Sei sulla pagina 1di 19

Kaqchikel Cholchi’

Comunidad Lingüística Kaqchikel

ASPECTOS
SOCIOLINGÜÍSTICOS DE
LOS NEOLOGISMOS EN
KAQCHIKEL

Juan Esteban Ajsivinac Sián


Estudios Lingüísticos
Aspectos Sociolingüísticos de los
Neologismos en el Kaqchikel

1. Desarrollo de la escritura y contacto con


otras culturas
2. Contacto del Kaqchikel con otros idiomas
a) Variación de Sonidos.
b) Pronunciación de los prestamos
lingüísticos en Kaqchikel
c) Cambio natural en los préstamos
d) Cambios que pueden adoptar las
palabras:
DESARROLLO DE LA ESCRITURA Y
CONTACTO CON OTRAS CULTURAS
azeituna [sic] castilan q'inom 'ciruela castellana' (Coto, 1983:59)

yerua castilan izk'ih 'hierbabuena castellana' (Coto, 1983:290)

caña de azúcar castilan ahih 'caña castellana' (Coto, 1983:80)

arcabuz (arma de fuego del siglo xvii) castilan pub “arma sopladora” (coto, 1983:43)

pavo castilan q'uq' quetzal castellano (coto, 1983:401)

mula o asno umul queh conejo venado (Guzmán, 1984:95)

caballo mama queh venado mayor (Guzmán, 1984:105)

cabra chicop tentzun animal-mexicano (Guzmán, 1984:80)


En escritura y pronunciación actual
Castellano Kaqchikel Traducción literal
azeituna kaxlan q'enum 'ciruela'
yerua Kaxlan sik'ij 'hierba buena'
caña de azúcar aji‟j 'caña'

arcabuz kaxlan pub‟ „arma sopladora‟


pavo qo‟l „quetzal‟
mula o asno umül kej „conejo venado‟
caballo kej „venado mayor‟
cabra tzuntzun ‘animal-mexicano’
2. CONTACTO DEL KAQCHIKEL CON OTROS IDIOMAS
Nahuatl Castellano Kaqchikel Nahuatl Castellano Kaqchikel
comalli comal xot
Tzapotl zapote tulul
ocotl ocote chäj
quetzalli quetzal q’uq’
petlatl, petatl petate pop
tzopilotl zopilote k’üch
olotl olote pi’q Huipilli huipil po’t
zacatl zacate q’os tzanatl sanate ch’ok
coyotl coyote utiw chapulin langosta sak’
tzilacayutli chilacayote q’oq’
tzictli chicle kach’
tomatl tomate ixkoya’
atolli atole qum
xocolatl chocolate kakaw
nextamalli nixtamal tz’o’
huexolotl guajolote qo’l
achiotl/achiyotl achiote k’uxu’ elotl elote äj
ahuacatl aguacate oj Chipilín much’
camotli camote is
Cigarro sik’
chilli chile ik
Zompopo ch’ekem/ch’eken
iczotl izote parkïy
Yagual soto’y
milli milpa awän
PRESTAMOS EN EL KAQCHIKEL

Taíno : jején jejen tipo de mosquito


Chibcha: Tzitte tz’ite’ palo de pito

Náhuatl
tinamit pueblo tinamït
Huahcalli huacal wakal
Pozolli pozole/posol posol
tecolotl tecolote tukur
TOPÓNIMOS EN LA REGION KAQCHIKEL

Kaqchikel Castellano
B'oko' Chimaltenango
Iximche' Tecpán Guatemala
Pan Q'än Antigua Guatemala
Chi Xot San Juan Comalapa
Pa Tz'iya' Santiago Patzicía

Kaqchikel Castellano
B'alamya' Santa Cruz Balanya
Xenakoj Santo Domingo Xenacoj
VARIACIÓN DE SONIDOS EN EL KAQCHIKEL

66 sonidos 49 y 17
consonánticos (oclusivos vocálicos:
[p], [t], [kK], [k], [q], [®], [0], [b], [d], [p’], altas [i], [1], [u],
[t’], [kK’], [k’], [q’], [$], [&], [B], [Q], [pH], [I], [é], [U]; medianas
[tH], [kH], [qH], [6], [C], [qV], [6’], [C’]; [e], [ƒ], [o], [E], [A],
africados [f], [s], [S], [Ð], [x], [X], [h], [F], [O], [2]; bajas [a], [a:],
[v]; resonantes o sonantes [m], [n], [ñ], [N], [ie], [uo],)
[l], [L], [r], [R], [€], [w], [y], [W], [Y];

a, ä, b’, ch, ch’, e, ë, i, ï, j, k, k’, l, m,


n, o, ö, p, q, q’, r, s, t, t’, tz, tz’, u, ü, w,
x, y, ‘ (glotal).
PRONUNCIACIÓN DE LOS PRESTAMOS
LINGÜÍSTICOS KAQCHIKEL
Faj faja Naranja Aranx
eskaler escalera Limón Limonix/lemonix
rasim racimo Nene Nene‟
komid comida Cuchillo Kuchil/kchil
Wexaj o wex. Guacal Wakal
Pantalón Karson
Vaca Wakax
Alma Anma, anima
Corral Koral
Burro B‟ur/wur
Puño Puny
Karson pantalón
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
La consonante b en las La consonante b cambia a b’ antes
silabas antes de las de vocal si la vocal es con acento:
consonantes l, r, la vocal u Castellano prestamo
o entre vocales cambia a jabón xab‟on
w: Vecino b‟esino
Castellano prestamo Benito B'enito
Pablito Pawlito Bolsa b‟ols
Pobre powre Vaya b‟aya
bueno weno/wen
Haba jaws/aws

La consonante f cambia a La consonante f cambia a j antes de


p antes de la consonante r la vocal u
o las vocales a, e, i, o Castellano prestamo
Castellano prestamo fuera jwera
Café kape‟ Fuerte jwerte
Fortuna portuna Fui jwi
Fresco presko
Fruta pruta
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
La consonante d cambia a Las vocales a, e, i, o y u si llevan
r o t. tilde en la última silaba y al final de
Castellano prestamo palabra cambia a V‟ así: a‟, e‟, i‟, o‟ y
Alcalde alkalt u‟.
Azadón asaron Castellano prestamo
Café kape‟
Jabalí Jawali’

La silaba gu cambia a w: En algunos casos gu cambia a k


Antiguo antiwo antes de la vocal e.
Castellano prestamo Miguel Mikel
amigo amiw
Trago trawo H cambia a j o se suprime al principio
Regular rewlar de palabra
Haba jaws/aws
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
Juan Xwan Sergio Cheyo, Chejo
José Chepe, Xe'p Gabriel Ye'l
Cecilio Chilo Gabriela Yela
Matea Teya Miguel Meke'l
Francisco Xixo, Chiko Tomas Max
Francisca Xixka Pedro Lu', Tru‟

Pedrucho Lucho Feliza Lixa


Nicolasa Kulax Cristina Tina
María Mari'y, Liya Antonieta Lija
Jose María Chema Nolberta Wexta
Marcelino Lino Mariano, Vistoriano Yano
Felix Welo Carlos Kalux, Kaluch
Santo Lux
Roberto Ch'ob'eto
Diptongos
[ie] [uo] que corresponden a e y a o:

[ie]
[noXieL] nojel todo [uo]
[0ilief] ilew tierra [puopH] pop petate
[k’aslien] k’aslen vida [puoY] poy espantapájaros
[Cie0] che’ alo [&uoR] q’or haragán
[ruSie0] ruxe’ raíz [Skuos pA] xkos pä se cansó
[CuSie0] chuxe’ debajo de... [0uoX] oj aguacate
[tien] ten horcón [ti0uoX] ti’oj gordo
[tuNkatief] tunkatew paludismo [6’uo0] tz’o’ nixtamal(maíz cocido)
[Su&atieX] xuq’atej lo abrazó [C’uopH] ch’op piña
[0amie6’] ametz’ pestaña [C’uoY nIm] ch’oy nïm rata
[0a$iSanieL] ab’ixanel tu cantante [va6’uo6’] watz’otz’ tostada
[SaXonieL] xajonel bailador [k’uoX] k’oj máscara
[0aXCiXonieL] ajchijonel guardián [k’uoY] k’oy mico
[naviyieX] nawiyej lo esperas [Smesuon] xmeson barrer
[CieXa] cheja pájaro carpintero [Suo&] xoq’ lloró
[0ato0akiero] ato’akero pañuelo [suo6’] sotz’ murciélago
[0aSkaliera] axkalera escalera [SuotH] xot comal
[0asieso] aseso tu cerebro [luo0] lo’ huevo
[kasuon] kason pantalón
[uo]
[Simuon] ximon amarrado
[maripuosa] mariposa abeja
[Xoluon] jolom cabeza
[&uor] q’or atole
[k'uox] k’oj máscara
[puobra] pobra pobre
ACTUALIZACIÓN LÉXICA

(a)respetar las normas de la


gramática autóctona,
(b)utilizar los modelos conceptuales
de la cultura Maya,
(c)evitar construcciones
“kilométricos,” es decir, no
plantear como “palabras” frases
enteras u oraciones completas.
ACTUALIZACIÓN LÉXICA

Arte del Idioma


K'ulb'anayom Activa
Mayoj Admiración
Xoltzij Anagrama
Rutza'm Ápice
Tzaqtzij Apócope
Etamanel Aprendiente
K'oxomb'äl qulaj, K'amqulaj Cuerdas Vocales
Rub'eyal Didáctica
Nojel Global
Nojina'oj Hipótesis
Retamab'alil Cholatzij Lexicografía
Retamab'alil Cholatzij Lexicología
Jajil Palatal
Rusamaj Rol
Rumujal Silueta
Ch'ob'otzijnel Sintagmático
Ximt'as Sustantivo Relacional
Oxik' Trimestral
Ruk'u'x Tinamït Urbana
B'anayom Ch'ab'äl Voz Antipasiva
K'uluyom Ch'ab'äl Voz Pasiva
ACTUALIZACIÓN LÉXICA

Informática Arowe Adobe


Tz'aqatisanïk Adjuntar B'it Bits
Ajilatz'ib„ Alfanumérico Eksel Excel
K'amal Cable Yiwa Giga
Ya'ltzijonem Chat Yijab'it Gigabyte
(conversación en linea) Puwilixer Publisher
Pitz' Clic
Kematz'ib' Computadora
Ewa'etal Contraseña
Taqotz'ib„ E-mail
Uchusaqil Electrónica
Sachoj Error
Juch' Firma
Nusamaj Mis
documentos
B'oninil Paint
Oyonib'äl Teléfono
Yakoq'aq' UPS
K'amaya'l Web
ACTUALIZACIÓN LÉXICA

Salud Tz'apin uxla„ Asfixia


Tzaqoj Aborto Tz'apipospo'y Asma
Ch'a'k Acné Ch'amitzikab„ Aspirina
Kaqib'öch„ Arteria (ácido acetilsalicílico)
Chupüy q'aq„ Bombero Rukamik k'uxaj Ataque de
Yakb'äl aq'om Botiquín corazón, infarto de corazón
Choxoj, kamïk Derrame Sera Cera
Ak'walil Feto Sewo Sebo
Xab'on Jabón
Ajeyaj Odontólogo
Aq'omawäch Oftalmólogo,
oculista
ACTUALIZACIÓN LÉXICA

Matemáticas Akre„ Acre


Ajilab'äl Ábaco Aljewra' Álgebra
Rukaj ik' Abril Wayes Bayes
Tununel Aditivo
Rub'eyal samaj Algoritmo
Nab'tz'ib' Antiderivada
Me'ajilatikoj Antilogaritmo
Rujuk'al Vigésimo
Ok'ala' Centigramo
Ok'ame't Centilitro
MATYOX CHI WE IWONOJEL

Potrebbero piacerti anche