Sei sulla pagina 1di 202

YACIHAI PUSHAI

Ana Yánez Cossío

CORPORACION EDUCATIVA MACAC

i//il///il//tü/fl il///t/t//il/
06404

Quito - r99O
K o"¡ tl
)o-i-
La Corporaación Educativa "lvlacac"
agradece al Fondo Nacional de Cultura
por el auspicio para la producción de este libro
y a Evangelische Zentralstelle fur Entwicklungshilfe (EZE)
por la colaboración para su impresión.

SERIE: EducaciónBilinguelntercul¡¡ral
YACHAI PUSHAI

Tltulo dcl origiral


en espaíwl: Adminisraciótt Escola¡

Autora: Ana Yánez Cossío

Adaptación al quichua: Juan Cuji Paguay

L¿vantatniento de kno
y diagranución: Maitn'C-zpac Amaru

Imágenes: Ana Yánez Cossío

Coedición: Corporación Educaúva tvlrr.'


Edioral Abya - Yala

Derechos reservados
Prohibida la reproducción parcial o otal
sin la autorización de los ediores
Regisno de Derecho de Auor Ne......-.
CALLARI

Cai camupica yachai huasicunata camachicunahuan alli pushanatami


ricuchicunchic. Tucui yachachic runacunami camachicuna tiyashcata ya-
chana can. Shina cai camachicunata alli pacha yachashpallami mushuc
yachaicunta huallpai ushanchic. C-ai mushuc yachaicunata huallpashpami
tucui ñucanchic runacunapac causaita, yachaita, yuyaita ashtahuan allichi
ushashun.

Cai yachaipica tucui camachicunata alli taripashmi quiquincunalnan


ricuchicunchic. Cai carnachicunataca tucui yachachiccunami ricsina Fiñita
charinchic. Shina ricsishpami ñucanchic quiquin runacunaPac sumac yachai
cunarnan yaicuita ushashun.

Cai camachirucuca tucui yachaichiccunapacmi shuc iatun ticsi can.


Shina alli camachicunata ricsishpallami pipapash mana camictucushun. Ma
na cashpaca paicunapac munashcatami rurai ushancuna. Shinapash, cai
camupica yachai camachi iahuallami rirnacunchic. Chairnantami tucui runa-
cuna ñucanchic yachaicunata mushucyanchincapac, sinchiyachincapacca
allitataca ricsina canchic.

Ñucanchic runao¡napac yachaipipash ashtahuan alli sumac c¿lnu-


chicunatami charinchic. Shina camachicunata charishpami cunan punchaca-
man causaita ushamushcanchic. Shinapash, cunan pachapica chincarishca
shinami ricurin.

I
I Quillcayuc
i

t
VA,O]EIA,]IC U¡VA ]PUS]EIA,IIOA A]I]LLU L]LA,C IIA.CI'¡SATA,
VA,NAJPA,IIMII CA.N

.|:

"-. Yaehaicuna yachacunata, ¡rachaihr¡an


n¡raicuna pactachinata, ima sami pushaicuna-
tapash Eana nrrashpatac yachacucpica
ñucanchic u'nollapi ¡raehashcaeunaca pishi-
yashpami catinca. Shinallatac, chai i'nashina
pushana camachicunatapash cuncashpqrni
catishun. Aanü ñucanchic yuyaipi chai pushai
n¡ranatae munaita charishpaca shuc surrac
n¡rai shinami ricurinca. Chaipica ima llanqui-
cunapipash alli jahr¡alla nrrai ushaieunatami
pucuchishun. Shinani ñucanchic i"ta yuyash-
cunapash ashtahuan jahualla cu shieuür¡an
eatin. Ñucanchictapash ushac mna cashcata-
tac irna eani huallpaicunapae¡rash jahualla
ushac caehcatami yac,hachin."

Yachachic: Pedro Muñoz Amato


I ÑAT,PA PACIIAMANTA PACHA sITUc JATT'N MtIIst,I

Amauta huillaicunaca runa caccuna 700.000 huatacuna huasha-


manta cai allpa pachapi causamushcatami ricsichin.

Chai ima ricuchicunatarishcacunami paicuna ima shina causash-


ca yuyaita cun. Chai pacha runacuna callari pachacunapica, maiman
mana chayana yuyaihuan micuicunata mashcashpami purircacuna. Shi
nallatac imallaquicunamanta chiri cunucmanta , chai pachacunapi cau-
sac jatun huihuacunamanta quishpirincapac alli caicunata mashcashpa
alli causarcasuna.

Chai pachacunapi allpa llancaipipash manarac huallparishcachu


carca. Chaimantami drai pacha nrnasunaca mai panpacunata yallishpa
mai machaicunapi puñushpalla qausarc,acuna. Chai sami causaicuna-
huanca tauca huatacunacunatami yallircacuna.

Chai achca huatacunayallicucpimi ña ninata tarircacuna. Chai ni-


nataca ninata shitacun u¡cucr¡namanta illapapac cachachacunata ja-
pishpami nina huallpaita japircacuna. Cutin shuctac sami nina huallpai-
taca, caspicunapura, mana cashpaca rumicunapura cacushpami rurarca-
cuna.

Shinallatac huaranca huatacuna huashami mu)¡uccunata quilla-


ca uyaricunatapash huallparcacuna. Chaicunami ñucanchic causai pa-
chapi imatapash quillcancapac ushaita curca.

Runa caccunaca callari pachacunamanta pachami tantarishpa cau


samurcacuna. Callarimantallatacmi shuc mnaca shuctac nrnapac ya-
napaita mutsushpa shamurcacuna. Runacunaca, huihuacunamanta chi-
canyarishcami can. Chaimantami mashna huatacunata chari shpapash
paipac tantarimanta anchurishpaca hr¡añuna r¡nanchaimi can.

Shinallatac pachacuna yallishpa ricpica, achca runacrurami mira-


ri shpa carcacu¡a. Shuccunapac llancaicunaca shuú'taannapacmi h¡curca
Chashna h¡cr¡i achcata tutiyashpami catirca. Chaimantami paicrnapac
ta¡rtaricunatapash allichishpa catircacuna. Paiornapac llancaictrna-
pash chicanyarishcami tucurca. Allpa llancaicunapipash ehuccr¡naca tal
puicunapi, shucrr¡nacajallmaicunapi, shuccunaca murucuna pallaicuna-
pi mincarishcacurami ca¡ca.

Chai runa cac tantaricr¡naca asha ashallami ehuc ctrscacuriallapi


causai callarirrcacuna. Shinashpaca chai cuscallapi causac nrna canaman
tami ticrarircacr¡na. Chaipimi allpa llancaitaca ashtatn¡an alüchircaeu-
na.

Shinallatac, chaipica mushuc llactaanna, huallpa causaicuna pai-


cuna hr¡an quiquin rimaihuan , quiquin allpacunahuan, quiquin causai
risuchisunahuan, quiquin ¡ryaicunahuan imatapash rurashpa achca ca-
pucunahuan alli chayucornami tucurca.

Shinallatac paiornapac mraicunata ima charishcacunatapashmi


shuc tantari runacunahuan shuctac llactacr¡nahuan yanquinacushpa
causai callarircacuna. Chashnami ñaupa llanctacunapura asha asha
chaupirishpa ashtahuan jahrn huallpa causaicunaman ticrarircacr¡na.

Chai llactacuna ashtahuan jatunyashpa caticpimi chai llactasuna-


ta pushaccunaca tucui sami camachicunahuan imashina canacunahuan
alli ricurashca llancaicunahuan pushai callarircacr¡na. Shinallatac,llac-
tacuna charishcacunatapash tucuicunaman raquishpa, imashina cana

Cachecha: chispa

-3-
ñaneunatapash eaihuacunata churashpami pushai callarircacuna.

Chai runa cac huallpa causaicunaca, caupai llactacunamanmi tic-


rarircacuna. Chai llactacunaca, paicunapac quiqün ricsirishca allpacu-
nahuan, shuctac cuchulla llacta allpacunatapash mana japirina yuyai-
huan chai llactapi causac runacunapac alli tantarinacunahuan huallpa-
rishcami tucurcacuna.

Ch ashn ami imatapash tucuicun apac ruraicuna ricurimurca. Chai


ruraicunahuami shuc runacunaca shuctac runacuman yanapaicunata
cushpa mama llactata alli pushana pactacri yuyaihuanmi catircacuna.
Shuctac shimipi úmacpica chai pachapimi tucunyashcata tantachishpa
pushac ricurirca.

Chaimantami achcanyashca tantaricunahuan huallparishcacuna


ca asha pachacunacaman qamac pushaicunahuan pushashcacuna. Ma-
ma llactapac llancacushcamanta cullquicunata chasquishpa causac cus-
cacunaman ima ruaicunapash tucuicr¡napac rurarina cashca ¡ruyaicuna
man arac chayacllapitac tucuicunapac pushai ca ña tiyarca.

Chai pushai yuyaica, runacuna imashinami achca ñaupa pacha-


manta causamushca shinallatacmi carca. Shina cai yachaicunata alli
huallpashpami ima yachaicunatapash alli apai ushashun. Runa cactuna-
ca tucü pachacunapimi ñucanchicpura yanapanacunchic. Shinami hua-
quin llancaicunaca shuctaccuna tucuchishpa pactachichun mutsurishca.

Shinallatac huaquin llancaicunaca shuctac ñucan chic manarac rig


sishca runacunapacmi mutsurishpa saquirin. Shinami runacunapac yu-
yai ricuchipash shuccunapac yanaparishpa saquirin. Cai sami yanapari-
cunata huihuacunaca mana charincunachu. Shinapash huihuacunaca,
shuc tac yanaparinatami charincuna. Shina paicunapac quiquin yanapa-

-4
d'\a
'/-. \.
,l r-/\
*'' '--:
L

*rtHistoria del Hombrerr - T-3 -R.T.l. Colombiar1980.

rinata charishpami causai ushashpa shamuehcacuna.

Runa caccrurallami shuctac runacunapantin imatapashlla rurai


ushancuna. Cai rrama pachapica, achca runacr¡nami shuctacrurapantin
imatapash ruraitaca chai saillaq¡nallapi nrrashpa ricuchincuria. Chai
shuccunapantin ruraicunataca pipash mana cachashcami mrancuna.

Shinallatac, cai shuctacunapantin ima nrraicunaca runacunapac


quiquin imaicaisr¡nami can. Chai ima caicunaca, runacunapactac cash-
cami ricrrrin.

Yanapai yachaicrmapash, cai yuyaicunata caupai huallpai imata-


pash umallapi yachacuchun churashpallami mutsuncr¡na. Chaimanta
yachacuccunataca, paicunapac ima ashtahuan rimarishpa yachaictrna-
mantajarcashpami saquincuna. Cai samijarcaricunaca, uchilla hr¡ahua-
cunapimi ashtahuan saüirin. Cai sami yachachi ñancunaca yachaeuccu-
natami achca piñarina yuyaicunata cun. Shina cashcamatami yachacuc-

-o-
cunaca yapa piña ¡ryaicunahuan sururarincrura. Chai tucr¡i mana alli-
crura ama tiyach¡nca yachaicunata alli puchuchinami can. Chaipimi tu-
cuicunapac japirishca yachaicuna tucunca.

Runa caeunapica, yalli piña n¡yai imata sinchi piñahuan rurai-


c¡nami hrcqiornapac imatapash nrrana ynyaicunataca hr¡acllichin.
Shinallatac cai eami yachaicuna mincha pachacunapi imapac mana us-
haricctrnata yachachishpa shuctac yanapac yuyaita yachacucannapi ma-
na saticpica, spú sapan causai yuyaita charincuna. Pipash jahualla
muspayachicpac runacunami llucshincuna. Shinami chai sami runacu-
naca caupacrurapi cullquicunapipash jahualla umaehca tucumancuna-

Cai sami mana allicunataca yachai camachicundlatacmi yachai


pushaicurapi chashna japishcata ricuchin. Chai yachai pushaicunapica
pushai llancaicunata mana yachai pushaipi shutichighcamantami
chashna ricurin. Cai pushai llancaicunataca ima yanapai llancaicunata
shinallami charincuna. Shinapash, cai yanapai llancaicunaca puncu ca-
macsuna, chapaccuna, pushai ucu yanapaccuna' pichaccuna, shuccuna-
pash ashalla n¡¡ai yachaicunahr¡an llancaccrmani can.

Cai camachicunaca llancaicunata mana ushachishca shinami ricu-


rin. Ashtahuan tucui runacunata mana ushashchishcata huashaman ca
chishcatami rictrchin. Yachai camal rc huasi yanapaicunapi llancac ru-
nacuna shuctac mana yachai camayu huasipi llancac runacunahuanmi
paicunapac llancaita mana pactachishun nincuna. Paicunaca, paicuna-
pac llancaicuna ashtahuan jahua pushaccunapac llancaictrnahuan mana
pacta cashcatami ¡ryancuna.

Achcanyashcacunapac yanapaicunar yae,haicunapash

Yachai cama¡¡uc huasipi yachai pushaicuna, tucunyashca pushai-

-6-
cuna mana pactachishpa ruraicqnaca, chaicunapac camachicrurallatac
mana alli allichirishca cashcamantami ima shuc llancaipi, ima mutsurig
napi, llaquicunpi, shuctac runacunata yanapana yuyaita mana cushcac¡¡
nachu. Chai shina cashcataca, shuc mai camayuc huasic'unapi llancac m-
nacunahuan ashata rimarishpallami jahualla ricui ushane;hic. Chaipimi
ima llaquita charic rr¡na chayacpi imashina chasquicta, yanapai mtrnacta
alli ¡ryaicunata cuc mana cucta chai nrnacunapac mutsurishca mañaicg
nata alli cachic mana alli cachictapash rieri ushanchic.

Yanapanchic nishpa llancaccunamanta imaüapash mana huillana


munaita charic llancaccunamanta rimarishpaca cashnami nincuna:
"....Imatac piñachirincayari paisunaca tiyarinacunata sufiuchinallatac-
mi munancuna nincuna.

Tucunyai pushaicunapi llancaiman yaicunapacca, mana alli ya'


chashca cana mutsurinchu. Chaipica, yanapana mr¡nait¿ charinallami
can. Caicunca imamantashi chashna tucun.

PUSHNCUNACA YANAPAI TICSIMI CAN

Yanapai ruraica tucuita yalli sumac ricuchimi can. Cai yanaicuna-


taca shuc runa shuctac runacunamanmi cunasunchic. Shinallatac, cai ltl
yaricunataca, tucui llactacunami runa cac cashcata yuyarishpa car'
anacuncuna. Cai eami caranacuicunataca camachicunami mana alliman
üicrachishpa shuctac yuyaicunaman ticrachishcacuna.

Achcanyashca yanapaicunapac umi camachicuna

Urai camachicunata mraccunaca, tucuipac eanatac cashcatami y¡¡


yancuna. Cai urai camachicuna ricuchincapaclla cashcataca, mana yuya-
rincunachu. Shinallatac, cai urai camachicunaea nrnaeuna tucuicuna-
paca allicacta mashna ñan cactaca mana ¡ruyarincunachu.

Cai urai camachicunataca imapipash pantashpalla causacr¡n hual


pa causaicunapac camachicrrna cashcatami yuyaccuna yuyanchic. Cai
sami yuyaicr¡naca shuc jatun macanacuipi auca runa taucacunapac hua-
ñuita, mana cashpaca shuctac macanacui pacha callariman chayachic
shinami ricurin.

Sttugtucttywi ñrr.rchfilrl notnln nbt'r;a quilIcoicttrto" oJlf


man allt cashpapash mana ruracpc AWai muno;imanto
rwastucachu can- Ctwict¿:¿otan trcrc runacllrr¡¡causash cúL
nbslslra tuliiro;t cantsicurtata. Wicurwpac guAaipl aill
surn(rc cslnafrr rlr.rcttis@ futíllastrcacunamt can-

'Sln nouedad en elJrente" nüshc¿ shuc sturyuangwtrt-


cuchl puclurcanpica, stutc auca ruruNni urü cannchito mo-
na pctacttistrcamanto. lunñun- Ctto;i wai camachica pal-
clurlrrpac mtüctttzrr j utcumarttn s argento mantaÍ ac llucshü
atn nícpico. rnnno llrcshuram í carca-

Choij attn mocanacuípuchucanpí. chní auca runaca paípac


müicuna jutcumannacunapímíshucpülptnfu str¿o¡cucta
r.tcltrcl Ctnfma¡ttaca ptpac urai camachi pactnchinatn
a.ülcashpmi pülpintuta japíncapc llucshircacuna-..
Ctlrripimí chinpopura atchullnpi míttcttshpa tíg aruc aucai
¿s rcnic runa paipac íIlopota hrcy acltishpami lutanuchír ca-

Runa caccunaca, ima ruraicunapi achca yuyarishcacuna cashca-


pash paicunapac umamanta yuyaicuna shamushcacunahuan ruraitaca
manatac cuncai ushancunachu. Chai yuyaicunaca, paicunapac causai

-8
pacha cashcamantaca caicr¡¡rami can. (ima tucushcacunata yuyaricuna,
llaquiricuna, llaqui ¡ruyaicuna, ima munaicuna shuccunapash) Shinalla
tac paiornapac quiquin yuyaicunamanta ima rurarishcacunatapash ma-
na alli ñanpi churai tucr¡ncunachu.

Chaictrnaca, caicunami can: (tucuicunapac imatapash rurana yu-


yaicuna imapash alli mushuc yuyashcacrrna, ima sumac ruraicrrnata ri-
cuchishcacuna, shuctunapash) Cai tusui ruraicunataca alli imashina ca-
na cashca yuyaihuan ticsirishparni rurancuna.

Runa caccunapac imashinacashcacunaca sapan runacuna ima sa-


mi huallparicunata chasquishcacunahuan pucurishpa caüishcami can.
Paicrurapac hnallpacunata mana alli drasquishcacuna cashpaca, paicu-
napac imaehina cana yuyiacnnapash hr¡acchalla saih¡¡arishcallami tu-
cunsuna. Llancai huasicuaman rishpa chaipi llancac nuracr¡nahuan ri-
marishpaca cai sami cutiüicunatami uyanchic. Shina:

"Ñucataca imatatac rurachr¡n ninqui. Urai camachictrna


llapitacrni cashna nicun.."

Jamutayari ñucaca, mama camachimanta mana caruyai-


pacchu cani .."

Quiquinca, ma¡ra inatayachachinquichu. Urai camachi-


a¡nata mana yachashcamantami shina rimaricunqui..."

Cai pachapica, quiquin munashcataca mana pipash cun


canchu. Urai camachipicq manacaipacchu niyari.."

Canca mana alli yachaihr¡anmi shian nicr¡naqui shina-


pash cashnami can mashi..."

-9-
Ushai camachic huasiman riyari ari nicta rimancapac..."

Maipipash hüllaccrichic, capariccrichic, jaüun apuccuna


manpash huiilaichic..."

Achcayashca llancaccunapac mana alli ricuricr¡naca tauca sami ri-


cuicunamantami taririn. Shina:

a) Achcanyashca llancaccanapac mana alli huallparishcruna

b) Pachaicunata chasquishca cacpipa-sh chai urai camachicunami paicuna-


pac sami yuyaita chicanyachishci¡ imashinami llaquicunata mana paicg
napac umacunac¿ "chuscu manflayuc" tucushpa saquirishca-

c) Paicuna rurashca llancaicunalapash mana munancunrchu. Chai llanc¿i-


cunamantaca, utcashpam i ticranata yuyancuna. Paicunaca, hn?sicuna
shuc tac jahualla llancaicuna charinapi mucunallatacmi munancuna.

d) Shuctac runacunatapash aillucunata sh ina cayana cashcatami jamutash -


cacuna. Chashna cayacpimi llaquinaita llancac cashcata jamutanacacuna
nishpami yuyashcacuna.

Shinallatac paicunacA shuctrc runacuna m¿lma p:rchai cullqücuna cush-


caca paicunaman cuncapac cashcataca mana yuyancunachu.

Chai mapa shimicunahuan cutichincuna. Ruraitaca, chai llancai huasicu


nacman chayac runacuna mancha¡ichun. Paicuna imat¿ allichichun nish-
pac4 imallatapash cuchun nishpami ctnshna arcuncuna.

10-
Tauca achcayashcacunapac llancaccunami paiornapac tanüaricu-
napalla, paicwrapac catuna huasicuriapaclla, huahuacunata cami huasi-
cunapac janpina uchilla huasicunapaclla, imatapash macanacushpa
mañancuna. Shinallatac paicrurapac huahuacr¡nata huaei puncumanta
sapan punchacuna an tahuapi apacrinchun, saquicrinchun, alli janpina
huasicua tiyanchun, acha cullquicunata cuchun navid¡d nishca pun-
chapi llancai huasipac punchapi alli caraicrurata n¡¡achur, puncha mi-
cuicunatapash llancai huasi cuchun, chaupi tutamantacwra prurcha ca-
maccuna ima micuicunata apashpa caraür¡n shuctac paicunapaclla alli
caicunamantallami macanacr¡ncuna.

Cutin llancai uorannapipagh chai antamanta rr¡rashcacunata ran-


ticuna, huaquin aillucr¡na caru llactacr¡naman ricucpi cachancapac rina
pachata mañacuncun& Ima mincaieunata cachanca-
pac rincuna. Ima shuctac yanca ruraicrmata rurash-
pallami yallincuna. Achcanyashcacunapac ll¡ancash-
pa yanapaccunaca, paicunapac llancai pacüacritaca
mana alli hnallpa cashcatami yuyancarna.

a) Paicunayanapashpa llancaica, mana alli cashcaimatayg


chac n¡nacunapac cashcata huiñai causaipi huillacuc shi-
na shucc'unapaclla llancacushcamantami ashüahuan
urai cashcata yuyancuna.

b) Cutin shuctac samipi paicunapac llancaita yryashpaca,


ehai huasi ucupi yanapashpa llancai camachi ucupi cash-
cacahuanmi ehinpapurancuna.

Shinapash, paicunapac llancaicuna achcanyashca rr:nacunata ya-


napai sami cashcamantaca achcanyashcacunata yanapaocuna shutimi
saquirinata charincuna. shinapash paicunaca, tucui pachacunami tucui

11
yanapaihuan macanacushpa paicunapac quiquin llancaicunahuan cati¡
cuna. Achcanyashca llancai huasicunapi ñaupa yupacricuna pishiyash -
papash, ima llaquicunata mana rurana ima rurai yuyashcacunapipash
mana ima jarcari tiyanchu.

.á Cai tucui ricushcacunaca, yanapaihuan quimirishca-


mi can. Shinapash caicunaca, mana yanapai shinallatac
jamutashcachu can. Cai sami mana alli yanapai yuyaicu-
nata DIENEIIB quichua runacunapac yachai pushaipica
mana mutsunachu can.

Quichua runacrrrrapac yanapaicuna yachaicunapash

Chashna DINEIIBpi mishucunapac yachai pushaipi shina mana


alli pushaicunata mutsushpaca ima shinami cr¡nan pachacunapi yachai-
cuna caticun shinallatacmi llaquihuan catinca. Shina:

Caupai llacta llancaccuna shinallatac manayanapai mu-


naihuan ciausanguna

Paicunapac quiquinlla mutsuricunata mashcancapac tan


taricunata huallpaicunata mrashpa causan cuna..

Yachaicunapac llancaicunapipash caupaicunata rurash-


pa causancuna.

Yachaicunapash caupai tanaricunallaman, ima shuc 14¡


yaicunata charic runacunata piñaccuna, mana alli cau-
pai yuyaita charicunallami yanapashpalla c,ausancuna.
Chaitami alliricuna canchic.

t2-
EUAII.PA CAI'SAIN'NA YACEAITA PUSEAIPI
YACEACI'NA
UISEUCI'ITAPAC YACEAICT'ilAMANTA
CEIC.ANUI CANA C.AN

Chlcan cana can nlshpaca, ashtahu an Flll cana cashcata


ml ninchic. Ashtahuan allt calta 2OOO huatapac lO huatacuna-
lla üacpt mana 'tnalpash cachun" nl pt mana yachaccunaman
llancaicunata cushpa, mashlcunallarnan llancatcunata cush-
pa, lnashlna atllullatacuna ntc shtnaca caupalllamanta lmata-
pash mana yachacuccunaman llancachtshpa, caücushcacu-
nanranta anchurtshpa allt alfchbttca cana unanchalml can.

,dshtauan allt catca amauta yachatcuna cana, )ranapai-


huanyachatcuna, shürapash mana alllu llactacunallatac asht¿
huanpash tucul mama llactapac yanapac cana. Shtnallatac tu-
cui mama pachapacp¿sf¡ alll yanapac canataml nlsha ntn.

Cai sami pushaicunataca tucuipimi pactachishpa shamushcacu-


na. Yachaicunapipash chai sami pushaicunallatacmi japishpa mutsush-
pa shamushcacuna. Chaimantarni huaquin llacta tsntari runacunataca
yachaicunaman jahualla yaicuchun mana saquishcacuna.

Shinallatac cai huallpa causaipura yachai pushaitaca, mama llac-


tatac pusha apuc?ac caupai yuyai munaihr¡sn ari nishpa cushcami can.
Shinashpaca eaica mana yachaicuna mutsurishcatatac yarishpa cushca-
chu can. Shinapash, cai sami yachaicunata pactachinacunaca sailluhuan
tac ticsirishcallami can. Shinallatac, cai yachaicunataca, runacuna ya-
rishca huallpaicunahuanmi rurana can.

13-
Cutin mishucunapac yachai pushaicunahuan yachaicrrnapi mana
mincarishca runa llancana jaiñi charishcata mana ushashcatapash yuyg
rinami canchic.

DINEIIB cai tucui yachai llancaicunapi mana yuyashpa mana mia


carishpatac imashina yachacunata mashcacpi chai cruranlla yachaicuna-
huan shayaricuc huallpa causai nuracunapac yachaicr¡nataca mana sha-
yachi ushancachu

Cai yachaicunapi cr¡nan pacha pushaicunata catishpa pushashpa-


ca quipa pachapacchaupilla yachac runacunata mana pac'ta yachac ya-
chai camayuccunata paicunapaclla ima alli caitapash mashcaccunata tu-
cuicunapac tantalla llancaita mana munaccunatami hrrallpancr¡na.

Cashnami chai tucui ñaupaman yachacushcacuna yachai camai


manaushachicunahuanyaparin. Chai tucui mana alli caicunataca mana
chicanchi ushashcacr¡nachu- Ashtahunapash, mishucru¡a huallpa causai
pura yaüai pushactrurata paicunapac chaupi charicushpaca ima mana
allicunatami ricuchincuna. Chaimantami, ima ruraicrrnapash tuti cai-
man ticrarinsuna.

Cai sami pachacunapi DINEILIBca, shuc alli mana piñanacuicuna


huan pushai caupai tami h uallpa causaipura yachaicunapacca allichin a-
ta charin. Cai allichinacunaca tucui ñancunapimi cana can.

Ranti cai yachai pushai caupaicrxrataca ishcai shimi yachaipac


imalla mutsurishcata, imalla yarishcata, imashinalla cana cashcata,
shuccunatapash mana alli pacta yachaicunata rurashpa huallpacpica ma
na pacta caipacchu can.

Sapan huallpa causaicunami chican chican pushaicunata mutsun-

L4-
cuna. Cai chicanyashca pushai mutsuicunaca imamantapashmi ricurin-
cuna. Ashtahu¡nca caicunamantami can: Achcanyashcamanta' yachai-
cunamAnta, sapncuna pucuchiqrnamanta, catui rantimanta sumac mrai
crrnamanta shuccunamantapashmi can.

Chai pushaicuna yanapai cashcamanta rimaica alli jamutanallami


can. Cai yanapaicunapica mana chai yanapaita mana chasquiehnn nic
runasunaman cushca can. Chai rruracunac,a mana pacta alli caücata lm-
yancunachu.

Pushaicunaca yanapaimi can. Cutin yanapaica ima mutsrüishca


pachapitac pacta pactata cuimi can. Mana tucui runacunachu yanapai
munaita charincr¡¡ra. Chai munaita pactae;hincapacca caic'unami mutsu-
rin. Shina:

- Yanapai munai charina

- Llancai pacha ima mutsurishcacrurapi pacta yuyai chari-


na.

- Shucq¡napac llancaipi huallpariehcacunata ushachish-


pa alli cachina.

- Causai pachapi sumac cai yuyaicunata charina

- Tucui rucu nrnacuna pactachina cashcata pactachina.


Quiquin casi cai yuyaihuan, munaihuanpashmi ricurina.

IJI\CTAI PUSHAICT'NA
Cuntinsuyu cusca llactamanta huallpa causaicuna cai llactacg

-15-
napi causai callari pachaca ñami 2.400 huatacrrna tucun. Chai pacha-
mantapachami caupa.i llactacuna tucui causai runacunaman yanapana
cashcataca rimashpa shamushcacuna. Chai yanapaicunataca rrama llag
tata sapan mama llacta pushaicunamantami cushca cana can.

Cai hrcrri yanapaiornamantaca, puchucai patsac huatact¡na chau-


pillamantami allimanta yachacushpa yuyaicunata allichishpa shamush-
cacuna. Chaimantami cunan pachacunaca, achcanyashcacrrnapac yana-
paicunamantaca achcata rimarishpa, yuyaicunapipash quiquinyashca
yachaita rurashcacuna. Chai yachaicunatami yachai huasicunapi ca
Ciencias Sociales nishpa shutichishcacuna.

Cai amauta yachaicunataca tauca huatacuna ñaupamantamicury


rarana yuyaita japishpa shamushcacuna Shinapash cai amauta yachai-
cunataca sapan ricsishca yachaicunapi chicanchishcapimi raquishpa ya-
chacunctrna. Shina:

- Ciencias Sociales (caupaicuna, pushaicuna, yachaicuna,


janpirinacuna, shuccunapash.)

- Ciencias Naturales CIiología, Allpa llancaicuna, shuccu-


napash.

- Ciencias Exactac (yupai camai, fisica, shucta yachaicuna-


Pash)

Cai amautaicr¡naca ishcai sami pactaitami charincuna.

Umallapi yach acuna : yuyaicun ata camaicunahuan alli-


chishpa, huallpashpa tantachishca.
Ruraicunatac yachashca: shuc llancai rurai huasicrurapi

-16-
sumac yuyaicunahuan allichishpa tucui saillutac cashca-
cunata rurana.

TeorÍa lntegral: Cat shlmlca tucui !¡achaeulcunata tantachtc,


lna huallpacuna cashcata ricsichic, causal pacha shl¡rallatac
teoría nishca shlmtca achcayachaicunata, ima mushuc rtcsl-
nacunatami mañan. CatApia Yala casülla shtmlta rlman llacta
Jatun yachat huaslcunaptca sapan amauta yachaicunapi chl-
canchlshparnl ¡ra.chachincuna. Chalmantami allrmarrtalla su-
rurl,arishpa cattmushcacuna. Shinatlatac, mama llactacuna-
pac huaccha¡rat ¡rapa tucrtshpa catlmucptmt yachat huasicu-
napi yachatcunapash huacchayashpa caumushcacuna

Umallapi yachacuna pactaipash llancaicunata rurashpatac yacha-


cr¡na. Shinallatac, achca mutsurishcami can. Cai ishcaitin pactaicunami
pacta pacta chinpapurarishpa pactacriman chayachincuna.

Shinallatac, umapi yachacrrnata mana mutsucpica amautai yachai


runacunaca mana alli caüshpa cururiari ushanmanchu. Huaquin ima
llancai huallpai callaricr¡naca umapi rnana imayachaicuna tiyacpimi ru-
rai callarincuna. Cai sami ruraicunataca imamantapash jahuata yallish-
pami rurancuna.

Shinapash, cai ruraicunamantaca alli huillaicunq alli ricsicuna-


mi chapurishpa tiyarin. Chaimantami shuc pachacunapica, alli tucushpa
huallparishpa ñapash mutsuri callarincuna. Chai yachaitaca jamutachi-
naca maitapash manajamuüaipacmi can. Imamanta tusuiman yallirish-
ca cashcta, ima mai muüsuri cashcata paicunapura imashina quimirish-
cata, ima shuccunatapash mana jahualla japi usharinchu.

L7-
Rurashpatac yachacuna illaihuan umallapi yachacuica mana alli
mutsurishcamanchu. Cutin ashtahuanpash cai pachapi causac rnnacu-
napacca quillcashcallami saquirin.

Runacunapac huiñai causai yuyaipica, tauca cutinsunami achca


usharic umapi yachaicunata rurashpatac mana ricuchishcacuna. Chai
umapiyaicushcacunaca, cai ishcai mana alli mutsuicunamantami mana
ruraishpatac catishcacuna.

1.- Cai umallapi yachaicunaca huallpa causai runacarna ma-


na huallpachishpa catishcami tucushca. Cai saquiricu-
naca chai huallpac mnacuna causai pacha huallpamanta
yalli ñaupashcamantami shina tucushpa saquirishca.
Shinallatac, chai umapi yachacushcacuna, yancamanta
saquiricunaca huaquin huallpac amautaicunapac, ya-
chaccunapac, mana shaicuita yarishpa, mama pachata-
pash mana manchaihuan ricushpa llancacornapac, iñi
camaccunapac, caupacunapac umallapi yachaicuna shi-
nami tucushca.

2.- Rantin huaquin umallapi yachaicunataca cullqui jatun


tantaricuna, iñi camai tantaricunami paicunapac pac-
tacri yuyaicuna huacllirinamanta mana rurachun sa-
quishcacrura.

500 huata huashaman ari cashcata mana ari cashcata ricsicricush-


ca allpa cuillurmanta yachaica ña nicushca shinami tucurca. Chai yachai
ca, allpa suillur intipac muyuntinta muyucushca saillu cashca mana sai
llu cashcata yuyashpa yachaimi carca.
Achcanyashcacun apac pushaicunaca causai amautaicunamanta

-18-
shuc pá@i shinami can. Chai paqui amautaica, shuctac causai amautai-
cunahuan quimirishcami can. Ashtahuanca, caupai amautaihuanmi ja-
tunpi quimirin.

Achcanyashca pushaimanta yachaita munac mnacunaca huaquin


yachaicunapica mana jamutanacuncrrnachu. Cutin huaquin yaüaicuna-
pica, pacta pactacunahuami tuparincuna. Ashtahuanca cai shuclla yuyai
pimi pacta pacta cancuna.

Chai shuclla yuyaica caimi can. Achcanyashca pushaica mama llqc


ta pushac paipac pactacricunata alli pactachincapac shuc tantari rurash-
cami can. Chai yuyaitaca paipac pushai camai callaripi nishcac,unarri can
nincuna.

Muñoz Amato (1) yachachicpac yryaii achcanyashca pushat-


cunaca cai sami yuyaicunahuan¡rü ücstyashcca can. Shtnashpaca,
chaita rlcushunchic:

-19-
1. Apuc drna. Auyallulan ptsttolca. mctto;tmna:to aJrlo"
t¡u. ¡úslu,ouna,trr Wctnclútlo puslul asttm;trr üUstrcc-
mantaml sltfrirr tucttstwa- Sltfrtollo;tac aptrc mna. üttaoash-
ato o.ctu;lnno frna mshtwta rrurna aIIt cttfrtppwashpa
J amutoshmnantapashmt mn

2. @machttn pactactttsnpa monWsh llanmno atryarcll


nunt pusttoicr.utotaca urai cnmor;lúcan:o,to. s htrlrr pactachl-
nn u.sltmpi y'rrrutrr.nna- Chasrutolnf pafmnapac tma acltm
llancalcunaman quisttpitlnata yuganacttno- Sttfit.rrllatnc
utcasttpacamachtctunto.walcamachto.ntrrtattrculsna'
pc pactachitto yugainnnpastant can-

3. Cutut tunllpano AuAaisrnaca sluc tanta¡lto lulrrll4s


epac cttrrí tnntarüuanca l¡na mutsurüshcanno;to gugg
rístcactuto.tuan alli pactnchincapannl can- Ctlnsttur.rr ta
atüa allich/r:c.;shprrmí tnntflrí untpí cacano ima g try ashca-
anatapash pactachtnato ntrrñrllsl:qoalln ca usantcuno-
(r ) op. p.30

Cai Ecuador mama llacta achcayashca pushai, Apia Yala shuctac


mama llactacunapac achcayashca pushaica camarishcami can. Chai tu-
cui sami pushaicunaca camachicuna imashina nicushcacunata umallapi
yachaihuan ticsirishcami can. Chaimantami chaipi llancaccunaca ima
camachi pactachinacunatapash alli umapi satishcata charincuna. Shina
cashcamantami pushaicunaca huallparishca pushaicunaman ticrarincu
na.

caicunaca, cai ishcai ricurinacunamantami shina tucushcacuna.

-20 -
a) Mama llactapac mama camachipi ricuchicwr üicgi cachi-
cuna ydli tuornyachishca cashcamanta cuna pachacuna-
pi mana pactachi tucrrshca h¡our. Tucui rur¡aanna ima
nishcaq¡nata ari nicushpaparh mama llactata puehaccu-
na chai camachicr¡nata mana pactachicucpica asha n¡na-
sunallami caparincuna.

b) Shinallatac camachihr¡an ticsirishca pushai llancaicuna-


ta achcanyashca llancaccr¡na japishcamanüami, paicuna
ca "jahualla cuyurinalla" llancai ucupi cancr¡na. Chai sa-
mi llancaicunamanca mama llactatac pushaccunapac
mr¡naita pactachincapacllami yaicuncrura Huaquin pa-
chacunapi chai llancaicunac,a ingtitución nishca llancai-
huasipac lla¡rcaicr¡namanta anchurishca chican llancai-
sunatami rurancuna. Chai sami llancaicrurahuancalla,
shuctac llancaccr¡natami casi caihuan llancachun mana
saquincuna. Chaipicalla, shuc llanc¿ccuna rurashpatac
achcanyashcacr¡¡rata yanapac cashca ticsita ricuchichun
paipac llancaipi mincarishca cashc¿tatac ricuchishpa pqg
tachichunca mana saquinornachu.

Achacanyaehcacunata yanapaccunaüa, paictrnapae ima ruraisun¿


pipash mana cai caita yarincunachu. Chaimantami paicunapac pushai
annapica mana mincarishca cashcatatac ricuchinqrna. Chai pushaicuna-
pica shuccunapac cachicrrnatami shuyancr:na. Cutin mana cashpaca pai-
cuna mana munashca llancai camaita shuctacunapac mr¡naillahuan
cashcacunatami pactachincuna.

Chai sami llancaccuna paicunapac llancaicunahr¡an imashina alli


quimirina cashcata ashtahuan pactapi allichincapacca, unanchaitami yg

-2L
chacushpa catina can. Chai llancaicunapica ima ruraicunapipash llancag
pac munaihuan rurachunmi saquina can. Shinallatac caupai ucupi llan-
caccunatapash alli ricushpa ima cachaicunapipash llactacunapacca alli
caipac mutsurishcscunata rurachunmi mañ ana can.

-22-
a,c H oaNYAsH ca. Fusma,[ c ttNA JAut[IA, Qt I L[. cA
oa.ltlcuNA, I

Achcanyashca yachaicunapi
e,haican¡rashca yachaicunapipash
asht¡huan jatun pushaoca
¡¡aehaehicui can.-

*MIIÑOZ AMATO:Introducción a la administración pública (1 )

FEC México 1983

-23-
RURAICI,JNA

ACHCAINYASHCA PUSHAICUNA HUALLPA CAU.


SAIPASH *

Cai camuta alli quillca catishca quipaca, causai pachapi


mutusrina sumac iatun yuyaicunallatac surcupaichic.

"Caupai llacta achcayashca pushaicunahuan shuctac llan-


caicunahuan quimirinacuna, sapan huallpa causai llactacunata
ricuchishpa pushaicuna ruraica manchai manchaillahuanmi ry
raricushcata ricunchic. Shinapash, mama llacta camaipi achcan-
yashca pushaicuna, marna llacta pushai, shuctac quipa pushai
ruraricunapash sapan huallpa causaicunapac ima sami causai
ricuchihuan yuyaicunata ¡icuchihuan imashina cashcacunata
ricuchihuanpash llinpiarishpami can.

Runayaimanta yachacuipica, huallpa causaipi ima rura-


rishcacuna tucui taripai rurarishcacunahuan quimirinacushca
cashcatami ricuchin. Chai jahua yachacuicunaca ninan achca
huaquinpica mana yuyashcacunami can. Cai yachaicuna jahua
huaquin ricsichicunataca shuyushpami ricu chi ushanchic.

Huaquin m¿una llactacunapica, huallpa causai ricuchicu-


na marna llactatac pushaccuna millaita mana rurashpa, mana
shuhuashpa allita apachunca mana yanapancunachu. Chashna

-24-
ima nishca, mama llacta cullquicunata yancamanta chicanchish
ca, shuctac m¿ura alli pushaicunata rurashcapash ricurin.

Ranti cai mana alli caicunamantaca tucui llactapi causac


runacuna yuyarishpa mana alü cachishca yuyaica mana tiy"n-
chu. Huaquin padracunapi tantaricunata pushac runaorná, ñ!l
ma llactatac pushaccunahuan chinpapuraica mana pincaihuan
mana manchaihuan rurashcami can.

Chaipi shuc macanacui cuscapi sapan mishanacuccuna


paicunapac mitsa yuyai pactaaita pactachina munaita drarish-
ca shinami ricurin.

Shina caupai camaitaca, mana tucui llactayashca mnacu-


napac shuc jillai shinapi, tucuicunapac cashcacunahuan alli cha
yuyashpa raquinacuna cashcata shina cashquishcactrnadru. Shi
nallatac, mama llactatac pushaccuna imashina jatun ushaihuan
yanapaoshcataca mana yuyai pactarinchu. Ashtahuanapash,
imapipash umacushcallatac, piñachicushcatac mana c"shpaca,
imapac mana ushashcatami ¡ryarin.

Cai mishashca yuyaicunataca tucui caupai ruaicunahuan


quimirishca imashina cana cashcahuanmi catichichin. Cai ma-
na alli yuyaicunaca runacuna ima ruraitapash saquishcamanta
callarishpaca achcanyashca llancaicunapi llancacct¡na mana alli
yuyaita charincacamanmi pactan. Shinashpaca, cai llaquina
huallpa causai reunión yaicushcamantaca mana imapachapi-
pash tucuripacmi can

Runayaimanta yachacui: Antropologia


Caupai camai: Sistema político

-25 -
Shinallatac runao¡napac shuncu uctr yuyaipipashmi tiya-
rin. Cutin cai yuyaicunaca, tucui acha huallpaicunamana ticra-
rina yuyaitapashmi cuncuna. Chaimantami cai tucui llaquicu-
nata janpirinaca achca pachacunapi rurashca cana can.

Achcanyashca pushaicunapac allichiripi mana ima chican


yaricpica, m¿una llacta pushaicunapac tantaricuna huallparish-
pa mana pactachu tucuncacuna. Cai sami llaquicuna chayacpi
ca runayaicuna imashina cashcallami pucushpa catinca. Cai
pucuicunaca, yachai huasi ucupi shuctac cuscacunapi ima hua[
pa causai ricuchincapacpash mana saihuacuna tiyanchu.

Cai llaquicuna achca cashcata chashna ricsillapimi sapan


cunata jatun uchillapi chicanchishpa tupui usharin. Chai sami
rurai yachaicunata yalli ushachishpa caticpica ima ruraictrna-
pash saillu cashcacunaca yancallami ricurinman. Shinallatac ri-
curi huallpaicunata mana mutsushpa ruracllapimi jatunpi ja-
huanman rincapac jahualla usharishun.

Caihuanca, jatun pushaicunapac mallquicuna alli cashca-


cunataca manatac mana alli cachishun ninchicchu. Caicuna ach-
cata huichaiman rishpaca ricuchic ñan tucucpac chayaipacmi
can. Shinallatac, chaicunataca, mana tucuicuna yachashca imai
caictrnata cutinllatac ticrachishun ninchicchu.

Cai sami ruraicunapac yachaicunaca, achca pachacunata-


mi mutsun. Shinallatac mushuc causaicuna huallpari sapiyan-
cac¿unanca shuc mitatami unanyancuna. Shinapash, shuc jatun
huallpaicunata huiñachicpica utcashpami allichiri usharin-
man. Chaimantami tucui runacuna yachacuita allipi allichinata
yuyarina canchic.

-26 -
ACHCAYASHCA PUSHAI: UMALIAPI YACHAI, RUBANAIAPA.SH

(Muñoz Amato yachachicpac quillcata apishcami can. Cai quillcaca 93


94 pancapimi can)

"@lachnrryastw.pushr:lcrnapncyachatprctumt
pctomlm, rnamo. llacta mmnlpac acltcarry asltm. pushat-
anatn alltntrasllptac alllctúncrAryaffu)ar.mf mn Clush
no rurashpaml actlr'arEaslrca rutun napc mt nashm.gy
Aainürofurca alli pctar/tistpa ailt gatlagt usha¡trv,a.rna-

Ña rtmnlsitrca shfr:rrca ochnngasfua puslwtnnn


rwashcatnc cashcamanfn üno. Uaquirurlornanta allfchdrlrt-
ffiWM. úznnshfiia. una mshrulr: alltrln;raslrprr allíchfno-
toml mniun Tllr,tti pt tsttrri AuAaisnamL af nñllapünc
alltchtr:l. hnurctns-

hipica untullapí yactnctslwafunn nrnatac cash-


cahuott tufllano.a;r lla4rfmf rímrin- Imo.topnsh ruraaarna.
wtrrrpi yactwi üsifua¡rca pinatapac allt pacta ruu:itrr

-27 -
durctantnnpc umapl gachacushmtnpsh nwnn rurash-
p. cutlcht ushancunacfut Huo4ún yachncupl acltmta
munarcuno. matua ruranntotac gacFr.sll¡n umallapt ga-
chnsttmlla.ttuorca rural rlntcttt t/r;süaca ÍTurna chaftictt-
naclut-

Sapan pull,ctuc.na pushalpc tnt@larno, rlul'atpt


m. cllr¡t úsfrai ntnastn¿;t¡¡ tantacttfnn¡nf muúsr¡r{ru Pt¡-
shacanaalllcttñnshp.pctaclúcltunm.plntnanartalld
gachoictnatn canamí mutsurür. Cttoshnamt ¡lo;ücung,
manpash yacttnshca unnrtcho;lcttnata ñcttchina caru ShJ
nallatnc grrcllrrÚrl'lrt,apnsh plntrnpc yachoshcno.na-
hua¡r rurashgtac ñcucttinaml aIIt pcta carurrcrrl.

Huaquin filo;topash rwadpa rinrchisttcocttnoca


sfumi r'wwllulnn Ítuana lutüaf ustwrúto:rnt ca n- Choúnon
tlrml umapl gothot camnlptca. manla. muúsuriru Shfnash-
pam. pushalmnnm. mana amsutnl ntraiclut mn- Ashta-
tuanapsh shuc sumcc rwolmi can Clta;lsu¡Turc ntaint
notn ntrasltptnc dcuchtnaca aclwatami mfratlsttpa crrti-
wc catu

Shüupash pustwlntrtata rwarntac j alun g acluiLA


nato mono¡'tcsrplc+ wat camacht pctachtna AW afntna-
martml tícrarlrL Cutln cai pusttot lloraimnapi sumac ry
r ai. cs hmfa y ug apIm. dllj af dIa rwatnna tutallparish-
pa lma rur aburto;plpas h munaihuan rurarre. c astwa y ug ai-
atna trrrpur'rshpTtf runo;crlrtagc mushuc huaJlptruno
ruranayugai sl¿amuru

Ranti pu.sltu,ic.tno,trr "amanrtnt" ruralmi nislpa ctu-

-28 -
rtrcuruca shrtc J@ü.rn Wntottotnf cFuÍtrc1r7o- Wnnopc
mann pacta pctn yuyoshn Jalunpsh ca;Inluro;lñntcÍú'
arnaoa funqu@Icrr. amautol sltfrio aújrt' funqu@fm su-
moc rurat shirraml tiruTrt'

Cai camu quillca catishcata allie,hishpa, puchucaicuna imamanta


sumac ruai cashcamanta rimapaichic.

fide¡n pág.98 y 94

TUCUITA PACTAC AMAUTAICUNA: TUCUI CAUSAI


YACHAICUNATA TANTACHI C

Yachaisapa runacuna runai c¿tccunapac tantalla causai tic-


sita jarcacushca llaquita tarincapacca, tauca ñancunata purish-
pa shinami chayashcanchic. Chai ima tucushcacunapash chican
chican naicarishcacunaca achca sinchi mana jahualla yuyaita
allichincapacrni can.

Chaimantami chai yuyai allichicunaca, shuctac yuyaicu-


nahuan ticrachincapac mai sinchi can. Chashna cashcamantami
cunan pachacunapica, causaimanta yachaicaunaca tantarishpa
shuc yachai shinalla tucushpa caticun.

Chai xix mitapica, causaimanta yadraicunata quiquin cau-


sai jahua huallpaicunahuanmi achcapi ricurirca. Sapancunami
quiquin huallpaicunahuan saihuarishcacunami quiquin yachai
ucupi catircacuna. Shinaüatac xx mitapica, iñi caupaicunapac
yuyaicuna tantarishcarnan ticrachishcatami ricuchin.

Chaimantami jaiñicunata umallapi yachaicuna ricurirca-

-29 -
cuna. Chaicunami runayaimanta yachaorccuna munai yuyaiq¡
napac, huallpa causaita tantachi ¡ryaicunapac, luna yuyaicuna
jahua taripancapac, cullqui yuyaicuna cunanlla ricu¡ishcacuna
ta yachacunapacpash ricurimushcacuna.

Adrcanyashca puchucaicunapica, runapura alli causana-


ta yachai huasi, caupai iñi, ima shuctac sailluhuan rurashpa riq¡
chinacunami tucuicunapr¡ra tantari unachai chayamucushcata
ricuchin.

Shinapash, caicunataca mama llacta pushaita alli yachash-


pami alli jamutashpa rurai ñ¿rrunan chayana canchic. Chai tucui
ruraicunaman chayancapacca yuyaicunata, causai ricuchita, rg
na yachaimanta yachaita sapita shina charishpami imashina ru-
rana cashcacunata ñanta ricuchishpa catina canchic.

Cai sami yachaicunaca, mai mutsurishcami can Shinapash


ima llaquicunata achicpi ricsincapac ashtahuan allichina yuyai-
ta japincapacrni can. Ranti huaquin pachacunapica yalli hui-
chaiman rishca shina tucushpami yachaicunaPac tucui unan-
chaicunata amsayacNn.

Shinallatac, achcanyashca pushaicunaPac rurashpatac ri-


cuchicunapash ashtahuan allichishca yachaicunatami mañan.
Chaicunami tucui causai pachamanta yachaicunaman chaya-
chincuna. Cutin achcanyashca yanapaicunapi llancac runacuna
ca tanta¡ishca cana yuyaitami mutsuncuna. Shinallatac, mana
ima shina cana cashca ñancunata jahuata yallishpa rinata charin
cunachu.

Cai mañaicunaca causai pacha yachaicunata tantachi-

-30-
ctrunmi munashpa caparic shina ricuchin. Cai sami yachai tan-
tachinacunaüaca amautai yachaicuna orncashcata ticrachimush
pa quipa pachacunapac rurashpatac ricuchinacr¡napi llaquicu-
na tiyashcata allichishpami imapipash alli camanacuna yuyai-
man chayashun.

Cai tucui allichiricunahuan tucuitac yallishpa ñaupacman


catishpca cai xx mitapi shuc sumac yuyaihuan runa caccunaPu-
ra cushicui causaiman chayashcatami rictrchishun.

Cai camu quillcashcata alli yuyashpa, umapi yadtaicuna


tantachishca imapadla mutsurishcata rimaripaichic.

-31 -
VA,CIEAJI IEII'ASII

'Yachai hüasica pipash mana


crrnata ushaca ¡rachaicunata
cuc mai jatun allicaihuasi-ti can.
Shinapash yachai huaeica shuc
Eana h¡cui pachacunapi tiyachca
ntana tucui huiñai ¡ne,hapac cana
cashca huiñai causaimi can. T\rcui
rirnacurapac achca mutsurishca
yachaicuna cachcarnnntaca ashtah"an
mirarishpani catincacrna."

J. Trilla

-33-
2000 huatacuna ñaupacman yachaicunataca mana llancashpa ya¡I
ca puric runacunapac cashcatami jamutareacuna. chai sami quilla siqui
nrnacunapacmi niccuna c,arca. Chashna chai quilla mnactrnallami ya-
chai munaita charin nishpami yuyarcacrü-la.

castilla shimipi rimashpaca esu¿Io nishpami ricsinchic. cai shi-


micagriego shimimantamijapishca can. chai shimica can: "cy o n" . cai
shimica "quilla, " shimitami nisha nin. ña pachacuna yallishpa catic-
pimi, latina shuc allpa causai runacun aca " sc lwlo" shutita huailparcacu-
na. chai shuti yachai huasipica paicuna acllashca runacunapacllami y¿
chacuna carca.

Ñaupa pachacunamanta pachami yachaicunaca huaquin tantari-


cunapaclla mutsurishpa shamushca. Ashtahuanca, jatun chayuccuna
huacchacunata sarushpalla causac, tucui pacha paicuna[a yachacunata
munac runacunapacllami yachacuna carca. Ñaupa incacunapac pachac¡
napi yachaicuna chai jatun apuc incapac aillucunapacllami carsa.

Chai Cuscu llactata pushaccunac, paicrrnapac yachai camaihuan


shuc caupai yuyaitami chariccuna carca. chaimantami tucui apuocuna-
pac churicunaca shuclla yachai huasipi yachacuna carca. paicuna yacha-
cunayachai huasica eaupai llactapacjatun llacta cuscupimi aulliri carca.
chai yachai huasipimi amautacuna shimi rimai jahua, iñi camai jahua,
huiñai casusai jahua, pushaicuna jahuapash alli yachaicunata chasquic-
cuna crarca. chai sami yachaicunata mutsushpami incacunaca ñaupa
Penipi tiyashca llactacunata umashpa, huanachishpa muspayachishpa-
pash causarcacuna.

Shuc apuc incapac churicuna yachancapacca mana cusca suJ¡ucu-


namanta cashpapash ña chunca ishcai huatacunata charishpami cuscu
llactapi yachacunaman riccuna carca. shinallatac, paicunapac huacha-

-34-
napi pushaicuna, llachaicr¡na, huanachicuna, sinchi cacpipash cai tucui
yachaicunahuanca yapatami chayuc tucurcactrna.

Chai mitmai pacha yachai huasicunaca uma yuyaillapi yachachic


cashpapash, ashalla yuyaicunata, quillcacunatapaehmi yachachircacu-
na. Cai castilla shimitaca, rimac Apia Yala llacta huahuacr¡naca ima sa-
mi yachaicunamanpash mana yaicuna jaiñita charirtacunachu- Imshina
manta yaicui ushashpapash paicunapac aillucuna yachachicun yachai
huasicunallamanmi yaisui usharcacr¡na.

Shinallatac, ashalla aillu tantaricunallami huahuacunataca paicu


napac quiquin yachaicunahuan, mana cashpaca iñi camaita yachachicyg
chai huasicunapi yachachiccuna sarca.

Chaictrnapica paiornapac huallpapura cunallat¿cmi yachachirca-


cuna. Chainantami cari huahuacunaca huarni huahuacunamanta chi-
can chican yachaicrxrata charircasuna.

Chai mita yachai huasicunaca shimi rimai yachaicrrna jahuami y¿


chachishpa catirca. Chai sami yachaicunataca mitmai pacha llacta pu-
shaicunapi ima huillachicunapac ima shimi rimaieunata achca pachacg
napi mana mutsui ushanamantami quichur,cacuna.

Shinallatac, yachaicrrnapipash mama shimita mana cashcapaca


castilla shimita mana mutsui ushacamanta, cutin imashina yachachin-
capacpash mana pacta pacta runacuna tiyashcamantapashmi shina
huallparcacuna.

* Enriqui GotlzÁlez C. y Virgilio Galdo Gutierrez"I-a Evangelizaciórr y Educación


Colonial" en LA ESCUELA RURAL Variaciones sobre un tema. Copiladora
Carmen Montero FAO, Lim4 marzo 1990

-37-
Chai tucui mutsurishcacunata cutichi ricuricunaca asha ashami ri
curishpa catircacuna. Chaicunahuan pactami españolcunapi, chai llacta-
pi, huacharishca runacunapipash ishcai shimi rimaita yachac rr.nacuna
huallparirca. Cai huallparicunaca cai llacta runacuna españoleuna cai
llactacun aman ama yaicuchun sinchita jarcacui pachacun allapipatacrni
shina tucurca.

Chai n¡s¿o¿eros nishcacuna shimi rimai jahua achcata yach acush-


pa rimai yachaicunata latin shimi rimai yachaicunahuan ticsichishpa
camachicunata ruracpipash ima allicuna mana ricurircacunachu. Shi
ric
nallatac cai sami yachaicunahuanca cai llacta shimi rimaicunata alli
sishpa quiquin shimicunapi yachaicunata cuncashpapash mana alli
huallpacun a ricurircachu.

Cai llacta shimi rimaicunata alli jamutana illashcamanta, alli tiq


sichina illashcamantaca 250 huatacunami yallircacuna. Cutin 1700 hua
tacuna puchucari pachaeunapimi mitmaipica quiquin shimi rirnaipi ya-
chachinata anchuchishpa, castilla shimillapi yachachina callarirca.

Yachai huasicunapi castilla shimitaca españolcunapac huahuacu-


naman, mishu huahuacunallamanmi yachachi callarircacuna. Shina-
pash cai rimai yuyaihuanmi yachaicunaca callarirca. "Quillcacunaca ya-
huarhuanmi yaicun" nishcami carca. Chai yuyaihuanmi huanashpa ya-
chacunata charircacuna. Quichua runa huahuacrrnacarin paicunapac
man a ri csih ca shimipi yachacunapimi huanashpa yachacunata ch arirca-
cuna.

Cai sami yachaicunahuan catishpaca quichua huahuacunapac ya-


chaicunaca mana imapipash cururarircacunachu. Ashtahuanpash ya-
ch ai h uasi cunaca mirarishpami catircacun a. Ashtah uansa j atun llacta
ucucunapimi Europa llacta yachai ruraicunahuan yachaicuna mirarish-

-38-
pa catircacuna.

Chaimantami pachacunapi mama llacta camai callarishca pacha-


crrnapipash yachaicunata pushaccunca mama llactata pushaccuna ma-
ñashcata pactachishpallami shamushcacuna.

Apia Yala castilla shimita rimac llactacunapi mama llacta pushac-


cunaca huaquincunallami tucui runacunapac mutsurishcacunata yu-
yashpa yanapashcacuna. Ranti huaquin pushacunaca paicunapurapac-
lla huacchacunata umashpalla caucac mishu tantaraicunapacllami ya-
napaicunata cushpa shamushcacuna.

Tucui mama pachapi ishcai jatr.rn macanacuimi tiyarca. Chai jatun


rnacanacuic'unapica mana Europa llacta cullqui chayuccunallachu huac-
llirirca. Ashtahuanpash llactacuna, huallpa causaicunapashmi huaclli-
rircacuna.

Chaimanta 1945 huatacuna quipami ApiaYala llactacrrnaca cutin


cururai mutsuricunata mashcashpa shamurca. Chai cururaisunataca
huaquin macanacuipi mishac llactacunapac mutsushcacunapashmi
mashcashpa catircacu¡la.

Chai mama pachapi jatun macanacui quipa yachai huasicunapi


huahuacunataca shuc mushuc llancaicunapacmi yachachi callarircacu-
na. Shinallatac caru llactacunamanta cai llacta ucullamantatac yachai
pusha tantaricunami huallparircacuna. Chai tantaricunami callari shuc-
niqui yachaicunata yanapashpa aparcacuna.

Cutin México, Bolivia, PenÍ llactacunapica, paiornapac quiquin


shimipi yachacunami cutinllatac huallparirca. Chai llactacunapi cai sa-
mi yachaicuna huallparica 1930 huatapimi carca. Ranti cai Ecr¡ador ma-

-39-
ma llactapi ñucanchic quiquin shimipi yachacrrna munai yachaica 50 hug
tacuna quipamanmi ricurimurca.

Shinallatac mishucunapac yachai huasicunapica mana yachai ñ¿a


cunapi cullqui mutsurishcacunata pactachincapacllachu can. Ashtahua-
napash huahuacrrnata mincha pachacunapac alli llancaicunahuan huall-
parichun pactacri yuyaicun ahuan ticsirish cami can.

Cai yachai camaicunapi tucui sami mana alli caicuna ricuricpipash


tucui yachai huasicunami allichirishpa yachaicunapi allimantalla rurai
yachaicunata pascashpa catimushcacuna. Cai sami allichiricunaca 1960
huatamanta huichaimanmi huallparishpa catirnun.

C ai LrNESCOnishca shuc jatun tatarimi 1 984 huatapica Apia Yala


mama llactacunapac yachai cama) ¡c huasicunahuan yachaicunapi ya-
napaita mrashun nishpa ¡ryarircacuna. Chai yanapaicunataca Apia Ya
la llactacunapi yachai illac huahuacunata yachaicunapi churancapacmi
huallparcacuna.

Shinapash, 1989 huatamanca 1l junu huahuacuna mana yachai


huasicunaman rinata ushashcacunami tiyarca. Chai tucui huahuacuna-
manta ashtahuan yachaita mana chariceunaca aillu llacta huahuacuna-
mi carca.

Caupai llacta yachai huasicuna, shinallatac huasha huasha huas-


hallapash quiquinyashca yachai huasicunaca caupai llacta yachai ñan
cunata, yachai caupaicunata catishpallatacmi yachaicunata pactachin-
cuna.
Cutin mama llacta pushaccunaca, chai achca cullquiyuccunapac
tantaricuna munashcata rurachunca jahuallami saquincuna. Chai cha-
yuc tantaricuna, yachai tantari ucupi cashcamantaca paicunapac munai-

-40-
ta rurashpami llanancuna. Shinallatac yachacuccunapac tantari ucucu-
napi, yachachiccunapac tantari ucunapipash chashnallactami rurancu-
na.

llacta pushaccunapac yachaicrrna yanapai tantaricunapac


_ .ama
munaicunaca tucui pachacunapimi pucllaicunata shinyashpa catincuna.
Paicunapac munai pactaicunaca llactaicuna sinchiayashpa caticpimi ri-
curimushcacuna. Shinallatac, paicunapac llactai pushai camaicuna
huallparicunapash, runacuna mirarishpa catimucpi, quiquin huiñai cau
saita tarishpa catimucpimi alli ricurimurca.

Chai yachai pushaicunapac saillu llaquicuna imashina ricurishca-


taca cai puchucai camuniquipimi ricuchishun. Shina yachachiccunapac
yuyaicuna imashina cashcata huillachinaca mai mutsurishcami can. Ya-
chachiccuna shucniqui callari yachaicunaca paicrrnapac maquipi minca-
rishcami can. Paicunami cai yachachicunapi quishpirishca yuyaihuan
llactai yanapai cashcayuyai pactachunca ashtahuan alli apanata charin-
guna.

Yachai huasi ni shpa shutichishca yachaicun aca, shucni qui callari


yachaicunahuanmi quimirin. Shinapash, cai shuticunahuanca ishcaini-
qui chaupi yachaicunata,jatun yachana huasi yachaicunata shuctac yg
chaicunatapashmi shutichishcacuna. Shina:

- Pr¡¿shaicunapac yachai huasi

- Antahua purichicunapac yachai huasi

- Shuccunapash

Yachai huasi nishpaca yachai huasi shimi shuc jahrn unanchaita

- 41-
cuc cashcamantami shina shutichishcacu¡ra. Yachai huasi nishpaca, ru-
nacunata ima sami llancaicunatapash yachachina cashca unanchaitami ffi
cun. Chai samiyachaicunahuanmi runacunaca, tucui casuai pachapi ma- É
na cashpaca asha pachacunacamanllapash llan caicunata pactachishpa
caugancuna.

- 42-
YA,CTEA,II mt A,Srr üAmt¡^, QUILILCA, CATIICIUNÍAf

'Nucataca ñuca jatun


martraca yachaicunata
charichunmi nunarca"
Chairaicumi yachai
hua¡iman ta canryashcata
charir.ca.

Margarret Mead

* Iván Illich y otr$: Un mundo sin escuela"


ed.Nueva Imagén. México 1978

-43-
RURAICI.JNA

YACHAI HUASI QUIPACA IMATAC *

YACHAI HUASIcunaca crisis nishca tuü pachapimi can.


Yachai huasicunapi mincarishcacunapash chashnallatacmi ta-
ririncuna. Shucniqui crisisca caupai tantari ucupimi can. Cutin
ishcai niqui cvisiscarunacuna imashina cashcapimi ricurin. Shi-
nallatac puchucai cnsís nishca tuti pachaca ru naorna mirashca-
mantami can. Cai crisis nishca tuti pachacunataca, yachai huasi
crisiscunahuan quimirishca cadlapimi drasqui ushanchic.

Yachai huasicunaca, yachachicunapi quiqin yuyaicuna-


huan yachachiccuna cashcataca cai puchucai pachacunacaman-
mi chincachishpa catimushcacun a. Chai jahuan rimaric runacu-
naca cutin alli huallparichunmi mañashpa shamuncuna.

Shinapash chai mañaicunataca ashalla runacunallami ma-


ñashpa shamuncuna. Chaimanta runacuna achcata mirarishpa
catimushcamantapash mana alli pactaicunaman chayai ushan-
cunachu.

Shinallatac, yachai huasicunaman rishpatac yachacunata,


yachashca ricuchi pancacunata mana ushachicunataca yachai-
cunata mushuryachinata munaccuhuan, ña cachashca shina ya

-44-
chaicuna catichr¡n munaccunahuanmi chinpapr.uaita rurashca-
cuna. Chai sami chinpapurai maca¡racuicunaca, shuc mana
jahualla sinchi allichina pacha saihuamanmi drayachin.

Shinapash, ñucanchic yuyaicuna yachai huasicunapitac


yuyacucpica ima mushuc ñucanchidlatac yachacunataca mana
ushashunchu.

Chai sami pryaicunallahuantac catishca runacunataca,


shuc ima catuna rantina shina cashcapi, allichirishca tanta¡ictr-
na jahualla mishai ushanalla cashcata shinami drarishun.

Mana cashpaca lnstituciótt nishcactrna yachacuccunaPac


alü caicunata ricuchunllachu allichishun. Manachu yachactrc-
crrnatac paicunapac munaihuan yachacrrnata , paicunaPac mu-
nashca yadraicunata adlashpa yachacucun, ¿una shuctaccrrna-
pac munaillatac rr¡rachun yuyana canchic.

Shinallatac, llancaccunapactac mutsurishca cadrun, shuc-


tac chayuc runacunapadla llancashca cuchun yachaicu nata
huallpanataca manadru mashcaipac canchic.

Chashnami mashicuna tucui sami yachaicunataca, ñucan-


chic quiquin cuscacunapac, ñucanchic quiquin huallpa causai-
pac, mushuc causaipac, cashcatami mashcana canchic.

Chashna ñucanchic quiquin yachai samictrnata yacha-


cushpallami ehai. institucídn nishcacunapadla llancai ruraicuna-
mantaca anchr¡ri ushanchic.

r o.c. Pag.9 y 10

-45-
YACHAI HUASICA RUNACUNANTINMANTA
IAPTSHCAMT CAN*

Yachai huasicunaca tucui marna pachapi sapan runantin


causaipi alli cati cati cauaita churashpa pucuchishpa catina yu-
yaihuan tantaricacunami can. Ima sami mana alli cachishpa ri-
maicunapash chaicunapacca yancami can. chai mana alli ca-
chishpa rimaicunaca caicunami can. Ra¡olucionarlo nishpa, con-
smta.dor, mana cashpaca gogresistanishcacunapashmi can.

Yachai huasicunata alli cachishpa ushachinataca, tucui m4


ma llactacunapimi mana alü pacta yuyaihuan charincuna. shi-
nallatac chai alli cachishcacunata jarcaicunapash tucuipimi ni-
nanta mirarishpa catimushcacuna.

Yachai huasicunapac uisisnishca tuti caimanta allicrririca


yachaicunapac mushuc ñancunata, mushuc sami yachaicunata
huallpashpa, mama llacta pushaccunapash shuctac mushuc yu-
yaicunata huallpai callaricpimi allichirina pachamanca chayan-
cacuna.

Mana cashpaca, chai crrsls nishca tuti caicunaca, tucui ma-


ma llacta yachai causaicunapi, yachaicunapac cullqui pushaicu-
napimi jicharipac can. Chashna tucuipi jicharishpaca yapa chin-
papuraicunapimi churanca.

Tucui mama llacta yachaicunapimi achca mashnai cullqui_


cunata shitancuna. Shinapash chai yachaicunaca, achca yuyari-
cunatami saquin. Cai yuyaricunapica, chayuc runacunall a ya-
chacushcacunamanta huaccha mnacuna pachai cullquicunata
cucushcami ricurin.

-46-
Ranti quishpirishca yachai huasicunapac yachai ñanq¿ na
ricurishpapash cutinmi chincarinllacuna. Shinallatac, chai ya-
chai huasipi yachachiccuna, yachacuomapash yachai ucucuna-
ta shitashpami rincuna.

Caupai ruraictrnapac yachai huasicrrnata mutsushpapash


yachai pushaccunapica, caupaicunata catic runacrrnatami chu-
rancuna. Shinallatac, yachai camaicunapipash caupai pushac
runacunallataorri churancuna.

Yachai huasicunapac crísís nishca tuti tucuicunataca mana


m¿una llacta pushacllachu rurashca. Ashtahuanpash ushai ca-
machi ruraccunapashmi satirishcacuna. Cai 1 971 huatapi Esta-
dos Unidos llactamanta corte nishca tantarica shuc mañaitami
churarca. Cai mañaica cashnami carca. Runacunapac llancai
mañaicunapica, runacuna llancaicunata jahualla tarichun ac-
llashcallami c¿rca. Cutin yana runacunaca m¿una pacta yachai-
cunata charishcamantami huashaman shitashcacuna carca.

Shinallatac, huaccha mama llactacttnapi yachai huasicu-


naca cullqui charicuna quipayashca cashcata juchanchincapac-
llami mutsurin. Llactacunapi causac runacunaca achcacunami
yachai huasipi yachacushcacunahuan cauaita allichirincapadla
ushashcacuna.

Cai yachaicunaca, llancaicunata rurashpa cal I arina yachai_


cunallami carca. Chaimantami huacchalla nrranacunaca paicu-
napac munai yachaita mana adlai ushancuna. Paicunaca yachai
huasicunapi cushca yachaicunallatami yachacuncuna. Chai ya-
chaicunaca yachacunatac cashca jahuapash shuctacunapaclla
mutsurishca üancaicunapacmi yachachin. Cutin mincha pacha-

-47 -
cunapac alli pacta yachaicunahuan llancaccuna tucuchunca
mana munancunachu.

Cutin Perú mama llacta ]unta Peruana nishcapica caupac


runacunami shuc niqui callari yachaitaca ñaupa yupacrita shina
ricushpa charincuna. Shinapash tucui pachacunami cullquicu-
na illac tucuncuna.

Shinacucpipash cai mana alli caicunata manapash allichic


yuyaicunatami charincuna. Chai yuyaicunahuan cullqui shitai-
ctrnaca ashtahuan achcayashpami catin.

Shinallatac, Cuba llactapi jatun ushaicunahuan yachai hu¿


siyashca yachashca huillaicunayuc yachaicunata ruracpipash
m¿una llacta cururaipacca mana pactachu can. Ashtahuanpash,
llancaccunahuan, yachaicunata chasquishcacunahuan huacta-
rimanmi chayancuna.

Cai huactaricunaca, yachai chasquishca runacuna mana


chacruri munashcamanta yachai camaicunapash mana achca
yachaccunata llucchi ushacamantami shina tucushca . Chairwo-
lucionario nishca mama llacta pushaipac pantaimantaca mana
yachaicunata juchanchi tucuncunachu.

Chai mama llacta pushaica shuc pacalla yachai pushaicu-


nahuan caupai llactata chayuryachina yuyaihuan yachaicuna-
ta cucushcamantami chashna tucushpa catin.

Runatin: sociedad

-48-
Yachai huasicunapac crisis nishcaca achcata caruyshpami
rishca. Ñucanchicca, yachai huasiyashca yachaicuna mashna
puchucai pachacuna charishcatami ricushcanchic. Chashna ya-
chai huasicunaca cai puchucai mita chaupicamanca achcatami
ñaupacman rirca. Shinapash, cunan pachacrrnamanca yachai
huasi ucupi caccunata ñausayachinamanmi ticrarishca.

Chaimantami, tucui huallpa causaipura pacta pacta cana


ushaitaca chincachishpa shamushcacuna. Shinallatac, yachai
huillai pancacunahuan yachac cashcata huillac pancacunahuan
pashmi llactacunapi causac mnacunaPuramanta raquishpa chu
rashcacuna.

Cutin llancai qrscacunapipash ashtahuan yachac llancac-


cuna yalli cullquita japiccunapi huacchalla llancaccuna ashalla
cullquicunata japic llancaicunapimi raquishcacuna.

yachai huasicunaca, tucui runatincunata achca cullquicu-


na mutsurishcami pushan. Cai cullqui mutsuicunaca saPan Pa-
chacuna yapa yachai huasicuna mirarishpa catrishcamantami
chayan. Cai yachai huasicunata rurancapaca sapan pachacuna-
mi achca cullquicuna shitarishpa catin. Shinapash, runacunapa-
ca imapash mana alli ricurinchu. Shinallatac, yachai ñanctrna-
pash tucui mama pachapi shinami mana rurashpatac yachacu-
nachu can.

Chai yachaicunapac ñancuna rurashcacunapash manatac


tucuri pachaman chayancunachu. Ashtahuanpash, ashtahuan
cullqui mutsuri pachacunamanmi chayan. Chaimantami jatun
ernry es a nish cacuna ü ana ccuna ta charincapa c yuyash cacunaca
pactashpa pactashpa catin.

-49-
Char nnyrea nishcacunaca, yachai huasi ruraicunapac
mutsu¡ishcacunata rurashpami achca cullquicunata surcuncu-
na. Chaipica, mana yachaicunata ruracushcachu ricurin. Ashta-
huanpash, chayuccunapac llancac maquicunami ashtahuan mi-
rarishpa catin.

MANA YACHAI HUASIPI YACHACUSHPA


YACHASHCA SHUC YACHACHIC

(Cai camuca shuc huillai apamui pancamanta japishcami can)

Quito llactapi domingo punchacuna llucshin. shuc huillai


apamuc pancapica cai sami huillaimi llucshirca. chaita ricushun
chic.

GUSTAVO ORCES 87 hua-


tacuna ta charic shuc yachachic
ZOOLOGIA nishca huihuacuna-
manta yachaita yachacuncapacca
ima pachapipash yachai huasi-
man mana rishpallami yachacur-
ca. SNnapash, cai 1990 huataca,
manca quito llacta Universida
Central, Poletécnica Nacional ja-
hrn yachai huasicunapi ya chac-
chicmi can.

Paica, Francés rimaillatacmi yachai huasipi yachacurca.


Cai zoología nishca huihuacunamanta yachaicunataca, paipac
uma yuyaillamantami yachacurca.

-50-
Chai yachaihuan huallparincapacca taripashpa, taripash-
pa catishpami jatun yachac tucuncapac pactarca. Chai yacha-
chicpac jatun yachaicuna jahua llancashcacunata, quillcashca-
onataca shuctac mama llactacunapipashmi achcata ricsincuna.

Gustavo Orces jatun yachac cashcaca mai jatunmi tucurca.


Chaimantami shuc punchaca Universidad jatun yachai huasipi
Tnotogía jahua yachachichun mañarcacuna. Yachachichun
mañacpica cashnami nirca. Ñucaca, yachashcata ricuchic panca
cunataca mana charinichu. Shinapash, p"i yachacushca jahua
shuc quillcata rurashpa ricuchisha nishpami cutichirca.

Ashtahuanpash, chai jatun yadrai huasictrnapica mana


yachachic cashca ricuchic pancallatachu curcacuna. Ashta-
huanpash tucuita yalli ashtahuan amauta yachac cashcamanta-
ca'universidad Central"nishca shuc jatun caraitami mishashpa
japirca. Chaimantami paica shuc jatun llancaicunata rurashca-
manta amautai yachaiyuc tucurca.

Chai yachachicca ishcai chunca sami huihuacunatami


taripashpa japishca. Chai ishcai chunca huihuacunamanta ya-
chaicunaca paipac shutitami apan.

Chai yachaicunataca tucui amautai yachaicuna yacharish-


ca cachunmi paipac shutipi shutichishcacuna. Llancaicuna-
huanca ñaupacmanmi catirca. ... Chai llancaicunapi ashalla
cullquicunata japishcahuanca mushuc camucunatami rantish-
pa catirca.

Chai camucunapimi ashtahuan yachaicunata japishpa ca-


timurca. Shinapash, paipac sapalla yachachicca paillatacmi car-
ca.
shinashpaca, mashicuna tucrri camucunata alli alli quillca
catishpa tucui quiquinpac mashicunahuan cai camu jahua ri-
manacuichic. shinallatac, cai camucunapi ima alli jatun yuyaicu
nata surcushpa quiquin yachacuipi mutsunchic

cai camucunapica, alli sumac jatunyuyaicunatami charin.


chaimantami, quiquin mashicunataca alli quillca catichun ma-
ñanchic. cai camutaca alli jamutancacamanmi quiüca catinata
charinquichic. Manachu!

-52-
IracmalilPAc QunPA GA,üIA.CJEIII

" Quipa canachicunaca


causai pachapi irnatapash
allichishpa a¡rancapaemi
mutsurin. Shina¡nsh' irna
llaquicunata alli chinca-
paoea mana mutsurinehu.
Ina llaquicunataca runacu-
napac rrma yuyaillami
allichinata ushan. "

-53-
Yachaipac quipa camachi

Ñaupaman ricuchicushca shinami yachaicunapac jatun camachi-


cunapica tucuita tantachishpa huillacun. Chai tantachicunaca tucui ya-
chaicunapac pactachina yuyaicunami can. Shinallatac, ticsi huillaicuna-
pashmi can. Chaicunapimi, yachaicunapac tucui ñancunata ricuchicun-
cuna,

Tucui camachicunami quipa camachicunata charincuna. Caicu-


naca yachaicunapi imalla ñancunata pactachina cashcaüami callarishpa
huillan. Chai quipa camachicunahuanca, ima camachicunatapash pac-
tachincapac ama llaquicuna tiyachunmi can. Cai quipa camachicunapi
catishpami ima camachicunatapash utcashpa pactachi ushanchic.

Yachaipac quipa camachicunataca mama llactata pushac apuc chg


rashcami can. Cai quipa camachicunataca shuc camachita ari nishca-
manta 90 mana cashpaca 180 punchacunapimi churanata charin. Shina-
pash, huaquin ari nishca camachicunaca mana qüpa camachicunata cha
rincunachu.

Cai ñucanchic llactapica ley dc fomento d¿llibronishcaca, camucu-


nata rurai ushana camachi quipa camachicunata mana charin. Cai ca-
machihuanca yachacuccuna, shuccunapash camucunata rurashpami mi-
rachi tucunmancuna. Shinapash caipacca quipa camachicunami illan.

Yachaicunapac camachi quipa camachicunacajatun camachicuna-


pi mana quillcashca huillaicunatami apamun. Caimantami cai yachaipi-
ca yachai huasi pushaimanta ricushpaca mishucunapac yachaipi imash-
ina cashca, quichua runacunapac yachaipi imashina cashcatami ricu-
chicrinchic.

Cai camachi allichiritaca, caupai llactatami 203 yupai yuyarishca-


huan noviembre quilla 1988 huatapi curca. Chaimanta pachami cunan

-54-
puchacaman can..

Shinallatac, cai yachaipica quipa camachi huillai yachaiornapac


camai imashinalla allichirishca cashcatami ricuchicrinchic.

Ñucanchic m(üna üotta gochat crrmatca shuclla


costt4rysh úshcaf gu W camafruno;pfiú ra4utrlsfua can-
Shir¿a

a) Yachoi tuasígashca Mlshumtup4 qui-


ctuirrilrlapocpashyactnL

b) Mann Aachot tunsiyashca- Mlsturcuns-


pac, Ettchuanmpaqosh y achnt'.

Cai nicniquipi chican chican huillacucpipash, mishucunapac, qui-


chuacunapac yachai camachi tucui nicniquicunami allichirishcacuna
can.

Cunan pacha yachai huasiyashca yachai camaicunaca cashnami


allichirishcacuna can.

a) Pachacunata pactachishpa yachacuna yachai. Mishucu-


napash, quichuacunapash.

b) Yachacuccunapac munai pachacunapi yachacuna yachai.


Mishucunapac, quichuacunapacpash.

c) Ñausacunapac, mana uyaccunapac, upacunapac alli-


chishca yach ai. Mi shucunapac, quichuacunapacpash.

Shinallatac, mana yachai huasiyashca yachai camaipash mishucu-


napac, quichuacunapac chican chicanllatacmi can.

-55-
Yachaicunapac quipa camachi pachacunata pactachishpa yachacg
napica mishucunapac, yachana, quichua nrnacunapac yachanata tanta-
chishpami hüllan. Yachai camayuc, huasipac yuyaicunaca tucuicuna
allitac pactachina yuyaimi can.

Yachaicunapac quipa camachi 19 nicniquipica, callari huatacuna


yachaimanta jatun camachipi mana ricuchicushcatami huillan. Chai
literal b) nishcapi imashina rimacucüa yachanaca mai jatunmi can. Cai
nicniquipica cashnami nin.

Shuc niquf callarl yacho;l

a) Hualuncuno allí fulrrllp'tshpu..- atrurirrr'tshpa cati-


churu paicutupac guyailuan cugur'tcurtohuut" imatg
pash alli cushf¡curhu an y achaslpa ftaupacrnan richu¡t
ñanta riructtishpa ga.chachhn

b) YWaicuno cururio:r'tcunatrr sapan sapancunapac, tu'


anintnapacpash mtrachishpo catino. Imo aIIí rwaigl
rutn pctoch¿stpa alllmantrr gacllachishpa catina

c) Unculcunamonta quishpir'at'4- huacaichír'vta yugaicu'


rtata mirachisftpa catinu Shinallntnc, go|/,isltaa prrctq,
annatapash alli pacta muüsun¿ yugaitn cuno- Samnri
cunapí pullai pa.ctnanapt ima slurctac pochaanapi
pash dli mutsurinato g achnchina.

d) Huahuacuno ima ruraícuttop¿pash sumac rlnaicwTata


rwanopi cururiarisltpo catichun míncrrrta

e) Ima ruraicunapípash pbunaryc maquicunata, yugai


cururiochichun üancano gugaítatac chsrichun
to. crlli -

M onc ushar'¿alla Lla¡rcaíntrtata rícuchi¡to..

-56-
J) YactwlmnaJrruan m(ünrr Llncto cullqulnttt.rratrurlarlpL
tluuraüIW causal cwwfañpf" pfclurro:psh satfrnotrr ya-
ctunrchun" goctuchfiaa-

s) Runacunapac tuanrtg at tontar| g ug alta g anapanani


yugalln mirachlshp cattctatn" rwashptac caüclann ñ-
anchha-

h)Huahuannopacaíchocushrbuf hwrncunlrt¡¿.1.shpacati
chun shucü a puclloianoto" tarltnrlsttpo prtc'J'air¡.;¡-l.atg
psh gachach¿st¿pa co:tfrto,.

Cai pachacunata pactachishpa yaehacuna yachaipac ticsicunata


tucui ricuchishca cati cai huillaicunapica yachaicuna imashina tanta-
rishcata, imashina aullirishcata, imashina ruraricushcatamiricuchicrin
ch i c. Cai tucui ruraicunahuan ca Punasuyupi, Anti suyupi, C untinsuyupi,

Galápagospipashmi pactachina can.

Shinallatac, cai tucui pactachicunataca callari ñaupa yachaipi,


shuc niqui callari yachaipi, ishcainiqui chaupi yachaipimi pactachincacu-
na. Shinami, cai tucui pactachicunataca tucui mama llacta mishucuna-
pac yachaicunapi, quichua runaeunapac yachaicunapipashmi pactachiri
na can.

Iluallpai causaipura yachaita pushai

1988 huata noüembre quillamanta pachami shuctac mushuc ya-


chai pushai mirarirca. Cai mushuc yachai pushaica yachai camayuc hr:a
si camai ucullamantatacmi can.

Shinallatac, cai pushaica tucui quichua runacunapac yachaicuna-


ta chaupipi churancapacmi huiñarirca. Cai mama llacta yachai mushuc

-57
pushaica cunan pacha mama llacta pushacuc Caupai llactayuyarishpa,
ari nishcami huallparirca. Cai huallpaitaca 203 yuyarishca yupaihuanmi
ñaupaman rimacushca yuyaipac cu¡ca.

Urai camachi huillaipica, yachai camai imashina tantarishpa au-


llirinamantami huillan. Shinallatac, cai huillai pactachi Vlll camuniqui
hui-llaipica, huallpa causaipura yachaicunata, pushaimantami riman.
Shinallatac, chai yachai pushaipac ima caicunata, imalla rurana cashca-
ta, imalla cuna cashcatami huillachicun.

Cai camuniquicuna, nicniquicunaca cai rurai camachipica mana


¡rpaicunata churashcachu can. Chashna manayupaicunata churaica al-
lichirishpa allichirishpa catishcamantami shina tucushca. Shinapash, ca
machicunata cai rurai camachipi catishpa pactachinataca mana imapash
jarcanachu can.

HLIILI.ACHI

,IAALI,PA ETUS/üPURA YACTTATTA PI'S'T'á;I

NimiquL......Cai gachoi pushalta pushac runÍrcunoco;


castüüz shuníto gachasfrcaJalu.ropr¡sL mana llactapi cau-
sctc runacunopc shuctnc shimitapashmi gachonata clu-
rin- Paícunamí cai quiclun runclcuna{xtc, shuctac shirniú¿
rtmac runacurtopo.c yachoi tunsigashc* mono Vacfwi
tua stg ashca rurai camaig achnicunata allíchlshry tü7ta-
chrshpa, pustwstpa, rinrashpa, AuAanan)shpa, gorfat
ctutata tupttshppashmi apancanna- Cat srrmi Aacluí
pusltoipico tuallry causapur a y achoífo pr-nta pusttorrní
jatwt apuc can

Huallpa causclpura yrchaita pushai: DINEtrB


Tucunval tanteri: Cooperaúvismo

-58-
.
Huallpa causalpura gaclulta pushac
Nicniquü....
apuqac mÚtmñsttn rutwt pactachlmrvÚ @rnrlanú
CATL

Qufcluto tutuacl.rnaIxtc, stuctac Erlquú7 shlmi-


tottnnc rutaarnpac yactuttn alltclttshp" aIIt
pushasttpa pactachtna

Imata runorlurnryash ollrctús@Jatun pactat cg


maAurlc'unurrllnñnrctúta-

c) Slúnallotac, mt srrmlyoctulrutrrpc yachacttlc-


ornata. stutctoc pusturcttnnta" nlcdbasnW
yachnchfstpacv.ttlo-

d Ishcal shimfpf gachannn. @llnrl ftal.tprr gact'o,l'


pü shuc nlq ut o.llarl y achatpf, fshoaf n{qut ctwpt
yachat hrlCIslouno;tn tantaclús@ mllat'lcttlno-

e) Istwat shfmpü Aarhnnns gaclra:pf mfflo;tla Ug


cttrriü,tpuiatnotopashntrano-

j yachntcttnapc camoyucrruan AacharnruWc


szub*qe atarlomartpstwú motwnnryt y a-
chniln puslnc ttuasir¡.nt¿- V achot huaslr¡urlr¡ fiu-
shrn¿ aúlJilfshpa catlnshaa huüalln ñmchtlo-
Slúlr.[lrrtac, tmn cu¡tnintns Wa4¡:ripsh ctno
uITL

g) Ttrcuiannafunn nmonamsltpa cat Isltmt shimi-


pi. yactnlto rtnrtashry aryruL

ü Ishca¿ shrnd gachnicunflpílmamasfuiuL rnasru

-59-
Í7í ccrc runacuna., alli y achaculpac lna mutsu
rlshcaf rrgar'naCoiga-rshcatuflIoicunntacalln
g ochaí hucrsirrnapf pachoto ricuchic panrcacung
ta ftcucctt¡tahuanmi ñmsnacuna. can Shinaüa-
tnc, caí huílloícunacal atun uchüa s apicwtatuan
Aaclwicundtn alltchtrcapnni jahtn trbs i can.

J) Ttrcuí Aachai üactayai n:r.lracunap(rc pushnccu-


natuan poícttnatulnntrrc huüanacuicunata ctt&
rina.

k) Yachoíntnopt mutsurüshca panc(rcunata. camu-


atrtatar uran(L Ctwípanca camucurTo:ca. sa-
pan nrnaü s himi amautacuno.huan, sapan causai
gachnicurtatuanpash chittpopurashcami ca¡ta
caru Shürallatac, gachactrccuna j ahualla j amu-
tnslrprr Aachnflrrami cann can-

U Sturni am auta caupaiau:o,ta alli aüí pctachishca


cactuttt Shinallatnc, quücaíctlta:pípasru|c tonto-
chüshc¿ quücantno,funn quíllcaclutn" sapan shi-
mi rímai ug aricunahuan trcsirús lrcalln co:ipoc ca-
clutnr'tnnt¿-

lU Mano. gachoi huaslgashca gacluícunata qui-


cluta rt¡tacutuapac, shucctntapacpash tunllpa
crrusalpí g ug oushpa ñaupacmnn aW7&

nü Quíchua nntacuno;pac mutsurús hc o samí g a-


choicunota atlrchús hpo Íura;na.

nl Sqpan waí camoí gachatcunapoc quiquín ga-


clnicunata hrl,aüpasttpa cwuriochino.

60-
n, Qulchua runo gachnchtcatna tuollpañchun ut-
mshry gachano. ¡lachao.rto;tomrrsttrrrno- &rAg
ctwctúrcanapc Aactutmnnco. sapon tsum. at-
llu llactotunapac tnoir;arcwlultunn pacto pacta'
mlcanaca¡t

Rurrt ntnaatnntn ústna¿ shtmlptqulllmna ga-


W
cttsltn allf pushas tarttactúshprr pactachfiw

p) Ishcof stúmipfgachunn ns'nlal nüslrca gachnt


tu:rrsicunrrtrrpusFunn tarúoctrfiw annaicttnsto-
pash cuno- Tl¡cui colcuno:trr allt pactnchishpnf
ürrlrtrrpnsh aIIi rutwl ush¿rin

q) Runrrpwa. rtmarnaashpa Aachanno gachat


ñannnntrr huallparw- Co:t samt Aactuntna ñan
ca.marlrr pactachiraa castlcatrrrclu caÍa atl

Aüuüactr:ctna aIIt caípac, aütrc,nnatrr alll cau-


nl ñattpl clutrancapc gochointnata allfcUsb
pa, huíllrrchirrrr pactnchinapsta

DINACElutan" DINADERIUan guAartúL1tstlw


rtucushpoca gartulatnapac pucüatanupac
tuahurrslcwwtn potnponnotn rwanats poc@
chnarna-

Jatun pattni camoictnalatan tnttallo. marco'


cuupi úshcaÍ shrmpi y achoi pttstto:icu;l.ato aIIi-
chústpa. tnntachfiw-

u) Yaciuirratapac camrrA uc cactwsluca wai camn'


chicwupí murcaslra rur aict¡tatn" llrurcaícwlctrr

61
oJlipactachíno-
u) Quíchua n¡l¿ar¡.rnapec yachoito. CONADEtUa¡t
rlmanacushpa o,üicht:o. pctachinapash-

Chai ña rimacushca shina DINEIIB camaica tucui quichua runa-


cunapac, shuctac huallpa causai runacunapacpash, yachaicunata pu-
shancapac mincarishcami can. Chashna cai yachai pushaicunataca, mg
na jahua chaupi pactaillapichu mrana can. Ashtahuanpash, ma¡ca pac-
taicunapi, tucui ishcai shimipi yachai huasicuna tiyashcacunapi, qüpa
pachacunapi huallparishca yachai huasicunapipash rurana can.

Cai ñucanchic Ecuador mama llacta yachai ucupi DINEIIB huall-


parishcaca shuc jatun huiñai causaimi ricurin. Cai sami yachai camai-
huanca tucui mama llactapi causac, mana yachaita charic, achca quichua
nrnacunamanmi yachaicunata caracr¡n.

Cai tucui runacunaca tucui yachai jaiñicunapi sarushcallami cau-


samushcanchic. Chashna saruicunaca Ecuador mama llacta caupai llac-
ta tucushca pachamantami shina shamushcacuna. Chai pachamantaca
ñami 160 huatacunata quiquin yachai illac causamushcanchic.

Shinallatac, cai yachaicunata pushanapi mincarishca runacunata


ruai camachicunallatac ishcai shimipi yachaita apana ushaita cushc¿
mantaca, paicunallatacmi alli llancai pactachicunata rurana can. Chai
llancai pactachicunataca yachai pactacrina, ishcai shimipi yachai pu-
shaipi ricuchicushcacuna alli pactachunmi alli apanata charincuna.

Cai tucuicamachi paetacricunata pactachinaca DINEIIB mana ut-


ca llancashpa, mana utca pactachicpica mana alli pactancachu. Cai mana
alli caicunaca mana mama llactapi cai sami yachaicunapac mnacunata
mana alli yachachishcallamantachu shina tucushca.

Ashtahuanpash, mama llactamanta achea cullquicun a llucshish-

-62-
cacunata, runacunapash chaita alli mutsunapi mana mincacarishcamq¡
tami chashna tucushpa catimushca. Shinallatac, runacunacra ima allichi-
napipash mana yuyashpa, mama llactata pushac capuccunallatami ach-
cata rimashpa shamushcacuna.

Chaimantami caupai llactaca llancaccunallahuan achca cullquicu-


nata chincachishpa shamun nishpami achcata rimashcacuna. Shinami
caupai llactataca imatapash mana rurac cashcapi llucchin. Tucunyashca
cullquicunata yancamanta chincachic cashcapimi llucchincuna.

Chashna achca cullquicunata shitashpami imatapash mana pucu-


chic llancaicunata churananna. Shinallatac, tauca yancalla nrnacuna-
manmi llancaicr¡natapash cr¡ncuna.

Caupai llacta caupaicunapac yuyaicunür¡an, imatapash mana ru-


rashcamanta sinchi rimaicunahuanca tucui shuctac mama llacüasunata-
pashmi shutichishcacuna.

Shinami DINEIIB huallparishcapash mama pacha caupai llacta-


cunapac caupai huiñai causaipica, shuc yacu shutui shinalla ricurirca.
Imashinami ñucanchic caupai llacta mama pacha caupai ll¡actacuna tan-
taripi ricurin, shinallami DINEIIBpash caupai llacta ucupica ricurin.

Ashtahuanca, cai DINEIIB sh amuc pachacunapi llancaicunata, yg


chaicamaicunata, yachai allichicunaüa, yachai aulliricunata imashina
apacucta tupunami alli canman. Shinallatac, pactacri yuyaicunamanta
yallishpa mana alli ruraicunata ruracucpica allichita mañanatami can-
chic.

Tucui runaeunapac, ashtahuanca, huahuacunapac yachai pactacri


cunata shamuc mitacunapi allichita pactacrincapacmi cai alliehicrrnata-
ca yuyana can. Chai shamuc mitacunapi cr¡nan pacha runasunamanta
chicanyashca alli yachaicunayuc, alli yuyai sapa, sumac caihuan, ruai
-63-
yachaiyuc, mn acuna tucuch unmi yuyana canchie.
Cai cati yachaipica, DINEIIB ima huallpapi tantarishca cashcatami ricu-
crinchic. Shinashpaca cashnami huallparishcacuna can.

- 6 urai camaicuna ( apuccuna )

- 15 sección cuna ( pushaccuna )

- 29 unidadescuna. ( imatapash ruraccuna )

- marca camaicuna. ( Apuccuna )

Cai camaicunataca mana jahualla cashcamantami mana quichua-


man ticrachishcanchic. Chairaicumi castilla shimillapitac ricuchishpa ca
chacunchic. Ashtahuanca, yachacuccunaman alli achicta jamutachinca-
pacmi cai yuyaita japishcanchic.

Mama llactapac yachai camaipi mishucunapac yachaicuna, ishcai


shimipi yachaicunahuan camachi jahua raquirishcamantami cai DI-
NEIIB huiñarirca. Chashna DINEIIB ca paipac quiquin allichiricuna-
huan, quiquin tantarihuanmi huallparirca.

Chashna tucui allichiricunahuanca mama llacta tucui quichua,


shuctac rimai runacunapac yachaicunata apancapac pacta pactami tu-
curca. Urai camachicunapi rimacushca shinaca callari ñaupa yachaipi,
shuc niqui callari yachaipi, ishcai niqui chaupi yachaicunata pactachin-
capac departamento nishca, secciones nishca pushaicunaca mana mut-
surinchu.

Cai sami yachaicunata alli pactachincapacca DINEIIB ucu urai ca-


machicunata pactachinallami can. Chai urai camachicunapimi tucuita
ricuchishpa huillacun. Chaita alli jamutancapacca, caita alli pacha ricu-
shunchic.

-64
DINEIIBpi tucui llancaccuna imalla llancaicunata pactachina
cashcamanta callarishpaca jatun apuc, tucui yanapaccuna, ashtahuan
cati llancaicunata ruraccunaimallata pactachina cashca urai camachicu-
nami can. Chashnallatacrni departamentocuna, sectioncunata pushac-
cunapacpash urai camachicuna tiyan.

Ña nishca shina DINEIIB ca mama llacta pushac apuc caupai yu-


yaihuan ari nishca cucpimi huallparirca. Cai mushuc yachai camai pus-
haipac tantaricuna, aulliricunaca allimantallami cururiari caipac can.
Caipacca achca ticsi mutsurishcacunami tiyana can.

Caicun aca rurai yachaicunahuan, caupai yachai cunahuan allichi-


rishca runacuna, mutsurishca cullquicunapami cana can. Chashna tucui
allichirishca cashpami yachaicunata pushai ushancacuna. Cai tucui ri-
mashcata ricuchishca urai camachi DINEIIB imashina cashca, imashina
aullirina cashca huillaica cashcami nin.

fiT'ILTACTil II

AsTÍA PÁICTTáICT'NAM$N CTTURASIICACT'NA

64. rúmiqut ucui ta¡ún¡'tcunata allichlnco:pacco.- DINEIIB


imrtto manncpí MECpac sa4rt púsl:r;;ic'llrlro;mi Wfinchish'
paco,tttacan-

65. nirlúqui Hwllpo causCI:ípwa yocttoíta pnsllo;íWc


marca p]llsfutintnqi allícttíricunafa" aulliricunato, ari nin-
caccrman caí antllicu¡to;taca imrr pacto pcta caslrca crrmo;i'
atnahurrn íma alti co:ipac cas hcc rur ünno;tuattmi aullr
china cart

Cai sami yachaicuna cururiarina cullquicunata, ima shuctac mut-


surishcacunatapash mana alli ñaupacman apaicuna tiyacpica, DINEIIB-

-67 -
mi shuc sinchi üicsi yachaicunata charin. Cai sinchi yachaicunaca huallpa
causaipura ishcai shimipi yachaimi can. Cai sami yachaitaca 20 huatacu-
na ñaupamantami tucui mama llactacunapi ricuchishpa shamushcacu-
na. Cutin cai ñucanchic Ecuador mama llactapicaL2huatacuna huasha-
llamanmi quichua runacun a yachacuchun japishcacuna.

Ecuador mama llactapi cai sami yachaicrrnataca 1g?8 huataman-


tami ricsichishpa yachachishpapash catimuncuna.

DINEIIB paipac tucui llancai ucucunahuanmi cai ishcai shimipi


shuc niqui callari yachaitaca alli tupushpami pushana can. Cai pushai-
pica caicunatapi ricuriashpa apanata charin.

- Risuriashpapushanapi.

- Yachaicunata alli yachachinapi.

- Yachai huasicunapac camachicuna ruraipi.

- Yachaicunata camachi ucupi churanapi.

- Yachana huasicuna huallpanapi.

- Yachana huasicunapac pushaccunata, yachachiccunata


acllanapi.

- Yachaicunata alli pactachina ñancuna ruraipi.

- Cullqü mutsuricunata allichinapi.

- Huata yachaipac mashna cullqui mutsurishcata ricuna-


pi.

-68-
Yachaicunapac imalla mutsurishcacunata mashcanapi-
pash.

BORo ct?,/\cl'a
CURftIC.J ADIII
rr¡5 .

fRl c¡o¡l
,l.
/tJ
u

Ch4i......... yupai pancapi ricuchicr¡n shinami DINEIIBca sucta


pushai ucucunahuan huallparishca can. Chaicr¡nami yachaicnnapac
allichina, rurana, pactachina, yachaicunata tupuna, shuc ruraic¡uata-
pash pactachinapac mincashcacrrna can. Cai tucui llancaicunataca
mama llactapi huallpa causaipura ishacai shimipi yachaicunapacllami
pacta-chinata charicuna.

Cai plorcamrezúo pushai ucupi llancaccunaca shuctac cunamanta


raquirishcami can. Paicunapac punta apuchuan rimanacushpami DI-
NEIIBpac taripai caupaicunata, yachaicunata tupushpa quillcashpa
catinata charincuna.

Cai pushai ucupash shuc pushac apuctami charin. Shuctac pushai


ucu apuccunahuan tantarishpami imatapash rurac tantari tucuncuna.
Shinashpaca, chai tantarimi ishcai shimipi yachai camaitaca purichish-
pa pushancuna.

Plan¿amienúo nishca pushai ucuca, ishcai rurai yachaiyuc tantari-

-69-
cunatami charin. Cai rurai yachaiyuc tantaricunaca shuc jatun llancai-
cunatami pactachinata charincuna. Cai llancaicunaca caicunami can.

- Yachaicunata allichic ucu

- Yachai tupui ucupash.

Cai ishcai tantari ticsimanta yuyaricunapacca ............. yupai pan-


cacunata ricushunchic. Chai yachaicunapi chai pushaicuna imalla chican
chican llancaicunata pactachina cash cata huillacun.

Chai ña shutichishca pushai unidad nishca ueucuna tiyashcaman-


ta DINEIIB pica shuc niqui callari yachaicunata pushac shuctac pushai
uccunaca mana tiyanchu. Shinallatac, ima shuctac llancaicunata rurac
ucucunapash illacllami can.

Shuctac llancaicunaca, caicunapashmi tiyan. yachacuccunapac


imalla pancacuna mutsurishcata ricui, yachaicunayachai huasicunapi
quillcarishcacunata ricui, yachai huataeunata ricuica, ima sami yachai
hua cashcata ricushpami taripancuna.

Shinallatac, DINEIIBca mishucunapac yachaita pushac ucucuna-


huan apanacushpa, rimanacushpa, yuyarinacushpami llancan. Shinash-
paca, caipi imashina huallparishcata alli ricupashun chic.

Pushai ucu: Departamento


Yachai llanc¡nate camac: Director Administrativo

70-
DEPARTAMENTO SECCION UNIDAD

Elabora su plan de Elabora su plan de tra- Elabora su plan & tra-

rabajo sobre currículo bajo sobre currículo bajo sobre currículo

Planifica dirige y coordi- Participa en la investi-


na la investigación para grión para cunículo
currículo y otros aspectos

Diseña, desarrolla y Prediseña el currículo Define los ejas cuni-

evalua ell currículo de primaria culares de primaria

de primaria

hopone cambio currícu- Rediseña las guías Propone refurnas

lares de primaria curriculares de primaria curriculares

Diseña modelos de Diseña y elaborar re-

recursios didiácticos cursos didácticos para


para currículo currículo

Asesora al departamen- Asesora a la sección

to sobre el currículo de sobre el currículo

primaria primario

-7r-
DEPARTAMENTO SECEION I,JNIDAD

Elabora su plan de Elabora su plan de Elaborasuplan de


Eabajo sobre evaluación trabajo sobre evalua- sObre evalr'¡Ción
primaria ción primaria primaria

Planificq dirige y coordi-


Realiza el seguimiento
na la investigación para
y evaluación
currículo y otros aspecbs

Elabora nonnas e Elabora normas e ins-


instrumentos de tn¡mentos de evalua-
evaluación primaria cién y seguimieno

Diseña y experimenta
un sistema de evalua-
ción de ed. inter. B.

Asesora a otras áreas Asesora a la sección


de evaluación correspondiente

Informa sobre los Informa sobre los


resultados de la resultados de la
evaluación evaluación

-72-
RURAICIJNA

shuc quichua n¡rana yachaclticrnishuc aiüu llacta yaclai


huasipi 3 huatacunata yachachispa shamun. Chai yachachicmi
yachai camayuc apuchuan rimancapac Quito llactaman rishca.
Pai shina Quito llactaman rishpa rimacrichunca marcapi ya-
chaita pushaccunami cachashcacuna carca.

Shinallatac, chai yachachic runamanca 3 quillactrnatami


mana ima cullquicunata cushca carca. Shinapash, chaimantaca
mana llaquirircachu. Paipac muru pallaicuna alli cashcamanta-
ca aillucunahuan micuncapacca allitami charirca.

Ashtahuanpash, paipac yachachina huasipi yachachina


pancacuna, huahuacuna tiyarinacuna, churaicuna, quillcana pa
tacuna illashcamantami chaicunapi yuyashpalla puñuitapash
mana ushac carca. Marcapi yachaicrrnata pushac huasimanta-
llami ros.do,huailla tullpu patapi quillcana aspita, marna llacta
pushac apucpac shuyuta, shuc papel huipalata, shuc escudo
nishcatapash cushca carca.

Chashna mana alli cacucpirac sapan ishcai quillcacunami


yachai huasicunata ricuriac mishuca chayac carca. Chai mishu
chayashpaca llancaicunata quillcashcacunata ricushpa, chai
yachac huasipi yachacuc 40 huahuacunata ninanta tapushpalla-
mi yallic carca. Chai yachai huasipica 2'1, huahuacunaca shuc
-73-
niqui huatacunapi, cutin,19 huahuacunaca ishcai niqui yachai
huatapimi chayacurcacuna.

Chai yachai huasicunata ricushpa puric mishuca, sapan


ishcai quillcacunapimi chashnallatac, rimarishpa puric c¿üca.
Yachachic mana yadrachinata yachan nishpa, ima illacpipash
yachachicmi allichina can nishpa, mana alli cashca huillaitami
cucrisha nishpa, huahuacunaca, imatapash, castillapimi rima-
natapash mana jamutancuna nishpami rimaric carca.

Ranti yachachic runaca, yachai huasicuna tucuitami cha-


rin. Ñuca yachachina huasillachu mana imata chari tucun nish-
pami Quito llactaman rishalla nishpa yuyarirca.

Chai yuyaihuanca Quito llactamanmi rirca. Shuc Viernes


punlla Quitoman chayashpaca 8 sailla pacha tutamantami ya-
chai camayuc apucpac llancana huasiman chayarca. Chai pun-
cha tacmi yachachiccunapac tantari huasi ta tucuchish camanta
cushiyai raimi cashca carca. Callaripica, yachai camayuc apu-
chuan rimacrisha nishpami yuyarirca. Shinapash chaipacca, tag
ca punllacuna ñaupamanmi mañana carca.

Chai camai huasiman chayacpi shuc llancacca, yachai hua


sicunapac mutsurishcacunata mañancapac SMALME huas!
manmi rinata charinqui nirca. Cutin chai huasiman ricpica, cai
camucuna, pancacunallatami catunchic, yachai c¿unayuc huasi-
man rilla nishpami cutichircacuna. Chashna sapan ucumanmi
chai yachai camayuc huasipica purirca.

Ña 2.30 sailla chishi pachami yachai camayuc huasi ima


mutsurishcacunata charishpa yacharirca. Shinapash, chaicuna-
ta mañancapacca, tauca mañai pancacunata quillcashpami ma-
ñana cashca carca. Shinallatac, caicunapashmi mutsurishca
NA
carca.

Marca llactacuna ricsinashuyupi yachai huasi-


ta shuyuchina.

Marca yachai pushac apucman imamañacush-


cata yachac chayachina.

- DINACEpi shuc mañai quillcata churana.

- Yachacuc huahuacunaPac taita mamacuna ya-


chai camayuc apucman shuc huillaita cachana.

- Yachaicunata camaclnan shuc mañai quillcata


churanapash.

Cai mutsurishcacunata mañai pactachunca, mashna Pa-


chacunatac unaiyanca nishpa tapucpica, mana pi yachanchu
chuscu quillca imami tucunca nishpami cutichircacuna.

Shinashpaca, chai yachachic runaca imashina ricuchishca


shinami mañaicunataca quillcarca. Chai mañicunahuanmi un i
dad de archivo informncióny corriryondenciarishca ucu marca ya-
chaicunata carnac huasipi mañashpa catirca.

Chai huasimanca shuc quillapimi ticrashpa tapucrirca. Tq


pucpica quiquinpac mañaicunaca ñami allichiricun shuc quilla
huasha shamui nishpami cutichircacuna. Chashnami chunca
quillcacunata cutin cutin puricurcalla.

Chashna puricushpalla cutinmi yachai camayucPacman


ticrarca. Chai yachachicrunaca shuctac yachai huasicunaca tu-
cuitami charin. Ñuca yachai huasillachu rnana imata charinca

to
nishca yuyaihuanllatacmi rirca.

Yachai camayuc huasiman ñaupacunaman chayaipica,


puncucamac runacuna huaquincunataca mana imata nishpa y4
llichicta, cutin huaquincunataca mana yaicuchisha nishpa, tu-
cuita tapushpa mana cacharisha nishpa shuctac punchacuna
shamunquichic nicuctami ricushca cÍuca.

Shinallatac, chai puncu camayuccunaca chai quiquincuna


mashcacun mashica tantanacuipimi, mana caipichu, Antisuyu-
manmi rirca, uncushcami shuctac llactamanmi rirca, paipac ma-
mami huañushca nishpa llullaicunahuanmi iñichishpalia mana
yaicuchisha nicucta ricushca carca.

Shinashpaca, chai panca tantai ucupimi paipac mañaicu-


na imashina ricucta tapurca. chaipica mañai rurashca yupaita-
racrni mañarcactrna. chai yupaitJricuchishca catica cai manai-
taca manarac cucrinchu nircacunami.

Chaimantaca, allimantallami ñanman llucshirca. ñanpi


ashata muyuricushpaca yachai camayucpacman yaicunatami
yuyarirca. Imashinami shuctaccuna yaicun shinallatacrni yaiq¡
sha nircami. Ñucacarin shuc aillu llacta yachachicmi cani yácnai
camayuchuan rimanaman yaicushatacmi nishpami catirca.

Yachai camayuc llancai puncuman chayacpica puno¡ ca-


mayucta cayacuctami uyarca. chai runacuna rincacamanca,
shuyashpami allichirishpa chai ucuman yaicurca.

Chai yachai camayuc llancan ucupica cashnami rimarina-


curca:

Yachai camayuc Shuc shañuta mañarcanica.

-76-
Yachachic runa: Taita aPuc ñucacac shuc aillu llacta
yachachicrni cani mana Punorca-
mayucchu cani.

Yachachic shina t icPi yachai camayucca, mancharishpa-


mi saquirirca.

Yachai camayuc: Imata nipanqui.

Yachachic runa: Chunca shuc quiüacun¿unanta pacha-


michami cai camai huasiman ñuca ai-
llu llacta yachai huasipac mutsurish-
cacunata mañashpa shamushcani. Shi
napash, ima alli cutichita mana chash-
quishcanichu. Chashna mana yanaPag
pacpic4 huahuacunata yachachishpa-
lla catinata mana ushanichu nirca.

Cutin yachai camayucca pimantac mañaita rurarcanqui


nirca. Yachachic runaca yachai llancaicunata camac apucman-
mi mañaita churarcani nishpami cutichirca.

Chaipi yachai camayuc apuc chilin nichishpa cayacpica,


paipac secretariomi yaicurca.

Ranti yachai camai mana cantachu cayarcani. Ñucaca, ya-


chai llancaicunata camactami cayarcani nishpami cutichirca.
Quipamanca, yachai llancaicunata camac mishurucullami yai-
curca.

Chai mishu yaicucpica, yachai camayuc apucca cashnami


nirca. Imamantatac, cai mañaita mana pactachircanqui. Cai ya-
chachicca yallic quillacunamantacrni mañaita churashca nirca-

- tt -
mi.

Shina rimacucpi chai yachachicca tucui mañai pancacuna


yupaicunahuan quillcashcatami chai mishupac maquipi chu-
rarca.

Cai mañaica ñami allichirinaman yallirca ñami cuccricun-


ca nishpami cutichirca.

Cutin yachai camayucca caimañaica manarac carashcachu


cashca cai llancaipac mincarishcata yapai nishpami ca- charca.

Shinallatac, asha quipallaca ishcai mishucunami yaicu¡


cacuna. Chai yaicuc shuc mishuca yachaicunata tucui tanta-
chishca llancaicunata pushacmi cashca carca. Chai mishuca, ñu-
ca llancai ucupica mana ima mañaicunata cunchicchu. Chaima-
ñaicunataca, yachai huasicunapi ima mutsurishcacunata ricuc
sección nishca ucupimicunata charin nishpami cutichirca.

Cutin, chai huasicunapi ima mutsurishcacunata ricui ucu


pushac Taita apuc cai mañaica manarac ari nishcachucan. Caita
ricuncapac mincarishca manarac huillaicunata cu shcachu.

Cai mañaica, puchucai yachai quimsa quillacunapimi ri-


cushca cana carca. Shinapash, chai pachatacmi cai mincashca
apuc uncushca carca. Chaimantami, manarac cushcanchic. Shi-
nashpa cai mañaitaca, shamvc enero quillapimi cui tucunchic
nishpami huillachirca.

Ranti yachai camayucca imamantatac caitaca mana huilla-


chircanquichic nirca.

Chai pushacca shuc huillai pancata secciónman cacharca-

_78_
nimi nirca. Cutin chat ucuta pushacca caitaca secciónca
seccién
mana imata ricunata charinchu nishpami cutichirca.

Shinallatac, yachaicunapac llancaicunata camaccalla ima


nishpatac m¿ura ñuca camai ucumanhuillarcanquichic nishpa-
mi tapurca.

Chaiyachai huasicuna ima mutsushcata ricuc ucu pushac-


ca caica mana ñucapac ricunachu nishpami cutichirca.

Ranti yachai camayuc apucca caica ñucapac mincarishca


ricunachu can. nishpa piñai cutichirca.

Cutin, yachaicunapac llancaicunata carnacca, quishpichi-


huai taita apuc cunantac utcashparni cai mañaitaca allichicrini
nishpami mincarirca.

Shinallatac, yachai camayucpash cunantacmi cai yacha-


chionan pai mañashcacunata cuchun munani nishpallami ca-
charca.

Chashna, achca rimanacui huasha chai yachachic runaca,


cushicuihuanmi yachai camac huasimantaca ñanman llucshir-
ca. Mana mutsushcacunahuan cashpapash cati semanacuna ña
charina yuyaihuanmi paica carca.

Paipac mutsushcacunata japic chayashcamanta cushi cui-


huan chucchucushcamanta samarincapacca, shañu catu huasi
ucrunanmi yaicurca.

Chai ucupica, mana chushaclla churaicuna tiyashcaman-


taca shuc cari runa tiyaccucmanmi cuchuyarca. Chai churaiman
cuchuyashpacacaipi tiyari tucunichu nishpami tapurca. Chaipi

79-
tiyacuc runaca, tiyaripailla nishpami rimarca.

Shinashpaca, yupaichani nishpami tiyarirca.

Chai yachachic runa ña tiyacucpica urai cuchupi tiyacuc


runaca maimantatac canqui nishpa tapurca.

Chai yachachicca ñucaca, Tabacundo Santa Rosa quichua


aillu llactamantami cani. Ñucaca, caupai llacta yachaihuasipi
huahuacunata yachachicmi cani.

Cunanca ñuca, yachachinahuasipac mutsurishcacunata


cai yachai camai huasipi mañancapacmi shamurcani. Chai tucui
mutsurishcacunataca, huatayacricpimi chashquishcaninishpa-
mi huillarca.

Shinallatac, chai runaca cushicunimi ñucapash tauca hua-


tacunatami yachai camai huasipica llancarcani. Chaipica, ima-
pash mana alli llancai cashcamantacaunai pachacunatami una-
yan, ñucaca chashnallataoni mitmai pachacunapipash cashca
cancami yuyani.

Chai mitma carma pachacunapica imapash mana allica-


chishcachu c¿üca. Aillu llactacunapicarin ashtahuanmi cashca-
canca,

Chaimantami runacunaca mana yachaicunarnan yaicui


ushaccunacarca, nishpami huillarca. Ashtahuan, huillaihuan
catishpaca cashnapashmi nirca:

Cunanmi shina unayachin. Chai llancaicuna imashina


cashcatami alli jamutana canchic. Shinallatac, yachaicunapac
camaicunatapash sapan causai mitacunapimi mushuc cunata

80-
churana canchic. Cai 10 huatacunalla 2000 huatacunaman cha-
yancapacca illac pachacunapicarin shuc mushuc utcashpa, ma-
na yalli cullquicuna mutsuric, alli yachai ñancunatami mañana
canchic.

Chashna rimacpi chai yachachicca, allimi crrshicuihuan


carcani, cunanca cai rimaita uyashpaca achca yuyaricunahuan-
mi rini nishpami chai mishucunataca raquirirca.

-81 -
YI.IYARINCAPAC TARIPANCAPACPASH.

Cai shuyucunapica, yachai camaJ¡uc huasipac yachai pushai imai


caicuna mitmai pachapi, cunan pachapi imashina cashcatami ricuchi-
* Cai yuyaicunahuan mincha padra 2020 huatapac shuc mu-
shuc yachai pushai camaita allichincapac yuyaichic.

Chaitaca, cai cati imai caicunahuan shamuc mitapac mu-


shuc yachai camaita yuyashunchic.

1. YACHAICI.'NAPAC PUSHAI
HUACHAI CAMAL Runacunapac quiquin cau-
sai yachai

2. YACHAI PUSHAI SAMI: Yachacuccunallatac chaparina

3. YACHAIPUSHAI
ALLICHIRIAI: Shayac tsiqllayashca

4. YACHAIPUSHAI
PACTAICUNA: Yachai rurai pactachiccunalla

5. YACHAI PUSHAI
TAAITARICUNA: Mana shucllapi tantarishca

6. YACHAI PUSHAI
LLANCAC RUNACUNA: Amautacuna munaihuan tu-
cuipacha llancaccuna, cama-
chita pacta camachimanta an
churishca llancaccuna

* Caipica, cati yanapaccunaca mana tiyanchu sapan runacunami paicunapac llan-


caipi mutsrishcacunata ruranaLa charin.

-84-
EC ['A,D O R UIA,MA. I.N.A,OlTA. VAC HA,[ C I'NAPAO
CAXIACENOI,INA,

Mana pachapl tucul causac


runacunaca, palcunapac yuyal-
crura menchalpl, causalpl,
caslcalpl, lm¡ta rlcslnapl, hua-
ñulpl, Jahuaffa hutchc¡rlshca cal
pachacunacananll¡ml eanachl-
cunataca mutsr¡ncacuna.

-85-
YACEAICUNAPAC HUALLPARISIICA CAIT{ACHI

Yachaicunapicca, y achai camachicunahuan ñanta shin a churash -


cami can. Shinallatac, chai uchilla camachicunami chai jatun camachita
alli catincapac yanapan.

Shinapash, yachaicunapac camachicunaca jatun mama camachi-


huan ticsirishcami can. Chai mama camachimi mama llactapac jatun
ticsi camachi can. Cai mama camachi jatun cashcata jamutancapacca
caupai llacta ima cashcatami achicta yachana mutsurin.

Cunan pachacunapica, 16O mama llactacunaml ttyan.


Chai tucut mama üactacunaca t,ucui mama pachapi rtcslrlsh-
carr¡l causancuna. Shinallatac, chai tucui mama llactacunap!
ca pichca huarancaJunu yalli runacunaml causanchic.

Chat tucut runacunamantaca, chlcan chlcan tauca hua[


pa causalcunarni canchic. Cutin chai tauca huallpacausaicu-
naca 3.OOO shimi rimalcunatami rimashpa causanchfc.

Ñucanchic Ecuador mama llactapash chat 16O mama llag


tacunapac cashcamantami shuc caupaillactami can. Mama
llactaca maipi causac tucui runacur¡apac qutquin allpami can.
Chaf allpaca Jaiñfmanta camachimantapashmi quiqutn ya-
chashcacuna can.

Caupal llacta

-86-
Shlnallatac. patpt causac runacuna camana huallpatpt
yarishcaml can. Char yarlshca yur¡rathuanmt tucutyashpa tan-
talla causaita mashcancuna. chainantamt tucuicunapac alll
cacta, alü camatcunatapash mashca¡¡cuna.

Chashna causancapacca lma saml ruraicunapl causac-


plpash man¿I chicanchishcachu cancuna. Shlnallatac' sapan
runacuna chican chtcan huallpa causalmanta cacptpash tu-
cuicunaml cayanacushpa causancuna.

Caupat llactaca. mana lmallachu can. Shlnallatac m¿ura


shuc camupashchu can. Caupal llactaca shucJatun yt¡)'atmt
can. Chat yuyattaca tucul uurna üactapt causac runacunami
rlcsincuna. Ashtahuanpash, J atun achca J alñtcunaman cha-
yashpa 18 huatacunata pactactüshpamf chat yuyatta Japrncu-
rul.

Ecuador rnama llactapash l93O huatamantaml qulqutn


Caupac ll¡cta can. Ñaupamanca Esparla caupat llacta ucupt-
mi hu allparishca carca. Mama pachaptca tucut I @ mama llac-
tacunaml caupac ll¡cta cuna can.

Shtnapash, mana tucuicuna pacta pacta lma calcunata


charlncunachu. Shürallatac. mana tucui marna llactacunaml
shtnalla camalta charincunachu.

Ñucanchic marna llactapash tuculcunapac yryaihuan


huachari:shcamantaml shuc caupal llacta can. Chaimantami
tucul sapan sapan runacunapac muscushca allf caicunata
mashcancapac cashcamantapashmt sumac tmatcatcunata chg

-87-
rln. Ashtahu¿u1car[i castcalta chartshcamantapashmt lma cat-
cunata rtcuchlshca. Ashtahuanpash shuctac tauca tma calcu-
nataml chartn.

Ecuadorpi causac tauca runacunaca, ashtahuan alll pag


ta yachalta ushashcacunaml ñucanchic caupal llactapl tucul
lmatapash yuyana cashcata mana ¡rachancuna. Chaimanta¡¡ü
caupal llactahuan, mama llacta camaihuan chacruchishpa
pantancuna.

RanU qulchua runacunaca, caupai llactata mishucuna-


llami camana ushaltaca charlncuna nishpaml yuyancuna. ñu-
canchtcpash caupal llacta ucupi camaf JaitUta charishcataca
mana alü yachashcanchicchu. Shünallatac m¿rma camachl ntsb
ca quillca ttyashcatapash mana yachashcanchicchu.

Chai camachiptmi runacuna ima shlna causana cashca


tlcsicuna quillcashca can. Cai Ecuador mama llactapi causac
runacunaca, pipash mana macashca, mana chincanchlshca,
tucuicuna cuy¿rnacushpa causana cashcatamt rimacun.

Mama camachl paipac quimsaniqui paquirishcapica I


huallpai ll piti niquipi,141 nicniqui,lf3 yupaipica imatapash
mana alli ruraicunataca huillachichun. Chalmantaca, cama-
chipi nishca shina llaquichincapac nishpaml rimacun.

Shlnallatac, ni pi runa cashpapash mana alücur¡ataca


huillacht tucunchu. Ashtahuanpash, mama camachtta mana
pactachishpa paquicuccunatami huülai usharin. Chashna,

-88-
Illama

camachlta mana pactachtshpaca tucutpacJ atriúcunata, casl cal


cunata mana pactachiccunaml can.

Tauca nrnacur¡ml celta lrultancuna

Imapactac marut alltta ruraccunataca h¡¡llla5|¡¡¡n imata-


pash mana surcushunchu nlncunami. Cai mana aüiyu¡raicung
huanmi shuc asha runacunaca, chatmillal apuc runacunaJa-
hualla umashca tucunchic. Chat millalcunaca, runacunata J a-
hualla umashpallami paicunapacllia imatapash charic tucuncg
na.

Shuc caupal llacta runapac mama camachtta pactachts[


pa, shuctaccunapash pactachtchunrr¡l rlcurlana can. Ttrcuicu-
naml ñucanchic caupat llactataca camana canchlc. Shinalla-
tac, tucuicunami caupai llactacuna canchic.
Chashna cashpami tucui llactapi alli pushaita ushancacuna. Ma-
ma camachipac lll pitiniquipi yachaicuna jahua rimashpaca chashnami
nin. Shina:

26. ntnúquL Caupal llactamt tutCIllpl causattuL su-


mac rural funllpa;icunata. Amauta tnr@icunata" mmo
Ilnctapac allpacttna ricurwto. surnac rwalcwl¡ohuort ctta;t
gugaüamama[actapacluiñaícausalfopastuhutñacttish-
p+ cuyochústtpa crrtir¿ato. cFutlrL

27. ntcntquLYachsicwurcarh mupat llactapac ach-


ca mhcarlsfcamican- Ñucatrchic g actwicuuca Laica nish
cap{prrsh gactucuru. imn cullqultnpash mn¡'w. cusfpa, {¡
cul g acha/rltnrrtrr g achacurrcapacmi can

Sltl¡tollatac, tucutnnapac gactnícttruca allt rtil-


rostprr pctochlstcamí ca¡ta car¿Tüia monwnnapnsh
prricutlrrpac hualuantnamatrca fna rnutsurúsl7cq mu-
naslrcagachnfnnryíchwanaJairiítomicharünnno-Clto|
J afñfn cal camaclú ucupl rf¡csf¡fshcam{ can

Yachntnnaca twna lloctn can-cot guy alnnapL ca-


sfcal ca¡¡s¿fpl. tuc:.tt pctn pcto nnannnwc camachi
J üñfr'l.llrrrta. J armna yug ültuanml catfrtrr can Ashtalung
pasfu al yugalmnaca fucul padu, m¡lmo;pl cr¡tsoccl.b
namt clustvtollatac A uA ann canchlc, Shlnallatac, g achai-
arnaca tnato nlrliclurra AUAaL ntnscashca AW aL ttulñai
ffiusa;t ytry atryshmi cerur ccrrl

Chc:ldnúyrryaicunatuonyachaatcptmlyachantc-

Caupal llacta = Est¿do

-90-
Wc AWat usha;lcl.trta &ruIlnpt AanoWJtL Sttlnallafac,
chc:l yactuntrcuum b.nú kttods llnctopt saüluttwnta
pacta pctronL J amutnstrp cntü'lrc.tnr- Cttrlt tttrrli y achoJ'
atnaluartml qrdqurn lunllpo cvrilsofolnafr- nüurpwa
Aanaparñatn Anmnryac tnatnpsh moshrrrno;trr alll
yachantnnnn

e.;aupalllactammanullactaptütmlausarctlrupc
allt gachatmw ptpsh ama slutctorcuna st'ushm. m'
chunmt mfn carfsttcu ca¡t SltttaüIatac, at mútrlatLsllaa
annÍtca cusú mühr¡an frrcutta @lLañsfp gactnchtchrtn rt
orrlonapsttnú un &lla¡t Aactwt prtnolto- co;tt cluupt
yactut clcb bÚ,slrn nlstwntnstam. prtactúto;tocmt co¡t

Caf fishoai ant g acttana truaslctüllqplffi ffia o.t@uf


s
tapash mana c\shpnrrrt g achotuttalla wr &ttpt tlottn-
ca qutllnnoto mono gactum)nnpc gacluntnnto" tTro-
shfna apana namnanpnstwrt funllpno an Yaclto;to.t
napac itanntnnm. ttrctlJ sapan nnannaryc tnntarishca-
crtnapacpash allt atrurarfta g anapnamt can

Shlnallatog cllr;t ürcut smtyachaclúntupsh catl-


cncfunlla pcto atllquttamt cuna mrL Chat gachf,Iculntfl-
ca onclutctútnpac, Íwna. cashpca slatctnc c1tsr.tEurub
man cacfwnato, ma¡ta cr.sh¡o;ca stutc aÍln mmactúntna-
mi rfnstpa Wc tacltlshcac¿tna, Tucutctno;pc yachotnt
nataca caupl llaLtatnLmi lma cullquítnpsh mo, no. mut-
suslpa yachacttna carlatn Aanarynmna- Slúrnllatrrc,
Marcapc cutuktrllg 9útipr¡c crurl¿a;ic':urt¿nrnsh cltr¿l ya-
cltrriatnapcyanapanatamtchnrlrwn¡w-

Cai piüiniqui puchucai nicniquipica jatun yachana hr¡asimantami


riman. Cai yachaita ricsishpaca, mushucyachishca mama camachitami

-91
mashcana canchic. Chai camachica, puchucai huatacunamantami hui-
llaicunata charin. Chai camachicunaüaca, ushai camachic ruraccunami
mushucyachincacuna. Shinapash, cai camachi mushuc yachica huaquin
pachacunallapimi allichirin.

Shinapash, tucui yachachicuna, mama llactapi ima tucucushca ya-


chanata munaccunaca, mana mama camachillata quillca catinachu can.
Ash tahuanpash, ima shuctac taripaicunatapashmi ruran ata yach acun a
can. Caicunaca ima caupai yuyaicunapi, camachi ticsicunapi, ima llaqui-
cunapi tucuicunapac yanaparinatami yachachin.

¿\l=l
tG ie
-\ /
-,'l/

Cai 2?nicniquitaca, cai chunca huatacuna callaricunallapimi alli-


chircacuna. Chai pachapimi Ecuador mama llactapi sapan huallpa cau-
sai quiquin shimipi yachacuna callarirca. Chai camachica ñucanchic ca-
machicunapac huiñai causai ucupimi tiyarirca. Cai huallpaica hüñai
causaipi achca huactarichinatami charirca.

Chashnami quichua runacunapac yachacunaca tucui mama llacta-


pi cururiari callarirca. Chai pachapimi mana imata charic causai llacta-
cunaman quiquin yachaicuna chayamurca. Chai yachaicunata chasquic
runacunaca, tucui mama llactapi causaccunamanta quimsa junu yallimi

92-
can.
Shuctac samipi amauta yachaicrrna ñaupacman catishca r¡nanchi-
mi carca. Ashtahuanca quiquin huallpai yachai cashcami chashna ricu-
rirca. Chai huallpai, umallahuan yachai, quiquin yuyaihuan yachaitaca
Modelo Macac shutihuanmi ricsirin.

Cai Modelo Macacca quichua runacuna yachashpa catinata alli-


chincapacmi huiñarirca. Ñaupa pachacunapica castilla shimipimi tucui
quichua yachacuc nrnacunaman yachachiccuna ca¡ca. Cai huallpai ya-
chaitaca Alfabetización runacunapac yachaipi, quipa yachaicunapi, uchi
lla huahuacr¡napac yachana huasicunapipashmi ricuita rurancacuna.

Cunancarin ishcainiqui chaupi yachaicunapimi cai sami yachaipi-


ca achca runacuna yachacun. Ñucanchic huacharishca quiquin shimi ri-
maimi yachaicunapi mutsurishca can. Cutin castilla shimica, mishucun¿
huan rimanac'uncapacmi yachacuna canchic. Cai tucuitaca 27 nicniqui cg
machipimi shina rimacrrn.

93-
Yachaicunapac camachicunata mana catishpa yachacunapash ari
nishcami can. Shinapash, chai sami yachaicunaca mana camachi usha-
chishcachu can. Chai sami yachaipi yachacuccunaca man aimacertifrca-
do imaúiú¿locr¡rata japi ushancunachu. Chaimantami yachaicunata ca-
mac huasipash imata mana cunchu.

-94-
RURAICI,JNA

Cai26 nicniqui mana cashpaca 27 nicniquipica cai sami


tucushcapica imatatac nicun. Cai camuta alli quillca catishpa
chai iahua quillcapai.

* Shuc quichua ai[umi caru aillu llactapi caus¿rncuna. Chai ca-


ru aillu llacta cuscapica shudla yachana huasimi tiyarca. Shina-
pash chai aillu llactamantaca 2 sailla chaupi purinapimi saqui-
rishca carca.

Chai llactaca, achca chiri urcupimi carca. Chai aillucuna-


pacca 3 huahuacunami tiyarca. Chai huahuacunaca shucca 6
shucca 7 cutin shucca t huatayuc huahuacunami carca. Chai
huahuacunaca yachana huasiman chayancapacca 3 saillacuna-
tami purinata charircacr¡na.

Chaimantami paicunapac taitacunaca cashna rimarina-


cuncuna.

3 sailla tutamantapi jatarichicpica Z saillapac ya


chana huasiman Á"y"rr."*"pashchari.

Chaitaca, mana ushancacunachu nishpami ma-


maca rimarin.

-95-
Allichari canman imanishpatac mana cai cuchu-
lla jacinta cushipatacunahuan yachacuchun chu-
rancapac rimacrinqui nishpami paipac cusalnan-
ca nin.

Cutin taitaca chaitapash mana rurashcachu. Ma-


nachu yuyarinqui ñucanchic huahuacunatacalla,
llacta camac yachana huasipimi yachacunata mu
narcanchic nishpami cutichirca.

Canca yuyaitami jichushcanqui, mana yachani-


chu imatachari rurashun nishpami huarmitaca r!
marirca.

* Miercoles punchapica 8 sailla cacpimi tauca 5-12 huatata


charic huahuacunaca callpashpalla yachai huasiman cha-
yanona. Ña chayashpaca paicunapac puñuncapadla lluc-
china muchicucunata llucchishpallami antacunahuan ru-
rashca huasi puncupi huaracashpa shitancuna.

Shinallatac, punchucuna ta, pachallinacunatapash quillca-


na patacunapi pactai mana pactaimi quichqui quichquita hua-
caichincuna.

Ranti yachachicca, shuc sailla chaupi quipami chayamun.


Paipac quipayashcata mana ricuchinca raicuca, mana napash-
pallami yaicucta rin. Ashtahuanpash, pairacmi caparishpa yai-
cun. Chaipica, upallaichic mana alli huiñachishca huanpracuna
nishpami huahuacunataca upallachin. Chai huashaca, tiyarina-
ta jaitai shitashami nin.

Cunanca yachaicunata yachashcatami tapucrini nishpami


tacurishpa caparin.

-96-
Cutin yachacuc huahuacunaca, paicunapura ñahuita ricu-
nacushpallami tiyancuna. Ima yachaitatac tapunri yacha chicca
Lunes, Martes, punchacunaca mana ma¡i shamurca.

Shinallatac, ñaupa Viernes punchapash 9 sailla tutaman-


tapimi ticrashpa cushipatahuan rishca c¿uca. Ishcantin illapa
nishca yana apiupi sicashpami rircacuna. Chai apiuca cushipa-
tapac muchicu shina, huara shina, pachalli shinallatac yanami
carca.

Shinapash, chai puncha chayamushcalla yachachicca


cashnami atirin.

Segundo imapitac saquirircanchic nishpa tacu-


rishcarucumi tapun.

Imashina ñaupa yachacushca shinari upa nish-


pami ashtahuan tacurin.

Sarun lueves punchamantami canca mana yu-


yarinichu nishpami Segundo huahuacalla man-
chaihuan cutichin,

Canchaman llucshi cantaca imatapash mana ya-


chashcamantami huañuchicrini nishpami yacha-
chicca üucchishpa cachan.

Cutin shuc huahuataca, María tiyashca shimi-


huan shimi cachicta rimarinishpami tapun.

Imachari taita yachachiccu nishpami chai huarmi


huahuapash mainchaihuan rimarin. Shinami m4
chaihuanca imatapash mana rimari ushanchic.

-97 -
Cart bun ocunahuanca im apacchari pachacunata shitash-
palla yallini nishpami yachachicca mana jahuallata camirishpa
catin. Ñucaca, shunculliccrinimi tucuicuna canchaman llucchi-
chic. Ñallami ñuca huarmi antahuahuan shamunca . chaipimi
Dírícción Prouincial Educación quillcancapac rishun. Nishpami
huillachic tucun.

Cai sami tucuica tauca pachacunatami rurarishpa catirca-


lla. Pipash mana cariyarircacunachu. Shinapash 60 % yachacuc
huahuacunami 4 huata yachaillamanta anchurishpa catircacu-
na.

1156u e un' 4 ro GRr¡oo -"C{AUPI 575 A"

Nación: Llacta camai


Nacionalidad : Llactayai
Educación Laica: Iñi camai illac yachai
Educación particular: Quiquinyashca yachai

-98-
YACIIAICI'NAPAC CAIUACIII EUALLPARISHCACT'NA

Callari yachaicunata camai llancaicunaca yachaicunapac jatun


camachi uchilla camachicunapash ricuchishca ricuriashpapashmi can.
Cai yach ai cun apac j atun uchilla cam achicrrnapica imashinalla caman a,
imashin a puchucaiman ch ayan a, imashina yuyaicunahuan ñan ta cating
tami ricuchicun. Chai üucuita catishpami yachaicunapac camaicuna pac-
tanata charin.

yachaicunapac camachi imata nishpa cachacushcata manarac ya-


chashparac chai camachi imashina tantarishcataracmi yachacuna can-
chic. Chai tucuita yachashpami yachaicunata apanaca jahualla can. Cai
yachai camachicunaca punchanta punchanta tapuriacunallapacmi can.
Shinallatac, cai camachicunaca mushuc yarishpa caticlla cashcamanta-
mi chashna can. Cai mushucyachicunatacayachai camaJruc rurashcami
cana can.

Ttrcut camachicunami allt allt tantartshcacuna paqui-


rishpa raquirishcacunapash can. Caicunaca, Jatuncunapi, tma
chican chican saml yachaicunapipashmi raquirishcacuna can.

Chat Jatun yachai hulllaicunaca mama camachipt ya-


chaicunaj ahua rimacushca shl¡rami can. Shlnapash caiyachai
huülaicunaca mana camaicunapacllachu can.

Ashtahuanpash, tucui tantarishpa allt aulltrtncapac


shucJatun ücstmi can. Cal ticsicunahuanml yachai camatcu-
naca tucui mama llactapi allf tantarishpa aulltrtncacuna.

99-
Chal yachai huillaicunaca, cal sarnlcunaplnl tantarlshca
cuna can.

* Yachal shutt
r Camuniqul
* Nlcnlqut
* Yupai
r Tl¡cuicunapac yuyarishcai
r Mushucyachaiyuyai
I Puchucaiyuyai

Yachal shutl .- CamachipacJatun yachai hulllaicuna.

Camunlqul .- Yachaicunapac J atun hu illaipac huülaicuna.

Nlcntqut .- Sapan niquicunapac huillai

Yupef .- Calcunaca camachipi rimashca mlncartcunata


J atunyachic ñancunami can.

Mushuc ¡raehat yu]tal.- Calcunaca, camachi unanchishcata


ricuncapacrrü can. Cai camachica, shuc mitapaclla rurash-
cafIü can.

Tuculcunapac ]¡uyarlshcat.- Camachipi rimacushca llancai-


cunata shuc pachapi pactachinaml can.

Rrchucalpl yuyarlshcal - Camachtpi mincarishca pachacu-


.

na, quücashpa huacllichishcacuna maipi yachai pactachtsh-


cacunapashmi can.

-100-
Chal camachicur¡ata ushai cg
REGISTRO OFICIAL
machic tantarlcunamt allichl¡ncuna.
Yachaicunapac camachi Puchucat
Organo de Gobierno allfchlrttaca 1983 huata Abril quiilg
Del Ecr¡ador plmi rurarcacuna. Chai camachita
pactachlshpa cutlnlla shuctac mu-
shuc alllchtca I98O huata Noriem-
Año II Quio, # 341
bre qutllaplmi tucurca.

Jatun camachlcuna quiPa ca-


machlcur¡apash sapan mutsurish-
Función lrgislataivo
captmi chlcan, chican can. Cat mut-
I.Io 80
surlcunaca camaicuna, ruraicuna,
Ley d" rurai yachaicuna, llancaicuna, cau-
palcunapashml can.

Sapan pachacunaml camacht allichtrlshcacunata hutüa-


chincuna. Chal huillachlcur¡aca chai pachapi taripancapacrnt
can. Chalta yachancapacca shuc Caupat Ll,aetal $ufpu nlshca
pancatami rantlra canchlc. Chai pancacunapica marna üacta
camaimi ima camachlcunapacpash punchanta huillachlncu-
na. Ima camachicunapash allichishcacuna mana Caupai Llac-
tal Quipu huillachishca cashpaca rlana ushaita charinchu.

Ima camachicuna ñaupa huatacunaman allichi rfshcata


yuyarincapacca panca tantai huasicunaplmi tarinchic. Chai
p¿urca tantai huasica ushal camachi ru¡ai huasipipashmi
tfyan. Ashatahuanpash, ushal camachlcunata rurancuna. Ca-
machicunata allichlshca Jahuapash, shuctac camachi huall-
paicunami camachicurrata allichlncapacca tiyan.

"4 ._
,,li t',¡i
:_ r'.{ ¡
¡ ..'-r i
Cai camachi allichlrtcunaca,
Ne4l2
calcunamantamt allichlrln.

ELMIMSTERIO DE
I Cachat
EDUCACION Y CULTIJRA t Ntchi
Condderzrndo = ri
Arfyal
Que......'................
Que.......................
Cai cachaltaca, ushai camachl
Que.......................
ruraccuna, mama üactata pushac
ACUERDA
apuchuanml rurancuna. Cutin chai
4rL1. .....................
nichl, ariyaltaca camai cama5ruccu-
An 2 .....................
naml llucchl¡rcuna.
a)

b)
Nlchl: Calca, huillachincapac mut-
Comuniquese....,..
sushcami can.

I
Saqui
a
Quichut
Nr 537 |l
Huallpal
a
Cut
EL MINISTERIO DE I
Arlni
EDUCACION Y CULTURA

Conslderando = Cat mañaicunatacalla, camai


Que- huaslcunahuan shuctacunahuan-
Q"- pash qutmirlshcacunamican. Ntchl-
ca nicquipi, camachipi ticsiyarlshca
RESUELVE mi can.
Artl
Ariyai: Cai shuc camai camayuchua-
sicuna ima cushcata huillachishca ca-
machimi can.

-L02 -
Educación Bilingui lüercultural nishca ishcai shimipi yachaitaca,
quichua runacunaman " Maeac " mantami carashca¡lfi¿ isterb de Edwa-
ci.ón y Cultura huasipimi 12772 yupai yuyarishcahuan 1985 huatapi Di-
ciembre quillapi Macac cai yaehacuita aullichichunmi camachihuan ari
nircacuna.

Quipa pachacunapica, cai yachaicunapac mushuc camai huasi ca-


machicwratami yuyarishpa ari nirca. Cai yachaicunapac camachi 1983
huatapimi chaupi yachaipac secundario nishca yachaicunapac camachi
alli china mutsurishcata allichircacuna. Chai camachihuanmi mushuc
Colegía nishca yachai huasicunata huallparcacuna.

Cai yachaipica yachai carnai huasi cai yachaicunata arinishcami


can. Cai camachicunahuan ca callari huata yachaitami 1 985 huatapi calla
richircasuna.

tiP oo482

Mlnístel.lo de Nucac4ón g Culfrrrl

Y-I]YAS,HPáJ

Yachotnuupac Jahtn camachtruza castpa, uclúlla


camochiatnapi unashür¿ ñcuctttcttc shlnami cal @mpn-
ntorio núshca g achntmnata:pash ñcucht:.

&l sani gachaicttnoca maicart imannstn Íona.


gachrricunata ushrlshcacwl'o;pac, manrr hnnt gachnictnn-
ta partochi fucushca Íuna.s"LnaÍnan Uanaryncarycnt
can

Cai mutsurúslrca yacho;ic.ülulca. htcrlimnaryc ut-


-103 -
cas@ mutsuicuno,ta huallposhpa, Ctcb ústco bmpen-
s alor'to nishca g aclto:icu¡to,to allichhcapanü cai camachi-

ca rurarüt Cat sami gactwictnaca üTlnllrr canachictu'n


mañrlsllrrr Wlcorunata tmashuctac anatapsh pacto
chulc cuscacunapimi funllparfnca.

Sltinallatac, chal fta r'tcustrca Lla4uicunata shuctac


A anapac luasícuna Cunpensatorio nüshca y actuíctnapí"
CícIo ffistco rtistrcacwlo.,ptpsh clurastrcamattta allichi¡to
mutsurishcam antani cat camnchinnataca aLlícttistvacu-
na.

Cai hrcuíta paicunrr ar'n;ishcamarttoca caslutamí


allichtrcuna-

ARIYAI :

t Nicquü Callari tuntn garholcurnta 1985 - 1986


huafacuna Wc conttrchí ucupi ctutr ana- Caí camachicuna-
taca cai úshcai niqui gachoí ciclo bó.síco canpensatorío
nishca huasicunat ami ttrcui camachípi mutsurúshco cutta-
to pactnchislrcamantn camachi ucupi clnsquir c a Caí ach-
cajatun caíhuonca:

" MACAC " gaslucurto huasí. Píchínctto marcapL tg


cui mcrmrr llactota pactashca gachacuccunallatac, qui'
quín allí LIac tacunopi g oclo;cunami can

2 NicquLYachoícunapac comachipí ímashínagacha-


na ñanta Llucchíncamattca" ctto:i y achona huastbun¿ s ur-
cushpa rúcuchúshca unashrna gathocuna fnntunallo-
huanmí catíncacuna. CfLoi gachaicunapac ñancwtaca
Direccibn Nacional de Educacíón Compensatorio g No

-104-
Escda¡tzado. núshca mmol ht¡¿st rfcsüstpa arf nf,slrcami
carTacatu

3 Nfcquü &t allbhfrlro;tac o.shrr:to pactactúhca-


manton Dldecdbn N aclmal de Mttmfut hnpnsofuro
g No Ewloñzadamonmtmirlrmsltm. can-

fiT,TTJACTIIPáI

Quüollactnptlgffi lulo;trytDrre.roqulllocltttsrl.tpun'
lla;píansltmtntcan-

Noüembre quilla 1988 huatapi. Mama llactata pushacmi shuc ari


nishca 203 yuyarishcata cunca. Chai arinishcahuanmi Direcrión Nacio-
nal Indígena Intercultural Biüngue ( DENEIIB ) nishca quichuarunacu-
na ishcai shimi yachacuna camai huallparirca.

Cai camaicunaca cai pachamanta pachami quichua runacunapac


yachaicunahuan catircacuna. Cai yachacunaca Ecuador mama llacta üu-
cui quichua llactacunapimi callarirca.

Shinami cai yachaicuna quiquin camaicunahuan, rurai yachaicu-


nahuan huallparirca. Mayo quilla 1986 huatapimi yachai cama¡rucca cai
4069 yupai YTTYARISHCATA cararca.

Chai yuyarishcahuanmi ishcai huata yachacuna Ciclo Básico Com-


pensatorionishcata aullirishpa catichun cacharca. shina cai yachaicuna-
taca 1986 -1987 huatamanta catichunmi cacharca.

Cai camachi 203 ari nishcahuanmi yachaicunata camacca ciclo di-


vereificadonishca huallparichun ari nirca.

-105-
. Ns 4945

El Itúinlsterlo d,e Edlrcación g Cultura

YurARIs.HPáf

Ecuadfi m(ürur llactapac Íuana camachicpc 2Z


nhqut y achoiatrupt Jahn camachL urat camachicwta-
plmf Eútl'lo'clfrtlndtgenalnterculhralBütnguechwaslrca
ti-yacun-

Shinasttpaca cal Ed:ucactbn Indtgena Intercultwat


Bütnguetac* DI NEIIBmí rirurtashpa, tantoch¿strpq nan tg
r'tcuchtshpa apancagc múrcarlslwa can-

Stúnallatac, DINEII&nL nrat gachoicutahua¡t tU


anüa tanú¿chrshpcr, fucui tunJlpa causai ntnncurnpac qui-
quín g acluic'wv muts urúshca to riclttsh¡r:. pactachina can
Huaquin Uactocurc chouplyacluüamutsushpa mañacpi-
capoctochhamícart

Mai shuc üshcaü shfnf yactuicunapi yacio;íctnatr-


chnstquishcarllulartlnap(rcgactwstrcacurwtaustuchha.
camacht¡tata futallpanata pactachirta carL

Patctutamart ari ntstrpn. anshcamanta

,IIÍ|CHI:

I. nrcnfquü_
2. ninúqut Caí gactuna htnsicunapac clr;to ütsercifbado
nüshca calln¡t huatantnatnrnt lunllpstlr;anttc.-

-106-
a)
b)

Corpración Educatiua MACAC, Quüo üacta, Ptchin-


cha tucui rrurrna. llactota. pctastrprr quiquin aüu llactacu-
napt yact'nn-rccurnlla yachacttna samihuan- Cai samí
yacluculcunoptcacatgachotcamayuccunntamlgachanr
natlgaru

AIFr¡ üarwaíta" hulhuacunamortta. aíIlu llncto. un-


cuin¡nantartta, sumoc ruratcur¿amn¡tta. aüu tlncta ca-
maitg úslrai slumpü Aaclúlruto;to;pstt

d)
e)

3. nünúqut
4 ninúqul
Snürrú4n

6. nfcnt4tL Cat yuyatta pnctachlr;funlr;a DINEüB-


mart mlncaslca can¿

HITII.IACTIIPAI

Caüaca. Suito llactapL agosto qutlla 25 prnct:rr


1 989 hrntapimt anshca ca¡t

Cai mañashcacunata yuyarishpa ari ni shcacunaca, cama¡ruc huasi


cunapi munashpa camachishcami can. Shinallatac, IUACAC yachana
huasipash mana camachi yachaicunapac camachipash ricsishca, ricu-
rashca, yanapashcapashmi can.

-107-
RURAICUNA

\Q;)>
\-Jo

*D,¿

* Tucui mama llactapi mutsurishca yachaicunaPac mu-


shuc huallpaicunata rurana cashcamanta tucuicunami chai yu-
yailla canchic.

Llacta ucupi, aillu llactacunapipash, ashta-


huan yachana huasicuna tiyachun.

Yachaicunapash ima rimarishca, mushuc


huallpaicunata huiñachishca cachun.

- 108 -
Ima yachaicunapipash amauta yachaicuna
canchun.

Shinapash, yachaicunapac mushuc huallpaicuna ruranata


mañashcacunaca mana amauta yuyaicunahuan ticsiriscachu
can. Ashtahuanpash, imatapash mana ushachishpa rimaictrna-
llatami cai Ecuador mama llactapica yachachincuna. Cai shuyu-
ta alli ricushpa quiquinpac ¡ryaita quillcapai.

ffi
* Aillu llacta yachana huasicunamantaca, tauca qui-
chua runa huahuacunami quimsa huata yachaillamanta lluc-
shincuna.chashna ashalla yachashca runacunahuan shuc aillu
llactaca allichiri tucunmanchu imashi.chai shuyuta quiüca ca-
tishpa quiquinpac yuyaita quillcapai

-109-
YACI{AI CAI}ÍACIII

Cai camachica suctajatun yachai huillaicunatami charin. Chaicu-


namanta chai chuscu niqui huillaica yachai huasicunamantami huilla-
cun. Shuc niqui huillaica cai camachi callarimanta puchucaicaman mai-
man pactana yuyai ticsitami huillan. Cai yuyai ticsitaca, tucui yachai ca-
mai huasiman mincarishca yachai ruraicunami pactachina can. Caicuna
ca, caupai llacta ucupi caccuna, paicunalla yachaicrrnata ruraccunapash-
mi can. Ishcai niqui huillaipica camachi tucui mama llactapi yachaicuna
ima sami camaipi ticsirishca cashcatami ricuchin. Shina:

-110-
Pachacw¡ata pactachishpa yachacu-
naca, munai pachacunahuan yachacuman-
ta, ñausacunapac, mana uyaccunapac, upa-
cunapac yachacuimanta chicanyarishcami
can. Cai sami yachaicunaca, camachicuna-
huanmi pactachirishcacuna can. Chaicuna'
ca mashna huatacunata charishpa yachacu-
na, mashna huatacunata yachacunatami ri-
curashca can. Shinami yachaicunapac cama-
chi 5 nicniqui. a) pipash huillacun.

Cai sami yachaipica 3 sami pac'tai ya-


chaicunapimi jamutarin. Shina:

a) Shuc niqui ñaupa yachai


b) Shucniquiyachai.
c ) Ishcai niqui chaupi yachai.

Ishcai niqui chaupi yachaica 3 sami


yachaicunatami charin.

a) ficsi yachai
b) chican chican yachai
c ) camayuc canata yachai

Yachac*unapac munai sailla pachacu-


nahuan yachacuna camachicunaca alli alli-
chirishcacunami can.

Cai sami yachaicunapi yachashun nic-


cuna mashna huatacunata charishpapash

-111-
yachacunallami can.

Shinallatac, yachaicrrnaüa pactachin-


capacpash mana carma pacha saihuashca
canchu. Cai huallpa yachaicunaca tucuima¿
ta quishpirishca jahualla yachaicunami can.
Cai sami yachai yuyaica huaquin yachai hua
siyashca cunanpi manayachai ushashca, ya-
chacushpapash mana tucuchi ushashca ru-
nacunaman yachaicunata carancapacllami
can.

Yachacucpac munai carma pachacu-


napi yachacuna sami yachaipipash, Carma
pachata pactachishpa yachacunapi shinalla-
tacmi pacta pacta yachaicunatapac tachina
can.

Cunan pachacunapica, quichua nrna-


cuna yachana tauca ishcai niqui chaupi ya-
chai huasicunami cai sami camai yachaicu-
nata acllashcacuna. Cai sami yachaicunata-
ca mana aillu llactacunapac huallpa causai-
pipacta cashcallamantachu acllashcacuna.

Ashtahuanpash llactacun api imapash


mutsurishca huallpai yachaicunahuan pac-
tancapac cashcamanta munashpami yacha-
cui callarishcacuna. Shinallatac, ña nishca
shina runacunapactac ima mutsurishca yu-
yaihuanyachacuna cashcamantami cai sami
yachaitaca acllashcacuna. Chaimantami shi
na rurashca can.

.TT2-
Yachaicunapac munai canna pachata
mutsushpayachacui sapi cama¡ruc canataya
chaicunaca carrna pachata pactachishpa ya-
chacuimantaca chican chicanmi can. Yacha-
cuccunapac munaihuan yachacuipica, tucui
yachacrrccunamanmi Bumac rurai llancaita
ricuchishpa yachacuna.

Shinallatac lt{ACAC shina shuctac y¿


chaccunapac munaihuan yachacuna ishcai
niqui chaupi yachaipica, camachicunapi ri-
macun shinami chai chaupi yachanatac cas[
cayachaita cuncuna. Cai yachana cashca ish
cainiqui chaupi yachaica, tucui runacunapag
mi can. Cai yachaicunataca 3 huatatami pac
tachina can.

Shinallatac, ehai cama¡ruc canata ya-


chaica mana yachacunatac cashcachu can.
Shinapash, cai yachaicunaca shuctac, S hua-
tacunatami pactachina can. Cai samiyachai-
cunamanca callariyachai 6 huatacunata pag
tachishca cashpallami yachacuiman yaicui
ushancuna.

Cai allichishca yachaicunaca ima un-


cuicunamanta, chashnatac huacharishca-
manüa ñausa, mana uyac, upa, shuctac ma-
na alli pacta mnacr¡napac yachaicunami
can.

Shina chai sami uncuicunata charic rg


nacuna shuctac sami yachaicunapi mana ya-

-113-
chai ushashcacunamanmi carashca can.
Cai sami yachaicunaca sapan imashina cash-
ca runacunapac pacta aullishca yachaicunami can.
Yachaicunata allichinaca mana yachai huasiyash-
ca yachaipacmi can. Cai sami yachaicunaca yachai-
cr¡nata ashtahuan allichina munaita charic runacu-
napacrni can.

Chashna allichirishpami quillcanata yacha-


nallamanta ashtal¡uan yachac tucunaman chayan-
cuna.

Yachaicunapac camachi QT IMSA huillaipimi yachai camaicuna-


ta imashina tucui tantachishpa pushashca cashca huillachin.

Yachaicunata camac imalla rurana cashcacuna.

Yachai camai huasi imashina tantari allichirishca.

Yachai camai huasipac imalla jatun camaicuna cashca.

Yachaicunapac ñan ruraicunata amauta yuyaihuan ri-


curianata allichina.

Caupai llacta yachai huasicunapi yachacuccuna mutsush


ca alli cai yuyaicunata cushpa cr¡nana.

Yachaicunaman ima illacpi yanapancapac, tucrri sami ra-


quirishca yachai huasicuna aulliricuccunapi imalla yuyai
ta charicucta yachancapacca ricurianami can.

Caupai llacta yachaicunata alli pactachincapacca huasi-


cunata rurashpami yanapan.

-114-
Cai camachi huillaica chai mama llacta yachaicunata jatun pushac
yachai camayuc huasi pactachina cashcatsmi huillan. shinallatac, cai ca-
machipica yachai cama)ruc huasi imashina tucui yachai camaicunata
tantachishpa alli apana cashcatami huillacun.

Yachai camayuc huasica paipac ucupi shuc'tac tantaricunatami


charin. chai yachai cama¡rc huasi quipa tantaricunaca, ashtahuan uchi
lla caupai camaicunatami charin.

Chai uchilla tantaricunaca jatun caupai camayuccrrna ima nishca-


ta uyashpallami llancancuna. Caita jamutancapacca, yachai camaJ¡uc
huasi imashina tantarishca yachaita ricushunchic.

Yachai cama)¡uc huasipac camaicunaca achca tutimi can. Chai


mantaimatapash mana utcarurashpa, mana utcapactachishpami caupa
llactataca achca cullquicunata shitachincuna.

Shinallatac, cai camayuc huasica quipa camaicunapi, yachaicuna-


ta cati cati pushaccunapimi tantarishcacuna can.

Quipa ca'naicuna.- Mama llactapi jatun chaupi camaJ¡uc, marcacuna-


pi camaccunaca, yachai huasicunatapash allichincuna.

Yachaicunata cati cati pushassuna.- Jatun pushaccuna, cunaicuna-


ta cuccuna, yachaicunata curuaita mashcaccuna, yachaicunata yanapa-
cunapash yanapancuna.

-115-
-116-
-tL? -
118 -
Yachaicuanapac 3 puchucai huillaicunaca caiqrnatami ricuchin.

- Yachaihuasicunapi camaicunaimashinacashcamanta.

- Shuc yachai huasipi mashna yachachiccuna tiyashca, cai


cunac& yachachiccuna, pushaccuna, yachaicunata ricu-
raccuna, shuctac yachai cama¡ruc huasipi llancaccunapa-
shmi can.

Cai huillaipica yachaicunapac camachi 55 nicniqui imatac nicucta-


mi alli yachacuna mutsurin. Cai nicniquipica cashnami nin:

achatnnapc cnmaA uc tuto,s lca tucuf aillu üactantnapl g actu-


chtcatna llancai anscapllnc ccrusochunrni @ctwnún chiltl Chol ans
callnpltac cau*ita ushachutrca anctuila llacto. yachachtmnatt mana
mshryca qulquür. aüu llnctn rurtacurTaiarnt acllans. can Shürapaslt
cllc;l actlashcarunailrrraa camactúntnata nwir¡sltm" ümc mutsurúsfi-
ca Inncatunato, Vactulcunato, Wctachfshma.tnamí &fla oarl.

Aillu llactacunapi caupai llacta churashca yachai huasicunapi tu-


cuipimi caru llactamanta cachashca yachachiccunalla taririn. Caica qui-
chua runa yachachiccuna illashcamanta, huaquinpica runacunallatac
carumanta shamushca yachachiccunami alli ni shpa yuyash camantami
chashna tucushca.

Cai samiyuyaica quichua runacunallatac quiquin aillu llactallapi


yuyashpa causash camantami ch ashna tucushcanchic. chaimantami ñu-
canchicpash caupai llacta ucupi cashcata mana jamutashpa, ñucanchic
quiquin yachaicunapac jaiñicunata camachicuna caracushcatapash ma-
na mañashcanchic.

cutin shuctac ricuipica ñaupa 500 huatacuna huashaman imashi-


na cashca yuyaillahuanmi causamushcanchic. chai pacha
¡ruyaicunaca
119 -
ishcaiyuyaillami cashca. Alli cai mana alli caiyuyaicunallapi yuyashpa-
mi ñucanchic quichua runacunaca imapipash quipalla cashcata yarishpa
causashcanchic.

Causai pachapi quichua runacunapac huallpai causaica manarac


alli cachishcachu can. Mishucunapac ñaupacpicarin imapac mana usha-
chishcachu canchic. Shinallatac, imata mana charic, imata manayachac
nishcami causacunchic. Shina nishpami mishucuna, J¡urac runacuna tu-
cuipi yapa quipayashcapi charincuna.

Chashnamantami ñucanchic quichua runacunallatac imashina


cashcata ricushpa, yuyarishpa rimanacunaca achca tuti tucun. Cai tucui
mana alli ricuricunaca quichua runacunapac quiquin yuyaita allichishca
yachaicuna illashcamantami pantai ricurin

Shinallatac alli causaita, cullquiyuc causaita, ñucanchic quiquin


huallpa causaita ushachishpa causanata mana ñucanchic quiquin yuyai-
huan mashcai callarishcamantami shina tucushcanchic. Shinapash, ñu-
canchic quiquin ruraicunata, llancaicunata, iñicunata shuccunatapash
patsac patsac huatacunata huacaichishpa shamushcamantami ñucan-
chic huallpa causai ñaupacman shamushcataca ricuchicushcanchic.

Cullquicuna, ima mutsurishcacunaüapash caupai llactaca paipac


yachai huasicunamanca cunatac cashcatami cai camachi huillaipica ri-
macr¡n. Cai eamachi huillaipi aillu llactacunamanta rimashpaca cash-
nami nin ricushunchic.

62. rticniqui Yactnicwupac atllqutcunat+ útts. stl.:;ctac


mutsurúshcacunatoca aüullactacunünarL man fl Llacto-
pac llactacunamattmi ashtahuart cwla carL

Chashna nicucpipash, jatun llacta ucu yachai huasicunallamanmi

L20 -
ashtahuan cuncuna. Cai jatun llacta ucu yachai huasicunamanca achca
runacuna jatun llactacr¡naman juntaricucta yachashpami chashna ru-
rancuna. Shinami quichua runacun apash aillu llactacunata shi tashpa jg
tun llactacunapi llaqui causaita apancapac juntaricuncuna. Chashna
llaquicun amantami yachaicunapac mañ aicun atacarin mana yuyashpa
causacrrshcanchic.

Aillu llactacunapac yachaicunata mañaicunaca mana pacta pacta


tiyanchu. Ashtahuanca aillu llactacunapi causac run acuna pacta yachai-
cuna mañanata mana yacharishca cashcamantami yachaicuna illaclla
causanchic.

Quichua aillu llactacunapi yachai callari cururiaricunaca mana


quichua runacunapac muüsurishca yuyaimanta callarircachu. Cai ya-
chaicunaca huaquin mama llacta curr¡riarita munac mishu tantaricuna-
pac munaillamantami callarirca. Chai mishu tantaricunaca tucui mama
llactapi causac runacrüramanta shuc quimsari nrnasuna mana yachai
ushashcata ricushpami callaricacuna.

Shinallatac, tucui mama pachapi sapan llactacunapi mutsurishca


yachaicuna illacta ricushpapashmi huallpashcacuna. Chai tucui mut-
suricunamantami cunan carma pacha amauta yachaieunapi ama yachai-
cuna illac catichun munashcacuna. Chashna yuyashpami cai ñucanchic
aillu llactacunapi ama yachai illai saquirichun munashcacuna. Shinall¿
tac, ñucanchic mama llacta allpa llancai pucuchic ticsiyuc cashcamanta-
pashmi cai yachaicunataca huallparcacuna.

Yachaicunapac camachi chuscu niqui huillaipica yachai huasi tan-


taricuna, aulliricuna imashina pushana cashcatami huillachin. Shina-
pash, caipica callari huallpaillatami ric'uchin. Camachita ashtahuan alli
jamutancapacca quipa pancasunapimi ricushun. Chai pancacunapimi
alli achita jamutai ushashun. Shina alli jamutashpallami ñucanchicya-
chaicunata alli huallpashun.

-L27
YACEAI SEIITI TV

Y¡chal huaslcunata pushane qulllca

HT'II¿IU I

Ituatapl ¡rachacuna pacha, yachalman ¡ralcuaa,


yachalcunata tupul

45. nlcrúquL Huatapl gachacuna pachnca pusac


chunca pbhca purrchannatoml pactachtna can Ctwi pg
chrrca tor@tnünto rurat pachacunarttln guyaslrcoml
ca¡r Shürallatac, htnnsuyu Antfsuyu, Cuntúsuyu. fu16-
Wtos pipsh Aacluiclnomantn samaftirr pachataca ,
g aclut canryuc huasfrni AWasttW chtta ns ca n-

46. nicniquL Hua4uin yorhactrcanna shuc gachot


huasi pusluimartto shuctnsnan yallfishun nicpica. Aa-
chol camai huasrni pushoimantn stuctnmtan yallúshun
nicptca. g achoi camat huasimi m ana pachannota clútca-
chispdla Aallfctútlrr can- Cat gapaltnca htall msrcantttg
plmi caüarl shucnrqui gacttaintnapü üstaatrtqul chntpi
gachüntnaptpash lmrr saml gacluí lunsi pttshoicuata
r'rcustptTli churana cort. Sltfi:o;üatrrc, maigactnihuas¿cu-
namantta slumuctopashmí rícuna can-

47. niotiqul gachal lutasicuna paicutt'o;pc llo¡rco:í


pachataca punchopi shuc cutütü a rnrlma casltpca ¿shcai
antln raquír'tshca saíllocunahuanmi pactnchino caru Shr
napslt ml paclucunaca g achai camaguc allí cachistpa
arirtislcami cana con-
-L22 -
Stú¡tnllotlrc, yachot tunslcurrrm. lmd flmt pcht'
crlrrrrpt Uatrcv.stpapnsh crrr¿ochiarl.tnrr mcl'r.shm' mltrctr
nollatlrtnami pactnchrnato chatlno'no-

43. nlnúquL Ctlo;l h¡cut somi mmacttlntnnpL tna


*mtyachdntnapf gactuntrcuupac mutsurf;shoa panco'
anrto- yachtl pactactúanaca carnachtnnapl mañasltcr¡
stúlrrmlpactactúnacan

49. nimtqu¿ Shüull¿toc, gachatilrlo;to htpulcrt-


natrr4stt" hrcut yactwf Wcbt atnallopttanrtt srl;pan W-
ctunnapt ntrartaslrca carurcarL

50. nloiquL Tutantnopt yachana huasfcunapash


atlf pushcs tuanni cano. mn Chostt¡to' allt camolntnaluart
puslraslrca coshpnllant patntnnpac grryalntnoln Wcto'
chi ushancuncr. Sttirr'rrllatnc, chnt yaclul ttuurrsfniul.rr allüt
pnrfachfctluurrcrr cal ttrcut @marflic1üllrpt r|a,tchtoun ftrg
cu'r.llata¡rnlcatütotr¡chstrcttna-

5 1 . nirtiquL Stutctoc llactocunaply aclunnls,lrca g a-


cluiannatnpash allicactttshpa riaslnami can-....,.,,,

Tucuita tantachishca camachita ricushunchic.

Yachacuna pacha 180 punchacuna.

Ishcai sami yachai pushaicuna: Cuntisuyu, Punasu¡ru.

Punchapi shuc mana cashpaca ishcai cutin yachacuna.

Yachaicunata sapan pachacunapi tupuna.

-L23 -
cai camachicun a pactachina ñancunataca quipa camachicunapi-
mi ricuchishpa catishun.

Nivel de Educalón: Yachai pactai


Evaluaclón: Yachai tupui
Título: Yachai shuri
Capltulo: Camuniqui
Artículo: Nicniqui
Registro Oficlal: Caupai llactai quipu
Decreto: Cachai
Acuerdos: Nichi
Resoluciones: Ariyai
Autoizar: Saqui
Suprlmir: Quichui
Crear: Huallpai
Asignar: Cui
Aprobar: Arini
Naclón: Llacta camai
Nacionalidad: Llactayai
Educación lalca: Iñi camai illac yachai
Educeción Oficial: Caupai llaca yachai
Educación particular: Quiquinyashca yachai

-L24 -
SHUCNIQIIT CAIJ.ARI YACHATCUNAPAC
CAT}ÍACSICT'NATA T'RAI CAMACITTSHCACI'NA

Shucniqui callari ¡nchaiornapac ¡¡achai hua¡icr¡¡a

Shuc niqui callari yachai huasicunaca pataicunapi, ciclocunapimi alli


üirishca can. I\cui yachai huasicunami 6 pataicunahuan, 3 niquicuna-
pi nquirishca yachaicunata üarin. Shina:

SHUCNIQUI: to,* pataicuna.


f
ISHCAIMQUI: 3n,4t pataicuna. { 6 pataicuna
QUIMSAI{IQIII : #,6F pataicuna. L

Yachai hr¡asicunaca caicunapimi chicanyashcacuna can. Shina:


Y achai huasi pushacca tucui yachai huasi alli catichun ricuran-
capac mincarishcami can. Paica, yachai huasi llancaicunata alli-
*v
chishpa, yachaicunaüa tupushpa, pancasunata, ima shuctac mut-
ñ
A surishcacunatapash mashcashpa, yachai huasita ricurachun.
I Llancashpayachacuccunapac, Xayamamacunata,yachachiccu-
nata, tucui aillu llactaüapash alli cachun pact¿china.

H
U Tantanacuicunata alli pushashpa, yachai huasi imalla cha-
A rishcacunata camash pa, yach ai huasi camucunata, yachacuccu-
s na quillcarishca pancacunata alli apashpa, huallpa causai rurai-
I cunata allichishpa, huahuacunahuan pucllaicunata rurashpa,
sapan quillacuna yachai huasi imashina caticushca huillaita
P rurashpa, yachai huasipi llancaccuna, yachachiccuna mana alli
U cacpica shuctacrunata mañashpa, paipash shuc pataillatapash
s
g yachachishpa, tucui puncha yachai huasipi cainashpa, aillu llac-
A tapi causashpa yanapashpa, shuc ruraicunatapashmi pac{achi-
c nata charin.

Y achacrrccr¡napac tantaripi huallparishca yachachiccunaca,


A sapan quimsa quillacunapimi tantanacarncuna. Cutin huaquin
c pachacunapica yachai huasita pushac imata utcashpa paicuna-
H
A huan rimarishun nishca saillacunapimi tantanacuncuna. Chai
c ishcai sami pachacunapimi tucui yachachiccuna tantanacushpa
H imatapash rimanacuncuna.
I
c
c Chai yachaicunapac tantarica 3 yachachiccunamanta hui-
U chillamanmi huallparincrxra. Shinallatac, chai tantarica yachai
N huatapi imalla yachaicunata pactachina cashcata ricuncapac, pu-
A shaicunata, ima shuctac ruaicunatapash pushana cashcata ac-
P
A llancapac, yachai huasi urai camachicunata rurancapac, ima ru-
c rai yachaicunamanta rimarincapac, ima allichina yuyaicunata c¡¡
nacuncapacmi tantan acuncun a.

126
T Shinallatac, rurai yachai cunacunaca CHIINCA yachachiannaüa
A charic yachai h 'a¡icunapimi huallpari tucun.
N
T Cutin i'n¡ nrraicunapac mincarishca tantarice ya-
A chaicunapuramantami huallparin. Chai tantarica yachai huasi-
B pi ima utcashpa rurai mutsurishcacunata mashcancapac, llan-
I cancapac, shinallatac, yachai huasi ucupi pucllaicunata, ima
huallpa causai ruraicunata, raimicunata allichincapac shuctac,
ruraicunapacpashmi mutsurishcacuna can.

Shuc niqui callari yachaicunata yachachiccr¡na imallata llancaicu-


nata pactachina cashcataca, urai camachicunapimi callarimanta chash-
ca huillacun. Shina:

Cai 33 nicniqui urai camachipica, yachachiccuna caicunatami pac-


tachincacuna:

Paicunapac mincarishca pataicunapi yachaicunapac ñanta nrrana


yachachina, yachaicunata tupunapash.

Tucui yachachina pachacuna yachai huasipi cana.

Tucui yach achiccu¡ ahuan rimanacushpa, yuyarinacush-


pa,Ash tahuanca cuchulla pataicunahuan yachaicun ata
caranacuna.

Yachacuc huahuacuna imata mana ruracrrcpi, mana ya-


chacucta ricuriana.

Paipac yachaicunapi mincarishcatatac ricuchishpa, mu-


naihuan, cuyaih uan, cushicuihuanpash llancana.

-r27 -
Yachacuc huahuacrrna paicunapac yachaicunapi ima
llaquita charicpipash paicunatarac ashtahuan yana-
pana.

Uncuita charic huahuacunata, aillu ucupi ima llaqui-


cunata charic huahuacunata ricushpa cuyaihuan cha-
rina.

Yachacuc huahuacunata ama uncuicuna japichun,


alli caita charichun ricuriana.

Yachacuc huahuacunapac taita mamacunahuan, aillu


llacta shuctac runacunahuan, huahuacunahuanpash
mashiyashpa, rimanacushpa apanacuna.

Tucui yachachiccuna ima mana alli yuyaicunata, ai-


cha mana allicac huahuacunahuan ashtahuan llanca-
na.

Yachaicunapac pancacunata, ima shuctac mutsurish-


cacunatapash, allichina.

Yachachiccuna allichirina yachaicunaman rishpa ya-


chacuna.

Yachai huasi tucui qüllcana pancacunapi alli tucuita


pacta pacta quillcashpa apana.

Yachai huasi tantanacuicunaman cuchuyarina.

Shuctac runacuna ima nishcatapash chashquina, pai-


cunapac llancaicunatapash huillana, urai camachicu-
nata catishpa pactachina, ima ruraicunapipash yana

-128-
panacuna, maipi yachai huasi cacpipash chai cuscallapi-
tac causana.

Cai 33 nicniqui urai camachi imashina canapi ricuehca shinaca,


shuc niqui callari yachaicunata yachachi@rma imashina llancana cash-
cat¿, imasbina huahuacunahuan apanacuna cashcatami ricuchin. Cai
urai camachipica mana yachachic shina imatapash yachachishpalla ca-
tinachu nin. Shinallatac, paicunap ac principb nishca yuyaipi shinahua-
huacunata catichishpa shina rinata ninchu. Ashtahuanpash, huahuacu-
nata yachachicca shuc jatun mincari cashcatami ricuchicun.

Ch.atprincip¿o nishcacr¡naca, mama camachi yachaicunapac cama-


chi ucupimi shina huillachishca tiyacun.

NE GI.AIVIENTACIONES LEGAIJS PARA I.A


EDUCACION PruMARIA

Yachai huasicunaca cai samipimi chicanyarishcacuna can.

Mama llacta
camashcacuna: - Caupaillactayachaihuasicuna.

- Llacta ucupi camachic tantari yachai huasicu-


na.

Cullqui'nanta: - Achcanyashca yachai huasicuna.

Y¡ch¡c hursl pushec Director


Tucul yachaccun¡pac t¡nt¡rl: General de hofesqes
Tucul yechaccun¡t¡ c¡m¡Gcun¡: Concej<l Técnico
Im¡ rur¡lcunapl mlncarbhcecun¡: Comceiones Especiales
Y¡ch¡l hu¡slt¡ ¡llicblshpe llencaccun¡: Personal de Servicio

-L29 -
au¡quiayainanta:- Iñi camaihuan, mana iñi camaihuan cac yachai
huasicuna.

Chacm yachai-
huasicuna: - Caupai llactapac shuccunahuanpapash yana-
parcrma

- Tutamanta pachapi yachachic huasicrura.

- Chishi pacha yachachic huasicuna.

YaeJrai pacha-
manta: - Tuta pachapi yachachic huasicuna.

- Huaquinca tutamanta, chishi pachacunapi ya-


chachic huasicr¡na.

- Caricunapacllayachaihuasicuna.

Cari huamipac
¡rachaicuna: - Huarmisunapaclla yachai huasicuna.

- Cari, huarmi tantalla yachana yachai huasicu-


na.

- Llactaucucunapi cacyachaihuasicuna.

Cushcacuna-
nanta: - Aillu llacta yachai huasicuna.

- Quichua rimac runacunapac, shuctac quiquin


rimaicunamanüa rimac runacunapaclla yachai
huasi.

-130-
Euall¡racaueai-
Danta: - Mishucunapac yachai ht¡¡siqrna.

Tucui ishcai shimipi yachana yachai buasicunami aillu llactactrna'


pi can. Chai yachai huasicunaca mama llacta camashca, caupai llactapac
yachai huasicunami can.

Ranti huaquin ishcai shimipi yachana huasicunaca quiquin yash-


cacunami can. Shinapash, chaicunaca Católica nishca iñi camai ushaipac
mana cashpaca luterana nishca iñi camai ushaipacrni can. Mana cash-
paca maican chai 400 iñi camaicunapacmi can. Chai tucui iñi camaicuna-
ca chai ña shutichishcaishcai iñi camai ushaipi tantarishcacunami tucui
jatun llactacunapi, aillu llactacunapipash tiyancuna. Chai iñi camaicu-
nataca Secta nishpami ricsincuna.

Mama llacta camashca caupai llacta yachai huasicunaca, yachai


camayuc huasi camashca caupai llacta cullquicunahuanmi yachaicunata
apan. Cai MEC huasipimi sapan huatacunapac ñaupa yupacricunata
rurancuna. Chai cullqui ynpacricunataca yachachiccunaman cuncapac,
yachai huasicunapi ima mutsurishcacunapac, llancaccunaman cunca-
pac, yachai huasicunata allichincapac, yachai huasicunata ricuriashpa
puriccuna purincapac, marca yachai pushaicunamanta cuncapac, yachai
huasicunata tullpuncapac ima shuctac ruraicunapacpashmi chai cullqui-

- 131
cunaca mutsurin. Cai ñaupa yupacritaca shuc huata ñaupamanmi ru-
rancuna. Shina, shuc yachachin churaicunata, tiyarinacunata, quillca-
na patacunata, tullpucunata ima shuccunatapash quiquin yachai huasi-
pac mutsushpaca achca pachacuna ñaupamanmi mañana can.

Chai mañaimi shuctac huatapac mashna cullqui mutsurishca


unanchaitacun. Chashna mañaicunata ñaupachicpimi mañaicunaca,
cushca canca.

Huaquinpica chai huatapac llucchishca ñaupa yupacricunamanta-


ca puchuicunami tiyan. Chai puchuicunaca huaquin yachaicuna yachai
ucumanta chicanyashcamanta, yachai huasicuna mañaicunata mana
utca cachashcamanta , huaquin yachai huasicunaca quiti camachic tan-
taripi mutsurishcacunata mañashcamanta, ima muüsuricuna pishiyash-
camantami saqürin. Chai puchuicuna tiyacpica ima mañaicunatapash
chai huatallapitacmi cuncuna. Caipica ima shina shuc huatapac yachai
huasicunapi ñaupa yupacrita rurana cashcacunatami ricuchinchic.

-r32 -
Tucui cullqui shitaricr¡nataca yachai camayuc huasi, cullquicunata
pushac uanpimi DINEIBmanta nrrarina can. Chaimantami shuc qü'
chua runa yachachic paipac yachai huasipac imata mutsushpaca cama-
¡rc huasipi mañashpa yanapancacuna.

Shinapash, yachachiccunapacca cai h¡cui rr¡rarictuta imashinalla


yáchai camai huasicunapi catina cashcatami yachacuna mutsurin. Mana
cashpaca chai DINEIBmanta chicanyashca ucucunapi unai pae.hacuna'
tami unayanca.

Chaimantami chai mañaicunataca chaquipi catiriana can. Ñatac


llancaccunapac churaicunapi chincarinmanpash alli can. Chai llancai
ucucunapica yapa pancacuna tiyashcamantami huaquinpica chashna
tucun.

Chai llancai ucucr¡nac,a tucui huillaicunata quillcashpa churana


cashcamantami piman cachashca pancacuna, cullquicuna cushca panca-
cuna, yachachiccunapac quillcarishca pancacuna, yachai huasipi quillca-
rishca pancacuna, yachachiccuna huichiyashca pancacuna, shuctac tau-
ca pancacunatami huacaichishpa apancuna chai tucui pancacunataca
punchanta, punchantami tantachincuna.

Cai yachai camayuc huasi pushai camaica, tucui shuctac camayuc


huasicunapi shinallatacmi can. Chashnallatac achca pancacunata quill-
cashpami chai ucupi llancaccunaca tiyancuna.

Shina quillcacunata huacaichishpa, cushpa sapan punchacuna


ima tucushcacunata, quillcashpami ima huacaichinayuc churaicuna
ñau-pacpi tiyashpac llancancuna. Chashna sami llancaicunapi llancaicu-
natami mishu shimipica BT ROCRACIA nishpa shutichishcacuna.
Chaimanta imashina cai shimi huallparishca cashcata ricupashun. Caipi
ricushpami cai shimitaca alli jamutai ushashun. Cai shimica shuctac
llactac llactamanta shamushcami can.

133 -
Yachaicunapac camaJruc huasipimi yachaicunata yanapancapacca
cai pushai ucucunamantami charin.

Yachai huasicuna ruraita pushac ucu. DINACE, cai pu-


shai ucuca tucui shuc niqui callari yachaicunapacyachai
huasicunatami ricuriashpa, allichishpa, yachai huasicu-
nata rurashpa, yachai huasi ucucunata allichishpa, ya-
chacuecuna tiyarinacunata rurashpa tucui yachai huasi-
cunaman raquishpami llancan.

Shinallatac, cai Direción Nacional de Educación Física,


Deportes y recreación, DINADER cai pushai ucuca yachai
huasicunaman pucllana panpacunata aicha cuyuri ya-
chaipac huasicunata, ima shuctaccunatapash aicha cu-
yuri yachaipac, pucllaicunapac, ima sami mishanacui ya-
chaicunapac cullquicunata cushpami llancan.

Dirección Nacional de Capacitación y Perfeccionamiento


Docente y Investigación Pidagógica DINACAPED cai pu-
shai ucuca mishucunapac yachai camaipacmi can.

Dirección Nacional de Desarrollo cultural. Shinallatac cai

- 134
pushai ucuca yachai huasicunapi huallpa causai jahua,
taquicunata, tushuicunata, ima shuctac huallpa causai ru'
raicunata pactachinacushpami yanapan.

Instituto Ecuatoriano de Crédito Educativo y Becas IECE cai


pushai huasica yachaicunapac cullquinrnata mañachishpa, shinallatac,
yachaicunapac BECA nishcacunata caru llactacunapi yachacrichun,
mashcashpaca quiquin llactallapitac caupai llacta cullquita cushca ya-
chacuchunmi chai alli yachacuccunaman yanapan. Shinapash, caicuna-
taca ishcai niqui chaupi yachaimanta huichaillamanmi cuncuna.

Empresa Nacional de prónosticos Deportivos, ENPRODE. Cutin


cai pushai huasica deporte nishca pucllaicrxrapi sullquicunata surq¡sh-
pami yachai cama)ruc huasiman yanapan. Cai yanapaictrnataca ima
yachaicunapac pucllaicrrnapacmi cuncuna.

Mama llacta chican marcacunapi aulliric yachaihuasicr¡naca sa-


pan quiquin marca yachaicrrna pushac huasihuan huallparishcacunami
can.

Chai hr¡asicunaca, sapan marcapac jatrur llactacunapimi aullirin-


cuna . Chai huasicunami tucui marca yachaicunata mincarishcacuna
can. Chai yachaicunapacca, mancayachaicunata pushac apucmi marcapi
yachai camayucpac ranti yachaicunata pushashpa llancan. R¿nti Gua-
yas marcapica, yachaicr¡napac subsecretariomi pushan.

Ishcai huallpapura ishcai shimipi yachaicunata pushaipacca sa-


pan ma¡cacunapimi shuc pushac apucta charincuna. Shinashpaca, sapan
marcacunapimi ishcai yachaicunata pushac apuccuna tiyan. Shuc pus-
hac apucca mishucunapac yachaicunapac, cutin shuc pushac apucca
Ishcai huallpapura ishcai shimipi yachaicunata pushacmi can.

Ch aimantami, i shcai shimipi yachaicun ata pushac apucca cai sami

-135-
yachai huasicun a aulliricuccunapi alli push ana, ñancunatapash ricura-
nata charin.

Shinallatac, tucui ishcai shimi yachai huasicunapi sapan ishcai


huatacuna mashna huahuacuna yachacushcata yupashpa quillcashpami
huillan. Yachai camayuc huasiman tucui marca isheai shimi yachai hua-
sicuna imallata mutsushcata huillana. Mañanapash shina chai yachai
huasicunaman mutsurishca rurai yachaicunata, cullquicunata llancac-
cunatapash raquina. Pushai ucucunapi llancaccunata acllana, huaquin
yachaicunata yachai huasicunaman cachana. Huaquin yachai pushai
huasicr¡na mañashcalla cacpica mashna cullquipac cushcata, mashna pa-
chacunaman cushcatapash ninacuna. mushuc yachai huasicunata huall-
pana, chicanyashca yachai huasicunata huallpachun cachana. Shucüac
paipac mincarishca llancaicunatapash pacüachinatami marca yachai
pushai apucca charin.

Tucui yachai huasicunami paicunalla aullirincuna. Shinapash,


huaquincunaca chai unidades Educativas nishca shuctacyachai huasi pi
tantarishpa quimiriashcacunami can. Chai tantarishca yachaicunaca ca-
llari ñaupa yachai, shuc niqui callari yachai, ishcai niqui chaupi yachai-
cunami can.

Cai tantarishca yachaicunaca shuc chaupinchishca pushai camai-


huan pushasheami aullirincuna. Chai chaupi jatun pushaica ishcai niqü
chaupi yachaipac pushac apucmi can.

Quiquinyashca yachai huasicunaca chicanyashca camaicunata, a]¡


Iliricunatami charincuna. Cai sami yachai huasicunapac aulliricunaca
caupai llactapac yachai huasicunamanta chicanyashcami can. Chaiman-
tami caicunapi raquirishcacuna can.

Yachaccunapac taita mamacuna cullquicunata cushca yachachic


huasicuna.

- 136 -
A) Cullquimanta: Asha yancalla yachai huasicuna. Yachacuc-
cuna cushca cullquicunahuan, shuctaccuna
yanapashca cullquicunahuan yachachicrcu-
na. Yancalla mana ima cullquita cushpa ya-
chachic hr¡asicuna. Laica nishcacuna, ima
iñi camaita mana yachachicnna.

b) Sami yachachimanta: Confeecionales, ima sami iñi camaitapash y¿


chachic yachai huasicuna.

Ashalla cullquicunata mañashpa yachachic yachai huasicuna, yag


calla yachachic huasicunaca caupai llactapac cullquita chashquishpami
yachachincuna.

Shinallatac, chai particular nisheayachai huasicunaca mama llac-


ta yachai camachicunata, yachai ñancunata catishpami yachaicunata
pushanata charin. Shina yachai camayuc huasi ricuchishca ñancunalla-
tatacmi pactachina can. Shinallatac, yachai camayuc huasi cushca pan-
cacunata, ima shuctac quillcana pancacunatallatacmi mutsunata cha-
rincuna.

Ranti, yachai camai huasi mana ari nishpa cachashca aulliricuc ya


chai huasicunapac yachaicunaca camachi ucupi mana ricsirishcachu can.

2. Mana yachai huasiyashca yae,haicuna

Cai sami yachaicunataca yachai camayuc huasimi camachi jahua huall-


parca. Cai sami yachaicunaca huatacunamanta yalli carumanta huallpa
causaimanta jarcarishca cashpa, ima shuccunamantapash yachai huasi-
yashcayachaicunaman manayaicui ushashca runacunaman carashcami

137
can. shinallatac, cai sami yachaica 15 huatacunamanta huichaiman
chariccunapacmi can. shinapash, shuc niqui callari yachachica mana
tiyanchu.

8. Quichua runacunapac chican aüichishca yachai

Cai sami yachaicunaca ima sami uncuimanta, llaquimanta, ima


shucsunamantapash, yuyaicuna huacl lirishca, upayashca, ñausayashca,
quichua runa huahuacunapac allichishca yachaicunami can.

cai sami yachaicunataca achca alli yachaicunahuan allichirishca


yachachiccunami yachachi ushancuna. Chashna yachaicunataca yachai
huasi ucucunallapitacmi yachachincuna.

shinallatac, cai sami yachaicuna aullirichunca yachai camaJruc


huasimi shuc alli allichishca uyai camachicunata charin.

4. Shuc niqui callari yachaicunapac yachaicunata


huallpai huasi

Urai camachipac 19? nicniquipica cashnami nin.

"callari ñaupa yachaipac, shuc niqui callari yachaipac yachachi-


cunata huallpaitaca Instituto Bilingue, Multilingue nishca yachai huasi-
cunami mincarishcacuna can.

Yachai camayuc huasi pushai ucucunami paicunapura yuyarina-


cushpa, sapan huatacuna chai yachaicunata huallpai huasicunapi mash-
na quillcarina eashcata ricuna can. cai yachachiccunaca, callari ñaupa
yachaipac, shuc niqui callari yachaipacmi can. shinallatac, cai yacha-
chiccunaca quichua llactacunahuan quimirishca yachaicunatami chari-

- 138
na can. Cai sami yachaicunaca quiquin marca, quiquin sula¡, hrcui mama
llactapi saillu cullqui mutsuricr¡nahuanmi quimirishca cana can.

Chat Normal Bilingue, multílingucs nishca yachai huasipi yacha-


cuncapac yaicushun niccunaca, tucui mutsurishca pancacunata cushca
jahuapash, shuc quiquin shimi rimai yachashca taripaitami cunata cha-
rincuna.

Chai yachachic cancapac yachacuccr¡nataca chai normal nishca ya-


chai huasicunapi camac rr¡nacunami, ishcai shimi rimai yachashcata
DINEIBman yachac chayachina can. Chai ishcai shimi rimaitayachash-
cataca shuc taripaita rurashca quipami yachac chayachincuna.

Shinallatac, 198 nicniquipica cashnami nin.

Ch¿ú Instftutos Norm¿&es Bühgw s, mulfrfingtrc ntsfi,


ca yaclut huaslcunamf qulctua tinrcrc, sttuctnc slúmtfs
rfiuc yactuctttrcunata ndlpnarc &t *mt gactturchl-
(xrno.tcrca sqpcn qul4utt sfmffa rtnac llncto yaclurcunn-
man q!4uin shfmfpü cutrn casf¿¿lo. sltttúÍaca funll¡n. o;u-
srr¡pwa aryvrc-una Aorlults gorhochfncapcfiú tu:rrll-
pannna-

Stúrullatoc, cot nannol bllfiWtrc mt:,Jttrlulfurrrtes


núshca cttrnca DINEIIB pushasttmml mnn can Chrrt ya-
ctlrri ttuasicwta alll aullttlcturrca DINEIIBTru| Aachatru:g
pc f nrrcurufa" A actni caupictnt.r;ta lunllpannta ctlrl¡'tn
Chlri normal nüshca g achot luastrulr¡rnc ür:ushtno- aullt-
r'uta lutdlptfaca moma üactn lulo'llp. ca uso;ü shünf rünaü
imai caicuno.huan chinppwaslpani rtrrqna, can

Cat úshcar s himipi y achai huasi Norma I níshcanno-

- 139
píca shuc nf4uí calLari. yachoicuntpoc yachochiccurumi
Iu:nllprrrinctlrlo- Ctto;t g achochtnrmco quiqutn üacta sfumi
fútr:,tpt" castrlla shunrpfpas h allt g aclto;ilatan:' quiquin y a-
cluífiuwna allicttishcacunota y actníhuart DI NEIIB dnr
r'tasfuamt ccttua. carl-

5. Conservatorio nishca taquina yachai huasicuna.

Cai sami yachai huasicunapi yachaeuccunamanca ima taquinapi


taqui yachaitami yachachincuna. Shinallatac, cai sami yachaica yachai
pachacunata pactachishpa yachacuna yachai camaimi can. Cai conser-
uatorinctxtapica aillu llacta yachaccuna yachacunaca yapa tutimi can.
Chai taqü yachai huasicuna marcapac jatun llacta ucupi cashcaman-
tami mana yachai ushancuna.

Shuc carma pachacunapi DINEIIB taqui yachaicunata cururiachi


ushancapacchari. Cai ishcai shimi rimai yachai huasicunapi cai sami ya-
chaicunata huallpashpami alli canman. Mana cashpacarin caru quiquin
huasicunapi yachacuna sami yachaita chai consen'atoriocunamanta
huallpashpami alli canman.

6. Shuc niqui callari yachaipac yachacuna huata.

Ishcai shimipi yachacuna yachai huasicunapica, yachacuccuna


quillcari pachamantami yachacuna huata callarin. Cutin yachacuna putr
chacunaca octubre quilla callari lunes punchamantami callarin.

Cai pachapimi Punasuyupi, Antisuyupipash callarin. Huaquin pa-


chacunapi yachai camayuc quipa punchacunapac saquicllapimi yachai-
cunaca qüpa punchacuna callari tucun.

Yachacuna huatapica I 85 punchacunatami pactachinata charin.

140 -
Cai tucui punchacunaca yachacushca punchacuna, taripai rurashca pun-
chacuna, yachai huasi raimai rurashca shuc puncha, maita ricsishpa pu-
rincapac rishca shuc puncha, imayuyaricunata rurashca shuc punchan-
tin yupashcami chai tucun.

Yachacuna huataca quimsa trimestre nishcacunapimi raquishca


can. Cai yachaicunapac trimestre nishcacuna callari, puchucai pachacu-
nataca marca yachai camayuc huasimi yuyarishpa cun. Cai pachacuna-
ca taripai rurai punchacunantin quipa taripai rurai punchacunantinmi
pachacunata cushca cana can.

Shuc niqui callari yachai huasicunaca yachaicunata pushaccuna


ari nicpimi yachaicunapacv-tnano nishcata rurai tucuncuna. Chai ru-
raitaca ima sami ruraicuna mutsurishcata yarishpami rurai ushancuna.
Chai yachaicunapac semanata lunes punchamanta üernes punchaca-
man, mana cashpaca martes punchamanta sábado punchacamanmi
rurai ushancuna. Shinallatac, sapan punchacuna imallata rurana cash-
cataca yachai huasita pushac apuchuan yachachiccunahuanmi allichina-
üa charincuna.

Shinallatac, yachai huasicunaca 30 mita semanacunatami pacta-


chishpa aullirinata charincuna. Cutin samarina punchacunaca cai pa-
chacunami can.

- 1 enero mushuc huata callari puncha.

- Carnaval raimi lunes, mart€s punchacuna.

- 13 abril (yachachicunapac puncha )

- jueves üernes santo punchacuna.

- le mayo ( tucui mama pacha llancai puncha )

- r47
mayo 24 ( Pichincha urcupi macanacui yuyari puncha. )

Julio 24 ( Simón Bolivar huacharishcatayuyari puncha )

Agosto 10 mama llacta quishpirishca yuyari puncha.

Octubre 9 ( Guayaquil llactaEspañolcunamanta quishpi-


rishca yuyari puncha.

- Octubre 12 ( Apia Yala tarishca yuyari puncha)

- Noviembre 2 ( ayacr¡nata yuyari puncha )

- Noüembre 3 ( Cuenca llacta quishpirishca yuyari pun-


cha. )

- Diciembre 2A,25 ( Apunchic huacharishcata yuyari pun-


cha.)(Navidad)

- Sapan marca llactacuna huallparishcayuyari punchacu-


napash.

7. Shuc niqui callaú yachai huasipi yachaicunata chasquina

Yachaicunapac camachicunapi rimacuc shina yachaicunaca quim-


saniqui chaupi yachaicunamanca tucui Ecuador mama llactapi causac
runacunapacmi yachacunatac can. Shuc niqui callari yachaiman tucui
yaicuccricuccunamantaca caicunata tucui pactachishcacunatami chas-
quin usharin. Shina:

- 6huatacunata charicpi (mana cashpaca callari trimestre


caman 6 huatacunata pactachicricucpi)

-r42 -
- Ima pacha huacharishca quillca pancata charicpi

- Shuc janpic huasipi ricurishca pancata charicpi.

Cutin callari yachai huatamanta yallishca shuctac huata yachai-


cunaman yaicuccunaca ñaupa huatacuna quillcarishca pancacunata ya'
chaicunata pactachishpa yallishca quillcaicunata, mana millai yachac
cashca quillcata yachai huasita pushac apuc cushcatami ricrrchinata cha
rincuna.

8. Shuc niqui callari yachaipi yachaecricuna


quiücarina

Cai yachaipi quillcaricunaca sepiembre quilla 15 punchamanta 30


punchacamanmi can. Cai quillcari mita yallicpipash shuc quipayai pun-
chacunami tiyan. Chai pachaca, callari trimestrecamanmi can. Shina-
pash, cai pachapi quillcachishwr nishpacayachai huasi pushac apucpac
ari nishcahuanmi quillcarina can.

9. Shucnniqui callari yacl¡aipi yaehacuccuna shuc yachai


hr¡asi'nanta shuctac yachai huasiñqn llgllins

Shucniqui callari yachaipi shuc yachai huasimanta shuctac yachai


huasiman rincapaeca yachai huasita pushac apucpac ari nishcami mut-
surin. Shuc yachacuc paipac yachacushca yachai huasimanta llucshish-
pa shuctac yachai huasiman risha nishpaca, chai yachai huasi pushac
apug cca quimsa niqui trimestre taripaicunata manarac cucllapitac shuc-
tacyachai huatamanyallina cashca quillcatami cuna can. Chaipimi chai
yachacuc ca mai shuctac yachai huasipipash ygchacuna pacha tiyacpirac
quillcari ushan.

-143-
Chai yachacuc shuctac yachai huasipi quillcarincapac mutsurish-
cacunaca caicunami can. Shina: yachaicunahuan imashina caticushca
huillai panca, yachai huasiman puricushca huillai pancapash. T\rcuipan-
ca mutsurishcacunatami tantashpa rina can.

10. Shucniqui callari yachaita pactachina

Shucniqui callari yachaicunata pactachinataca yachai huasita


pushac apuc huillachishca huashami marca yachai camayuc huasicunata
charin. Chai h uatacuna pactacbi shca huillaicunataca yachai pach a tucu-
rishcamanta pusac punchacunapimi marca yachai camal rc huasiman
chayachinata charincuna.

Chaimantami marca yachai camayuc huasica shuc ari nishpa ric-


sishca pancata cuna can. Chai certificado nishca pancami ishcainiqui
chaupi yachai pactaiman yaicuncapac mutsurin.

Chaimantami marca yachai camal rc huasica shuc ari nishpa ric-


sishca pancata cuna can. Chai certificodo nishca pancami ishcainiqui
chaupi yach ai pactaiman yai cuncapac mutsurin.

ll. Yachacuseuna yachaieunata alli eatina, yachaicu-naman


pacta purina

Yachaicunapac urai camachicunapi nicushca shinaca, tucui yacha-


chiccunami yachacuccuna alli yachaicunata caticushea mana cashpaca
millai yachacuccuna cashcata, yachaicunaman pacta puricushcacunata
quillcashpa apana can.

Shinallatac yachai huasi ucu camachicunatapash pactachishpami


pushanata charincuna.

- 144
Yachacuccunapac alli cashca, millai cashca, yachaicunaman pacta
mana pacta puricushcata, ricuranaca yachachiccunapac shuctac llancai-
mi can. Shinallatac, chai millai, quilla yachacuccuna mana pacta puric
yachacuccunapacca shuc alli allichiri huallpaimi can. Chashna tucui
man a alli caih uan yachacuccunapac
llaquicunataca yachachicÍun a hua-
nachishcahuan taita mamacunata ninanta rimashcahuan yachacucpura
rimarinacushcahuan yachai huasi pushac caparishca huanachishcaca-
rinmana allichi usharinchu. Chashna shucniqü callari yachai huahua-
cunapacca shuc mushuc allichina ñantami mashcanata charincuna.

Cai sami huan achicunahuan sinchi rimaicun ahuan allichita mas[


canaca ishcainiqui chaupi yachaipi yachacuccunatami alli caipac shina-
llatac chai achca yachaccuna tiyan. Yachai huasicuna, tauca paralelo
nishcacunapi raquirishca pataieunahuan aulliric yachai huasicunapimi
chashna allichiusharin.

Chai sami yachai huasicunapic ima yachachaccunaca, yachaicu-


nata alli pactachincapacca paicunallatac millai yuyaihuan millai rimai-
cunata rimashpa purincuna. Chashna cacpimi huanachicunahuan sinchi
rimaicunahuan ricurashpa pushana caipac alli can.

Shuc huahuapica, cunan huallparicuclla runa cashcapimi yuyana


canchic. Paicuna huaquin pachacunapica mana jamutana pachacuna-
huanmi tuparincuna. Chai pachacunaca paicuna cutichincapac yapa tu-
timi ricurin.

Chashna huahuacunapac mana alli cai llaquicunaca paicunapac


ñaupa aillucunamanta saquirishca llaquicunatami charincuna. Chai m¿
na alli caicunaca paicunapac taita mamacuna uncushca cashcamanta ja-
yac yacuta yalli upiac cashcamantami saquirishca can.

Chainlantami huahuacunaca yachaicunapi mana imata jamutac-


cuna yachachincapacpash tuti huahuacuna llucshin. Chashna, mana

-L45 -
pacta alli cac huahuacunataca yachai huasicunapi ñaupacman ricushca
ricuraicun ahuanpa sh mana al lichi ush arinchu.

Yachai huasicunapi huahuacuna imashina cai huallpacunataca


chicanchin ami canchic. Shina:

- Paicunapac uma yuyaicunahuan imashina cashcapi.

- Runacunahuan imashina apanacuc cashcapi.

- Yachaicunapi ima munaicunata charishcapipash.

chashna shucniqui chicanchishcapica yachachiccunami quiquin


saillu yachachina yachaicunahuan taripaita rurana can. chai taripaicu-
nataca yachai ucupi huahuacuna paicunapac yuyaihuan imashina ricu-
chishcaüami ruranata charin. shinallatac chai yachachicca mana paipac
yachashcallahuan paipac munaillahuanchu ricuna can. Ashtahuanpash
sumac ruraicun ata, rurai yachaicunata mutsushpami ricuranata charin.

shuc alli sailluyachachicca shuc sumac ruraicunahuan yachachic-


mi can. chai sami yachachiccunami huahuacunapac uma yuyaitaca alli
ñanta ricuchishpa pushancuna. chashna sumac ñancunata pushashpa-
mi mushuc yachaicunata ricsinaman chayachi ushan. chai sami yachai-
cunahuanca sumacta cushicui yachaicunamanmi chayachincuna.

chai sami yachaicunahuanmi huahuacunata ima mana aili ca-


chishca yuyaicunamantaca caruyachi ushancuna. chashna chaimanta
caruyachishpami shuc mushuc huallpai yuyai pachaman apancuna. chai
huahuacuna sami pachacunaman cbayashpaca shuc callari sumac allicai
casicai, cushicui pachacunamanmi yaicuncacuna.

shuc mana cushicuita charic huahuaca paillatac mana cushita ri-


cuchishpa, imatapash mana alli rurashpami yachachicmanca llaqui cha-

-146-
ri shcata ricrrchicun. Huahuacun a chashn a cashcata ricuchicpica man a
huanachishpa allichinata ushancunachu.

Yachachiccuna huahuacunataca alli eachun mañashpallami yach¿


chincrrna. Huaquinpicarin taitacunata cayachishpa allichichun mañai
quillcacunata cachashpa huahuacunta yachai ucucunapi huanachishpa,
caparishpa, mapa millai shimicr¡nata rimashpa, tacaicunata, huactaicu-
nata cushpa ima shuctac llaquichicunata rurashpa, manchachishpashmi
charincuna.

Huahuacuna imapi mana alli cashmanta ricuchishca allichichun-


mi mañashcacuna. Chai cachashcacunami mana alli yachaicunapi chu-
ran. Chai sami llaquicunami huahuacunataca ima nishcatapash mana
uyaccunata paicunapac munaita rurac pitapash paicuna rimachun mu-
nai chariccunata, asha urmarishca runacuna piñaccunata yachachin.
Shinallaüac, minchacuna pushac apuccuna tucunaman chayashpa mana
cashpaca jatun caupac runa tucushpa pitapash mana llaquishpa paicun-
pac munaita ruraccr¡nami tucuncuna.

Chai mana alli piñalla cac üuti huahuacunahuan yachachicca ca-


silla caitami charina can. Chashnayachachicca, causai pachapi, cuyaipi
yuyashcami shuc alli janpi shina can. Chai janpi shinayuyaimi mana alli
yuyai huahuacunataca alliyachi tucun.

Yachacuc huahuacunapac ima mana alli ruraicuna japishpa ya-


charishcacunata yupaichashpa yachachiccunaca alli yachacunata yacha-
chinataca ima pachapipash mana cuncanachu can. Chai alli cana ya-
chanacunataca yachai ucucunapi aillu llactapi uchilla llactacunapipash-
mi rurana can.

Cai alli yachaicunatajapishpa yacharishcacunami huahuacunata-


ca runapura tucunyashpa causfina yuyaiman apanca. Cai alli yachaicun¿
ta japishpa yacharica tucui runacunahuan alli apanacrrshpa causana

t47 -
huallpa ¡ryaimanmi pushan.

Shinallatac, aillu llactacunapi alli yachaicunahuan causana¡ruyai-


tami yachachin. chaica jatun llactacunamanta chicanyarishcami can.
chai jatun llactacunapica achca tantarishca chaupirishca runacuna cau-
sashpami ima shina puri causanataca alli pactachishpa catincuna. Chai
alli causai pactachitaca, alli causai catichunmi ama uncuicuna yaicu-
chun, macanacuicuna ama tiyachun catirashpa pushancuna. Jatun llac-
tapi causacuna mana alli yuyaicunahuan causanata ¡ruyashpa causacpi-
ca ñami chai llactacunaca paicunallaüac huacllirinman carca.

Shuc huahuapac shuc ticsi munaita charina yuyaica caicunami


cana can. Shina, ima nishcata chasqüshpa causana. Chaipi imatapash
tucuicunapc mashcanata munana. Tucuicunapac alli caita mashcana.
Shinallatac shuctac alli sumac yuyaicunatapash mashcanami can. Cai
alli yuyaicunataca tucui sami huallpa causaita chairic ñaupa pacha ru-
nacuna cunan pacha runacunapashmi pactachishpa catimushcacuna.
Shuc huahua alli ]¡ul¡ai munaicunatajapishpaca mama pacha mai llacta-
cunapipash alli yachac runa cashcatami ricuchin.

Shinallatac, yachaicunapi munai yachaicunami huahuacunataca


paicunallatac alli yuyaicunata japishpa cururarichun yanapan. Cai alli
yachacuicunaca shuc yachachi c alli llancaita charishcamantami ricura-
na can. Caica mana ricurashpa ch arishcallamantachu shinaman chayan-
cuna. Ashtahuanpash, yachacuc huahuacunapac quiquin yuyai munai y¿
charishcamantami chai callari yachaicunapica chashna tucun. Chai cu-
ruraicunataca sapan huahuacunami chican chican japishpa catincuna.

* Yachai huasicunaman puriranatapash yachai huasillapitacmi ri-


curana. Chaipimi quillcashpa catinata charincuna. Shinapash, yachacuc
huahuacuna yachai huasiman yallitac mana ricpica caicunamanta cash
camantami yuyaipi charina canchic. Shina:

148 -
- Huasipi ima.llaquiüa charishcarnanta, mana cashpaca
uncushcamanta.

- Yachai huasita mana rnunashcamanta.

Huahuacunaca, cai ishcaintin mana allicaimantami yachai huasi-


manca mana tucun. Shina cai llaquicunapica yachai huasipi ricurashpa
quillcashcacunatapash allichincapacca mana muüsurinchu. Huaquin pa-
chacunapica taita mamacuna, mana cashpaca apuccnna, cai yachacuc
huahuacuna mana yachai huasiman rishcata yachancapac cuchuyarica
ashtahuan llaquipimi churan. Chaipicarin huahuacuna ashahuan piñai
yuyaicunahuan yallishpa shuctac huahuacunamanmi chai mana alli yu-
yaicunata catichi tucun.

Cai tucui quillcashpa japishcacunaea yachaicunata yanapanca-


pacmi mutsurishca can. Shinapash, nashna yachacuccuna tiyashcayu-
paicunapac, huahuacunapac ima sami llaquicuna tiyashcata yachacun-
capac yachaicunapimi ashtahuan mutsurishcacuna cian. Shinallatac, cai
quillca apaccunaca yachachiccuna imalla ruracushcata, imalla pancacu-
na mutsusrishcata, ima sami yachai ñancunahuan aulliricushcata yana-
pancapacmi mutsurin.

Ima yuyaicunatapash rurash ca huillaicunaca yahcai tupuieun ata


mraipi asha yanapaillami can. Cai yachai tupuicunaca, shuc achca jatun
mutsurishca llancaimi can. Cai jahuaca, cati yachaicunapimi ricushun.
Chai yachai tupuicunaca yupaicunahuan quillcashpa huillachicpipash
utcashpa rurashca cashcamantaca mana ima alli yuyaita cuncunachu.
Ash tahuanpash, ima huillaicunapash pantarinallami tucun.

Shinallatac yachachiccuna pancacunapi quillcacunata 6 pataicu-


napata juntachincapac rantiea ima yachaicunapi llaquicuna tiyashcacu-
nata allichincapacmi yachacunata charin. Chai llaquicuna yachai huasi

-149-
ucupica mana illanchu. Chai llaquicunata tarincapacca yachacuc hua-
huacuna imashina alli mana alli caticucta paitac ricushpami japinata
charin. Chashna paipac ñahuihuan ricurashpami chai mana alli yuyai-
huan yachacuc huahuacunataca alli yuyaicunata churashpa yanapanata
charin. Shinami caupai llacta yachai huasicunapi yachachiccunataca
huahuacunahuan mana pucllacta ricunchicchu. Mana ricunallaman-
pash cuchuyarincunachu. Paicunaca yachachiccunapura rimanacushpa
mana cashpaca chicanyarishcami cancuna.

Yachachiccunaca samari pucllai pachatami tucui yachachi pacha-


manta yalli cushicui cashcapi charincuna. Chaimantami huahuacuna
pucllacun cuchumantaca anchurishpa rincuna. Ashtahuanpash chai pug
llai pachacunapi huahuacuna imashina rimanacuccunata chai pachapi
ima yuyaicunata charictapashmi ricurana can. Chaicrrnataca imapipash
paicunahuan pacta tantalla carhpami ricui ushancuna. Chai quipu pan-
cacunapi huahuacunahuan imashina caticushcata yachai huasiman ri-
cushcata quillcaicunaca mana huahuacunapac yachai huasi ucu causai
pachapi tantalla cashca shina jatun alli caita cunchu.

ü1. Yachai huasicunapi quillcarishcarnanta,


taripaicunarnan ta cullquita cuna

Chicanyashca yachai huasicunalla


mi yachaicunapi quillcarishcamanta tari
CAUPAI LLACTA paicunamantapash shuc mashnai cullqul

YACHAI HUASICLNAPICA ta mañancuna.

YACHAIPI QI.JILLCARISH.
Chai yachaicunapi quillcarishca-
CAMANTA TARIPAICUNA. mantaca sapan quillcacuna mashna cull-
quita cucushcamanta 75% cullquitami c!¡
APASH IMACULLQT.I-
na can. Huaquin yachai huasicunaca, S/
TA MANA MAÑA}.TCHU
40.000 sucrestami sapan huatamanta sa-
pan quillacunapac mañancuna.

-150-
Yae}acuccunapac munai ¡rachacunapi yachacuna yachai

HUILLAI
Cai yachacuccunapac
Yachaicunapac munai pachacanapi munai pachacunapi yachacuna
yachacuna yachaita yachacushun nis!
yachaipimi huata yallita cha-
15
paca caicunapimi quillcarina can.
riccunaca, quillcanata yachai
a) Tucuicuna yachacuna yachaipi ushancuna. Ña shucniqui ya-
b) Ima llancaicunata yachanapi chaita pactachishpaca pacta-
c) Tucui yachacuna ishcainiquicha¡¡
chishca pancacunatami surcui
pi yachaipi
d) Ishcainiqui puchucai yachaicuna- ushan. Cutin yachai camaJ¡uc
pi huasi mañashcacunata pacta-
e) Shuccunapipash chishpami chai shucniqui ya-
CAI SAMI YACHAICI.JNACA T5 chai tucuchishca pancataca
HUATAMANTA HUICHAIMAN mañai ushancuna.
CHARICCI.JNAPACMI CAN.

14. Mana yaehai huasiyashca yachai

H[IILLAI MANA YACHAI


HUASIYASHCA YACHAI Cai sami yachaicunamanca
Caita cashna yachacuichic.
shucllapash tauca runacuna tanta-
rishpami yachacui ushancuna.
- Mana yachai huasiman rishpa Chai sami yachaipi yachacuccuna-
- Mastma huatacunata charishpa
- Yachacucpac pachata mañashpa
ca anquita, huillai apuc pancacu-
- Tucui pachacuna mutsushpa nata, shuyu ricui apamucta mutsg
- Quiquin imata mutsushpa nata, mana cashpaca tantarinacu-
- Huasipi, mai cuscapipash
- Maican cai yachaita munashpa nata rurashpaca ima shuctac mana
cai pachapi tiyac sami yachaicuna-
Imalla pancacuna mubr¡rinaca
ta mutshuspashmi yachai ushan-
manarac yacharinchu.
cuna.
MUTS URINCACHA IMACHARI

-151-
Cai sami yachaicuna aullirica tucui ima mana alli caimanta quish-
pirishcami can. inapash cai sami yach aicunataca, yach ai camayuc h u¿
Sh
simi rimanacushpa, allichishpa, pactachinata charin. Ña pactachicushp¿
ca alli caticushcata mana alli cashcatapash tupuicunata ruranami can.

Mincha pachapash yachaica shinallatachu catinca...?

15. Shucniqui callari yachaicunata tupui

TIJCII YACIIAI IIUN¿PARISHCA

229, Nlcn¡quL Yachoi htpuicunataca mcünrr llacta ucupl


tuculsamiyachoipactaicurwpimtrurqrishcacanacarr.Cat
shi¡vüatac col g actuí tuputcunataca sapan pachncunami
alll cc¿maiculrr¡luir¡n" amauta ruraícwtüulr¡npa.sh pctn-
clrf].a cstu

29 1. N lnriquL Caig actui tupuicunaca imastúlrr y achslcu-


nata allíchirTcapo,c ima huíIlaícunata japíncapoc maiAa'
choicunapí chushocllo. cocpica ima gaclrcoinüwta porta-
chrtrcapc y achacuccwta imashino catictslrcata gaclun-
copclc, shucto.c y ochashun niccmaman huíIlaicunata chu-
rana.copc;rrní mo:í oLLi can-

292.NícrniquLYachaicunatntupuicacaimutsw'tcunataml
pactachinaca¡u Shina:

a) Yachai poctacri potaicunnpt crclcr.wl.o,pL nírnl


cunapi pactaicunapipos h imo-shfi:c pactantsh-
cotngachac ctayana
b) Yachrr:ia.rnapi muúsushca pancacuno.,
fma shuc-
cunapash mashna tupuinnapi mutsurüsltpa cg

r52 -
tfshrr:trr achtchülcapc gactuc cluAona

c) Yaclucurctuu aNMuWc gachafnnapt cw-


AutfulrrcunnpL Ino. rurat ushotcunc;pü üna sorrd
grtyatannaluan cttat yaclul ítrrnmno:trr fitasru-
rw coticushcata yachac chagana

ü Yachncuccunn yachotmtupl mo.lcamart ush¿-


sh¡u:tr¡ ¡Tro;l¡rl¡arL lmamnn chngann mtttnt cllo-
rislmata rfcsüu. Chnlntnata rlcslstpaml ya-
chnictltsto alllctústlp cu:tt nshCItttu

e) Yachaatcannsta aüt cacttrstpa gachnlntna allt


catialutnAarvrpanrl-

J) Yacltoclúmtnamarl yacluancatnanwnpash.
palmnallotnc guAartru. rfiurtu. yugatmnata
ctutt1u.l. Palm¡tollalacntú ünashura ü.tput cnshrr-
tngacluclunAanapatu

Q Yachofcunapt lma sanl panto:tc.ma. llaqulcu-


na. nurna allt ealntna tigaryica fi¿o:marúrr cttnt
tucttslvata rtcslnamart cluyanoto AWcrnL

tú Yachr¡cttccttrt¿ta. alII Ínsrna alll yachonttn ñcru-


napl g achnt huotacunamartta y allichirwpiPash
pactonitícslnnTo,tl ctrncL

Yachachicunapac imashina nicuc shina shucniqui callari yachai


yachachiccunaca paicunapac yachai huasi llancaicunllatac allichtshpa-
mi huillachinata charinacuna. Chai huillaicunami mama llacta yachai-
cunapac mashna cullquicuna mutsurishcata yachanapi yanapan. Cai ya-
napaicunaca, achcapimi yanapan.

153 -
Shinallatac, chai yachai tupui ruraicunaca yachacuc huahuacuna
paicunapac yachaicunahuan quipayacucpi, mana alli yachacucpi, yana-
pancapacmi mutsurishca can. Mana chashna yanapacpi mincha pacha-
cunapica ima llancaicunapacpash mana mutsuricjillacunami tucuncacu-
na. Chai tucui mana alli caicunamanta llucshincapacmi cai pactacricuna-
taca pactachina munaita charina can.

Shinapash cai ima shina rimaipica tucrrita alli yachac nrnacuna-


ta llucchina. Chaitami tucuipac mincarishca taita mamacunata, yachai
camaitaca mana rimanchu. Cai shina yachai camaicuna cashcatacmi
cana can.

Shinallatac, cai imashina rimaipica yachai tupuicunapi ashta-


huan alli jatun caupaicunahuan tantachina yuyaita mana rimancuna-
chu. shinapash cai shina yachai tupuimantaca yachaicunapac camachi
49 nicniquipimi rimacun.

Cutin yachaicunapac camachi 293 nicniquipicayachai tupui rurai


huallpaitaca cashna shina rurana cashcatami ricuchin. Shina:

- Sapancunapac llancaicunahuan

- Tantarishpataripairuraicr:nahuan

- Quillcashca llaneaicunahuan

- Sapan punchacuna ima mushuc ruraicuna, yuyaicu-


na ricushcahuan

Ima llancaicunata rurai yachaihuan caticushpa ricu-


chinahuan

-154-
- Rimashca, quillcashca taripaicunahr¡an

- Yachacuctaricrrrashcahuan

- Alli yachacushca taripai pactacricunahuan

- Yachachiccuna ima shuctac yuyaicunata churashca-


cacunahuan

Cai cati yachaipimi yachai tupuicunapac puchucai ima cashcata ri-


cuchicun. Cai yachaipica pactacri ima cashcata, puchucai ima cashcata'
mi achicta chicanchinchic. Shina:

Yachaicunata tupui puchucaica, yachacuccuna imashina yacha-


cushcata ricsichincapacmi can. Cutin yachacuccrxra mana allita yacha-
cucpica imashina allichina yuyaitami mashcana can. Shinapash sapan
ushaicunahuan yachacuchunmi saquina can.

Shucniqui callari yachaipi yachacuccunataca sapan pachacunami


yachacushcata tupurana can. Cai sami tupuicunaca chai trimestrecuna-
pi taripaicunata n¡rashcacunapimi asha asha taripaicunata rurashpa
cati shcataca tantarishpa catin.

Chaicunaca, sapan yachaicunapi quimsa califrcacion nishcacu-

-r55-
natami charinata charin. Cutin huata pactachi yachai ricuchicunaca sa-
pan quimsa quillcaicunapi yachaicunapi, yachaicunata taripai rurashca-
pimi ricurin.

Yachai ricuchicunataca cai yupaicunahuanmi pactachishca cana


can.

20 -Lg allipacha
18 -16 mai alli
l5 - 13 alli
12 - 10 allilla
l0manta uraiman mana alli

Yachai huatacunamanta yallincap ac:cal2 - 0 yuyaihuanpashmi y¿


chai ricuicunataca eharina can. Cai mana allilla manpashmi pactana
can.

Shuc yachacuc 12 chaupi yachai ricuchiman pac,tashca cacpica 13


man pactachishcapimi churanta charincuna.

Ñaupa 20 huatacuna huashaman mutsushca yachai ricuchi yupai-


cunahuan chinpapurashpa ricucpica cunan pacha yachai ricuchinapi
ñaupa pachacuna yach ai huatacunamanta saquirishca yuyai cun ah uan -
mi yallincuna.

Caicunaca, cai sami unanchaicunatami cun.

a) Yachaicunaca ashtahuan urmarishca caticushca, cunan-


ca chaupi yachaicunacamanlla yach achicushcata shilla-
tac ñucanchic mama llactacpica, mana alli yachacuccuna
ta jahua jahualla yachacuccunata huallpachunllami ri-
cu curin.

156 -
b) Chai yachaicunata taripai ruraccuna, yachai tupui rurac-
cunapash ima jahualla llancaicunata rurashpa yachai ri-
cuchi yuyaicunata yalli mana quichquichishcatami ricu-
chin.

c) Achca yachaicunata yachachic yachai huasicr¡napica, ma


na alli allitac yachachishc¿manta mana pacta pacta ya-
chacushcami ricurin.

d) Yachchaiceunata yachachishpa huallpac huasicunapi ma-


na alli huallpashcamanta yachachishcacr¡naca yachacuc-
cunahuan shinallatac yachacucuccunapash yachachiccu-
nahuan piñarinacushpa mancharinacushpami yachacui
pachacunapica yallincuna.

e) Yachachiccunaca paicunapash mana rurai ushashca llaa


caicunatami yachacuc huahuacunaman cuncuna. Chai
sinchi llancaicuntaca taita mamacunahuan huasi ucupi
shuctac sami yachaicunata yachacuna pachacunapimi
chacrurincapac rincuna.

f) Shinallatac, yachachiccuna achca yachacuccuna tantari


pushaita mana yachashpa yachacuccunata yallimana ri-
mashpa taita mamacunata yalli chayachishpaca mana ri-
cuchi ushancunachu. Chaipica, yachacuc huahuacunall¿
pash taitacuna imashinalla canacashcahuan, yachachic
imashina cana cashcata yachaihuanmi panta japincuna.

g) Cutin huahuacunapash huasipi cashca, yachai huasipi


cashcapash m ana cushicui munaita tarincunachu.

h) Huaquinpicarin huahuacunaca, yachai huasipi mana alli


ricuchiüa surcushcamantaca llucshishpa rina yuyaita ma

157-
na cashpaca cai mama pachamanta chincarina yuyaitami
japincuna.

i) Yachaicuna ashtahuan alliüa ñaupacman rinapac rantica


pipash mana munashcalla yachai pachacunamanmi cha-
yashca.

ITUACRAPAC CACHUIUANTA JAPINA

Cai tucuicuna rimarishca rimaica shinami nin. Ima illaicuna yapa


ancha cacpica pipash mana yuyaita cuncunachu. Caita allichinatacarin
mana munashcacunachu.

j) Nucanchic Ecuador mama llactapi causaccunaca allita y¿


chacunchic nishpami iñinchic. Ashtahuanpash, tucui sa-
mi yachaicunapi achca llaquicunata charic mama llacta
cashcataca mana ari nishun munanchicchu. Chai tucui
yachaicunapi mana alli caicuna tiyashcamantami ñunca-
chic ruraicunaca allimantalla catishpa mana ima rura-
rishca ricurin.

k) Yachaicunata yupaicunahuan tupuica alli mana alli ya-


ch aricushcata, yachachicushctaca man a alli ric sin ch ic-
chu. Shinapash, cai sami yachai tupuitacalla, ima shina
cashcata ricushpayachai tupui camai mana alli aulliricpl
mi mutsurin.

Chai yachai ricuchi yuyaicuna chutarishcacunaca achca saillu


unanchaicunatami cun. Ishcai shimi yachaipac yachachiccunaca paicu-
napac pushacunantinmi chai sami yachai camai ucullapitac can. Chai
tucui runacunami ña ricucushca llaquicunallatata apancuna.

15h
Cai mana alli caicunaca, ishcai shimipi yachacuccunamanca ima
sami yuyaitatac cun. Cai mana alli caicunaca, shuccunapac pantaicuna-
ta sh uctacunapa sh caticush ca ¡ryaicun atami churan. Shinapash, i sh cai
shimipi yachaicunapac yachai tupui ñancunaca manarac ricsirishcachu
can. Yachacucunapac ima shina y:yaicuna cashcatapash chai sami ya-
chai ricui yupaicunallahuantacmi tupuna can. Chaimantami shuc yacha-
cuc huata puchucaicaman 36 iñuta charicpica imashinapash huanachis[
cami cana can.

Shucniqui callari yachaipac quillca japina pancacuna

Yachai huasicunapi tucui sami quillcacunata japina pancacunaca


3pancacunami can. Chai tucui panacunamanta huaquincunatacayachai
huasi pushac apuc, cutin huaquincunataca yachachicunami apancuna.

PUSHAC APUC YACHACHICCT'NA

Yachacuccunapac quillca- Yachacuccuna yachai huasi-


rishca panca man purishcata quillcana
panca
2. Yachachicunapac tantaricu-
na ima rimarinacushca Yachachicpac llan caicunata
rurai yaehaicuna ima yuya quillcana panca
rishcacunata qüllcashpa
apana panca. Yachacucuccunapac yachai
ricuchi pactachishcata
Yachai huasipi ima tiyash- quillcana panca
cacunata tantachishpa
quillcana panca

159
4. Yachachic huasipac causai
I
quillcana panca I ----
5. Llancaicunata quill-
cana panca |
| ----

6. Ima huillaicuna yaicushca


llucshi chishcacunata quill-
cashpa huacaichina panca I ----

7. Yachai tupuicunata yachai-


|
man yaicunata quillcan"
panca |
I
----
8. Yachachiccuna yachai huasi- |

pi llancaiman purishcata
quillcana panca

Yachai camayuc huasipi shuc quillca japina pancata yachachiccu-


naman catuncapac charina.

Chai pancapimi 6 registropi nishcacuna tiyan. Shina:

- Yachaccuna yachai huasipi quillcarishca registro

- Sapan yachacuccunata quillcanaregistro

- Yachachuccuna yachai huasiman purishcata quillcana


registro

160 -
- Yachai huasi ucu quillca apana registro

- Yachachiceunata quillca registro

- Patacunapac mana cashpaca poralelopáchuillaicunata


quillcana registro

Cat registrnunapi quillcashpa juntachincapacca L24 c&,igoana-


tami apanata yachana rnutsurin. Chat úigocunaca ehai pancallapita
ricuchishcami can.

-161 -
QUnClEnr A, IRtr NA,qu ¡vA,tpa,c slElruc NrrQt¡lI catLltalRrr
VA,C ]EIA,]I TU]PU][ ClI' NA,

Cai yaehai tupuicunata yachai


chapaicunahuanca rnana chacrrr
chai yuyaicunallatatae cuc cashcata
¡ru¡ranachu canchic.

Yachai tupuica ima sani tupuipi


yachaicunahuan catic-ushcata tupui
ruraimican.

Yachai chapaicunca yachai nrraicunata


alli pactachichun cachaimican

-163-
Yachaicunaca manapash yuyashca, manapash rurana cashca mut-
suicuna munaicunata ima shuccunatapash sapan punchacuna pacta-
chishpa llancaiorna can.

Shinallatac janpiricunapi, pushaicunapipash, ima ruai mutsu-


rish cacunapash chai pachallapimi ricurincuna. Chai rurai mutsurinca'
pac ñaupacpi cac runacunaca alli yuyaicunata japishpa allijamutashpa,
pai cr¡napac quiquin yuyaicunaüa mutsushpami allichincapacca callari-
nata charincuna. Chai tucui ruraicunamantami causai pacha tucui
ruraicuna shamun. Chashna cashcamantaca causai pacha llancaicunaca
sumac ruraicunami can.

Cai tucui llancaicunapcca manaallichirinallatachu mashcana can-


chic. Ashtahuanapash ima ruraicunapipash sumac cachun pacta pacta
cachun, alli rurashca cachunmi rurana canchic. Shinallatac ima sumac
ruraicunapash rimashcata ricuchichun, yachachichun, janpichun, ima
mushuc huallpaicuna rurachunmi ricuchina can.

Shuc ima ruraita tupuc runaca ima ruraicuna ima shina tucushca-
ta tapuc cashcamantaca shuc taripac shinami can. Paica imashinarura-
ric cashcata yachai munaita charishcamantami shina can.

Shinapash, cai sami tupui ruraicunaca mena quillcashca saquirin-


capacllachu can. Ashtahuanapash mutsurishca huillaicuna, ¡ruyaicuna
tiyachunmi rurashca can. Chai huillaicunaca umayuyaillancaihuan ima
shina caticushca tupuita yanapachun huacaichishcami tiyana can.

Yachacuccunata yachai tupuica ishcai sami tupuitami charin.


Shina:

a) Pataicunata mashna yachacuccuna tucuchishcata ricsi-

164 -
na. Puchucai huillai: 14 huahuacuna (9 caricuna 3 huar-
micuna) IMA MASHNA CA,SHCA TtrPltI

B) Imamanta callari hr¡atapi yachacuc 7 huahuacunaca im¿


tapash mana huillanacuocuna can. (Yachacuccuna IMA-
SHINA CA.SHCATA I'ttflIl caipica shuc callari ñanta
japsishpami yachac chayana can)

Ishcaitin sami tupuicunami pacta quimirincuna. Shinapash yupai


huillaicunallatac charicpi, mana rimai huillaicunata charicpica h¡cui hui
llaicunami mana alli ricurincasuna. Chashna cacpica yupaicunallahuan
huillaicunaca impac mana mutsurincachu.

Chaimantami tupuicunaca mana quipuccunapi yupaicunatajuntg


chishpa saquina llancaichu can. Ashtahuanapash cai rurai llancaimi can.

Shina:
a) Shuc sami taripai rurana

b) Ima mana alli caicunata alli rimashpa, jamutachisbpa,


imapipash cashcatatac huillachina.

c) Imalla tucushcacunatapash alli cachincapac shue rurai


yachaimi can.

d) Cai tupuicunaca maijahualla achiclla alli sinchi alli ricsi


chic alli cashca mana alli cashcata ricuchicmi cana can.

- Yachaicunamanta, yachacuccunamantapash

- yachaicunapiimallamutsushcacunamanta

- 165-
- Yachachicpacllancaicunamanta

- Sapan huallpa causaipac sailluhuan quimirishca yachai


camaicunapi huahuacuna yachacushca jahuamanta.

Yachai tupuicuna yachaicunata allichincapac, llancayaicunapac


mutsushcacuna alli pactachincapacmi mutsurin. Shina yachai tupuicu-
napi cai yachaica cai llactayaipaca mana alli mutsurishpa pactacunachu
nishcahuillai tiyacpica, chai sami yachaicunaca shuc samiman huallpa-
rinaman cayashcami cana can. Cai yachai camaicuna shuc samipi huall-
parichunca yachai pushaicunami ricunata charincuna.

Shinapash, chaicunallatac huatanta shuyacushpaca imatapash


mana surcushcacunachu. Chai yachaicuna mushuc huallparicunamanta
shaicushca llactayaicunallatacmi utcashpa allichinata charincun. Hua-
quin runayai causaicunapac huiñai causai tupuicunapi nishca shinaca
chai ima mashnai cashca tupuicuna, imashina cashcata tupuicunapash
mana mutsurishcachu can.

Yachai tupui ruraita allichirincapacca yacha camaipac imalla pa-


caricuna cashcataracmi vachacuna ean.

Yachai huasicunapi cushca yachaicuna huahuacunata mincha pa-


chacunapc alli llancac cachun,yachachina pactarihuan cacpica chai sami
tupui ruraipacmi allichirina can. Chai yachai tupuipica, chai pactaricu-
najahua huillachicunahuanmi rurashca cana can. Shinallatac, chai sami
yachai tupuipacca imashina rurana cashca ñanhuan huallparishcami
can. Chai ñanpaca huillai pancacuna, quipucuna, quillca japinacunami
mutsurin. Shinallatac, huillaicuna japina, camaicuna rurashpa tantachi
na yuyaicunata cuna, ima cachaicunata churana, alli huillaicunata ta-
rinapashmi mutsurin.

166 -
Mishucunapc yachai tupui camaicunapica yachai huasicunata,
huahuacunapac mincha pacha llancaicuhuan quimichishca tupuimi ca.
Chai yachai camaicunaca mincha pachacunapac alli llancaccunaüa mu!
sushca ¡ryaihuan yachaicunata cuc ushcamantami shina can. Chai alli
pacta llancacunataca mama llacüa ashtahuan allita imatapash puchu-
chishpa cururarina yuyaihuanmi can. Chai cururarinacunataca tusuicu-
napura yanapanacushpami utcashpa charishun nincuna.

Ñaupacman ricushca shina yachaihuasicunapac irnashina canaca


cunan pacha runacunapacca mana pacta pactachu can. Ashtahuan mu-
shuc huallpaicunahuan allichirishpa catincapac ranüica crisis nishca
tucushcami yachai huasicuna catimushcacuna. Shinallatac, yachai tu-
puicunapash achcamana alli cachishpa rimashcami tucushpa catimush-
cacuna. Chashna caüishpacarin yachai tupui rurashcaunapash imapac
mana mutsurishpa jarcarishpami catipac can.

Shinallatac mana mushuc huallpaicunata ruracpica umahuan llag


caicuna, huaquin alli ruai yachai mutsushcacunapash chincarincapac-
mi yachancacuna. Chai chincaricunaca uma yuyaita mana alli llancachic
pi, ima sinchi mana alli caicunaüa mana munaihuan allichicunata yuyac-
pimi chashna tucuipac can.

Chai tucui illac tucucpica runa caccunapac yuyaicunapash tucui


pactashcami tucuncacuna. Shinapash chai pantai yuyaicunaca imapac
mana mutsurishcami can. Huaquin ima japina yuyaillahuan llancac
runacunacarin chai cns¿s nishcahuan causana yuyaimi charincuna.

Chai sami yuyaita charic runacunataca caicunapimi ricui ushan-


chic. Shina: caupaicunapi, tantaricunata pushaicunapi, yachac tucush-
cacunapi, iñicamaccunapi, camachita mana ushachishpa catuc rantiecu-

167 -
napipash.

Huaquin pachacunapi cai crisis nishcacunata ricushpaca mushuc


huallpaicunata ruraimanmi pactaipac canchic. Chai sami llancaicuna-
man pactancapacca ima pactacricunata, ima mutsurishcacunatapash tu-
cui shuncu munaihuan rurana yuyaitami charina cancbic.

Mishucunapac yachai pactacricunaca ña mama cunan paca runa-


cuna muüsushcacunahuan pacta pactachu can. Cai tucui mana alli pacta
caicunataca tucui yachai jahua llancac huasicunapimi ricr¡i ushanchic.
Chai yachai jahua llancac huasipi llancac runacuna paicunapac llancai-
cunahuanca manatac cushichu cancuna. Paicunaca cullqui japincaricu-
llami llancansuna. Chaimantami runacunapacc yachai jahua llancaicu-
naca saüuarishca shina tucushpa caticun.

Cai yachai pactacricuna yachacuccunapac yuyaillapi yachacuna-


ta, paipaclla yachacunata, pactachicushcatca achictami ricui ushanchic.
Chai sami yachachiccunahuan yachai ñancunapi rimacushca yuyaipi shi
na alli ima ruraipacpash pacta canataca manatac pactachincunachu.

Cr¿sis nishcacunaca umapi yachashca pactaicunata mushuchuall-


paicunahuan pushana yuyaitami cun. Chaimantami cuntinsuyu llacta-
cunapica, yachai huasicunapi mushuc huallpaicunahuan yachacuna yu-
yaita japishcacuna. Cutin ñucanchic mama llacta quichua runacunapac
shuc ishcai shimi rimac runacunapac yachaicunaca mishu tantari yachai
pushaipac yuyaillüuanmi catimushcacuna.

Shinapash, chai ishcai huallpa yachaicunata huiñachinami can.


Chai mushuc quiquin huallpa causaipac yachaicunata huallpallami
quipa huatacunapi yachaicuna huallpa causaicunahuan pantai tiyana-
mantaca quishpiri ushashun.

168 -
Quichua huahuacuna, shuctac ishcai shimita rimac huahuacuna-
pac yachai tupui camaipi yuyancapacca caicunata yuyanami mutsurin.

a) Yachacuccunapac umapi yachashcamanta chican rurasb


patac yachacuicuna cashcata tupuica yancamantami-
can.

Cai yuyaita ricushunchic.

Umallapi yachaieuna. "...Yachachi ñancunaca quichua


huallpa causaipac filosoffa yuyaicuhuan quimirishcami
can..."

Rurashpatac yachacuna. "...mishusuna rurashca camucu


nata quichua shimiman ticrachishpami mutsucunchc..."

b) Shuc huallpa causaipac sami causaimanta chicanyash-


manaquiquin yachaicunata tupuicunaca imapac mana
ca

mutsurishcachu can

Atishpa quiquinyashca huallpa causaicullami mana quiquin ya-


chai camaicunata chasquishpa yachancuna.

Runa caccunapac huiñai causaipi casi caüuan cac llactacunallami


quiquin yachai camaicunata huallpashpa cururiarishcacuna. Chai qui-
quin yachaicunami huallpa casuai cururiarishpa carichun yanapashca-
cuna.

Shuc huallpa causaimanta chican mana quiquin yachai camaicu-


allimanatallami shuchuallpa causaita chicanyachishpa catin. Chai
naca,
manta tucui runacunapac huallpa causaita chincachicunchic.

-169-
Yachal buasl Jahua !¡uyalcu¡a

l. Mushuc yachat huasiJahua - FERREIRE


2. Summerehdl yachai huasi jahua - NIELL
3. Autogestionaria yachai huasi jahua -FREINET
4. Descolanzada yachai huastJahua - ILLICH

Cai Ecudor mama llacta yachaicunapica callari ishcai ¡ryai


ücsicunallatamimutsushpa shamushcacuna. Cuün huaqutn-
üapimi Frelnetpac yuyaitacajapishcacuna. Flantt rlllchpac yu-
yaicarin ñucanchic yachai camai camachipica mama yaicush-
cachu can. Shinapash chai yrryaicunaca mana yachai huasi-
yashca yachacbJccunapimi J apishca shina can.

c) Shuc huallpa causaipac quiquin yachai camaihuan yachg


cushcata tupuica yancamanta, imapash mana saillu ru-
rai yachaimi can. Shuc huallpa causaipac quiquin shucni
qui callari yachai tariapaicunata shuctac huallpa cauai-
pac sami taripaicunahuan ticsi tupuicunahuan taripacpi-
ca ña nishca shina mana alli caita ricuchinchu.

Cai yuyaita ricushunchic:

Mishucunapac yachaipi: "... Cai yachai camaipica, callari


huata yachai huata huahuacuna paicunapac yuyaipilla
imalla huillaicunata chasqui ushashcatami tupuita ru
rancuna...."

Indígena nishpa shutichishca quichua runacunapac shuctac qui-

- 170 -
quin shimita rimac runaeuncapac casuai huillaicunaca ñapash ricurina-
cunallami. Shinallatac, huahuacunapash mana paicunapac yryaicuna-
llahuan yachacuita charincunachu. Chai quichua huahuacunaca mana
mi-shu huahuacunapac sami yauyai ñancunata charisheamantami shi-
na can.

d) Mashnai huillaicunahuan yachai tupuicunata ruraica,


imapac mana usharishcachu can. Chai mashnaicunalla-
huan yachai tupui ruraica mashana mama alli caicuna
cashcallatami ricuchin. Shinapash mana alli huillaicuna
ta caranchu. Shinallatac cai samiyacbai tupuicunataca
huaquin cai j ahua yachashun nic caupai tantaricuna, hu¿
quin yachaicuna imashina sailluhuan caticucta yacha-
chun mana munaccunallami mrancuna. Chai yuyaicuna-
huan chai samipi tupucllapimiyachai tupuicunaca ima
huallpapipash rurashca cai tucun.

e) Shinallatac, yachai tupui jahua jahualla rurashcacuna-


camutsurinchu. Ashtahuanpashlla, yachai pachacunapi
imallata rurashpa yachacushca tucui huillaicunatami yg
yashpa japina can.

O Yachacui tucui pachalla yachai tupui ruraica yancami


can. Yachai putuicunaca punchanta yachai llancaihuan
quimirishcami cana can. Chai llancaitaca punchanta pun
chanta rurashpa catinami mutsurin. Shinapash, mana
mashnai cunallata tupunachu can Ashtahuanpash yachg
cuccuna ima shina cashcatapashmi tupuna can.

Chashna cai sami tupü ruraihuanca sapan yachacuccunatami


mutsurishca tupuita rurai usharin. Shinallatac imashinami yachachiccg

- 171
na llanaipi yachachicunallahuan catishpaca sapan huahuacuna imashi-
na jamutacushcata, japicushcata, chinpapurashpa ricushcata cuncarin-
cuna. Chai sami pantaimantapash cai sami tucuicunahuanmi quishpiri
ushanchic.

Shinami yachachic cai pantaihuan caticpi yachacuc huaquin hua-


huacunaca chican, chican jamutancuna. Mana cashpaca huaquinca ya-
chacuita cuncashpami saquirincuna. Cai mana pacta pacta yachacuicu-
naca sapan huahuacunapac quiquin llancai cashpami chashna tucun.
Chaimantami yachachiccuna huahuacunataca mana shucllatac shina-
chu yachachi ushancuna.

Shinallatac, yachacuccunallatac yachacushcata tupurina shuc


ñantami huallpa alli can. Chai sami yachai tupuüuanca yachachiccuna
ima sami ushaüuan cururarishpaca tucui yachacuccunami pacta mu-
naüuan yachacunamancuna.

Pi cachashcalla yachacuica mana yachacuichu can. Chai Cutinsu-


yumanta jatun amauta runacunapac jatun sumac rurai yachacuccuna-
pac huiñai causaipica cashnami ricuchin. EISTEIN jatun yachac runa-
manta yuyashunchic. Cai runaca¡?s ico matem.óúico nishcata jatun yachac
runami can. Paica cai xx mitapimi cai sami yachachita huallparca. Cai
sami yachaihuallpaicunaca umayuyia tucui saillu caccunata ricsi calla-
rishcamatami can.

EISTEIN yachai huasipi yachacushpaca quilla quilla yachacucmi


carca. Paipac yachachiccunaca pai achca ushaiyuc yuyaiüa charishcataca
mana )myarcacunachu. Ashüahuanpash imapac mana usharie cashpami
charircacuna. Shinami yachac tucuna munai. imatapash ricsic caiman
chayana yuyaica amauta yachaiman chayana ticsimi can. Shinami paica
yapa jatun yachac tucurca.

-r72-
G) Quichua runacunapac causai jahua tupuita mena ricu-
chic yachai tupui ruraica yancami can.

I\¡cui sami huallpa causai runacunami quiquin tupui ca-


maicunat¿ charincuna. Chaihuanmi camaicunaca, pa-
chacunata pactachishpa tupui mana pachacunata pacta-
chishpa tupuicunami can.

Shinallatac, tupui camaicunaca runacunapac yuyai ach-


camutsurishcami can. Chaihuanmi yachaicunapica, ima
shuctac ruraicunapash alli mana alli caticushcata, curu-
riarishcata, causaita charishpa imallata mracushcata-
pash yachai ushanchic.

Runaeunapac yuyaicuna mana alli yuyaisapa cashpaca,


mana ñaupacman rinata ushashpa imapash jarcarishpa-
mi saquiri tucun.

Huallpa causaicunapipash shinallatacmi tucun. Hua-


quin huallpa causaicuna mana alli cuyurishpa, mana cu-
ruriarishpa, mana ima mushue causaipac pactaricunata
huallpashpaca mana cuyuricushcata ricuchincunachu.
Chaimantami jarcarishca tucushpa, huaquincunacarin
rincuna.....

Shinallatac, shuc huallpa causaipac mana quiquin ya-


chaicunaca huallpa causai tupuihuan yachai tupuüuan
chinpapurashpa pushacpimi alli mutsurishca cai tucun.

h) Yachaihuasicuna shuchuallpa causaipac cururiarina


cashca yuyaihuan yachaicunata tupuica yancallami can.
Yachai huasicunaca shuc huallpa causai causaipica, ma-
na jatun mutsurishcachu can. Jatunlla mutsurishca cac-
pi, quichua huallpa causaica, ima pachacunataracmi
chincaricman carca. Quichua huallpa causaica fncacuna
caillac tatac atishpa quiquinyai pachamanta pachallami
causamushcacuna. Chai mitacunapica ima yachai huasi
cunapash tiyarcachu.

- 173 -
Mana alli yachac yachachiccunahuan yachaicunata tu-
puica yancami can. Alli pacta tupuita rurai ushancapacca
caicunatami ricsinata charincuna. Huahuacunapac Fi-
sio-psicilogíapac ticsi amautaicunata ricsishpami yacha-
chiccunaca yachacuccuna imashina yachaita usahancu-
na. Shinallatac, mana alli yachacucpipash imamanta
mana alli yachacushcatami yachana can.

Huaquinpica, mana pacta micuicunata micushcam anta,


aicha uncushca cashcamantami ima tucuncuna. Chaicu-
namanta mana tucui ricsi ushashpami yachachicunaca
yachacuccunata pantai yuyai chari ushancuna.

Shinallatac huallpa causaicunapac quiquin causai camai


cunapashmi alli ricsina can. Shina ricui yachaicunata
imashina caicunaima sami causai cashcata, sumac caicu-
nata, caupaicunata, huiñai causaicunata, shuccunatapa-
shmi tiyan.

- Huallpa causaipura ishcai shimipi yachai ticsita ricisina

- Cutinsuyu huallpa causaitapash alli yachacuna.

Huahuacunapac mana j ahualla yuyai munaicunahuan chinpapu-


rancapac mana alli yachashpaca tauca yachachiccunami mana alli tupui
ushancuna. Chaimantmihuahuacuna mana casilla puricta, micha pacha
cunapac yachacuna munata mana charishcataca mana jamutai ushancu-
na. Ashtahuanpash pacta yachaicunata yachashpa jahuapash huahua
cunapac yachachic cancapacca mana pacta mutsurincunachu.

Huahuacunapac yachachic cancapacca alli yachac, cuyac, munaita


charicmi cana charincuna... Shinallatac, huahuacunapac ima yuyaicun¿
ta alli huallpashpa catincapacca sumac ruraicunata yachaccunami cana-
ta charincuna. Cai cati pancacunapica huallpa causaipura yachai camai-
pi imashinalla yachai tupui unanchai cashcatami quillcashpa ricuchin-
chic. Shinashpaca ricushunchic.

-774 -
1TUPUII.JNANCH IMACAICUNA

H Ll Sapancuna huallpa causaita ticrachi


U - Yachacuccuna
A - Yachachiccuna
L 1.2 Huaquin aillu llacta runacunaca quiquin yu-
L yaimantami huallpa causaitaca yachai hua-
sihuan pacta, mana cashpaca yachaihuasi-
P manta caruyashcapash üicrachincuna.
A
I LB Runatincunapura tantarishpa huallpa
causaitaücrachi
c - Yachacuccuna
A - Yachachiccuna
U - Aillu llacta nrnacuna

S
A L a Quiquin ¡raehaicuna cuncashcata üc'
raehi
I
T - allpallancairuraiyachaicuna
- causai paehapi ima ruraicuna
A - mincaicunahuan llancashpaallpapi
murucunatapucuchina
- huanpra runacuna jatun llactacunaman
T llancancapac ricpi muru pucui pishi-
I -
yashcacuna
Causai pachapac usharishca alli yuyai
C cuna
R
A L5 Causai pachapi punchanta ima nrraicu-
c nahuan huallpa causaita ticrachina

H - alli yuyaihuan huallpashca ruraicuna


I
-175-
TUPUIUNANCHI IMACAICUNA

P 2.1 Quichua runacuna shuctac runacunapash,


A caupai llacta yachai camai pushai charinaman-
c mi pactashca Chai yachai pushaipica cai pactai-
T cunam anmi chayashcacuna
A - Pushaicuna
s - Yachaicuna jahua rurai canaman
H - Yachachic canaman
c
A 2.2 Runacunapac llancai huasicuna yachai ca-
c maita yanapaimanmi pactashcacuna.
U
2.3 Huallpa causaipura ishcai shimipi yachaicg
N nata ñucanchicllatac apanamanpashmi pag
A tashcanchic.

a Ishcai huallpa causaipura quimirinacui tiyachun.


U camana allimantami quishpiri ushashcanchic.
I 3.1 Huallpa causaicunata ricsishcamanta ama
M raquirinacui tiyanchu.
I
R 3.2 Umallapi yachaicunahuan, rurashpatac ya-
I chaicunahuan ama quimirinacui tiyachun.
N
A 3.3 Runa huallpa causaihuan mishupac huallpa
causaihuan quimirinacui ama jarcarichun.
c
U 3.4 Mishucuna paicunapc munai yuyaicunata
I quichua runacunaman ama satichun.

SIIIMI 4.1 Shimi amautai cururiarishpa caticun.


R
4. 2 yachaicunapipash tucuicunamanta tanta-
I chishca shimi rimaimi mutsuricun.
M
A 4.3 tucui quichua runacuna shuc shinalla rimata
I mutsuncuna.

- 176 -
TUPUI UNANCHI IMACAICUN^A

1 Causai pacha ruraicunahuen yachacushpa


catina Cai yachaica, cai yechei prct¡ipini ri-
YACHAI curicun.

ñ¡rcunr - Shucniqui callari yachai


- Ishcainiquichaupiyachai
- Rucurunacunapacyachai

IMALLA YACHAI 6.1 Quiquin huallpa causai jahua, quiquin ya-


chai camaicuna jahua yachacuna.
TIYASHCA 6.2 Mishupac huallpa causai jahua yachacuna

7.1 Runacunapac amauta camai yachaicunahuan


YACHAIPAC shuc shimillapi yachacuna.
MUTSURICUNA 7.2 Quichua shimipi, castilla shimipi camucuna
7.3 Shimi amauta yachaicunahuan shuccuna-
huanpash ruashpa pactachishca camucuna.

8.1 Quichua runa yachachiccuna


8.2 Aillu llacta ucupi llancana munaita charina.
8.3 Quichua rimaita alli yachaccuna
8.4 Quiquin huallpa causaita causacuna
SAMI 8.5 Yachaicunata alli yachachiccuna
YACHAIPAC 8.6 Yachachicca mishupac yachai camaimanta
llucshina. Chaimanta cai yuyaita charina.
MUTSURI
RTJNACT,JNA - Yachacuchuan,shuccunahuanpash
ama piña cana

- Shinallatac chai mana alli yuyaicunata


mana pactachina

9.1 Yachachinapi runacunapac causai pachapi


ruraicunahuan quimirishpa catina. shina:
YACHAI
HUASITA - Allpa llacaipi
- Maqui ruraicuna, raimicunapi, shuc-
PUSHAI cunapipash.

-\77 -
Ña tucui tupui unanchaicuna quiquin imacai shutichishca ticsi ya-
chai huillaicunahuanmi ricuchishcanchic. Quipamanca chai tupui unan-
chicunapac sapan yachai huillaicunahuan pactacricunatami rurana can.
Cai pactacricunahuanmi shuniqui callari yachaipac huatapi yachacuna
pacha sapan pacüaicunapi imalla cashca yacharin.

Caijahua shuc shuyuta rurashpa ricushpaca eashnami charinchic.

YACHAI I. I
HUILLAICUNA

Shinallatac, pactacricunataca caicunabuanmi ruarin.

- Tupuiunanchaihuan

- Yachai ticsi huillaüuan

- Pactaihuan

-1?8-
T\rcui alli tantarishca huillaicunata japincapac cati ruraica yachai
tupuipac ñancunatami allichina can.

Alli tantarishca cachun nishpaca alli pacta yachai tupuicuna ru-


raitami ninchic. Cai yachai tupui ruraipica imatapsh chai pachallapitac
quillcanami can. Shuc yachacuc huahuapac imashina caitaca mana shuc
semana euipa, mana cashpaca mana ishcai quilla quipacuna quillcana-
chu can. Ashtahuanpash ima mana alli ima llaqui ricuricpipash chai pun
challatacmi ima shina tucushcata quillcashpa japina can.

Cutin huaquincunaca quillcancapac pancacuna mutsuica mana


yacharishcacunachu can. Huaquin quichua runa yachachiccunaca uma
yuyaillapimi imatapash japishpa charincuna. Cai sami llancaitaca, qui-
chua huallpa casuai runacuna tucui huiñai causaipi mi uma yuyailla-
huan llancashpa shamushcacuna. Chaimantami, huaquinpi pancacauna
mutsuica imapac mana mutsurishca shina ricurin. Ashtahuanpash, pi-
ñachic shinapashmi can. Shinallatac, huaquinpica, pancacunapi quillca-
cunata juntachinataca imapac mutsurishcata mana yachashcamantami
shina ricurin.

Cai yachai huillapica caicunatami yuyaipi charina canchic.

1) Runa caccunaca imapac imapac ricurishca mana yacharin yari-


cunatami charinchic. Chai sami yarieunaca manamunashcacu-
nami can. Chaimantami imatapashmana rurai munanchic. Cai
sami yaricuna shamushpaca, ñucanchic yuyai ucullapitacmi
ama imata rurachun nic shina tucun.

Shinallatac cai sami yaricuna japicpi mana imata rurashpaca


machaita charishca unanchaimi can. Ñucanchicllatac ima m-
rashcata mana yachachinchu. Cai ruraica ñucanchic mana ya'

-1?9-
charishca mushuc llancaicunahuanpashchari can. Ñucanchic
causapica mana quillcashcachu nishcacuna.

Shinami ñucanchictacca imatapash quillacashpaca huaclliri tg


cunquichicmi nishcacuna. Ashtahuanca aillu llactacunapi cau-
sac runacunaca ima huillai pancacunaüa, camucunata, püD-
chanta mana quillca cati ushanquichu nishpallami iñishcacu-
na.

2) Shinapash, cai sami yaricunataca tucuicuna charinchic. mana


allicuna mana millaicunapashchu can.

3) Cai sami yaricunamanta shuc alli yuyaiyuc runacunapac cuti-


chica caicunami can.

- Paillatac manchai charishcata ricsina. Manchai charish-


caca mana allichu can.

- Chai manchai imamanta cashcata yuyana.

- Shinapash shuc runallatac quiquin yaricunataca mana


ricsiri usharinchu. Huaquinpica shuctac runacunaman-
mi tapuna canchic. Chaipimi ñucanchillatac ima shina
cashcata yachai ushanchic.

- Shinallatac quichua runacunapac shuctac quiquin shimi-


ta rimac runacunapac yachaicuna mana alli caticucpi-
pash manatac cuncanachu canchic. Cai yuyaitaca, qui-
chua runacunapac yachaicunata yanapancapacmi shina
cana canchic. Yachachiccuna quichua runacunallatac cag
pipash alli ñancunata cushpami yanapana canchic.

-180-
- Ñucanchic ynyaicunapash imapacpash jahualla cashcata
mi yuyana canchic. Shinallatac ñucanchic quillcashpa sa'
quinatami yuyana can. Shinapash, chai quillcai pachapi
ca, imapash quipa huiñaicrrnapac mutsurishca canatalla

mi quillcashpa saquina canchic.

4) Yachai tupui ñancunaca yachachiccuna punchanta llancaipac


ja tun mutsurishca cashcapi charina can. Cai llancaitaca, mana
pi cachashcata shinachu charina can. Yachachictuna punchan'
tac rnutsushpa caticpica quiquin llancaimi tucunca Ashtahuan
pash yachai tupuicunataca huallpashpami cati ushancuna Shi-
napash callari tupui rurashcacunataca huacaichishparni catina
can. Chai callari üpui ruraicunataca ima mushuc huallpaicuna-
ta rurashcata ricsincapacmi huacaichishpa catina can.

5) Shuc yachai tupui ñan mana alli aulliricpica mana mutsushpa


catinachu can. Ashtahuanpash shuctac mushuc huallpaicunata
mi mashcana san. Mana cashpaca yachachicunapac tantaipi-
mi allichinaüa charinsuna. Shinapash, shuc yachai huasi 3 ma-
na cashpaca 4 yachachicunata charicpimi yachachiccunapac
tantaritaca huallpai ushancuna.

6) Ranti shuc yachai huasipi shuc yachachiclla tiyashpa paillatac


yachaihuasi pushac apuc cashpaca DINEIIBta pushac apucca
manmi huillanata charin. Chaimantami paipac mushuc huall-
pai mincarishca llancaicunahuan cati tucun. .. Chai yachai tucu'
naca tucui aillu llacta runacunantin rurashcami alli aulliriclla
can.

Yachai tupui ñanca tucuipimi cai shina chicanyancuna. Shina:

- 181-
- T\¡cui yachai pushaicuna

- Yachai huasi ucupi llancaicuna

- Yachacuccunapash

Cai quimsa yachai üupui ñancunamantaca puchucai ishacai ñan-


cunami ashtüuan yalli jatun mutsurishcacuna can. Chai aulliri niqui
tupui ñanca, yachai camayuc huasipac mutsurishca yupaihuillaicunalla-
mi can. Chai sami tupui huillaicunaca DINEIIBmanta yallishpami ya-
chai camayuc huasiman chayancuna.

Shinashpa caipica cai tucui yachacushcajahua shuc shuc shuyu 4¡


rashcata ricushpa, imalla yachai tupui ñancuna cashcata yachacushun-
chic.

L82 -
MEC. DI¡TEIIB CAI¿I\RI PACIIAYACIIAI

¡rutPuI

DATOS GENARALES (1)

YACHAI HUASI:

UNAIICHI:

r99O- T991 YACHAI HUATACUNA

-183-
RICURAYAICI.JNA

l.- Cunan pachrcunapica dulo nishcacunata, shuticunata, pancacunata shuc


cunatapash ñamar¡amutsurishcachucan.DlNEllBpacyachaicunacashcatacatucui-
cunami yachanchic. Shuc pancapi mana llacapac shuti, yachai camayuc huasipac
shuú shuctactaca imapatacmutsushun. Chai papel pancacunaca yuracunamanta ru-
rashcami can. Cutin mama pachapi yurrcunaca sapan punchacunami pishiyashpa
caticun. Cai pishiyacun yuracunata mincha pachacunapacca papel illacmi saquiri-
crinchic.

2.. Yachai tupuiüaca, shuc runa quillca catishpallami alli rurai n¡cun. Cai samiy a -
chai tupuipacca achca yachaicunapash mana mufsurinchu.

3.- Chai COMPUTADORA nishca mutsuitapash mana saqui ushanchichu. Chai


jillaihuanca ashtahuan mushuc camaicunata huallpashpami llancai ushanchic. Chai
achca pachacunaa llancanamanfa ima shuctaccunamantapash quishpiri ushanchic.

4.- Cai panca tantaicunatapash sapan yachai huasiaucucunapi, sapan yrchaicunapi


yachachiccunapishmi pascaita ushanchic. Cai sami llancaitacaama sapan huatacu-
na cutin cutin rurancapacllami chashna n¡rana can.

5.- Chai Computadorapica yupaicunallahuan, ima quillcacunallahuan panca tan-


tai camaita rurashcataca mana mutsunchu. Chai sami huillai camaita ruracpica
mana tucuicuna chai jahua yachascamantaca mana japi usharinchu.
.

6.- Shuctacsami yachaicunapac yachai tupuicunata japishpa nrpuica mana alli pac-
ctachu can. Ñucanchic quiquin yachai sami tupuitami huallpana canchic.

7.- Compuadoracunapi camaicunapi camaicunata riraccunaca mana paicunatac


ruraccunachucan. Paicuna yachai tupuicunamutsushcacunatachai jillaipi mashcac-
cunallami can. Chaimantami mana yachai tupui camaita allichi n¡cunchic. Compu-
tadorapi cai yachai nrpui camaita surcui ninallami canchic. Chai yachai tupui
mracunaca yachai tupui rurashca camaihuanca imatapash mana ricunala charincuna-
chu. Paicunaca mañashca camaicunata surcuncapacllami yachashcacuna can.

E.- Aillu llacra yachai huasicunapi yachaicunahuan llancancapaca uchilla pancacu-


nallancmi muBunacan. Chai pancacunaca 16patsacri tatqui patacman,2l pasacri
tatqui suniman tupuillatacmi charina can. Cai sami pancacunataca aillu llacucuna-
pi, mana jatun llactacunapi shina imapash jahualla tiyashcamantami shina mutsush-
pa catina can.

-184-
MEC - DI¡ÜEIIB C.AI¿IIRI PACITAYACITAI TUCI'ITATT'PI'I

DAT@S ADICIONET.ES
( ler. trlmestre nlshcacaman alüchfshca)

Jornada:
Patal:

Cusca:

Sami:

Shuccucuna:

- Patat:
[Yapat)

- Yachachtccuna:
(shuü, gradopash)

- Yachacucpac: 4 6

Patal:

HuamlcrFa:

Q¡¡lgrrn¡¡

-185-
RICI'RAYAICT'NA

1.- Sapan yachai huaslacunapac huillaicunata cunan pachaya_

chishpa chari ricuchtcuna. $achai huaslcunapac panca tantai)

Yachachiccunapac panca tantaicunata cunan pachayachish-

pa charincapac (yachachiccunapac panca tantai)

3.- Yachaihuasicuna sapanpatarcunaprmashnahuahuacunaü-

yashca yupai hulllaicunata cunan pacha huillaicunahuan

charüna

4.- Computadoraplca mana mashna yapari tucucta qutilcanachu

can. ChafJilalll¿f¿s pallla lluctüllami can. (Chai]rupaicunataca mana

pantashpallami qutllcana can)

-186-
MEC. DINETIB CALLARI PACHA YACHAT TUPUICUNA (T)

QU[U.U.CAI
190 -1991 Yachai hua[acuna

YACHAIHUASI: (unanchl)

PATAI: (_)
Y PACHA YACHACUCPACSH. MUSHUC M.Y. H. PICUNA

II f-ix-90 PedritoGuamánM. Manuela Morocho P.

2 9-ix-90 Sisa María Pilcu P. x x SegrmdoPilcuM.

l0

Cusca pacha:
CAMAC APUCPAC ASPI

-187-
RICURAYAICT.JNA

l.- Compuradorapi shuc panca tantaita sapan yachacuccunaprc rurashcahuanca


ima pachapihuacharishcacunata¡aitamünamaimanfacashcahuillaicunatacañam¿
nasapanhuatacunaquillcashcacunachucan.Chai huillaicunacaña manaimapacha-
pipash chicanyanchu.

2.- Yachacuc huahuacuna shuc yachai hr¡atamanta shuc huataman mana yallish-
cataca yachachicpac yachai mpui huillaillapimi saquirin. Cai saquirica mana huahu¿
cunapac ima llaquichu can. Ashtahuanpash yrchachiccuna chai huahuapi mana
mincarishpatac yachachicpimi shina mana alli caiman chayancuna

3.- Yachrcuccunapa yaya mamacunaman mana alli caicunata huillaicunaca ya-


chaicunahuanca, imatq mana ricunata charinchu. Mishucunapac yachaicunapica ya-
chachiccuna, yachacuccunapac yaya mamacunata sapan pachacuna cayachishpami
rimashpalla causancuna.

Aillucunapac causaica yachai huasicunaca imapi mana satinaúa charincuna-


chu. Huahuacunapac quillcana cachaicunapi, ima fántanacuiman cayaicunappash
mana satinacanchu. Taitamamacunahuan, panicunahuan cushicuitami charincuna.

Shinallatac aillu llacta runacunapac causaipash yachai huasihuanca mana


ima-pi quimirishca shinachu sana san. Mana yachai huasi pushashca ima yuyaicu-
nata cushcachu cana can.(tupui unancha8) Yachachiccunaca yachai huasi ucupi alli
ya-chachinapi mincarishcallami can. Ranti yachai huasi ucumanta llucshipacarin
shuc mashi shinallami can. Shinamishucunapac yachaicunapi taitamamacunacaya-
chai huasihuan satishca cashcamantaca yachai huasi yuyai causancuna.Cai sami ya-
chaicunaúa quihua runa yachachiccunaca mana charishpa catinachu. can.

4.- Yachacucunapac laita mamacunaLa imashina piñachinata, paicunapac shuti-


cunantin japina cashcata, camachicunapica mana rimancunachu. Chai mana alli cai
yuyaicunacayachaicunataallichiccunapac yuyaillami can. Chaiman¡ami yachachi-
cunaca yachai tupui camaicunafa allichinaman cayashcacuna.

5.- Yachai huasita pushac apucmi yachaipi callari quillcarishcrcunata, quipa


quillcarishcacunatapash quillcarina pachacuna yallishca quipacunata charin.

6.- Yachai tupui.. yachaica ima pachacunapipash huahuacuna casicaihuan cac-


laca mana mitsanata charincunachu. Shinallatac ima sinchi llancaicunahuan taita
mamacunahcayachihuanpash manapiñachinatacharincunachu. Yachai huasicuna-
pi yachaicunahuan huallparina pachacunaca 6 saillacuna pacta pactami can

-188-
MEC . DINEIIB CALLARI PACHA YACHAI TUCUI TTJPUICI.'NA (T)

nn ucsülsl{cAq[tNA.
1990 - l99l Yachai huatacuna

Y YACHACUCPACSH. YACHACHICPAC SH. LLAQUICUNA

Juan Segundo Tene Aillucrmaantisuyuman


causmcaoac ¡ishca,

2 María Juana Chimbo Llaquinrcushca

J v anñtiarl llichne
rishca

IMAMANTA LLUCS HIS HCACUNA:

a) Huañui
b) Uncui
c) Aillucunapi llaqui
d) Shuc cuscaman yalli
e) Paipac munai llucshi
f) Yalli ( (yachachiccunapaclla)
g) Shuccunapash ( imamana cashcata achicpi churana)

-189-
RICIJR"AYAICI]NA

1) Yachaccunaca manatac mana alli yachacushcamanta yachai huasi-


manta anchuri tucunchu. Mana alli yachaicunaca yachachicpac jahuami
can. huahuacuna yachaicunata yachashpa yachai huasimanca mana
rinapash mutsurinmanchu.

2)shinallatac cullquicuna illaimantapash yachacuccunaca mana yachai


huasimanüaca anchuri tucuncunachu. Yachai huasaicunapi yachaicuna-
cayanca ima cullquipash mana mutsurishcami can. Shinapash chashna
cashca jahuami taita mamacunaca tucui tucushpa paicunapac huahua-
cunataca yachai huasipi churancuna.

3) Yachai huasicunapica, callari huillaicunata cushcamantaca mana


cutin tucuicunallachu can. Chai computadora jillaica paillatac tucui hui
llaicunata allichishpa huacaichishpami charincuna.

4.- Shuctac huillaicuna ruraipash mutsurishcami can. Shinapash chai


huillaicunataca, compotadora jillaipi programa nishcacunapimi ruran.

190 -
RURAICIJNA

Yachacuccuna paicunallatac yachacushcacunata tapushpa


1..-

charina pancacunata rurapai

2.- Yachachiccuna paicunallatac imashina yachacushcata tupu-


na pancata alli yuyashpa rurapai.

3.-Yachachiccunapac llancaicunata tupuna shuc pancata


rurapai.

4.- Yachacuccunataimashina yachacushcata tupuna shuc pan-


cata huallpashpa quillcapai.

Cai panca ruraicunapica ishcai shimipi yachaicunapac tupui


unanchaicunatami yupaipi charina can. Shinallatac, yachai tu-
puicunapica imashina caic'unata ticsipi charinatami manatac
cun cana canchic. Cai imashina caicunaca mashna cai huillaicu-
nahuan chacrurishcami cana can.

Mashna cai tupuicunallaca mana pacta pactachu can. Chai


mashnaicunallahuanca imatapash mana ricsi ushanchicchu.
Ashtahuanapash, ima mana alli caicunata ricunami ashtahuan
alli can.
-191 -
QtrrLLcAcATrcrrNA

sHrlw nIIUAICI'NAPAC QI'TLLCACL]NAPT SHrMrr{UAr.I


RIMARISHCAPIPASH MANA ALLI CAICI'NA

Shimi rimaillahuan huillanacuicuna quillcashpa huil lachinacuna-


pash sapancunami chican chican código nisbcapac can. Chaicunata mut-
sunaca chican imacaicunapi, chican pachacunapimi shamun.

Shimüuantac rimaica buillachinacr¡napac shuc niquimi can. Cai


sami huillaicunaca shuc runa chaipitac chashpa uyacucpimi alli chayan.
Shinami chai pachapica tapuicunata rurashpa cutichicunata rurashpa t!¡
cui rimaricunata rurai usharin.

Huillaicunata shimihuan rimashpa huillaicunaca tauca rimaicu-


nata taqui shina uyaricunata samaricunata, sinchi rimariacunata, allilla
rimaricunata, shuccunatapashmi charin. Shinallatac yaricunahuan ya-
rishca mutquishcunahuan, tullpucunahuan, shuccunahuanpashmi shi-
mi rimaüuan huillachicunapica quimirin.

Shinallatac, shimi rimaihuan huillachicunaca cuyuricunahuan


ñahui chacanyaicunahuan qümirishcami ricurin. Cai tucui ricuchicuna-
ca sapan huallpa causaipac ima caicunahuan quiquin huillai ruraicuna-
mi can.

Shimi rimaihuan huillaicuna quillcashpa huillachicunaman yalliA


capacca mana jahuallachu can. Chaipacca, rimai anchaicunahuanmi
unanchana can. Cai unanchacunaca quillcacunami can. Caicunapacca
quill cai caimicunatami yachacuna canchic. Shinallatac, chai quillcai ca-
maipica tucui uyariacuna, sbuaccunatapashmi yachacuna canchic. Quül
caicunaca mana rimarishca shinatacchu can.

-1,92 -
Shinallatac, quillcashpa huillaicunaca yuyaicuna alli huallparish-
ca cashcamantami caruyachin. Cai quillcashpa huillachicunapica shimi
rimaüuan huillaicuanapi mana mutsurishcacunami yaicun. Shina: ma-
quihuan ruraicuna, quillcancapacjillaicuna, ñahui allicuicuna, quillean-
capac imashina tiyarinacuna, imashina cuyuricuna, lluguiman alliman
cuyuri yachaicuna, shuccunapash.

Shimihuan rimanacuicunaca pacta huillainacuicunami can. Chai-


pica rimanacrrccuna chinpapura cacpica shuctac rimarishca niccunapasb
mi satiri ushancuna. Chai pachapica üucui yaricunami quimirin. Shinalla
tac rimanacuccunapash cu¡rrishpa ima shuccrrnatapash rurarishpami
rimanacui huillachinacui ushancuna.

Ranti quillcacunaca, imapipash sapanyachishpami churan. Shina-


mi quillcac, quillca catic runaca sapalla tucun. Shinallatac quillcaicunata
mirachishpa shuc runacunaman cachashpapash, sapancunapac shuclla-
yachishpami cachancuna.

Quillcashpa huillaicunataca ñahuillami ricun. Ñahui ricushpami


ima huillai cashcatapashjamutachin. Chaipica shuctac yaricunaca mana
mutsurincunachu. Huillaicunata quillca catic, quillcacpash huillaicuna-
taca sapan uchilla huillaicunata mrasbpami raquincuna. Ranüi shimi-
huan rimashpa huillaicunaca pacta achic huillaicunatami ricuchin. Shi
nallatac pacta, suni, acsi pachacunatami mutsun. Cutin, quillcacunaca
patac sunipachacunallatacmi mutsun. Chai suni patac pachacunaca pa-
pelpi cashpa, quillcana patapi cashpapash cashnallat¿cmi can.

* Consuelo Yánez Cossío, "alfabetización y Desarrollo Rural" en capacitación y


participación Campesina,Instrumenlo, Metodologías y medios " Compilado por F.
Jordan IICA, Costa Rica, 1989.

-193-
YACHAICUNATACHAPAI

Yachaicunata chapaica suhuc llancai ruraimi can. cai sami llan-


caicunaca manatac alli cururiarinaman pactashcachu.

Yachaicunata CHAPAC ñaupa huatacunapi ca yachaicu-


nata chapariashpallami llancac carca. chai llancai pactachincg
pacca yachai huasicunaman chayashpa, ricushpaca chai yachai
huasi aulliriscushca mana aulliricushca huillaicunatami cush-
pa puric carca.

Shinallatac, yachai huasi pushac apucta yachachiccuna-


pac llancaicunatapashmi ricurashpa puric carca. Chai tucui
chaicunata japishpami yachai camayuc huasiman huillaita ch!¡
rac carca. Chai huallaicunapica, sailla pachacuna pactachi-
cushcata yachachiccuna yachacucunapash sapan punchacuna
yachai huasiman puricushcata shuccunatapashmi churaccuna
carca.

Shuc yach ai huasiman yachaicunata chapac ch ayan a uya


ricpiea tucuicunami alli pacha ricurincapac shuyaccuna carca.
Chashna alli ricuricpi yachaicunata chapac runaca alli pacta
huillaicunata cucrichunmi shina alli ricuricunahuan ricuricpi-
cayachai chapac runapash cushicuihuan alli huillaicunata cun-
capac ric carca.

Chai sami llancaicunahuan caticucpica asha ashami yachai cha-


paicuna mana ima allicaicunata cucushcata yachai puchucaiman chayan
cacuna. Chai tucui llancaicuna yachaicunapi imapac mana alli mutsuri-
cushcatami yarircacuna.

- 194
Chaimantami shuctac sami llancaicunata mincarcacuna. Chai
shuctac llancaicunaca yachaicunata tupunami carca. Chai llancaipacca
yachai rurai yachaicunata yachanami muüsurirca. Shinallatac yachaicu-
nata tupuncapacca caicunatami ricsina caDca. Shina: yachai tupui ñan-
cunata, yachai tupui ricuchicunata, yachaicunata, shuccunatapash. Cai
sami llancaipac yachai chapacca yachai huasi pushac apucta yalli ya-
chachicctrnata yallimi yachanata charin.

Shinallatac, yachaicunata chapai llancancapac mutsurishcacuna-


pac alli yachaicunahuan huallparishcacuna cachunmi mañan. Shina-
pash yachai chapai llancaicunata ricucpica yachai pushai sami llancaicu-
nata ricurai llancaicunata pactachicushcami ricurin. Chaimatami ya-
chachiccuna chai puncha llancai pacha quillcapi mana huillacushcata ya-
chachicucta japishpaca mana alli huillaicunata cushpami llaquichincu-
na. Chailla quichicunacaca, cullquicunata quichushpa ima shuctac mana
alli caicunata ruraicunami can.

T\rcui yachachiceunami yachai chapac chayacpica, achca manchai


pincaitapash charincuna. Chai sami pincai manchaitaca mana charina-
tachu can. Ashtahuanpash, chai yachai chapac runa yachai camayuc hu¿
si llancac cashcamataca yanapana yachaicunata alliyachina pacüacrita
charishcatami yuyanata charincuna.

Yacbai camayuc huasi yachai chapacpac llancaimanta rimashpaca


cashnami nin:

1. Yachaicunata chapaccuna pactachicuna llancaicunamantaca, ima


achic ruraicuna mana ricurinchu.

2.- Tauca yachaicunata chapaccunamanmi achca yachaicunata chas-


quishca quillcacunata charincuna. Shinapash, alli yachaicunataca

-195-
mana pactapi yachanqrnachu.

3.- Yachai camaJruc huasi shuctac llancacunapacpash yachai chapai


jahua imalla rurana cashca achic canami illan.

4.- Yachai camaicunapash yachai chapaicunapac mana pacta yachai-


cunatac ruanchu. Shinallatac mana cunac pachacunapac alli-
chishpa churancunachu.

(Caihuillai pancaca MEC huasirurashca suhuc seminario nishcayachai


DINECNE shutichishca yachiata 1985 huatapi diciembre quillapi ru-
rashca huillai pancamanta japishcami can.)

Cai tapuitaca, yachaicama¡ruc huasillatacmi manarac alli achicta


cutichi tucun. Yachai ruraipi chapai llancaicunaca ima yachai allictririta-
pash mana ricuchinchu. Ashtahuanpash, jahuaman ricucushca mana alli
cai rimaicunamanmi chayashcacuna.

Yachaicunata chapai mincaica, mincha pachacunapi cai yuyaicu-


namantami anchuripac can. Shina:

a) Cai pushai llancaica mana ñaupacman rishcachu. Mana curu-


riarishpa jarcarishpami saquirishca.

b) Cai sami llancaicunaca yachai camayuc huasipi llancaccunapu-


ra macanaeuimanmi chavachishca.

c) Yachaicunata chapai llancaipac rantica yachai tupuicun ataya-


chai pushapac yachaicunatami sati usharin.

d) Sapan causai pachacunapimi yachaicunata alli pushancapacca

-196-
huallpaicunata huiñachishpa catina can. Cunan pachacunapica caicuna-
tami yachana mutsurin. Yachai llancaicuna yachachiccunata, yachacuc-
cunatapash ricurana mutsurishpa caticushcata, paicunapac mincarish-
cacunata pactachicushcata ricuna mutsurishcatami yachacuna can.
Huallpa causaicunaca, quiquin chapai camaicunatami huallpashcacuna.
Chai chapai camaicunataca jatun ushaiyuccuna yallishcanatami shina
huallpashcacuna. Chaimanüami llancaicunapica nipi jatrualla runacuna
pushashca tucushpa shamushca.

Yachai camayuccuna quiquin yuyaihuan mincaricuna. Quiquin


yuyaüuan yachaicunata tupurinacunaca ishcai sami saillu yachai raqui-
cunami can. Chai ishcai sami yachai raquicunaca sapan runacunaman
achcanyashcacunamanpashmi can.

-r97 -
TARIPASHCA PANC,ACT'NA

- Consütuclón üc la Rcpfrbllca üel Esu¡dor Corporactón de Estu-


dios y hrbltcaclones. Qulto, f 988.

- I.cyde RégtncnAdmlnlstratlvo Corporaciónde Estudtosy hr-


blicaclones. Qutto, 1987.

- W deEducaclón y Rcgflanento. Corporación de EstudtosyPu-


bllcaciones. Qutto, 1989.

- Illlch Iván y ot¡os. "Un mundo sür escuela" Ed. Nueva Imagen
México, 1978.

- PétczPrendes J¡[. -üuñoz deAraco. "lasestructuras politico


-admtnistraüva de la Colonta y las formactén de los Estados Nacig
nales." Matertales ICI Ed. Cultura Hispánica. Madrtd, 1986.

- Sltgreaves y L. A Mclea¡ . "Métodos Estadísücos y de Invest!


gacfón Educativa." Paidos. Buenos Alres, 1975.

- lHlla rlalme "l¿. educaciónfuera de la escuela". Ed. Nueva Patdea.


Planeta Barcelona. f 985.

- MpC- DI¡ÍECNE " Conceptosyformas de la supervlclón" Semin¿


rlo - Taller. Qutto, dictembre, 1985.

- MEC,- PLIINEAMIENTO "Regtstro Escolar Interno". Ne 69689 .


Gráicas "El Dorado". Qulto, diclembre, f 988.

- MEC"Planesy programasde EsdudiosNtvelhmarlo"Ed. Técnica


Moderna. Quito, 1989.

- MuñozAmatoPedro. "Introducción alaAdministractón Pública


( l) Teoria General. Planificación, Presupuestos". F. C.E. México,

1983.

- 199-
- Mascort Dlez E. 'Tecnologia de la organtzaclón educattva (Dlrec-
ctón y gesüón de centros)" OIKOS -TAV.Barcelona, 1987.

- Montero Carmen. Comptladora. 'la Escuela Rural. Vartaclones


sobre un Tema. -Selección de I¡cturas". nAO. Lima, 1990.

- TeránNqlas R "losproyectos borbónicosenlaRealAudlencta".


TEHIS - ABYA - YALA,. Qutto, 1988.

- Vcga V. rlosé L "Modelo de Seguimiento y Evaluactón del Pro-


grama de Educación deAdultos". Ed. Diputación Salamanca. Es-
paña, f988.

- ITNESCO-OREAI,C. "hoyecto hnctpal de Educactón enAmérica


lati¡ra y el Caribe". Boletin Ne 20. Chtle, 1989.

- S¡rencer Rosa¿L P. de. "Evaluación del matertal didácüco" Ed.


Herrres. Mé¡dco. f971.

- Von Glelch Utta. "Educación P¡lrnaria Btlfngue Intercultural en


América latt¡¡a. GTZ. Alemania. 1989.

- Yánez Cossfo Consuelo. "La educación en el A¡ea Andi¡ra". Ed.


Macac. gutto, f 989.

- Yánez Cosslo Consuclo. "Alfabettzactóny Desarollo Rural. En:


Capacitación y Paricipación Campecina - Instrumentos metodol[
gicos y medios". Recopüador F. Jordan. IICA Costa Rtca. Ig8g.

- Yánez Cossfo Consuelo. "El libro de texto". Ed. Macac. euito,


r989.

-200-
I D3C
UNA
u.<
^ffiA
llfr Y¡ -Y L
i rl "
Callari

YACHAICUNA PUSHAICA AILLU

YANAPAIMCAN I
ñeup¡ pacHAMAIITA pAcHA sHUc JATUN MUTSUTI 2

Achcanyashcacunapac yanapaicuna, yachaicunapash 6

Achcanyashcacunapac urai camachicuna 7


-
Quichuarunacunapac yanapaicuna, yachaicunapash t2
HUALLPA CAUSAI PURA YACHAITA PUSHAIPI YACHACUNA

MISHUCIJNAPAC YACHAICUNAMANTA CHICAI\¡M CANA CA}I 13

LLACTAIPUSHAICTJNA
-
- l5
ACHCANYASHCA PUSHAICUNA JAHUA QUILLCA CATICUNA 23

RURAICIJNA - 24

ACHCA}.IYASHCA PUSHAI : UMALLAPI YACHAI,

RURANATAPASH 27

TUCUITA PACTAC AMAUTAICUNA: TUCUI CAUSAI

YACHAICI.JNATA TANTACHIC 29

YACHAI HUASI 33

YACHAI HUASI JAHUA QT.ILLCA CATICUNA 43

RURAICI.JNA 4
YACHAI H UASICA RUNACI.JNANTINMANTA JAPISHCAMI CAN 46

MANA YACHAI HUASIPI YACHACUSHPA YACHASHCA -


SHUCYACHACHIC 50

-201
YACHAIPAC QUIPA CAMACHI 53

Yachaipac quipa camachi 54

Shuc niqui callari yachai 56

Huallpa causaipura yachaita pushai 57

HTIILI-ACHI 58

HUALLPAYACHAMAPUSHAI 58

ORGANZACION ADMINISTRATIVA DE LA DINEIIB 65

HUILLAItr 67

ASHA PACH ACUNAMAN CHURASHCACI.JNA 67

FUNCION DEL DEPARTAMENTO - SECCION. UMDAD DE

PLANEAMIE}.ITO DE CURRICUI-O DE PRIMARIA

EDUCACION REGULAR Y COMPENSATORIO 7l


FUNCION DEL DEPARTAMENTO -SECCION - UNIDAD DE

PLANAMIENTO DE EVALUACION DE PRMARIA EDUCACION

REGULAR Y COMPENSATORIA 72

RURAICUNA 73

YUYARINCAPAC. TARIPANCAPACPASH 82

ECUADOR MAMA LLACTA YACHAICUNAPAC CAMACHICUNA 85


-
YACHAICUNAPAC H UALLPARISHCA CAMACHI 86

RURAlCUNA 95

YACHAICUNAPAC CAMACHI HUALLPARISHCACUNA 99

HI-NLLACHIPA] 105

RURAICUNA 108

YACHAI CAMACHI ll0


YACHAI CAMAYUC HUASI HUALLPARISHCA 116

-202-
SUBSISTEMA Y MVEI.ES ADMINISTRATIVO tr7
SUSBSISTEMA Y MVELES ADMINISTRATIVO ll8
Yachai huasicunaa pstuna quillca r22
SH UCMQUI CALLARI YACHAICI.JNAPAC

CAMACHICI.JNATA URAI CAMACHISHCACUNA r25

REGLAMENTACIONES LEGALES PARA LA

EDUCACIONPRIMARIA r29

2. Mma yachai huasiyashca yachaicuna tn


3. Quichua runacunapac chican allichishca yachai l3E

4. Shucniqui callari yachaicunapac yachaicunata huallpai huasi 138

5. Coservación nishca faquicuna yachai huasicuna l¿10

6. Shucniqui callari yrchaipac yachacuna huaúa 140

7. shucniqui callari yachai huasipi yachaicunata chasquina 142

8. Shuc niqui callari yachaipi yachaccricuna quillcarina 143

9. Shucniqui callari yachaipi yachacuccuna shuc yachai huasiman¡a

shuctac yachai huasiman yallina t43

10. Shucniqui callari yachaita pactachina t4


I l. Yachacuccuna yachaicunata alli catina,

yachaicunaman pacta purina t4


12. Yachai huasicunapi quillcarishcamanta,

taripaicunamanta cullquita cuna

13 Yachaicunapac munai pachacunapi yachacuccuna yachai 151

14 Mana yachai huasiyashca yachai r5l


HUACRAPAC CACHUMA}ITA JAPINA 158

Shucniqui callari yachaipac quillca japina pancacuna 159

-203 -
QUICHUA RUNACUNAPAC SHUCNIQUI CALLARI
YACHAI TUPUICUNA 163
ya¡¿i f¡r lasi jáhuayuyaicrma 170

HUALLPAI CAUSAITA TICRACHI r75


MEC - DINMB CALLARJ PACHA YACHAI 183

RICURAIYAICUNA 184

MEC - DINEIIB CALLARI PACHA YACHAITUCUITA TUPUI 185

RICURAYAICUNA 18ó

MEC - DINEtrB CALLARI PACHA YACHAI

TUCUTTA TUPUICT.JNA (l ) 187

RICURAYAICUNA 188

EC.DINEIIB CALLA RI PACHA YACHAT TUCUI TUPUICTjNA (l) _ 189

RICURAYAICUNA 190

RURAICIJNA l9l
QUILT.CACATINA rE2

YACHAICI.JNATACHAPAI 194

TARIPASHCAPANCACUNA t9
YACHAICI.JNA 201

204 -

Potrebbero piacerti anche