rkk-1
01.MkkrLkf MhkLke MktMkkyku : kkB
rkkeoyku MkkrLkf MhkLke MktMkkyku (kkB yLku nuh)Lke
h[Lkk, fkkuo yLku nex ytku u Au.
MkkrLkf sYrhkkkuLku Mk{SLku kuLku kqhe fhk{kt MkkrLkf kufku
kk u, [qtxkuk Mkku khk nex fhu kuLku MkkrLkf
Mhk fnu Au. ykku nex fhk {kxu su MktMkkykuLke
ukkE fkkke fhk{kt yke Au ku MktMkkykuLku MkkrLkf
MhkLke MktMkkyku fnuk{kt yku Au. yk ykkW k{u MkkrLkf
MhkLke MktMkkykuke krhr[k kk Aku.
kt[kkehks MkkrLkf fkkyu MkMkLk [kk {kxu qk s
{nLke krk Au. yu kufkuLke ykk yLku EAk {wsk
ykkusLk, rfkMk yLku MkkrLkf &kuLkk rLkhkf zkke
ku Au. kk{kuLkk ykkf ku{s Mkk{krsf rfkMk {kxu
kt[kkehksLke MktMkkyku {nLke Au.
ykxwt ku :
khk{kt kt[kkehksLke MktMkkykuLku kufkneLkekkkLke MktMkkyku
khefu kk{kt yke Au. ktkhk {nukk Mkr{rkLkk ynuk hkkLkwt, {kkooLk ykkkLkwt ku{s ku{Lkkt fkkuoLkwt MktfLk
{ku E.Mk. 1958ke u{kt kt[kke hksLke MkkkLkk fhk{kt
yke Au. u{kt kt[kkehksLke Yykk fhkLkwt knw{kLk
ND
hksMkkLk yLku yktuLku Au.
kwshkk{kt rkMkhe kt[kkehksLkku y{ MkLku 1961Lkk
yrrLk{ {wsk kk.1-4-1963 ke fhk{kt ykku.
ykku kt[kkehksLkwt k MkhLkwt {kwt Mefkhuwt Au :
(1) kk{ fkkyu kk{kt[kk
NA
(2) kkwfk fkkyu kkwfk kt[kk
(3) rsk fkkyu rsk kt[kk
kk{kt[kk :
khkLkk ktkh{kt MhkLkk kkkLkk yuf{ khefu
kk{kt[kkkuLke h[Lkk fhkLke ukkE fhk{kt yke Au.
KA
h[Lkk : kk{kt[kkLke MkMktk Mkk{kL heku Mkkkke
kth MkkuLke nku Au. kk{kt[kkLkk zkLku Mkhkt[ fnu
Au. Mkhkt[Lke [qtxe kk{Lkk kk {kkhku khk Mkee heku
kk Au. MkkuLku {kkhku kkukkLkk kuzo{ktke [qtxu Au.
fkkuo : (1) kk{Lke MAkk kLkwt fk{ fhu Au. (2)
VE
kk{Lkk hMkk ktku yLku kuLku Mkkhe nkk{kt kLkwt
fk{ fhu Au. (3) kk{Lkk kufkuLkk ykhku yLku Mkwkfkhe
{kxu kkkt hu Au. (4) kekLkk kkeLke Mkk fhu Au.
(5) kk{ {kxu Mxex kExLke Mkk fhu Au. (6) sL{-
{hLke LkkU hku Au.
VI
ykfLkk MkkLkku : (1) kk{ kufku kkMku {fkLkuhku, kkeuhku,
wfkLkuhku, {ukuhku ku{s Mxex kEx uhku Whke ykf Qe
fhu Au. (2) hk Mkhfkh khVke kt[kkkuLku yLkwkLk (kkLx)
k {u Au. (3) kt[kkku kufVkku k Whke fu Au.
Y
nex : kk{kt[kk{kt nexefk{ kkxe f{ {tke
M
Mktku Au. ku kk{kt[kkLkwt Vkh Mktku Au. kt[kkLkk
nukku kkfku yLku ytkskk (ksux) kikh fhe rnMkkkku
hkkLkwt fk{ fhu Au. kt[kkLkkt Mkq[LkkuLkku y{ fhkLkwt
E
fk{ k fhu Au.
kk{Lkk kufku MkkoLkw{ku kt[kkLkk Mkhkt[ yLku MkkuLke
kMktke fhu Au. kwshkk hkLkkt fuxktf kk{ku{kt yk heku
AD
kt[kk h[k{kt yku Au. ykkt kk{kuLke kt[kkLku Mk{hMk
kt[kk fnu Au. kt yke kt[kkku h[k Au kt Mkhfkh
khVke kuMkknLk Yku y{wf hf{ kt[kkLku ykkk{kt yku
Au. yk heku rkrLkrykuLke kMktke fhkke [qtxe[o
kkku Lkke. kuLkk kk{kt {ke hf{ kk{Lkk rfkMk {kxu
AC
kkhe fk Au.
kkwfk kt[kk :
kkwfk kt[kkLkwt {w fko kk{kt[kkkuLkkt fkkuo kh uhu
fhkLkwt Au. kkwfkLkkt kk{kuLkku rfkMk kk yu kkwfk
kt[kkLkwt u nku Au.
h[Lkk : Mkk{kL heku kkwfk kt[kkLke MkMktk kthke
yufkeMk MkkuLke nku Au. kkwfk kt[kkLkk huf MkkuLke
[qtxe kkwfkLkk su ku rkkLkk {kkhku fhu Au. [qtxkuk
Mkku ku{Lkk{ktke yuf MkLku kkwfk kt[kkLkk {w
khefu [qtxe fkZu Au. ke yuf MkLku Wk{w khefu [qtxu
Au. kkwfk kt[kkLkk zk {w fnuk Au.
fkkuo : (1) MAkk, Mkwkfkhe, ykhku yLku rkLku
kkkt fkkuo fhu Au. (2) uke - Mkwkhk ku{s Mk{ksfk
{kxuLkkt fkkuo fhu Au (3) kk{zktykuLku khMkh uzkk hMkkyku
ktkk kkk kuLku kLkwt fk{ fhu Au. (4) hu, yAk,
wfk, hkuk[kku sue fwhke ykVkkuLkk Mk{ hknk
kqhe kkzu Au.
ykfLkkt MkkLkku : (1) hkLke Mkhfkh khVke yLkwkLk
(kkLx) {uu Au. (2) uhk{ktke kkwfk kt[kkLku y{wf
rnMMkku {u Au. s{eLk {nuMkq, rk Wkfh, Mk[kEuhku,
{LkkuhtsLkuhku kuhu{ktke ykf {uu Au. (3) kLk, krkMk,
kufVkku kuhu{ktke k ykf {uu Au.
nex : kkwfk fkkyu kkwfk kt[kkLke fk{kehe fhk
{kxu suLke rLk{qf kE nku kuLku kkwfk rfkMk yrfkhe
fnuk Au. ku kkwfk kt[kku eu rLkoku yLku Mkq[LkkuLkku
y{ fhu Au. kt[kk ke kknkh fhu Au. kkwfkLkk
yL f{o[kheyku kh uhu hku Au. kt[kkLke MkkLkk
fk{fksLke LkkU hku Au. kkwfk kt[kkLkwt ytkskk
(ksux), rnMkkk - rfkkk yLku Vkh Mktku Au.
1
 rsk kt[kk :
rsk kt[kkLkwt {w fko kk{kt[kkku yLku kkwfk
kt[kkkuLkkt fkkuo kh uhu hkkLkwt {kkooLk ykkkLkwt
ku{s ku{Lkkt fkkuoLkwt MktfLk fhkLkwt Au.
h[Lkk : rsk kt[kkLke MkMktk Mkk{kL heku 31 ke
51 MkkuLke nku Au. rskLkk su ku rkkLkk {kkhku
rsk kt[kkLkk MkkuLke [qtxe fhu Au. [qtxkuk Mkku
kkukkLkk{ktke rsk {w ku{s rsk Wk{wLku [qtxu Au.
rsk kt[kkLkk zk {w khefu ykuk Au.
fkkuo : (1) ykhkuLku sLkMkwkfkheLku kkwt fk{ fhu Au.
kekLkk kkeLke kusLkk kikh fhu Au. ykhku fuL Y
fhu yLku rLkku Au. (2) kktfk{Lku kkkt fk{ku fhku Au.
rskLkk hMkkyku ktku yLku rLkku Au. sYhe {fkLkku
kktu Au. (3) ukerfkMk yLku kwkkLkkuku fk{ fhu Au
kkk uzqkkuLku {kkooLk ykku Au. (4) kkku yLku ktku{ktke
Mk[kE kqhe kkzkLke Mkk fhu Au. ]kku hkukku Au. (5)
rsk fkkyu kkr{f rkLkwt fko fhu [u. rkLke
Mkk fhu Au. (6) Mkk{krsf fkLke ]rkyku fhu Au. ykxwt ku :
fwhke ykVkku yku khu hknk fk{kehe fhu Au.
ND
02.MkkrLkf MhkLke MktMkkyku : nuh
rkkeoyku MkkrLkf MhkLke MktMkkyku (kkB yLku nuh)Lke
h[Lkk, fkkuo yLku nex ytku u Au.
NA
MkkrLkf MhkLke MktMkkyku{kt kk{kt[kkLke qr{fk kkkLkk
xf khefu e {: kkwfk kt[kk yLku rsk kt[kk (6)
sue MktMkkykuke krhr[k kk Aeyu. yk heku Lkkhku{kt
Lkkhkkrfk yLku {nkLkkhku{kt {nkLkkhkkrfk fkohk
Au. yn ykku LkkhLke MkkrLkf MhkLke MktMkkyku ru
ewt. Mkk{kL heku kth nhke ykuAe Mke nku kt
KA
kk{kt[kk nku Au kth nhke khu yLku k kke rkkLku {krkk fu kuzo fnuk{kt yku Au.
ykuAe Mke nku kt Lkkhkkrfk fko fhu Au. k kke
w Mke hkkkt {nkLkkhku{kt {nkLkkhkkrfk fko fhu
Au. yn ku ru ruk eyu.
kwshkk hkLkku Lkfku swyku. ku{ktke {nLkkhkkrfkyku su
VE
nuhku{kt yke Au ku {nkLkkhku Lke[u ykku fkuf{kt LkkUku.
ku s heku k{khk rskLkku Lkfku E rsk{kt Lkkhkkrfk
nku kukt Lkkhku kue kuLke LkkU fhku.
{nkLkkhkkrfkyku k{khk rskLkk Lkkhkkrfkyku
hkkk kwshkkLkkt {nkLkkhku hkkkt Lkkhku
VI
(1) (1)
(2) (2)
(3) (3)
ykfLkkt MkkLkku : (1) hk Mkhfkh khVke rfkMkLkkt
fk{ku {kxu yLkwkLk {u Au. (2) s{eLk {nuMkq Wkh fh
LkkeLku ykf {uu Au.
nex : rsk fkkyu rsk rfkMk yrfkhe {w
nexe yrfkhe Au. kuyku rsk kt[kk yLku kuLke rr
Y
Mkr{rkykuLke kuke MkkykuLke LkkU hku Au. Mkr{rkLkk
rLkokuLkku y{ kk ku swyu Au. ktkkkLkk f{o[kheykuLkk
EM
kkk yL yrfkheykuLkkt fk{fks kh uhu yLku ytfw
hku Au.
ku fkkykuLke yk kt[kkku Mkee [qtxe fheLku h[k Au
yZkh ko fu kuke khu {hLkku fkuE k Lkkkrhf [qtxe{kt
{k ykkkLkku nf hku Au. yufeMk ko fu kuke khu
{hLkku Lkkkrhf ku kt[kk {kxu W{ukhe LkkUke
AD
fu Au. ku kt[kkLke {wTk kkt[ koLke nku Au. ku
kt[kkLkk nex {kxu MkhfkhLkk f{o[khe rLk{kuk nku
Au.
ku fkkLke kt[kkku{kt MkrkLkkt kuhu yLkwMkqr[k rkyku,
AC
yLkwMkqr[k sLkrkyku ku{s Mkk{krsf yLku ikrf heku kAkk
rkyku {kxu yLkk{k kuXfku hkk{kt yke Au. ku{kt 50% kuXfku
eyku {kxu yLkk{k hkkLke ukkE k kE Au.
(4) (4)
(5) (5)
(6)
(7)
Lkkhkkrfk yLku {nkLkkhkkrfkLke h[Lkk kw {kkLk
krkke yLku Mkee [qtxe khk kk Au. nuhku kkk Lkkhku{kt
MkeLkk kuhu rkkku kkzk{kt ykk nku Au. yu huf
21 ko fu kuke khu {h hkkku Lkkkrhf [qtxe{kt kMktkeLkk
kuzo{ktke W{ukhe fhe fu Au. kkrfkykuLke [qtxe h kkt[
kuo kk Au. kkrfkykuLke fw kuXf{ktke MkeLkk kuhu
yLkwMkqr[k rkyku, yLkwMkqr[k sLkrkykuLkk Mkku {kxu kkk
fw kuXfkuLkk 50% kuXfku Mkeyku {kxu yLkk{k hkk{kt yke
Au.
Lkkhkkrfk :
LkkhLkk {kkhku kkukkLkk kuzo{ktke Mkku [qtxu Au. yk [qtxkuk
Mkku ku{Lkk{ktke {wLke [qtxe fhu Au. LkkhkkrfkLkk
zk LkkhkkrfkLkk {w khefu ykuk Au. kku
nex ku{Lkk Lkk{u [ku Au. LkkhkkrfkLkku nex Mkku,
{w yLku [eV ykurVMkh fhu Au, su{kt [eV ykurVMkh
Mkhfkhe rkrLkr Au.
2
ykxwt ku :
18 ko ykk kuke w {hLkk huf e yLku kwk su{Lkwt Lkk{
su ku rkkLke {kkh ke{kt LkkUkw nku kuLku {kkkk fnuk
Au. [qtxe{kt {kkLk fhkLke ku krkyku kife fkuE k yuf
krk ykLkkk{kt yku Au. (1) {kkuxe{kt {kkkf LkkteLku
(2) EuxkurLkf kuxk {eLk{kt kxLk kkeLku EuxkurLkMk
kuxk {eLkLkku [qtxe{kt Wkkuk fhkke {kkkku ykuAk Akkk
kzu Au. [qtxeLkwt krhk{ k zkke ykke fk Au.
fkkuo : (1) LkkhLke MAkk u Au. (2) kxh -
Mkk fhku Au. (3) kkLkkt fu ykhku fuL [ku
Au. (4) hMkkyku kktu yLku rLkku Au (5) Mxex kExLke
Mkk fhu Au. (6) kekLkwt [kuwt kke kufkuLku kqt kkzu
Au. (7) nuh ki[kLke Mkkzku fhu Au. (8) kkyku
[ku yLku sYrhkk {ku {fkLkku kktu Au. (9)
h{kk{kLkkt {ukLkkuLke Mkk fhu Au. (10) kkk-kke[k,
kwMkfk yLku xkWLknkuLke Mkkzku fhu Au. (11)
M{kLkk]nLke Mkkz Qe fhu yLku rLkku Au. (12)
LkkkrhfLke Mkk{ke yLku Mkthk {kxu yLkk{f
ktkkykuLke Mkkz kqhe kkzu Au. (13) w yLku uMku
khLke Mkk{ke {u kuLke uhu hku Au.
ykfLkkt MkkLkku : (1) rr fkhLkk fhuhk LkkeLku
ykf Qe fuh Au. su{kt {fkLkuhku, s{eLkuhku, kkeuhku,
knLkuhku, wfkLkuhku, nkuxuhku, MkVkEuhku kuhuLkku Mk{ku
kk Au. yk Wkhktk ukkhtk yu Wkuk kh uhk uk{kt
yku Au. (2) Lkkhkkrfk kkukkLke r{fkku sue fu wfkLkku,
ND
{fkLkku, kkLkkt, kh kuhu{ktke ykf {uu Au. (3)
hk Mkhfkh khVke swk swkt fk{ku {kxu yLkwkLk (kktx)
{u Au. (4) LkkhkkrfkLku kkukkLke kkk{ktke ksLke
ykf kk Au. Lkkhkkrfk LkkhLkkt sYhe fkkuo fhk
{kxu kuLku {ke ykf{ktke [o fhu Au.
NA
{nkLkkhkkrfk :
{nkLkkhLkk {kkhku kkukkLkk {k rkk (kuzo){ktke MkkuLku
[qtxu Au. yk [qtxkuk Mkku{ktke {uh Lke kk Au.
[qtxkuk Mkku {uhLke [qtxe h yZe kuo fhu Au.
{kLkhkkrfkLkk zkLku {uh (Lkkhkrk) fnuk Au.
KA
{nLkkhkkrfkLkku nex Mkku, {uh yLku BwrLkrMkk
fr{Lkh fhu Au. su{kt BwrLkrMkk fr{Lkh Mkhfkhe
rkrLkr Au.
VE
VI
fkkuo : (1) nuh MAkk yLku nuh ykhkuLke e
fhu Au. (2) kekLkk [kuk kkeLke Mkk fhu Au. (3)
kxhkusLkkLke Mkk fhu Au (4) hMkkyku kktu Au yLku
kuLkku rLkk fhu Au. (5) hMkk kh Mxex kExLke Mkk
fhu Au. (6) kkr{f rkLke Mkk fhu Au. (7)
Y
LkkkrhfLke Mkk{ke {kxu yLkk{f kt kkyku
(Vkhrkkuz)Lke Mkkz fhu Au.
M
ykxwt ku :
{nkLkkhkkrfkLku BwrLkrMkk fkukkuohuLk ku{s LkkhkkrfkLku
Bw r LkrMkkkrxe khefu k yku k{kt yku Au .
E
{nkLkkhkkrfkLkk MkLku fkukkuohuxh fnu Au. LkkhkkrfkLkk
MkLku Mk fnu Au. {nkLkkhkkrfkyku{kt Mk Mktk 51
ke w yu khu{kt khu 129 Au.
AD
{hrskk fkkuo : (1) kkk-kke[k, rzkk ku{s
h{k-k{kLkkt {ukLkkuLke Mkwrk fhu Au. (2) nuh
MLkkLkkkkhku, {wkhzeyku, sY ku{s M{kLkk]n kuhuLke
Mkk fhu Au. (3) kwMkfkku, kt[Lkkku, {kr{f
kkyku kuhuLke MkkkLkk fhe kuLkku rLkk fhu Au.
AC
ykfLkkt MkkLkku : {nkLkkhkkrfkLke ykfLkkt MkkLkku
LkkhkkrfkLke ykfLkkt MkkLkku suk s Au. (1) ykfLkku
{w kuk knkhke ykkk {kMkk{kLk WkhLkku sfkkuhku
nkku, suLku ykuxku khefu ykuk{kt yku Au. nuke
ykuxkuLkk ku hk Mkhfkh khVke yLkwkLk ykkk{kt
yku Au. (2)LkkhkkrfkLke su{ rr uhk{ktke k ykf
kk Au. (3) {nkLkkhkkrfk kkukkLke r{fkkuLkkt kzk{ktke
ykf {uu Au. (4) hk Mkhfkh khVke rr
kusLkkyku {kxu yLkwkLk (kktx) {u Au. (5) nuh Mkukyku
kqhe kkzu Au kuLkk kk{kt Ve Mkq fheLku ykf {uu Au.
(6) hk MkhfkhLke {tsqheke ku kufku kkMkuke kuLk Yku
Lkkkt {uu Au.
yk ykf{ktke {nkLkkhkkrfk LkkkrhfkuLke sYrhkkku
Mktkkuku Au yLku LkkkrhfkuLku Mkwrkyku kqhe kkzu Au. kufkuLke
Mkkz, Mkuk yLku Mk{]r khe yu MkkrLkf MhkLke
MktMkkykuLke Vhs Au, kku rLkr{k uhk hk yLku nuh
MktkrkLke e fhe ku kufkuLke Vhs Au, yk MktMkkykuyu
zuk rLk{kuLkwt kufkuyu kkLk fhwt uEyu.
3
 03.MkkrLkf fkkyu Lk
rkkeoyku MkkrLkf fkkyu Lk {ukLke rk{kt kufkuLke ktLku kkku Mkt{k nku ku{Lku kufykk{kt kkukk{kt yku
kkekhe ru u Au . (Mkk{krsf Lk Mkr{rk yLku Au. kufykkku ykkkuLkk fk{Lkwt kh ykuAwt fhu Au.

Y
kufykkku) Mkk{krsf Lk Mkr{rk :
yuf kk{{kt ku {kMkku [u zku kku. ktLku kkukkLke kk kh Mkk{krsf Lk Mkr{rkLkk yk, Mkku yLku kkwfkLkk
{{ nkk. kuyku [uLkku rk ykk{kt kku. rkLke

Mkhkt[Lku kE. ku{u rkLkku Wfu kufykk {khVku
kk Mk{k.
Mkhkt[u {krnke ykke Lkke, rLk]k Lkke fu
ykkLkk rkrLkr kuf ykk{kt yku Au. MkkrLkf
ykeyku, feku, fkkLkk rkfku, Mkhfkhe yLku MiAf
EM
ykeyku Mkk{krsf Lk Mkr{rkLke fk{keh{kt uzk
Au. ku swe swe Lk kt[kkLkk {kMkkuLkku rk Mkk{krsf
Lk Mkr{rk{kt yku Au. yn rkLkwt Mk{kkLk fhkk{kt
yku Au.
kkwfk fkkyu Mkk{krsf Lk Mkr{rk nku Au.

AD
MktMkkyku kufykkLke fk{kehe{kt uzk Au. kufykk{kt
zke yLku rkLk[ko heku Lk {u Au.
Mkhkt[Lkk fnukke zkLkku rk kufykk{kt ykku. Mkk{krsf Lk yk
rkLkku Lk kku. zuk {kMkku [u Mk{kkLk kwt. Mkr{rkLkk Mkku
zke yLku rkLk[ko heku Lk {e hnu ku {kxu yL

AC
MktMkkyku k fko fhu Au.
kkwfk kt[kkLkk Mkku Mkk{krsf Lk
MkoLku Mk{kLk Lk Mkr{rkLkk Mkku
khek yLku Mkk{krsf heku kAkk koLkk {kMkku, fwhke
ykkrkLkku kuk kLkLkkh k yLku kkf 50000 Yrkk
fhkkt ykuAe ykf hkLkkh k fkuE k fkhkuke kkwfk kt[kkLkk [qtxkuk Mkk{rsf Lk Mkr{rkLkk
Lk {uk{kt tr[k Lk hnu ku {kxu kufykkku Au. Mkku { kt ke Mkk{krsf Mkku ku{Lkk{ktke yufLku
Lk Mkr{rkLkk MkkuLke yk khefu kMkt fhu Au.
ND

kMktke kk Au.
NA

KA
VE
VI

4
 04.Lkfku
rkkeoyku Lkfk{kt rk, Mktkk yLku {k{kk ru u Au. Lkfk{kt khkke fuxef YZMktkkyku :
r[Lxwyu fukwLku kk ku. kk{kt r[Lxwyu fukwLku hyku{kt

Y
kuLkk hu ykk skwt nkwt. fukwLku h kuk{kt kfeV
Lk kzu ku {kxu kk{kt r[Lxwyu kuLkk kk{Lkk LkfkLkwt hukr[k
{kufwt nkwt. kuLke {ke fukw r[LxwLku uh knkU[e kku.

M
Lkfku :
k]eLkk fkuE k kkLkwt Mkkkx fkk khLkwt ykuLk nku

E
kuLku ykku Lkfku fneyu Aeyu. LkfkLke {ke su ku
uLkwt Mkk[wt r[k e fk Au. Lkfku su ku uLke
{nLke kkkk kou Au. Lkfku kikh fhk fu kuLku

AD
Mk{sk {kxu fuxef kkkkku kLk{kt hke sYhe Au.
LkfkLke yk [keYk kkkkkuLku LkfkLkkt ytkku fnu Au.
(1) rkMkq[Lk (2) YZMktkkyku (3) {k{kk
rkMkq[Lk :
Lkfk{kt yuf qu keh kuhuwt nku Au keh LkfkLke Wkh

rk Mkq[u Au. Wkh rk k kAe kkfeLke rkyku
Mkhkkke e fk Au.
Lkfk Mkk{u Qk hneyu kku s{k nkk khVLke rk ku
LkfkLke kqo rk yLku zkkk nkk khVLke rk ku LkfkLke
kr{ rk nku Au. LkfkLke Lke[uLke khVLke rk ku
LkfkLke rk rk nku Au.
ND
YZMktkk :
LkfkLkku Mkkhe heku Wkkuk fhk {kxu Lkfk{kt ykkue
rkkku kukkt ykze uEyu. yk {kxu Lkfk{kt khkke
rr Mktkkyku yLku htkkuLke {krnke {ue kzu. kikkurf
{krnkeLku {q MYku hsq fhe Lkke. ykke Lkfk{kt
NA
AC
{k{kk :
k]eLkk yk yk kkLkku Lkfku kLkkk {kxu [kuMk
{kk ELku Lkfku kLkkk{kt yku Au. Lkfku kLkkk
{kxu euk {kkLku {k{kk fnuk Au.
yn kok {wsk {k{kk 0 (qL) kh A yu
100 kh B wt Au. A yLku B [u 1 Mku{eLkwt ytkh Au.
yk {k{kkLku ykkhu fne fk fu Lkfk{kt ku Mkku
[uLkwt ytkh 1 Mku{e kouwt nku kku kMk{kt ku ku Mkku
[uLkwt ytkh 100 rf{e Au. yu{ Lke fhe fk.
yk heku {k{kk khk ykku s{eLkLkwt kMkrf ytkh
e feyu Aeyu.

su ku {krnkeLku yLkwYk YZMktkkyku khk kok{kt yku

Au. yk YZMktkkykuLkwt ykoxLk yktkhhkxe kuhu
yufMkhwt fhk{kt yku Au.
rr ukuLkk qk]cLke [kE k Lkfk{kt kkMYku
koe Lkke. qk]cLke [kE kok rr htkkuLkku
KA
LkfkLkku Wkkuk :
Lkfkke rr Mkku [uLkwt ytkh yLku rk e fk
Au. Lkfkke rr uLkkt Mk, Mke{k yLku rMkkh
e fk Au yk Wkhktk kMkeyku, rhkE snks[kfku,
r{kLk[kfku, ~fhLkk MkirLkfku, kokkhkunfku, nexe

Wkkuk kk Au. Mk{wLkkt kkeLke Mkkkxeke zkE kok

{kxu k htkkuLkku Wkkuk kk Au.
Lkfk{kt kikkurf rkkku Mktkk khk hsq fhk{kt yku
Au. Lkfk{kt ykkue Mktkk r[kYku ykk ytkuS {qkkhku
khk koue nku Au. Lke, kok, Mkzf, hu{kko, LkfkLke
rk, rskLke Mkhn, hkLke Mkhn, yktkhhkxe
VE
y{khku yLku EsLkuhku LkfkLkku {nk{ Wkkuk fhu Au.
Lkfk{kt su ku uLkkt MkkLk, qk]c, kkk{kLk, hMkk,
stkku, Lkeu, Wkukku, knLknkhLkk {kkkuo, Mk{wku
yLku kuLke zkE, Lkeyku yLku {kLk-Mkknkku kok{kt
yku Au. LkfkLkk rr fkh Lke[u {wsk Au.

Mkhn, nuhku kuhu rkkku YZMktkkYku kok{kt yku ykxwt ku :

Au. Lkfk{kt qk [k knkzku kok hkkku fu tkwrzku hksfe Lkfku :su ku uLkkt kk{ yLku nuhLkkt MkkLk, Lkk{
htk, khVke Akuk knkzkuLkkt rhku kok MkVu
htk, kokku kok kk{e htk, W[uku kok keku
kkk Mke{kyku kokku Lkfku. kf]rkf Lkfku : hMkk, [ke,
htk kkk {ukLk kok eku htk khk Au. kkeLkku stkku, s{eLk, kokku, Mk{w, Lke, {ukLk yu hu kokku
VI

u kok ke htkLkku Wkkuk kk Au. Lkfku. ykikurkf Lkfku : fur{f, xukxkE, yuLsrLkhk
sukt ykikurkf kukku - yuf{ kokk Lkfk sYrhkk {wskLke
{krnke kokku Lkfku (su{fu Mkke, Mkkkhkk kuhu)

5
 05.kk{ : MkkLk, Mke{k yu qk]c
rkkeoyku kkukkLkk kk{ fu nuhLkwt MkkLk, kuLke Mke{k yLku kuLkk kuhkzkke kr{ rk khV kk{ Au.
qk]c ru u Au. kuhkzkke Mkktrzk rfku{exh qh Au.

Y
kkkuMkku, yn Lke[uLkk hukr[k{kt VhekLkk kk{Lke Mke{kyku
[kku, ykku [kLkk kk{ kuhkzk ru LkfkLke {ke koe Au.
fkhe {ueyu. yn Lkfk{kt ykMkkkMkLkkt kk{zkke VhekLke kk{Lke Wkh rk khV zwtkh yLku rk

EM
kuhkzkLkwt ykth kouwt Au. yk hukr[kke [kLkk kk{ khV Lke Au. kk{Lke kqo rk{kt stk yLku kr{
kuhkzkLkwt MkkLk e fk Au. rk khV kuhe {kko ykuk Au.
kuhkzkke Wkh rk khV kkwhk kk{ Au. VhekLkk kk{Lke Mke{kyku ru wt Au k{khk kk{Lke
kuhkzkke kkwhk 1 rfku{exh qh Au. Mke{kyku ru ku :
ku hkzkke rk rk khV Mkk kk{ Au. (1) {khk kk{Lke Wkh rkLke Mkhnu Au.

AD
kuhkzkke Mkk 2 rfku{exh qh Au. (2) {khk kk{Lke rk rkLke Mkhnu Au.
kuhkzkke kqo rk khV z kk{ Au. kuhkzkke (3) {khk kk{Lke kqo rkLke Mkhnu Au.
zk 6 rfku{exh qh Au.
(4) {khk kk{Lke kr{ rkLke Mkhnu Au.
kuhkzkke kr{ rk khV Mkktrzk kk{ Au.
kuhkzkke Mkktrzk 4 rfku{exh qh Au. kk{Lke [khu rkyku khVLke Mkhnku su ku kk{Lke Mke{k

AC
kou Au. huf kk{Lke Mke{k Lke kue Au. kk{Lkk hnuktfLkk
yn, [kLkk kk{Lkwt MkkLk Lke fwO ku {wsk k{u rMkkhLku kk{k fnu Au. kk{k rMkkLkk kk{Lke Mke{{kt
k k{khk kk{Lkkt MkkLk ru ku. Mk{kr k{k{ rMkkhLku Mke{k fnu Au.
{kt Lkk{ Au. {khk kk{Lkwt Lkk{ Au nhsLkLkk kk{{kt
kuhkzkke Wkh rk khV kk{ Au . fkE htkke kou rMkkh{kt zwtkh
kuhkzkke kkwhk rfku{exh qh Au. ek htkke kou rMkkh stk
kuhkzkke rk rk khV kk{ Au.
ND

kek htkke kou rMkkh{kt {ukLk (ukh kuhu) ykukt Au.

kuhkzkke Mkk rfku{exh qh Au.
k{u k k{khk kk{Lke LkSf{kt yku Lke, kk, xufhe,
kuhkzkke kqo rk khV kk{ Au. kuhkzkke zwtkh, stk, h ru {krnke {uku.
zk rfku{exh qh Au.
NA

06. kwshkk : MkkLk, Mke{k yLku qk]c

KA

rkkeoyku kwshkkLkkt MkkLk, Mke{k yLku qk]c ru u Au.
rfkMk yLku ykikurkf kuku u{kt yrk{ nhkuLkkt hkku{kt
kkihtkw MkkLk hkkk ykkk kwshkk hkLkkt MkkLk,
Mke{k yLku qk]c ru eyu.
VE
kwshkkLke s{eLk Mke{kyu { yLku e kkk khk
Lkkh nue suk fuLkrMkk uku k ykuk Au.
yk Wkhktk kwshkkLke k Mke{kyu kkrfMkkLk u
ykuku Au. kkrfMkkLk ykkku kzkue u Au.
kwshkkLke yk Mke{k yktkhhkxe Mke{k Au.

kwshkkLkwt MkkLk yLku Mke{k : (2) rhkE Mke{k :

khkLkk hksfe LkfkLkwt ykufLk fhku. ku{kt kwshkk
hkLku kuku. kwshkkLku ukkt s sku fu kwshkk khkLkk
kr{ kk{kt yhkMkkhLku rfLkkhu ykuwt hk Au.
kwshkkLku ku fkhLke Mke{kyku Au. (1) s{eLk Mke{k (2)
VI
rhkE Mke{k yuxu Mkkkh Mke{k. kwshkkLke Mkkkh
Mke{kyu yhk Mkkkh ykuku Au. yk MkkkhMke{k
ykhu 1600 rfku{exh suxe ktke Au. su khkLkk
fkuE k hkLke rhkE Mke{k fhkkt Mkkike ktke

rhkE Mke{k.
(1) s{eLk Mke{k :
kwshkkLke s{eLk Mke{kyu kuLkkt kzkue hkku ykuk
Au. su{kt kwshkkLke Wkhu hksMkkLk, kqo{kt {u
yLku rk rkyu {nkhkx hk ykuwt Au.
rhkE Mke{k Au. yhk Mkkkh{kt tkkLkku ykk
yLku fALkku ykk yu{ ku ykkku ykuk Au.
rhkE kkkh kuku kwshkk ykk kzkwt hk
hkwt Au.
6
kwshkkLkku rMkkh :
kwshkkLke Wkh-rk tkkE ykhu 590 rfku{exh yLku
kqo kr{ knkukE ykhu 500 rfku{exh suxe Au.
kwshkk hkLkku kikkurf rMkkh ykhu 1,96,024 [kuhMk
rfku{exh suxku Au, su khkLkk fw rMkkhLkk ykhu A
xfk suxku kk Au.
kwshkk hkLkku qr{u [kh rkkku{kt nU[kuku Au
(1) Wkh kwshkk (2) { kwshkk
(3) rk kwshkk (4) Mkkihkx yLku fA.
yk [kh qr{ rkkku hkLkk 26 rskyku{kt nU[kuk
Au.
kwshkk qk]c :
ykke s{eLk kh ktf zwtkhku, {ukLkku, hu fu
rhkErfLkkhk ykuk Au. s{eLk kh ykukt ykkt swkt
swkt qr{MYkkuLku qk]c fnuk{kt yku Au.
yn kwshkkLkk Lkfk{kt Mkqr[ {wsk kou htkku {ku
kwshkk{kt s{eLkLke rrkk Au ku swyku yLku Mk{u :
LkfkLkwt ykufLk fhkk Mk{wt nu fu, kwshkkLkwt qk]c
huh rrkkkwt Au. qk]c ryu kwshkkLkk kkt[
kk kzu Au (1) {ukLku (2) zwtkhk u (3)
W[u (4) hu yu (5) rhkrfLkkhkLkk uku.
(1) {ukLku :
kwshkkLkku {kuxk kkLkku rMkkh {ukLku Au.
ND
{ukLku{kt nuke Lkeykuyu fktkke kLkku {ukLkku
hukk yLku Vwk Au. su{kt, rk kwshkk yLku
{ kwshkkLkwt {ukLk qk s Vwk Au. Vwk
{ukLk{kt uke yLku MkkxLke Wk{ Mkwrkke MkkeLkwt
{k khu Au. Wkh kwshkkLkku {kuxk kkLkku rMkkh
{ukLku Au.
NA
zwtkhk u : kwshkkLkk zwtkhk uku k
kwshkkLkku zwtkhku, MkkihkxLkku zwtkhk u
yLku fALkku zwtkhk u yu{ k kk{kt nU[kuku
Au.
k kwshkkLkku zwtkhk u : kLkkMkfktXkke Auf
KA
Mkkz Mkwe kwshkkLkk kqo kk{kt zwtkhk u
ykuku Au, su yheLke rkrh{kk khefu ekku
Au. yk u{kt kkhLkku zwtkh, kkhtkkLkku zwtkh,
EzhLkku zwtkh, kkkkZLkku zwtkh, hkskekkLke
VE
VI
xufheyku, Mkkz LkSf kkhLkuhkLkku zwtkh yLku
MkkkwkkhkLkk zwtkhkuLkku Mk{ku kk Au. Mkkkwkkhk
kwshkkLkwt yuf{kk rkrh{kf Au.
MkkihkxLkku zwtkhk u : MkkihkxLkk { kk{kt
zwtkhku ykuku Au. yn [kuxekLkku zwtkh,
Y
kkuhkth LkSf khzkLkku zwtkh, kkekkk LkSf ukwtu
zwtkh, kLkkhLke Wkh{kt kuhkLkku zwtkh yLku
M
sqLkkkZ kkMku rkhLkkhLkku kok ykuku Au. rkhLkkh
yu kwshkkLkku Mkkike [ku kok Au. kuLkk Wkh ykuwt
kkuhLkkk rh Mkkike [wt rh Au.
E
fALkku zwtkhk u : fALkk zwtkhk u{kt
qrsku, fkku, eeku, ekuh yLku ftkfkuxLkk
zwtkhku ykuk Au. yk kk{kt ekuh Mkkike [ku
AD
zwtkh Au.
(3) W[u :
Mk{wLke Mkkkxeke [u ykuk {ukLk suk Mkkkx uLku
W[u kk{kt yku Au. kwshkk{kt fALkk {
AC
kk{kt ku{s MkkihkxLkk { kk{kt W[uku
ykuk Au. MkkihkxLke {{ktke [ku yLku Mk{wrfLkkhk
khV skkt W[u Lke[ku kkku Au.
(4) hu :
kwshkk hk{kt fA khV kkk Wkh kwshkkLkku
fuxkuf kk hu Au. yk hu ku kk{kt
nU[kuku Au. su{kt fALkwt {kuxwt h fALkk zwtkhk
uLke Wkh{kt yLku fALkwt LkkLkwt h MkwhuLLkkh,
kkx yLku kLkkMkfktXk rskLke Mkhnu ykuwt Au.
fALkk huLke s{eLk khe Au. yk u hukk
Lk nkuk Akkt ku hu Au. fALkwt h yu khkukkx
Au. su yk hLke rukkk Au.
(5) rhkrfLkkhkLkk uku :
khkLkkt yL hkkuLke Mkhk{e{kt kwshkkLkku
rhkrfLkkhku ktkku Au. ykke yk rhkrfLkkhku
nkxe {kxu qk s Wkkuke Au. k[eLk Mk{{kt
{kuxk kkLkku ukkh tkk, kuk kuhu kthkuke kkku
nkku.
kwshkkLkk rhkrfLkkhu tkkLkku ykk yLku fALkku
ykk yu{ ku ykkku ykuk Au. kwshkkLkku rhkrfLkkhku
fk fe[zkku Au. ykke, kwshkk{kt kthku {k{kt
ykuAk Au.
7
 07. kwshkk : ykkkunk
rkkeoyku kwshkkLke ykkkunkLke kkrkk ru u Au
kkr{kku ! k{Lku swk swk Mk{u swkt swkt kkkhLkku
yLkw kkku nu. t Lku! k{Lku khuf fzfzke Xtze kkke
nu, khuf kwf kh{e kkke nu kku khuf k{u ku{kh
hMkkk hMkkLkku k yLkw fkuo nu. ykku kt k
kwyku Au : rkku, WLkkku yLku [ku{kMkw. yk ku kwyku{kt
ykkLku ykkkunk yLku Wkkk{kLkLkku swku swku yLkw
kk Au.
ykkkunk :
fkuEk sk fu MkLke nk{kt hnuk Wkkk{kLk yLku
usLke ktkk kkkLke MkrkLku ykkkunk fnu Au. kwshkkLke
ykkkunk khke ykkLku kwshkkLkkt Wkkk{kLk yu
usLkku k yku Au.
ykkkunkLku yMkh fhkkt krhkku :
su ku uLkwt kikkurf MkkLk yu qk]c su ku uLke
ykkkunkLku yMkh fhu Au. kwshkkLke kr{u yhk Mkkkh
Au, Wkhu fALkwt h Au, kku kkfeLke kkswyku {ukLkku,
kokku yLku stkkuke uhkue Au. kwshkkLke Wkh{kt
hksMkkLkLkku Mkqfku u yLku rk{kt rk khkLkku
W[u. k{u wt ku{ kwshkk zwtkh, W[u, {ukLk,
h yu rhkrfLkkhkLkwt rrkkMkh qk]c hku Au,
ND
suLke yMkh ykkkunkLke rrkk kh sk Au.
kwshkkLke ykkkunkLke kkrkkyku :
kw s hkk{kt kikku r f rrkk {w sk ykkku nkLke
kkrkkyku{kt k rrkk uk {u Au.
(1) rkku :
NA
kwshkk{kt rkku Mkkkh Xtzku yLku Mkqfku hnu Au.
yn rkk{kt nk{kt usLkwt {k kk LkrnkT
nku Au. rhkrfLkkhu yLku kuLke LkSfLkk rMkkhku{kt
XtzeLkwwt {k ykuAwt nku Au. kkuhkth, [kuhkz,
u h k, {nw k, kMkkkx, zw { Mk ku h u
KA
rhkrfLkkhkLkkt Mkkuyu Mk{ ykkkunk yLkwk
Au. khu { Mkkihkx, { kwshkk yLku Wkh
kwshkk{kt rkk{kt Xtze w kzu Au. fALkwt h,
zeMkk, Ezh, y{kk kuhu Mkkuyu ykkkunk rk{
Au. fuxef k Wkh khk{kt rn{kko kkkt
VE
kwshkk{kt XtzeLkwt {kuswt Vhe u Au.
VI
(2) WLkkku :
kwshkk{kt WLkkku yufthu kh{ yLku Mkqfku nku Au.
Y
WLkkk{kt rhkrfLkkhu ku{s kuLke LkSfLkkt Mkkuyu
kh{e ykuAe kzu Au. rhkrfLkkhkke qhLkkt rMkkhku{kt
kh{eLkwt {k khu nku Au. fALkk h rMkkh{kt
EM
k WLkkk{kt kwf kh{e kzu Au. WLkkk{kt
y{kk, Ezh, qs, kkx yLku kLkkMkfktXk{kt
khu kh{e yLkwk Au.
(3) [ku{kMkwt :
kwshkk{kt hMkkLkku {w ykkh {kuMk{e kLkku Wkh
AD
Au. {kuMk{e kLkku yuxu {kuMk{ {ku rk kkk
kLkku. WLkkkLkk ytkkk{kt yhk Mkkkh khke kkk
Lkiofkue {kuMk{e kLkku hMkk ku Au.
h kuo kwshkkLkk rr rMkkh{kt hMkkLkwt {k
swwt swwt nku Au. rk kwshkk{kt Mkkz, zktk{kt
AC
ykhu 200 Mku{e suxku w hMkk kzu Au. kku Wkh
kwshkkLkk fA, {nuMkkk, kLkkMkfktXk, kkx yu
MkkkhfktXk{kt ykhu 34 ke 85 Mku{e MkweLkku hMkk
kzu Au.
[ku{kMkkLke Yykk{kt yLku [ku{kMkk hr{kLk e
k rhkrfLkkhkLkk uku{kt kkkuzk Mkkku kkuVkLke
hMkk yku Au. suLke yMkh rhkE {kut kh k
kk Au. rhkrfLkkhkLkk uku{kt fuxef k
{knkrLk yLku LknkrLk k kk Au.
kwshkkLke ykkkunk{kt ykkLku kwf rrkk uk
{u Au.
ykxwt ku :
E.Mk. 1975 yLku E.Mk.1982{kt MkkihkxLkk k rMkkhku{kt
kkkuzwt ykuwt. 9{e sqLk, 1998Lkk hkus ftzk rhkE
kkkuzkLke yMkhLkku kuk kLkuwt khu kwf LknkrLk yu
{knkrLk kE nke. kkkuzk hr{kLk kLk{kt hkk sue
kkkkku, (1) hLkkt k{k{ kkhekkhkt kt fhe uk (2)
kkkuzkLkk Mk{u knkh Lkefwt Lkrn, {wMkkVhe fhe Lkrn (3)
eseLkk kkh fu WkfhkuLku yzfwt Lkrn, eseLkk kktk, kz,
ssorhk {fkLkke qh hnuwt (4) eskn yLku kMk fLkufLk kt
fhe uk (5) knw{ke {fkLkku fu {fkLkkuLke Ak Wkh hnuwt Lkrn.
8
 08. kwshkk : fwhke Mktkrk
rkkeoyku kwshkkLke fwhke MktkrkLkk rr fkhku yLku kuLkk
{n ru u Au.
fwhke Mktkrk :
fwhk kkMkuke k kue MktkrkLku fwhke Mktkrk fnu Au.
huf hkLkk ykkf rfkMkLkku ykkh fu hkLke fwhke
Mktkrk kh hnuku Au. nk, Mkqofk, s{eLk, s, stkku,
ke, Lkeu kuhu fwhke Mktkrk Au. ykkk hkLku
fwhk khk {kuxk {k{kt yk fwhke Mktkrk k ku
Au.
s Mktkrk :
kwshkkLke s Mktkrk{kt Lkeyku, Mkhkuhku, Mkkkh, k,
fqkyku, kkku kuhuLkku Mk{ku kk Au. kwshkk{kt kLkkMk,
MkhMke, Yku, Mkkkh{ke, {ne, Lk{ok, kkke, kh,
qe, ftfkke kuhu Lkeyku Au. kLkkMk, MkhMke yLku
Yku - yk k Lkeyku fALkk h{kt Mk{kE ske nkukke
kuLku ytk:Mk Lkeyku (fwtkrhfkyku) fnu Au. {ne, Lk{ok
yLku kkke Lkeyku kkhu{kMk kkeke hkqh hnuke nkukke
ku kwshkkLke {w Lkeyku Au. khu yL Lkeyku WLkkk{kt
MkwfkE Au. Lk{ok kwshkkLke Mkkike {kuxe Lke Au. yk
Lke kh kt kkteLku h[ku Mkhkh Mkhkuh{ktke Lknuhku
khk kwshkkLkk rr rMkkhku{kt uke yLku yL khk
ND
{kxu kke knkU[kzk{kt yku Au. y{kk rsk{kt
LkMkhkuh, fA rsk{kt Lkkhk Mkhkuh, zkuhk
rsk{kt MkqhMkkkh, MkkkhfktXk rsk{kt {uku yLku Lk{ok
rsk{kt Mkhkh Mkhkuh ykuk Au. kwshkkLkwt LkMkhkuh
kkh kkeyku {kxu ekwt Au.
kwshkkLkku rhkrfLkkhku ykhu 1600 rf{e ktkku Au.
NA
kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt kth ftzk Au. kwshkkLkk yk kthke
wrLkkLkk yL uku MkkkuLkku kkkh Mkh kLku Au.
ykxwt ku :
kwshkk{kt uhk {M WkukLkwt {kuxwt fuL Au. khkh{kt
Mkkike khu {eXwt kwshkk kfu Au. k kkswke s{eLkke uhkuk
KA
rhkE rMkkhLku ykk fnu Au. kwshkkLkk rhkrfLkkhu fALkku
ykk yLku tkkLkku ykk ykuk Au.
sMktkrkLkwt {n :
(1) Lkeyku yLku Mkhkuh kku yLku kek {kxu kke kqt kkzu
VE
Au. (2) fuxef Lkeyku kh kt kkteLku Lknuhku yLku kkEkkELk
khk yAkkMk rMkkhku{kt kke knkU[kzk{kt yku Au. LkeLkk
kt khk h[kuk Mkhkuh{kt {kAkt WAuhk{kt yku Au. (3)
MkkkhrfLkkhu {eXk Wkuk, {M Wkuk, nk kLkkkLkku
ku{s ytk{kt sqLkk nk ktkkLkku Wkuk rfMku Au. (4)
VI
fALkk ykk{kt {Lkkh rskLkk rkhkuxLk xkkw kkMkuke
{kuke ykkke fkw {kAe {u Au. (5) rk rhkrfLkkhkLkk
rMkkh{kt kLk[eyku khk rwk WkLLk fhk yku Au.
stk Mktkrk :
qk]c y ykkkunkLke rrkkLkk eu kwshkkLkk rr
Y
rMkkhku{kt stkku ykukt Au. kwshkk{kt {kuxu kku kkLkh
stkku Au. Wkhu yheLke rkrh{kkke Auf rku
Mkkz, zktk rsk Mkwe yLku MkkihkxLkk sqLkkkZLkk
M
rkhLkkh{kt stkku ykukt Au.
w hMkk hkkk rMkkhkuLkkt stkku{kt Mkkk, Mkk, ktMk,
MkeMk{, nhku, xe{t kuhu ]kku kk Au.
E
{{ hMkk hkkk rMkkhkuLkkt stkku{kt yktkku, kk,
uh, khku, e{zku, {nwzku kuhu sukt ]kku kk Au.
AD
ykuAku hMkk hkkk rMkkhku{kt kk, kkuh, kkuhze
sukt fktxkkt ]kku kk Au.
kwshkkLke kr{u kkk fALkk rhkrfLkkhu yLku rk
kwshkkLkk fk - fe[zkk rhk - rfLkkhkLkk uku{kt
[uh yLku LkkruheLkkt ]kku kk Au.
AC
ykxwt ku :
Mkkze Mkkk E{khke kfzk{kt Wk{ kk Au. MkhfkhLke
hkxe LkLkerk yLkwMkkh uLkk huf kk{ku{kt yLku nuhku{kt
Mkk{krsf Lkefh kusLkk ytkkok ]kku WkkzkLke wtku Y
kE Au.
stk MktkrkLkwt {n :
(1) stkku{ktke {kk E{khke kfzkLkku Wkkuk nkuzeyku,
nk, VLk[h, kkhe - kkhkt kuhu kLkkk{kt kk
Au. (2) khkLkkt kkLk{ktke krzkt - kkhkkt kLkkk{kt
yku Au. (3) MkkLkkt kfzktLku ktkk Mk{ Mkwe WE
kkke Lkke, ku fkunkkwt Lkke yuxu kuLkku Wkkuk huuLkk
zkk kLkkk{kt kk Au. MkkkLkwt kfzwt k knw {skqk
yLku xfkW nkukke E{khkku yLku VLk[h kLkkk{kt fk{
kku Au. (4) ]kku hMkkLkkt kkuLku U[e kk{kt,
huLku ykk kku yxfkk{kt yLku s{eLkLkwt kuk
yxfkk{kt MknkYk Au.
ke Mktkrk :
keyku ykkLku fwhku ykkue y{q Mktkrk Au. ykkk
hk{kt qk]c, LkMkrk yLku ykkkunk{kt suxwt ir
Au, kuxwt s ir ke Mktkrk{kt Au. yk keykuLku ku
rkk{kt nU[e fk :
(1) kkkw keyku yLku (2) L keyku.
kkkw keyku{kt k, kk, UMk, uxkt, kfhkt, x,
kuzk, kuzk kuhuLkku Mk{ku kk Au. khu L keyku{kt
Mkn, ekzku, Mkkkh, hA, nh, kthk, fkrkh kuhuLkku
Mk{ku kk Au. Mkn yurkh{kt {kk MkkMkkehLkkt
stkku{kt s uk {u Au. yu s heku wzh khefu ykukkkt
stke kuzkt wrLkkh{kt {kk fALkk LkkLkk h{kt uk
{u Au.
9
 ke MktkrkLkwt {n :
(1) k uke {kxu Wkkuke Au, x, kuzk, kuzkt {kLke
nuhVuh {kxu Wkkuke kLku Au. (2) wkkt kwykuLku fkhu
zuhe Wkuk Mkkhk {k{kt rfMku Au. q{ktke {k,
e, [e, kLkeh, etz, qLkku kkWzh, kukeVqz, e,
[kufux, ykEMke{ sue yLkuf Mkwyku kLkkk{kt yku
Au. (3) uxktLkk QLk{ktke kh{ fkzkt, kkk, kke[k
kuhu kLku Au. (4) keykuLkkt [k{zkt{ktke kqx, [tk,
kkfex, kk kuhu sue [eu kLku Au. (5) stkku{kt hnukkt
L keyku Mknukeyku {kxu ykfkoLkkt fuL kLkt Au.
ykxwt ku :
kwshkk{kt w q ykkke UMkku : {nuMkke, Mkwhke yLku
Vhkkke. kwshkk{kt w q ykkke kkku : keh
yLku fktfhuS ykh : kwkteyku rLko kLkeLku
{wk heku nheVhe fu, kuykuLkwt hk kk yLku ku{Lkwt ykxwt ku :
MktoLk kE fu yu {kxu su uLku ykhrkk nuh fkuo Au k]eLkk kuxk{ktke kufk{ khk Lkefke kukkuLku rLks
kuLku ykh fnu Au.
ykhku :
kwshkk{kt fuxktf ykhku yk {ku Au : (1) Mknku yLku fk[ sue kkw ykukkk {kxu kk Au.
{kxu kehLkwt ykh. (2) ekzk yLku Mkkkh {kxu zktk
rsk{kt khzekkzkLkwt ykh (3) hA {kxu hkskekk
kkMku zurzkkkzkLkwt, e{uzk kkMkuLkwt hkLk{nk ykh
(4) ukh kkMku fkrkh {kxuLkwt ykh (5) kkeyku
{kxu LkMkhkuhLkwt ykh (6) fALkk LkkLkk h{kt
ND
wzhLkwt ykh (7) rhkE s[h keyku {kxu
fALkk ykk{kt {Lkkh kkMkuLkwt rkhkuxLkLkwt ykh
rLks Mktkrk :
khk{kt rLkuLke kkkk{kt kwshkk Mk{] hk kk
NA
Au. kwshkk{kt {e ykkkt yLku rLku{kt VkuhMkkh,
yfef [qLkkLkku kkh, r[hkuze, kuVkEx, kkuMkkEx,
zkuku{kEx, fuMkkEx, {tkuLke, r[LkkE {kxe, rLkkEx,
rLks ku yLku fwhke kw {nLkkt Au.
KA
09. kwshkk : s{eLk, uke yLku Mk[kE
VE
kwshkkLke s{eLkkuLkk fkhku ru u Au.
kwshkkLke ukkukku yLku kuLkk Wkkf uku ru u Au.
Mk[kELkk rr fkhku yLku uke{kt kuLke Wkkurkkk ru u Au.
kwshkk ukekLk hk Au. kuLke {kuxk kkLke Mkrk ukeLke
VI
]rk{kt hkufkue Au. kwshkk{kt s{eLkLkk fkh yLku Mk[kE
- Mkk {ku rr kkfku uk{kt yku Au. uke{kt ktrkf
MkkLkku, kkh yLku ykwrLkf Mk[kE krkLkku ku Wkkuk
kkke kwshkk{kt ukeLkku Mkkhku yuku rfkMk kE hkku Au.
khk{kt VkuhMkkhLkk WkkLk{kt kwshkkLkwt MkkLk k{
Au. kkMkkEx fA yLku {Lkkh rsk{kt {u Au. yfef
yLku VkuhMkkh zkuhk rskLkk AkuxkWukwh{ktke {u
Au. kwshkk{kt [qLkkLkku kkh, kLkkMkfktXk, MkkkhfktXk,
hksfkux, kLkkh, y{hue, sqLkkkZ rsk{ktke {u
Y
Au. knku yLku zkuhk{ktke kuVkEx, {Lkkh yLku fA{kt
(rsMk{) r[hkuze {u Au. zkuku{kEx yLku rLkkEx fkuMkku
fA{kt {u Au. tkk LkSf wus{kt yLku {nuMkkk
EM
rsk{kt kkLkMkh, fku, Akk LkSf Mk{] kukuk{ktke
rLksku yLku fwhke kMk {u Au. kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt
kukuk ytuh kku Au.
kwshkk{kt rLks kukLke {krnke MktkuLk yLku kufk{Lkk
ykkusLk {kxu ONGC (ku yLku fwhke kwkt[) yLku GMDC
AD
(kwshkk rLks rfkMk rLkk{) sue MktMkkyku fkohk Au.
fnuk. CNG-fBuMz Lku[h kMk LPG rVkEz kuxkur{
kMk CNG/LPGLkku Wkkuk knLk nkhLkkt MkkLkku{kt kk
AC
khefu fhkke qk ykuAwt kk Au. VkuMkkhLkku Wkkuk kutz
Lkes MktkrkLkwt {n :
(1) kkMkkEx{ktke ywr{rLk{ kLkkk{kt yku Au.
(2) eseLkkt MkkLkku kLkkk{kt kktkw kkk ykh khk
Au. (3) ktfLkku Wkkuk kkh khefu kkk hMkkku
kLkkk{kt kk Au. (4) [qLkkLkk kkhLkku Wkkuk rMk{uLx
kLkkk{kt kk Au. (5) fkuMkk{ktke k{o kkh - kkkrwk
WkLLk kk Au. (6) rLksku{ktke kuxku, ze, fuhkuMkeLk,
fwhke kMk kuhu {u Au.
rLku fwhkLke krkMk Au. rLkuLkku {LkVku ku{ Wkkuk
fhku Lk uEyu. yuLkku ktkk Mk{ Mkwe Wkkuk fhku
nku kku Mkk[eLku kkhk yu s Wk{ {kko Au.
yk k{k{ fwhke Mktkrk ykke s Au yLku ykku s yuLkwt
skLk fhkLkwt Au yu ykku khu Lk qeu.
s{eLk, kuLkk fkh yLku uke :
kwshkkLkk yzkke k w rMkkh{kt ukekf s{eLk
uk {u Au MkkihkxLkku W[u, Lk{ok kkkeLkk Lke[k
uku, fkLk{ u, ykukkz, [kukoMke, kkhzkue kkk
Mkkz{kt fkkMkLke s{eLk khefu ykukke fke s{eLk
uk {u Au. kku e ykuAk hMkkkk uku suk fu
kLkkMkfktXk, {nuMkkkLkku fuxkuf kk, MkkkhfktXkLkku
fuxkuf kk yLku fALkk {kuxk kkLkk rMkkhku{kt hukk
s{eLk uk {u Au. k u, uz u, kLkkh,
10
 y{kk, uzk, {nuMkkk kLkkMkfktXkLkk fuxkf rMkkhku{kt
ku{s rhkrfLkkhkLkk uku{kt kkhe s{eLk uk {u
Au. yk Wkhktk kzkW (hkkkzkk htkLke) koke stkkuLke
s{eLk k kwshkkLkk rr uku{kt ykue Au.
Vku :
rk kwshkkLke Vwk s{eLkkuLkk rMkkhku{kt VVkrLke
ukeLkku rfkMk w kku Au. Wkhktk kwshkkLkk yL
rMkkhku{kt k fuhe, fukt, {V, Lkkruh sukt VkuLkwt
kukh kk Au.

Y
kkshe :
kkshe {kxu hukk yLku kkuhkzw s{eLk yLkwfq Au. kksheLkk fXku :
kukh rMkkh yLku WkkLk{kt kwshkk khk{kt rke yk Wkhktk kwshkk{kt [k, {k, kwuh, yz suk fXku

M
Lktkhu Au. khk{kt kksheLkk fw WkkLkLkk kk [kukk ku{s S, rhke, EMkkkw suk yL kkf k Mkkhk
kkLkwt WkkLk kwshkk{kt s kk Au. kwshkk{kt kksheLkwt {k{kt uk{kt yku Au. kkukkLke ukkukku ku ku
Mkkike w WkkLk kLkkMkfktXk rsk{kt kk Au. u[k ku {kxu kwshkkLkk uzqkku ukekze Wkk kh

E
Mkr{rk [ku Au.
:
usLkku Mktkn fhe fu kue fke [efe s{eLk Lkk Mk[kE :

AD
kkfLku w yLkwfq Au. y{kk rskLkk k rMkkh{kt ykkLku Mkkkxe khLkwt s yLku qko s yu{ ku fkhLke
kkk krk kk Au. kwshkk{kt MkVu yLku hkkk sMktkrk {u Au. Mkk{kL heku ykku kt fqkyku,
kk Au. kkuh, LkkLkk {kuxk ktku khk f]rk{ MkkLke kkeLkwt
Mk[Lk fhk{kt yku Au suLku Mk[kE fnu Au.
zktkh : kwshkk{kt fuxef {nLke Mk[kE kusLkkyku Au, su{kt

AC
zktkhLku Vwk s{eLk yLku w hMkke rMkkh sYhe ktku khk sMktkn fhk{kt yku Au. LknuhkuLke {ke
Au. kwshkk{kt fA yLku zktk rMkkLkk {kuxk kkLkk ukhku Mkwe kke knkU[kzk Au. kkk kkeLku kuYku
rskyku{kt kkuzk k {k{kt zktkhLkwt kukh kk Au. nuzke ese Wkk fhk sukt fkkuo fhk{kt yku
kwshkk{kt zktkhLkwt Mkkike w WkkLk uzk rsk{kt kk Au, khtkw LknuhLkwt kke Mkkk Mk[kE {kxu kkhk{kt yku
Au. uzk Wkhktk kt[{nk, Mkkz, zkuhk, Mkwhk, Y[, kku ktkk Mk{u kue s{eLkLke Vwkkk{kt xkzku kk Au.
MkkkhfktXk yLku y{kk rsk{kt zktkhLkwt kukh kk
Au. Lke ktLkwt Mk kkkeo rskyku
ND
kLkkMk ktkekzk kLkkMkfktXk, kkx
{kVe : {ne kfkkuhe, fzkk kt[{nk, uzk, ykt
{kVe {kxu ykuAe Vwk yu {{ fke huke r{rk kkke fkfhkkkh, WfkE Mkwhk
s{eLk {kVf yku Au. kwshkk{kt kkk hkufrzk kkfku{ktke
Lk{ok Lkkkk{ (Mkhkh Mkhkuh) zkuhk, Mkkihkx, fA,
Mkkike w rMkkh{kt {kVeLkwt kukh kk Au. kwshkk{kt
{kVeLkwt Mkkike w WkkLk sqLkkkZ rsk{kt kk Au. kLkkMkfktXk, kkteLkkh,
NA

ke rskyku{kt k kkuzk k {k{kt kukh kk Au. y{kk, Y[, Lk{ok,

{nuMkkk, kkx,
fkkMk : kh kku{xk hksfkux, sqLkkkZ, kkuhkth
fkkMk {kxu fke s{eLk w {kVf yku Au. kwshkkLkku
fkLk{ u Wkh fkhLkk fkkMk {kxu ekku Au. kwshkk {Aw {kuhke ({Aw-2) hksfkux
KA

fkkMkLkk WkkLk{kt khk{kt k{ yu kukh rMkkh{kt ukwtS hksMke (ukwtS) kLkkh

kestw MkkLk hku Au. Mkkkh{ke hkuE {nuMkkk
ykxwt ku : ukkkze :
y{kk rskLkku { yLku rk kk, kLkkh hMkk kzu khu wt kke ukhku{ktke Lkfk{wt ne
rskLkku Wkh kk, uku yLku fkwkh LkeLkku rMkkh kkk Au. hMkk kt kk kAe khu kkfLku kkeLke sYrhkk
VE

Mkkkh{keLke kr{u tkkLke ykMkkkMkLkku u ku k u. nku khu kke {kwt Lkke. yke krhMkrkLkku Mkk{Lkku
zkuhk yLku Y[ rskLkk {ne yu ZkZh Lke [uLkku fhk u kh{kt u kkkze kLkke rnkkn Au .
u ku fkLk{Lkku u. ukkkzeke ukhLkwt kke ukh{kt hnu Au yLku s{eLkLkwt
kuk yxfu Au. uk kkze kLkkk ukh{kt hnue
uhze : Zkukke s{eLk kMkt fhe w rnkkn Au. uk
VI

uhze {kxu Vwk s{eLk yLku kqhkk {k{kt kke khu
yLkwfq yku Au. rk kwshkk yLku Mkkihkx{kt uhzeLkwt
kukh w kk Au. Mkwhk yLku LkMkkhe rskLkkt fuxktf
kk{ku{kt w {k{kt uhzeLkwt kukh kkwt nkukke yn
ktz yLku kku WkukLkku rfkMk Mkkhk {k{kt kku Au.
kkze{kt MkzkE yku kkh - {kxeLkku ukh{kt Vhe
Wkkuk fhe fk Au. ku{kt huwt kke ZkuhLku kek{kt k
Wkkuke kE fu Au.
11
 [ufzu{ :
Lke, hkLkwt fu nukLkk nuLkwt kke ne skwt yxfkk
yuLke ykk kkfku ykzkt kkte kkeLku hkufwt yuxu
[ufzu{, [ufzu{ kktkke yuLke kkALkk kk{kt kke
yufXwt kk Au. yk kkeLkku Mkeku Wkkuk fhe fk Au,
he fk[k ykzkt kktk{kt yku Au. kuLku kkuhekt fnu
Au. {kuxe LkeykuLkkt kke Mkqfe Lke Mkwe knkU[kze ku Mkqfe
LkeykuLku Vheke nuke fhk{kt yku Au. k.k. Lk{ok
LkeLkkt kke Mkkkh{ke yLku MkhMke Lke Mkwe knkU[kzkt
Au.

Y
ku{s kke qko{kt Qkhkkt qkosLke Mkkkxe [e kwshkk{kt ukeLkk fkhu kt rfkMk fkkuo kkt Au. WkukLku
yku Au. kuke k zk skke kt kue ztfeyku (nuLzktk) k uk {ku Au yLku kwshkkLke krk kE Au.

EM
[kw kE fu Au. fqkLkkt k [k yku Au yLku eseLke
k[k kk Au. ykxwt ku :
Mkhkh Mkhkuh kusLkk kwshkkLke Skkuhe Au. kwshkkLkkt
kkuhekt : 8215 kk{ku yLku 135 nuhLkk 290 k kufkuLku kekLkk
Lke fu kUfkLkk ne skkt kkeLku yxfkk {kxu rMk{uLxLke kkeLkku k {u Au. 2700 rf{e ktke kkEkkELk khk
fu yL kMxfLke ke kueyku{kt (kwku{kt) {kxe huke 350000 k rxh kkeLkku WkukkuLku k {u Au.

AD

10. kwshkk : Wkukku

rkkeoyku kwshkkLkkt {w ykikurkf fuLku ru u Au yLku
Lkfk{kt kou Au.
{ke kxu
[e uhe, {w.kkLkLku,
AC
kwshkk{kt fkkMkLkku kkf Mkkhk {k{kt kkku nkukke kqhkwt
Y {e hnu Au kuke MkwkhkW fkkzLkku Wkuk {kuxk kku rfMku
Au. kwshkk{kt MkwkhkW WkukLkwt Mkkike {kuxwt fuL y{kk Au.
ynke y{u kwshkkLkk kkxLkkh kkteLkkh{kt ykuk
WkukLku kk. ktke y{Lku kwshkkLkk {nLkk Wkukku
rs. fA ru hMk kzu kue {krnke {u fu, zkuhk{kt hkMkkrf kkh
ND

r Mknue htsLk, ku{s kuxkufur{fMk, ytfuh{kt hkMkkrf Wkuk yLku Mkkz

rkeLke hyku{kt nwt {khe kk{ktke kMk{kt kE nke
kuke kkhu kt yke fe Lkke. kMkke {Lku qk ykLkt kku
Au. kwshkk{kt [kkk Wkukku ru {Lku qk fkhe {u Au.
kwt k ku eLku w kE.
NA
kkMku ykuk ykw{kt htk yLku hMkkLkku Wkuk qk {kuxk
{k{kt rfMku Au. ynLkk rMkkhku{kt kkeLke Mkkz nkukke
uhzeLkku kkf kwf kk Au kuke kkhzkue, kue, kuxk
sukt nuhku{kt kku yLku ktz kLkkkLkku Wkuk rfMku Au.

y{u kMkLke Yykk fALkk kk ftzk kthuke fhe.
ftzk kthLku Mkhfkhu {wk kkkh kuk nuh fwO Au.
ftzk kthuke khkhLkk Wkukk]nku fk[ku {k u -
ru{ktke {tkku Au yLku kikh fhe rLkfkMk fhu Au. ftzk
kthu y{u u ruLke {kuxe {kuxe Mxe{hku ykke yLku ske
uE. ftzk kwshkkLkwt Mkkike {kuxwt yLku rfrMkk {nkkth Au.
KA
rk kwshkkLkwt {nLkwt ykikurkf nuh Mkwhk Au. Mkwhk{kt
kku {kMkkuLku hkuskkhe ykkkku nehk Wkuk {kuxk kku [ku
Au. yn rMkf Wkuk, she Wkuk yLku kktkLke kuhe htkkLkk
k]n Wkuk k [ku Au. yk{, rr WkukkuLke fkhe
{ue y{u {nuMkkk kk.
{nuMkkk rsk{kt kufku ukeLke Mkkku kwkkLkLkku Mkk

kt y{u {M Wkuk yLku {eXwt kfkLkku Wkuk uE {kuhke fhkk nkukke zuhe Wkuk {kuxk kku rfMku Au. {nuMkkkLke
knkUkt. su{ ykt, kkLkkwh (kLkkMk) yLku n{kLkkh{kt (Mkkkh)
{kuhke, kkLk, ktfkLkuh, ktkk{kt h{fzkt, r[LkkE {kxeLkkt qLke zuheyku ykue Au. ku kife ykt{kt ykue y{q
kMkku ku{s xkEMkLkku Wkuk {kuxk kku rfMku Au. {kuhke{kt zuhe yurkLke Mkkike {kuxe zuhe Au.
rzk yLku rkke Lkrkt kLkkkLkku Wkuk k rfMku {nuMkkkLke qMkkkh zuhe{kt y{u q{ktke {k, e,
VE

Au. nwt {kuhkeke kkhk {kxu r[LkkE {kxeLke {qk yLku rzk
ke Awt. {kuhkeke y{u {Lkkh knkUk.
{Lkkh ykMkkkMkLkk rMkkhku{ktke [qLkkLkku kkh {e
ykkku nkukke kt rMk{uLx Wkuk rfMku Au. {Lkkh kkMku
yku rMkk{kt rMk{uLx kLkkkLkwt fkhkLkwt ykuwt Au ku
VI
kLkeh, qLkku kkWzh, ykEMke{ yLku [kfux kLkke uE.
yk{, ykLkt Mkkku kMk kqo fhe kMk{kt kkLkLku ykk
Lkefkt, htsLk, {Lku yk kMkke Mkwth {krnkeLke Mkkku Mkkku
wt kw Lkwt uk yu k {wt. ykku YkY {ewt
yuxu khu kkku fhewt.

uk y{u kkt nkkt. htkkxefk{ yLku Mkwh{ku kLkkkLkk r. kkhe r Mknue,

k]nWkuk {kxu {Lkkh kk Au. ktke y{u hksfkux
kk. kt EsLkuhe WkukLkkt fkhkLkkt uE y{kk knkUkt. {ke kxu

12
 11. kwshkk : {kko yLku knLknkh
3.5.10 rkkeoyku kwshkkLkk {kkkuo yLku knLknkhLke
Wkkurkkk ru u Au.
sqLkk k{kt yuf Mkuke ke Mku sk kuzk, x,
kkkzkt, kuzkkkze, xkkze kuhuLkku Wkkuk kkku. ktke
{wMkkVhe{kt yk MkkLkku qk Mk{ ukk. yksLkk wk{kt yh-
sh {kxu ku{s {kLke nuhVuh {kxu {kuxh, kMk, xf, huu,
Mxe{h, yuhkuuLk sukt zke MkkLkkuLkku Wkkuk kk Au. fkuE
k hkLkk rfkMkLkku ykkh knLknkhLkkt yk zke
MkkLkku kh hnu Au. ukkh yLku WkukkuLkku rfkMk kuLkk kh
kE Lk fu. kwshkk{kt Mkzf{kko, nkE{kko, hu{kko yLku
s{kko yu{ [kh fkhLkk {kkkuo Au. yk Wkhktk hkuk-u
(hsw {kko) k Au.
Mkzf {kko :
khk {wu kk{zktLkku kLkuku uu Au. kuke MkzfkuLkwt {n
wt Au. kwshkkLkk k rMkkhku zwtkhk yLku huku
Au. fuxkf rMkkhku{kt stkku ykukt Au Akkt kwshkk{kt
kqhkk {k{kt Mkzf {kkkuo kLk Au kwshkkLkkt kkt s
rsk{kfku kkfe Mkzfkuke uzkukt Au. {wtkE yLku rneLku
uzkku hkxe kuhe {kko Lktkh-8 kwshkkLkk Mkkz,
LkMkkhe, Lkrzk, y{kk, n{kLkkh kuhu nuhkuLku
uzu Au.
kwshkkLkk kkB {kkkuo qrk {kkkuo nkk. yk {kkkuo
ND
[ku{kMkk{kt knLkkuLke yh sh {kxu Lkfk{k kE skk. nu
qrk {kkkuo k kkfe Mkzfku{kt VuhkE hkk Au.
hkxe kuhe {kko (LkuLk nkEu)
Lkt.8 hkLkkwh - n{kLkkh - y{kk -
zkuhk - rkuzk
NA
Lkt. 8-yu y{kk, e{ze, {kuhke, ftzkLku uzu Au.
Lkt. 8-ke kk{kkuh , hksfku x,. kkUz, su kkw h,
kkuhkthLku uzu Au.
Lk.8-Mke r[kuzk, kkteLkkh, MkhusLku uzu Au.
KA
kwshkk{kt yuMkuMk nkEu Lkt.1 y{kk-zkuhk [u
Y kku.
VE
VI
hu{kko :
zke, MkMke yu Mkh heku {kLke nuh-Vuh yu {wMkkVhe
Y
{kxu huu eke Au. kwshkkLkkt {nLkkt nuhku re
yu {wtkE Mkkku hu{kkoke uzkukt Au.
kwshkk{kt k fkhLkk hu{kkkuo Au (1) kkuzkus
M
(2) {exh kus (3) Lkuhkukus.
nkE {kko :
E
kwshkkLkkt fuxktf nuhku uLkkt {nLkkt nuhku Mkkku
nkE{kkuo uzku Au. y{kk, zkuhk, kLkkh,
Mkwhk, hksfkux, kkuhtkh, {Lkkh, fuku, qs yLku
AD
ftzk kuhu nuhku{kt nkE{kfku ykukt Au. yk{,
kwshkk{kt nkE{kkoLkku Mkkhku rfkMk kku Au.
ykxwt ku :
kwshkk{kt Mkkik{kh hu{kkoLke Yykk Wkhk yLku
AC
ytfuh [u kE nke. E.Mk. 1860 ke 1900 Mkwe{kt
zkuhk - Y[, zkuhk {nuMkkk, {nu{kk - y{kk,
y{kk-rh{kk{ [u hu{kko Y kku nkku. y{kLkk
Mkhkh kE kxu nkE{kfLku 26 Lwykhe, 1991
ke yktkhhkxe nkE{kfLkku hu {ku Au.
s{kko :
yL {kkkuoLke Mkhk{e{kt kwshkk{kt yktkrhf s{kkoLkku
rfkMk Lkrnk ku Au. kwshkkLkku rhkrfLkkhku ykhu
1600 rf{e ktkku Au, kuke kwshkkLkk rhkE {kkuo kkkh
yLku knLk nkhLke e kf hnue Au. u rhkE
knLknkhLkk {kkkuoLku rfMkkk{kt yku, kku {wMkkVheLkwt
ytkh xe ku{ Au. nk Mkzf{kkuo kLkkhke nusLkwt
ytkh ykhu 300 rf{e Au yLku rhkE {kkuo kuLkwt ytkh
ykhu Vk 64 rf{e suxwt s kk Au. kuke rhkE {kkuo
kuxku, ze yLku Mk{Lkku k[k kk Au.
hkuk-u (hsw {kko) :
[k koke uku{kt kt hu fu Mkzf {kko Lkke,
kt hkuk-u (hsw {kko)Lke Mkk fhk{kt yku Au.
k.k. kkkkZ, ytkkS, Mkkkwkkhk kuhu Mkkuyu yk Mkk
Au.
yk Wkhktk kne kkkkuoLke zke yLku Mkh nuhVuh {kxu
k kkEkkkELk {kkkuo rfMkkkk Au. k.k. ftzk - rMkkwh
kkEkkELk.
13
 12. kwshkk : kufSLk
rkkeoyku kwshkkLkk ukuLkkt kufSLk ru u Au
kwshkk{kt ukh kufkuLke kkk, hekrhks, knukh, WMkku,
knuhu, kuhkf, hnuXk kuhu swkt swkt Au. kikkurf,
Mkk{krsf, k{f yLku Mkkrf rrkkLku fkhu kwshkkLkkt
kufSLk{kt rrkk uk {u Au. yn nw, {wM{, kki,
siLk, kkhMke, rMke kuhu {oLkwt kkLk fhLkkhk kufku MktkeLku
hnu Au.
r{kt kwsohkMke khefu ykukkkt yk kwshkkeyku Mku
Lk{, tkek yLku {nuLkkw Au. kuyku{kt kkhkkh MkknMk]rk
hue Au. khkLkkt rr hkku yLku qh qhLkk uku{kt
kuykuyu ku{Lkk ukkh tk rfMkkk Au.
kuhkf :
kwshkkLkk kufku kuhkf{kt yLkks, fXku, ekt kfkS,
VVkr, e-q, {k, AkMk kuhuLkku Wkkuk fhu
Au. rhkrfLkkhu Mkkk fuxkf kufku {kAeLkku k kuhkf{kt
Wkkuk fhu Au.
kkukf :
kwshkk{kt kwkku kurkwt, ku fu knuh yLku {kku kkze
fu xkuke knuhu Au ku{s u uMk Lkku Au. Mkeyku Mkkze,
[rku yLku fku knuhu Au.
Mkkihkx, fA yLku kkzLkkt kk{zktLkk kwkku Lkkzkkku
ND
[kuhku, knuh fu ytkhwt yu {kku xkuke, Vkrwt fu
kkze knuhu Au. khu Mkeyku {kuxku uhkku khku yLku
fku knuhu Au. {kku ykuZe ykuZu Au. rk kwshkkLke
Mkeyku kkk LkkMke Mkeyku fkAzku ezke uk {u Au.
kwshkk{kt k Mke-kwkkuyu yksu ykwrLkf kkukf k
NA
ykLkkku Au.
kwshkk{kt {kxe yLku Akke ekukt, ktMk fu kfzk{ktke
kLkkukt fk[kt {fkLkku, #x - rMk{uLxLkkt kLkku kkfkt
{fkLkku kuhu sukt rr kLkkt {fkLkku kLkkukt uk
{u Au. fA rMkkh{kt qtkku yksu k yk khe yku
Au. nuhku{kt knw{ke {fkLk k uk {u Au.
KA
VE
VI
WMk-knukh yLku {uk :
kwshkk{kt Lkhkrk, nkue, quxe, sL{k{e, ku [kwkeo,
Y
hkkktLk, rke, kwok, {nkeh stke, h{Lk E,
kwLkkLkf stke, kfhe E, {nkuh{, E-yu-r{k,
Lkkkk, kkuke, [uxe[tz hk{Lk{e, rhkke kuhu suk
EM
k{f knukhku yLku WMkku k{q{ke Qsk Au. yn
kktkkuMk WkMkke Qsk Au. su{kt Mkk{u kk u-
ruke kufku yku Au. LkhkrkLkk WMkLke Wse {kxu
kwshkk rh{kt rMk Au.
kwshkk{kt {ukykuLkwt k{f yLku MkktMf]rkf {n qk s
Au yn kiXkLkku {uuku, khukhLkku {uku, MkqhkkuhLkku
AD
{uku, k{kS fkkfe kqLk{Lkku {uku, {kufkhe, kqLk{Lkku
{uku, ytkkS{kt khe kqLk{Lkku {uku, fkurkf{kt rLkftf
{nkuLkku {uku, {kuZuhkLkku {uku kuhu {uk hk Au. yk
kuf{uk kwshkk{kt kuf SLkLke kte fhku Au.
kwshkkLke WMkr Au.
AC
rk yLku kufkkue :
kwshkk{kt ukh, rkkh kkue{kt rrkk Au.
kwshkk{kt e ke rkLkk kufku Mku Au. ku hufLkk
hekrhku swk swk Au.
kwshkkLkk kufku {wu kwshkkLke kkk kkuu Au. yn
swe swe kkue k kkuk Au. Wkh kwshkkLkk kufku
Wkh kwshkkLke kkue, rk kwshkkLkk kufku Mkwhke kkue,
{ kwshkkLkk kufku [hkukhe kkue, MkkihkxLkk kufku
fkrXkkze kkue kkk fALkk kufku fAe kkue kkuu Au.
e rkLkk kufku ee kkue kkuu Au.
kufLk]ku :
kufLk]ku yu kwshkkLke ykke yku Au. yu ykkku
ykkku MkktMf]rkf khMkku Au. kwshkkLke kE, khkk
yLku hkMk wrLkkh{kt ekk Au. yk Wkhktk hkzkuLkkt
hkMk Lk]ku, nqzku, zktkLkk ykrkMke Lk]ku {w Au.
yk{, kwshkkLkwt kufSLk kkek Au.
14