Monosaharidi

Monosaharidi (grč. mono = jedan) su jednostavni šećeri. Sastoje se od samo jedne molekule
ili jedinice. Obično su bezbojne kristalizirane krutine topljive u vodi. Monosaharidi su
gradivni element disaharida i polisaharida.Najpoznatiji su: fruktoza,glukoza i galaktoza.

Struktura i nazivlje
Osim malo iznimaka poput deoksiriboze, monosaharidi su kemijske formule : Cx(H2O)y,
gdje se konvencijski uzima x ≥ 3. Monosaharide možemo razvrstati prema broju x ugljikovih
atoma koje sadrže: dioza (2) trioza (3) tetroza (4), pentoza (5), heksoza (6), heptoza (7) i tako
dalje.

Najvažniji je monosaharid glukoza heksoza. Primjeri heptoza su ketoze mannoheptuloza i

sedoheptuloza. Monosaharide s osam ili više ugljikovih atoma rijetko se promatra budući da
su vrlo nestabilni.

Glukoza
Glukoza je u određenoj količini uvijek prisutna u ljudskoj krvi, a zove se i dekstroza ili
grožđani šećer. Ime "grožđani šećer" ne znači da on postoji samo u grožđu. Supstancija je prvi
put otkrivena u grožđu pa je po tome dobila ime. Glukoza ili voćni šećer nalazi se u voću,
suptropskom voću, povrću, kukuruznom sladu i medu. Grožđani šećer kao zaslađivač, kao što
se prodaje pod imenom Natufood (Dextrose), dobiva se iz škroba, krumpira ili kukuruza.

Fruktoza
Fruktoza se još naziva i voćni šećer i takav se nalazi na primjer u voću, povrću i medu. U
prirodi se međutim najčešće nalazi povezana s glukozom. Taj "dvostruki šećer" zove se
saharoza. Suprotno od općeg vjerovanja, fruktoza marke Natufood ne dobiva se iz voća nego
iz kukuruznog škroba. Voće sadrži relativno male količine fruktoze zbog čega bi
iskorištavanje bilo dugotrajno a cijena fruktoze kao zaslađivača bila bi neumjereno visoka. Još
jedna zabluda je uvjerenje da voće sadrži samo voćni šećer. Voće sadrži voćni šećer ali i
glukozu i saharozu.

Galaktoza
Galaktoza je manje poznati šećer. Nalazi se u mliječnom šećeru, ugljikohidratu koji postoji u
mlijeku.

Disaharidi
Disaharidi (bioza) je ugljeni hidrat formiran kondenzacijom dva monosaharida. Disaharidi su
jedna od četiri hemijske grupe ugljenih hidrata (monosaharid, disaharid, oligosaharid, i
polisaharid). Poput monosaharida, disaharidi su rastvorni u vodi.

Osobine
Prema načinu vezanja monosaharida u molekuli disaharida dijele se na disaharide maltoznog i
trehaloznog tipa. U maltoznom tipu reaguje poluacetalna grupa jednog monosaharida sa
nepoluacetalnom grupom drugog monosaharida. Pri tome jedna poluacetalna OH-grupa ostaje
slobodna, pa ovakvi disaharidi imaju reducirajuće djelovanje, tj. daju pozitivnu reakciju na
Fehlingov reagens i druge kvalitativne testove. Šećeri koji nemaju slobodnu poluacetalnu OH-
grupu su nereducirajući. U reducirajuće šećere spadaju: maltoza, laktoza i celobioza, a u
nereducirajuće izomaltoza, trehaloza i saharoza.

Disaharid Jedinica 1 Jedinica 2 Veza

Saharoza (stoni šećer) glukoza fruktoza α(1→2)β

Laktuloza galaktoza fruktoza β(1→4)

Laktoza (mlečni šećer) galaktoza glukoza β(1→4)

Maltoza glukoza glukoza α(1→4)

Trehaloza glukoza glukoza α(1→1)α

Celobioza glukoza glukoza β(1→4)

Maltoza i celobioza su produkti hidrolize polisaharida, skroba i celuloze, respektivno.

Saharoza (tur. Seker < perz. Šeker < staroindij. Sarkara: šljunak; mljeveni šećer ili lat.
saccharum < grč. ? ), ugljikohidrat, disaharid, kemijske formule C12H22O11, u kojem su
molekule glukoze povezane s molekulama fruktoze. Najvažnija je od svih šećera ili saharida.
Poznata je pod nazivima: šećer, kuhinjski šećer te obični šećer i u svakodnevici se ta riječ
najčešće i koristi. Osim što je šećer koji se dobiva iz šećerne repe, saharoza je šećer od
pretežito šećerne trske.

Laktoza (prema lat. lac, genitiv lactis: mlijeko) ili mliječni šećer je disaharid formule
C12H22O11 koji se nalazi u mlijeku sisavaca. Nastaje u mliječnim žlijezdama iz
monosaharida glukoze i galaktoze. Laktoza se uz pomoć enzima laktaze u probavnome traktu
razgrađuje na sastavne dijelove, koji zatim ulaze u proces glikolize. U odraslih osoba
nedostatak enzima laktaze nije rijedak, pa one ne podnose nefermentirano mlijeko u svojoj
prehrani. Bakterije mliječno-kiseloga vrenja (npr. roda Lactobacillus) razgrađuju laktozu na
mliječnu kiselinu, što izaziva kiseljenje i grušanje mlijeka, pa se upotrebljavaju u proizvodnji
mliječnih prerađevina.

Polisaharidi
Polisaharidi su ugljikohidrati sastavljeni od velikog broja monosaharida (više od 10). Nemaju
redukcione osobine jer nemaju slobodnih poluacetalnih grupa.

Podjela
Polisaharidi građeni od jedne vrste monosaharida, nazivaju se homopolisaharidi (škrob,
celuloza, glikogen, agar, pektin). Polisaharidi građeni od dvije ili više vrsta monosaharida
nazivaju se heteropolisaharidi (heparin).

Funkcija polisaharida
Prema funkciji koju imaju u živim organizmima mogu se podijeliti u tri grupe:

Strukturni polisaharidi - daju mehaničku stabilnost ćelijama i organima.

Polisaharidi koji vežu vodu – hidratisani polisaharidi, koji sprječavaju isušivanje ćelija i
tkiva.

Rezervni polisaharidi – služe kao rezerva iz koje se po potrebi oslobađaju i razlažu do

monosaharida.

Škrob je polisaharid biljnog porijekla, čija je formula (C6H10O5)n. U biljkama se pojavljuje

u obliku zrnaca, čija veličina i oblik zavise od vrste biljke. Najviše ga ima u zrnima žitarica,
podzemnim stablima (krompir), korijenu i drugim dijelovima biljaka.

Struktura

Škrob se sastoji od dva polisaharida: amiloza i amilopektin. Amiloza je zastupljena oko 20%,
a amilopektin 80%. Amiloza je građena od 100 do 300 molekula glukoze (molekulska masa
10000 – 50000), povezane 1,4-glukozidnim vezama. Molekula amiloze je nerazgranata i
spiralna. Amilopektin je kao i amiloza građen od molekula α-D-glukoze, ali je molekula
razgranata. Osim 1,4-glukozidnim vezama, molekule glukoze su u amilopektinu poveza 1,6-
glukozidnim vezama na mjestima grananja. Prema tome, na mjestima grananja je prisutan
disaharid izomaltoza, koji se nije prisutan kod amiloze. Relativna molekulska masa
amilopektina se kreće 300000 – 500000.

Osobine

Čisti škrob je bijeli prah, nerastvorljiv u hladnoj vodi, a u toploj daje koloidni rastvor. Pod
djelovanjem enzima (α i β amilaze) komponente škroba se postepeno razlažu na dekstrine
(smjesa polisaharida niže molekularne težine), (+)-maltozu i konačno D(+)-glukozu. Smjesa
svih tih spojeva se nalazi npr. u kukuruznom sirupu. Škrob daje plavu boju sa Lugolovim
rastvorom (rastvor joda u kalijum jodidu).

Celuloza je polisaharid sastavljen od linearno povezanih jedinica D-glukoze. Ne rastvara se u

vodi i nema okusa. Pripada grupi nereducirajućih ugljikohidrata. Formula celuloze je
(C6H10O5)n. Potpunom hidrolizom daje D-glukozu. Celuloza je glavni sastojak drveta i
biljnih vlakana. U gotovo čistom stanju nalazi se u pamuku (98 %), a u drvetu je ima od 40 %
do 50 %, uz lignin i druge primjese.

Hemijske osobine

Celuloza se ne rastvara u vodi, ni u razblaženim kiselinama i bazama. Rastvara se u

Schweizerovom reagensu [Cu(NH3)4][OH]2. Hidrolizom sa koncentrovanom sumpornom
kiselinom se razlaže do glukoze. Tretiranjem celuloze sa dušičnom kiselinom dobija se
nitroceluloza, koja je eksplozivan spoj.

Glikogen je polisaharid glukoze, koji u životinjskim stanicama služi za pohranu glukoze.

Glikogen primarno nastaje u stanicama jetre i mišića, ali može nastati i u stanicama mozga i
želuca. Glikogen je analogan škrobu, manje razgranatom polimeru glukoze kojeg nalazimo
kod biljaka, te se često naziva životinjski škrob, dok mu je struktura slična amilopektinu.
Glikogen se nalazi u obliku granula rasprostranjenih u citosol u različitih vrsta stanica, te ima
važnu ulogu u ciklusu glukoze. Glukoza se iz glikogena brzo mobilizira i može poslužiti kao
dostupan izvor energije pri naglim potrebama.

Glikogen je jako razgranati polimer, koje se bolje opisuje kao dendrimer. Najviše jedinica
glukoze je povezano α-1,4 glikozidnom vezom, dok je otprilike 1 od 12 jedinica glukoze
povezana sa α-1,6 glikozidnom vezom, pri čemu nastaje grananje lanca. Na reducirajućem
kraju, molekula glikogena je vezana za protein glikogenin, koji je glikozil transferaza i
nalazimo ga kao dimer u središtu granule. Granule glikogena sadrže glikogen i enzime sinteze
(glikoneogeneza) i razgradnje (glikogenoliza) glikogena. Enzimi se nalaze između vanjskih
grana molekule glikogena i djeluju na nereducirajuće krajeve.

Nakon obroka, ugljikohidrati se probavljuju i apsorbiraju u probavnom sustavu, koncentracija

glukoze u krvi raste i gušterača izlučuje inzulin. Glukoza putem portalne vene dolazi od
jetrenih stanica, dok inzulin stimulira nekoliko enzima uključujući i glikogen-sintazu.
Molekule glukoze vežu se na lance glikogen, sve dok je dovoljne koncetracije glukoze i
inzulina.

Nakon što je obrok probavljen i koncetracija glukoze u krvi se smanjuje, smanjuje se i

izlučivanje inzulina, što zaustavlja sintezu glikogena. Nekoliko sati nakon obroka glikogen se
počinje razgrađivati i glukoza se otpušta u krvotok. Primarni enzim ragradnje glikogena je
glikogen fosforilaza.

Glukagon je hormon gušterače koji se luči kada padne koncetracija glukoze u krvi, a djeluje
tako da potiče razgradnju glikogena.

U mišićnim stanicama glikogen ima ulogu izravnog izvora glukoze. Stanice mišića nemaju
enzima glukoza-6-fosfataza, što znači da se stvorena glukoza ne može otpustiti u krvotok
nego se koristi samo unutar stanice.