Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Fonticahistrica
Introduo
Aschamadasleisfonticas,proclamadaspeloslinguistasdaescolaNeoGramticadosculoXIX,so
mudanasregularesqueseobservamnaevoluodetodasaslnguas,motivadaspelaconfigurao
fonticadaspalavras.Nosendo,comosejulgavainicialmente,maciaseinobservveis,acabam,aos
poucos,porafectaraquasetotalidadedolxicodecadalnguaemdeterminadasecodetempo.So
eventoshistricos,sujeitossmesmascontingnciasregionais,polticas,culturaisesociaisdosoutros
eventosqueatingemavidadeumacomunidade,oquesignificaquetmumaactuaolimitadaaumpasso
dahistriadaquelamesmacomunidade.NaevoluodolatimfaladonoinciodoImprioparaofaladona
RomniaOcidental(NortedeItlia,Glia,RciaeHispnia)edesseparaoromancegalegoportugus,
verificaramseconsiderveismudanasregulares,determinadaspelocontextofonticoequeso,
resumidamente,estas:
Smbolos
1.Amudanaocorridaentreduasformasseparadaspelotempoindicaseinscrevendoentreelaso
parnteseangular>.
2.Asformaslatinas,paraimediatoreconhecimento,escrevemseemcaracteresmaisculos.
3.Quandoumavogalacentuadalatinalonga,asuanotaovemseguidadosinal:e,quandobreve,no
assinalada.
4.Recorreseaosparntesesrectosparaincluir,noseuinterior,umaletra,ouletrasqueinteressa
considerarpeloseuvalorfontico.Seestiveremcausaoseuvalorfonolgico,ouseja,aentidadeabstracta
aquecorrespondemnosistemadeumalngua,jserecorresbarrasoblquas.
5.Ohfennofinaldeumaformalatinaindicaquenaquelaposioesteveumadesinncia(normalmentem
paraossubstantivoseadjectivos,tparaasformasverbais)quecaiumuitocedoemlatimvulgaredaqual
noguardammemriaaslnguasromnicas.
Exemplificao:AMA:RE>amarPIRA>pera
esquerdadosparntesesangularesestoasformaslatinasesuadireitaasformasportuguesas
resultantes.Noprimeirocaso,apalavralatinatem[a]longonaslabatnicae,nosegundo,um[i]breve.
Estasvogais,namentedosfalantesso,respectivamente,/a:/e/i/,aopassoquenassuasbocasso[a:]
e[i].
Assimilao
Porassimilao,entendeseamodificaodeumsomporinflunciadosomvizinhoquecomelepassaa
partilhartraosarticulatrios(i.e.tornaofoneticamenteparecidoouigualaele).Estaumamudana
sintagmtica,assimchamadaporocorrerentreelementosdeumacadeiasintagmtica(sonsarticulados
sucessivamentenapronnciadaspalavras).Aassimilaodeumsompodeverificarseporinflunciado
somanterior(serumaassimilaoprogressiva),dosomseguinte(umaassimilaoregressiva),por
influnciasimultneadossonsanterioreseguinte(assimilaodupla)eporinflunciadeumsomno
contguo(assimilaodistncia).Oscontextosfonticos(i.e.palavrasconcretasondeocorremas
mudanasfonticas)maispropciosassimilaosoosnasais,osanterioreseosintervoclicos.
Contextosnasais:Umavogalvizinhade[m]e[n],sonsquesoconsoantesnasais,temtendnciapara
deixardeservogaloralepassaraservogalnasal.Istoocorreuniversalmentenahistriadaslnguase,no
casodoportugus,verificousenapassagemdolatimhispnicoparaoromancegalegoportugus(sculos
VIVII),talvezporinflunciadaslnguasceltasquenaPennsulasechegaramafalar.Asvogaisque
antecediamo[n]passaramaservogaisnasais(ex:PONTE>p[]te,LU:NA>l[]a,NON>n[o~]),peloquese
dizqueforamnasalisadasporassimilaoregressiva.Napocanossacontempornea,observamse
nasalizaes,jdesentidoprogressivo,semprequeosfalantespronunciam,naprimeiraslabadaforma
muito,umditongonasale,naprimeiraslabademesa,umavogalnasal(estaltimanasalizao
progressivaapenasocorredialectalmente,masaprimeirageralemportuguseuropeu,brasileiroe
africano,peloquedeveserbastanteantiga,masnoanterioraosculoXVI,jqueCamesrimavamuito
comfruito).
Contextosanterioresoupalatais:Outrasassimilaespodemdarsejuntodevogalanterior,
tradicionalmentechamadapalatal[i]ou[e],oujuntodesemivogalanterior,oupalatal,[j].Estasmudanas
chamamsepalatalizaesepodemtambmserregressivasouprogressivas.Emlatimvulgar,alngua
faladanoImprioRomanodoOcidenteentreossculosIIIa.C.eVd.C.,terseiniciado,nosculoIda
eraCrist,umapalatalizaoregressivaqueafectouasconsoantesnocontnuas,[cont],tradicionalmente
chamadasoclusivas,[k]e[t],antesdesomanterior.Noscontextos[ke],[ki],[kj]e[tj]asconsoantes
evoluramparaumasequnciacomiode(asemivogalanterior)[tj]emaistarde,snaRomniaOcidental,
paraaafricadadental[ts],formaantepassadadaquelasconsoantesquehojeemportugusseescrevem
<c,,>ouento<z>(esteltimonumcontextoespecial,intervoclico,quepossibilitouaevoluo[ts]>
[dz]).Assim,temosCENTU>[tj]ento>[ts]ento>cento,FACERE>fa[tj]ere>fa[ts]er>fa[dz]er>fazer,CISTA>
[tj]esta>[ts]esta>cesta,FACIE>fa[tj]e>fa[ts]e>face.Maisantiga,foiaevoluode[tj]:FORTIA
>for[ts]a>fora.
Outraspalatalizaesregressivas,desencadeadasnolatimvulgardamesmapocapelapresenada
semivogalanterior[j],afectaramconsoantescontnuas(oufricativas),lquidasenasais:
CASEU>queijo,VINEA>vinha,FILIU>filho.
Maistardias,foramaspalatalizaesregressivastpicasdoromancegalegoportugus,ocorridaspelo
http://cvc.institutocamoes.pt/hlp/gramhist/fonetica.html 1/4
17/07/2016 HistriadaLnguaPortuguesaemlinha
sculoVI,quemodificaramaarticulaodasconsoantesnocontnuas,ouoclusivas,[p],[k]e[t],antesda
lquida[l]estaevoluiuparaasemivogalanterior[j]e,apartirda,palatalizouemafricada[tS]aconsoante
precedente,aqual,aseutempo,simplificounaconsoantecontnuaanterior[S],sempreescritacom<ch>:
PLORA:R(E)>[tS]orar>chorar,CLAMA:R(E)>[tS]amar>chamar,FLAGRA:R(E)>[tS]eirar>cheirar.
Masestetipodeassimilaotambmpodeserprogressivo,oquesevigualmentenolatim,masjsna
Hispnia,peloqueterocorridomaisadentrodaeraCrist:CAPSA>ca[j]sa>caixa,COXAouseja
['koksa]>co[i]sa>coixa>coxa,ACUC(U)LA>agu[j]la>agulha.
Contextosintervoclicos:Aquijseobservaaassimilaodupla.Porassimilioduplaentendese
aqueletipodeinflunciasimultneaqueasvogaisexercemsobreumaconsoantequeocorraentreelasna
cadeiasintagmtica.Estecontexto,chamadointervoclicoesimbolizadoVCV(vogal+consoante+vogal),
extremamentedebilitanteparaaconsoante,aqualorafricatizada,seforumaconsoanteoclusiva
(segundoumaterminologiamaismoderna,passadenocontnuaacontnua),orasonorizadaseforsurda
(passadenovozeadaavozeada),ora,seforjdesimaisinstvel(umacontnua,umalquidaouuma
nasal),podedeixartotalmentedeserarticulada(fenmenoquetemonomedeassimilaototal).Estaa
tendnciauniversaldamudanae,emgalegoportugus,pelosculoVII,ocorreuumaassimilaodupla
quemuitocaracterizaestalnguamedievaldeorigemlatina(esteromance).Comefeito,semgalego
portugusqueo[l]simplesintervoclicolatinodeixoudeserarticuladoesemgalegoportugus(e
gasco)queo[n]simples,nomesmocontexto,deixoutambmdeserarticulado:
PALA>paa>p,DOLO:RE>door>dor,BONU>bo>bom,ANELLU>elo>elo
(Reparesequeaassimilaoduplade[n]simplesintervoclicofoiprecedidadeumaassimilao
regressiva,emqueamesmaconsoantenasalizouavogalanteriornotesetambmqueo[l_G]deanel
aindapersisteporquetemorigemnumalquidalatinageminada[ll])
Outrasassimilaesduplas,anterioresaestas,afectaramconsoantesdolatimvulgarapartirdoincioda
eraCrist,masraramenteculminaramnorespectivodesaparecimentoporqueforamtravadasporfactores
sistemticos,nestecaso,fonolgicos(verFonologiaHistricadoPortugus).EntreossculosIeVd.C.,
umaassimilaoduplaprovocou,naRomniaOcidental,aquiloaquetradicionalmentesechama
sonorizao,ouseja,vozeamentodasconsoantesnovozeadasintervoclicas.Asvozeadas
intervoclicastambmforamatingidasporesteprocessodeassimilaodupla,tendocomeadoporpassar
aconsoantescontnuas,eacabandoduasdelaspordeixaremdeserarticuladas.Damesmaforma,as
geminadassofreramsimplificao.Oportugusconservouoresultadodestelatimvulgarjevoludo:
APICULA>abelhaMUTU>mudoLACU>lago
FABA>favaNU:DA>nuaSTRI:GA>estria
CIPPU>cepoGUTTA>gotaPECCA:RE>pecar
ABBA:TE>abadeADDUCERE>aduzerarc
Ofactodeomesmotipodeassimilaoterocorridoentrevogaleconsoantelquida/r/conduzauma
reflexosobreoestatutoparticulardasconsoanteslquidasque,emcertosaspectos,seaproximamdos
segmentosvoclicos.Exemplos:PATRE>padre,MA:TRE>madre,LACRIMA>lgrima.
Dissimilao
Pordissimilaoentendeseamodificaodeumsomporinflunciadeumsomvizinho,articulatoriamente
prximoque,comele,eporsuainfluncia,deixadepartilhartraosarticulatrios(i.e.tornase
foneticamentediferente).Estatambm,talcomoaassimilaoumamudanasintagmtica,queenvolve
elementosdamesmacadeiasintagmtica(i.e.sonsdamesmapalavra),masmuitomenosregular,
ocorrendoapenasesporadicamente,peloquedifciltambmcalcularumadataprecisaparaasua
ocorrncia.
Ossonsquepreferentementesofremdissimilaosoosvoclicos,oraisenasais,eosconsonnticosque
constituamlquidasounasais.
Dissimilaoentrevogais:
LOCUSTA>lagostaROTUNDA>redonda
VENTA:NA>venta>ventaCAMPA:NA>campa>campa
Dissimilaoentreconsoantes:
MEMORA:RE>nembrar>lembrarANIMA>almaLOCA:LE>logar>lugar
Mettese
Talcomoadissimilao,amettese,queatransposiodesonsdentrodeumamesmacadeia
sintagmtica,irregular,dedifcildataoemuitofrequentementeenvolveconsoanteslquidas,aquelas
quemenosestabilidadetm.Tambmpodeenvolversemivogaispostnicasque,pormettese,passama
ocorrerjuntodavogaltnica.Opadrosilbicopareceaquifuncionarcomoumrastilhoparaestetipode
mudana.
Mettesedesemivogais:Olatimvulgarsofreuempocabastanterecuada,umavezqueageneralidade
daslnguasromnicasatestemunha,amettesedesemivogalanteriornossufixosA:RIU>airo,
http://cvc.institutocamoes.pt/hlp/gramhist/fonetica.html 2/4
17/07/2016 HistriadaLnguaPortuguesaemlinha
A:RIA>aira.Emportugus,asformasherdeirasdessessufixosrevelamaindaumaassimilaoparaeiro,
eira,quedeverterocorridoemlatimhispnico,jqueemcastelhanoasformasparalelassoero,era.
DIA:RIA>jeiraPRIMA:RIU>primeiro
Mettesedeconsoantes:Comosedisse,sosobretudoasconsoanteslquidas[l]e[r]quesofremo
processodamettese.umatendnciauniversalquepodetestemunharsepelodestinodeumaforma
latinaARBORE,aqualemportugusnodeuorigemamettese(rvore),masemitalianoecastelhano
provocouduasdiferentessoluesdemetteseenvolvendoasmesmasconsoantes,respectivamente,
alberoiterbolcast.Paraexemplificarmettesescomlquidasportuguesas,podemobservarseasformas
FLO:RE>frolmedievalouTENEBRAS>teevras>trevas
Epntese
Esteumfenmenocontrrioaodaassimilaototal,umavezqueconsistenaadiodesonsnointerior
dacadeiasintagmtica.Tuteladopelaestruturadaslaba,quetendefrequentementeparaopadrouniversal
CV(consoante+vogal),ofenmenodaepnteseconsonnticareestruturounotoriamenteasslabasdo
portugusmedievalquecontinhamohiato(encontrodeduasvogais)i~o,i~aeque,apartirdossculos
XIVXV,passaramaterminareminho,inha,comepntesedaconsoantenasal[J]:
VI:NU>vi~o>vinhoGALLI:NA>gali~a>galinha
Quandodizrespeitoinserodevogais,aepntesetemonomemaisparticulardeanaptixe,eobservase
frequentementenoportugusdoBrasil,quereestruturouslabascomgruposconsonnticos,slabasCCV,
emsucessesdeslabasobedecendoaopadrouniversalCVCV:
opo>opioritmo>ritimopneu>pineu~peneu
Bibliografia
Gramticashistricas
ALI,ManuelSaid,192123,GramticaHistricadaLnguaPortuguesa.RiodeJaneiro,Edies
Melhoramentos,1971(7edio).
DIAS,A.EpiphaniodaSilva,1918,SyntaxeHistoricaPortugueza.Lisboa,LivrariaClssicaEditora,1970
(5ed.).
HAADSMA,R.A.eNUCHELMANS,1963,PrcisdeLatinVulgaire.Groeningen,J.B.Wolters.
HUBER,Joseph,1933,AltportugiesischesElementarbuch.Trad.port.deMariaManuelaGouveiaDelille:
GramticadoPortugsAntigo.Lisboa,Gulbenkian,1986.
LLOYD,PaulM.,1987,FromLatintoSpanish.Vol.IHistoricalPhonologyandMorphologyoftheSpanish
Language.Philadelphia,TheAmericanPhilosophicalSociety.
MAIA,ClarindadeAzevedo,1986,HistriadoGalegoPortugus.EstadoLingusticodaGalizaedo
NoroestedePortugaldesdeoSculoXIIIaoSculoXVI.Coimbra,INIC.
NUNES,JosJoaquim,1919,CompndiodeGramticaHistricaPortuguesa.FonticaeMorfologia.
Lisboa,LivrariaClssicaEditora,1975(8ed.).
RAMOS,MariaAna,1983,"Notalingustica",ElsaGONALVESeMariaAnaRAMOS,ALricaGalego
Portuguesa.Lisboa,EditorialComunicao.
SILVA,RosaVirgniaMattose,1989,EstruturasTrecentistas.ParaumaGramticadoPortugsArcaico.
Lisboa,ImprensaNacionalCasadaMoeda.
SILVA,RosaVirgniaMattose,1991,OPortugusArcaico.Fonologia.SoPauloBaa,ContextoEditora
daUniversidadeFederaldaBahia.
SILVA,RosaVirgniaMattose,1994,OPortugusArcaico:MorfologiaeSintaxe.SoPauloBaa,
ContextoEditoradaUniversidadeFederaldaBahia.
WILLIAMS,EdwinB.,1938,FromLatintoPortuguese.HistoricalPhonologyandMorphologyofthe
PortugueseLanguage.Trad.port.deAntnioHouaiss:DoLatimaoPortugus.FonologiaeMorfologia
HistricasdaLnguaPortuguesa.RiodeJaneiro,TempoBrasileiro,1975(3ed.).
VNNEN,Veikko,1957,IntroductionauLatinVulgaire.Paris,EditionsKlincksieck,1981(3edio,
revistaeaumentada).
Lingusticahistrica
ANDERSON,JamesM.,1973,StructuralAspectsofLanguageChange.Trad.esp.deJosL.Melena:
AspectosEstructuralesdelCambioLingstico.Madrid,Gredos,1977.
FARIA,IsabelHubetalii(orgs.),1996,IntroduoLingusticaGeralePortuguesa,Lisboa,Caminho.
HOCK,HansHenrich,1986,PrinciplesofHistoricalLinguistics.Berlim,MoutondeGruyter.
MATEUS,MariaHelenaeXAVIER,MariaFrancisca(eds.),1991,DicionriodeTermosLingusticos,vol.I.
Lisboa,Cosmos.
http://cvc.institutocamoes.pt/hlp/gramhist/fonetica.html 3/4
17/07/2016 HistriadaLnguaPortuguesaemlinha
ATENOParaovalordasconvenesfonticas,consulte
http://www.phon.ucl.ac.uk/home/sampa/xsampa.htm
http://www.phon.ucl.ac.uk/home/sampa/portug.htm
http://cvc.institutocamoes.pt/hlp/gramhist/fonetica.html 4/4