so-
siais(kesusilaan), Norma Respeitu(kesopanan),Norma legislasaun(hukum).
Moral
Kata lala’ok positive nebe ema sempre hatudu hodi bele konkritiza
matenek no dedikasaun nebe sira hetan iha familia, ekola, vizinus, igreja,
nomos iha komunidade nebe mak sira moris ba. Ema nebe mak iha moral
katak ema nebe mak iha responsabiliza ba ninia lala’ok tomak, maske iha
positive nune mos iha negative.
Leis
Konvensaun internasional.
16
Konvensaun internasional; direitus ekonomikus, social no kultura, hakotu
iha resolusaun painel jeral (majelis umum) 2200 A (XXI), iha loron 16 de
dezembro de 1966, publika no assina,ratifikasau no assesu.
Timor Leste iha Konstituisaun RDTL 22 de março de 2002, hanesan mata da-
lan ba prosesu moris povu no rai ida ne. Konstituisaun sei fo oportunidade ba
ajensia nasaun ninia tantu guvenu nomos seitor privadu hodi bele halo sira
rezimentu internais bazeia ba lei inan Nasaun ninia. Konstituisaun RDTL fahe
ba parte hitu (7), no hamutuk artigu 170. Iha parte II kualia kona ba direitus,
deveres, liberdades no garantia fundamentais, nebe mak relasiona ba kon-
vensaun internsional.Papel importante ba estudante Universitario oin nusa
bele hatene klean no habelar, nomos defende normas Nasaun ninia ida ne.
17
Demokrasia katak ideia, hanoin, nomos neon ho laran diak nebe mak ba
dala uluk tau interese publiku hodi bele fo apoiu ba programa guvernu nia
iha progresu dezemvolvimentu nasional, tamba guvernu mai husi povu,
hala’o iha povu, nomos ba povu. Timor Leste Nasaun demokratiku, tamba
ne buat los no justu mai husi valores no normas sosiais, ida mak prinsipiu
no termos demokrasia.
Prinsipio Demokrasia
Nasaun hotu-hotu iha esforsu tomak atu hodi alkansa prosesu dezem-
volvimentu nasional tamaba dezemvolvimentu nasional hanesan alizerse
no abut ba unidade no estabilidade nasaun nia. Sakrifisiu atu alkansa ob-
jetivu alvo (target) dezemvolvimentu nasional mak ba dala uluk hare hikas
fila fali ba aspetu moris povu nia nebe mak konkritiza liu husi aktividades
hamutuk; koperativa hodi bele asigurasaun ba unidade nasiaonal liu husi
sorumutu ruma no hakotu lian hamutuk “ deliberação”.
18
Área jurídika/Bidang hokum.
Katak parte ida nebe mak lei ninia, ho sistema ida mak los no justu, nomos
ninia abut no hun mak konstituisau RDTL, hodi nune bele hare lolos ba
pluralism normas ka regra local, hodi bele fo asigurasaun ba dezemvolvi-
mentu nasional tuir lei nebe mak iha.
Soberanu/ kedaulatan.
Katak nasaun no povu, povu mak bo’ot liu, nune povu mak hun no direitu
ba soberanu (kedaulatan) “ sebab apa yang menjadi kehendak rakyat
adadlah hak, itulah yang disebut kedaulatan rakyat yang mutlak”.
Lialos (keadilan).
19
Valores Lialos (Nilai-Nilai keadilan)
Katak sakrifisio Positive nebe mak ita sempre halo hodi bele fo tulun ba
ema seluk;halo no konkrtizza lala’ok los nia defende lia los, hare ema hotu
nia nececidade hanesan, luta kontra ema nebe mak sempre halo ema se-
luk, no seluk-seluk tan.
Katak eme hotu-hot iha valor hanesan; nudar umanu nebe mak ilas
maromak nia, iha sociadade, iha familia, iha kbit tomak hodi bele redus si-
ra ambisaun, emosaun, nomos egoista. Maske iha direitu oin-oin nebe mak
lahanesan,maibe iha konsencia social umana sempre mosu, iha toleransia
komleta malu sempre iha. Exemplu;
Wainhira ema moris sei bebe ida, inan sempre iha sira nia sorin, aman
sira sempre fo tulun sira, maun ka bin sira sempre azuda sira.
Wainhira ema bot ba dadauk atu hetan ninia future, sira persiza tulun
liu husi edukador sira, nomos envairomentu ka sosiadade sira.
Wainhira iha sentiment laran susar ruma, ka kontenti, alegria ruma sei
hato’o ba ema seluk.
Husi buat hirak ne hatudu katak ema hotu-hotu pesoalmente persiza ema
seluk. Ema seluk hakarak simu pedidu ka tulun ruma husi sira se-
luk,Wainhira sira mos hakarak hetan garantia ida diak ruma husi sira seluk.
Ema seluk hakarak fo tulun ba ema seluk waihira iha benefisiu, karik ema
20
hakarak simu hela deit la iha balansu la fo fila buat ruma, nomos lakohi
lakon, ida ne la hatudu buat justu,laiaha balansu atu moris ho ema seluk.
Valores lia los bele hatudu iha moris lor-loron liu husi aktividade oin-oin
iha komunidade nia laran, hanesan servisu hamutuk, hala’o aktividade
komun nia iha valor justu bele hatudu liu husi ema hotu-hotu iha knar
hodi tuir aktiva iha servisu sira nebe mak ba komum nia.
Cidadaun sira mai husi identidade variadade, hanesan; suku, adat, ras, et-
niku,relijaun. Buat hirak ne hotu laos atu halo ema atu halo justisa. Maibe
hametin nafatin relasaun sosiedade ninia no labele sadere ba diferensi-
asaun hirak ne. Aktividade servisu hamutuk unidade iha rai ida nia laran.
d. Iha Nasaun(bernegara).
21
Moris iha nasaun ida nia laran, iha esperansa katak hahlok komportamen-
tu justu hodi hasoru ba ema tomak. Ema hotu-hotu iha knar bot tebes hodi
respeitu ba sira seluk. La permite hodi halo hahalok at ruma ba nesesidade
komum.
Ba asegurasaun lei justiisa nia, ema hotu-hotu iha dever hodi hakruk ba
nia. Katak justisa ba ema hotu, la hare ba ema kík ka ema bot, ema riku ka
kasian, ema mane ka feto.outrina
1. Personiladade /privadu
Katak, direitu ema ida –ida iha nanis isin lolon wainhira nia moris mai
mundu. Tamba ema moris tuir lolos ilas (citra) nai maromak nia ( doutrina
religiaun).Hodi nune ema ida laiha direitu halo asneiras oin-oin ba ema se-
luk.
2. Konvensaun intrenasional.
22
Livre fuan laran (hati nurani)
Atu moris
Atu servisu
Atu hola malu
Atu hetan educasaun
Atu hetan ba soin privadu.
3. Concelho Vaticanu.
Katak, concelho vaticanu II fo apoio ba direitu Umanu (Gs. 27, 29, 66),
no mos fo sai dokumentus especial (Dignitatis Humanae), kona ba direi-
tu personal no grupo hodi bele halo aktiviadade fiar nia tuir ida-idak nia
lisan.
Trabalho de casa/servisu iha uma!!!!!!!!!!!!!
Bibliografi;
23
______United Nation Childrens Fund East Timor Konvensaun direitus
Umanu
24
25