Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
CORO
II
III
Dineib
Dirección Provincial de Educación
Intercultural Bilingüe de Tungurahua
2
Tantachishpa killkakkuna:
ECUADOR MAMALLAKTAPI
ISHKAYSHIMIPI KAWSAYPURA
YACHAYTA PUSHAKKAMAY
4
Imbabura
Pichincha
Cotopaxi
Tungurahua
Bolívar
Cañar
Azuay
Loja
5
RIKUCHIKPANKA
4.1 Shimikukuna............................................................................................. 50
4.1.1 Shutikanchapa surkuk shimikuna......................................................... 50
4.1.2 Shutimanta shutiyachik........................................................................ 50
4.1.3 Imachikmanta shutiyachikkuna............................................................ 52
4.1.4 Patarik shimikukuna............................................................................ 53
4.1.4.1Tawkachik........................................................................................... 53
4.1.4.2 Urmayachik shimikukuna ................................................................... 53
4.1.4.3 Shutikanchapan shimikukuna…………............................………………. 54
4.2 Imachikpa shimikukuna………..……………............................…………. 55
4.2.1 Imachikmanta surkuk shimikukuna …............................................... 55
4.2.1.1 Imachikmanta imachikyachik ………............................……………..... 55
4.2.1.2 Shutimanta imachikyachik................................................................ 57
4.2.2 Patarik shimikukuna………………………............................…………..... 57
4.2.2.1 Runayachik shimikukuna ………............................…………………....... 57
4.2.2.2 Tawkayachik shimiku …..........................……………………….............. 58
4.3 Kuyurik shimikukuna…………………………………................................ 58
4.3.1 Chanichik shimikukuna ...................................................................... 58
4.3.2 Tinkichik shimikukuna ....................................................................... 59
4.3.3 Sinchiyachik shimiku ....................................................................... 60
4.3.4 Harkachik shimiku .......................................................................... 61
4.3.5 Imachikpa shimiku ......................................................................... 62
RIKSICHIKYUYAY
Killkakkuna
Opción al cambio
Kichwashimi wiñaykawsay
10
Kichwa shimipi [x], [j], [h], [Ø] uyarikkunawan shimikunataka <h> killkawanmi
killkana kan.
Shina:
Uyaywakuna: a, i, u.
1
Shukshinalla kllkanamanta= escritura unificada
13
2
Ishakayshimi = bilingue
3
Kawsaypura = intercultural
4
Pushakkamay dirección
14
Shina:
Shina:
-tak shimikuwan:
-chu shimikuwan:
Shina: Shu-wa
Shina:
Shina:
Panta killkay Alli killkay
ñuca ñuka
changa chanka
quiru kiru
curu kuru
mucu muku
manga manka
urcu urku
Shina:
Shina:
Shina:
Panta killkay Alli killkay
jatun Hatun
xaku haku
jambi hampa
jumbi humpi
n. Maypitak /m/, /n/ junda hunta uyantinkunawanka
killkana kan.
Shina:
pampa, chumpi, chimpa, humpi
Shina:
wamra, kimsa, amsa
Shina
Shina:
Shina:
Shina:
Kaykunamanta:
Shina:
2.- Ishkayniki
Tantachiyachay
20
Shimikamakman
2.1. Uyariykancha5
Ñukanchik kichwa shimipash, tukuy shimikuna shinami kan. Rimankapak,
killkankapakpash uyaywa uyantinkunatami charin. Kutin, uyaywakuna
uyantinwan awarishpa shimikita tukun, shinallatak, kaykuna awarishpaka
shimimi tukun, kutin shimikuna awarishpaka yuyaykunami llukshin.
Shina:
Uyaywakuna: a, i, u.
Uyantinkuna: p, t, ch, k, …
Shimiki: pa, ta, pi, ku, ...
Shimi: payta, tayta, kipu, ...
Yuyaykuna: Ñukapa kuyashka warmika wasipimi kawsan.
2.1.1. Uyaywakuna6
Shina:
i u
Wirpa7
5
Uyariykancha= fonologia
6
Uyaywakuna = vocales
7 a
Wirpa= labial
i u
21
2.1.2. Uyantinkuna8
Kichwapa uyantikunaka mana achiklla uyaritachu charin, alli uyarinkapakka
uyaywakunatami mutsurin. Chaymantami “uyantin” ninchik. Chaykunaka “ch,
h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y” uyantinkunami kan. Kutin “cha, ha, ka, la,
lla, ma, na, ña, pa, ra, sa, sha, ta, wa, ya, (za, tsa)” shutiwanmi sapallataka
rimanchik.
Uyantinkunapa sami
8
Uyantin= consonante
22
2.2. Shimikiyachay9
Shimikika, shimipi shuk uchilla uyariymi ashtawan sinchita uyarin, shinaka
uyaywa, tikray, paskashka, harkashka shimikikunami tiyan :
Shina :
Paskashka Uyantin + ut + uw ma - ki
uyaywa
Shina:
Shimi uw.
Amuk a- muk
Añanku a- ñanku
ama a- ma
iki i- ki
illapa i- llapa
ichu i- chu
uma u- ma
uturuntu u- 24chat tu
uki u- ki
uku u- ku
Shina:
Shimi uw-ut-
Inti in- ti
iskun is- kun
ismu is- mu
antawa an- tawa
armay ar- may
aswa as- wa
urpi ur- pi
untu un- tu
utku ut- ku
Shina :
Shina
Shimi ut- uw- ut-
wakra wak- ra
humpi hum- pi
13
Tikray shimiki = Sílaba inversa.
14
Paskashka shimiki = Sílaba abierta.
15
Harkashka shimiki = Sílaba trabada
26
Shina:
16
Shimikita yupay yachay = clasificación de las sílabas
17
Shimikita sinchichik = acento
27
Shina:
allkumi
allkupachami
allkurukukupachami
Shina:
rirpu shiwi
rirpuku shiwita
rirpukuna shiwikuna
rirpukunami shiwikunami
rirpukunamanta shiwikunamanta
Shina:
Shina:
Shina:
18
Kari warmiyachik = género
28
Shina:
Shina:
Caguana yachachikta kayay.
Paucar kushipatata pushamukriy.
2.5. Tawkachik19
Kichwa shimipi achkata rikuchinkapakka –kuna shimikutami shutipa,
shutillipa, shutirantipa kuchupi llutachinchik.
Shina:
Shina:
makita mayllay
28chata mayllay
millmata takshay
28chata ñakchay
Shina:
sukta allku
ishkay warmi.
19
Tawkayachik= pluralizador
29
Shina:
Shina:
Mamapura rimanakun.
Wawkipura shamunkichik.
Shimimanta
30
Shina:
Shina:
Shuti Unancha21
Allku wiwa, kanik, maytapash purik, aychata mikuk, chusku chakita
charik, wasi kamak, …
warmi sumak, mishki, chichuyak, alli shunkuta charik, wawakunata
ashtawan kuyak, sisa shina.
Wasi runakunata katak, rumiwan rurashka, allpawan rurashka,
hatun, uchilla, mawka, mushuk, yurak, killu, …
Kichwa shimipika ishkay sami sapimi tiyan (shutipa sapi, imachikpa sapi).
Shina:
Shutipa sapi Imachikpa sapi
akcha- miku-
20
Rikchay awariy = morfosintaxis
21
Unancha= significado
31
allku- tushu-
maki - puri-
uma- shuyu-
Shina:
Shimi+shimiku
wasi
wasi-man
wasi-man-lla
wasi-man-lla-tak
wasi-man-lla-tak-mi
Imachik+shimiku
tushu-
tushu-n
tushu-na-lla
tushu-na-lla-man
tushu-na-lla-tak-mi
3.2.1 Shutikuna
Shina:
22
Shimikukuna= morfemas
23
Yuyaypa shimikuna = partes de la oración
32
rumi kawsay
yura kuyay
kawitu llaki
kuytsa wakay
añanku, supay
allku samay
urku, yuyay
hachi, Aya
Shina:
Shina:
24
Ukkuyuk shutikuna = sustantivos concretos
25 Mana ukkuyuk shutikuna = sustantivos abstractos
26 Kikin shutikuna = sustantivos propios
33
Shina:
Shina:
Shina:
27
Tukuy shutikuna = sustantivos comunes
28
Shukyachishka shutikuna = sustantivos compuestos
29 Shutiranti = pronombre
34
3.3 Shutiranti29.
Shutirantika runapa shutikunata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan.
Shina:
ñuka pi
pay chay
maykan wakin
Shina:
Shina:
Sapalla Tawka
ñuka ñukanchik
kan, kikin kankuna, kikinkuna
pay paykuna
30
Runapa shutiranti = pronombres personales.
35
Sapalla Tawka
kay kaykuna
chay chaykuna
Kaymi pukllarka.
Chaymi kamirka.
Shuk allkumi kaykunata kanishka.
Chaykunata kayamuy.
Shina:
Shina:
Sapalla Tawka
wakin wakinpash
mana pi mana pipapash
mana ima mana imapash
36
pimi imapash
maykan maykanpash
Shina:
Shina:
picha pichari
imacha imachari
mashnacha mashnachari
kaycha kaychari
Shina:
Rikchak shutiranti
Shina:
3.4 Shutillikuna31
31
Shutillikuna= adjetivos
37
Shina:
Shina:
runa aycha.
Rumi shunku
urku rumi
rumi urku
kasha pampa
uksha wasi
yaku pishku
ushku rumi
Shina:
Shina:
32
Imashina shutilli = adjetivo calificativo.
38
Shina:
Kikinpayachik shutillikuna
Shina:
ñuka-pa, ñuka-pak,
kan-pa, kan-pak,
pay-pa, pay-pak,
ñukanchik-pa, ñukanchik-pak,
kankuna-pa, kankuna-pak,
paykuna-pa, paykuna-pak,
Shina:
Shukllayupana33
Shina:
Nikiyupay34
Shina:
33
Shukllayupana= unidades
34
Nikiyupay= números ordinales
40
..
Shina:
Chawpiriy yupay35
Shina:
Shina:
Shina:
35
Chawpiriy yupay = números racionales, fracciones o quebrados
36
Suyu shutillikuna = adjetivos indeterminados
41
Shina:
3.5 Imallichikkuna37
Imallichikkunaka imachikpa ñawpakpi rishpaka imachikkunatami shukyachik
kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash tantarinkunallami.
Shina:
Allimantami yallikun.
Imashinayachik imallichik
Sinchi
ñutu
alli
millay
hawalla
Shina:
Sumakllatami tushun
imallichik
Allimantami yallikun
imallichik
Ninantami pukllan
imallichik
37
Imallichikyachay= adverbios
38
Imashinayachik imallichik = adverbio de modo
42
Hawallami ruran
imallichik
Shina:
Pachayachik imallichik
kunan
kaya
kayna
puncha
wata
Shina:
Mashnayachik imallichik
asha
achka
ninanta
tawka
pichilla
Shina:
39
Pachayachik imallichik = adverbio de tiempo
40
Mashnayachik imallichik = adverbio de cantidad
43
imallichik
Shina:
Kuskayachik imallichik
kaypi, chaypi, hawa, kancha
ura, chaypi, kinripi, kaypi,
uraypi, hananpi, hawapi,
washapi, kuchupi, kinraypi,
karupi, llaktapi,
Shina:
Shina:
41
Kuskayachik imallichik = adverbio de lugar
42
Arinik imallichik = adverbio de afirmación
43
Mananik imallichik = adverbio de negación
44
Ichanik imallichik = adverbio de duda
44
imallichik
Shina:
Shina:
Shina:
45
Harkak imallichik = adverbio de impedimento.
45
3.6 Imachik.
Imachikkunaka pi rurak, tiyak, munak, kakta rikuchikkunami kan. Chay
imatukushkaka pachapi, runapi rurashkatami rikuchin. Imachikkunata
riksinkapakka -na shimikuwanmi riksinchik.
Shina:
Shina:
Shina:
46
Rurayta yallichik imachik = verbos transitivos
47
Rurayta mana yallichik imachik = verbos intransitivos
46
Shina:
Ñukanchikmi asinchik
ich48
Kanmi puñunki
ich
Kankunami mancharinkichik
ich
Paymi arman
ich
Kanmi puñunki
Shina:
Mushukmi kanka
ich
48
Ich = imachik = verbo
47
Rikuchik pacha50
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushuni -ni
Kan tushunki / Kikin tushupanki -nki/ -pa-nki
Pay tushun -n
Ñukanchik tushunchik -nchik
Kankuna tushunkichik/ -nki-chik/-pa-nki-chik
Kikinkuna tushupankichik -n-kuna
Paykuna tushunkuna
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushurkani -rka-ni
Kan tushurkanki / Kikin tushuparkanki -rka-nki/-pa-rka-nki
Pay tushurka -rka
Ñukanchik tushurkanchik -rka-nchik
Kankuna tushurkankichik / Kikinkuna -rka-nki-chik/
tushuparkankichik -pa-rka-nki-chik
Paykuna tushurkakuna -rka-kuna.
Yallishka pacha.
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushushkani -shka-ni
49
Huniyachik= conjugación
50
Rikuchik pacha= modo indicativo
48
Shamuk pacha.
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushusha -sha
Kan tushunki / Kikin tushupanki -nki / -pa-nki
Pay tushunka -nka
Ñukanchik tushushun -shun
Kankuna tushunkichik / Kikinkuna -nki-chik/-pa-nki-chik
tushupankichik -nka-kuna
Paykuna tushunkakuna
Shina:
Huniyachik Shimikukuna
Kan tushuy / Kikin tushupay -y / -pa-y
Kankuna tushuychik / Kikinkuna tushupaychik -y-chik / -pa-y-chik
Shina:
Shina:
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushuyman -y-man
Kan tushunkiman / Kikin tushupankiman -nki-man / -pa-nki-
Pay tushunman man
Ñukanchik tushunchikman -n-man
Kankuna tushunkichikman / Kikinkuna -nchik-man / -nki-
tushupankichikman chik-man
51
Kachachik pacha = modo imperativo
52
Rurayachik pacha = modo condicional
49
Shina:
3.6.5.3 Munayachik53
Shina:
Huniyachik Shimikukuna
Ñuka tushuchun -chun
Kan tushuchun -chun
Pay tushuchun -chun
Kankuna tushuchun -chun
Paykuna tushuchun -chun
Shina:
Ñuka tushuchun nishpaka uktami shamusha
53
Munayachik pacha = modo subjuntivo
50
4.- CHUSKUNIKI
TANTACHIYACHAY
SHIMIKUKANCHA
4.1. Shimikukuna54
54
Smikukancha= morfología
51
Shina:
-yuk.
Shina:
kullki Kullkiyuk
-kamak
55
Surkuk shimikukuna = morfemas derivativos
56
Shutimanta shutiyachik = nominalizadores
52
Shina:
wasi Wasikamak
Shina:
Sarayaku warmikunaka akchasapami kan.
Kuytsaka yuyaysapami kan.
Wakin challwaka tullusapami kan.
Shina:
Shina:
-kancha, -pampa
Shina:
-y, -na
Shina:
Chay runaka mikuytami ashtawan munan.
Yuyay mashika pukllanatami rantisha nin.
Kamchana ukuka kunukmi kan.
Ishpana ukuka ashnakunmi.
-k
Shina:
-shka
Shina:
Shina:
4.1.4.1. Tawkachik
Shina:
57
Patarik shimikukuna = morfemas flexivos
58
Urmayachik shimikukuna = morfemas de caso
55
59
Imachikpa shimikukuna = morfemas del verbo
56
-naya
Shina:
-raya
Shina:
Mishkitaka mikurayanimi.
Palantataka tarpurayanimi.
Mishki murutami mikurayani.
Ñukanchikka saratami rikurayani.
-ykacha
Shina:
-chi
Shina:
-naku
Shina:
-ku
Shina:
–ri
Shina:
Rirpupimi rikurini.
Kuchapimi ñawita mayllarikuni.
Ñukaka akchata ñakcharini.
-mu
Shina:
-wa
Shina:
Makinchuta karaway.
Chay pankata rikuchiway.
Ñukapa shunkuta rikuway.
-pay
Shina:
Shina:
shutikancha -ya
Wasi Wasiyani
tuta tutayasha
puncha punchayani
yaku yakuyani
chumpi chumpillichini
chumpi chumpillini
Shina:
60
Shutimanta imachikyachik = deverbalizadores
59
SAPALLA TAWKA
Shamu- -ni Tushu- -nchik
ka- -nki llanka- -nkichik
shamu-pa-nki llamka-pa-nki-chik
taki- -n shuyu- -nkuna
Sapalla Tawka
-mi
Shina:
-shi.
Shina:
-cha:
Shina:
Chayta rirkacha.
Wiwakunaka unkushkacha.
Sachamantacha shamunki.
Sawarinkapak rirkacha.
-chu:
Shina:
-ka
Shina;
-pash
Shina:
-tak
Shina:
Maymantatak shamurkakuna.
Imamantatak mana mikurkankichik.
Maykantak rimankacha.
Kayaka ñukatakmi shamusha.
Ñuka munashka muchikutatak apamunki.
Paykunaka yapuntak,tarpuntak.
Kanka puñunkitak mikunkitak.
Warmika yanuntak awantak.
Payka wiwakunawan cebada yurata pallantak saruntak.
-rak
Shina:
-mari
Shina:
-pacha:
62
Shina:
-lla
Shina:
Chayllatami ruranki.
Quito llaktamanllami purinchik.
Latacunga llaktamanllami rirkani.
Mana tamyakpika sarallatami pallan.
Ñuka shamunkakama shuyakunkilla.
-lla
Pukllayllami kawsan.
Puñuyllami tiyan.
Mikuyllami purin.
Wakayllami purin.
-lla
-lla
Shina:
Wawaka yayallami purin.
Kanka mamallami purikunki.
Kanpa churika kanlla umayukmi kan.
63
Shutimanta
imachikta
surkuk.
Wasi- -ya
-chi
-lli
-naya
61
Imachikpa shimikukuna = morfemas del verbo
64
5. - PICHKANIKI TANTACHIY
YACHAY
YUYAY AWARIY 62
62
Yuyay awariy = morfosintaxis
65
/./ iñu
/./ chikan iñu
/./ katik iñu
/,/ chupa
/;/ iñu chupa
/:/ ishkay iñu
/ .- / iñu aspi
/-/ aspi
/ ¡ ! / manchariy
( ) winku
Shina:
5.2. Yuyaykiyachay63
Yuyaykikunaka uchilla yuyayshinami kan, chaymantaka yuyaypa shunku,
shukyachikkunapashmi tukun. Kichwapa yuyaykikunaka kaykunami kan.
Shina:
___________ shty________________
shy Sh shm shm
shukyachik Shunku shimikukuna
mawka muchiku-kuna –mi
63
Yuyaykiyachay = las frases
64
Shutiyuyayki = frase nominal
65
Imachikyuyayki = frase verbal
66
_____shty__________________
shy. shy. sht. shm.
chay sumak wawa-kuna.
__________________shty_______________________
Sh
shy shy sht shm.
mushuk hatun wasi-kuna.
_____________________shty____________________
shy shy sht. shm.
chay suni yura-kuna.
______________________shty___________________
shy. shy. sht.
kimsa yana misi
Shina:
______________________shty_____________________
shy shy shy Sh
shll shll shll sht shm shm
chay suni waylla yura-kuna-mi
imak
67
___________________________shty___________________
shy shy shy Sh
shll shll shll sht shm shm
chay may sumak kuytsa-kuna-mi
Imak
____________________shty_________________________
shy shy shy Sh
shll shll shll sht shm shm
Chay piña tsala puma-kuna-mi
imak
Shina:
_____________________ichy___________________________
ypt Sh shm
______________________shty___________________________
sht. ich shm shm sht shm shm ich shm
Sisa yacha-chi-k-ka aycha-ta-mi mikun
imak imanik
66
Imachik yuyayki = frase verbal
67
Yallikpaktachik = complemento directo
68
Katikpaktachik = complemento indirecto
69
Taririklla paktachik = complemento circunstancial
68
______________________________ichy_____________________________
ypt. trp Sh
_________shty________ ______________________ _________________ ___
shy shy shy shy
sht sht shm shll shm shm shll imll imll ich shm
Pachakutik mashika uchilla antawa-ta-mi kayna puncha ranti-rka.
imak70 imanik71
________________ichy_____________________________________
____ypt.______________kpt__________________trp_____________Sh_______
shy shy shy shy shy shy shy
sht shm shll sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Mashika uchilla antawa-ta-mi pay-pak churi-man kayna puncha rantirka
im ink
_________________________________ichy______________________________
_______ypt._____________kpt_______________trp_______________Sh_____
sht. shy sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Mashika uchilla antawa-ta-mi pay-pak churi-man kayna puncha ranti-rka.
im ink
Shina:
_________________ypt ___________________Sh_______
sht ich shm sht shm shm ich shm
Sisa yachachikka aycha-ta-mi mikun
im ink
Shina:
70
Imak = sujeto
71
Imanik = predicado
69
Shina:
___________sht_________________trp_________________
Sht. sht shm sht shm shm shm ich shm
Tamia mamaka llaktamantami shamun.
im ink
________sht_______________trp___________Sh.__________
sht sht shm sht sht shm shm shm ich shm
Inti mashika Quito kitikamanmi __ rin.
im ink
Shina:
_______ichy_____________________________________
ypt. kpt trp Sh
___________________ _______________ ___________ ______
shy shy shy shy shy shy shy
sht shm shll sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Mashika uchilla antawa-ta-mi pay-pak churi-man kayna puncha rantirka
Im ink
__________________________ ichy___________________________________
_______ypt._____________kpt_______________trp______________sh______
sht. shy sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Mashika uchilla antawa-ta-mi pay-pak churi-man kayna puncha ranti-rka.
im ink
70
5.2.2.4 Imashinayachik:
Shina:
Allimantallami shamusha.
Achka llakillami kawsanki.
Killallami yanun.
5.2.2.5 Pachayachik:
Shina:
5.2.2.6 Kuskayachik:
Shina:
Shina:
Yayami tushun
im ink
Shina:
Mikuni.
ink
71
Llamkarka
ink
Riman,
ink
Shina:
Ñukami mikuni
Paymi llamkarka
Paymi riman
Shina:
5.3.1. Imak:
Shina:
5.3.2. Imanik:
Imanikka, imak ima kashkata, rurakta, munayta, shuktakkunatapashmi
rikuchin, chaymantami, yuyaypika mana illanachu kan.
Shina:
72
5.3.3. Paktachik:
Shina:
________________________________ypt______________________________
shy shy ______Sh_______ shy shy shy Sh
shll shll sht sht shm shll shll shll shm sht shm shm ich shm
Chay hatun Inti mashika shuk sumak, yuraklla antawatami rantin.
im ____________________________ pak :: ich__
_____________ypt._________kpt_____________trp______________sh______
sht. shy sht shm shm shrt shm sht shm imll imll ich shm
Mashika uchilla antawa-ta-mi pay-pak churi-man kayna puncha ranti-rka.
im ink
Shina:
Shina:
Wasiman rishun.
im ink
72
Yuyaylla yuyaykuna = oración simple
73
Shina:
Shina:
Shina:
Shuktak yuyaykunapika yallik paktachikshinami kay -y, -na, -shka, -k, -chun
shimikukunawan rikurin.
Shina:
74
Shina:
.Kay -kpi shimikuka kallariy munay yuyayta kushpa shuktak paktachik munay
yuyaytami karan. Shinallatak -shpa shimikuka imatapash chay shinallatak
yuyayta ruraktami rikuchin.
Shina:
Tushuk shamushka.
Pukllak kallpashka.
Mikuk rini.
Takik risha.
Puñuk shamusha.
Killkak rini.
Tushunkapak shamunki.
Tarpunkapak muyuta apamunki.
Wawa pukllachun rumpata mañanki.
Pay shamuchun munani.
Shina:
Shina:
Shina:
Shina:
Shina:
Shina.
Wasiman rinkichu.
Wasimanchu rinki
Sawarishkachu kanki.
Kamchata mikunkichu.
Kanka kichwata yachankichu.
Kanchu kichwata yachanki.
Kanka kichwatachu yachanki.
Shina:
Shina:
Pitak wakarka.
Imatatak ninki.
Maykantak shamun.
Pitak chay mashika karka.
Maykan wawatak mishashka.
Pitak kay sumak kamutaka killkarka.
77
Shina:
¡Utka mikuy!
¡Yantata apamuy!
¡Allimanta shamuy!
¡Kanka lumuchata apashpa riy!
¡Kayaka chunta aswata rurankiy!
Shina:
Paymari shamun.
Paymari riman
Paymari llullan.
Shina:
Shina:
Allpaka yapushka kan.
Atallpaka chukrishka kan .
Wawaka armachishka kan.
Shina:
Shina:
79
Shina:
Shina:
Shina:
80
5.8. Rimay73
Shina:
Shina:
73
Rimay = discurso
74
Kallari yuyaly millka = presentación
75
Purik yuyay millka = desarrollo
81
Shina:
Shina:
Alli llamkakpika masha tukunkimi nishpashi rimak nin. Shinaka wamraka tukuy
punchakunata tutamanta chishikama sara chakrata hallmankapak rini nishpa,
rik kashka. Hallmanaka mana achka kashkachu.
76
Tantachik yuyay millka = resumen
77
Tukurik yuyay millka = conclusión
82
SHIMIKUNA
Alli killkay Ortografía
Chayachik Limitativo
Chimpapurachik yuyay Oración comparativa
Chimpapurachik Comparativo
Harkak imallichik Adverbio de prohibición
Harkashka shimiki silába trabada
Imachik yuyayki Frase verbal
Imachik Verbo
Imachikmanta llukshichik Deverbativa
Imachikpak llukshichik shimiku Derivación verbal
Imachikpak patariy Flexión verbal
Imak Sujeto
Imallichik yuyayki Frase Adverbial
Imallichik Adverbio
Imashina shutilli Adjetivo calificativo
84
Imashinayachik Modo
Imawan piwanpash Instrumental y comitativo
Kachachik Imperativo
Kachachik yuyay Oración imperativa
Kasilla kak yuyay Oración en voz pasiva
Kimirishka yuyay Oració subordinada
Kuchik maymanyachik Dativo y direccional
Kunan pacha Tiempo presente
Kuska imallichik Adverbio de lugar
Llukshichik shimiku Morfema derivativo
Llukshichik Derivacional
Mallkichiy Hacer expansiones
Mananik yuyay Oraciones negativas
Manarikuchik shuti Sustantivo abstracto
Mana yallichik imachik Verbo intransitivo
Mashna imallichik Averbio de cantidad
Mashna imallichik Adverbio de cantidad
Maykamayachik Destino
Maymantayachik Origen
Munay harkachik Condicionales
Munayyachik Posibilidad condicional
Pacha imachikkuna Verbos impersonales
Pacha imallichik Adverbio de tiempo
Pachayachik patarik shimiku Morfemas flexivos de tiempo
Paktachik Complemento
Paskashka shimiki Sílaba abierta
Patarik shimiku Morfemas Flexivos
Raykuchik yuyay Oración causal
Rikchay awariy Morfología
Rikuchik shuti Sustantivo concreto
Rikuchik shutilli Adjetivo demostrativo
Rikuchik shutiranti Pronombre Demostrativo
Rikuchikpacha Modo indicativo
Rimay Fonética
Runa shutiranti Pronombre personal
Rurakuk yuyay oración en voz activa
Sami Clase
Sapalla Singular
Sapalla shimiki Sílaba vocálica
Sapi Raíz
Sasa yuyay Oración compuesta
Shamuchik Hablativo
Shamuk pacha Tiempo futuro
Shimi amawta Lingüista
Shimi awariy Estructura de la palabra
Shimi Palabra, idioma
Shimikamak Lexema
Shimiki Sílaba
Shimiku Morfema
Shukllalla pacha Tiempo simple
85
Shuktakyachik Caso
Shunku Núcleo
Shuti sapi Raíz niminal
Shuti shimikamak Lexema nominal
Shuti yuyayki Frase nominal
Shuti Nombre
Shutilli Adjetivo
Shutilli yuyay Oraciones Adjetivales
Shutin Afirmativo
Shutin imallichik Adverbio de afirmación
Shutin yuyay Oración afirmativa
Shutipak llukshichik shimiku Derivación nominal
Shutipak patariy Flexivos nominal
Shutiranti Pronombre
Sinchichik Acento
Sinchiyachik Enfatizador
Sinchiyachik pacha Enfático
Tapuchik shutiranti pronombre interrogativo
Taririklla paktachik Complemento circunstancial
Tawka Plural
Tawkayachiy Pluralización
Tikray shimiki Sílaba inversa
Tinkichik Conectores
Tinkirishka yuyay Oración coordinada
Tukuy shuti Sustantivo común
Urmayachik Caso
Uyantin Consonantes
Uyay awariy Fonología
Uyaywa Vocal
Yalli paktachiy Complemento directo
Yallichik imachik Verbo transitivo
Yallishka Pasado
Yallishka pacha Tiempo pretérito
Yaparik shimi Lengua aglutinante
Yaparik shimiku Sufijo, morfema
Yupay Numeral
Yupay shutilli Adjetivo numeral
Yupaypa awariy Estructura de la oración
Yuyay Oración
Yuyay awariy Oración sintáctica
Yuyayki Frase
Yuyaylla Oraciones simples
Suyu shutilli Adjetivo indefinido
Suyu shutiranti Pronombres indefinidos
Suyu shutiranti Pronombre indefinido
86
YANAPAK KAMUKUNA