Sei sulla pagina 1di 24

|W alter Chalco Arangoitia

KICHWA
YACHAY

RUNASIMIT A RIMASUNCHI K

Edicio nes § Katamaru


Se rie : 1
Cartilla alfab é tic a
Enseña nza Unive r s ita r ia

Runasim i (Kichwa)
Lengua nativa

Es una public ac ió n de:


Centro Cultura l Katamar uy & Faculta d de
Letras y Cienc ia s Huma nas , Departa me nto de
Lingüística , UNMSM

© e dicione s § katamaru, e ne ro 2016


© Walte r Chalco Arango itia
Jr. Pastaza 610 – 202, Lima, 5 - PERÚ
Telf. 4235751 Cel. 971384905
E- mail: wcha lc oa4 9@ ho tma il.c o m

Limapi qillqas qa rurasqa


Hecho e impre so en Lima

2
RUNASIM IPA GRAM ATIKAN

La lengua es un sistema de signos lingüísticos,


cuya estructura depende de su organización
interna y externa. La organización interna
toma el nombre de gramática; por tanto, todas
las lengua s del mund o tiene n gramá tic a.
La gramática del quechua consta de cuatro
compone n te s :
1. Fonológico. Sonidos abstractos llamados
fonemas: vocales /a/ /i/ /u/; consonantes: /č/
/x/ /k/ /l/ /ʎ/ /m/ /n/ /ñ/ /p/ /r/ /s/ /t/ /ǰ/.
2. M orfológico. Unidades llamados morfemas.
Una palabra quechua tiene un morfema le xe ma
o raíz y morfemas gramaticale s : derivativos y
flexivo s.
Morfema lexema. 1) Sus tantivos : (wasi, urpi,
inti, Puma, Quispe). 2) Adje tivos : sumaq,
yana. 3) Prono mb re s : ñuqa, qam, pay.
4) Adverb io s : mana, ari, ña, chis i, paqarin.
5)Verbos: (nunca se dan autónomos y
necesitan al menos de un sufijo para existir)
miku- y, kausa- nc hik, taki- ni, asi- nki, ri- nki.
Morfemas gramaticales: flexivos (wasi- kuna,
asi- rqa-ni, puri- s aq), derivativos (yachachi- q,
mis i- c ha, sinqa- s a pa, miku- s qa , urpi- lla -y ).

3
3. Se mántico. Conjunto de s e me mas :
significado de las palabras, frases y oraciones.
Sinónimos: wayta / tika; homónimos: urqu:
ce rro / urqu: macho; antónimos: tuta /
punc ha u; hipónimo s : qantu < wayta.

4. Sintáct ic o. Se presenta en dos grupos :


a) Relación de palabras: frase nominal (sumaq
wayta) y frase verbal (chakraypi sarata
tarpun) ; oració n (wak allq u runata anya n) .

b) Por funciones: vocativo, sujeto, objetos,


circuns ta nc ia les , atrib uto, predicativo, agente.
Escritura. El runasimi fue una lengua
ágrafa. Tras la conquista, los misioneros
españoles adaptaron la escritura española; por
lo que, hoy tenemos un alfabeto aproximado
para cada uno de los dialectos. Esto impide
definir una escritura única para todas las
varia ntes .
Ortografía. Se aplica varias reglas de la
ortografía de la lengua española: a) uso de
mayúsc u la s, b) signo s de puntuac ió n y otros.
No existe acento escrito, y por lo tanto, no hay
regla s del acento ortográ fic o.

4
RUNASIMI ACHAQATI
( Alfabeto kichwa )

A a

allqu

an-ka war-mi man-ka

apay atuq kimsa


A. Imaynallam, yachapakuqkuna.
B. Allinllam, yachachiq.

5
CH ch

chuspi

cha-ki ka-chi ku-chi

chuklla puchka chaupi


A. Imataq sutiyki?
B. Angilmi, taita.

6
H h

hampi

huk hun-tay ha-tun

hinchay hamuy hachuy


A. Maymanta hamunki?
B. Ayacuchumanta.

7
I i

inti

i-chiy in-ka chi-na

ismu suti qilla

ichuq kusi illapa


A. Imatam munanki?
B. Runasimi rimaytam munani.

8
Q q

qanchis

qa-cha un-quy mu-suq

qillu maqay nakaq

quri saqsa qaway


A. Pitaq kanki?
B. Yachachiqmi kani.

9
K k

kiru

ki-lla mi-kuy su-kay

kunka takiy kirau

kaspi puka pachak


A. Maimanta kanki?
B. Lucanasmi kani.

10
L l

laiqa
la-qay qa-la mau-la

luwichu paqla lawa

laqu lasta liwi


A. Laiqachu kanki?
B. Manam
A. Imataq kanki?
B. Yanuqmi kani.

11
LL ll

llama

llaq-ta ki-lla qa-llu

llulla allin lliklla


A. Taitamamayta riqsichisayki.
B. Allinmi. Imainallam, taita, mama.

12
M m

misi

mu-suq is-ma i-ma

muchka samay kamaq

maki manka maywa


A. Karuchu Iquitus llaqta?
B. Ari, ancha karum.

13
N n

nina

na-nay ru-na wan-ka

nuyuy kanka pani

nakay ninakuru niy


A. Allintachu qawachkanki?
B. Manam, anta-antatam qawachkani.

14
Ñ ñ

ñawi

ñaq-cha ña-ña mu-ña

ñuñu ñutqu pasña


A. Maipitaq ñutquyki kachkan?
B. Uma-tulluy ukupim kachkan.

15
P p

pichqa

pun-ku pam-pa a-pay

paqarin pirqa upa


A. Upa masiytaq kasqanki.
B. Manam, taita, yuyaysapam kani.

16
R r

rapra

rin-ri pa-ra qu-ri

rumi taruka sara

raqra rimay turi


A. Maitataq ripunki, wawa?
B. Karu llaqtatam ripusaq, mama.

17
S s

sisi

su-wa a-siy qa-sa

sapi kiswar sunqu

suqta qusa sillu


A. Tomascha, hamuy.
B. Imatam kamachiwanki, taita ?

18
T t

tuku

tu-qu pan-tay i-ta-na

tanta qata tanqay

taqllay tikray tupu


A. Unqunkuchu ?
B. Ari, unqunim.

19
U u

ukucha

u-ku-cha chu-su uy-wa

usa urpi kuntur

uchku ulluku uya


A. Imawantaq unqunki ?
B. Uma nanaywan, wiksa nanaywan.

20
W w

wallpa

wawa qaway warwa

warmi paway yawar

wiksa kiwi saywa


A. Sumaq wayta, kuyakuykim.
B. Ama imata niychu, llulla.

21
Y y

yupi

yu-pay ma-yu ku-yay

yuraq sayay tamya

yana yachachi q yaku


A. Paqarinkama, wayna-sip askuna.
B. Paqarinkama, wiraqucha.

22
NÚMEROS

0 uk
00 iskay
000 kimsa
0000 tawa
00000 pichqa
////// suqta
/////// qanchis
//////// pusaq
///////// isqun
////////// chunka
iskay chunka = 20
pachak = 100
waranqa = 1 000

23
§

ceculkata
Centro Cultural Katamaruy

24

Potrebbero piacerti anche