SO C IE D A D EN A M ÉR IC A L

L a m ır a d a d e įa s

n u ev a s
ge n e ra c io n es

R ıL e d it o re s
C IE N C IA »
T E C N O L O G FA Y SO C IE D A D EN A M ÉR IC A L

L A M IR A D A D E L A S N U EVA S G EN ER A C IO N E S

Pr i m e r a e d ic ió n : a g o sto d e 2 0 1 7

© Jo r g e G i be r t , R o n a ld C a n c in o ,
A n d r és G ó m ez ,

R e g is tr o de P r o p ie d a d I n te le c tu a l
°
N 2
7 3 666 .

© R IL e d ito r es ,
2 0 1
7

SE D E SA N T IA G O

L o s L eo n e s z z 5 8

c p 7 5 1 1 0 5 5 P r o v id e n c ia

Sa n tia g o d e C h ile

( 5 Ó) 2 2 z z 3 8
1 0 0

r i l r ile d ito r e s c o m .
* w w w . r ile d ito r es c o m .

SE D E V A L P A R A FS O

C o c h r a n e ó 3 9 ,
o f 92
.

C P z 3 ó 1 8 o l V a lp a r a ĺs o

( 5 Ó) 3 Z 2 7 4 ó z o j

v a lp a r a is o @ r ile d ito r e s . c o m

C o m p o s ic ió n e im p r e s ió n R I L ed ito r es

D ise ñ o d e p o r ta d a M a tĺa s G o n z á le z P e re ir a

Im p r e s o en C h ile ・ Pr in t e d in C b ile

ISBN 9 7 8 9 5 Ó - -
0 1 -
0 4 0 4 -

D e r ec h o s r e se r v a d o s .
 h ŁT R O D U C CI ÓN

EI e e r c ic io
j de la in v e st ig a c i ó n c i e n t ifi c a e n c u a lq u ie
en ta n to p r ác t i c a c o le c t i v a , c o n tie n e p r o bl e m a t iz a c i o n e

t e ó r ic o y m e t o do ló g ic o q u e g e n er a n en lo s i n v e stig a do
in q u i e t u d e s ep i s t e m o l ó g ic a s , s i n o ta m b i én in ter eses c o m p
-
ta l v e z in ex o r a bl e s h o en dĺa -
c o m o Ia bń s q u e d a d
y !

a lc a m a r bu e n p o s i c i o n a m ie n l en u n a re d in t e le c
to per s o n a

p ri bli c o s lo s h a lla z g o s n h t e n i «l o s en ca da i n v e s t ig a c i ó n . C
lo s p r o c e s o s s o c ia le s y la s d i n á m ic a s d e in te r a c c ió n en lo
en m a r c a n dic h a s i n q u ietu de s e in ter eses es u n o de lo s o
cam
p o de la so c io l o g ía d e l a c ie n c ia y ha s ido de s a r r o l la d
su bc a m p o s de l o s estu dio s s o c ia le s de la c ie n c ia y la tec n

C yT ) y l a '
p e r sp e c tiv a c ie n c i a , t e c n o l o g ĺ a y s o c ie d a d ( C 丁S ) ,

El a r t i c u l o s e b a lo s r e fe r e n t e s c o n
c
sa en e l c a p ĺtu lo q u e p
r esen ta
ıi n e a s a n a l ít i de do c to r a l t
ca s de l e sta do de l c o n o c i m i e n to ìa t e s i s
yec t o ria s
, r e de s bj e t i v i d a d e s c i e n t ĺ ó c a s en lo s estu d io s so c ia les
y su
dc A r i lm e n te r e a liz o en
g en t n a , c o lo m bi a y M éx ic o
»
, qu e a c tu a
M éx i c o .

Un a ES c yT E n la a
br e l a d i f e r e n
.
n o ta so c T S
c ia c ió n en tr e y
n oc io n eq u i v a le n t
es C T S y E SC yT se p r
á c ti c a m e n te
ha n to r n a do
e n fo
r n ia i n di s t i n t a a u o n ar q u e a t
e n s ón l i
q u e v a l e Ia p e n a m e n c i
, n
a lo s
o ri en e c o m p o
n e n tes is c i p d
g s d e lo s e s t u o s e la c ie n c i a , s u s
di d
P n em i s a s e b e t v o s fi n a
es, n o
i l
p i s t e m o 1ó i c a s , t e o r i a s , m é
g t o o s y
o j d
com A m
p l e ta m e n t ca m p o
ta n to en
d l
-

co m
e r es u e ta
, y l o s llí m i t es e
d
se v a n re
o en l
as o tra s r
eg io n es s ig u e n s i e n d o p o r o so s y
fo t m a
-

m á s o
m en o s
p e r i ó dic a
・ K reim er et d ., 2
01 4 )
(
i .

353
e ll o s , a s i co m o la s r e la c i o n e s e s t a ble c i d a s c o n la s
a g e n te s in te r v in ie n tes en lo s p r o c eso s de p r o du c c i

(n o esc a p a n a dic ho s estu di o s lo s o bj e t o s ,

in str u m

co n lo s c u a le s t r a b a ja n l o s c ie n t i ĥc o s ) A s í p u e s , d
.

ca da s , i n v e s t ig a d o r e s d e l a r e g ió n y d e o t r a s la t it u
a p a r t i r de d i fe r e n t e s p r e o c u p a c i o n e s y en fo q u es , l
t e c n o l o g ĺa y s o c i e d a d ( C T S ) y l o s y a m e n c io n a do
3
ıa c ie n c ia y la tec n o l o g ĺ a (E S C y T o E S E T ) .

T e n ie n do en c u en ta e se c o n te x to e p i s t ém i c o
do c t o ra l en la c u a l se ba s a e ste a r t íc u lo se en m

fo r m a s y la s p r ác t i c a s en la p ro du c c ió n de c o

c o s en la s s o c ie d a de s c o n tem
po r án ea s Se s
.
p a r te
lo s m o de l o s y la s p o l it i c a s de c ie n c ia t e c n o lo g ia
,

esta bl e c i d o s du r a n te lo s ú lt i m o s in ce
qu a ñ o s en

gen era do cam bi o s s ig n iń c a t i v o s e n la m a n er a c o m

c i e n t i fi c a fe c t a n d o p a r t i c u la r m e n t e lo
a
, s p r o c e so
c ie n c i a s s o c i a le s Lo
. s c a m bio s m en c io n a do s se
la s t r a n s fo r m a c i o n e s
ła s fo
en rm a s de a dm in is t
e in terc a m bio de ı c o n o c im ie n to c i e n t ĺfi c o , y

So b r e e ļ
su r im ie n to e i n
s t i t u c io n a l i z a c i ó n d
g e l o s e s t u io d
t e c n o l o ia e n A m
g ér i c a L a t i n a , v é a s e D a n i n o T h o m a
g s
T h o m a s 2 004 ) K r e i m e
(
,

, r 2 007 (
) V e s s u r i y C a n i n o 2 007 (
( 2 0 1 0 ): A r e l l a n o
y K r e im e r 2 0 1 1 ) (
A ıg u n o s a u t o r e s K r e i me v e s s u ń , v e
y a c lá s i c o s e n e s t e c a m
K n o r r C e tin a Br u n p o so n , po r e j
Lat ou
-

, o stev e w o o a r o R ic a r d w lf h
D o m i n i u e V in c k
q , s o o
p o r n o m
l
ra r a b l f d
Ľa t i n a s e d e s t gu n o s u e r a e n
aca a tra ec l
t o r ia e in v e s t i a d
K r e im q F r a n c i
y
g o res c o m d
sc o sa a s ti
l ín e a s d e i n v e g y H e e v e s s u r i, b
qu ie n e s a n c o h
s t i a c ió n
ex er ien
g y ıa co n o rm a c ió n f
e re es q u e d d
y la g e n e r a c i ó n
p c ia s
e n u ev a s d
p r e g u n ta s pe r ti n

3 54
 de lo s n úc le o s en la c o n str u c c i ó n d e lo s m o de lo s de p
un o

de c o n o c im ie n t o s e s t a b l e c i d o s e n d i fe r e n t e s t i e m p o s y l u g
p o de lo s
E S C I pu esto q u e g en er a u
de in te r é s p a r a e l c a m
de t e Ĥe x i v i d a d e n d o s d i m e n s i o n e s c o m p l e m e n t a r i a s p r e
ı o da p r o d u c c i ó n d e c o n o c i m i e n t o s a ) r e e
fl x i v i d a d s o b r e l a d
i n de la s p
em p i ń c o s o c i a l , l a c u a l i n v o lu c r a l a c o m p r e n s ó
-

a g e n c i a m i e n t o s d e l o s c i e n t ili c o s e n i n t e r a c c ó
i n c o n o tr o s

in s t i t u c i o n e s q u e e n m a r c a n l o s s i s t e m a s d e i n v e s t i g a c i ó n y d
c i ón b ) r ,e fle x i v i d a db r e l a d i m e n s ió n t e ó r i c o c o g n i t i v a , e
-

so

bu s c a u n a c o n c e p t u a l i z a c i ó n d e l a r e l a c i ó n e n t r e l a s t e o r ĺ a s
pr o p u e s t o s d e s d e l a s c i e n c i a s s o c i a l e s y s u i n f
lu e n c i a e n lo
dc c o n sti tu c ió n d e d i c h o s s is t e m a s de in n o v a c ió n .

De ac u er do c o n Io a n te rio r, la tes is de s a rro lla do s

n ıeto do l ó g i c a la e l a n á l is i s d e lo s a sp ec to s
s p r im er a e s

(p a r a d i g m a s , t e o r ia s ,
dis c u r so s fo q u e s ) q u e i n c i d i e
y e n
4
im p l e m e n ta c ió n d e lo s m o d e l o s c i e n t i fi c o s y
la s p o l ĺt ic a s
t c cı ı o lo i a n L s e g u n da e n t r a
da c s la i
g e in n o v a c ió n ( c ) a .

s o br e l o s a s o c im ien to
i d e la du c c ión d e c o n
p e c t o s s o c a ıe s p ro
ıa s c ió n de de s y s
u bje t i v i da de s
y l a c o n fi g u r a
tr a y e c t o r i a s re

de i n v e s t i a d o r e s d e l c a m o E s c s t r e s p a ís
es de in
g p
T de lo
U p r e s e n t e a r t íc u l o m o str a r la s lin e a s
se en fo c a en
i e n t o de
la
qu e s e ha n e s t
a ble c i d o e n e l e sta d o de l c o n o c i m
di s c u s i o n e s e fe r e n tes c o
de s a r r o ļ la d a s p o
r l o s d if e r e n t e s r

t
a n a ra leg i
Po s i t i v o s t é c n i c o o n a liz p
in s t it u c i
s y n o r m a tiv o s q u e se d er iv a d
m e d i, r o d u c c io n e s
y fin a n c i a r a lo
sti a d o res y
su s p
s in v e g

n c ia e n
de r o l e ıa c ie d
v a lo r r e e l
es id e a le s s o b ic a e j
e s ig n if
, r e p r e s e n t a c i o n e s e
so b b r e Io q u
i s c i p l i n a s c i e n t f ic a s y f
r e la s s o
d i fe r e n t e s d
l iei l t i {
i ca .

355
 COnf i gur aci ón

S ig u ie n d o l a p r o p u e sta de M a r tu c c e l l i (2 0 1 3 ), c a
si do d e ńn i da e n c la v e de m a t r iz a s f, s e a
g r u p a n d i fe r e n
qu e c o m p a r te n u n a p r e o c u p a c ió n p o r lo s tem a s o
j
e es

i n v e s t ig a c i ó n E n l a .
p r im e r a p a r te de l a r t ĺc u lo se ex l
p
esta o p c i ó n de a n áı is i s m a t r ic i a l E n la seg u n da p a rte , e
.

en ca da u n o de su s a p a r ta do s la s m a t r ic e s d e fi n i d a s a n t
cri b ie n do la s p r in c i p a le s d i s c u s i o n e s y en fo ó r ic
q u es te
ha n s ido a bo r d a d a s c a da u n a de la s c a t e g o r ĺa s se p re
ca da c a t e o r ia lo j le s de la
g , s e es c e n tr a m a t r iz h a c ie n d
ap o r tes r ea li z a do s de s de A m ér i c a L a t in a e s t o c o n ļ
, e

tex t o e n e l o bje t i v o d e la
l A de m ás do
te sis bu c to r a .
, s e

u n a de la s c a t e o r
g ia s t r a t a n do u b i c a r l o s v ín c u ı o s c ode
e ll a s c o m o u n a f o r
m a de r e r e s e n t a c i
p ó n de la c o m p le j
la s m ú lt i p l e s d i m e n s i o n
q u e h a c e n p a r t e d e lo s
e s
p r o ces
d e c o n o c i m i e n t o s c i e n t ĺń
c o s E l t e x t o fi n a l i z
a c o n a lg u
.

g e n e r a le s q u e a p u n t a n a e x l
p o r a r n u e v a s r u t a s de i n v e
de l de s a r r o l lo de l
a s c a t e o r ia s e s
g p e c i fi c a d a s .

LAS M ATR ICE S C

O M O EN C U A D R E S A
D E L A SO C N A L FT I C O S
I O L O G FA

En e l c a m de la
p o so c io lo
r e ie r e de g ía , e l a n áli s i s d e lo s
qu u n a h a bi l i d a d c o n i
t iv a it a la
Pe n sa m ie n
g q u e p e r m
to
y de la s id e a s e
p a la br a s , c o r r
; n o tr a s
s o c io ló g ic o e s
er ig ir u n t ip o d e o r
ga iz a c ió n c o
g n it i v a
n
m ia e
j te ó r ic o -

m eto do ló g ic o de la
q

e l tr a b a jo d e M la bo r in v e st ig a t i v a
a r t u c c e lli
(2 0 1 3 r e s ) p e n ta u n e je m

356
m a tr iz r e ú n e
u n c o n ju n t o de en fo q u es
-
de s p le g a do s p o

c i e n t ffic o s s o
c ia le s p a r a d a r c u e n t a de m a n er a s c o n u n
j
-

te n de r la m o de r n id a d E n e s e s e n t id o , la
. a so cia c ió n co n ce

da e s p e c i li c i d a d a c a d a u n a d e l a s m a t r i c e s r e fi e r e a u n a
e p is te m o ló g i c a d e s a r r o ı ł a d a p o r d i v e r s o s a u t o r e s a Io l a r g o

en la c u a l e l e p i c e n t r o d e l a c o m p r e n s i ó n s i a l d e la m o d
ıa dife r e n c i a c i ó n , l a r a c i o n a l i z a c i ó n o l a s u b j e t i v id a d .

Pa r a M a r t u c c e l l i , l a n o c i ó n d e m a t r i z t i e n e t r e s c a r a c t e
a p u n t a a r e s a lt a r l a c o n t i n u i d a d e n l a m ir a d a s o c i o l ó g ic a

c o m p r e n d e r h a s t a q u é p u n t o e ll a m i s m a ( l a m a t r i z ) s e i

u n p r o c e s o his t ó r i c o fl e j a n d o u n a a c t i t u d i n t e l e c t u a l , y
,
r e

a c en t u a r e l p a p e l d e la im a g in a c ió n en e l tr a ba jo so c io ló g
27 ) Po r
. o t r o l a do ,

c i ó n lin
se tr a ta ta m b i én d e d e s h a c e r s e de u n a c o n c e p
ic o N o e
lic a d e l a h i s t o r i a d e l p e n s a m i e n t o s o c i o tó g
.

c íc

n i ió n c o n t in u a n i e t e r n o r eto r n o C a da m a tr iz o
p ro g res
.

c o n c én tr
po r m e dio ? u n a ser ie de de s p la z a m ien to s

de c o n t r a c c i
cuyo do b le m o v im ie n to de ex p a n sio n es y
e m a n er a
{i g u r a t i v
pe r m a n e n tes s u c es iv a s e x p l ic i t a n d
y
ev o lu c i ó n i n t e le c t u a l (M a r tu c c e lli , 2 0 1 3 2 7 ) .

d a s de e s a
fo r m a
Se pue d e de c ir q u e la s m a t r ic e s , p
en sa
so c i
po te n c i a l i d a d e s r a l a r e fl e x i ó n
en ta n to he r r a m ie n ta s p a
e
de s t a c a pr io r i q u
n ?ı o a
I a f o r m a d e d e fi n i c ió
- -

, po r j
e em
p lo ,

to s
to e c l l co n cep
ave en la s c o r r i e n t e s d e p e n s a m i e n t o o s (
ti e i n l o de e 1
ıo
po , s o c ie a d c i v i l y m u t i p l i c i a s o n
d l
e e m p d d j
en e
d¢ o r o m u n es;
ga n iz a r la in fo r m a c ió n a p a r tir
de e e s c
j

3 57
 fo bje t i v m eta
p o li l i ć d s C T T (s u
o s y
s en q u es , o

de s a r r o l lo e c o n ó m ic o de la s s o c ie d a de s la t i n o a m

c u e n t a la p o s ic i ó n p e
r i f ér i c a de lo s p a ĺses de la r

v isió n in ter n a c io n a l de l tr a b a jo c o g n it iv o . La seg

la ů dm i
i ?z s t r a c i ó n de l c o n o c im ie n to c o m o lo s esp

p o de r q u e se e sta bl e c e n e n tr e e l c a m p o c ie n t ĺ ńc o
co n tr o l y le g i t i m a c ió n d e l o s m o do s de p ro du c c ió

c ió n de lo s c o n o c im ie n to s; en e se sen ti do , bu sc a

m arco s de s de do n de ha n si do p en sa do s e sto s e l
s
sen tes en lo s p r o c e s o s c ie n t iĥc o s . La m a tr iz c o r r e

de c o n o cim ien to se c e n tr a e n lo s en fo q u es te ór ic
lo s h e c h o s c i e n t i fi c o s de s de m et á fo r a s r e tic u la r e s , r

s o c i a le s e n t r e lo s in v es t iga do res o tr o s a g en tes

y
e sp a c io -

t e m p o r a le s . E n la c u a r ta m a t r iz s e p r e s e n

lo s de bj e t i v a c i ó n b
p r o c eso s su
, e s
p e c i fi c a m en te so
su bj e t i u i d ů d e s i
c e n tł lî c a s Io llo lic a l
y q u e e im p en
de in v esti a
g do res
y c ie n t i fi c o s .

La o rg a n iz a c ió n de l esta do de l co n o cim ie n t
re de d o r d e e s t a s c u a t r o m a t r ic e s lo
q u e r ec o g en s
t e m á t ic o s t e n ie n do
, en c u en ta
q u e e llo s v in c u la n
an á l is i s l
n iv e m a cr o
(m a t r iz 1
), n i v e l m e s o (m a t r i
(m a t r iz 4 ) L a in c lu
.
s ión d e ]a b i b l i o fi a
g ra p a ra c a
rea liz ó co n ba s e la le c t u
en ra d e lo s li br o s , a r t fc u
en cu en ta su s f
re eren tes c o n c e tu a es l
p , a
pu esta s

D e s de u n ca m
p o d e in v esti a c ió n
d i fe r e n t e ,
c o n c e to d e
g Ji m én ez
p « t e
c n o lo g i a s de la
a d m i n i s t r a c ió n »
i
c an sm o s pa ra r
r o c
y p ed im ien to s
di s e ñ a do s , e s de u n á m bi t d
e l c o n tr o l
y g e s t i ó n de s i t u a c i o n e s s
o c i a le s
ha c e n p a r t e de y d e la s a c t
es ta s .

3 58
ło s c o ı ı c e p t o s E s t a
fo r m a d e e x p o s i c i ó n p a r e c e s e r m á s p r e
.

d e la i n v e s t ig a c i ó n , p u e s t o q u e v
d de s a r r o ll o m e t o d o l ó g i c o
COnoci mi ento e x i s t e n t e c o n l o s n i v e l e s t r a n s v e r s a l e s d e a n á l i s
m es o ,
m a c r o ), m ie n tr a s qu e u n a ex po s ic ió n cr o n o l ó g ic a de
da r ĺ a de e s t o s n i v e le s
y de ba t e s n o
c u en ta .

En lo s s i g u ien tes a p a r ta do s se de s a r r o lla n la s c u a tr o m a

m á t ic a s , de s c r i b i e n d o l o s a sp ec to s m eto do ló g i c o s y te ór ic o s

de ıo s te x t o s v in c u la do s , a s íco m o s u s a p o r t e s g e n e r a le s a l
r e s u lt a do s o bt e n i d o s .

CUAT R O M ATR IC E S EN E L A N Á L ISIS D E LA PRO D U C C

C O N O C I M I E N T O S C l E N T FF I C O S

ı a s p o lit i c a s de c ie n c ia , te c tı o įo g i a e i t ı ? ı o u a c i (i n

o p u e de s e r c o
m
U de s a r r o ll o d e l a
s p r á c t i c a s c i e n t ĺfi c a s n

li t i c a s p ú bl ic a s s o br e
c ie
a l m a r e n de l a n d a m i a e d e la s
g p oj
e n t ífi c o s e s t
n o lo i a e i n n
g o v a c ió n c n ), n i d e l o s m o d e l o s c i
(
n a c i o n a le s d
e in n
en c a a d p a ĺ s p a ra estr u c tu r a r l o s s i s t e m a s
n o lo
h s a cto r es d
e lo s s i s t e m a s n a c i o n a l e s d e c ien c ia y tec

c o m o r e fe
ren
b le c e n l a s o l h i c a s r o r a m a s , t e n ie n do
p y p g

le c tu r a
& ıa ] e l c a s o dc , p o lo , D o m in iq u e v i
n ck (2 0 1 4 ) ,
c u ya
j
r e em p

a c n t iħ
d°
(t a l
q x -
ca s u n ° l
.
c o m o s e titu la
i ió n d l au

- -
・ ' "
n ec ew ı r
ja m e n t e r e a c i o n a S u c 10
l do la r s p e c t rv a
c o n p e
lı c o i ns (2 0 0
e m p lo l R
coM o an d a
si Io e s t a r ía n c la r a m e n te , po r c j
- - -
- -
n a a
\ cu a l
his t o r i a d eı p e
r e m i t i r ía m á s bi e n a u n a
PM u c c ió n de l s ig lo XX .

de c o n o c im ien to s a p a
r tir

3 59
 h s p o lĺt i c a s p ú b lic a s so br e c ie n c ia y te c n o lo g ia h
c i da s ir de p a r a d ig m a s q u e
r e sp o n de n a c o n c e
a p a rt

de c ie n c i a (v e l h o 2 0 1 1 ) y
,
so br e la b a s e d e e llo s se es

de f
r e er e n c ia n o r m a t iv o , id e o ló g ic o e in stitu c io n a l de
d e s a r r o ll a n l o s p ro g ra m a s de fo m en to a la c ie n c i a , a s i
de in v e r s i ón qu e v in c u la n sec to re s de s de m li lt ip l e s n iv

n es o rg a n iz a c io n e s c i e n t fń c a s , E s t a do , s e c t o r e s
p r o du c
y u n iv e r s id a d e s , c e n t r o s e in st it u to s de in v e st ig a c ió n c

m ú lt i p l e r e la c i ó n ,
lo s en fo q u es de la s in v e st ig a c i o n e s (
o e stu d io s c o m p a ra do s en tr e p a is e s ) e s t á n p u esto s so br
rro l lo c ien t i fi c o e in n o v a c ió n , la r e la c i ó n c o n e l sistem a

in s t it u c io n a liz a c i ó n de l c a m p o c ie n t ĺ ĥc o la c o n str u c
y
p ú b l i c a s (A c o s t a , 2 00 6 A l b o rn o z y L ópez [c o o r d s ] .
,

2 005 C a s a s , C o r o n a R iv er a 2014 Y l, L u
y , o g u e g o n es y
C a n a le s , 2 00 7 C a lz a , C im o ı i y L a p l a n e , 2 0 0 9 C a Įz a ,
201 0 C a s a l e t y V iıla v icen c i o , 2 008 C im o li F e r r a z
, y p
1 9 9 5 V a le n ti [c o o r d ] .
, 2 008 B a p tista y D a v yt ,
201 4 )
E n la s so c ie da de s c o n tem
p o r án e a s de O c c i de n t e ,
c ie n ti fi c o p u e de a b str a er se de lo s im
p u ls o s em p ĺr ic o s y
c i o n a le s s o br e la c ien c ia
, la tecn o lo g ía y l a i n n o v a c ió n si
de l bu
y c o n tr i
l
-

ir en e -
c a m
p o d e la p r o du c c ió n de c o
po r e ll o q u e en la bi b l io g r a f ĺa l a t i n o a m e r i c a n a e s e c ia l
p
so c ie da d d e l c o n o c im ie n
to (v a le n ti
y c a sa l e t [c o o r d s
2 01 2 M a r tin e z e t a
d s ] , 2 00 9 c al [c o. o r .
s a l e t , 2 008 )
m u n do
c o n tem
p o r á n e o , e s t o e s s o c ie d
, a de s i n t e r r e la c i
m en te la s c u a le s l a s r e l
e n
,
a c i o n e s de c a m bi
c r e c im i e n t
o so c ia l y
o ec o n óm
i c o s e fi a n
t e c n o ló i
j , p r in c ip a lm e n t e , p o r a v
g c o s Po r e e
m ie n t o c o
j m p lo , L e ó n o l i v é d e s c r i b e l a s o c
.

m o u n c o n
ju n t o d e in d iv i d u o s
y c o le c t i v o s

3 6o
in f \ ar lo p

Ia i n fo r m a c i ó n d e s d e l a s p r á c t i c a s p o l ft i c a s y d i s c u r s i v a s .

po r o tro l a d o , ll a m a l a a t e n c i ó n q u e , d u r a n t e l a d éc a d
a ı A m ér ic a L a t i n a speci f i cam ent e , e n C o l o m b i a , M é x i c o
la t e n de n c i a en c u a n to a lo s estu dio s y la s p o l ĺt i c a s c
,

c a r a c t e r iz ó p o r la p o c a p
r esen c ia de p o s
t u r a s c r ĺtic a s q u e

e in te r p e l a r a n la s n o c io n e s y lo s en c u a dr e s n a r r a tiv o s a c e

le s he g
pe l de l a c i e n c i a , \ n e r a d o
s e n c o n tex to s « c e n t r a
y

l ĺt i c a de c ie n c ia y t e c n o
As i p u e s , ı a r e l a c i ó n e n t r e l a s p o
s

ide a s sur g id a s en e l c a m p o de lo s e stu dio s so c ia es ı de l a c

lo g ĺa c ie da d
d c an ı p o q u e s e de n o m in a c ie n c i a ,
t e c n o y so

dir e c c i ó n c r ĺt ic a a c e r c a
de l
[ ]n o
. . . se p r o du c e en u n a

r e l c o n tr a r io
e n la
de l a c ien c ia e n la so c ie d a d , s in o p o ,

bie r n d e la reg i
a y o r i a de lo s
o s
c io n de la m g o
, po r p a r te
de la in n o v a c ió n y
co n c e to s su
p r g ido s e n la e c o n o m ía
da d y c o m p e titi
n ecesi da d de r a r m a y o r p r o du c t iv i
g e n e
io n es c o m o la d e
e n l a s e c o n o m ía s n a c i o n a l e s . A si, n o c

a ir r u m p ir fu e r t e m e n
m a N a c io n a l de I n n o v a c ió n v a n

str u m e n ta
liz a da e n e l dis
ge n er a l dem a n e r a a c r it ic a e i n
l ít i
i c a s de la
s p o
y en u n a b u e n a p o r c i ó n de l a s p r á c t
V e lh o y Ar
V essu n ,
C YT du r a n te e s o s a ñ o s K r e i m e f , (
[c o o r d s ], 2 0 1 4 1 7 y 1 8 )
.
.

ce
t é t mi no
a ı ec i da como
ı

i nn o u a c i ón ha s i do e s t ab
i
ó n de co n o c im
narr a
t iv a s o de t o du c c i
br e lo s p ro c eso s p

de c ie n c ia y
li a c io n a le s
・

confi guraci ón ? lo s s is t e m a s n l de
l iz a c i ó n
'

El e n f o u
e
,
c o n cep tu a
q e
q u e de r iv ó de esta

li t i Q o m o
e l de b
s b l e c erse c
y m o de lo s a l pu n to de e s t a

1 61
 his t ó r i c a en la i n s t it u c i o n a l iz a c i ó n de lo
p e r s p e c t iv a s
s

m illo , B o t iv a
in n o v a c i ó n (R o c a y V e r s i n o , 2 0 0 9 ; J a r a
r n o z , 2 005 ) , e l
2 004 ) , l a s t r a d i c i o n e s c i e n t í fi c a s (A l b o
o r e je m p lo , l a f u e r t e
t a d o e n r e ı a c i ó n c o n l a c i e n c i a (p

l a d i c t a d u r a m i l i t a r e n e İ c a s o a f g e n t i n o ) (A 1b o r n o z y G o r
ó n de l s e c t o r p r iv a d o (C le t , 2 0 1 2 ), id e a l e s
p a r t i c ip a c i a sa

c ió n (C a n a l e s 2 007 G u z m á n 2 0 1 3 ) l a i n n o v a c i ó n c o m o
, , ,

d e s a r r o l ı o d e ı c o n o c i m i e n t o (C a s a l e t y S t e z a n o 2 0 09 ) o ,

en tre in stitu c io n e s c ie n t i fi c a s c o n e 1 sistem a e du c a t iv o

(C h u d n o v s k % 1 9 9 9 ) .

Los estu dio s y en fo q u es p resen ta do s en e st a m a t r iz

de s t a c a do e l p a p e l de la s p o lĺt i c a s CTI en A m ér i c a L a tin a ,

de lo s a sp ec to s n o r m a tiv o s
, dis c u rsiv o s i d e o ló g ic o s y a x
,

se en tr e c r u z a n e n su fo r m u la c i ó n , a s íc o m o e l im p a c t o de
to s en el á m bi t o l E l fo
so c ia . c o de lo s a n áli s i s es a m p lio
de q u e a p u n ta a di v e r s a s di m en sio n e s tr a du c ida s e n u n a
de acto res, in s t it u c i o n e s ie m
, t
p o s y da t o s . La m a tr iz de la s
se c o m le m en ta
p o d e i n v e s t ig a c i o n e s q u e n
p c o n o tr o ti

pr eg u n ta s en e l q tt é de la s p o l ĺt i c a s , s i n o m á s b i e n e n e l c
en la s fo r m a s n es io
, a c c
y m ec a n ism o s g e n e r a e s
q u e se
cr l
m a tiz a r
y e s t a n da r i z a r lo s
p r o c eso s e p r o d u c c i ó n de c o d
t r a v és d e l a c r
e a c i ó n de i n s
t it u c o n e s
y o r g a n ism o s e p o ei d d
es el c o n tr o
ł y g e s t i ó n de la s a c
c io n e s e n c a m in a a s a a d l
c i e n t i f ic a a s i
c o m o la m e
,
dic i ó n y e v a lu a c i ó n e s u s r e s u d
ám bi t o de o d e r
p p o l ít i c o c i e n t ĺ fi c o e s
o r d a o e n la m a t b d
-

a
n i str a c i ón
d el co n o c i
m ien to
e lla s e e s b q u e se pr e s e n t a e n e l si u ie n t
o z a n la s l
g
ín e a s e e n s a d
m ie n t o lo
i n fl u y e n t e s g e n e r a le s ?
p
en el c a
m p o
q u e h a n r e fl e x i o n a d o s o b r e e s t e

36z
* ĺ o do c o m o a s p e c t o s de p o l ĺt i c a p ú blic a P o
. r o tr a p a r te , d
iv a l tt tu ti s t a , M e r t o n s e ñ a l a I a o r g a n i z a c i ó n d e
i o tı ?
w
n i o y la d ir e c c i ó n c o m o n e c e s i da de s de la i n v e
p aļ t ı p a t r o c i
W 65 6 6 5 9 ) , c o n I o c u a l a d m i n i s t r a r l a s a c t i v i d a d e s c
-

ı ó a e a r e la c i o n e s e n d ó g m a s a l a c i e n c i a T a n t o M e r t o n c o
.

M de ı d e fo c o s d e a n á l i s i s o p u e s t o s , m u e s t r a n u n a n o c
* h ı r a c i ó n de la p r o d u c c i ó n d e c o n o c i m i e n t o s c e n t r a l
l e a r n I« h u r o c r a c i a s o e n l o s g r u p o s d e c i e n t ífi c o s ) y c o n u n

ı e 【a m m t e fu n c i o n a l .

3 Ó3
 D e s de o tr o án g u lo ,
K n o r C t p e

c o n zu n i da d cien ti jtl c a co m o n ú c l e o de lo s estu dio s

a llt la s co m u n ida de s c ien t ĺfi c a s so n v is t a s c o m o

fr o n ter a s y m ec a n is m o s in ter n o s de in teg r a c ió n i

ge n e r a l s e c ir c u n s c r i be n a u n ár e a de e sp ec ia lid
l i t e r a t u r a c i e n t ífi c n ・ (2 00 5 : 1 78) M . a u to r a se s i
c o n str u c tiv ista p a r a a n a liz a r la p r o du c c i ó n de c o

e l c o n c ep to de ca m po s t? a n s c ie n t i
ìi c o s u a r ia bıe s ,
n e o c
g ia c i o n es de n tr o fu er a de l l a bo r a to r io
y q u
de ļa s i n v io de l
e s t ig a c n es esta m a n e ra , e
j
e e r c ic
sio n es téc n ic a s
, la s in ter a c c io n e s en tr e lo s m ie m
b ú s q u e d a d e fi n a n c i a de s p lie g
m ien to , e tc .
) se a m
de l a bo r a t o r i o y t r a s l a s dim e n s io n e s c o n
p a sa g i
de l o s c i e n t íń c o s
(i b i d . 2 0 3 2 04 ) L a -

.
p er s pe c t
Kn o rr C etin a l én f a s i s la s
-

p o n e e en l
r e a c io n es d
en e l l a bo r a t o r io bl e c i e n d o l a
, e s t a
in v esti a c ió n
g
do n de e l c a m t ífi c o
p o y el n o
c ien -
c ie n t ífi c o se r
d e s a r r o ll a r l o s p ro ecto s
y y p ro d u c t o s c i e n t íń c o s ,
e i n s t i t u c io n e s
to m a n
p r o ta g o n ism o , a u n
m a cro en el c
qu e n o s
u a l e s a s r e ıa c i
o n e s de
p o d e r c o br a n
E n g e n e r a l lo s a n
, áli s i s s o br e la a d m in i s t r
a c
i n c l u y e n l a s o l ít i
p ú b l ic a s y lo s m o d e l o s d e c i
p ca s
en
c o n tex to
de la s r e l a c i o n e s
q u e s e e s t a ble c e n de n t
r a to r io s
y c e n t r o s de i n v e s t
ig a c ión D e a ll ĺ s e e s
la s i n t e r a c c io n .
d
e s de l o s i
n v e s t i a do r
g e s e n la c o t idi
de i n v e s t i a c i ó
g n n ivel m i ( cro e s t á n m e dia da )
( n iv e l m a
cro s ) i n o t a m b i én
s n o

p o r el co m p e o co n
,

m eso n ec
) l j
e s a r ia s
p a r a lo g r a r lo s o b
lo s g r u o s
d e
j e t i v o s de n i d o ń
p in v e sti
g a c i ó n L a m a t r iz e x u e s .

p ta e n

364
la p ro du c c ió n d e c o n o c im i e n t o s
qu e su r en
g d e Ia n m ió n de

ció n » e m
ple a n e l co n c ep to de « r e d» pa r a a n a liz a r la s r e la c io

l o s dif e r e n t e s n iv e le s e i n s t a n c ia s
q u e p a r tic ip a n e n la gen er
c o n o c im i e n t o s D e sde esta p e r sp ec tiv a la s ác t i c a s c ie n tí
p r
.
,

vista s a pa r t i r de l a p r en d i z a je c o n t ı n u o y n o so ıo de s d e la p ro
de c o n o c i m i e n t o s en la r e d , e l c o n o c im ie n to c o d ifi c a d o y
la s o r g a n iz a c i o n e s s e r e c o m bi n a n ,
la o rg a n iz a c ión y c o o r din
e s t a bl e c e n de fl e x i b l e br e n
m a n er a m ás q u e je r á r q u i c a , y se a

fo r m as an a l ĺt i c a s de g o be r n a n z a e n do n d e la s n e g o c ia c io

a c u e r do s
y la s r e la c i o n e s s e ba sa n e n la c o o p er a c ión (C a s a l e
27 8 y 2 7 9 ) .

La n o c ió n de la r e d c i e n tz li c a se ba sa en e l a n á l is i s de l a s
cl o n e s
q u e se de s p l ie g d if e r e n t e s s u je t o s i n t e r v i n i e n
a n en tr e lo s

ge n e r a c i ó n d e c o n o c i m i e n t o s t e n i e n d o e n c u e n t a , O b i e n l a s r e
,

v e s tig a c ión
s t i t u c i o n e s d i f e r e n t e s a l o s c e n t r o s de i n
co n o t r a s i n

la s r e l a c i o n e s v e l e s d e e Jc
i d l d e n di fe r e n t e s n i
y t e j d o e a r e
D e s de e s t e e n f o l a n á li s i s s o br e l
o s s is te m a s n
a
q u e c a m b i a e
de i n n o v a c i ó n n o do s
r e de s c o m o
,u e p a u í s e e n t i e n d e n la s
s q
re d m á im ie n to s en o tr a s p
s ex te n sa e n l a g en er a c ió n de c o n æ
c o m o el n i
v
de s de i de n
este
p u n to de v is t a l a s r e de s s e e n t e n

TE u C ?
Po r o e
l en to q u e
ľ
do
J
o tr o la do ha la n tea e
d ], 2 0 03 A
s e
, p
co n o c
im i e n t o
(C [ d ], 2 0 0 1 L
a sa s co o r [ .
u n a co o r .

an e
y A lf a r a z e i m i en to cr e
l d s ], 2 0 06 ) L a s r e d e s d e c o n o c
el
versas r
.

d i
.

r e io
n a le s d f l u e n
e c o n o c im i e n t o e n d o n de
g c o n y
c t i v o , la
s c ua
en tr r o d u
e in st
it u c i o n e s a c a d ém ic a s y e l s e c t o r p ri
es e i n i d a n ec esa
p c i !i c a d o res t r
a s d e s de u n a ó t i c a a m p lia n
g
a ia p 35 8)
įq n p v a c i ó n t e c n o l ó i c a c a s a s [c o o r d ], 2 00 1
.

(
.

g
p
'
$ ,?
* H ı
'

J į ・

365
 la co n ńg u r a c i ó n ? r e des t
in te e c tu
p la n tea q u e
i n v e s t ig a do res a c a d ém ic o s
co n fo rm a da s p o
r y

la d es el n
de i n e r e n c ia
j en re
to r i a s y n i v e le s
-

c o n o c im i e n t o s L a ide a c en tr a l de
ge n e r a c ió n d e .

in t e l e c t u a le s y lo s r i t u a le s ? in t e r a c c ió n de s p l
ńr n d a m en ta l p a r a la « e x
p lic a c ió n s o c io l
a s p ec to

d e l a s i d e a s » (2 005 X X V U ) D e s d e e s t p
a e r sp .
e

c io n e s e
in v e s t i g a d o r e s d e be n a p r o p i a r s e d e s i t u a
c i ó n c o n o t r a s r e de s y d e s e n v o v e
l r se e n lo s r i tu
e n e s p a c io s y p r á c t i c a s a c a d ém ic o s e in stitu c io n

gr es o s a ca d é m i c o s (r i t u a l e s d e l e g i t i m a c i ó n t e ó
v i l iz
c o n e n t i d a d e s {i n a n c i a d o r a s (r i t u a l e s d e m o

r e l a c i n n e s de p o d e r i m p ļ i c i t a s e n l o s d i fe r e n t e s
m

r e c o r r e r p a r a l a p u bl ic a c i ó n d e l o s r e s u l t a d o s d

d e j e r a r q u i z a c i ó n , d e a d q u i s i c ió n d e a u t o r i d a d y
D e s de la m ism a e n tr a d a , V i n c k (2 0 1 4 ) s u
n e c e s i da d de la s r e de s so c i a le s p e r s o n a le s e n ļ a c

c h o s c ie n t ífi c o s . s in la ex isten c i a de re de s o c
-

po r v in c u lo s déb ile s -

,
a sp ec to s c o m o e l a cce so

de l c o n o c im i e n to s e ha c e n im p o s i b le s .

La s re de s c i e n t íf i c a s n o se c o r r e sp o n de n n

pa l
r c e a c io n e s e n tr e d i s c i p l i ?ı a s o e s p e c it ı l i d ů
n o c o m
p a r te n n e c e sa r ia m e n te la s c a r a c te r ĺst

en e l sen o de u n a c a te g o r fa ló g ic a L . a s r e de s
te r o g é n eů s m ie n tr a s
q u e lo s i ?zu e s t iw d o r es p
r o sů s r e de s [ . . .
]Las r e de s de la c ie n c ia so n b

8
u n es ta d o d e c o n o c im ie n t o s o b r e lo s e n fo q u e s a n a lf
se ha j
tr a b a a d o e l c o n c e to d e
p r ed d e ć o n o ć im im to d
t ig a c i o n e s e n A m é r i e n
c a L a tin a ed e e n c o n tra r
, s e
pu
(n i rre ı m i c r o ) y ı a s c o n d i c i o n a n t e s c o n t e x t u a l e s d e l a t r a n s f
de c o n o c i m i e n t o e n c r e c i m i e n t o (n i v e l m a c r o )・ (V a l e n t i 2 ,

la n o c ió n de red im p l ic a ıa r e a l iz a c ió n de o bj e t i v o s c ien tĺ ń
v i du a l e s y c o l e c t i v o s ) en l m e d i a n o y l a r g o p l a z o e n t e n de
e

r ac ión de co n o c im i e n t o s de s de e s t e p u n t o de v i s t a s i n i ńc a
g
¢l ho r i z o n t e d e l o s h e c h o s c i e n t ĺ f i c o s m i l s d l tr i d e l ı a b o r a t o r i
c en t r o s de i n u e s t i g tt c i ó rï ; Io c u a l s i g n i fi c a r e d i m e n s i o n a r e l a

ıa l a bo r c i e n t ĺ fi c a
p a r a v i n c u la r ia c o n o tr o s c a m p o s o sec to

ı o ci e d a d es u n c a m bio la i l de la co n
en p er c ep c ió n esp a c a
de c o n o c i m ie n t o s . A d ic io n a lm e n t e , la n o c ió n de red per m ite

y rev is ita r la d i m en s ió n te m p o r a l ya q u e , c o m o s e ha e x p u
y de p
a tá d i n a m i z a da de r i t u a le s r ác
p o r u n a s e r ie de a g en tes ,

r ec o n l i u r a n c o n s t a n t e m e n t e la s bje t i v i da d e s c i e n t i ńc a s e n
g su
e i n te r r e la c i o n e s t u dio s , c u y a p e r s pe c t
iv a
q u e i n v o lu c r a n e s
e m p lo ,
a d i m e n s i ó n m i c r o s o c i o l ó g i c a (p o r e j
a p u n t a ha c i a l

ha c i a n i v e le s m e s o e n lo s siste m a s de in n o v a c ió n (p o r e j e m p l
ti ),
r e la c i o n e s c o m p le a s c o n i n t e r m e d ia c i ó
ha c i a n de in sti
o
j
en r e i m e n Ste z a n o )
e s m a c r o s o c i a le s
po r e e m p lo , ( j ・
g

bl eEui düdes ć i e n t źl i ć ů s
E n e l c a m o d e l a s o c i o l o ía d e l a c i e n c i a , l a s u b j e t i v i d a d
p g
a bo r d o de s de u
a da d e s d e l a c t e o r ĺ a d e l e t h o s c i e n t ĺ ń c o , y a n
a g
pRi va fu n c i o n a l i s t a M e r t o n , 2 0 0 2 ) , s i n o c o m o u n a d i
m en
(
n t e r i o r de
u
c o trs
t it u e I d o r e s a l i
y a i de n t i d a d de lo s i n v e s t i g a
i
(H a m e tr a Da j
h ip ó t e s i s q u
u i» 2 0 05 , 2 0 0 8 . 2 0 1 o ) U . n a de la s
es
ón t e n id o en u
que e l e th
c o n
i n v e s t ig a c i
o s de l
gr u p o de
« ,

n t ífi c o , i n
eı tr stit
u c tu r
a n t e c o n fo r m a d o r dis t i n t o s e
t h o s c i e (
p o
c e p t a do
n o c o n s t i t u e u n o r de n e m o c i o n a l
en o r m e n te a
)
bi ko q u ie r e
y
de c i r q u e e l e tho s c ie n
tĺ
c o
ńc o es en ten
di d o

3 Ó7
 p ( , , 004 ) .
Po r o tr a p a r te , a u t o r e s c o m o M a s ía s (2 0 1 4 ) y H o r ta (2 009 ) e n f o -
c a n su s e stu d io s e n in v e st i a d o r e s
g c o n so lid a do s o en f o r m a c ió n , par a
de t e r m in a r a sp ecto s c o m o lo s in te r e se s
p e r s o n a le s fr e n te a u n p o si b le
a cc eso c o n so lid a c ió n
y d e la c a r r e r a a c a d é m ic a la s a c tiv i da d e s c o ti -
d ia n a s q u e d e b e n a s u m i r l a s f u n c i o n e
s q u e se le s a di
u d ica n fu era de
la i n v e s t i g a c i ó n l a s r e d e s u e l o
q g r a n e sta b ļe c e r l
a p r o d u c tiv id a d y la
dife r e n c i a c i ó n s o c i a l a s ĺ c o m o
la s n u e v a s
p r á c tic a s y v a l o r e s q u e d eb en
a su m ir en m e d io
d e la s tr a n sfo r m a
c io n e s
g lo a les b .
L o s e stu d io s r e a liz a d o s
u tiliz a n m e to d o lo
g ia s v a r ia a s p a ra dar d
c u e n t a d e l o s o j
b e tiv o s
p r o p u e sto s lo s a n á lis is se a e n d a to s
e sta d ist ic o s p o y a n
, e n e n t r e v ist a s
, e n
y e n o b s e r v a c i o n e s n o p a r t ic i
e n c u e s t a s -
Pa n tes . La
v a r ied a d d e i
n str u m en to s
y t é c n i c a s , e m p e r o , s e li m i t a a c a s o s
lo c a ı i z a d o s
(y a se a n in s titu c
io n e s o
r a str eo d e su s tr a e c to r i
g r u p o s e s p e c ffi c o s ) Io
,
c u a ł li m ita el
y a s e n r e la c ió n s
de l a s p o l i t i c a s s o c o n lo s c a m bio s m á s g e n e r a le
b r e c ie n c ia
y te c n o lo
g fa .
368
a ı lg u n o s p r o v e n i e n tes de la s c i e n c i a s s o c i a le s
(p o r i
e e m p ıo

s o s la y a n do lo
201 4 H a m u i , 2 005 ) , p e r o a s p r o p io s in v es ti a
g

ıo s E SC y T O t r a d e l a s l i m
.
i t a c io n e s e n e l a lc a n c e de a lg u n a s

p c i o n e s s e r e la c i o n a c o n la a u sen c ia de c o m p a r a c io n es en tr

p ı cs se r e m it e n a c a so s lm a le s e s t i m a n do c o m p a r a c io n es so ı
r eg i o n a lo sec to ń a l E s t o h a lim
. it a do u n a c o m p r e n s ió n in te g r

b co n v e rg e n c i a s y d iv e r g e n c ia s d e lo s m o do s y ı a s p r á c t ic

pı o du c c i ó n d e co n o c im ie n to s de lo s i n v e s t ig a do res la t i n o a m e

t sp c c i a l m e n t e e n la s c i e n c i a s s o c i a le s .

En ese m is m o sen t ido , la m a y o r ĺa de la s in v e s t ig a c io n

ca m
p o e s t án fr a c c i o n a da s , o d i fe r e n c i a d a s , e n t r e a q u e ll a s qu e

an i l is i s de l a s l ĺt i c a lo s s i s t e m a s n a c i o n a le s de in n o v a c
p o s y
t m ı a do ha c e n á l is i s l ó g ic o s l in t e r i o
a
, y la s q u e a n m ic r o so c io

gm pos de in v e st ig a c ió n r e l o tr o El a lc a n c e d e lo s o bj e t i v
, po .

mayo ń a de ıa s i n ló la s r e la c i o n e s c o
v est ig a c io n e s n o c o n tem p
c
to s d e l n i v e l ú b lic a s de c ien c ia y te
m a cro c o m o la s p o
l it i c a s p
o n
y ıa s i n a l e s e in te rn a c i
in a c i o n e s e o r g a n i s m o s
d et e r m d n a c o

a c ió n c i e
ntí
t oa n to
l
a a s m a n er a s esa r ro a r? a i n v e s t ig
d ll ]
b l n i v e le s m
ic r o y m
y un en sa m e m eto bl o ó g ic o e n t r e d l o s
o r un l
H a 】ı e r a í s s e a n a iz a p l
l
q u e a e n u n c i a c ió n e a s p o t i c a
d l f
o s a n á li
s is r
so e t cf a e n l d d
tu a c i n ó
p o r o tr o E sta is c o n t i n u i
d
se g m e n d
.

d ca m o a r e a l id a
p d
e c o n o c im ie n to y m u e str a u n
e c d
o l it i c a s
m ando
m en o s e s t a ece la i m e n s ió n
bl e a s p
d d l
m « te l
,
resen te
as p l
ó n e o n o » in a c t iv o p e r o s i e p
d f d m r e p
, u n a
sm eces, c
o n
v ista c a s v
l h
s co m o u n ec o so c ia hy m u h to s d
o c i m ie n
da e e s c e n a r io e a r o u c c i ó n e
d l
c o n
d d
d I p

en a
c I ı u n e sc
m a la lid a d h a c i e n d o d e l a s l ft i c a s d e
a do ı o
rea
p o l s
d
ħ is m
d e ja n d o e
o in
, s a c to r e s
y sin p ú blic o ,
e s t o
s
e ,

3 Ó9
en lo s in v e st ig a do r e s d e d ic a do s a lo s estu d io s so

a p u n ta a la g en e
ra c ió n d e u n a m e to d
pr o p u e s t a
d i fe r e n t e s n iv e es l ,
c o n e l fi n d e e s ta ble c e r v a rio

D ic h o s n ú c le o s e s t á n in teg r a do s p o r lo s n i v e le s

en do n de n in g u n a de la s c a teg o r ĺa s em p le a da s

esto q u iere de c i r q u e Ia in v e st ig a c ió n esta bl e c e

he c h o s c i e n t i ĥc o s a t r a v és d e u n a per sp e c t iv a m u

u n c o n tin u o so c ia l , Io cu a l im p lic a q u e e l a n á l is
s o lo fo co , c a da c a t e g o r ĺa in v o lu c r a e l r a str eo de
to s, r e la c i o n es y r ep r ese n ta c io n e s so c ia le s q u e co
esp a c io s d if e r e n c i a d o s .

La p r o p u esta a n a l ĺt i c a se fu n da m e n ta en la r

e sta do d e l de ba t e en e ı ca m p o ,
r e t o m a n do la s i d e
pe n o s en e lde a l li s u r g ie r o n la s c a t e g o r ĺ a s
te m a ,

n o s e de s c o n o c e n l o s s e n d e r o s a
bi e r t o s n i l o s a v a
c o n t r a r i o s e r e t o m a la c o m
,
p l e ji d a d d e l a s i d e a s p
la s déc a d a s d e e s t u d i o s e e x l o t a s u o t e n c i a l i d a
y p p
a n a lh ic o
q u e r e c o m bin a la s e r s ec tiv a s c e n tr a d p p
m ic r o s in e c l ip s a r la s e str u c tu r a s so c ia le s n i lo s su
c o n su la bo r in v e s ti a tiv a ńg u r a n la s c ie n c ia s
g , c o n

i n d u d a bl e m en te , po n er a
p r u e ba l a c o n sisten c ia d
v e r i ńc a r s u
p o t e n c ia e x p lic a t i v a
p a r a A m ér i c a L a t
la n m e s i da d de s u s a u
ste s j
y r e fi n a m i e n t o s c o n c e

BIB L I O G R A F fA

Aco sta A d r i á n (2 0 0 6 s
) e ñ a le s
,
.
c ru z a da s u n a in te r p r et
d e fo r m a c i ó s
de c u e r
p o s a c a dém ic o s e n M é x ic
c ió n S z¢
Pe r io r X X X V ( 3 ), 1 3 9 b
,
, ju lio -
sep tiem
 de lt ı s p o l i t i c ü s c ie n ti fi c a s y u n iv e r s ita r ia s de A rg e n ti

M a d r i d C SI C .

Aıbo r n o z , M a r i o y L ó p ez , Jo s é A n to n io (2 0 1 0 ) C i e t ı c h ı.
, te c ?ı o lo g t
u e Ts i da d e ?t I be r o a m éri ca . Bu e n o s A lt es E u d e ba .

abar e G e r m á n (2 002 ) . Las ten s io n es de l c a m bi o m o de lo s a ca dém

c ie n c i a s s o c i a e s y l le g i t i m a c i ó n c i e n t i fi c a e n M é x ic o . Un estu d

pa r a t i v o d e tres c a so s . T e s i s de do cto ra d o , M éx ic o ,
D I E C in -

An ı e ı , C hr i s G a s h , A ll i s o n (2 00 8 ) C o l l a b o r a t i v e g o v e r n e n c e i n
y
a n d p r a c t ic e
JOZamal o f p u b l i c A d m i n i s t r a t i o ï z R e s e a r c h a n d T
.

Be r k e le y U n i v e r s i t y o f C a l i f o r n i a .

At e l ı a n o , A n t o n i o y Kr e i me p a b l o (d i r e c t o r e s ) (2 0 1 1 ) E s t u d i o s .

ıa c i e n c i a y 【a t e c n o l o g i a d e s d e A m é r i c a L a t i n a B o g o t á S .

H o m br e E d i t o r e s .

Ða p ti a t a , B e l én
y D a v y t , A m i l c a r (2 0 1 4 )
L a e l a b o r a c i ó n d e p o lí .

n
n A m ér ic a L a tin
a étr a
y t e c n o l o g ía e i n n o v a c i ó n e
c ie n c ia

c i a , a da t a c i ó n o i n n o v a c i ó n ? E n p a b l o K r e i m e r e t A t
C . .
(
p
Pe r s p e c t i v a s l a t i n o a m e r c a ï ı a s e n e l e s t 1+ d i o s o c i a l d e į a c i e
i
S ig l o X X Į E d it o
r
te c n o l o i a
g y ta s o cie da d M éx . ic o , D E .

Co n s u ıtiv o C i e n t i fi c o ló g ic o
y T ec n o
.

ım
i, F r a n c o tl ć ı d a a
(B i f o ) (2 003 ) L a /i br i ců d e l a i n f e
m e u "
a rd . ı ų

Su e
.

de t ? a ba o m o v i m i e n t o l o b a l M a d r i d T r a ĺi c a n t e s d e
Bia n c o
i y g
.

a l a lo s g
r
, M a rie la 2 n co n cep tu
( 004 ) Un a a p r o x i
.
m a c i ó
n á n T
c o le c t i v b l K r e im ef, H er
o s de in v e s t i a c i ó n
g
En p a o .

u so s
Pa t r i c i a R o s p o du c c i ó n y
s i n i , y A l b e r t o L a lo u f ( E d s ),
r .

a te c
co n o c i d l c i e n c id y ı
m i e n t o s E s t t+ d i o s d e s o c i o l o g i a
e a

i v e r s i da
d N ac
.

en A m l u n
(p p 1 9 3 2 1 2 ) B
érica L a tin a e n l a -
.
.

Qu n m e s .
a B ・ -
A u
' " rdi cu p i e r r e Ba r c e lo n a
(2 003 ) E l o /î ć i o d e ći enttco
.
,
.

Bu en o s A ir e s
(2 00 8 ) L o s ćien c ia
l e s de l a
.

. u so s s o ćia
V iı ió
s il a
, E li ı a c im o li, M a r io y A n dr e a Lapl ane(2009)El PrOCCb
Ca r r i l lo , Jo r g e ,

i n ?ı o u a c i ó n e ?ı M é x
ic o D in d m ica s
te m a s d e ı a
l e s M éx ic o D ï EI C o leg io ?
e in s titu c io n a
. .
. ,

C a s a le t , M ón ic a (2 0 03 ) . P o l Tt i c a s c ie n t1 /î c a s y te cn o

M éx ic o D f FL A C SO M -

łu a cio n e in ? pa c to . ,
. .

n s tr u c c ión l de l
. . . .
-

(2 004 ) C o .
in s tit u c io n a

de ļ c o n o c im ien to . R e v s ta i E c o n o n ıia U N AM
― ―
12 00 7 1 C a m b i o . s en ıa g o b er
?ı a bilida d d
Sa n tia g o de C hile C E P A L -
GTZ .

― ―

(2 0 0 8 ) L a d i á s p . o r a c a liń c a da u n rec u r

c ió n de la so cie da d de l c o n o c im ie n to . En G io

C ie n cia , t e c n o Įo g i a e i n ?ı o u a c ión H . i
a c a u n a a g

M é× ic o , D F . . F L A C S O M é× -

ic o .

― ―

(2 0 1 2 ) L a s . l
r e a c io n e s de c o la b o r a c ió n e

s ec to r e s
p r o du c tiv o s u n a o p o r tu n i da d a c o

in n o v a c i ón . En Jo rg e C a r r i llo , A lfr e d o H u a ld
LC o d s ì, D i ı e m a s d e ı a i n n o v a c i ó n e n M é x i c
o r .

t e r r i t o r ia l e s e i n s t i t ı ł c i o n a ł e s
(p p 1 0 9 1 4 2 ) M .
-

de l a F r o n t e r a N o r t e .

C a s a łe t , M ó n i c a F e de r i c
y s te z a n o , o (2 0 0 9 ) c . a m b io
in n o v a c i ó n n u ev o s in str u m en to s de p o 1ĺ t i c a c
ca so d el co n so r c io x ig n u x -
c o n a c y t . En D a n
L ó p e z (C o o r d s ), s i s t e m
.
a s de ï n n o u a c ió n en
y Se c to r es
(p p 1 8 7 2 1 5 ) M é x D E p la
-
.
. ic o , . . z a
- '
y V i lla
" 1 c L Jv ı o
D
n i c
, a
v ic en c io
CT İ
, (2 0 0 8 ) p a n o
a n iel
en M éx ic o
Þ o ıit i c a s p ï i b ıi c a s i n s t it l a c i o n ,
M éx ic o D R M im
.
eo .

C asas, R o sa lb a (c o o r d .
) (2 0 0 1 ) L a l o r n z a .
c io n de r e d
P er s
p ectiua re
g io n a ı de s de
In
M éx ico . B a rc e o n a ıM \
stitu to de In v esti
- - - "
g a c io n e s S o c ia le s U N A M-
.

Da
o r o n a , Ju a n
. ^ u s a l

M a n u e l y R iv e r a ,
R

37 2
 a mo ı i , M a r i o (2 0 ) , c t u r a s de m erca do y sh o ks ec o n ó m

C a m bi o s e s t r u c t u r a l e s e n l o s sistem a s de in n o v a c ió n en A m ér ic

ti n a E n M ó n i c a C a s a l e t , M
. a r io C im o l i y G a br i e l Y o g u e l (C o m
R e de s
O IT , M i ñ o y D á v i la .

G m o ı i , M a r i o y P r i m i , A n n a l i s a (2 0 1 3 ) E l d i s e ñ o y . la im p le m e n ta

de ļ a s p o l ĺ t i c a s t e c n o l ó g i c a s e n A m t r i c a L a t i n a (l e n t o ) p r o u n

de a p r en d iz a j e . E n G i o v a n n a V a l e n t i y M ó n i c a C a s a l e t (C o o r
ı n s titu c io ıı es , s o i e d a d d e l c o n o c i m i e n t o y m u n d o d e l t r a ba j o
c

5 5 7 3 ) M éx i c o , D E F L A C S O M é x i c o
-
. . .
-
.

Cim o l i , M a r i o F e r r a z , J o ã o y A n n a l i s a P r i m i (2 0 07 ) P o l i l i c a s d e . cie

y t e c ï ı o l o i ¢ı e ? ı e c o n o m i a s a bi e r t a s ı a s i t u a c i ó ? ı d e A m é r
ica L a
g

y e l C a r i be S a n . tia g o de C h i le C E PA L
-
GTZ ,

Co \ c i e n c i a s 12 0 0 8 M d e lo d e di c i ó ? ı d e gr
u po s d e i n u e s ti g a c i ó n ,
1 , o m e

no ló g i c a o de in ïı o u a c i ó n . A n o 2 0 0 8 . Bo g ot
á ,
D C . .

C o ı ıi n s , R a n 山山 2 005 S o c i o l o i a d e l a s l i l o s o l i a s U n a t e o r i b g l o b a
( ) g .
.

c a ı n bio i n t e le c t u a l B a r c e l o n a E dito r i a Į H a c e r
.
.

l e s de i n t e r a c ć i
ó n Ba rcel
( 2 0 0 9 C d d
.

r i t u a
) a e n a s . e

A n t hr o p o s l u n i v e r s i d a d A u t ó n o m a M e t r o p o l i t a n a A z c a p
o tz -

U n i v e r s i d a d N a c i o n a l A u t ó n o m a d e M é x i c o / U n i v e r s id a d
N aci

dc C o l o m b i a .

Da m i n o u d o s s o br
e c iê
, R e n a t o r i a s do s E s t
(2 00 8 ) A s T r a j e t ó .

c n o l ó g ic
T e c n o ı o i a e s o c i e d a d e e d a p o l i t i c a C i e n t íli c a e T e
g
o em C iê
I be r o A m é r i c a A L E x A N D R I A R e p i s t a d e E d u c a ç ã
-

-
_ '
-
i lc a l
« g n mo , R e n a
.

w /

to T ho m a s H ern á n D avyt ,
A m
, y t r ic a
L a tin o a m
m ien to
en l o g ía s o c ie da d en
I, 7 1 3 5 1
c ien c ia t e c n o y
,
S U
-

in t e r r e t a c t o r ia R E D E ,
c ión o lit i c a de s u t r a y e
.

Þo m è n e c h
p p
s ) (1 9 9 8)
So c i o
c
.

c o Ja v i e r ( p
o m
, M i u e l
.

q y T ir a do , F r a n c i s s o c i e da d
Ba r c e
i
.

sim é l o a
s a y o s s o br e c i e n c i a , t
tr i c a E ïı e c ?ı o g y
.

Ge d i s a .

37 3
Fe y E d it o r i a l A r i e l
B a r c e lo n a
.

de l conoc i mi ent o .

n s i t i o n a n d Sy
c bn o ıo g i ć a l T ï a
G e e ls , F r a n k (2 0 0 5 ) T e .
.

r y a n d s o c io te
c h n i c a l a n a ly s js N o - .

e v o ı u t i o n a
co
-

E ıg a r P u b lis h in g .

lu d m u lti le v e l d y n
)C a n
-

tio n a r y
(2 0 0 6 a o ev o
-
. . . ・
. . _ .
- , _ .

f f a v ia t i o n a n d t h e s h i ft f r o m
T he tr a n s o r m a tio n o

io n , 2 6 999 1 01 6
(1 9 3 0 1 9 7 0 ) T e c b n o u a t
-
.
-
.

12 00 66 1 M u h i ï e u e ı p e r s p e c t i v e
- - . . . . _ . . . . ' '
o n sy s tem .
- i

in dı t s t r ia Į tr a n s o r m a t i o n f . N et he r la n ds .

― ―
(2 0 0 8 ) O n to lo g ies ,
s o c io th -
e c n ic a l tr a n s itio

a n d t h e m u lt i -

le v e l p e r s p e c t i v e R e s e a r c h P o lic y 3 .

G i bb o n s ,
M ic ha e l et a l 11 9 9 7 ) L a ? ı u e u a p r o d t + c c i ó n d
.

din á m ica d e ïa c i e ł ı c ia y ia i n u e s t ig a c i ó n e ?ı ıa s s o

?án ea s . Ba r c e o n a l E dic i o n e s P o m a r e s C o r r e do r .

G o n z á ez R u l bĺ, M a r io (2 0 0 4 ) . L a in v est ig a c ió n a c a d ém
tr e s e x p e r ie n c i a s e n e sta b le c i m ie n to s n o m etr o p

de la s c ie n c ia s s o c ia le s T e s i s d e d o
. c to ra d o , M éx
Gu zm á n C é s a r 12 0 1 3 ) L a s a t a a Į de ı be r L
,
y a s sa eg iı i m a
.
.

de ı c o ?ı o c i m ı e n t o c ien ti
fi c o e ?ı C o lo m b i a (1 9 9 0
A 1e m R n in dit o r ia l A d ém o la
E c a ic a E sp a ñ .

H a m u i, M ery (2 0 0 5 ) A c t o . r es ,
s it u a c io n e s
y r e la c io n e
de ı e t ji o s c ien ti fi c o so c ia l e n A m é r ic a L a tin a
y
So cio l ó g i c a , 2 0, 5 8, m a
yo
-
a g o sto 1 6 7 -
2 04 .

― ―
(2 00 8 ) L a . id e n t ida d en la c o n fo r m a c ió n de
gr u p o c ien tĺ ĥc o d e in v est ig a c ió n so br e r e a c io n l
u n a in s titu c ió n
de e du c a c ió n su E dio s
p e r io r stu
7 61
.

e n e r o -

a b r i l 87 1 1 8 -

(2 0 1 0 ) E t b o s en la tra ec to ria de do s g r u
.

y
c i e n t i fi c a
d e c ie n c ia
d e la
s bás i c a s sa l u d R e v is t a
P X X X I X (2 1 5 4
.
er io r
,
), 5 1 74 -

37 4
J
er ra c o m o te c n o lo g fa de g o bi e r n o u n a m ira da Ħ )* t li b e r a j
\
fı i c t o a r m a do e n C o lo m bia 1 9 8 0 -

2 0 1 0 T e s i s d «K. to r a , l prt?Éy
Es t u d io s P o lĺt i c o s ,
Fa c u lt a d L a ti n o a m e r ic a n a de C ie n c ia *

FL A C S O E c -
u a do r .

Ben Åk e d v a ll ( 1 9 9 4 ) S i s t e m a s n a c i t m a le *
Jo h n s o n Bj ör n y g t L u n
-
.
,

n o v a c ió n a p r e n d iz a je i n s t i t u c i o n a l R e u i s l ů Ct me Ħi ł ] l l
,
y

N 4 : 69 5 7 04 -
.

Kn o t t C et

so br e e l ca rá c t er c o n s tr u c t u i s ta i y c o n tex tu đ l d e ld c ie n c i« , y
A rg en t in a : U n iv e rs i da d N a c io n a l de Q u i l m e s ,

Kr ei me p a bl o (2 007 ) . E s t u dio s so c ia l e s d e la c i e n c i a y Ia tccntl l

Am érica L a tin a
ćp a r a q u é ? ) ćp a r a q u ié n
? R E D E S , 1 3, 26 1 5
L2 009 ) E l c i e n t 币C O . t a m b i én e s 14 0 s e r bu m an o , }Á c ie n c

ıQ
pů B u e n o s A i r e s S i g l o X X I E d it o r e s
lu . ,

Krei me P a b l o y T h o m a s , H e r n á n (2 004 ) U n p o c o d e .
r e l }e x i v i d a d
dó n d e v e n i m o s ? E s t u d i o s s o c i a l e s d e l a c i e n c i a y ıa te c n o h
Am ér ic a L a t in a . En p a blo K r e im e f H er n á n T ho m a s , Pa t r ic ia k

f (E d s ), p r o d u c c i ó n y u s o s o ć t ů t d e ć
m łj ćim
y A lbe r t o L a lo u .

E s t u d i o s d e s o c i o to i ü d e ta ć i e n c i a
y
fl ł t e ć n o l u g i i t ( P P 1 ,

g
Be r n a l : U n i v e r s i d a d N c i o n a l d e
a Q u i lm e s ,

n. reı me P a b l o V e s s u r i , H e b e ; V e l h o ) L é a y A n t o n i o A r e ı l a t } o ( t /
(2 0 1 4 ) p e r s p e c t i u a s ttı t i n o ů m e r i ć ů n ů s e n e l e i t u d źü r u ć fu l d e
.

c ia ı Q t e c ?ı o l o i a M D E s ig l o X X ï E d
,
g y ıQ s o c i e d tı
d é x i c o 9 .
.

Fo r o C o n
s u lt i v o c i e n t ĺ ńc o T e c n o ló g ic o y
,

ıu
' " e Pa b l o
lh o , I é a y A r e ı l a n o o
V essu r i
n
H e be i V e
n r cm w

m A
.

:
,
tr o d u c l a t e c r l o l o f ¢a
c i E l e s t u d io s o c i a l d e la c i e n c i a y
e r ł H e be
V
La tin a m bl o K reim
i r a da s lo r o s
g y de
s a f ĺo s E n p a .

l s fM i r
,

r s pe ć l it ů
vl ů m
L éa V e l h p
o y A n t o n i o A r e lla n o
(c o o r d s ) ,
e
l ¢t I l l ć i ¢ d
.

nqs e
n el es
b ł d i o s o c i a l d e tů c i e n c i ? , tů t e ć n o tw lb y
( en
) M é x i c o D F S i l o X X I E d i t o r e g / } o r o n* Ul t i vo
7 27-

.
'
, g . .

y T e c n o ló
g ic o .

37 5
 Lu n d v a l l , B e n g t Ák e ( 1 9 8 8 ) I n n o v a t i o n a s a n ï n t
-
.

U s e r p r o du c e r I n t e r a c t i o n t o N a t i u n a ı Sy «te m
-

D o s i m n IE d s ) , T e c b n o [o g y a n d E c ( m o tn i c T
. . .

P u bl i s h e r s .

'

M a ld o n a d o , C a rlo s E du a r d o (2 00 5 ) C 1 S + P C i e n c i a . ,

c i a l e s B o g o t á U n i v e r s id a d E
ti c a s pl i blic a s y so .

M a r t ín e z , A dr i a n a et a l (C o o r d ) (2 009 ) I m n
. . . ? u a c i ón

so cie da d d e c o n o c im i e n to . M é× lc o , D P U. . »n ı
l o g i a d e l E s t a do de G u a n a j u a t o / P la z a y V a ld é *
Ma r t uc c Ni , D a n i l o (2 0 1 3 ) S o c i o l o g i a s d e Ia . m o de r n i
XX . Sa n tia g o de C h ile : L O M E d ic i o n es ,

M a sia s , d o lfo (2 0 1 4 ) L o s i n v e s t i g a d o r e s
R o . s o c ia es l
c ió n ,
p r o du c t i v i d a d y d i fe r e n c i a c i ó n s o c ia l R ,

S o c i o lo g i a , 3 7 , 1 ] 2 3 1 5 6 -
.

M e d in a M l y Sa n m
, a n u e a r t ín , J o s é (E d s ) ( 1 9 9 0 ) C . .

cie da d e s t ı4d io s i n ter d i s c i p l i ?ı a r e s e Jı la u n iv e rs

e ?ı Ia g es tió n po i i B a r c e lo
lit c a
y so c a l . n a A n th
M er to n R o b e r t (2 00 2 T e o
,
) . r ia y es tr u c tu ı a s o ć ja łe s M .

Cu ltu r a Ec o n ó m ic a .

M u rra , Ta
y n ia (2 00 7 ) P r a c t i c e s
.
o f a ssem bla g e a n d co
ge m e n t . Eco n o m
y a n d So c ie ty , 3 2 , 2 2 6 3 2 9 3 -

N un Jo s é ( 1 9 95 ) A r g e n t i n a : E l e s t a do
y ıa s a c t i v i d a d e s
, .

R E D E S R e v i s t a de E
s t u d i o s S o c i a le s de Ia C i e
R o c a , A le ja n d r a
y V e r s i n o , M a r i a n a 2 009
( ) L a s p o l it i c .

g fa e n l a A r g e n t i n a r e c i e n t e
( ] 9 83 2 00 8 ) l o s d i -

p r a s d e e v a \u a
c i å n R e v is t a
á c t i c
R u e d a , R o c ío de A dm i n i s tr a .

(2 0 1 2 ) s o c i e d a d e s d e l .
a i n fo r m a c i ó n
n i c i da d, p ha r m a ko n e in v e n c ió n
s o c ia l . R e v is ta
-

r a n c 1s c
12 0 1 1 ) C i e ? ı c i a , t e c n o l o i a i m n o
- u

o
r
,

A m é r ic a L a ti g ,
n a L im a : F
o n d o de C u lt u r a E c o n .

, w c u £
-

g \ 1 9 9 8 1 E į in d iv i du
- '
"

o y la l i b e r t a d E
.

c u hu
B a r c e ıo
.
?a
E d ic i o
.
n a n e s p e n ín s u ]a ,

37 ó
 F L A C S O M éx ic o .

Va lde r r a m C a r l o s (2 0 1 0 ) S o
a , . c ie d a d d e la in fo r m a c ió n he g e m o n
c i o n is m o t e c n o ló g ic o y r e sis te n c ia s . N óm a da s , 3 6 1 3 2 5 -

V a 】c n t i , G i o v a n n a (C od ) (2 008 ) C i e n c i a t e c n o ı o g iiï e i tï Tı o u a c i
o r . .
,

u n a a g en d a d e p o ı i t i c a p ł t b ı i c a M é x i c o , D F F L A C SO M . . .
-

V a ]c n t i , G i o v a n n a
y M ón ic a C a sa le t (C o o r d s ) (2 0 1 3 ) . . I n s ti
so c ie da d d e l c o n o c im ien to
y m u n do d e l tr a ba j o . M éx
F L A C S O M éx -

ic o .

Ve lho , M a (2 01 1 ) L a c ien c ia lo s dig m de la l i t ic a

p a ra a s p o
.
y
te c n o ló g ic a y de in n o v a c ió n . En An to n io A rre ll a n o y Pa bl o
L& r e c t o 【 e s ) , E s t u d i o so c a i į d e la c i e ?ı c i a y ıa t e c n o lo g i a d e
r ic a L ů t in a
(p p 9 9 1 2 5 ) B o g o t á D C
.
-

, ,
. . Si g ı o d el H o m br e
Vc s s u ń , H e be 2 00 7 i
c ie n c ů c o n to i d
( ) O in . u e tı t a m o s o e r r a m o s . Ld
en A n ı é r c a i L tt t i n a . Bern a l Un iv e r s ida dN a c io n a l de Qu i l
Vc s s u r i H e be Los
,
y C a n in o , M a r ía V i c t o r i a (2 007 ) p r e s e n t a c i ó n
.
.

s o c i a le s de la n o s a p o f tes recie
c ien c ia
y la t e c n o lo g i a . A lg u
soc io

So c i b l e s 1 3 1
, , 87 90 -

Tiu a v
cenc io i Da i n s t i t u c i o n a ıe s y
esp a c io
, n ie l (2 00 8 ) C a m . b io s
in v e s t i M éx ic o En G
g a c ió n c i e n t ffi c a y l a in n o v a c ió n en .

Va l e n t i (c c i ó n H ů c Iů
u r
) c i e n c i t e c n o l o g ia e i n n o u a
.
o o rd .
,
,
d e P o l i i¢i c a E FL A C SO M
-

bl i c a (p p 9 3 1 2 2 M é x i c o D
p l i )
. .
,
VUla v i
-
. .

cen c io c o o r d s ) (2
009 ) s i s
, D a n ie l A l b (
.

y e dr o L ó p
p e z d e a .

ı jï n o
D E pla z a y Va
ld és
ió n
.
ı Ja c
-
en M é x ico . M éx ic o ,
. .

" D
s o c i e da d
So c i o l o g ia u c
'
) o m in i
q u e (2 0 1 4 ) c i e n c i a s
.

. y

ŮI a c ıw
" X R i c ha r d 2 0 1
ı

l e c t u d l y s O ĆŁ
'

( 2) La . o w n iz ů c i ón in te

-
' " cı u v ı
G a b r ie
・

u lw a rK p
ı
,
l; L u g o n e s , M a n u e ly S e ba s t i á n S z t

co n
de r a l de s a r r o l l o de p r o
d e s d e ła p e r s p e c t i v a d e
si
c i o ?ze s
a pr e n d i z a e TZ
i s a n t i a g o de c h i le c E P A L G
- .