Sei sulla pagina 1di 74

LA POESÍA ERÓTICO-AMOROSA

EN EL EGIPTO FARAONICO
Edición, selección, introducción, traducción y notas de
Esteban Llagostera Cuenca

Versión galega e nota introductoria de


Xesús Rábade Paredes

ESQUÍO - FERROL
1995
:dita:
:QCIEDAD DE CULTURA VALLE INCLÁN
IIAGDALENA, 234-2°
5402 Ferro!

: olección dirigida por:


~ERNANDO BORES
ULIA UCEDA

::ola hora:

CONSELLERÍ~ DE EDUCACIÓN A mi querida esposa


E ORDENACION UNIVERSITARIA
DIRECCIÓN XERAL DE POLfTICA LINGÜ[STICA Anneliese (D.e.p.)

I.S.B.N.: 84-86046-72-6
Depósito Legal: C-433-95

Fotocomposición:
PLUMA

Imprime:
Gráfico Galaico. Polígono de Pocomaco. A Coruña
Deseo agradecer muy vivamente su colaboración a:

D•. Rosa Castillo Cofiño


D. Miguel Jaramago Canora
D•. Maravillas Prieto Vicente INTRODUCCIÓN
D. Manuel CampotTO Vallina
D•. Elisa Castel Ronda,

que tan eficaz y amablemente me ayudaron a culminar esta obra


dándome buena prueba de su amistad.
A juzgar por los textos, estatuaria y escenas funerarias, la relación
hombre-mujer en el Antiguo Egipto se desarrollaba en régimen de igual-
dad. En los contratos matrimoniales podemos ver cómo la mujer recibe,
incluso, un trato de favor. Lo que no es cierto, y esto lo han interpretado
así algunos autores, es que la sociedad egipcia fuese de tipo matriarcal.
Las representaciones artísticas expresan claramente, mejor aun que
los textos, la igualdad de derechos de ambos sexos. En la estatuaria y en
la decoración de las tumbas (casas para la eternidad) se representa con
gran vivacidad la realidad de la vida de la mujer que actúa consciente e
independientemente de la voluntad del hombre aunque siempre dentro del
matrimonio y de la familia.
La información que tenemos sobre la que podría llamarse tenden-
cia matriarcal de la sociedad egipcia nos ha llegado más a través de las
fuentes griegas y romanas que por los textos originales egipcios. Bajo el
prisma de esas otras sociedades de la antigüedad, donde las atribuciones
de la mujer eran más limitadas, la igualdad entre el hombre y la mujer en
la sociedad egipcia resultaba tan sorprendente que se llegó a creer que la
mujer ocupaba en Egipto una posición de pleno dominio.
La igualdad entre los sexos era tan natural y aceptada en el Egipto
faraónico que, en muchos casos, el hombre con pocos recursos econó-
micos al casarse se trasladaba a vivir a casa de su esposa cuando la posi-
ción socio-económica de ella era superior a la suya. Esta unión bajo un
mismo techo de la pareja de amantes parece ser que era el requisito nece-
sario y suficiente para que la sociedad los considerase marido y mujer y a
partir de ahí se estableciese, privadamente, un documento que dejara cons-
tancia de los bienes de cada uno; el contrato matrimonial.

11
No nos ha llegado ningún tipo de información sobre las bodas, ni· madre. Vemos en la historia de Egipto cómo los tres primeros faraones que
podemos afirmar que se celebraran. La unión entre hombre y mujer era, llevaron el nombre de Tutmosis no eran príncipes reales (hijos de la gran
como hemos visto, un acto privado aunque parece ser que los contratos esposa real y del faraón) sino que su madre era esposa secundaria o con-
matrimoniales se redactaban de común acuerdo entre ambas familias. cubina y su padre faraón. Pero se autentificaron y reinaron legalmente en
Hemos podido advertir que tanto en los matrimonios como en los divor- Egipto al casarse con sus hermanastras (hijas legítimas del faraón y de la
cios no hubo participación alguna ni del clero ni del Estado; tampoco gran esposa real), debido a esa impronta divina que se transmüía a la
existió un ceremonial conocido. Sin embargo, a pesar de no tener rango madre a través del semen del padre: era la sangre de la madre la que trans-
sacramental alguno, como después en otras religiones, el matrimonio era mitía la realeza y la divinidad, y no la del padre. Valga esto como un ejem-
considerado un ideal social indiscutible. plo, aunque hubo más, de la importancia y autonomfa de la mujer egipcia.
El término hmt, significaba esposa en la antigua lengua egipcia'· El fin primordial del matrimonio egipcio era la descendencia ya que
Como veremos más adelante, la esposa principal, noble o plebeya, poseía los padres se realizaban en sus hijos como en toda otra sociedad. Éstos con-
el prestigioso título de nbt pr que significa Señora de la Casa. Esto nos traían la obligación de rendir culto a sus padres después de la muerte.
indica una vez más el alto grado que poseía la esposa dentro de la unidad Sabemos que el hijo mayor intervenía junto al sacerdote en las oraciones y
familiar; nbt pr significaba, al mismo tiempo, administradora de los bie- ceremonias que se celebraban en el entierro de su progenitor para asegurar-
nes familiares. El marido podía ganarse el pan, como vulgarmente se dice, le la vida en el más allá.
fuera del hogar pero al regresar a su casa se sometía a la autoridad de su El célebre historiador griego Heródoto (484-420 a. J.C.), en sus
esposa y le agradecía su dedicación a la familia. viajes por el Medio Oriente, visitó Egipto y publicó sus observaciones y
El divorcio ya existía en época faraónica y podía ser solicitado por experiencias en Historias, Libro IJ3.
cualquiera de los cónyuges. Generalmente se concedía sin especificar El oficio más antiguo del mundo también existía en el Antiguo
motivo ni culpabilidad. En la documentación que poseemos aparece el Egipto. Para designar a una mujer pública utilizaban la expresión kat
divorcio casi siempre como una partición de los bienes comunes. tahut, donde kat4 significaba vulva y tahut prostituta. Por supuesto, tanto
La organización social egipcia era eminentemente monógama. La en la vida terrenal como en la mitología se conocían la seducción, los
ley no permitía a ningún egipcio, burgués o villano, casarse con su her- celos, el adulterio y la prostitución. No obstante, a pesar del omnipresen-
mana, sin embargo facultaba al faraón para hacer lo que quisiese. La poli- te atractivo erótico de la mujer en el arte egipcio, la seducción femenina
gamia se dió principalmente en la realeza pero siempre la primera esposa se expresa sólo en imágenes sutiles que son difíciles de captar por un
titulada Gran Esposa Real (lo que era algo similar a la actual reina), ocu- observador profano.
paba un lugar preponderante en palacio. El faraón podía tomar cuantas Aunque la libertad de expresión de los sentimientos y deseos amo-
esposas quisiese, incluso desposarse con sus hijas o hermanas, como se ha rosos no estaba mal vista por la sociedad egipcia, hubo un gran filósofo y
visto a través de la historia, y además podía tener concubinas pero esto no moralista llamado Ptahhoteps que formuló una serie de reglas de compor-
era práctica común en el pueblo llano puesto que, repito, la leylo prohi- tamiento social llamados textos sapienciales. De entre sus máximas relati-
bía. Los faraones, por motivos políticos, tomaban frecuentemente por vas a la esposa entresacamos la siguiente:
esposas a princesas extranjeras con el fin de asegurarse una paz duradera
con otros países o también para lograr alianzas militares. "Si eres sabio conserva tu casa,
Recordemos en este punto que en las relaciones matrimoniales de ama a tu esposa sin reservas.
los faraones o reyes de Egipto era el dios Amón2, a través de la persona del Aliméntala de modo conveniente y vístela bien.
faraón, el que fecundaba a la gran esposa real marcando así a la descen- Acaríciala y cumple sus deseos.
dencia con la impronta divina, independientemente de la nobleza de la No la trates con dureza, pues obtendrás más de ella por la

12 13
consideración que por la fuerza. "Aquel que cohabita con una mujer casada morirá a la puerta
Si la rechazas, tu amor se desbaratará. de la casa de su amante".
Ábrele tus brazos, llámala, dale pruebas de tu amor; "Una mala mujer jamás hallará marido".
los perfumes y los afeites son remedios mágicos". "Aquel que se avergüenza de yacer con su esposa no tendrá
hijos".
En Copenhague (P. Insinger y P. Calsberg) tenemos un papiro que "No abras tu corazón ni a tu esposa ni a tu criado; ábreselo a
fue copiado durante el siglo 1 a.D., aunque su antigüedad es muy anterior, tu madre que es una mujer de confianza".
que recoge también una serie de textos sapienciales. El principio del rollo "Cuando un hombre abandona a una mujer a la que ama, real-
con el nombre del autor se ha perdido. De entre todos ellos, hemos esco- mente la abandona".
gido aquellos que más se relacionan con el tema de esta obra.
Analizando estos textos sapienciales nos podremos dar perfecta
"Un hombre frugal con su vientre y comedido con su falo, cuenta de los principios morales que regían en la sociedad egipcia en
jamás incurrirá en culpa". cuanto a las relaciones hombre-mujer.
''Aquel que es moderado con el falo no ensucia su propio nombre". En la literatura galante egipcia se describía el amor como "una
"A un necio sin trabajo el falo no le deja descansar". fuente de alegría y de goce, un elixir de larga vida" o como "un rincón del
"Una buena mujer que no ama a otro hombre de su familia es paraíso celestial en la tierra". Los poemas de amor6, con los que se van a
una mujer prudente". deleitar en esta obra que tienen en sus manos, forman parte de muchos de
"Un hombre prudente puede ser petjudicado por la mujer que los que han sobrevivido y llegado hasta nosotros de aquella maravillosa
ama". civilización que perduró en el Antiguo Egipto por espacio de más de 3.000
"No es buena la esposa que complace a otro hombre". años. Esta preciosa herencia de la poesía lírica nos indica que algunas
"Uno no descubre el corazón de una mujer más de lo que des- cosas no han cambiado desde la época de los faraones.
cubre el cielo". Podemos afirmar~or las fuentes u~ oseemos, que los poemas de M"/ o V/
"El vino, las mujeres y los manjares dan alegría al corazón". amor se escribían en un lenguaje sencillo aungue abunpab e ~!los, j usto es
':Hv i~W c.Vltvn
reconocerlo, los juegos de palabras y los dobles sentidos. Poesía romántica, idí-
El sacerdote Ankhsheshonk escribió, hallándose en prisión acusado lica, erótica, satírica, cándida, graciosa y casi siempre muy elegante. Veremos f~:.,¡o lvo
de conspirar contra el rey, unas reglas de comportamiento que se encuen- ~n esos oemas cómo los amantes son puros de corazón, apasionados, Oi>~eMc.
tran en el Museo Británico de Londres. El citado manuscrito, un papiro, insinuantes en su deseo físico henchidos c!_e amor o provocativos, pero-
está catalogado con el número 10.508. nunca utilizarán Qalabras obscenas. Son simplemente seres humanos que
se comportan igual que nosotros. El tiempo no ha cambiado el comporta-
"No contraigas matrimonio con una mujer cuyo marido aún miento de los amantes 7 .
viva o encontrarás en él a un enemigo". La mayoría de los poemas de amor que incluimos en esta antología
"Que tu mujer conozca tus bienes, pero no se los confíes". fueron escritos durante el Imperio Nuevo (1650-1085 a. J.C.). Éste es el últi-
"No ofendas a una mujer que tiene por esposo a un subordina- mo período floreciente de esa antiquísima civilización aunque también se
do tuyo". conserva correspondencia amorosa del Imperio Medio (2133-1786 a. J.C.).
"Aquel que viola en el Jecho a una mujer casada verá como Las colecciones de poemas amorosos que han llegado hasta nues-
violan a la suya en el suelo". tros días se escribieron sobre papirosBtales como:
"No cohabites con una mujer casada".

14 15
- El Papiro Chester Beatty 1 (Museo Británico de Londres). dos de investigación utilizados para recuperarlos; nosotros hemos optado
- El Papiro Chester Beatty IV (Museo Británico de Londres). por señalarlo así: ( - - - - ).
- El Papiro Harris 500 (Museo Británico de Londres). Cuando aparezca en el texto alguna palabra entre corchetes [], será
- El Papiro de Torino No 1.968 (Museo Egipcio de Turín). una aclaración del traductor. Asimismo he creído, como editor, que unas
-El Papiro de Torino W 55.001 (Museo Egipcio de .Turín). notas previas podrían orientar al lector en un universo tan lejano como el
egipcio.
Y también varios ostracones9: Sugerimos al lector que no vea en estos versos una letra impresa,
sino la escritura manual de algún anciano escriba de la tierra de los farao-
-El Ostracón N° 25.218 (Museo Egipcio de El Cairo). nes cuyo nombre se perdió en el tiempo.
- El Ostracón No 1.266 (I.F.A.O. Instituto Francés de Si algún mortal egipcio se estremeció'! y se conmovió con estos
Arqueología Oriental de El Cairo). versos en el pasado, a nosotros nos ha correspondido ahora el honor de
revividos para nuestro tiempo. Intentaremos que los autores de estos poe-
También existen varios ostracones menores, así como una variada mas vuelvan a la vida para nuestro deleite y conocimiento después de
correspondencia amorosa tanto real como plebeya. milenios de obligado silencio en el limbo de su lenguaje perdido.
La mayoría de estos poemas, fueron escritos en grafía hieráticato y Hemos intentado trasladar a estas páginas el pensamiento amoroso
la creencia más extendida y aceptada es que pertenecen a las Dinastías de seres de carne y hueso que vivieron en ese distante pasado, con sus tris-
XIX y XX (1320-1085 a. J.C.). tezas de amor, oposición de los familiares, pasiones, deseos y desencan-
Lógicamente, al traducir estos poemas se pierde la rima de los ver- tos. No ha sido una labor fácil, puesto que los testigos históricos -léase
sos pero hemos creído más conveniente ajustarnos al pensamiento de los documentos- se encuentran repartidos por varios museos del mundo y en
autores con una traducción más real que pensar en un rima y una métrica. colecciones particulares.
Por un lado, esto sería tarea imposible y por otro, el sentido del poema La cronología que hemos adoptado es la propuesta por Kazimiersz
podría desvirtuarse. Como se puede comprobar unos poemas llevan título Michalowski que fue, hasta su muerte ocurrida en 1982, Director del
y otros no. Es frecuente también que la voz poética pertenezca a una ter- Instituto Arqueológico Polaco en El Cairo.
cera persona.
Creemos que todos estos poemas no fueron escritos por el escriba
que los copió, sino que los escribió por encargo de su maestro, recogien-
do una tradición popular o un sucedido y tal vez para su propio placer y
archivo.
En algunos poemas hemos encontrado que algunas veces - pocas-
los escribas que los copiaron añadían un colofón al final del mismo.
Nosotros hemos respetado estos apuntes y los destacamos al final del
poema como Nota del Escriba y a continuación su comentario en letra
cursiva.
De otros poemas existe, desde tiempos pretéritos, más de una
copia; nosotros hemos seleccionado la más completa para su publicación.
Parte del papiro de algunos poemas se ha perdido o se ha desvaído
y algunas zonas del texto resultan ilegibles a pesar de los modernos méto-

16 17
BIBLIOGRAFÍA

- Allam, S., 1985: "Sorne Pages from Every Life in Ancient Egypt". Edit.
Prism Publications, Gizeh.
- Anónimo, 1973: "El Libro de los Muertos de los Antiguos Egipcios".
Edit. Juan Bergua, Madrid.
- Baikr, Abd El Mohsen, 1966: "The Cairo Calendar" . Edit. General
Organization for Government Printig Offices, El Cairo.
- Baines, J.- Málek, J, 1986: "Atlas of Ancient Egypt". Edit. Phaidon,
Oxford.
- Bartra, A., 1982: "Diccionario de Mitología". Leda p. 114. Edit.
Grijalbo, Barcelona-Buenos Aires-México, D.F.
- Bergua, J.B., 1973: "El Libro de los Muertos de los Antiguos Egipcios".
Edit. Juan B. Bergua, Madrid.
- Blázquez, J.M".- Lara, F., 1.984: "El Libro de los Muertos". Editora
Nacional, Madrid.
- Bonnet, H., 1971: "Reallexicon der agyptischen Religion sgeschichte".
(reed.). Edit. Walter de Gruyter, Berlín-New York.
- Bresciani, E., 1969: "Letteratura e Poesía dell' Antico Egitto" (reed.).
Edit. Einaudi, Turín.
- Brier, B, 1994: "Secretos del Antiguo Egipto Mágico". Edit. RobinBook,
Barcelona.
- Budge, E.A.W., 1898: "The Book of the Dead". Londres.

19
- Budge, E. A. W., 1969: "The Gods of the Egyptians" (reed.). Edit. Dover
- Erman, A., 1991 : "Ágypten und agyptisches Leben im A1tertum" .
Pub1ications, Inc., New York, N. Y.
(reed.). Hildesheim.
- Budge, E.A.W., 1973: "Egyptian Language: Easy Lessons in Egyptian
- Erman, A.,- Grapow, H., 1926-31: "Worterbuch de r agyptischen
Hieroglyphics". (reed). Edit. Dover Pub1ications Inc., New York.
Sprache". 5 vol. Edit. J .C. Hinrichs, Leipzig.
- Budge, E.A.W., 1978: "An Egyptian Hieroglyphics Dictionary", 2 vol.
- Fernández, P.- Vázquez, A.M., 1994: "Diccionario del Mundo Antiguo"
(reed) Dover Publications Inc., New York.
Edit. Alianza Editorial, Madrid.
- Budge, E.A.W., 1992: "El Libro Egipcio de los Muertos. El Papiro de
- Fischer, H.G ., 1989: "Women in the 01d Kingdom and the
Ani" (reed.). Edit. Kier, Buenos Aires.
Heracleopolitan Period". Women.'s Earliest Records: From Ancient
- Calderini, A. 1963: "Tratado de Papirología". Barcelona. Egypt and Western Asia, pp. 5-24. Edit. by B.S. Lesko. Atlanta, Scholars
- Champollion, J.F., 1984: "Príncipes Généraux de l'Écriture Sacrée Press, Atlanta.
Égyptienne" (reed.). Edit. Institut d'Orient/Michel Sidhom, París. - Foster, J.L., 1973: "Love Songs of the New Kingdom" . Edit. Charles
- Cerny, J., 1937: "La constitution d'un avoir conjuga! en Égypte". Scribner's Sons, New York.
B.I.F.A.O. pp. 45 ss. El Cairo. - Gardiner, A.H. , 1931a: "The Library of A. Chester Beatty: Descriptions
- Corteggiani, J.-P., 1979: "Kunst des alten A.gypten im Museum Kairo". of a Hieratic Papyrus with a mythological Story, Love-Songs and other
Edit. Somogy, París. miscellaneous Texts". Londres.
- Corteggiani, J.-P., 1986: "L'Égypte des Pharaons au Musée du Caire". - Gardiner, A. H., 1931 b: "The Ches ter Beatty Papyri No.1 " . Londres.
Edit. Hachette, París. - Gardiner, A.H., 1935: "Hieratic Papyri in the British Museum" . Third
- Davis, N. de G., 1900-01: "The Mastaba of Ptahhetep and Akhethetep, series, vol. I-II. Londres.
vols. 1-II. Londres. - Gardiner, A.H.- Capart, J.- Dawson, W.R.- Engelbach,R. et alii., 1944:
- Desroches-Noblecourt, Ch., 1953: "Concubines de Mort et meres de "El Legado de Egipto". Edit. S.R.K. Granville-Oxford University Press-
famille au Moyen Empire", B.I.F.A.O., L/11: 7-47. El Cairo. Editorial Pegaso, Madrid.
- Desroches-Noblecourt, Ch., 1986: "La femme au temps des pharaons". - Gaskell, G .A., 1981: "Dictionary of all Scriptures and Myths". Edit.
Edit. Stock, París. Avene! Books, New York.
- Donadoni, S., 1957: "Storia della letteratura egiziana antica". Milán. - Gauthier, H., 1975: "Dictionnaire Géographique" . (reed.). Edit. Otto
- Donadoni Roveri, A.M., 1988a: 11 Museo Egizio di Torino". Catálogo. Zeller, Osnabrück.
Edit. Istituto Geografico de Agostini, Novara. - Gilbert, P., 1949: "La poésie égyptienne" 2" Ed. Bruselas.
- Donadoni Roveri, A.M., 1988b: "Civilización de los Egipcios. La VIda - Glanville, S.R.K., 1955: "Catalogue of Demotic Papyri in the British
Gotidiana". Edit. Electa, Milán. Museum II, Londres.
- Drioton, E.- Vandier, J., 1952: "Les Peuples de l' Orient méditerranéen, - Griffith, F.L., 1897: "The Petrie Papyri: Hieratic Papyri from Kahun and
t. 11, L'Égypte". P.U.F. 3" Ed. París. Gurob". 2 vol. Londres.
- Erman, A., 1966: "The Ancient Egyptians. A Sourcebook of their - Hart, G., 1986: "A Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses" . Edit.
Writings". Edit. Harper Torchbooks, New York. Routledge & Kegan Paul, Londres-New York.
- Erman, A., 1971: "Die Literatur der Agypter". (reed.). Hildesheim. - Hermann, A. , 1959: "Altagyptische Liebesdichtung". Wiesbaden.

20
21
- Heródoto, 1971: "Historias", Libro 11. Edit. Consejo Superior de - Llagostera, E., 1992a: "El Papiro Egipcio". Edit. Boletín de la
Investigaciones Científicas, Madrid-Barcelona. Asociación Española de Orientalistas, XXVIII: 21-31 . Madrid.
- Hohenwart, A., 1951: "Die Stellung der Frau im Altenagypten". Tesis - Llagostera, E., 1992b: "Literatura Amorosa en el Egipto Faraónico".
Doctoral. Viena. Comunicación Personal, Madrid.
- Hunt, A.S.- Edgard, C.C., 1932-34: "Select Papyri, 1-11". Londres. - Llagostera, E., 1993: "El Amor, el Erotismo y la Sexualidad en el
- lons,V. 1982: "Egyptian Mythology". Edit. Am1yn, Londres-New York- Antiguo Egipto". Comunicación Personal, Madrid.
Sidney-Toronto. - Lloyd, A.B., 1976: "Herodotus Book 11. Commentary". Leiden.
-James, T.G.H., 1984: "Pharaohs People". Edit. The Bodley Head, Londres. - Manetón. 1993: "Aegyptiaca" (Historia de Egipto). reed. Edit. Alianza
- Jean, G., 1989: "La Escritura, Archivo de la Memoria". Edit. Aguilar Editorial, Madrid.
Universal, Madrid. - Manniche, L., 1977: "Sorne Aspects of Ancient Egyptian Sexual Life".
- Kanawati, N., 1976: "Polygamy in the Old Kingdom in Egypt". In Acta Orientalia, 38: 11-23.
Studien zur Altiigyptischen Kultur, 4: 149-160. - Manniche, L., 1987: "Sexual Life in Ancient Egypt". Edit. KPI Ltd.,
- Kemp, B.J., 1992: "El Antiguo Egipto, Anatomía de una Civilización". Londres.
Edit. Crítica, Barcelona. - Martínez, J.L., 1976: "El Mundo Antiguo l. Mesopotamia/
- Kornemann, E., 1942: "Grosse Frauen des Altertums". Leipzig. Egipto/India". Edit. Secretaría de Educación Pública. México.
- Lalouette, C., 1984: 'Textes sacrés et textes profanes de l' Ancienne - Maspéro, G., 1915: "Les contes populaires de l'Ancienne Égypte".
Égypte l. Des pharaons et des hommes". Edit. Gallimard, París. 4• Ed. París.
- ·Lalouette, C., 1987: "Textes sacrés et textes profanes de l' Ancienne - Maspéro, L., 1883: "Les Chants d' Amour du Papyrus de Turin et du
Égypte 11. Mythes, contes et poésie". Edit. Gallimard, París. Papyrus Harris No. 500". Études égyptiennes, !: 217 ss., París.
- Lambelet, E., 1986: "Gods and Goddesses in Ancient Egypt". Edit. - Meeks, D.-Favard-Meeks, Ch., 1994: "La vida cotidiana de los dioses
Lehnert & Landrock & Co. 2• Edición. Cairo. egipcios". Edit. Temas de Hoy, Madrid.
- Lara Peinado, F. 1991: "La Historia en sus Textos: El Egipto faraónico". - Michalowski, K., 1973: "Egipto, Arte y Civilización". Edit. Gustavo
Edit. Istmo, Madrid. Gilí, Barcelona.
- Lefebvre, G., 1949: "Romans et contes égyptiens de l'époque pharaoni- - Montet, P., 1925: "Les scenes de la vie privée dans les tombeaux
que". Edit. Maisonneuve, París. égyptiens de 1' Ancient Empire". París-Estrasburgo.
- Lefebvre, G ., 1952: "Tableau des partí es du corps humain mentionnées - Montet, P., 1946: "La Vie Quotidienne en Égypte au Temps des
par les Égyptiens". Supplément aux A.S.A.E. 1 vol. El Cairo. Ramses". Edit. Hachette, París.
- Leipoldt, J., 1954: "Die Frau in der antiken Weld und im - Montet, P., 1993: "La Vida Cotidiana en Egipto en Tiempos de los
Urchristentum". Leipzig. Ramsés". Edit. Temas de Hoy, S.A., Madrid.
- Lewis, N., 1934: "L'Industrie du Papyrus dans l'Égypte Gréco- - Morenz, S., 1982: "Die Stellung der Frau im Alteo Agypten". Leipzig.
Romaine". París. - Moret, A., 1930: "Chants d' Amour de la Vieille Égypte". Revue de
- Lichtheim, M., 1973-80: "Ancient Egyptian Literature, a Book of París, XXXVII: 550 ss. París.
Readings". 3 Vol. Edit. University of California Press, Los Angeles. - Müller, W.M., 1899: "Die Liebespoesie der alteo Agypter. Leipzig.

22 23
- Müller, Chr., 1960: Die Frauenfrisur im alten Agypten". Leipzig. - Schott, S., 1956: "Les chants d'amour de l'Égypte ancienne". Edit.
- Oldfather, C.H., 1968: "Diodorus of Sicily". Edit. Loeb Classical Maisonneuve, París.
Library, Londres. - Serrano, J.M. , 1993: "Textos para la Historia Antigua de Egipto". Edit.
- Omlin, J.A., 1973: "Papyrus 55001 und seine Satirisch-erotischen Cátedra, Madrid.
Zeichnungen und Inschriften". Edit. D' Arte Fratelli Pozzo: Turín. - Sethe, K.-Helck, W. , 1906-1958: "Urkunden des agyptischen A1tertum,
- Pestman, P.W., 1961: "Marriage and Matrimonial Property in Ancient Ab.IV". Fase. 1-2 1, 2° Ed. Leipzig- Berlín.
Egypt". Leiden. - Simpson, W.K., 1973 : "The Literature of Ancient Egypt". 2" Ed. Yale
- Piankoff, A., 1957: "Mythological Papyrus". New York. University Press, New Haven-Londres.
- Pinch, G. 1983: "Childbirth and female figurines at Deir ei-Medina and - Stead, M., 1986: "Egyptian Life" . Edit. British Museum Publications
el-Amarna". Orientalia, 52: 405-414. Ltd., Londres.
- Pirenne, J., 1966: "Historia de la Civilización del Antiguo Egipto" . Edit. - Stork, L., 1975: "Erotik". Lexikon der ii.gyptologie /l. Wiesbaden.
Éxito, Barcelona. - Suys, E., 1935: "La sagesse d'Ani : Texte, traduction et commentaire".
- Pomeroy, S.B., 1984: "Women in Hellenistic Egypt: From Alexander to Analecta Orientalia JI. Roma.
C1eopatra". Edit. Schocken Books, New York. - Vandier d 'Abbadie, J ., 1972: "Catalogue des objets de toilette". Edit.
- Preisendanz, K., 1912: "Anacreon. Carmina Anacreotea" [Papiro Musée de Louvre, París.
Anacreonte], pp. 19 ss. Leipzig. - VV.AA., 1966: "Leben im agyptischen Altertum. Literatur, Urkunden,
- Preisigke, F., 1916: "Antikes Leben nach den agyptischen Papyri". Briefe". Catalogue. Edit. Staatliche Museen zu Berlin, Berlín.
Leipzig. - Ward, W.A., 1986: Essays on Feminine Titles". Edit. American
- Rachewiltz, B. de. , 1964: "Black Eros". Londres. University of Beirut, Beirut.
- Rachewiltz, B. de., 1989: "El Libro de los Muertos de los Antiguos - Watterson, B., 1994: "Women in Ancient Egypt".
Egipcios. Papiro de Turín". Edit. Destino, Barcelona. - Wenig,St. 1967: "Die Frau im Alten Ágypten". Leipzig.
- Ratié, S., 1974: "La reine Hatchepsout". París. - Wildung, D.-Schoske, S., 1986: "Nofret-La Bella". Catálogo. Edit.
- Robins, G., 1983: "The God's Wife of Amun in the 18th. Dynasty in Fundación Caja de Pensiones, Barcelona-Madrid.
Egypt". In Images of Women in Antiquity, pp. 65-78. Edit. by A. - Wilkinson, J.G., 1878: "The manners and customs of the ancient
Cameron andA. Kuhrt. Wayne State University Press, Detroit. Egyptians", 3 vol.
- Roccati, A., 1982: "La littérature historique sous l'ancien empire - Wilson, J.A. , 1969: "Egyptian Texts", in J .B. Pritchard ANET 3" Ed.
égyptien". Edit. du CERF, París. - Wilson, J.A., 1970: "Herodotus in Egypt". Leiden.
- Romer, J., 1984: "Ancient Lives". Edit. Holt, Rinehart and Winston, - Winter, J .G., 1933: "Life and Letters in the Papyri" . Ann Arbor,
New York. Michigan.
- Rundle Clark, R.T., 1978: "Myth and Symbo1 in Ancient Egypt". Edit. - Zaba, Z ., 1956: "Les Maximes de Ptahhotep". Praga.
Thames and Hudson, Londres.
- Saleh, M .-Sourouzian, H., 1986: "Die Hauptwerke aus dem Ágyptischen
Museum Kairo". Edit. Philipp von Zabern, Mainz.

24 25
Mar Meditemlneo Jcrusa<ién
• Gaza ·
CRONOLOGÍA DEL ANTIGUO EGIPTO
(Según Kazimierz Michalowski)

Oasis de
0<:- ei-Bahriya
• Oasr ci-Bauiti
Ú'/
~ L\ • ci-Hals
·r r
o PREHISTORIA (anterior al 3100 a. J.C.)
Oasis </
• Qasr c1-Faralra <9 / PERIODO ARCAICO (3 100- 2686 a. J.C.) Dinastías I y II
de ei-Farafra 0
o IMPERIO ANTIGUO (2686- 2181 a. J.C.) Dinastías III- VI
PRIMER PERIODO INTERMEDIO (2 181 - 2133 a. J.C.)
Dinastías VII - X
et-Qars.
Oasis de IMPERIO MEDIO (2133 - 1786 a. J.C.) Dinastías XI - XII
ed-Dajla
SEGUNDO PERIODO INTERMEDIO (1786 - 1650 a. J.C.)
Dinastías XIII - XVI
Beri~ Gebel Silsila
• KomOmbo \ IMPERIO NUEVO (1650- 1085 a. J.C.) Dinastías XVII - XX
Bcrcnic4
TERCER PERIODO INTERMEDIO (1085 - 709 a. J.C.)
Dinastías XXI - XXIV
BAJA ÉPOCA (750 - 332 a. J.C.) Dinastías XXV- XXX
REYES MACEDÓNICOS (332 - 304 a. J.C.)
PERIODO PTOLEMAICO (304 - 30 a. J.C.)
IMPERIO ROMANO (30 a. J.C.- 395 a. D.)
IMPERIO BIZANTINO (395 - 641 a_ D.)
CONQUISTA ÁRABE (641 a. D.)

El Egipto Faraónico.
POESÍA AMOROSA
DO EXIPTO FARAÓNICO
UN MUNDO DESLUMBRANTE

Certament e, fascina nesta escolma de textos de hai máis de


tres mil anos esa dif ícil natura lidade de exploración concept ual e plas-
mación f ormal dun dos máis eminentes e com plexos universais poéti-
cos - o amor e os seus efectos- , vivencia iluminadora quizais como
ningunha da vida dos humanos e centro converxente das literaturas
de todos os países e de t odos os tempos.
O lect or destes poemas recibe de inmed iato ta mén outra
impresión - a da confidencia próxi ma- derivada da act itude que a
voz lírica adopta diante do obxecto amado, visto aquí cunha entraña-
ble fi nura realista, con esa humana paixón e calidez que se despren-
de da demorada recreación dos corpos e dos seus elementos.
E outra sorpresa aínda nos deparan por veces est es ca ntos: o
mal de amores provocado pola ausencia leva ós amantes a un estado
de abatement o e t rist eza patolóxicos que necesariamente nos evoca n
a consabida coita dos Cancioneiros medievais galegos:

Hai sete días que non vexo a amada.


Colleume un mal e o corazón afógame.
O letargo amoroso paralízame os membros.
Vou dando tambos con febre atristurada,
navego cara o soño (. . .)
e mesmo ás veces me esquezo do meu nome (. . .).

Por todo isto intúo que a sensibilidade do público galego (tan


ben afeita na cantiga culta e na celebración popular t radicional do
tema a un enfoque substancialmente orixinal na plasmación do amor)

31
ha recibir estes textos amatorios con especial afinidade e engado, por Con todo, o sentimento predominant e nos textos desta escol-
se enmarcaren eles dentro dun cosmos vivo no que todo convida ó ma é o derivado da presencia gozosa dos amantes, na que converxen
banquete do gozo, á apertura dos sentidos, á unión dos carpos e á sensacións corporais ricas e múltiples e moi diversos elementos
suxerencia erótica ... ambientais (xardíns, árbores, froitos, auga, peixes, aves ... ) dunha ben
O resorte que mobiliza nesta ocasión o canto ten moito antes perceptible connotación simbólica :
o impulso no modelo natural da propia vida que na transf iguración
ideal dun sentimento requintado e retórico. En efecto, como sempre Deus, e que doce me é (. . .)
sucede nos mellares momentos da nosa tradición, a perspectiva dos ir ó estanque e perante ti bañarme
poetas de Exipto ante o feito amoroso prodúcese en estreita depen- amosándoche a miña fermosura ..
dencia do mundo natural, mundo que con frecuencia se personaliza
e protagoniza as obras. Tal exhibición incitadora da muller namorada aparece conecta-
Concebidos no seo dun dos núcleos civilizadores clave da da por veces co motivo moi frecuente do autoeloxio. É o que acorre
humanidade, poemas desta índole foron seguramente concreta neste poema breve, altamente evocador, onde o engado mortífero
referencia e alimento constante da sensibilidade creadora do mundo dos seus inmensos ollas causa efectos eróticos case devastadores
occidental a través, por exemplo, doutros tres grandes centros reela- sobre o asediado amante:
boradores e propagadores: Grecia, Roma e, en fin, o mundo árabe.
Quizais deste modo poderán explicarse (cando non dentro da Teño os o//os de grandes como Menphis
mesma tópica amorosa) certas afinidades terminolóxicas e de cons- e ·mórrenme por verte.
trucción formal, que unhas veces nos abeiran ás cantigas mozárabes,
outras ó noso cancioneiro amoroso medieval e en ocasións aínda ó Da axitación sentimental, en f in, e da urxencia amorosa
vasto territorio do trobadorismo lírico europeo. falan con insinuación ben fina e delicada estes tres versos:
O conxunto de poemas neste caso exam inados permite dese-
ñar variados estados ou matices sicolóxicos da situación sentimental Traio a medio facer as restras do meu pelo.
dos diferentes protagonistas líricos: prolegómenos para a entrega Cheguei a toda présa
amorosa; insinuación moi fina e suxerente; exhibición velada ou auto- sen coidar do tocado.
eloxio; plenitude amorosa da presencia; axitación angustiosa pola
ausencia; desacougada agarda; petición vehemente de mediación E aquí cómpre deterse. Goce agora o lector ante a presencia
divina; ciumes e desencontro dos amantes; sortilexios e armadillas viva destes vellos amantes.
amatorias; intervención censora de terceiros; fidelidade do amor alén
da morte, etc.
Hai un texto impresionante ("Nunca o abandonarei,/ anque me
peguen .. . ") no que o poder prohibitivo familiar leva á protagonista a Xesús Rábade Paredes
momentos dunha tensión límite, dramática, ó forzala a debaterse
entre os imperativos antagónicos da obediencia paterna (ou da
materna) e a paixón desbordada polo amado, f idelidade que en defi-
nitiva observa, mesmo ameazando con acritude e rebeldía a intransi-
xencia e fiscalización da interferencia allea.

33
32
ANTOLOGÍA
Este poema relata la alegría de un amante al regresar su amada.

MI AMOR HA REGRESADO, DÉJAME DAR ESTA


NOTICIA A VOZ EN GRITO

¡Mi amor ha regresado, déjame dar esta noticia a voz en


grito!
Mis brazos se abren para abrazarla,
y mi corazón late desbocado en la obscura cámara de mi
pecho,
contento como un pez cuando la noche ensombrece el
cstanque 12 .

¡Tu eres mía, mi dueña, mía hasta la eternidad,


mía desde el día que susurraste, por primera vez, mi
nombre!

Ostracón N° 25.218. Museo de El Cairo.

Dinastía XVIII-XIX, Saqqara. Cuchara utilizada para cosmética .


Longitud: 23,3 cms. Museo de Brooklyn, N.Y.

37
¡Volveu a miña amada!

¡Deixade que pregoe a boa nova


con todos os meus folgos,
que a aperte nos meus brazos!

Báteme o corazón
pola cámara escura do meu peito
como poldro sen freo
ou como ledo latexar de peixe
mentres a noite apousa sobre o estanque.

Ti es miña, miña dona, eternamente míña,


desde a primeira vez que, t atexante,
díxeches o meu nome.

Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural en la tumba del escriba Nakht.


Sirvienta atendiendo a unas damas en un banquete.

39
El amante se siente poeta cuando tiene a su amor e ntre sus brazos.

CUANDO TENGO A MI AMOR CERCA DE MÍ

l~&~+~lill-J~::: ~~Qc!~&? Cuando tengo a mi amor cerca de mí


y pone sus brazos alrededor de mi cuello,
me siento igual que un hombre trasladado al país de Punt 13
!}g4::~o~~ o igual que cualquier otro ser entre los cañaverales.
Cuando el mundo entero estalla de repente en flor,
en esta tierra de ensueño, entre las fragancias del .Mar del
4~~14~~~r\\44~=~44/L~-~~ Sur [mar Rojo]
( - - - - ) amor mío, tu eres fragancia de rosas.

!-------~~: .~, R~~ ~ 4J ~ 4\Jf¡: Ostracón No 25.218. Museo de El Cairo 14 .

Se a miña amada está cabo de min,


t relándome o colo cos seus brazos,
íntome transportado para o país de Punt
u como un ser calquera por entre as canaveiras.

ando o mundo, de súpeto,


tala enteiro en flor,
nesta terra de soño en arrecendo
que invade o Mar do Sur,
( ... ) vesme ti, meu amor, coa fragancia das rosas.
Texto original en jeroglífico.

41
Para este amante, lo mejor del mundo es besar a su amada.

CUANDO NOS BESAMOS Y SUS LABIOS ARDIENTES


ESTÁN ENTREABIERTOS

Cuando nos besamos y sus labios ardientes están


entreabiertos,
¡yo vuelo alto entre las nubes sin beber cerveza!'5

Qué paraíso consigo, qué satisfacción,


que maravilloso es volver a los negocios.

Oh, y llegar hasta Menket, La Diosa de la Cerveza.l6


Pero mantén tu boca cercana a la de ella.

Ostracón I.F.A.O. No 1.266, El Cairo.

Cando amosa entreabertos ó bicármonos


os seus labios ardentes,
elévom e entre as nubes sen probar a cervexa .

Estar consigo é estar no paraíso.


mesmo marabilla ret ornar ós negocios.

Dinastía XVIII, Tell el-Amarna. Relieve, época de Akhenaton. Museo E acudir, oh, a Menket, a Deusa da Cervexa . ..
de Brooklyn. M ais mantén achegada a t úa boca á dela.

43

1
- - - - - -- -
Este poema, por haberse perdido parte del texto, puede resultar incomprensible. El
personaje al que se habla podría ser un barquero puesto que los de este oficio, para
evitar que el cabello les cayera sobre los ojos, solían recogérselo con tallos de
papiro tierno de las riberas del Nilo. Existen otros relatos en los que se mencionan
estas guirnaldas de barqueros y pescadores.

YO TE LIBERO DE TUS ENMARAÑADAS


GUIRNALDAS

Yo te libero de tus enmarañadas guirnaldas,


cuando estás de regreso, oh borracho,
durmiendo profunda y desgarbadamente sobre la cama.
Yo golpeo tus pies
mientras los niños ( - - - - )
(- - - - - - - - - - - )
( - - - -) grita furioso con anhelante ( - - - - )
(- -- -)

[El resto se ha perdido]


Papiro Harris 500.

Cando regresas, bébedo,


libéroche as guirna ldas enleadas
e golpéoche os pés,
mentres t i te me rendes, descoidado,
Dinastía IV. Guirnalda estilizada de flores Chrysanthemun corona-
co son o sobre a cama ...
rium L. utilizada como diadema por la princesa Nofret. Museo de
El Cairo.

45
Este amante tiene que ser muy joven pues hace una travesura en complicidad con
su amada.

CREO QUE ME IRÉ A CASA Y ME ECHARÉ, MUY


QUIETO, EN MI CAMA

Creo que me iré a casa y me echaré, muy quieto, en mi cama


fingiendo una grave enfermedad.
l~i~~--rA~..:.j Entonces los vecinos vendrán en tropel para observarme,

i~~LJA 144! r6ll ~~~~o..:41


tal vez mi amada entre ellos.

¡Como se sonreirá ella cuando los médicos


f01;7át
~ o uA~C\~n
11-.t~:A ~A lr:k Jl.JLt-+- 1'~ se vuelvan locos con mi dolencia!

4~~c:>~I~M~~~~<:>~~
Ella conoce muy bien la enfermedad que me aflige.

Papiro Harris 500 .


.! 4~ ,~@)~){_A4~~ ;~~
Seguramente me vou ir á casa
para facerme o enfermo, moi enfermo.
Metereime na cama e quedarei moi quedo.

Cando os veciños todos acudan logo a verme,


quiza is ha vir con eles tamén a miña amada.

¡E como ha rir entón ela por dentro


vendo que non me dan co mal os méd icos !

¡Ben sabe ela a doenza que eu padezo!


Texto original en jeroglífico.

47
El amante, henchido de amor, alaba la belleza de su amada con gran vehemencia.
Para él, ella es de una belleza sin par.

MI AMADA ES ÚNICA, NO HAY OTRA IGUAL

Es una muchacha singular, no hay otra igual.


Más hermosa que todas las bellas muchachas de Egipto.
Es como una estrella divina sobre el horizonte,
que al nacer el año nuevo asoma
con nítida blancura, con reluciente tez;
ele ojos graciosos y vivos con los que mirar,
con labios que hablan dulcemente,
aunque nunca dicen una palabra de más.
El cuello hermoso y esbelto,
los pechos jóvenes y radiantes.
Sus cabellos de auténtico lapislázuli.J t;;o&~tPo r¡ (') tJ\ L&)
Sus brazos superan el brillo del oro 17.
Sus dedos son como cálices de loto.
Su cintura estrecha,
sus caderas generosas.
Sus piernas rivalizan con su propia belleza.
Cuando pisa la tierra con su andar distinguido,
me roba el corazón.
No hay hombre que no vuelva la cabeza al verla pasar.
Cuando sale de su casa es
como si se viera en ella a la única.

Papiro Chester Beatty J IS.

Dinastía XVIII, Deir el Medina. Ostracón. Museo de El Cairo.

49
- 1" unha moza senlleira que non ten comparanza;
f rmosa, a máis fermosa de todas as de Exipto:
t mo estrela divina alzada no horizonte
q 1 ó lumbrigar éada aninovo asoma
mha brancura nidia, cintilante de cara,
n o llas moi graciosos de vívida mirada
' mais labios que talan moi amantiñamente
p r d icir o xust o, e nin out ra palabra .
1 1 o colo belido, dunha feitura esguía,
peitos son noviños e briosos;
abelos, de puro lapislázuli,
ñanlle os seus brazos en bril lo ó mesmo ouro.
n os seus dedos cálices de loto,
lgada de cintura
( de cadeiras pródiga .
1\ pernas rivalizan coa súa propia beleza;
(' ndo pisa a terra co seu andar distinto,
1 uba me o corazón .

n hai home ó seu paso que non valva a cabeza .


ndo sae da casa,
mo se se vise nela a única.

Dinastía XII, Haraga. Bajorrelieve en una tumba. Muchacha con paja-


rito oliendo una flor de loto.

51
La amada está deseosa de mostrarle sus encantos al hombre amado, de entregarse
a él sin reservas.

Mi dios, cuan dulce me es ( - - - - )


ir al estanque a bañarme ante ti,
mostrándote mi belleza
envuelta en una fina túnica
impregnada de esencias balsámicas;
bajaré al agua Pu fl.c)o
y volveré a subir,
con un pez rojo,
tan lindo entre mis dedos.
Lo pondré sobre mi pecho
¡Ven y mírame!

stracón No 25.218, Museo de El Cairo.- I.F.A.O. N° 1.266

Deus, e que doce me é (... )


ir 6 estanque e perante ti bañarme
mosá ndoche a miña fermosura
v lada en fina túnica
impregnada en balsámicas esencias.

M terei me na auga
volverei subir
un peixe colorado
i¡;m belido entre os dedos.

1 itareino no peito .
Dinastía XXI, Tanis. Decoración interior de la pátera de oro y plata del ¡V n e mírame !
rreneral Undebaunded. Museo de El Cairo.
"'

53
La amada, en el paroxismo de su amor, le pide a su amado que la tome en matri-
monio y le ofrece todo, hasta su vida.

¡Oh, amado mío(


quisiera formar parte, como esposa, de tu vida.

Si tomaras mi mano, tu amor recobraría.


Amor mío, te lo ruego.

Si esta noche no viene mi amor a buscarme


seré como una muerta en la tumba.

¿No eres tú mi salud y mi vida?

¡Que alegría es verte sano


para el corazón que te anhela!

Papiro Harris 500.

Dinastía XI. Muñeca de madera policromada encontrada en una


tumba. Altura 26 cms. Museo Británico.
/

55
¡Ai, meu amado!
Muller de teu, quixera
ser parte da túa vi.da.

Se me deses a man, meu amor, rógocho,


daquela o teu amor recobraría .

Se non vés esta noite, amado, percura rme,


serei como unha marta xa na t umba .

¿Non me dás ti saúde? ¿Non es t i a miña vida?

¡Que ledo é verte san


para o meu corazón que te devece !

Dinastía XI. Muñeca de madera policromada en verde, rojo y negro,


encontrada en una tumba. Altura: 19 cms. Museo Británico.

57
Esta vez se trata de un marido enamorado que se dirige a su esposa.

Tú, la más bella, mi deseo está


en procurarte cosas como Señora de la Casa 19

Que tu brazo se pose sobre mi brazo,


y que mi amor te sea beneficioso.

Papiro Harris 500.

Ti, a Señora da Casa, a máis belida,


o meu degaro todo
é percurarche causas.

Que o teu brazo repouse no meu brazo


Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural en la tumba de Rekhmiré. e o meu amor che sexa benfadado.

59
Una amante, avergonzada, se excusa por no haber arreglado adecuadamente sus
cabellos debido a la priSSI por correr hacia su amado. El peinado y la peluca tenían
significados especialmente eróticos. Cuando una mujer se citaba con su amado o se
preparaba para el amor, se esmeraba y tenía mucho cuidado en arreglar su peluca o
en aparecer bien peinada. En el cuento "El Broche de Turquesas", el rey Snofrú20
se divierte con "veinte muchachas de pechos bien formados y cabellos rizados". En
el relato "La Historia de un Pastor", al personaje se le aparece una diosa que" ... no
era de la especie humana. Se me pusieron los pelos de punta cuando le vi su pelu-
ca. Su piel era finísima .. . Esta diosa se lo encontró cuando se iba al extremo del
lago. Volvió desnuda, con los cabellos en desorden". En "El cuento de los Dos
Hermanos", la esposa del hermano mayor, intenta seducir a su cuñado valiéndose
del atractivo que le da su peluca.

Sólo he trenzado la mitad de mi peinado,


vine a toda prisa
y descuidé mi tocado.

Papiro Harris 500.

Traio a medio facer as restras do meu pelo.


Cheguei a toda présa
Dinastía XII, Lahun. Peinado trenzado con adornos de oro de la prin-
sen coidar do tocado.
cesa Sit-Hathor-Yunet, una de las seis hijas del faraón Sesostris 11.

61
Alabanza al cabello de su amada.

Su cabello es negro
como la oscuridad de la noche
'
como las uvas y como los higos.

Grabado en un peine21 . Museo de El Cairo. XVIII-XIX Dinastía.

1
tK~

Ten o cabelo negro


igual que a noite pecha,
da mesma cor das uvas e dos figos.
Dinastía XVIII, Deir el-Medina. Ostracón de una colección particular.

63
~~~'ltlr?J~~~ ~J~~ ~ ~ =
Las muchachas egipcias colocaban, en las marismas del delta del Ni lo, pequeñas
redes para cazar ánades que muchas veces representaban un medio para alimentar
1 a la familia. Lógicamente allí acudían los jóvenes para sus primeros escarceos
amorosos. La muchacha de este poema ha estado todo el día con su amado, no ha

::r~ j ] 144~~~4 7RJv


capturado ni un solo ganso y no sabe que excusa le va a dar a su madre.

El ganso silvestre22 grita


~ 44
~ <=>
~ ~ ~ ~o~~
Q
n
.ri.-cl.ll·•- e-IL cl.J atrapado por el cebo.

J~ •:F~~~~~~Q
Pero tu amor me retiene,
y yo no puedo liberarme.

4~1! ~)j lJJ~: J? ~·o 1


Amor, déjame ir,
necesito desatar mis redes.

4
A ~t=-4·~
<t--. Ji~
.... Jt1-_ ~J} A ¿Qué dirá mi madre
ante la que cada noche regreso,
cargada con el peso de mi captura?: [y hoy no le traigo
Tli.A!~__:oel~.ru;ül nada]

¡Caramba! ¿No has puesto hoy ninguna red?


~~JJ.Jt oi~~JJJrl-~44X Ganso silvestre, oigo tu lamento.

~!<!~.t:.GJJiilt+~J;rrLl;oiJI
¡Yo soy la cautiva, atrapada por su amor! [del muchacho]

Papiro Harris 500.

5e1JJ~~~~

Texto original en jeroglífico.

65
O ganso bravo quéixase
atrelado no cebo.
E o teu amor retenme
sen deixar liberarme.

Déixame ir, meu amado,


que necesito desatar as redes.
¿Que ha dicir miña nai
se lle chego á noitiña
coas miñas mans baleiras?
Preguntarame irada:
11 11
¿Como é que non armaches hoxe as redes? •

¡Ganso bravo, ben oio o t eu lamento ... ,


pero eu son a cautiva, presa do seu engado!

Dinastía XVIII, Tebas. Bajorrelieve policromado en una tumba. Mujer


haciendo una ofrenda de patos.

67
El amante, aunque está solo, piensa en su amada y distrae su mirada observando
como revolotean unos gansos.

El ganso silvestre vuela, sube y baja,


se zambulle en el estanque.

Mi amor me llena de gozo,


aunque estoy solo.

Papiro Harris 500.

O ganso bravo voa, sobe e baixa,


mergúllase no estanque ...

Dinastía XIX, Bubastis (Zagazig). Grabado en el cuello de una jarra de Anque estou só,
oro y plata de época ramésida. Museo de El Cairo. a miña amada inúndame de gozo .

69
MANZANAS DE AMOR

La boca de mi amada es como un tierno capullo de flor ele


loto,
sus pechos son manzanas ele amor.

Papiro Harris 500.

Un bochiño brioso como de flor de loto,


eis a boca da amada .
Dinastía XVIII. Pintura mural de una tumba anónima. Museo Egipcio
Dúas mazás de amor son os seus peitos.
de Berlín.

71
MIS OJOS RESPLANDECEN CUANDO TE VEN

Mi corazón se vuelca hacia ti.


Cuando estoy en tus brazos,
hago lo que deseas.

Mi deseo se percibe
en el maquillaje de mis ojos23.
Cuando te veo, mis ojos resplandecen.

Papiro Harris 500.

O corazón rebórdame por t i.


Cando estou nos teus brazos,
fago o que t i desexas.

O meo devezo amósase


Dinastía XXI. Pintura policromada sobre un estuche para espejo. na pintura dos ol las.
Museo de El Cairo. Cando te vexo, amado, cintilean.

73
Poema anóni mo escrito sobre un ostracón.

Ofrece bálsamo y fragancia a tu nariz,


guirnaldas de loto y manzanas de amor a tu pecho,

Mientras tu mujer, la que llevas en el corazón,


está sentada junto a ti.

Nota del Escriba: Poema para ser cantado con arpa.

Pon bálsamo e f ragancia no nariz.


Pausa mazás de amor
e gu irnaldas de loto no teu peito,
mentres a que che habita o corazón
Dinastía VI. Esposa del visir Mereruka tocando el arpa . senta contigo.

75
Los egipcios consideraban a Amón dios de la fertilidad y el Amón itifálico simbo-
lizaba la potencia generadora. Tal vez por esto aparece en un poema amoroso.

¿Por qué no dices de todo corazón:


la deseo, quiero abrazarla?

Por Amón, voy hacia ti,


con mi vestido en la mano.

Papiro Chester Beatty l.

¿Por que non dis co corazón enteiro:


canto a devezo, como quero abrazala?

Na manco meu vestido, ¡por Amón!,


Dinastía XX. Pintura policromada del dios Amón (Amón-Ra), sobre cara a t i vou espida.
papiro. Museo Británico.

77
·Este poema, que se ha catalogado como una canción de amor, tiene algunos ver-
sos de difícil significado. ¿Fue mal copiado en su día? ¿Están trastocados algunos
versos? Fue encontrado en un libro de escritos, copiado por el escriba Nakht-
Sobek, en la Ciudad de la Muerte. El benévolo lector juzgará.

ENVIADLE DE NUEVO JUNTO A LA VENTANITA DE


SU DAMA

Enviadle de nuevo junto a la ventanita de su dama,


ahora está sola, no hay nadie más.

¡Hártate en su salón de banquetes!24

Después, aunque tiemblen los cimientos hasta el cielo,


y el mismo cielo se rompa en la tormenta
él, bella dama, no se conmoverá.

¡Mira por donde viene ella hacia ti, reluciente de mil


placeres!
- h
~::~t~~\
e · Su fragancia se extiende como la pleamar,
anegando los ojos y haciendo girar la cabeza,
incapaz ante ella el pobre loco.
ji~~ ~4i-1~J\ ~.a1t~~-=-l~· ¡Ah, ésta es la mano de Nuestra Dama Dorada! [Hathor]25,
Ella te da la muchacha que te mereces,
~~::::¿]~1~'~~~· que guardas a tu servicio en Su Santo Nombre,
presto a decir (Nota del Escriba: viejo pajarraco),
que has tenido el mundo en tu momento.

Papiro Chester Beatty l.

Texto original en jeroglífico.

79
Corre de novo xunto a ventá da amada.
Ela está soa agora e sen compaña.

¡Fártate cabo dela no salón de convites!

Despois, máis que os cementos retumben ata o ceo,


e máis que o propio ceo co trono se derrube,
dona belida, el nin se alterará.

¡Mira, vén cara a ti


lucida e rebordante de praceres!
É mar no abalo que estende o seu aroma
e che salfire os ollas.
Meu pobre louco, inerme diante dela,
ti volves a cabeza.

Eis a man guiadora, son a Deusa Dourada,


a que che aduga a moza que mereces
. e no seu santo Nome gardas ó teu servizo,
sempre presto a dicires:
Tiven por meu o mundo no preciso momento.

Dinastía XVIII, Tebas. Cabezas de la diosa Hathor pintadas en el techo


de una tumba.

81
Parece ser que el narrador y el protagonista están en un prostíbulo.

Estás en la taberna, rodeado de muchachas.


Quieres ser cariñoso y divertirte.
Te distraes con una joven que te baña en aceite,
una guirnalda de flores rodea tu cuello
y tamborileas sobre su vientre.

Escrito por el pensador Ani . (XVIII Dinastía)

Ledo ent re as raparigas, na t aberna,


queres ser amant iño e divertirte .
Garulas cunha moza que te baña en aceite
cun rosario de fl ores arredor do t eu co lo
Dinastía XIX, Deir ei-Medina. Pintura mural en una casa. e f as repiniqueos no seu ventre.

83
¡CUIDADO CON LAS MUJERES!

Si quieres mantener la amistad,


en la casa en la que entres
como señor, hermano o amigo,
dondequiera que vayas
se prudente en tu trato con las mujeres.

No hay rostro invulnerable a sus artificios.


Apenas ha seducido con su cuerpo ( - - - - ) como la
cerámica,
cuando se torna ardiente cornalina.

Este instante es corto, como un sueño,


y la muerte te sorprende cuando lo has entendido.

Escrita por el filósofo Ptahhotep.

Se queres ser amigo


da casa na que entres,
sexa como señor, como amante ou amigo,
sen precavido sempre no trato coas mulleres
onde queira que pares.

Ninguén é invulnerable ás súas artes.


Non ben seduce co se u corpo (... ) de cerámica,
xa se muda en ardente cornalina.

É breve este momento, como un soño,


e a morte vén chamarte cando o dás entendido.
Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural en la tumba de Ptah-em-het.

85
La viuda del Supervisor de los Talleres y Orfebre Mayor, lpuía26, recita llorosa,
ante la momia de su amado esposo, estos apasionados versos. Creemos que est '
poema se puede catalogar como poesía erótico-funeraria, bajo el concepto ele las
creencias y el pensamiento de los antig uos egipcios27.

¡Vuélvete, levántate, despierta,


abre los ojos, escucha mi voz!

Quisiera acostarme contigo,


quisiera ser el lecho que te acoge.

Tumba de lpuía. Saqqara28. Finales de la XVIII Dinastía.

- . . . -_. ;-;.·.o ' .,. .


< ·~
·- .. e- .....-_- ¿;)

¡Vólvete para min, meu amor, érguete,


abre os ollos e esperta,
escoita a miña voz!

Quero xacer contigo.


Eu quero ser o leito que te acolle.
Recreación actual del poema.

H7
El amante sabe que no puede resistirse a los encantos de su amada. Los habilll lll tiN
del Antiguo Egipto daban gran importancia a la cosmética. Los productos el h 11 '
za apartaban al hombre del quehacer cotidiano y lo acercaban a los dioses pero, 11
la vez, servían de preludio al amor.

Mi amada sabe como hacerme caer en sus brazos. ¡ if


Sus cabellos me tienden sus redes, j
sus ojos me cautivan,
sus labios me abrasan.

Papiro Chester Beatty l.

Ben sabe a miña amada engadarme nos brazos.


Co seu cabelo bótame as súas redes,
Dinastía XVIII. Cuchara de madera utilizada para cosmética. Altura: cos ollos engaiólame,
21 cms. Museo Petrie, Colegio Universitario. Londres. cos seus labios abrásame.

89
La muchacha incita a su amado para que le haga el amor.

Goza sin inquietud,


mientras los músicos tocan y bailan llenos de júbilo,
para ofrecerte un día placentero29.

Inscripción en una vasija del Museo de El Cairo.

Goza despreocupado
mentres tocan os músicos e danzan xubi losos
Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural en la tumba de Qenamon . por che ofreceren un día pracenteiro.

91
Al amante no le importaría desempeñar los oficios más fatigosos o incluso ser
simplemente un objeto, con el único fin de estar al lado de su amada y poderla ver
y acariciar.

¡Oh, si yo fuera su sirviente nubio30


que sus pasos protege!
¡Así vería el _color de todos sus miembros!

¡Oh, quién fuera el lavandero,


para lavar los ungüentos perfumados que impregnan sus
vestidos
y así estar más cerca de su cuerpo!

¡Oh, quién fuera la sortija


que protege su dedo3I !

Ostracón I.F.A.O. No 1.266. El Cairo no 25.218.

¡Ai, e quen fose o seu servidor nubio,


gardador dos seus pasos,
para catarlle as cores dos seus membros!

!Ai, e quen lavandeiro


que lavase os ungüentos perfumados
que a súa roupa impregnan
para así estar máis perto do seu carpo!

Dinastía XIX, Tebas. Pintura mural de la tumba de lpuía (muy dete- ¡Ai, quen fose a sortella
riorada). que protexe o se u dedo!

93
Este poema de Anacreonte32, ha sido traducido del griego. Está escrito muy en la
tradición de la poesía egipcia. Podría ser la continuación del que le precede y que
este autor hubiese hecho una versión de la misma en lengua griega.

¡Oh, quién fuese su espejo,


para ser siempre el blanco de su mirada!

¡Oh, quién fuese su vestido,


para estar siempre envolviéndola!

¡Oh, quién fuese el agua que lava su cuerpo!

¡Oh, quién fuese bálsamo perfumado para ungirla!

¡Oh, quién fuese la banda de lino que ciñe sus pechos!

¡Oh, quién fuese el collar que acaricia su cuello!

¡Oh, quién fuese la sandalia que ella pisa!

Dinastía XVIII. Espejo de bronce pulido. Diámetro: 23,5 cms. Museo


Británico.

95
¡Quen fose o se u espello
por lle ser sempre o branco da mirada!

¡Quen fose o se u vestido


para arroupala sempre!

¡Quen fose a auga e lle lavase o corpo!

¡Quen bálsamo aromado para unxila!

¡Quen a cinta de liño que lle cinguise os peitos!

¡Ai, quen fose o colar


que agarima o seu colo!

¡Ai, quen fose a sandalia que ela calza!

Dinastía XVIII, Tebas. Boceto en un muro de la tumba de Nefer-ronpet.

97
Como se puede observar, este poema es casi un autorrequiebro. Ya en estos tiem-
pos, el tener los ojos grandes era un símbolo de belleza. Los ojos egipcios tan
característicos, exageradamente grandes y rasgados que se alargaban hasta las sie-
nes, constituían el signo jeroglífico de "belleza".

Mis ojos son tan grandes como Memphis33


y se mueren por verte.

Carta anónima de una muchacha del Imperio Medio a su amado.

Dinastía XII, Deir ei-Bersha. Tumba del nomarca (gobernador de una


provincia) Djehuti-hotep. Pintura mural policromada de una de sus
hij as. Teño os ollos de grandes como Menphis
e mórrenme por verte.

99
El muchacho padece de mal de amores.
n Q ._,.. 1111 •
lJjC"J ..,_\.... 111 ~
CON LA DE AYER, FUERON SIETE LAS NOCHES EN
',',\' O~j -..J ~ O ñ. LAS QUE MIS OJOS HUÉRFANOS BUSCARON A MI
c::>\'0 ~oo.d:~cl.f
GATITA [a su amada].

~¿)SzLJtll44 ~=41i-~· Hace siete días que no veo a mi amada.


La enfermedad me ha atacado,
~~~1l::::~ )?~o~~~l~· el corazón me oprime, el letargo amoroso paraliza mis
miembros
~A~!rt}il. voy dando tumbos, con fiebre entristecida;
navego hacia el ensueño ( - - - - )
A ---~~~~· de vez en cuando, ni tan siquiera recuerdo mi nombre ( - - )
(.j<=>A~.Il }> J± \~ 1 o~ , , ,
Cuando los médicos-sacerdotes me visitan,
mi corazón no queda satisfecho con sus remedios.
(es ella, mi pequeño diablillo, quien me ha perturbado).

~:~~lJ~~*A~4~~~·
Los ensalmadores34 no encuentran ninguna solución;
mi enfermedad es desconocida.

J~~:JI~....~A~4~ 1~44 ~· Pero si alguien me dijera: ¡mira, ahí está tu dama


esperándote!

1tli&~:;;~~~1t~:: rtil verías como se aceleraría mi corazón,


su nombre daría de nuevo vida a mis miembros.

::u~~~~~Jt::~JA~· O solamente el ir y venir de sus mensajeros


trayéndome noticias,
1.a~ ,__¡:¡ " <:::> ~4h nv ~ e .11 - •
~.iJ Ll ~ c:J A-- A <fl'..::. o~" ~1:>: aceleraría mi pulso.

Texto original en jeroglífico.

10 1
Mi amada es para mi mejor que cualquier remedio;
es más para mí que el recetario.
Mi secreto, es el remedio casero de Hathor.

Su entrada desde el exterior hasta mi dormitorio es mi


amuleto.
Cuando me mire a los ojos,
cada parte de mi cuerpo volverá a renacer.

Al sonido de su voz, mi corazón late al compás de su


melodía,
cuando la beso y la acaricio desde el pecho hasta sus
muslos,
huyen de mi ser los demonios del amor dejándome sereno.

a~~~Q 1~ ó ($\¡· Pero ella se fue hace siete dias.

4~~1~~t ~í4~~~~~~c<fl~ Nota del Escriba: Y la muy zorra hace ya siete días que se marchó.

Papiro Harris 500.


n -xt~~11•B.··

Texto original en jeroglífico.

103
Hai sete días que non vexo a amada .
Colleume un ma l e o corazón afógame .
O letargo amoroso paralízame os membros.
Vou dando tombos con febre atristu rada,
navego cara o soño (. .. )
e mesmo ás veces me esquezo do meu nome ( .. .).

E cando os curandeiros me visitan,


o corazón non responde ós seus remed ios,
pois é o demoro dela quen así me conturba.
Nin os ensa lmadores me at opan sa lvación,
porque o mal que me ataca é un ma l descoñecido.

Mais se alguén me d ixese: "¡ Eis, mira a tú a amada ! ",


daquela volveríase o corazón celérico
e sería o seu nome vida para os meus membros.
Soamente o ir e vir dos mensaxeiros
portando novas dela
me alteraría o pulso.

É para min a amada o mellor dos remed ios,


superior a calquera receta rio.
Na menciña caseira de Hathor
descansa o meu segredo.
E a miña amada entrando no meu cua rto
é o mellor amuleto:
non ben me mire ós ollos,
cada parte de min revivirá de todo .

Dinastía XVIII, Tebas. Tumba del escriba Nakht. Dama oliendo una
flor de loto en un banquete.

105
6 son da súa voz en melodía ,
báteme o corazón .
Cando a percorro a bicos desde os peitos ós muslos,
foxen todos os demos e déixanme sereno.

Pero a amada deixoume hai sete días.

Dinastía XVIII, Tell el-Amarna. El faraón Akhenaton besa a una de


sus seis hijas. Altura: 42 cms. Museo de El Cairo.

107
Los egipcios también experimentaron, cómo no, la tristeza y la angustia del amor
no correspondido.

La casa de mi amada, la verja de la entrada,


la puerta se abre, se descorre el cerrojo.
Mi amada aparece airada.
Quién fuera su portero
para recibir de ella por lo menos humillaciones.
Así oiría su voz, aunque irritada,
como un niño temeroso.

Papiro Harris 500.

Eis a casa da amada coa súa verxa á entrada:


ábrese a porta e descórrese o ferrollo;
ela amosa lizga ira.

Quen fose o seu porteiro


para recibir dela polo menos desprezos
Dinastía XVIII. Vasija de cerámica vidriada azul con dibujo pintado en e oír a súa voz, incluso irada,
negro. Diámetro: 14 cms. Museo Británico. como un neno medoso.

109
El escenario poético de un jardín inspiró estos poemas de amor. Es una conversa-
ción entre árboles frutales sobre cual de ellos presta mejor servicio a su dueña,
aunque todos ellos conocen los secretos amorosos de su ama y señora.

EL GRANAD03s DEJA OÍR SU VOZ

El granado deja oír su voz:


Mis semillas son como sus dientes
y mis frutos son como sus pechos.
Soy el más bello árbol frutal del jardín,
porque en cualquier estación estoy presente.
La amada pasa todo el día debajo de mis ramas junto a su
amado,
ebrio de vino de uva y de granada,
impregnado por la fragancia del aceite de olivo.

Todos los árboles del jardín enmustian, menos yo,


que completo todos los meses del año y subsisto.
Si una flor se me cae, otra sale en su lugar.
Soy el árbol principal del jardín,
y sin embargo me consideran secundario.

Si lo vuelven a decir otra vez,


no me callaré lo que sé de ellos.
Cuando sus desmanes se hagan públicos,
los amantes recibirán una buena lección
y ella no ( - - - - ) su ramito de flores y capullos de loto.

Él empieza a notar las consecuencias de la fuerte cerveza.


Ella le hace pasar un día placentero.
La cabaña de papiros se parece a la casita de un guarda.
Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural en la tumba de Neferhotep. "Mira [dice ella], es de día ¡vamos!

111
Considerémoslo, quedémonos todo el día bajo su sombra.
A fin de cuentas es el granado el que nos oculta".

El sicomoro abre la boca y sus hojas empiezan a hablar:


"Qué agradable me resulta obedecer las órdenes de mi
señora.
Es una verdadera dama.
Si no existieran los criados,
su esclavo yo sería,
pues desde el país de Khar-u36, me trajeron como trofeo de
amor,
y ella en su jardín me plantó,
pero no me da de beber
cuando tengo sed.
No llena mi vientre con el agua del odre.
Se muestran holgazanes y ríen,
y a mí, en cambio, me tienen sin agua.
11 ( 1 ¡1 or todos los dioses, haced que mi amor se dé cuenta!"

11 U pequeño sicomoro que ella plantó con sus manos,


ubre la boca para hablar.
Su voz es melodiosa. Es un árbol precioso.
'1·¡ ne unas hermosas hojas, más verdes que la turquesa.

1•:stá cargado de higos, más rojos que el j aspe.


Sus ramas se parecen a la turquesa y a la fayenza su corteza.

•'u madera tiene el color del feldespato ( - - - - )


/\ ln.tc a los desamparados,
p 11 ·s su sombra refresca la brisa.

Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural e n la tumba de Neferhotep.

113
Envía un mensaje por medio de una criada,
la hija del jefe de los jardineros.
La apremia a correr a los brazos de su amado, diciéndole:
"Ven a pasar un día entre las criadas,
el jardín está esplendoroso,
estoy debajo de una tienda.
Que tus criados te precedan y se ocupen de los preparativos.

Corren hacia mí ya embriagados


antes de haber bebido.

Tus criados han traído provisiones,


cerveza y pan,
hortalizas y flores .
Y toda clase de sabrosas frutas.

Ven a pasar un placentero día,


o dos, o tres tal vez.

Ella le dejará emborracharse y hará todo lo que él le pida.


La despensa está llena de cerveza,
pero ella se queda detrás con su amado.
Sus vestidos están a mis pies,
la amada está inquieta.
Pero yo callo, de todo lo que veo
y de lo que sus labios dicen, nada diré.

Papiro de Turín W 1.966 (hacia el año 1175 a. J.C.)

Loto azul, Nymphaea caerulea L. Flor muy común en el río Nilo y en


los estanques egipcios. Motivo de decoración en frisos de tumbas,
templos, joyas, guirnaldas, etc.

115
Deixa oír o granado a súa voz:
"Son os seus dentes como as m iñas pebidas
e os seus do us peit os son como os meus froitos .
Eu son a máis fermosa froiteira do xardín
e en ca lquera sazón podo amosarme.
6 meu abeiro pasa a amada o día
cabo do seu amado,
ebrio de viño de uva e de granada,
envoit o na f ragancia do aceit e da oliveira.

Eu soa permanezo briosa o ano enteiro,


mentres t odas as árbores se murchan.
Se un ha flor se me solta, nace o utra no seu sitio.
Entre todas as outras, eu seime a máis sen lleira,
anque me consideran secunda ria.

Se de novo me abaixan ,
hei dicir os segredos dos amantes
para que toda a xente coñeza os seus escándalos;
daq uela aprenderán ben a lección
e acabaranse as flores e os boch iños de loto .
Seméllase a cabana de papiros
á garit a dun garda:
el acusa os efectos da forza da cervexa;
ela amósa lle t odos os praceres.
- Veu a mencida, meu amado, ¡vamos!
Mellor, xa que o granado nos prot exe,
gocemos todo o día á súa sombra ."

É agora o sicomoro quen f aJa polas follas:


"Que g usto recibir ma ndados da señora.
Cert amente é unha dama.
Dinastía XVIII, Tebas. Detalle del papiro funerario del escriba Nakht. Se non houbese criados,
Jardín con estanque (en perspectiva egipcia). sería o seu escravo,

117
pois t róuxome de Khar-u como prenda amorosa
e púxome ela mesma no xardín.

Mais non me dá de beber se teño sede.


Non me enche o ventre coa auga do seu odre.
Son nugalláns e rin
mentres morro de sede .
¡Pido a todos os de uses que a amada se decate ! "

E o sicomoro fi lio que ela plant ou coas mans


abre a súa boca e fala.
É árboriña belida e de voz melodiosa,
de fo llas moi fe rmosas, má is verdes que a t urquesa,
e inzadiña de figos máis intensos que o xaspe.
A súa carapela figura a da faienza
e loce unha madeira da cor do feldespato.
A súa sombra t réfega,
chama ós desamparados.
Manda recado por unha das criadas,
filia do principal dos xardi ñeiros,
pa ra que a amada acuda ent re os brazos do amado:
Ven gozar deste día cabo das servidoras,
todo o xardín relace e eu agárdote
baixo da miña tenda.
Antepón os criados para que avíen todo.

Onda min corren bébedos


mesmo antes de beberen .

Os teus servintes adugaron víveres,


pan e cervexa,
f lores e verduras
Dinastía XVIII, Tebas. Detalle de ofrendas en una pintura mural de la e toda clase de froitas sabedoras.
tumba del escriba Nakht.

119

---
Ven, goza desta xornada pracenteira,
que ó mellor t i fas dobre ou tal vez a triplicas.

Ela non lle ha impedir que se embebede


e en cambio halle fecer canto el lle pida .
A despensa reverte de cervexa
mentres ela se ocupa na trastenda co amado.

lspen diante de min os seus vestidos.


Ela amósase inqueda, pero eu calo.
Non direi nada do que din os seus labios
nin de todo o que vexo.

Loto blanco, Nymphaea lotus, L. Se distingue particularmente del loto


azul por sus hojas dentadas.

121
Poema de alabanza a la diosa Hathor. Una cabecita de oro puro de esta diosa le fue
colocada encima de su momia al Sumo Sacerdote e hijo del rey Sheshonq antes de
cerrar su sarcófago. La diosa Hathor, hija de Ra y esposa de Horus, guiaba las
al mas de los difuntos para evitarles toda clase de peligros en e l más allá.
Protectora de los vivos y los muertos, era la vaca celeste que contenía e n sí todo e l
universo.

La belleza de tu rostro brilla y resplandece.


Eres bienvenida.

Tu hermoso rostro embriaga.


¡Oro! ¡Hathor!

Tumba tebana no 130, hacia el año 850 a. J.C.


Tercer Periodo Intermedio, XXII Dinastía.

O teu rostro belido bri lla e mais escintila.


Amada , t i es benvida.

Dinastía XVII. Espejo de bronce pulido con mango representado la A fermosura do teu rostro embriaga .
cabeza de la diosa Hathor. Altura: 25,4 cms. Museo Británico. ¡Dourada De usa ! ¡Hathor!

123
Los poemas de amor del Imperio Nuevo nos hablan de la relación entre el hombre
y la mujer con imágenes tan poéticas y de tal candor que sorprenden si las com-
paramos con la reserva de las representaciones plásticas.

¡Ay, si quisieras acompañarme a mi casa,


antes de poder besar tu mano cuatro veces!

Buscas el amor de tu amada,


ya que la diosa Dorada [Hathor], la ha destinado para ti,
Oh, amigo mío.

Papiro Chester Beatty l.

¡Ai, se quixeses vir com igo á casa


antes de che bicar a man por catro veces!

Ti percuras o amor da túa amada,


a que a Deusa Dourada cruzou no teu destino.
Época greco-romana. Columna hathórica en el templo de Dendera. ¡Ai, meu amigo!

125
En el Antiguo Egipto, al igual que en nuestros tiempos, el conseguir cogerle la
mano a la amada significaba ya un mundo de cosas.

Con nuestras manos unidas,


todo mi cuerpo se sobresalta de alegría
y se deleita mi corazón
debido a que caminamos juntos.

La cadencia de tu voz es como el vino de granada,


el oírla me da vida.
Cada vez que me miras
es más para mí que el comer y el beber.

Papiro Harris 500.

Coll idiños das mans,


o carpo enteiro brinca de ledicia
e o meu corazón goza,
pois camiñamos xuntos.

A túa voz cadente é viño de granada:


ó escoitala, revivo.
Época greco-romana. Altorrelieve en un frontal en el templo de Esna. Máis me gorentas t i cando me miras
dedicado al dios alfarero Khnum. que o sabor da com ida e da bebida.

127
Un padre se opone a los amo ríos de su hija, pero ella no le obedece y se revuelve
enérgica y furi osa defendi endo su amor.

No le abandonaré,
aunque me peguen ( - - - - ).

Y tenga que estar todo el día en el pantano,


ni aunque me persigan a estacazos hasta Siria,
o hasta Nubia con varas de palmera,
o hasta el desierto a bastonazos,
o hasta la orilla del mar pegándome con cañas.

No escucharé sus artimañas


y no renunciaré al hombre que amo.

Papiro Harris 500

Nunca o abandonarei,
anque me peguen ( . . .)

e ature t odo o día no pa ntano,


e me corran a pa us de aquí a Si ria,
ou a Nubia con xostras de pa lmeira,
ou con pancas me boten ó deserto,
ou pé do mar t undíndome con canas .
Dinastía XVIII, Valle de los Reyes. Tumba del faraón Tutankhamon.
Planta de Cyperus papyrus L. grabada sobre lámina de oro, en la cabe- Non da rei creto ás súas armadillas.
za de una de sus camas. Museo de El Cairo. Nunca me aparta rei do home que amo.

129
Discusión entre amantes. Él desea marcharse pero ella le retiene con argucias de
mujer utilizando sus encantos.

Si no estuvieses conmigo
¿a quién le entregarías tu amor?
Si no pudieras abrazarme ( - - - - )
Cuando acaricias mis muslos, mi pecho se estremece ( - - - )
¿Quieres irte porque te acuerdas de la comida?
¿Acaso eres glotón?
¿Quieres marcharte para vestirte?
¡Yo tengo una túnica!
¿Quieres irte porque estás sediento?
¡Toma mis pechos, la leche que contienen rebosa para ti !
¡Te inundan!
Tu amor ha penetrado en mi cuerpo ( - - - - )
El día glorioso que estoy en tus brazos,
soy como una princesa del Señor de las Dos Tierras37

Papiro de Harris 500. La Esfinge, pág. 133

Dinastía XIX, Deir el-Medina. Boceto sobre un ostracón.


Museo Egipcio de Turín.

131
De non terte comigo,
dime, ¿a quen amarías?
¿A quen de non poderes abrazarme? ( . .. )
Se desexas agarimarme o muslo,
ou apalparme o peito ( .. .)
¿Acó rdache a com ida e queres irte?
¿Es acaso un larpeiro?
¿O u é por te vestires?
Mira, ¡teño un ha túnica!
¿É que me deixas porque estás sedento?
¡Toma os meus peitos que arrepochan leite,
ven, inúndate neles!
O te u amor tomo u me o corpo todo ( ...)
Cando estou nos teus brazos,
seime princesa do Señor das Dúas Terras .

Dinastía XVIII, Valle de los Reyes. Detalle del relieve alzado en una
daga y su vaina encontrada en la tumba del faraón Tutankhamon.
Museo de El Cairo.

133
Sólo la boca de su amada es tan dulce como la miel. Todo lo demás le sabe amargo.

Cuando como pasteles,


me parecen salados
y el zumo de la granada
que antes me sabía tan dulce
ahora me parece hiel.

Sólo el aroma de tu boca


me sabe a miel.

¡Que este descubrimiento


me lo conserve el dios Amón para siempre!

Papiro Harris 500

Se agora como doces,


semél lanme salgados;
e o zugo da granada,
antes tan gorentoso,
sábeme agora a fel.

Soamente o recendo da túa boca


me sabe a mel.

¡Que o deus Amón me garde


Dinastía XVIII, Tell el-Amarna. Bajorrelieve, época del faraón este descubrimento para sempre!
Akhenaton. Museo Egipcio de Berlín.

135
Triste y cruel desengaño amoroso.

Volví la cara hacia la puerta


porque esperaba la llegada de mi amado.
Miré por el camino y agudicé el oído ( - - - - )
esperaba a Pamehy38.

Sólo tiene importancia para mí el amor que siento por mí


amado.
Por él, mi corazón se inquieta.

Me viene un mensajero [de él]


que tan pronto llega ya se va
anunciándome que me ha sido infiel.

¿Has encontrado a otra mujer


que te ha seducido con la mirada?

¿Por qué las artimañas de otra mujer,


han hecho de mí una desconocida [para tí]?

Papiro Harris 500.

Dinastía XVIII, Tebas. Pintura mural policromada en la tumba de


Nakht.

137

~-------
Volvinme cara a porta
por ver se aparecía o meu amado.
M irei camiño adiante e agucei os oídos (. . .)
Agardaba a Pamehy.

Tan só me importa o amor do meu amado.


Só el o corazón me desacouga .

Un mensaxeiro pásame recado


de que me foi infiel.

¿Será que outra muller


te enmeigou coa mirada?

¿Como é que as artes doutra


fan que ti me esqueceses?

Dinastías XVIII y XXI, Tebas. Motivos florales en frisos que decoran


las tumbas de Pairy, Nebamon y Amenhotep-si-se. El grabado inferior
está en la tumba de Nespaneferhor de la XXI Dinastía.

139
NUNCA TE ABANDONARÉ

!\ mi amado lo encontré en su cama


y mi corazón se desbordaba de alegría.

Nos dijimos: "Nunca te abandonaré,


·on nuestras manos unidas,
·uminaremos juntos;
1' acompañaré a todos los parajes agradables".

Para él, yo aventajo a todas las demás mujeres.


Nu nca me destrozará el corazón.

Papiro Harris 500.

Cando atopei na cama o meu amado,


corazón bri ncoume de alegría.

A r xuramos ambos
. as nosas mans unidas:
" Nunca te deixarei,
miñaremos xuntos,
h - ite levar comigo a onde ti máis gorent es" .

Dinastía XX, Deir el-Medina. Pintura mural policromada en la tumh 11 Fu sei que me ama máis que a outra ningunha.
de Irinufer. Non me esgazará nunca o corazón.

14 1
Los músicos alaban a su amada.

Te ensalza el músico
con su tambor.

Y el tamborilero
con sus dedos.

Inscripción en el templo de Dendera39.

Álzate o músico
no seu tambor.
Dinastía XI, Deir el-Bahari. Figurilla de madera policromada hallada
en la tumba de Meketre. Altura: 1,12 m. Museo Metropolitano de New E o tam borileiro
York. nos seus dedos.

143
1,ns hijos del cantor son los que han de transmitir la belleza de esta clama a sus
d1•s · •nclicnles para que continúen cantando y alabando su hermosura.

('unto para ti, embriagado por tu belleza


111is manos posadas en el arpa del cantor.

/\sí enseño a los hijos del cantor,


11 alabar la belleza de tu rostro.

i><~pi ro Chester Beatty IV

Coas mans pousadas na harpa do cantor,


para ti canto, de fermosura bébedo.

Así aprenden os fillos do cantor


Dinas~íaXX, Tebas. Pintura mural policromada en la tumba del faraón a louvar a beleza do teu rostro.
Ramses III.

145
NOTAS

l. No se conoce la fonética del lenguaje egipcio de la antigüedad.


2. El rey de los dioses. Deidad primordial y dios supremo del panteón
eg ipcio; creador y alma del universo; inescrutable y eterno.
Sus notas referentes al amor, a la intimidad y al erotismo e n el
Antiguo Egipto podemos encontrarlas en sus párrafos: 35-37; 46; 60;
64; 89; 102; 12 1; 126; y tal vez en alguna alusión fugaz (ver también
Bibliografía).
4. Con relación a la voz kat, ver también en Bibliografía, Heródoto Il, 102.
5. Además de filósofo, fue visir del faraón Djed-Karé-Isesi penúltimo
rey de la V Dinastía (2494-2345 a. J.C.). Escribió una serie de reglas
morales y de comportamiento social, dedicadas a su hij o, que recogió
en su magistral obra "Sabiduría". En ninguno de sus escritos rozó el
plano religioso y nos atrevemos a decir que sus reglas y consejos están
aún hoy vigentes. De entre su extensa producción, deseamos destacar
esta sentencia: "Date un día placentero. Olvida lo que es malo y pien-
sa en la felicidad hasta el día en que llegue la muerte. Es sabido que
la cuenta de los días no se detiene y nada puede ser añadido a lo que
ha sido calculado para ti. De todos los que ya han partido ninguno ha
regresado nunca. Date un día feliz. Coloca ante ti golosinas y aceite,
adorna tu pecho con flores de loto y la mujer que tu ames, siéntala
j unto a ti".
6. l"recuentemente, los amantes se dieron el tratamiento de hermano y
hermana. Para evitar errores y descartar que el lector puede pensar en
¡Y todo esto ocurrió hace más de 3.000 años! el incesto, nosotros hemos preferido traducir estos dos vocablos como,
amado y amada.

146 147
7. "Que el corazón de la esposa y el corazón del marido marchen juntos; 16. También Menqet o Menkat. Es una diosa que, en el Libro de los
sólo así se evitarán las disputas", de El Libro Sapiencial de Muertos (Capítulo 101: Rúbrica), se menciona como protectora.
Ankhsheshonk, sacerdote egipcio. Manuscrito n° 10.508 del Museo J7. El oro era considerado como la carne de los dioses siendo además el
Británico. (Ver también Bibliografía, Glanville, S.R.K. y Lichtheim, M.). símbolo de la incorruptibilidad.
8. Material de escritura, el antiguo equivalente de nuestro papel, al que le 18. En el "recto" de este famoso e importante papiro, se relata la larguísi-
ha dado su nombre. Se obtenía a partir del tallo del junco Cyperus papy- ma y terrible contienda que mantuvieron el dios halcón Horus contra
rus. El proceso de fabricación del papiro está descrito por Plinio (Cayo su tío el dios Seth, que había asesinado a su hermano Osiris, padre de
Plinio Cecilio Segundo, el viejo), Hist. Natur. XIII, 74, 77-82 Cf. N. Horus. En el "verso", posteriormente, se escribieron una serie de poe-
Lewis, L'lndustrie du Papyrus dans l'Égypte Gréco-Romaine, pág. 45 y mas de amor, la mayoría de los cuales encontrará el lector en este
ss. donde los pasajes pertinentes están citados, traducidos y discutidos. obra.
Los papiros son rollos hechos de páginas encoladas en secuencia con- 19. El término hmt significaba esposa. Para designar el honroso título de
tinua. Sus páginas y sus líneas ha sido modernamente numeradas, para Señora de la Casa utilizaban el término nbt pr que, además de ese
poderlas estudiar y referenciar adecuadamente. Los papiros han sido gran honor también englobaba el de Administradora de los Bienes
bautizados con el nombre del lugar donde se encuentran, del lugar Familiares. Este título, claro está, sólo lo podía utilizar la esposa prin-
donde fueron hallados o de la persona que los encontró. cipal.
9. Del griego óstrakon (laja o lasca). Fragmento de piedra plano, ancho 20. Primer rey de la IV Dinastía.
y delgado, extraído de otro mayor por percusión o también trozo de 21. Los peines eran considerados símbolos de actividad sexual.
cerámica, en el que los antiguos egipcios escribían, dibujaban, etc. 22. Los gansos, ocas y ánades en general, eran símbolos eróticos citados
lO. Forma cursiva del jeroglífico egipcio. frecuentemente en los poemas de amor. Recordemos también el mito
11. Goethe dijo: "Lo mejor del hombre es su estremecimiento". de Leda en la mitología griega (ver también en Bibliografía, Bartra, A.
12. Hemos de situarnos en el caluroso Egipto para comprender el significa- y Gaskell, G.A.).
do de esta frase. Los peces deben de alegrarse cuando el sol desaparece 23. El maquillaje de los ojos hacía especialmente deseable a la mujer.
y llega la noche que refresca algo el ambiente y el agua de los estanques. Para pintarse los ojos se utilizaba el kohl (argentada), que es una subs-
13. Por los datos que poseemos hasta hoy, este país no ha podido ser loca- tancia mineral en forma de polvillo negro, compuesta por antimonio o
lizado con exactitud. Se cree que pudo estar situado a orillas del Mar galena que además de su aplicación en cosmética tiene propiedades
Rojo, cerca o en la actual Somalia. Históricamente es famosa la expe- antisépticas. Todavía se utiliza en la actualidad.
dición que realizó a este país la reina de Egipto Hatshepsut (1503- 24. Puede tener el significado de disfruta con ella, solázate.
1482 a. J.C.), de la XVIII Dinastía, y que quedó plasmada en los 25 . Su nombre significa "Morada de Horus". Es llamada también "La
muros de su templo funerario en Deir el-Baharí. Egipto importaba del Dorada". Era el símbolo de la luz, del color, de la belleza juvenil y de
país de Punt, la mirra necesaria para las ceremonias religiosas. la vida. Diosa del amor, del placer y de la danza; sus epítetos de
14. Existe otro fragmento más pequeño de este mismo ostracón en el Señora de la Alegría, de la Música y del Amor la acercaban a los
Instituto Francés de Arqueología Oriental (I.F.A.O.) de El Cairo, humanos. Fue venerada en todo Egipto desde los orígenes de la
inventariado con el no 1.266. Historia. Los griegos la identificaron con su diosa del amor Afrodita.
15. Según una antigua leyenda la cerveza fue inventada por el dios pri- 26. Nombre propio masculino.
mordial Osiris, hermano y esposo de la diosa lsis. Hizo la cerveza par- 27. Hemos de diferenciarlo de la necrofilia, ya practicada en Egipto. En
tiendo de pan poco horneado para sumergirlo después en agua hasta Heródoto, Libro 11: 89, podemos leer: "Las esposas de los personajes
que fermentase. ilustres, cuando mueren, no son entregadas inmediatamente a los

148 149
embalsamadores, como tampoco los mujeres que son muy hermosas y ·10. 1·: 1 año egipcio originalmente consistía en 12 meses de 30 días cada
de mayor consideración; sólo cuando llevan muertas tres o cuatro días, uno. Cada mes tenía tres períodos de 10 días. Más tarde, dándose
entonces las entregan a los embalsamadores. Y lo hacen por este moti- ·ue nta del adelanto de las estaciones que se iba produciendo y aumen-
vo, para evitar que los embalsamadores abusen de estas mujeres: pues tando anualmente, le añadieron a cada año S días -llamados
dicen que uno fue sorprendido yaciendo con el cadáver reciente de 1~/){lgómenes- alcanzando ele esta forma el año ele 365 días. Los 12
una mujer y fue denunciado por sus compañeros de trabajo". meses del año estaban divididos e n tres estaciones climáticas:
28. Necrópolis de la antigua Memphis. Entre sus monumentos destaca la - Estación de la Inundación: Akhet
pirámide escalonada del rey Djoser, construida por el arquitecto, - Estación de la Germinación: Pert
médico, sacerdote y visir, Imhotep. - Estación de la Cosecha: Shemw
29. Hacer el amor. Para designar el coito los egipcios tenían por lo menos Pe ro la secuencia de los años no se realizaba como en la actualidad.
doce palabras diferentes, pero en los poemas no las utilizaron nunca. Los años se contaban consecutivamente durante el reinado de cada
30. Nubia, región de Egipto y del Sudán, entre la 1" y la 2" catarata del río raraó n y terminaba esta secuencia con su muerte. Es decir, al subir al
Nilo. El País de Kush o Uauat, de los antiguos egipcios. trono de Egipto cada fa raón comenzaba la cuenta otra vez.
31. Eran corrientes las sortijas con un escarabeo, como amuleto de la l ~j c mplo: Año LXVII de Ramsés II; a su muerte comenzaba la cuenta
suerte y del renacimiento en la otra vida. Una piedra preciosa con un ·omo el año 1 de Meneptah. En el Museo de El Cairo se encuentra un
escarabeo tallado, era perforada longitudinalmente para pasarle un papiro conocido como "El Calendario-Horóscopo de El Cairo" , cuyo
hilo de oro que se retorcía en sus extremos formando un anillo título egipcio es "Introducción al principio de lo Imperecedero y al fin
32. Poeta lírico griego (580-495 a. J.C.). Escribió siempre en dialecto de la Eternidad". Es un calendario con auspicios y el acontecimiento
jonio. En sus poemas, exaltaba los placeres del amor y del vino. mitológico que diariamente la fecha conmemora. Los auspicios de
33. En lengua egipcia antigua Men-nefer. Antigua ciudad situada a 25 km. cada día podían ser: " muy favorable", "regularmente favorable",
al sur de El Cairo en la margen izquierda del río Nilo. Su fundación se " l"avorable", "muy adverso", "regularmente adverso" o "adverso". A
atribuye al rey Menes, hacia el año 3100 a. J.C. Fue uno de los prin- lil"erencia de nuestros actuales horóscopos que se aplican según la
cipales centros religiosos y capital durante el Imperio Antiguo. !"ec ha de nacimiento de cada persona, el calendario-horóscopo egipcio
34. Sacerdotes-lectores de los libros sagrados en los funerales. reg ía para todo e l mundo eh un día determinado.
35. El fruto del granado tenía connotaciones eróticas. Obsequiar a una
dama con una granada constituía un regalo cargado de cumplidos,
requiebros e insinuaciones eróticas
36. Originalmente esta voz designada la Palestina occidental, desde el sur de
Gaza hasta los contrafue1tes meridionales del Líbano. Territorio que com-
prendía Palestina, con Jerusalén y Hebrón, extendiéndose hasta Siria. En
época greco-romana englobaba, bajo esta denominación, la Fenicia.
37. Las Dos Tierras son el Alto y el Bajo Egipto. El Señor de las Dos
Tierras era siempre el faraón, cuando gobernaba en todo Egipto.
38. Nombre propio masculino.
39. El templo de Dendera está dedicado a la diosa Hathor. Se encuentra
situado en la ribera izquierda del río Nilo, al norte de Karnak en el
Alto Egipto y es de época greco-romana.

150 15 1

Potrebbero piacerti anche