Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Nmero19|Maio/Jun/Jul/Ago2016
Financeirizaoeprecarizao:duasfacesdamesma
moeda
LviadeCssiaGodoiMoraes
Fazemparte,desdeoperododaacumulaooriginriadecapital,especialmenteentreossculosXVeXVI,a
usura,advidapblicaeaespeculao.AformaodosEstadosNacionais,nesseperodohistrico,desenvolveu
seviasistemasdecrdito.Tambmcompuseramessecontextoosttulosdadvidapblica,omercadoacionrioe
asupertributao.
AdvidadosEstadosfoiagranderesponsvelpelosurgimentodosistemainternacionaldecrdito,emesmo
naesconcorrentesfaziamemprstimosumassoutras.Taldvidatambmfezprosperaremosgrandesbancos,
associedadesporaes,ocomrciodettulos,aagiotagemeojogoespeculadornasBolsasdeValores.
Entretanto,foisomentenofinaldosculoXIXqueoganhodeimportnciadosbancosfezcomqueLnin,emO
imperialismo:fasesuperiordocapitalismo(2003),caracterizasseoperodocomoode domniodocapital
financeiro
,ouimperialismo,fasesuperiordocapitalismo.
Foinesseperodoqueasgrandesindstriasavanaramnoprocessodeconcentraodaproduo,via
aproximaoentreindstriasebancos,demodoaintensificaraformaodemonoplios.Formaramsecartise
trustescomorespostasaosperigosdoperodoconcorrencial,caractersticodosculoXIX,emquehouveuma
verdadeiraRevoluoIndustrial,iniciadanaInglaterra,masqueavanousobreaEuropae,comoImperialismo,
sobreoglobo.
importantedizerquenosomenteasindstriasseconcentraram,mastambmosbancostransitaramde
intermediriosamonopolistasdequasetodoocapitalmonetriodoscapitalistas.Esseprocessodeconcentrao
dedinheironosbancosfezcomquesetornassemverdadeirasempresasbancrias,econtrolassemaampliaoou
restriodoscrditos.Inclusive,osbancospassaramacontratarempresriosegestoresparaseusconselhosde
administrao.Lnindenominou,apartirdessecontextodescrito,capitalfinanceirocomosendoocapitalquese
encontradisposiodosbancoseosindustriaisutilizam.Comacrescenteformaodesociedadesannimase
emprstimosaosEstados,ocapitalfinanceiroganhouaindamaisfora,aoconcentrarmaiscapital.
Contudo,todoessepanoramaapenasumaformadeintroduzirodebatemaisrecentedefinanceirizao.Trata
sedeumdesenvolvimentohistricoetambmdeumdesdobramentodaconstituiodeformasautnomasde
capital.Masnoomesmoprocesso,temparticularidadesespecficasnasltimasquatrodcadas.
Apartirdadcadade1970,vriosautores,taiscomoCarcanholo,Nakatani,Sabadini,Marques,Chesnais,emsuas
anlisesmaisrecentes,dentreoutros,tmafirmadoquehumapredominnciadaacumulaofinanceirana
formade capitalfictcio
.
EnquantoparaLnin,bemcomoparaoeconomistaaustracoRudolfHilferding,nolivroOcapital
financeiro(1985),ocapitalfinanceiroserestringiaestreitarelaoentrebancoseindstria,falaremcapital
fictciosignificaenvolveracategoriageraldeletrasdecmbio,aqualconformaabasedosistemadecrdito,
quandoocorrempromessasescritasdepagamento,comprazodeterminado.Taisttulosenglobariampapis
portadoresdejuros,ttulospblicos,aesdetodaespcieeoutrostiposdecertificadosdepropriedade.
OspesquisadoresRosaMariaMarquesePauloNakatani,napublicaoOquecapitalfictcioesua
crise(2009),explicamquehtrsgrandesformasdecapitalfictcio:ocapitalbancrio,advidapblicaeo
capitalacionrio.Aelespossvelagregaromercadodederivativos.Taiscapitaisfictciosimpulsioname
comandamaacumulaonafaseatual,quepodeserdenominada fasedocapitalismofinanceirizado
.
http://www.coletiva.org/index.php/artigo/financeirizacaoeprecarizacaoduasfacesdamesmamoeda/ 1/4
2017527 RevistaColetiva
Essaimportnciaacentuadadocapitalnasuaformafictciatemrelaodiretacomacriseestruturaldocapital
iniciadanadcadade1970.Elaatingemaioresproporesapartirdadcadade1980eaceleraaindamaisnas
dcadasde1990,2000e2010.OprofessorfrancsFranoisChesnais,emseulivroAmundializaodo
capital(1996),utilizaostermos mundializaodocapital
paracaracterizartalperodo.
Diversosautorestratammundializaoeglobalizaocomosinnimos,entretanto,paraChesnais,h
diferenasfundamentais,principalmentenoquedizrespeitoaocarterideolgico.Globalizaoquasesempre
apresentadacomoumprocessobenficoenecessrio,comoumaespciedevitriatriunfaldocapitalismo,como
sedesfizessemtodasasfronteiras.Assim,rumoaoprogressodomundoglobalizado,impemseaospasesda
periferiaaaberturaeconmica,adesregulamentaodosmercadoseadesestatizaodaeconomia.
Destarte,omundosetornacadavezmaissemfronteirasparaocapital,porm,commobilidadeseletivaaos
trabalhadores.Otermomundializaoparecenos,assim,maisadequado,porqueelucidaascontradiesinternas
daformaodomercadomundial.
ParaofilsofoIstvnMszros,nolivroAtualidadehistricadaofensivasocialista(2010),acrisequese
instalaapartirde1970temcarterestruturalporquenoserestringeaumaesfera,porexemplo,acomercialou
afinanceira,ela universal
noselimitaaumconjuntodepases,mastemalcance global
suaescaladetempo
nocclica,masextensa,paraalmdisso, permanente
eseumododesernoeruptivo,pontual,
mas rastejante .Asdificuldadesematingirastaxasdelucrodopsguerraedediminuirotempodetrabalho
socialmentenecessriofazemcomquemuitoscapitalistasprefiraminvestirfinanceiramentenosespaos
privilegiadosdocapitalfictcioedaespeculaodoqueprodutivamente.
Parafacilitaressamobilidadedocapital,umasriededesregulamentaesque,defato,ocorremconjuntamente
anovasregulaesdecarterliberalizantetempormarco,em1971,orompimentodaconversibilidadedlar
ouro,impostapeloacordoBrettonWoods.
NoBrasil,oprimeiroafalaremfinanceirizaodeumaformaabrangente,paracaracterizaraanliseda
economiapolticadotempopresentefoiJosCarlosBraga,emsuatesededoutoradodefendidanoInstitutode
EconomiadaUNICAMP,quedatade1985.Oproblema,segundooprofessorEleutrioPrado,emseu
artigoExamecrticodateoriadafinanceirizao(2014),que,almdesuprimiracentralidadedaforma
valordocapital,Bragaacentuaumaoposioentrefinanaseindstria,entrecapitalfinanceiroecapitalindustrial,
entreafraoburguesarentistaeafraoburguesaindustrial.Aimpressoquesedadequehdois
subsistemas,ummaisamigoeoutromaisinimigodotrabalhador.Perdeseaperspectivadaanliseda
totalidadesocial.
Cadacapitalindividualapenasumafrao,umadasformasfuncionaisautonomizadasdocapitalsocialtotal.
Marxexplicamuitobemoprocessodeautonomizaodasformasfuncionaisdocapital,asquaiscorrespondema
fraesdaclassecapitalista:capitalistacomercirio,capitalistamonetrio,capitalistaprodutivo.Entretanto,isso
umrecursotericometodolgico,noqualasparticularidadessoacentuadas.Narealidadeconcreta,na
perspectivadatotalidade,omovimentodialticoecontraditrio.Umexemplodessacontraditoriedade:ocapital
precisadaforadetrabalhoparasuaautovalorizao,entretanto,seumaiordesejoprescindirdaforade
trabalhocomocusto.
Nafasedepredominnciadaacumulaofinanceira, parece
queocapitalatingiuasuameta:adeprescindirda
foradetrabalhoaomesmotempoemquevalorizacapital.ArelaoDD(dinheiroquesetransformaem
dinheiroacrescido)aformamaisexaltadadofetichismoqueconhecemos.Partedodinheiroquegeramais
dinheirocapitalajuros,ouseja,capitalistaproprietriodedinheiroqueoemprestanaformadecapital,aser
utilizadoprodutivamente,demodoaqueocapitalistaprodutivorepassepartedamaisvalianaformadejuros
paraaquelequefezoemprstimo.
Ocapitalfictciotemsuasrazesnocapitalajuros,mastemseumovimentorelativamenteautonomizadodo
capitalprodutivo.OspesquisadoresReinaldoCarcanholoePauloNakatani,noartigoOcapitalespeculativo
parasitrio:umaprecisotericasobreocapitalfinanceiro,caractersticodaglobalizao(1999),
chegamafalarqueocapitalfictcioparasitrio,jqueseapropriadamaisvaliaproduzidapelotrabalhadoreo
exigeemmagnitudemxima,comopromessadeexploraofutura.
Ocapitalfictcioaomesmotemporealefictcio,porqueoindivduoquedetmumpapelcompromessafutura
podevendloaumterceiroeobterdinheiro,aomesmotempoemque,nombitodatotalidade,essecapital
apenaspromessa,noexisteefetivamente.Entretanto,mesmonocontextodaacumulaopredominantemente
financeira,ocapitalfictcionosesustentaapenasdeespeculao.Eleparasitaomundoprodutivo,demodoque
http://www.coletiva.org/index.php/artigo/financeirizacaoeprecarizacaoduasfacesdamesmamoeda/ 2/4
2017527 RevistaColetiva
socriadasnormasdeGovernanaCorporativaeInvestimentoSocialmenteResponsvelquegarantam,no
mbitoprodutivo,onvelesperadodeproduodemaisvalia.
Otripfinanceirizao,neoliberalismoereestruturaoprodutivafundamentalcomorespostaqueda
tendencialdataxadelucro.Ditodeoutraforma:oprocessodeliberalizaodaeconomia,quepermitiualivre
mobilidadedocapital,aliceradaemtecnologiasdeinformaoconstantementerenovadaseavanosnosmeios
detransporte,foialiadoaumaconformaoideopolticapautadanalivreconcorrncia,noindividualismo
exacerbado,nameritocracia,nasubjetividadeaserviodaeconomiaenofimdahistria,dasrevolues,das
classessociais,dasmetanarrativasetudoqueabranjaatotalidade,aqualteverepercussodiretanaformade
organizaodotrabalho,hegemonicamentebaseadonotoyotismo.
Pararesponderspromessasdenveisderentabilidadeimpostaspeloscapitaisfictcios,osimpactossobreos
trabalhadoresforamdevastadores:demisses,terceirizaesemcascata(quarteirizaes,quinteirizaes,etc.),
intensificaodotrabalho,usodaforadetrabalhoforadajornadanormal,tantopelousodecomputadorese
celularesfornecidospelasempresasquantopelaexignciadefornecerideiasdereduodecustos,salriovarivel
porprodutividade,etc.
Socriadasnovasestratgiastalcomo stockoption
,emqueotrabalhadorganhaouadquireaesdaempresa
emquetrabalha,demodoaabsorverereproduziraideologiadeserumproprietriodaempresa,devestira
camisaeimporparasieparaosdemaisascondutasrequeridaseesperadasdotrabalhadorexemplar.
TambmoEstadotemresponsabilidadenesseprocesso,aoseutilizardecapitalfictcionoformatodettulosda
dvida,paraoqualrespondeaosjurosaltoscomaumentodetaxaodeimpostossobreostrabalhadores,que,
proporcionalmente,jsoosmaisafetadosnoBrasil.Damesmaforma,atendesdemandasdocapitalismo
financeirizado,impondoreformastrabalhistaseprevidenciriasquelhesretiramdireitos,demodoateremque
trabalharmaisintensamenteedeformaextensiva,muitasvezesdepoisdeaposentados,outrasvezes,na
informalidade.
Assim,temosquefinanceirizaoeprecarizaosodoisladosdamesmamoedaeque,comosempreocorreuno
mododeproduocapitalista,ofardomaiorrecaisobreostrabalhadores,comaimplicaodeque,noperodo
recente,asrelaesestaremmaisfetichizadase,assim,maisestranhadasaotrabalhador.Portanto,os
trabalhadoresprecisammaisdoquenunca,apoiarsenosensinamentosdeMarx,dainseparabilidadeentreteoria
eprticaparaatransformaosocial.Somentebuscandocompreenderteoricamenteomovimentodatotalidade
socialdocapital,aliadolutapolticaaliceradanasolidariedadedaclassetrabalhadora,possvelchegar
emancipaorealeefetiva,rumoaofenecimentodetodasasclassessociais.
Parasabermais:
CARCANHOLO,ReinaldoNAKATANI,Paulo.Ocapitalespeculativoparasitrio:umaprecisotericasobreocapital
financeiro,caractersticodaglobalizao.EnsaiosFEE,PortoAlegre,v.20,n1,1999.
CHESNAIS,Franois.Amundializaodocapital.SoPaulo:Xam,1996.
HILFERDING,Rudolf.Ocapitalfinanceiro.SoPaulo:NovaCultural,1985.
LNIN,VladimirIlitch.Oimperialismo:fasesuperiordocapitalismo.SoPaulo:Centauro,2003.
MARQUES,RosaNAKATANI,Paulo.Oquecapitalfictcioesuacrise.SoPaulo:Brasiliense,2009.
MARX,Karl.Ocapital.LivroI.SoPaulo:Boitempo,2013.
_______.Ocapital.LivroII.SoPaulo:Boitempo,2014.
_______.Ocapital.LivroIII.Tomo1.SoPaulo:AbrilCultural,1984.
_______.Ocapital.LivroIII.Tomo2.SoPaulo:AbrilCultural,1985.
MSZROS,Istvn.Atualidadehistricadaofensivasocialista.SoPaulo:Boitempo,2010.
PRADO,Eleutrio.Examecrticodateoriadafinanceirizao.CrticaMarxista,n.39,2014.
http://www.coletiva.org/index.php/artigo/financeirizacaoeprecarizacaoduasfacesdamesmamoeda/ 3/4
2017527 RevistaColetiva
SABADINI,M.Valor,formasfuncionaisdocapitalecapitalfictcioemMarx.AnaisdoXIVEncontroNacionalde
EconomiaPoltica(SEP),PUC(SP),SoPaulo,2009.
LviaMoraes
DoutoraemSociologia/UNICAMP.PsdoutorandaemPolticaSocial/UFES,bolsistaPNPD/Capes,pesquisadorado
GrupodeEstudossobreDinheiroMundialeFinanceirizao/UFES,comcaptulodelivropublicadonacoleo
RiquezaeMisriadoTrabalhonoBrasil,vol.II,sobaorganizaodoProf.Dr.RicardoAntunes,publicadopela
BoitempoEditorial.AtualmenteprofessoraadjuntadoDepartamentodeCinciasSociaisdaUniversidadeFederal
doEspritoSantoecoordenadoradoPIBIDCinciasSociaisnamesmainstituio.Email:
liviamoraes@outlook.com
http://www.coletiva.org/index.php/artigo/financeirizacaoeprecarizacaoduasfacesdamesmamoeda/ 4/4