Sei sulla pagina 1di 11

Historia de la fitoterapia

1 r- •ll '• "T .._.. ...,.•T,4 "1 . ..


1 --·-·- ..... .r_..._ ......
Resumen
Aspectos básicos de la historia antigua de la Fitoterapia
en la sociedad occ idental y en España, desde los pri me­
ros escritos hasta el inic io de la era industria l . Se descri­
ben también los diferentes botánicos y expediciones
españolas que contribuyeron a la introducción de nume­
rosas especies en las farmacopeas occidentales.
Palabras clave: Historia de la fitoterapia. Expediciones
botáni cas. Dioscórides. Arnau de V i l anova. Linneo.
Lamark. Andrés Laguna. Mutis.
�-­
-·-
Summary
Basic aspects of the ancient history of Phytotherapy in
western society and Spain, from the first manuscripts to
the beginning of the industrial age. Also the different
botanists and Spanish expedit ions that contributed to the
introduction of nu merous species in the western pharma­
copoeia are described.
Key words: History of Phytotherapy. Botanical expeditions.
Dioscórides. Arnau de Vilanova. Linneo. Lamark. Andrés
Laguna. Mutis.

Introducción

Desde sus inicios, el hombre ha tratado de reduc i r s u s sufri­


mientos con la utilización de medios a su a l ca n c e y en esto
el rei n o vegetal ha sido siempre el p r i ncipal proveedor de
remedios en todas las c u l t u ras. Todas las civilizaciones a n t i ­
guas, mesopotá m i ca , egipcia, c h i na , i n dia, precol ombina,
africana, tien e n u na panopl ia impresionante de remedios
vegetales c onst i t uyendo u na farmacopea nada desdeñable.
Poco a poc o , el hombre ha ido comprobando c iertas uti 1 ida­
des de las plantas así como s u toxicidad. Es este conoci­
m i e nto empírico trad i c io n a l el q ue ha dado paso al estudio
c ie n tífico de las p l antas.
El uso de las p l antas m ed i c i nales es tan viejo como la h u ma­
n i dad. S i n embargo , es hac ia el año 1 865, c uando el Dr.
Auguste Soins define con e l térm i no fitoterap ia l a terapia q u e
uti l i za las p l antas medicinales y , e l Dr. H e n r i Lec lerc , e l
maestro d e la escu e l a d e fitoterapia francesa, q u ien rea l ­
mente pop u l arizó el térm i n o d e fitoterapia entre la c l ase
médica y científica a prin cipios del siglo XX. E l térm i n o tito­ nes rel igiosas y prescri pciones mágicas, se adq u i rieron ciertos
terapia deriva del griego " P h uton " , p l a nta , y de "Therapeia" , conocimientos científicos y se desarro l l ó u n a botánica y u n a
tratam i e nto, e i n c l uye ta m bién otras terapias especia les herboristería astrológica a l o q u e agregamos nosotros, había
como la aromatera p i a (con aceites ese n c i a les) y la gemotera­ de segu i r una botán ica c ientífica y una farmacología eficaz.
pia (con yemas de tejidos vegeta les).
E l desarro l lo de l a q u ímica, l a física y l a fisio logía permitió Indicios prehistóricos
en el sigl o X I X la puesta en evidencia de l os principios acti­
vos presentes en las p l a ntas y se i n i ciaron los procesos de Entre el mil e nio IX y VI antes de n uestra era se produce la
extracción y p u rificación q u e permitieron confirmar la activi­ tra n sición desde e l paleo l ítico a l n eo l ítico y se pasa de la
dad de las p l a ntas y el acierto o no de las utilizaciones em pí­ é poca de recol ectores a la de agricu ltores. Con e l l o se em pie­
ricas tradic i o n a les. Es en esta época q u e se aíslan sustancias za n a producir p l a ntas medic i n a l es para uso doméstico.
como la atropina de l a bel l adona (Atropa bel!adonna), la col­ Existen eviden c i as a rq u eológicas del uso de c i e rtas p l a ntas
c h icina (Colchicum autumnale), l a teofilina (Thea sinensis), med i ci n a les como el yezgo (Sambucus ebu/us L.), la f u m a r i a
la q u i n i n a (Cinchona sp), los g l u cósidos d i gitál icos (Oigitalis (Fumaria officinalis), l a verbe n a (Verbena officinalis), la
sp), etc. No vamos a h a b l ar de ésta ú ltima parte de la h i sto­ sa p o n a ria (Saponaria officinalis) o e l t r é b o l de agua
ria, si n o de las obras y a u tores de la medicina a n tigua y de l (Menyanthes trifoliata L . ) . En esta é poca , las m ujeres se
renaci miento q u e h a n contribuido al estudio y desarro l l o de dedicaban a l a preparac ión de los remedios, i n dividu a l izados
·1a tera p i a con p l a ntas medicin a les. para cada caso o perso n a , mientras q u e los hom bres se dedi ­
El tratamiento de l as enfermedades se in ició por medios mági­ c a b a n a l a recolección o cu ltivo. E n esta época, tambié n , el
cos, fu ndamento de algunas religiones prim itivas. Un cierto uso de las p l a ntas, como la de los diferentes remedios medi­
n u mero de personas, los hechiceros, atendían a los enfermos, cina les, iba s i e m pre acom pañ ada de rit u a l es mágico-re ligio­
a veces con éxito. En un princ i pio , los hech iceros utiliza ban so-energéticos. E n esa é poca pos i b l emente eran l as m u jeres
todo tipo de sustan c i a s con fines medi c i n a l es. De hecho, a ú n las q u e prepara b a n l os remedios y se c u idaban de los enfer­
hoy en d í a q uedan vestigios d e esto e n c ivil izaciones pri miti­ mos, m ie ntras q u e l os hom bres se dedicaban a recolectar las
vas. En una primera fase se uti lizaban e l e mentos, incl uso p l antas. Tanto la recogida de las p l a ntas como su terapia
asq uerosos, como excrementos h u m anos o de a n i m a l es, res­ esta ban regidas por r i t u a l es mágicos y n o es hasta l a época
tos biológicos, tierra . En la baja edad media se creía q u e la de los egi pcios c u a ndo se em pieza a poder h a b l ar de u n a tito­
rabia se c u ra ba con l a a p i icación de excremento de l obo, u n a terapia con base racio n a l .
cu riosa re lación epide m i o l ógica c o n u n o d e los agentes trans­ L a h i storia propiamente dicha d e las p l antas s e i n icia c o n la
m i sores de esta enfermedad. La u t i l ización de las p l a ntas rea l ización de los primeros herbarios y su constatación por
medicina l es s u p uso un ade l a nto frente a esta primera uti l i za­ escrito. Seg ú n Cam p bel l , los primeros herbarios como ta l es
ción de remedios casi escatológicos. Con el uso e m p írico de datarían de los asi rios. El primer texto escrito sobre la tera p i a
las p l a ntas se em pieza a u n i r a la magia c i e rtas reglas para c o n p l antas está e n u nas tabletas d e arcil l a grabada en escri­
recogerlas, así como para su conservación y em pleo. Las p l a n­ t u ra c u ne iforme, de la é poca de los s u merios, datadas a proxi­
tas fueron las más frecuentemente e m p leadas por sus virtu­ madamente en el a ñ o 3000 a . C . , donde se citan las propie­
des c u rativas, y en éstas no só lo i nfl u ía la pl anta en sí, para dades cal ma ntes de la adormidera (Papaver somniferum).
lo que se e l egían las de aspecto más apropiado o con propie­
dades especia les, s i n o tam b i é n u n conju nto de reglas q u e se Los egipcios
da ban para recogerlas y conservarlas, y l as palabras e m p l ea­
das en el momento de la administración con lo que se pre­ Con l a c u ltura egi pc i a se i n i c i a l a fitoterapia más " racio n a l "
tendía acrecentar las virtudes. Transc u rrido l a rgo tiempo, ta l q ue con l l eva u n a sistematizac ión d e l os diferentes remedios
como cita Del atte, j u ntamente con u n a mezc l a de concepcio- vegeta les.

NATURA MEDICATRIX 2003;21(3)·142-152 ����


El primer texto escrito sobre la terapia
con plantas está datado aproximadamente
en el año 3000 a. C.


... -Á
lr...:t época griega e x i st i eron n u m e rosas reco p i l ac i o nes o h e r b a ­
Algunas plantas y usos en la antigua medicina egipcia
- ·- -j
•1, r i o s y se sabe d e l a e x i ste n c i a de a lg u n o s h e r b a r i os hoy e n
Sistema digestivo .....
.- -.j_J
Sen Cassia sena - --014 -....-
._....
, ..--.. .A.. ...,-. d ía perd i d o s i rremed i a blemente c o m o los d e D i oc l és d e
Coloquíntida Citru/lus co/ocynthis .!"!:71...� t":':¡1
__.. T
C a r i stos o d e Cratevas. S e c o n s i d e ra q ue e l g r iego Cratevas
Comino Cuminum cyminum
Enebro Juniperus communis (o K rateu s ) fue la pri m era person a en escri b i r un h e r b a r i o
Tomillo Thymus vufgaris
i l u strado d e p l a n tas m e d i c i n a les. P l i n i o nos h a b l a d e s u
Par.ás.itos intestina es
__.,.. 1 i l u strado h e r b a r i o , q u e s i n e m b a rgo n o h a l l egado h asta
Ajenjo Artemisia absinthium --
Granado, raíz Punica granatum n uestros días. Su i nf l u e n c i a , s i n d ud a , o r i entó el trabajo
Otras plantas -� poster i o r d e D i oscórides y d e otros l i bros d e p l a ntas m ed i ­
Acanto Acanthus moffis
Cebo l l a Affium cepa ... c i n a les .
-� ....
Ajo Affium sativum
- ""L - Destaca l a obra de Teofrasto (Theofrastus Eres i u s ) , n a c i d o e n
Aloe ..... Aloe sp -..--.
., e l s i g l o I V a ntes d e Jesucristo, d iscíp u l o d e Aristóteles, exis­
!1
Biznaga Amni visnaga
Marihuana Cannabis saliva -.- ..
t i e n d o n u merosas trad ucciones de su 1 i bro en los siglos XV y
Alcaravea

Carum carvi .... - �.. (
Cedro ·... . .. XVI .
_...
-. , •
Cedrus fibani, C atfantica
C i l a ntro Coriandrum sativum -

-t• -�
.
- \ 1
Azafrán
--e 11
o J;
Crocus sativus
H ig Ficus carica .
La medicina hipocrática
H i nojo Foenicufum vu/gare 1 .... ,.. 1 ... j
Maná Fraxinus ornus
H i pócrates m ismo atr i buye e l desarro l l o de los m e d i c amentos
.--
Lechuga Lactuca virosa a "Observa c i ó n , m o l i e n d a , mezc l a , cocc ión . . . c o m b i n a n d o los
Lino Linum usitatissimum
H ierbabuena Mentha piperita remed ios d é b i les para adaptarlos a l a constitución y fuerza
Mastuerzo Nasturtium aquaticum d e l i nd iv i d uo" (111 Régi m e n en las e n fermed ades agudas). E l
Adormidera Papaver somniferum
Papiro Papyrus sp trata m i ento h i pocrático estaba basado entre otras cosas e n e l
Alquitrán de p i no Pinus sp
h e c h o de q ue todos l o s a l i m entos t i e n e n propiedades y reac­
Aga l las de roble Quercus robur
Saúco, bayas Sambucus nigra c i o n a n con el orga n ismo: a l g u nos enfría n , otros c a l ienta n ,
Trigo Triticum sativum
a l g u nos suavizan , otros, como l os laxa ntes, ofrecen m uestras
casi d ra máticas de su efecti v i d a d . El pri n c i p i o h i pocrático
"Que tu a l i mento sea t u m ed i c i n a y t u med i c i na t u a l i mento",
n o siem pre se c u m p l ía a rajatab l a , porq u e un repaso a sus
l i bros nos ofrece l a recomendación de m ú lti p les p l antas
El pa p i ro de Ebbers ( 1 500 a . C . ) y el de Edw i n S m it h ( 1 600 med i c i n a l es (Ta b l a 2).
a . C . ) son q u izás los más conoci dos que hacen refere n c i a a l En Afecciones internas sugiere: " D a l e raíces efectivas contra
uso d e l a s p l a ntas med i c i n a les. E l más antiguo conocido es las secreci o n es, ra l l a n d o centa u ra (Erythraea centaura) sobre
el pap i ro K a h u n ( 1 900 a . C . ) y re l ata rem e d i os en rel ac ión e l v i n o, o dándole raíz d e aro del d ragón (Arum dracuncu/us)
con las enfermedades fem e n i nas y como asist i r un parto. Se y a d m i n ístral o . En la tos, da tam b i é n raíz del aro con m iel".
tiene constan c i a por estos pap i ros del conoc i m ie nto y uso de E n e l caso de l a f i ebre recom ie n d a "la b e b i d a hecha de ceba­
m u c has p l a ntas (Ta b l a 1 ) . da, a veces con j u go de m a n za n a o de granada y j ugo de l e n ­
tejas tostadas, t o d o e l lo frío".

Los griegos y romanos H i pócrates d a u n a espec i a l i m portan c i a a las afecc iones


g i necológicas y e l contro l de l a menstruación es d e vital
G ra n parte d e l c o n oc i m i e nto de l os gri egos d eriva de los i m porta n c i a , porq u e su b l oq ueo p uede ser mortal para la
egi pc i os. E n l a obra d e D i oscórides se com p r u e ba q ue m ujer y pel igroso para su parej a . Es por ello que prescr i be
a l g u n as de l a s recetas q ue nos propone ya esta b a n en e l u n a gran cantidad de emenagogos entre los q u e c i taremos a
pa p i ro d e Eb bers, c o n l a s m is m a s i n d i c a c i o n e s . E n l a sem i l las de gra n ad a (Punica granatum), ruda (Ruta graveo-

111111 NATURA MEDIC ATRIX 2003;21(3):142-152


Es hacia el año 1865, cuando el Dr. Auguste
Soins define con el término fitoterapia la
terapia que utiliza las plantas medicinales

/ens), m enta (Mentha sp), bel ladona (Atropa belladonna), Algunas de las plantas citadas en el Corpus Hippocraticum
1 i r i o (Iris sp), etc.
Eléboro blanco (Veratrum a/bum')
De las 257 p l a ntas m e n c ionadas e n l os trabajos hipocrát icos, Diurético, emético, purga nte, gran ru befaciente que puede provocar
tan sól o 2 7 no se siguen uti l i za n d o como ta l es hoy e n d ía , ampollas.

a lg u n as d e l a s c u a les s e consideran hoy a l i mentos. Aro (Arum maculatum)


La raíz y hojas sólo son comesti bles cuando se han hervido, ya que cru­
das son tóxicas. Se uti l iza como d iaforético, expectorante y vermífugo.
Dioscórides Anazarbeo
Zanahoria (Daucus carota)
Ped a c i o D ioscórides, el Anazarbeo, médico griego de las Planta aromática que actúa como d i urético, calma el tracto d i gestivo y
est i m u l a el útero. Antihelmi ntica, carminativa, desobstruyente, d i uréti­
l egiones romanas de Nerón , fue e l gran reco p i l ador de l a tito­
ca, galactogoga, oftál m ica, est i m u lante.
tera p i a e n e l s i g l o 1 d e n u estra era.
Ortiga (Urtica dioica)
A D ioscóri des se d e be la p u b l icación del p r i m e r li bro com ­ Tónica o purificante de la sangre, antiasmática, anticaspa, astr i ngente,
.
p l eto de p l a ntas med i ci n a l es , q u e hoy podríamos l l a m a r de depurativa, d i urética, galactogoga, hemostática, h i poglucemiante y tón i ­
c a estim ulante.
"fa r m acol ogía y tera péutica", e n e l que se recogen caracte­
res, efectos y tipos d e p l a ntas uti l izadas con fi nes m ed i c i ­ Mostaza (5inapis sp)
Se utilizan sus sem i l las y está considerada como a n t i i nfecciosa, aperiti­
n a l es, h a c i e n d o u na reco p i l ac i ó n de más de 6 0 0 espec ies, va, carmi nativa, d iaforética, d i gestiva, d i urética, emética, expectorante,
rubefac iente,.esti m u l a nte y catártica. Se util iza más por vía externa.
pri n c i p a l m ente vegetales, pero sig u i e n do l a trad ición histó­
r i c a , tam bién recoge el uso de a n i m a l e s o m i n era l es. Ruda (Ruta graveolens)
Acc ión sobre los ojos, abortiva, anti helm í n itica, antídoto, antiespasmó­
E l n o m bre d e D i oscó r i des l o l l evaron v a r i os perso najes de la dica, carmi nativa, emética, emenagoga, expectorante, hemostática,
m i sma é poca, y q u i zás por eso a lgu nos atr i b uyen esta obra oftál m ica, rubefaciente, est i m u l a nte potente, estomacal y uterotónica.

a Dioscórides P h acas ( p hacas=pe c oso) , m é d i co filósofo de Silphium (Ferula asafoetida)


l a secta d e Seróf i l o y comentador de Hipócrates, pero n i Condimento y catártico.

éste, n i e l otro l l a m a d o " e l j ove n " escri bieron este libro


f a m oso , debido a Pedac i o (o Peda nio) Dioscó rid es
A n azarbeo, n a c i d o en A n azarba, c i u d a d d e Cil i cia , a 50
m i l l as de Tarso ( p o r lo q u e es pos i b l e q u e sea el q u e G a l e n o
d e n o m i na como D i oscórides d e Tarso) , y q u e estuvo e n
R o m a a l servic i o d e N erón por l os años 54 y 58 d e n u estra V i ndobonensis, d e l año 5 1 2 a . C . , con más de 400 pági n a s
era . i l ustradas.
El Dioscórides primitivo constaba de c i nco l i bros. Se discute
si e l sexto, q u e p u blica n entre otros M atti o l i y A n d rés de Cayo Plinio Segundo (Piinio "el Viejo'')
Lagu n a , se debe a su p l u ma o h a sido añad i d o por otros, a u n ­ Contem poráneos a D ioscórides debemos citar a lgu nos a u to­
q u e preva lece esta seg u n d a o p i n i ó n . res como P linio, q u ie n escribe su Historia Natura l is en trein­
Los trabajos d e D i oscórides fuero n l a base de l a farmacopea ta y siete vol ú menes· , dedica n d o al estudio de las p l a ntas l os
de la edad an tigu a hasta bien entrado e l re n ac i m i e nto, s i g u i entes vol ú me n es:
c u an d o l a i nvención de la im prenta permitió e l desarro l l o - Libro XX: Las medic i nas de las cosas q u e se s i e m bran en
editori a l . Las recopi l ac i ones, trad ucciones y a d a ptaciones los h uertos
del l ibro de Dioscórides s u p us i e ro n l a base teórica de la far­ - L i b ro XX I : la natu ra l eza de las flores y coro n a m i e ntos
macología e u ro pea hasta b i e n entrado e l sigl o XVI I . S u tra­ - L i b ro XXI I : Autoridad de las hierbas
bajo era considerado como i ns u pera b l e , y e n l a é poca de los - Libro XXI I I : De l os árbol es l abrados
m a n uscritos, sus obras fueron copiadas y recopiadas y - L i bro XXI V : Las medic i nas de l os árbol es silvestres
comentadas d u ra nte más de d i ecisé is s i g l os. U na de las - Libro XXV: La n a t u ra l eza de las h ierbas espontáneas, su
tra n s c r i p c io n es más antigu a s que se conocen es el Codex a utoridad , origen y uso

NATURA MEDICATRIX 2003;21(3):142-152 ����


Ce ntra l , y c o n t i e n e l as desc r i p c i o nes y recetas con. m á s d e
100 p l a ntas m e d i c i n a l es.
A l a esc u e l a de trad uctores de Toledo se deben n u merosas
obras, espec i a l mente trad u c c i o n es del árabe al l atín de los
c l ás i cos de la l iteratura árabe. Entre l os c l ásicos de la m e d i ­
c i na árabe hay q u e c itar l os Medicamentos simples de l b n a i ­
Baytar, l la m ado t a m b i é n Abemvitar.
En el siglo X I I I , merece destacar l a a portación de Arnau de
Vi la nova, q u i e n desc u brió e l s i stema de dest i l ac i ó n de las
ese n c ias d e l as p l a n tas. Se h a considerado, genera l mente, a
Arnau de V i l a nova como u n a l q u i m i sta, pero c i e rtamente fue
el médico más i m portante de su tiempo, esc r i b i e n d o n u me­
rosas obras sobre fi l osofía, rel igión y med i c i n a . Su obra más
conoc i d a , Regimen Sanitatis, es pos i b l e m e nte una buena
revisión de l a o bra del m ismo n o m bre q u e se p u b l icó en la
Esc u e l a de S a l erno.

El Re nacimiento

Con la l legada de la i m prenta, a p a rece u n a gra n acción prol í­


fica en el desarro l l o de textos de Fitotera p i a , muc hos de e l l os
com pi l a c i ones exhau stivas de textos m a n uscritos m ucho m á s
antiguos. E s c i ertamente u n a época e n q u e s e prod uce u n
desarro l l o i m portante del est u d i o y trata m i e nto con p l a ntas
med i c i n a les.
- L i b ro XXV I : De las demás m e d i c i nas por los géneros de
enfermedades, de n u evos m a l es Hyeronimus Brunschwig (1450-1512)
- Li bro XXVI I : Los demás géneros de h ierbas U n o de los p r i m eros en escri b i r en la época de la i m prenta,
Se debe a P l i n i o "el Viejo" l a recopi l a c i ó n de pl a ntas más Hyero n i m us B r u nschwig, se d e d i có espec i a l me nte a l a pre­
exha ustiva que n os q ueda de esta época de l a antigüedad. paración de form u lac i o n es e m p í r i cas a base de p l a ntas m e d i ­
M ayor i n c l u so q ue l a de Dioscórides, pero menos ori entada c i n a les. E s u n o de l os p r i m eros e n exp l i ca r l a dest i l ación d e
hac i a e l tratam iento d e l as enfermedades. l os l íq u i dos y hace u n a p r i mera a p rox i m a c ión a l a fitoq u í m i ­
c a y a los aceites esenc i a les de l a s p l a ntas.

La edad media
Carolus C/usius (1526-1609)
En l a edad m e d i a se s i guió e l saber de los a n t i g u os como Pri m er escritor q u e reporta l a existe n c i a de las patatas.
G a l en o , Cratevas, D i oscóri d e s o P l i n i o . E n e l s i g l o IV se Autor ho l a ndés que rel ató el v i aje d e S i r Fra n c i s Drake a l re­
esc r i b i ó e l Pseudo-apuleyo (tam b i é n l l a m a d o Herbarius dedor del m u ndo, al q ue conoció perso n a l m e nte en
apuleius) c o m p u esto con d atos tomados de P l i n i o y de I ng l aterra y q u i e n l e proporc i o n ó espec íme nes traídos de
D i oscórides, d e l q u e só l o se conoce u n m a n u scrito, y q u e América. En otro l i bro se ded i có a las exq u i s itas espec ies
l u ego f u e i m preso e n Leyden e n 1 48 1 . Este herbario fue que desde España y Portugal proven ía n de A m é r i ca. S u her­
u no de los m á s u t i 1 i zados e n toda l a zona d e E u ropa bario tuvo más de 600 espec i es y tuvo la c u r i os i dad de no

��� NATURA MEOICATRIX 2003,21(3).142-152


Con la cultura egipcia se inicia la fitoterapia
más racional que conlleva una sistematización
de los diferentes remedios vegetales

' .
d e d i c a rse exc l us i va mente a las p l a ntas con flor, s i n o q u e 1'
i nc l uyó helechos y h o n gos, p o r J o q u e s e l e consid e ra e l ,,

'
padre de l a m i cología. S u s grabados e n madera fueron l uego ..
ut i l izados por otros a u tores como Lobel o Dodoens. C l u s i u s
fue e l p r i m e r sistem át i c o de las p l a ntas m ed i c i na les y se
consi dera su obra como u n a pre c u rsora de Jos gén e ros vege�
t a l es. No só l o fue escritor pro l íf i c o , s i no q u e también se
ded icó a la trad ucción de obras de Dodoens, Orta , Acosta y
N i colás M o nardes.

Fabio Columna (1567-1650)


Napol ita n o q u e escribió El Phytobasanos en el q u e i ntentaba
e ncontrar u n a c l ave para la identificación de l as p l antas
m ed i c i na les (de a h í e l térm i no phytobasanos, o piedra angu­
l a r de las p l a ntas) . Col u m na es e l p r i mero que recom i enda l a
r a í z de va l e r i a n a como a nticonvu l s i va nte, ya q u e é l m i smo
tuvo l a ocasión de u t i l izarla con sus pro p i as convu lsi ones de
t i po e p i léptico. Col u m n a i ntrod u ce en su l ibro una n u eva
forma de grabado de p l a ntas q u e consiste en hacer dos
i m presiones de la m i sma hoja para rea lzar a l g u nos deta l l es
q u e con la ta l l a de madera q uedaban demasiado gruesos.

John Gerard (1545-1612)


El gra n trabajo de J o h n Gerard , Herba/1 1 597, estaba basado ..
e n la obra del h o l a ndés Dodoe n s , y fue posteri ormente
a m p l iado de forma considerab l e por Thomas J onson en
1 63 3 . N i ng ú n otro h e rbario de la época había pod i d o a l c a n ­
z a r l a c ifra d e 3 . 000 especies catal ogadas.
- ·
. - �
Rembert Dodoens (1517-1585) ;¡¡ .... .
....
"'
-
... -
-· ..... ..- .... ...-
JI"' • --- J
_.-!'--: ::�
De sus dos pri n c i pa l es l ibros, el pri mero trata de las flores y
de la h i storia herba r i a , y el seg u n d o se ded iéa más al est u d i o
d e las p l a ntas uti l i zadas c o m o a l i m entos.

Leonhart Fuchs (1501-1566) Pietro Andrea Mattioli (1500-1577)


Efigies plantarum y De historia sitpiium comentarii insignes Conte m poráneo y conoc i d o de A n d rés de Lagu n a , M att i o l i
son pos i b l e m e nte sus dos mejores trabajos en el tema de l a l l egó a tener u n a gran reputac i ó n , lo q u e le perm itió hacer
botá n ica y l a fitotera p i a . Escritor a le m á n q u e en su época con rapi dez una fort u n a . Viviendo e n Viena, fue médico del
estuvo casi pro h ib i d o en Espa ñ a por razones p u ra m e nte pol í­ a rc h i d u q u e Fern a n d o , más tarde e m perador del sacro i m pe­
ti cas de su n a c i o n a l i d a d , de m a n era q u e m u c has de l as tra­ rio rom a n o-germ á n ico. Lag u n a d i ce de é l : " S i rv i éron m e no
d u cciones q u e se h ic iero n de sus libros al castel l a n o f ueron poco e n este trabajo tan i m portante los comentarios de
q uemadas o destru i das. A n d reas M a t h i o l o Sené, médico exc e l e nte de n u estros t i e m -

NATIJRAMEDICATRIX 200 3 ; 2 1 (3):142-1 52 ..


époc a , exp l i ca las propiedades de las p l a ntas medicin a l es
con irón i cas m a n i festaciones sobre la inefica c i a de la medi­
cina de su tiem po .

I nicio d e l a escuela sistemática

M u c hos a utores contribuyeron a l i n i c i o de l a botánica sis­


temáti ca, intrínsecamente 1 igada a la sistematización de
todas las especies de seres vivos. Destaca por e n c i m a de
todos e l l os L i n neo, aceptado como el padre de ésta clasifica­
ció n . Otros a utores contribuyeron a l desarro l lo de esta siste­
matización y, en el c a m po de la botá n i ca, citaremos a los
fran ceses Lamarck y De CandoJ le.

Karl von Linneus {1707-1778)


N atura lista sueco, n acido en Séidra Ras h u lt, f u e a u tor de
una n u eva y c l ara clasifica c i ó n de todos l os seres v i vos cono­
cidos e i ntrod uctor de u na n o m e n c l at u ra bin a ria que consti­
tuyó la base d e toda n o m e n c l at u ra botánica d u ra nte dos
siglos. Era h ij o d e un sacerdote r u ra l , a m a nte d e las p l a ntas,
que había c a m b i a d o. su a p e l l i d o , l ngerma rsson , por el de
Li n ne u s , e l n o mbre sueco del t i l o, y creció e n l a vicaría de
pos, el cual con i n c reíble destreza trasl adó el mismo Ste nbro h u lt. S u i nterés por l a· h i storia n at u ra l l e i m p u l só a
Dioscórides e n lengua toscaza " . est u d ia r m ed i c i n a y, en 1727, se matri c u ló en la
E n su Compendium d e plantis omnibus, publ i cado e n U n ivers i d a d d e L u n d , para trasla d a rse a l a ñ o s i g u i e nte a l a
Veron a , M attioli hace u n a de las más extensas trad ucciones de U ppsa l a .
del griego Dioscórides, e n un trabajo en e l q u e posiblemente Después d e varios viajes de expl oración c i entífica, a l g u nos d e
col aboró con A n drés de Lagu na, cada u n o de e l l os en su pro­ e l l os a La po n ia, s e doctoró en medici n a e n l a peq u e ñ a u n i­
pia trad ucció n . I nc l uye 92 1 grabados de p l antas, l o que nos versidad h o l a ndesa de H a rderw i j k, y 1 u ego se trasl adó a
d a u n a idea de la extensión de su obra. Leid e n . A l l í v i o la l uz Systema miturae ( 1 735) , la primera de
sus p u b l i ca c io n es, pi eza c l ave e n e l c o n j u nto de su obra; se
Matías Lobel {1538-1616) trata de u na serie de fo l ios q u e presentan esq uemática m e n ­
Escribió Stirpium adversaria nova y en sus l i bros u t i liza i co­ t e su sistema de c l asifi cación para l o s reinos a n i ma l, vegetal
n ografía proce d e n te de obras a n teriores, como la de y m i nera l . Los vegetales aparecían ordenados segú n su siste­
C l u s i u s, ya q u e los dos tenían e l mismo editor , C h ristop h e r ma sex u a l , método q u e ideó L i n neo y q ue conti n ú a en vigor
Pl anti n . por l a ra pi dez con que permite c l asificar un espécimen deter­
m i nado, observando ú n icame nte sus órga nos de fert i lizac i ó n .
Nicho/as Cu/peper (1616-1654) A l regresar a S uecia, L i n neo fue nombrado médico en e l
El herbario completo del médico inglés podría ser la trad uc­ A l m i ra ntazgo y part i c i pó activamente e n l a f u n dación de l a
ción del magno trabajo de C u l peper, q u ien mezc l a, i ntere­ Aca d e m i a de C i e n c i as S u eca, hasta q u e , e n 1 7 4 1 , ocu pó l a
sa ntemente, la a l q u i m ia, la astrología y el conocim i ento de cátedra de m ed i c i n a práctica d e l a U n iversidad d e U ppsa l a,
las p l a ntas med i c i n a l es. M uy crítico con los m é d icos de la y l uego la de botá n ica, d i etética y m ateria m é d i c a . E n

111111 NATIJRA '.1tSO-R X 2003.21(3):142-152


El Dr. Henri Lec/ere popularizó el término
de fitoterapia entre la clase médica y científica
a principios del siglo XX

Species plantarum ( 1 7 53 ) a p l icó sistemática m ente su


n o m e n c l atura b i n om i a l , q u e consistía en designar cada espe­
c i e por u n térm i n o dobl e : un sustantivo q ue indicaba el géne­
ro y un adjetivo que designaba l a espec i e , con l o que e l géne­
ro servía como denominador com ú n de todas las especies
que formaba n un gru po natura l . De esta m a n era denom i nó
más de 7 . 000 especies vegeta les. En 1 7 58 , en la c u a rta edi­
ción de su Systema naturae, a p l icó el sistema bi n a r i o a m ás
de 4 . 000 especies animales.

lean Baptiste de Monet, chevalier de La Marck


(Lamarck) (1744-1829)
Lamarck fue u n natura l ista francés nacido en Baze n t i n y fal le­
cido en París. Precursor de la teoría de la evolución de Darw i n ,
afirmó que los a ni m a les y las p l antas cambia n s u estructura
de acuerdo con e l medio, desarro l l a n do ciertos órganos y atro­
fiando otros por desuso, y q ue ta les cambios se heredan . En
1 778 acabó Flore franr;aise q u e maravi l l ó a B uffo n . Esta obra
le puso en contacto con l os círc u l os de naturalistas de su
t i e m po y le permitió entrar como adj u nto en la Academia de
l a s c i e n c ias. Se dedi c a a la i n vestigación botánica publi­
ca ndo numerosos est u d i os rel a c i on ados con l a ide ntificación
y c l a s ificación de espec i es vegeta les, y a l a e l aboración de l
Dictionnaire de Botanique de I'Encyclopédie méthodique.
En 1 789 fue n ombrado " G u a rdiá n de l os h e rbarios del rey".
Dioscórides enseña una planta a un alumno
E n 1 7 92 funda ju nto con a l g u n os otros sabios e l Journal ....
d'Histoire Naturelle y p u b l i ca , d u ra nte dos años, diferentes
estudios bot a n i cos e n los que se detecta un cambio de acti­
tud con respecto al s i g n i f i cado del térmi n o espec i e . Critica
las c l asificaciones a rt i f i cia l es y pasa a defender las s i stemá­ Augustin Pyramus de Cando/le (1778-1841)
t i cas que tienen e n c u e nta las relacio n es n at u ra l es q u e Botá n i co suizo, perteneció a l as pri n c i pa l es academias
muestran l a s espe c i es. L a l legada d e l a Revolución Fra ncesa c i e ntíficas del m u ndo. R e u n ió un herbario de cerca de
d i o u n g i ro a su v i da i nt e l ectu a l . Se convirtió en u n zoólogo 80.000 especi es y, entre otras obras, escribió Introducción
h a c i a 1 7 93 cua ndo, a sugerencia de é l , la Conve n c ió n al sistema natural del reino vegetal ( 1 824- 1 87 4 ) .
reformó e l J a rd i n d e s P l a n tes y l o tra nsformó e n e l M useo de
h istor i a n atura l . La apo rtación españo l a a la botánica
F u e autor d e Flore francaise ( 1 7 78 ) , Dictionnaire de botani­
y fitoterapia
que ( 1 7 8 2 ) , Encyclopedie botanique ( 1 7 8 3 ) , 1/lustrations
de genres, Systeme des animaux sans vertebres ( 1 80 1 ) , Nicolás Monardes (1512-1588)
Phylosophie zoologique ( 1 80 9 ) , Histoire naturelle des ani­
maux sans vertebres ( 1 8 1 5-22 ) , etc. F u e un sab i o incom­ Este sevi l l a n o escnbió la historia medic i n a l : Historia medi­
prendido y term i nó sus días e n l a pobreza. cinal de las cosas que se traen de nuestras indias occiden-

NATIJRA MEDICATRIX 2003,21(3):142-152 ..


de la época. Lagu n a se encontraba b i e n preparado para e l
conoc i m i e nto d e las l e n guas vivas y muertas. Sus a n teriores
traducc i ones de a l gu n os l i bros de Aristóte l es y G a l e n o , en
l os que se a borda e l estud i o d e las p l a ntas, le fam i l i a r i zaron
con los n o m b res e n griego· y sus pro p i ed ades. Comenta
Lagu n a : "Quiero pasar por s i l e n c i o , cuantos y cua n trabajo­
sos viajes h ic e , para sa l i r con la ta l e m presa h o norab l e m e n ­
t e ; cuántos y c u a n a l tos m ontes subí, cuántas cuestas bajé ,
arriscá n d o m e p o r barra n cos y pel igrosos despeñaderos, y,
f i n a l mente, cuán s i n duel o gasté l a mayor parte d e m i cau­
dal y substa n c i a e n h acerme traer d e G rec i a , de Egi pto y de
Berbería, muc h os s i m p l es exquisitos y raros para confe r i rl os
con sus h istorias, no pud i e n d o por la m a l ign i d a d de los
t i e m pos ir yo m ismo a buscar l os a sus propias regi o n es, aun­
que tam b i é n l o tenté . . . " . E n Am beres c o m p l etó y perf i l ó su
l i bro, y en 1 55 5 pub l i có la pri mera e d i c i ó n , ú n i c a hecha e n
v i d a d e l autor, q u e d e d i c a a l prínci pe Fe l i pe , e n breve futu­
ro Fe l i pe 11 , y que se conserva en la B i b l i oteca N a c i o n a l d e
M a d r i d . L a segunda ed i c i ó n se pub l i ca e n S a l a m a n c a e n
1 563 .
I nc a n sa b l e v i ajero, en su v i d a recorrió I nglaterra, Pa íses
Bajos, Metz, l t a l i a , etc. M u r i ó por una com p l i c a c i ó n de a l mo­
tales que sirven en medicina: Tratado de la piedra Bezaar, rranas el 28 de d ic i e m bre d e 1 55 9 .
y de la yerva escuerconera, diálogo de las grandezas del
hierro y de sus virtudes medicinales, tratado de la nieve y Francisco Hernández ( 15 15- 1687)
del bever frío. A M o n a rdes se le debe u n a de l as pri m e ras M é d i c o de Cám a ra de Fel i pe 11. Protoméd i co de todas las
descr i pc i o n es d e la p l a nta d e l tabaco y t a m b i é n d e l g i raso l . I n d i as. Uno de los más gra n d es natura l istas h i spanos.
N o s exp l i ca e n su l i bro: "Así como se descubren nuevas Fra nc isco H ernández se i nteresó por la Botán i ca y tradujo la
regiones, nuevos reinos, nuevas provincias, por nuestros Historia Natural de P l i n i o " e l Viejo" , una extensa e n c i cl ope­
españoles, se descubren nuevos remedios y nuevas medici­ d i a de 37 tomos. Hernández ha s i d o l la m a d o el tercer P l i n i o ,
nas". después de l os a nteri ores.
El Dr. H e rnández se e m barco h a c i a e l n uevo m u n d o en
Andrés de Laguna ( 1499- 1559) 1 57 0 . H i zo esc a l a s e n las I slas Canarias, en S a nto
And rés de Laguna n a c i ó e n Peñ a l osa (Segov i a ) , posi b l e m e n ­ Dom i ngo y Cuba, e n d o n de c o m e n zó sus estu d i os sobre la
te en 1 49 9 , estud i ó m ed i c i n a en la U n ivers i d ad de f l ora y l a fau n a . A l l l egar a N u eva Espa ñ a , c o n s i gu i ó l a
S a l a ma nca y, posteriormente , se trasladó a París para ayuda d e m é d i cos locales, cuyos n o m bres perm a n ecen a n ó­
a m p l i a r sus estud ios (y m uy posi blemente ta m b i é n por su n i mos, y de tres d i buj a ntes: Anto n i o E l i a s , B a ltasar E l i as, y
situa c i ó n de judío converso), c iudad en la que res i d i ó hasta Ped ro Vásquez, a q u i e nes n o m bra en su test a m e n t o
a prox i madamente 1 53 5 . ( Sá n c h ez Té l l ez, et al. ) . Fra n c i sco v i aj ó por l a a l t i p l a n i c i e
De s u magna o b ra destaca l a traducc i ó n a l caste l l a n o d e l centra l , a l m a r d e l Sur, Oaxaca , M i c hoacán y P a nuco.
Dioscórides, tarea n a d a fác i l e n u n a época en q ue este t i po ( S om o l i n os). Hernández descri b i ó , e nsayó y pub l i c ó en 22
de traduc c i ones se h a b ía popu l arizado en todas las l e n guas vo l ú menes escritos e n latín , l a E n c i c l o ped i a d e mate r i a

.. NATIJRA MEDICATRIX 2003;21(3):142-152


El desarrollo de la química, la física
y la fisiología permitió en el siglo XIX
la puesta en evidencia de los principios
activos presentes en las plantas

m é d i c a m á s i m porta nte d e l m u n d o . Descri be cerc a de 3000 J a rd i n d u R o i de París. En a b r i l de 1 7 7 7 , se ext i e n d e n e n


espec ies vegeta les, i nc l uye n d o á r b o l es, arb u stos, frutos y Ara n j u ez las R e a l es Céd u las acred itativas para l o s botá n icos
yerbas. M uc h as de e l l as p l a ntas exót i c a s como e l ac h i ote, ( H . R u iz y J. Pavón ) y Jos d i b uj antes (J . Bru nete e l . G á lvez) .
e l ají o c h i l i , el cacao, e l m a íz , l a p a paya, e l peyote, e l taba­ J . Dom bey v i ajaría "en c a l i d a d de acompañado de l os espa ño­
c o , e l tomate y l a d a t u ra stra m on i u m . les d e l a m is m a profes i ó n " .
La p r i m era ed i c i ó n d e s u gran obra a parec i ó e n M éx i co en Las p r i m e ras colecc i o n es, a penas u n mes después d e l a l l e­
1 6 15: Quatro libros de la Naturaleza y Virtudes de las gada , fueron rea l i zadas en las proxi m i dades de L i m a ; más
Plantas, i m p resa e n l a casa de l a v i u d a de D i ego López. F u e tarde se adentraron en l a cord i l lera a n d i n a . Su e n c l ave logís­
trad u c i d a p o r Fra n c i sco Xi menez y reeditada dos veces en tico fue L i m a . A l l í volvían periód icame nte para ordenar lo her­
1 888 e n l a c i udad de M éx ico y e n M orel i a , M i c hoacá n , por e l borizado y preparar sus e nvíos a l a s dos cortes e u ropeas.
D r . N icolás Len . L a ed i c i ó n rom a n a a parec i ó en 1 65 1 . La D u ra nte los pri meros meses de 1 78 0 , los exped i c io n ar i os
e n c i c loped i a sigue las pa utas trazadas por D i oscóri des (tra­ preparan u na v i s ita a H u á naco, en la e ntrada de la Amazon ía;
d u ci d a por A n d rés Lagu n a ) , en su re l a c i ó n c l ás i ca de 200 a l l í debían encontrar q u i nos. A fi nes de 1 78 1 los d i rigentes
p l a ntas del v i ej o m u ndo. El Dr. Herná ndez no so l a m e nte h izo españ o l e s señ a l a n un n uevo dest i n o para la exped i c i ó n :
l a descr i pc i ó n de las p l antas, s i no q u e t a m b i é n las uso en los C h i le .
hospita les de su é poca y en sí m ismo. En una ocasión sufrió H i pó l ito R u i z ( 1 754- 1 8 1 6) : Boticario y botán ico, fue d iscí­
una reac c i ó n tóxica i ntensa después de l a i ngest i ó n de u n a p u l o de Gómez Ortega y P a l a u . En 1 7 7 7 fue n o m brado jefe
de e l las. de la exped i c i ó n H. R u iz p u b l ica e n 1 7 92 e l p r i m e r resu lta­
d o de l a Exped i c i ó n La Quinología, ó tratado del árbol de la

Las expe d iciones botánicas españolas quina ó cascarilla. Seis a ñ os después del i n i c i o de los traba­
jos e n M a d ri d , en 1 798, verá l a l u z e l primer vol u me n de u n a
a l nuevo mundo
col osa l aventura ed itori a l La Flora Peruviana e t Chilensis,
La col o n izac i ó n espa ñ o l a de América está l l e n a de c l a roscu­ Prodromus ( M adri d : G a b r i e l de S a n c h a ) , con las desc r i pc i o­
ros. Tras una pri mera fase e n q u e l a leyen d a negra tuvo su nes de l os n u evos géneros desc u b iertos.
a pogeo, p uesto q ue los colo n i zadores eran hom bres rudos, a José Pavón ( 1 754- 1 844) : Boticario. Aco m p a ñ ó a R u iz d u ra n ­
veces best i a l es, h u bo u n a seg u n d a parte en la q ue la c u lt u ra t e l o s d i ez a ños q u e d u ró l a exped i c i ó n .
se i m pl a ntó a l otro lado del océa n o y en el q u e l a i nvestiga­
c i ó n y l as c i e nc i as prosperaron al abrigo y protecc i ó n d e l Real expedición botánica a Nueva España
rei no .
(1787-1803)
Botán icos: M a rtín de Sessé, José M a r i a n o Moc i ño, J ua n
Expedición botánica al virreinato Cast i l l o , J a i m e Senseve.
de Perú y Chile (1777-1788) Países: México, G uatema l a , C u b a , Puerto R i co, Cal iforn i a y
Botá n i cos: H i pól ito R u iz, José Pavó n , Joseph Dom bey y J ua n Nootka Bay.
Tafa l l a . Resu ltados: 1 . 335 d i bujos y 3 .500 espec i es (200 gé neros
Países: Perú , C h i l e y Ecuador. n u evos y 2 .500 espec i es n u evas para l a c i e n c i a ) . Cava n i l les,
Resu ltados: 2 . 2 64 d i bujos y 3 . 000 espec ies. P u b l i cado por Lagasca, Gómez Ortega, Deca n d o l l e y otros botá n i cos p u b l i ­
R u iz y Pavó n , 1 . 900 descri pc i o nes y 658 d i b ujos. caro n n u evas espec i es sobre p l a ntas y d i b u j os de Sessé y
Esta exped i c i ó n botán i ca parte del deseo de i nstituci ones M oc i ñ o . En 1 893-94 se p u b l icaro n en Méx i c o l os m a n uscri­
botá n icas francesas en explorar la fl ora h i spanoamer i ca n a , tos de Sessé y M o c i ñ o .
bajo dom i n io de l a corona de Espa ñ a . L a persona e legi da por M a rtín Sessé ( 1 75 1 - 1 808) : M é d i c o , p r i m e r botán ico y d i rec­
l a corte fra ncesa para esta exped i c i ó n fue e l méd ico Joseph tor de la exped i c i ó n desde 1 787 . D i rector del J a rd ín Botá n i co
Dom bey, un botá n ico experto, q ue conta ba con e l a poyo d e l de M éx i c o en 1 788. M u r i ó en 1 808 .

NATURA MEDICATRIX 2003,21(3): 142-152 ID


Todas las civilizaciones antiguas
tienen una panoplia impresionante
de remedios vegetales que constituyen
una farmacopea nada desdeñable

José M a r i a n o M o c i ñ o ( 1757 - 1820): Aco m p a ñ ó a Sessé Países : U ruguay, Arge nt i n a , C h i le, Perú , Ecuador, P a n a m á ,
d u ra nte oc h o a ños, desde 1795 a 1 804. M u r i ó en Barce l o n a , M éxico, G olfo d e A l aska, Arc h i p i é l ago de N ootka , G u a m ,
después de estar exi l ado e n Montpe l l ier d e b i d o a c i rc u nstan ­ F i l i pi nas, Sondas, M a l ucas, N ueva G u i nea, N u eva Zel a n d a y
c i as pol íticas. N ueva H o l a n d a .
R esu ltados: 370 d i bujos y 3 0 . 000 p l a ntas.
Expedición Malaspina (1 789- 1 794) Luis Neé ( 1 7 3 4- 1803 ) : Fra ncés n at u ra l izado e n Españ a .
Exped i c i ó n q u e d i o l a vue lta a l m u nd o entre 1 7 89 y 1 794, 1 nfatigable recolector de pl¡:¡ ntas e n l a mayor parte de l a
a l m a n d o del Capitán de Fragata A l ej a n d ro M a l aspi n a . penínsu l a . Se i ncorporó en 1 7 89 a l a exped i c i ó n del n ave­
Botá n i cos: Lu i s Neé y Thaddaeus H a e n ke . gante M a l as p i n a .

Bibliografía recomendada

Bryan CP, tr. 1 93 1 . The Papyrus Ebers. NewYork: D . Appleton & Gran E n c i c loped i a Cata l a n a . Vo l 1 0 . 1• Ed ic ión . Mayo 1 977.
Co. Lagu n a , A n d rés( l 555). Pedacio D ioscórides A nazarbeo. Ed facsí­
C a m p be l l R. The & assiryan med i ca ! texts.
assy i r i a n herbal m i l. I nstituto de España. M adrid 1968
Proceedings Royal Society of Medicine XV I I 1 9240. P l i n io. H i storia Natural de Cayo P l i n io segu ndo. Tra d u c i d a por
Delatte A. Herbarius recherches sur le ceremon i a l usité chez les Jerón i mo de H uerta , 1 624. Ed facsí m i l U n iversidad Nacional
anciens pour la c u e i l l ette des s i m ples et des pla ntes magiq ues. de México. Visor l i bros , M a d rid 1 999
Paris. Les Bel les Lettres, 1936 Sigerist, H . E. 1 95 1 . A H istory of Med i c i ne, 2 vols. NewYork: Oxford
Gerard, Joh n { 1 633) . The Herbal or general h istory of plants. U n iversity Press (vol 1, p. 108).
Complete 1 633 edition. Dover P u b l ications, NY 1 975 Theophrasti. H istoria de causis p l a ntarum. Li bri q u i nd ec i m.
M utis. Rea l Expedi ción Botá n ica al n u evo Reino de Gra n a d a . Teodoro Gaza i n térprete. Paris 1 529
I nstituto de C u l tura H ispá n ica Theophrastus. De H istori a Pla ntarum, Et Deci m i pri n c i p i u m . De
M ut i s y l a Exped ició Botán ica . Doc u mentos. Ancora e d i tores. 2• edi­ Causis, sive Generatione Pla ntarum , Li bri V I . Base ! : H. Petri,
ción . Bogotá, 1 983. [ 1 536-39].

���� NATIJRA MEDICATRIX 2003;21(3): 1 42- 1 52

Potrebbero piacerti anche