Cuentos

RE’ RUQ’ORB’AL I MAAMB’EES

Junriim, re’ taqehriihrumaam i maamb’eess KAJNO’J ikilwachjenajk’uchchinaah ruche’ el ooj,

re’ wilik pan xikinkipaat eh xkitik’aa’ kikutumrejehchiab’aj, noqxril i maamb’ees,
xruq’o’reejtaqehruuk’ eh xruq’orkehchima’ atoob’ ta i k’ahchi’ kib’anam, chiunchelchijariikwilik
je’ chichikop, chee’ k’ahaamwilikkiloq’il.

Chawiltaq ley –inkihkehriihrumaam – re’ hattaqko re’ johtikinab’antaq pan ak’achariik,

kowilik i maja’ nawiltaq, ruum i re’ chab’irajtaqchikorikchijariiknanuq’oromtaqawehyu’naak.

Re’ maamb’eesxchuhnikchirunaah i rub’ach eh xruq’oreejtaqehrejeh, re’ taquen

riihrumaamxi’oojchuhnoqruuk’ chirub’irjiik.

Chawiltaq ley kahnoqchikoriktaqchiawachchi re’ i xachijariikwilikchiqacheelwilikruloq’il,

rumantaqehqak’achariik, chacojtaqrehtaal i wilih, aweht’al na taqchijariikrukamajwilik i k’uch –
xrub’irajkeh-

Ma’chimaam, ma’ qeht’altaj.

RE’ HIN XIHC

Re’ hinxihc, arquinc’acharic pan takq’uimilyuk’, re’ hinnwa’bejchi’ncheltakecuc’ chicop,
je’ wo’ takeak’ rich’iltakecuc’ quixlan, sapa’ quinojlokchinahtchixiq’uinicsic’ol so’ niwa’. Je’
wilinokquinawiltakchiwilicpechxiq’uinicnibanwtaxaj, chi’ajnisiq’’uim so’ niwa’ ru’.

Wilicpechnwil je takequixlanbehicnca’ncunaht je ruc’ pat, xare’ aj na nichopjeno’

winru’, eh nojnic’uxchinaht. Je’ wo’ re’ nokxiq’uinicnibanwtaxaj, eh nanwil je wachjeno’ ak’
nojnimohlajcho, eh nojwo’ nic’uxnah che’.

Nirakwo’ niwa’ nahtak che’ noktubulquebtakecuc’ chicop, xaquichokonic chic nah che’, xare’
ru’ c’axic so’ wachmajwilicpechtilwo’ nquimolejwijnoknic’amjeno’ quich’il. Re’ takesaqueck’e’
josquiltake, c’axic na qunquicana’, cuquinojlokchinahtchiquiwachcu re’ aj quisoljic je.

Je’ wilinibanihin, ma’ quincaj ta so’ take tinamitmajnic’am je quiquixlan. Chaj ta

bihnanibanamxare’re’ niwa’vej I him. Ma’xtanak ret chi naquiyeb pan coral quiquixlan take
tinamit, majwixavehicnca’nlokwachsakom, nitiv take ru’. Re’ take quixlansakquij ma’ c’akic ta
nanwil je take chi naht, re’re’ nojnic’ahmaj take chi pet, k’e’ suk win take k’e’
k’ina’quil. Chac’olaquixlantak, tut, winawaj chi ma’xtanic’amam je chawachtak.
RE’ YUK’ PAN CONSUL
Ajtirchok’ijnok cure’ chokamamkati’tc’achalquebayu’, lok’ la’ takecuc’ ac’unquic’a’chic,
majxare’ la wo’ ti quiasjic, quic’amaric la’ ti je ruc’ i yuk’ Pan Consulribihnal, arwila’
quicahnicjeajk’ij ruc’ jenajak’ab, sutumaj la’ take chic antela eh cure’ la’ chic je’
kalquiponc’amarokcho. Pajbal la’ queh na nbanaricchi je’ wili, rakbalchirijwi na
quic’acharic. Maj re’ la’ najtirk’ijxare’ la’ takecuc’ ac’unnquicuywihic pan yuk’ quic’a’chic, eh
nimquiwi’ eh aj nawaltakenaquiwinakbic.

Narirak i k’ijc’ambalquehiha’lac’un re’ xiponcahnokwi’, ma’ chi’nchelta la’ c’achalqueb’

xare’ la’ take re’ numquiwj’ eh nawal taje na chivan. Ar Pan Consulwila’ inkajicquiha’
chi’nchelha’lac’un pan suklajk’ij.

Fabulas
RI KUK RI K’IN RI KOK

Ri kuk ni yoq’on, chupan ri ru rachoch, un b’ij pa’ che re’ ri kok, yit lowalo’ chab’enkil ma ju
b’a ya b’in ta naya jun a waqan ka ma jun ya tik’ota.
Ru kok xu tzi’ ri kuk k’o pa rachoch nistin, nistin pa ra choch.

Ri kuk un ij che ri kok yit kinawtzelaj ri yin ma junta nub’anunta chawa’.

Ri yit na ya jun awaxaka’ ko jub’a’ nab’enb’ej chare’ yi ye al naj.
Ri yit nachap anin chanim yakos y ma jun ta atzu’nta’ majunta nab’enb’ejta’.

RI KOJ RI K’IN RI CH’OY

Ye k’o nik’aj taq ch’oy pa q’ayis tajin yetza’j, chi ri’ k’o jun koj warnaq chuxe ri jun che’, k’o
chik jun chikap xeruk’asoj ri koj, xna’ ri wach ri koj xkataj chanin, xuchap ri chikap ri xuk’ason
ri chi’ ri koj, y xi ya ri’..

Ri ch’oy jani’ xuxi’ij ri xutzijon rik’in ri koj xu ijcha’ ra tukuyu ru mak xu’ancha’ ri koj, ri koj su
joyowaj ru wach ri ch’oy xusq’opij al nukikot nutzopin ri ch’oy xa’al.

RI KUX NI JUN WE’YTA RU TZU’UN JUN KOJ

Ri kux ni jun we’yta ru tzu’un jun koj.

Xa pun jun q’ij ru tz’at ri jun chikap ru b’inan kux xu tzu’ jani’ xuxi’ij ri xpe jun tiw churij ri
kux roma xekila’ pa ki’ che ka’i chikop.
Ri kux xalmaj al chuwach ri koj.
Xu ril chik jun we’y ri koj k’a nuxij na ri’ ri kux, xu tzu’ eqal .
pa oxi’ wiyaj xuril ma xuxijta’ ri chik chuwach eqal xjelun apu ri k’a’ ri koj xitaijon ri k’e’ ri koj.
Leyendas
JA K'ULB'IK

Jitij k'o junimalaj maq'ij chu chu ya' b'an taj jun k'ulb'ik xin ekai' chikop. Xekemol konojelal taq
chikop taq juty rixin taq kab' y taq aj xik'aa' , che ju jumel kek'amel taquun kochja taq xpeq k'in
xixil kib'ixaj taq b'iix ja ki julecjik anijii' ne xojowi qas ki kek'ux , ja k'i chak'achikop rk'amonel
taq way k'in kiyaqamuunil konojelaal xe wai' . ja k'i julee chikop b'inann piara ma xe nov ta'
jajtaj kiyewal k'is way ja k'a keb'an , kemaj rtoj b'ik ja taq koch , ja k'a taq chikop nkajo nkenak'
ja taq tz'it ja ketzaqek toq chaqa jalal xe pon jun ajxik aj kum, xumuk chik jutij ja rwach ch'ajtal
k'in chojmotaj chik jumej utz china xeli ja k'i taq chikop kemaj chik jutik xojonem k'in jari
keb'an jun setasik k'sri sjk'ulb'ik nrkikoti toq k'si ja k'ulb'ik y ja maq'iij k'in xin chikop.

JAR AK'AAL AA XUAAN

Xuub'an jutiij ak'aal ja ruwi axuan k'in xujaq ja kaib'el jaay xutz'et ja taq kotz'iij k'iiy ruuwaach
ko q'iij chapam ja taq kotziij.

K'in ja ta qa q'iij xumaj ya'aneem tre' ja taq kotz'iij chaqa ja k'ajallal pe ti juun kumatz ni nim
arjaa xiib'ejri xuraq ruchii' xib'iij k'in na too' k'in kumal rachib'iil keri sub'an ja axuan ki ruk'uux
k'in b'ee'.

JAR AK'AAL B'ONOOL SII'

Jun qiij jun ak'aal we pakonoo ru sii' pa qachelaaj ru mojoon b'ijneem rukomoneel kolo,ruteem
k'in ja qupab'al chee jar aqal xu chob' neruwalakan ja newini inexiqabchikaaj ,xe qax pon jun
chikop chapan ja k'achelaaj mariil xutz'et poon ja rujey jun chikop qas maril xeqaji jar aqal ja
b'onol sii' ko mo pa k'achelaaj xe qawi xulani qa toqori xumarb'aniik ja ru sii' xub'an ja ru sii'
rumaal taq chee' tzaknato rumal chaqaja taq ruqas chaqiik tzaqal chiriij ja nimaq taq chee' ja
ra xeep to tzuri chiribanik ru sii' pe ti cha jaay tooq xuruqaji cha jaay xiwiche ruutee' k'in eqiiy
chikopaa' xe nutzet pa qachelaaj nee' che ru tee'.