Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
NGUYÊ ’ THANH
BÀI TÂ
.P
TOÁN CAO C´P
Tâ.p 3
Phép tı́nh tı́ch phân. Lý thuyê´t chuô˜ i.
Phu.o.ng trı̀nh vi phân
´T BA
NHÀ XUÂ ´C GIA HÀ NÔI
’ N DAI HOC QUÔ
. . .
Mu.c lu.c
15 Khái niê.m vê` phu.o.ng trı̀nh vi phân da.o hàm riêng 304
15.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh dô´i vó.i các da.o
hàm riêng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
15.2 Gia’i phu.o.ng trı̀nh d a.o hàm riêng câ´p 2 d o.n gia’n nhâ´t 310
15.3 Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n . . . . . . . . . . 313
15.3.1 Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n sóng . . . . . . . . . . . . 314
. .
15.3.2 Phu o ng trı̀nh truyê ` n nhiê.t . . . . . . . . . . . . 317
15.3.3 Phu.o.ng trı̀nh Laplace . . . . . . . . . . . . . . 320
Tài liê.u tham kha’o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Chu.o.ng 10
10.2 Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm
so. câ´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
10.2.1 Tı́ch phân các hàm hũ.u ty’ . . . . . . . . . 30
10.2.2 Tı́ch phân mô.t sô´ hàm vô ty’ do.n gia’n . . . 37
10.2.3 Tı́ch phân các hàm lu.o..ng giác . . . . . . . 48
1 cos x sin x
cos(x2), sin(x2), , , ,... là nhũ.ng hàm không so. câ´p.
lnx x x
- i.nh nghı̃a 10.1.2. Tâ.p ho..p mo.i nguyên hàm cu’a hàm f (x) trên
D
khoa’ng (a, b) du.o..c go.i là tı́ch phân bâ´t di.nh cu’a hàm f (x) trên khoa’ng
(a, b) và du.o..c ký hiê.u là
Z
f (x)dx.
Nê´u F (x) là mô.t trong các nguyên hàm cu’a hàm f (x) trên khoa’ng
(a, b) thı̀ theo di.nh lý 10.1.2
Z
f(x)dx = F (x) + C, C ∈ R
trong dó C là hă`ng sô´ tùy ý và dă’ng thú.c câ
` n hiê’u là dă’ng thú.c giũ.a
hai tâ.p ho..p.
Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân bâ´t di.nh:
Z
1) d f (x)dx = f(x)dx.
Z 0
2) f (x)dx = f (x).
Z Z
3) df(x) = f 0 (x)dx = f(x) + C.
Tù. di.nh nghı̃a tı́ch phân bâ´t di.nh rút ra ba’ng các tı́ch phân co.
ba’n (thu.ò.ng du.o..c go.i là tı́ch phân ba’ng) sau dây:
6 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
I. 0.dx = C.
Z
II. 1dx = x + C.
Z
xα+1
III. xαdx = + C, α 6= −1
α+1
Z
dx
IV. = ln|x| + C, x 6= 0.
x
Z Z
x ax
V. a dx = + C (0 < a 6= 1); ex dx = ex + C.
lna
Z
VI. sin xdx = − cos x + C.
Z
VII. cos xdx = sin x + C.
Z
dx π
VIII. 2
= tgx + C, x 6= + nπ, n ∈ Z.
cos x 2
Z
dx
IX. = −cotgx + C, x 6= nπ, n ∈ Z.
sin2 x
Z arc sin x + C,
dx
X. √ = −1 < x < 1.
1 − x2 −arc cos x + C
Z arctgx + C,
dx
XI. =
1 + x2 −arccotgx + C.
Z √
dx
XII. √ = ln|x + x2 ± 1| + C
x2 ± 1
(trong tru.ò.ng ho..p dâ´u trù. thı̀ x < −1 hoă.c x > 1).
Z
dx 1 1 + x
XIII. = ln + C, |x| =
6 1.
1 − x2 2 1−x
Các quy tă´c tı́nh tı́ch phân bâ´t di.nh:
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 7
Z Z
1) kf (x)dx = k f (x)dx, k 6= 0.
Z Z Z
2) [f(x) ± g(x)]dx = f (x)dx ± g(x)dx.
Z
3) Nê´u f(x)dx = F (x) + C và u = ϕ(x) kha’ vi liên tu.c thı̀
Z
f (u)du = F (u) + C.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng minh ră`ng hàm y = signx có nguyên hàm trên
khoa’ng bâ´t kỳ không chú.a diê’m x = 0 và không có nguyên hàm trên
mo.i khoa’ng chú.a diê’m x = 0.
Gia’i. 1) Trên khoa’ng bâ´t kỳ không chú.a diê’m x = 0 hàm y = signx
là hă`ng sô´. Chă’ng ha.n vó.i mo.i khoa’ng (a, b), 0 < a < b ta có signx = 1
và do dó mo.i nguyên hàm cu’a nó trên (a, b) có da.ng
F (x) = x + C, C ∈ R.
2) Ta xét khoa’ng (a, b) mà a < 0 < b. Trên khoa’ng (a, 0) mo.i
nguyên hàm cu’a signx có da.ng F (x) = −x + C1 còn trên khoa’ng (0, b)
nguyên hàm có da.ng F (x) = x + C2. Vó.i mo.i cách cho.n hă`ng sô´ C1
và C2 ta thu du.o..c hàm [trên (a, b)] không có da.o hàm ta.i diê’m x = 0.
Nê´u ta cho.n C = C1 = C2 thı̀ thu du.o..c hàm liên tu.c y = |x| + C
nhu.ng không kha’ vi ta.i diê’m x = 0. Tù. dó, theo di.nh nghı̃a 1 hàm
signx không có nguyên hàm trên (a, b), a < 0 < b. N
Vı́ du. 2. Tı̀m nguyên hàm cu’a hàm f (x) = e|x| trên toàn tru.c sô´.
Gia’i. Vó.i x > 0 ta có e|x| = ex và do dó trong miê
` n x > 0 mô.t
trong các nguyên hàm là ex . Khi x < 0 ta có e|x| = e−x và do vâ.y
trong miê ` n x < 0 mô.t trong các nguyên hàm là −e−x + C vó.i hă`ng
sô´ C bâ´t kỳ.
Theo di.nh nghı̃a, nguyên hàm cu’a hàm e|x| pha’i liên tu.c nên nó
8 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
` u kiê.n
pha’i tho’a mãn diê
tú.c là 1 = −1 + C ⇒ C = 2.
Nhu. vâ.y
ex nê´u x > 0,
F (x) = 1 nê´u x = 0,
−e−x + 2 nê´u x < 0
là hàm liên tu.c trên toàn tru.c sô´. Ta chú.ng minh ră`ng F (x) là nguyên
hàm cu’a hàm e|x| trên toàn tru.c sô´. Thâ.t vâ.y, vó.i x > 0 ta có
F 0(x) = ex = e|x|, vó.i x < 0 thı̀ F 0(x) = e−x = e|x|. Ta còn câ ` n pha’i
chú.ng minh ră`ng F 0(0) = e0 = 1. Ta có
F (x) − F (0) ex − 1
F+0 (0) = lim = lim = 1,
x→0+0 x x→0+0 x
F (x) − F (0) −e−x + 2 − 1
F−0 (0) = lim = lim = 1.
x→0−0 x x→0−0 x
Nhu. vâ.y F+0 (0) = F−0 (0) = F 0(0) = 1 = e|x|. Tù. dó có thê’ viê´t:
Z ex + C, x<0
e|x|dx = F (x) + C =
−e−x + 2 + C, x < 0. N
Vı́ du. 3. Tı̀m nguyên hàm có dô ` thi. qua diê’m (−2, 2) dô´i vó.i hàm
1
f (x) = , x ∈ (−∞, 0).
x
1
Gia’i. Vı̀ (ln|x|)0 = nên ln|x| là mô.t trong các nguyên hàm cu’a
x
1
hàm f (x) = . Do vâ.y, nguyên hàm cu’a f là hàm F (x) = ln|x| + C,
x
C ∈ R. Hă`ng sô´ C du.o..c xác di.nh tù. diê
` u kiê.n F (−2) = 2, tú.c là
ln2 + C = 2 ⇒ C = 2 − ln2. Nhu. vâ.y
x
F (x) = ln|x| + 2 − ln2 = ln + 2. N
2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 9
Gia’i. 1) Ta có
Z x Z h x
2 5x 1 1 1 x i
I= 2 x− dx = 2 − dx
10 5 · 10x 5 5 2
Z x Z x
1 1 1
=2 dx − dx
5 5 2
1 x 1 x
5 1 2
=2 − +C
1 5 1
ln ln
5 2
2 1
=− x + + C.
5 ln5 5 · 2x ln2
2)
3 h 2 5i
Z 2 x+ x + +
I= 2 dx = 2 3 6 dx
2 3 2
3 x+ x+
3 3
2 5 2
= x + lnx + + C. N
3 9 3
Gia’i. 1)
Z Z Z
2 sin2 x 1 − cos2 x
tg xdx = dx = dx
cos2 x cos2 x
Z Z
dx
= − dx = tgx − x + C.
cos2 x
10 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
2)
Z Z Z Z
1 + cos2 x 1 + cos2 x 1 dx
dx = dx = + dx
1 + cos 2x 2 cos2 x 2 cos2 x
1
= (tgx + x) + C.
2
3)
Z Z p
√
1 − sin 2xdx = sin2 x − 2 sin x cos x + cos2 xdx
Z p Z
= (sin x − cos x)2dx = | sin x − cos x|dx
BÀI TÂ
.P
` ng nhâ´t, hãy du.a các tı́ch phân dã cho
Bă`ng các phép biê´n dô’i dô
`
vê tı́ch phân ba’ng và tı́nh các tı́ch phân dó1
Z
dx 1 x − 1 1
1. . (DS. ln − arctgx)
x4 − 1 4 x+1 2
Z 2
1 + 2x 1
2. dx. (DS. arctgx − )
x2 (1 + x2 ) x
Z √ 2 √
x + 1 + 1 − x2 √
3. √ dx. (DS. arc sin x + ln|x + 1 + x2|)
1 − x4
Z √ 2 √
x + 1 − 1 − x2 √ √
4. √ dx. (DS. ln|x + x2 − 1| − ln|x + x2 + 1|)
x4 − 1
Z √ 4
x + x−4 + 2 1
5. 3
dx. (DS. ln|x| − 4 )
x 4x
Z 3x
2 −1 e2x
6. dx. (DS. + ex + 1)
ex − 1 2
Dê’ cho go.n, trong các “Dáp sô´” cu’a chu.o.ng này chúng tôi bo’ qua không viê´t
1
Z
2 h2 2 i
3x
22x − 1 x
7. √ dx. (DS. + 2− 2 )
2x ln2 3
Z
dx 1 lnx
8. 2 . (DS. √ arctg √ )
x(2 + ln x) 2 2
Z √3
ln2 x 3
9. dx. (DS. ln5/3x)
x 5
Z x
e + e2x
10. dx. (DS. −ex − 2ln|ex − 1|)
1 − ex
Z x
e dx
11. . (DS. ln(1 + ex))
1 + ex
Z
x 1 sin x
12. sin2 dx. (DS. x − )
2 2 2
Z
13. cotg2 xdx. (DS. −x − cotgx)
Z π
√
14. 1 + sin 2xdx, x ∈ 0, . (DS. − cos x + sin x)
2
Z
15. ecos x sin xdx. (DS. −ecos x )
Z
16. ex cos ex dx. (DS. sin ex)
Z
1 x
17. dx. (DS. tg )
1 + cos x 2
Z
dx 1 x π
18. . (DS. √ lntg + )
sin x + cos x 2 2 8
Z
1 + cos x 2
19. dx. (DS. − )
(x + sin x)3 2(x + sin x)2
Z
sin 2x 1p
20. p dx. (DS. − 1 − 4 sin2 x)
1 − 4 sin2 x 2
Z
sin x √
21. p dx. (DS. −ln| cos x + 1 + cos2 x|)
2 − sin2 x
12 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z sin2 x
sin x cos x 1
22. p dx. (DS. arc sin √ )
3 − sin4 x 2 3
Z
arccotg3x 1
23. 2
dx. (DS. − arccotg2 3x)
1 + 9x 6
Z √
x + arctg2x 1 2 1
24. dx. (DS. ln(1 + 4x ) + arctg3/22x)
1 + 4x2 8 3
Z
arc sin x − arc cos x 1
25. √ dx. (DS. (arc sin2 x + arc cos2 x))
1 − x2 2
Z
x + arc sin3 2x 1√ 1
26. √ dx. (DS. − 1 − 4x2 + arc sin4 2x)
1 − 4x2 4 8
Z
x + arc cos3/2 x √ 2
27. √ dx. (DS. − 1 − x2 − arc cos5/2 x)
1 − x2 5
Z
|x|3
28. x|x|dx. (DS. )
3
Z
29. (2x − 3)|x − 2|dx.
2 7
− x3 + x2 − 6x + C, x < 2
(DS. F (x) = 3 2 )
2 7
x3 − x2 + 6x + C, x>2
3 2
Z 1 − x2, |x| 6 1,
30. f (x)dx, f(x) =
1 − |x|, |x| > 1.
3
x − x + C
nê´u |x| 6 1
(DS. F (x) = 3 )
x − x|x| + 1 signx + C
nê´u|x| > 1
2 6
1) Hàm x = ϕ(t) xác di.nh và kha’ vi trên khoa’ng T vó.i tâ.p ho..p giá
tri. là khoa’ng X.
2) Hàm y = f(x) xác di.nh và có nguyên hàm F (x) trên khoa’ng X.
Khi dó hàm F (ϕ(t)) là nguyên hàm cu’a hàm f (ϕ(t))ϕ0 (t) trên
khoa’ng T .
Tù. di.nh lý 10.1.1 suy ră`ng
Z
f(ϕ(t))ϕ0(t)dt = F (ϕ(t)) + C. (10.1)
Vı̀
Z
F (ϕ(t)) + C = (F (x) + C)x=ϕ(t) = f(x)dxx=ϕ(t)
cho nên dă’ng thú.c (10.1) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
Z Z
f (x)dx x=ϕ(t) = f (ϕ(t))ϕ0(t)dt. (10.2)
Dă’ng thú.c (10.2) du.o..c go.i là công thú.c dô’i biê´n trong tı́ch phân
bâ´t di.nh.
Nê´u hàm x = ϕ(t) có hàm ngu.o..c t = ϕ−1 (x) thı̀ tù. (10.2) thu
du.o..c
Z Z
f(x)dx = f (ϕ(t))ϕ0 (t)dtt=ϕ−1 (x) . (10.3)
CÁC VÍ DU
.
Z
dx
Vı́ du. 1. Tı́nh .
cos x
Gia’i. Ta có
Z Z
dx cos xdx
= 2 (dă.t t = sin x, dt = cos xdx)
cos x
Z 1 − sin x
dt 1 1 + t x π
= 2
= ln + C = ln tg + + C. N
1−t 2 1−t 2 4
Z 3
x dx
Vı́ du. 2. Tı́nh I = .
x8 − 2
Gia’i. ta có
√ 4
1 2 x
Z d(x4 ) Z d √
4 4 2
I= = h
8
x −2 x4 2i
−2 1 − √
2
x4
Dă.t t = √ ta thu du.o..c
2
√ √
2 2 + x4
I=− ln √ + C. N
8 2 − x4
Z
x2 dx
Vı́ du. 3. Tı́nh I = p ·
(x2 + a2 )3
adt
Gia’i. Dă.t x(t) = atgt ⇒ dx = . Do dó
cos2 t
Z 3 2 Z Z Z
a tg t · cos3 tdt sin2 t dt
I= = dt = − cos tdt
a3 cos2 t cos t cos t
t π
= lntg + − sin t + C.
2 4
x
Vı̀ t = arctg nên
a
1 x π x
I = lntg arctg + − sin arctg +C
2 a 4 a
x √
= −√ + ln|x + x2 + a2| + C.
x2 + a2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 15
Thâ.t vâ.y, vı̀ sin α = cos α · tgα nên dê˜ dàng thâ´y ră`ng
x x
sin arctg =√ ·
a x + a2
2
Gia’i. 1) Ta có
1 1
Z 1+ Z d x− Z
x2 x dt
I1 = r dx = r = √
1 1 2 t2 − 5
x2 − 7 + 2 x− −5
x x
r
√ 1 1
= ln|t + t2 − 5| + C = lnx − + x2 − 7 + 2 + C.
x x
2) Ta viê´t biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân du.ó.i da.ng
3 −2x + 6 1
f (x) = − · √ + 13 · √
2 −x2 + 6x − 8 −x2 + 6x − 8
và thu du.o..c
Z
I2 = f(x)dx
Z Z
3 2 − 12 2 d(x − 3)
=− (−x + 6x − 8) d(−x + 6x − 8) + 13 p
2 1 − (x − 3)2
√
= −3 −x2 + 6x − 8 + 13 arc sin(x − 3) + C. N
2) Ta có
Z
sin x cos x[(cos2 x + 1) − 1]
I2 = dx.
1 + cos2 x
Ta dă.t t = 1 + cos2 x. Tù. dó dt = −2 cos x sin xdx. Do dó
Z
1 t−1 t
I2 = − dt = − + ln|t| + C,
2 t 2
trong dó t = 1 + cos2 x. N
Vı́ du. 7. Tı́nh
Z Z
exdx ex + 1
1) I1 = √ , 2) I2 = dx.
e2x + 5 ex − 1
Gia’i
1) Dă.t ex = t. Ta có ex dx = dt và
Z
dt √ √
I1 = √ = ln|t + t2 + 5| + C = ln |ex + e2x + 5| + C.
t2 + 5
dt
2) Tu.o.ng tu.., dă.t ex = t, exdx = dt, dx = và thu du.o..c
t
Z Z Z
t + 1 dt 2dt dt
I2 = = − = 2ln|t − 1| − ln|t| + C
t−1 t t−1 t
= 2ln|ex − 1| − lnex + c
= ln(ex − 1)2 − x + C. N
BÀI TÂ
.P
Z
dx √ 1 + ex − 1
2. √ . (DS. ln √ )
ex + 1 x
1+e +1
Z
e2x
3. dx. (DS. ex + ln|ex − 1|)
ex − 1
Z √
1 + lnx 2p
4. dx. (DS. (1 + lnx)3)
x 3
Z √
1 + lnx
5. dx.
xlnx
√ √
(DS. 2 1 + lnx − ln|lnx| + 2ln| 1 + lnx − 1|)
Z
dx x x
6. x/2 x
. (DS. −x − 2e− 2 + 2ln(1 + e 2 ))
e +e
Z √
arctg x dx √
7. √ . (DS. (arctg x)2)
x 1+x
Z √
2
8. e3x + e2xdx. (DS. (ex + 1)3/2 )
3
Z
2 1 2
9. e2x +2x−1 (2x + 1)dx. (DS. e2x +2x−1 )
2
Z
dx √
10. √
x
. (DS. 2arctg ex − 1)
e −1
Z
e2xdx 1 √
11. √ . (DS. ln(e2x + e4x + 1))
e4x + 1 2
Z
2x dx arc sin 2x
12. √ . (DS. )
1 − 4x ln2
Z
dx √ √
13. √ . (DS. 2[ x + 1 − ln(1 + x + 1)])
1+ x+1
Chı’ d☠n. Dă.t x + 1 = t2.
Z r
x+1 √ √ x−2
14. √ dx. (DS. 2 x − 2 + 2arctg )
x x−2 2
Z
dx 2 √ √
15. √ . (DS. ax + b − mln| ax + b + m| )
ax + b + m a
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 19
Z
dx √ √
16. √ √ . (DS. 3 3 x + 3ln| 3 x − 1|)
3
x( x − 1)
3
Z
dx
17. . (DS. tg(arc sin x))
(1 − x2)3/2
π π
˜ n. Dă.t x = sin t, t ∈ − ,
Chı’ dâ )
2 2
Z
dx 1 x
18. . (DS. sin arctg )
(x2 + a2)3/2 a2 a
π π
˜ n. Dă.t x = atgt, t ∈ − ,
Chı’ dâ .
2 2
Z
dx 1 1
19. . (DS. − , t = arc sin )
(x2 − 1)3/2 cos t x
1 π π
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ , − < t < 0, 0 < t < .
sin t 2 2
Z √ √
a2 x x a2 − x2
20. a2 − x2 dx. (DS. arc sin + )
2 a 2
˜ n. Dă.t x = a sin t.
Chı’ dâ
Z
√ x√ 2 a2 √
21. a2 + x2dx. (DS. a + x2 + ln|x + a2 + x2|)
2 2
˜ n. Dă.t x = asht.
Chı’ dâ
Z
x2 1 √ √
22. √ dx. (DS. x a2 + x2 − a2ln(x + a2 + x2) )
a2 + x2 2
Z √
dx x2 + a2
23. √ . (DS. − )
x2 x2 + a2 a2x
1
˜ n. Dă.t x = hoă.c x = atgt, hoă.c x = asht.
Chı’ dâ
t
Z 2
x dx a2 x x√ 2
24. √ . (DS. arc sin − a − x2 )
a2 − x2 2 a a
˜ n. Dă.t x = a sin t.
Chı’ dâ
Z
dx 1 a
25. √ . (DS. − arc sin )
x x2 − a2 a x
20 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
1 a
˜ n. Dă.t x = , hoă.c x =
Chı’ dâ hoă.c x = acht.
t cos t
Z √ √
1 − x2 1 − x2
26. dx. (DS. − − arc sin x)
x2 x
Z
dx x
27. p . (DS. √ )
2
(a + x ) 2 3 a x2 + a2
2
Z √
dx x2 − 9
28. √ . (DS. )
x2 x2 − 9 9x
Z
dx x
29. p . (DS. − √ )
2
(x − a ) 2 3 a x2 − a2
2
Z √
30. x2 a2 − x2dx.
x a2 √ a4 x
(DS. − (a2 − x2)3/2 + x x2 − a2 + arc sin )
4 8 8 a
Z r
a+x √ x
31. dx. (DS. − a2 − x2 + arc sin )
a−x a
˜
Chı’ dâ n. Dă.t x = a cos 2t.
Z r
x−a
32. dx.
x+a
√ √ √
(DS. x2 − a2 − 2aln( x − a + x + a) nê´u x > a,
√ √ √
− x2 − a2 + 2aln( −x + a + −x − a) nê´u x < −a)
a
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ .
cos 2t
Z r √
x − 1 dx 1 x2 − 1
33. . (DS. arc cos − )
x + 1 x2 x x
1
˜ n. Dă.t x = .
Chı’ dâ
t
Z
dx √
34. √ . (DS. 2arc sin x)
x − x2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 21
˜ n. Dă.t x = sin2 t.
Chı’ dâ
Z √ 2 1 + √x2 + 1
x +1 √
35. dx. (DS. x2 + 1 − ln )
x x
Z
x3dx x2 √ 4√
36. √ . (DS. − 2 − x2 − 2 − x2)
2 − x2 3 3
Z p p
(9 − x2)2 (9 − x2 )5
37. dx. (DS. − )
x6 45x5
Z
x2dx x√ 2 a2 √
38. √ . (DS. x − a2 + ln|x + x2 − a2|)
x2 − a2 2 2
Z xex
(x + 1)dx
39. . (DS. ln )
x(1 + xex) 1 + xex
˜ n. Nhân tu’. sô´ và m☠u sô´ vó.i ex rô
Chı’ dâ ` i dă.t xex = t.
Z
dx 1 h x ax i
40. . (DS. arctg + )
(x2 + a2)2 2a3 a x2 + a2
˜ n. Dă.t x = atgt.
Chı’ dâ
Công thú.c (10.4) du.o..c go.i là công thú.c tı́nh tı́ch phân tù.ng phâ
` n.
Vı̀ u0(x)dx = du và v 0(x)dx = dv nên (10.4) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
Z Z
udv = uv − vdu. (10.4*)
Nhóm I gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có chú.a
thù.a sô´ là mô.t trong các hàm sau dây: lnx, arc sin x, arc cos x, arctgx,
(arctgx)2, (arc cos x)2, lnϕ(x), arc sin ϕ(x),...
Dê’ tı́nh các tı́ch phân này ta áp du.ng công thú.c (10.4*) bă`ng cách
dă.t u(x) bă`ng mô.t trong các hàm dã chı’ ra còn dv là phâ ` n còn la.i cu’a
biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân.
Nhóm II gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân
có da.ng P (x)eax , P (x) cos bx, P (x) sin bx trong dó P (x) là da thú.c, a,
b là hă`ng sô´.
Dê’ tı́nh các tı́ch phân này ta áp du.ng (10.4*) bă`ng cách dă.t u(x) =
P (x), dv là phâ ` n còn la.i cu’a biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân. Sau mô˜ i
` n tı́ch phân tù.ng phâ
lâ ` n bâ.c cu’a da thú.c sẽ gia’m mô.t do.n vi..
Nhóm III gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có
da.ng: eax sin bx, eax cos bx, sin(lnx), cos(lnx),... Sau hai lâ ` n tı́ch phân
tù.ng phâ ` n ta la.i thu du.o..c tı́ch phân ban dâ ` u vó.i hê. sô´ nào dó. Dó là
phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh vó.i â’n là tı́ch phân câ ` n tı́nh.
. . .
Du o ng nhiên là ba nhóm vù a nêu không vét hê´t mo.i tı́ch phân
tı́nh du.o..c bă`ng tı́ch phân tù.ng phâ ` n (xem vı́ du. 6).
Nhâ.n xét. Nhò. các phu.o.ng pháp dô’i biê´n và tı́ch phân tù.ng phâ `n
ta chú.ng minh du.o..c các công thú.c thu.ò.ng hay su’. du.ng sau dây:
Z
dx 1 x
1) 2 2
= arctg + C, a 6= 0.
x +a a a
Z
dx 1 a + x
2) = ln + C, a 6= 0.
a2 − x2 2a a − x
Z
dx x
3) √ = arc sin + C, a 6= 0.
2
a −x 2 a
Z
dx √
4) √ = ln|x + x2 ± a2| + C.
x2 ± a2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 23
CÁC VÍ DU .
Z
√ √
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân I = xarctg xdx.
Gia’i. Tı́ch phân dã cho thuô.c nhóm I. Ta dă.t
√
u(x) = arctg x,
√
dv = xdx.
1 dx 2 3
Khi dó du = · √ , v = x 2 . Do dó
1+x 2 x 3
Z
2 3 √ 1 x
I = x 2 arctg x − dx
3 3 1+x
Z
2 3 √ 1 h 1 i
= x arctg x −
2 1− dx
3 3 1+x
2 3 √ 1
= x 2 arctg x − (x − ln|1 + x|) + C. N
3 3
Z
Vı́ du. 2. Tı́nh I = arc cos2 xdx.
Gia’i. Gia’ su’. u = arc cos2 x, dv = dx. Khi dó
2arc cos x
du = − √ dx, v = x.
1 − x2
Theo (10.4*) ta có
Z
2 xarc cos x
I = xarc cos x + 2 √ dx.
1 − x2
Dê’ tı́nh tı́ch phân o’. vê´ pha’i dă’ng thú.c thu du.o..c ta dă.t u =
xdx
arc cos x, dv = √ . Khi dó
1 − x2
Z √ √
dx
du = − √ , v = − d( 1 − x2) = − 1 − x2 + C1
1 − x2
√
` n lâ´y v = − 1 − x2:
và ta chı’ câ
Z √ Z
xarc cos x 2
√ dx = − 1 − x arc cos x − dx
21 − x2
√
= − 1 − x2arc cos x − x + C2 .
24 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
u(x) = x2,
dv = sin 3xdx.
1
Khi dó du = 2xdx, v = − cos 3x và
3
Z
1 2 2 1 2
I = − x cos 3x + x cos 3xdx = − x2 cos 3x + I1.
3 3 3 3
` n tı́nh I1. Dă.t u = x, dv = cos 3xdx. Khi dó du = 1dx,
Ta câ
1
v = sin 3x. Tù. dó
3
Z
1 2 2h1 1 i
I = − x cos 3x + x sin 3x − sin 3xdx
3 3 3 3
1 2 2
= − x2 cos 3x + x sin 3x + cos 3x + C. N
3 9 27
Nhâ.n xét. Nê´u dă.t u = sin 3x, dv = x2dx thı̀ lâ ` n tı́ch phân tù.ng
` n thú. nhâ´t không du.a dê´n tı́ch phân do.n gia’n ho.n.
phâ
Z
Vı́ du. 4. Tı́nh I = eax cos bx; a, b 6= 0.
Gia’i. Dây là tı́ch phân thuô.c nhóm III. Ta dă.t u = eax, dv =
1
cos bxdx. Khi dó du = aeaxdx, v = sin bx và
b
Z
1 a 1 a
I = eax sin bx − eax sin bxdx = eax sin bx − I1 .
b b b b
Dê’ tı́nh I1 ta dă.t u = eax, dv = sin bxdx. Khi dó du = aeaxdx,
1
v = − cos bx và
b
Z
1 ax a
I1 = − e cos bx + eax cos bxdx.
b b
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 25
Thay I1 vào biê’u thú.c dô´i vó.i I thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh
Nhâ.n xét. Trong các vı́ du. trên dây ta dã thâ´y ră`ng tù. vi phân dã
biê´t dv hàm v(x) xác di.nh không do.n tri.. Tuy nhiên trong công thú.c
(10.4) và (10.4*) ta có thê’ cho.n v là hàm bâ´t kỳ vó.i vi phân dã cho
dv.
26 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Gia’i. 1) Rõ ràng tı́ch phân này không thuô.c bâ´t cú. nhóm nào
dx
trong ba nhóm dã nêu. Thê´ nhu.ng bă`ng cách dă.t u = x, dv =
sin2 x
và áp du.ng công thú.c tı́ch phân tù.ng phâ
` n ta có
Z Z
cos x
I = −xcotgx + cotgxdx = −xcotgx + dx
sin x
Z
d(sin x)
= −xcotgx + = −xcotgx + ln| sin x| + C.
sin x
Ta tı́nh tı́ch phân o’. vê´ pha’i bă`ng phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng
2xdx d(x2 + a2)
` n. Dă.t u = x, dv =
phâ = . Khi dó du = dx,
(x2 + a2 )n (x2 + a2 )n
1
v=− và
(n − 1)(x2 + a2)n−1
Z
1 2xdx −x 1
2
x 2 2 n
= 2 2 2 n−1
+ 2 In−1
2a (x + a ) 2a (n − 1)(x + a ) 2a (n − 1)
hay là
x 2n − 3
In = + 2 In−1 . (*)
2a2 (n 2 2
− 1)(x + a ) n−1 2a (n − 1)
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 27
Ta nhâ.n xét ră`ng tı́ch phân In không thuô.c bâ´t cú. nhóm nào trong
ba nhóm dã chı’ ra.
Khi n = 1 ta có
Z
dx 1 x
I1 = = arctg + C.
x2 + a2 a a
Áp du.ng công thú.c truy hô
` i (*) ta có thê’ tı́nh I2 qua I1 rô
` i I3 qua
I2,... N
Z
Vı́ du. 7. Tı́nh I = xeax cos bxdx.
Gia’i. Dă.t u = x, dv = eax cos bxdx. Khi dó du = dx,
a cos bx + b sin bx
v = eax
a2 + b2
(xem vı́ du. 4). Nhu. vâ.y
Z
a cos bx + b sin bx 1
I= xeax − 2 eax(a cos bx + b sin bx)dx
a2 + b2 a +b 2
Z
ax a cos bx + b sin bx a
= xe − 2 eax cos bxdx
a2 + b2 a + b2
Z
b
− 2 eax sin bxdx.
a + b2
Tı́ch phân thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i du.o..c tı́nh trong vı́ du. 4, tı́ch phân
thú. hai du.o..c tı́nh tu.o.ng tu.. và bă`ng
Z
a sin bx − b cos bx
eax sin bxdx = eax ·
a2 + b2
Thay các kê´t qua’ thu du.o..c vào biê’u thú.c dô´i vó.i I ta có
eax h a
I= 2 x− 2 (a cos bx + b sin bx)
a + b2 a + b2
b i
− 2 (a sin bx − b cos bx) +C N
a + b2
BÀI TÂ
.P
28 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
2x (x ln 2 − 1)
1. x2x dx. (DS. )
ln2 2
Z
2. x2 e−x dx. (DS. −x2e−x − 2xe−x − 2e−x )
Z
2 1 2
3. x3 e−x dx.
(DS. − (x2 + 1)e−x )
2
Z
3 5x 1 5x 3 3 2 31 31
4. (x + x)e dx. (DS. e x − x + x − )
5 5 25 125
Z
√
5. arc sin xdx. (DS. xarc sin x + 1 − x2 )
Z
1 1 √
6. xarc sin xdx. (DS. (2x2 − 1)arc sin x + x 1 − x2)
4 4
Z
x3 2x2 + 1 √
7. x2 arc sin 2xdx. (DS. arc sin 2x + 1 − 4x2)
3 36
Z
1
8. arctgxdx. (DS. xarctgx − ln(1 + x2))
2
Z
√ √ √
9. arctg xdx. (DS. (1 + x)arctg x − x)
Z
x4 − 1 x3 x
10. x3 arctgxdx. (DS. arctgx − + )
4 12 4
Z
x2 + 1 1
11. (arctgx)2xdx. (DS. (arctgx)2 − xarctgx + ln(1 + x2))
2 2
Z
√
12. (arc sin x)2dx. (DS. x(arc sin x)2 + 2arc sin x 1 − x2 − 2x)
Z
arc sin x √ √
13. √ dx. (DS. 2 x + 1arc sin x + 4 1 − x)
x+1
Z
arc sin x arc sin x 1 + √1 − x2
14. dx. (DS. − − ln )
x2 x x
Z
xarctgx √ √
15. √ dx. (DS. 1 + x2arcrgx − ln(x + 1 + x2))
1 + x2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 29
Z √
arc sin x √ √ √
16. √ dx. (DS. 2( x − 1 − xarc sin x))
1−x
Z
17. ln xdx. (DS. x(ln x − 1))
Z
√ 2 3/2 2 4 8
18. x ln2 xdx. x ln x − ln x +
(DS. )
3 3 9
Z √ √ √
19. ln(x + 16 + x2)dsx. (DS. x ln(x + 16 + x2) − 16 + x2 )
Z √
x ln(x + 1 + x2) √ √
20. √ dx. (DS. 1 + x2 ln(x + 1 + x2) − x)
1 + x2
Z x
21. sin x ln(tgx)dx. (DS. ln tg − cos x ln(tgx))
2
Z
(x3 + 1) ln(x + 1) x3 x2 x
22. x2 ln(1 + x)dx. (DS. − + − )
3 9 6 3
Z
1 − 2x2 x
23. x2 sin 2xdx. (DS. cos 2x + sin 2x)
4 2
Z
1
24. x3 cos(2x2)dx. (DS. (2x2 sin 2x2 + cos 2x2))
8
Z
ex (sin x − cos x)
25. ex sin xdx. (DS. )
2
Z
sin x + (ln 3) cos x x
26. 3x cos xdx. (DS. 3 )
1 + ln2 3
Z
e3x
27. e3x(sin 2x − cos 2x)dx. (DS. (sin 2x − 5 cos 2x))
13
Z
28. xe2x sin 5xdx.
e2x h 21 20 i
(DS. 2x + sin 5x + − 5x + cos 5x )
29 29 29
Z
1 2
29. x2ex sin xdx. (DS. (x − 1) sin x − (x − 1)2 cos x ex)
2
30 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
2 x (x − 1)2 sin x + (x2 − 1) cos x x
30. x e cos xdx. (DS. e )
2
Z
[3 sin x(ln x) − cos(ln x)]x3
31. x2 sin(ln x)dx. (DS. )
10
32. Tı̀m công thú.c truy hô
` i dô´i vó.i mô˜ i tı́ch phân In du.o..c cho du.ó.i
dây:
Z
1 n
1) In = xn eaxdx, a 6= 0. (DS. In = xn eax − In−1 )
a a
Z
2) In = lnn xdx. (DS. In = x lnn x − nIn−1 )
Z
xα+1 lnn x n
3) In = xα lnn xdx, α 6= −1. (DS. In = − In−1 )
α+1 α+1
Z √
xn dx xn−1 x2 + a n − 1
4) In = √ , n > 2. (DS. In = − aIn−2 )
x2 + a n n
Z
n cos x sinn−1 x n − 1
5) In = sin xdx, n > 2. (DS. In = − + In−2 )
n n
Z
sin x cosn−1 x n − 1
6) In = cosn xdx, n > 2. (DS. In = + In−2 )
n n
Z
dx sin x n−2
7) In = n
, n > 2. (DS. In = n−1
+ In−2 )
cos x (n − 1) cos x n−1
Pm (x)
R(x) =
Qn (x)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 31
trong dó Pm (x) là da thú.c bâ.c m, Qn (x) là da thú.c bâ.c n du.o..c go.i là
hàm hũ.u ty’ (hay phân thú.c hũ.u ty’). Nê´u m > n thı̀ Pm (x)/Qn (x)
du.o..c go.i là phân thú.c hũ.u ty’ không thu..c su..; nê´u m < n thı̀
Pm (x)/Qn (x) du.o..c go.i là phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su...
Nê´u R(x) là phân thú.c hũ.u ty’ không thu..c su.. thı̀ nhò. phép chia
da thú.c ta có thê’ tách phâ
` n nguyên W (x) là da thú.c sao cho
Pm (x) Pk (x)
R(x) = = W (x) + (10.5)
Qn (x) Qn (x)
trong dó k < n và W (x) là da thú.c bâ.c m − n.
Tù. (10.5) suy ră`ng viê.c tı́nh tı́ch phân phân thú.c hũ.u ty’ không
thu..c su.. du.o..c quy vê
` tı́nh tı́ch phân phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su.. và tı́ch
phân mô.t da thú.c.
- i.nh lý 10.2.1. Gia’ su’. Pm (x)/Qn (x) là phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su..
D
và
Phu.o.ng pháp I. Quy dô ` ng m☠u sô´ dă’ng thú.c (10.6) và sau dó cân
bă`ng các hê. sô´ cu’a lũy thù.a cùng bâ.c cu’a biê´n x và di dê´n hê. phu.o.ng
trı̀nh dê’ xác di.nh Ai , . . . , Li (phu.o.ng pháp hê. sô´ bâ´t di.nh).
Phu.o.ng pháp II. Các hê. sô´ Ai , . . . , Li cũng có thê’ xác di.nh bă`ng
cách thay x trong (10.6) (hoă.c dă’ng thú.c tu.o.ng du.o.ng vó.i (10.6)) bo’.i
các sô´ du.o..c cho.n mô.t cách thı́ch ho..p.
Tù. (10.6) ta có
- .inh lý 10.2.2. Tı́ch phân bâ´t di.nh cu’a mo.i hàm hũ.u ty’ dê
D ` u biê’u
˜ n du.o..c qua các hàm so. câ´p mà cu. thê’ là qua các hàm hũ.u ty’, hàm
diê
lôgarit và hàm arctang.
CÁC VÍ DU .
Z
xdx
Vı́ du. 1. Tı́nh I =
(x − 1)(x + 1)2
Gia’i. Ta có
x A B1 B2
2
= + +
(x − 1)(x + 1) x − 1 x + 1 (x + 1)2
Ta xác di.nh các hê. sô´ A, B1 , B2 bă`ng các phu.o.ng pháp sau dây.
Phu.o.ng pháp I. Viê´t dă’ng thú.c (10.7) du.ó.i da.ng
Cân bă`ng các hê. sô´ cu’a lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta thu du.o..c
A + B1 = 0
2A + B2 = 1
A − B1 − B2 = 0.
1 1 1
Tù. dó A = , B1 = − , B2 = .
4 4 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 33
1
Phu.o.ng pháp II. Thay x = 1 vào (10.7) ta có 1 = A · 4 ⇒ A = .
4
Tiê´p theo, thay x = −1 vào (10.7) ta thu du.o..c: −1 = −B2 · 2 hay
1
là B2 = . Dê’ tı̀m B1 ta thê´ giá tri. x = 0 vào (10.7) và thu du.o..c
2
1
0 = A − B1 − B2 hay là B1 = A − B2 = − .
4
Do dó
Z Z Z
1 dx 1 dx 1 dx
I= − +
4 x−1 4 x+1 2 (x + 1)2
1 1 x − 1
=− + ln + C. N
2(x + 1) 4 x+1
Z
3x + 1
Vı́ du. 2. Tı́nh I = dx.
x(1 + x2)2
Gia’i. Khai triê’n hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân thành tô’ng các phân
thú.c co. ba’n
3x + 1 A Bx + C Dx + F
2 2
= + 2
+
x(1 + x ) x 1+x (1 + x2 )2
Tù. dó
3x + 1 ≡ (A + B)x4 + Cx3 + (2A + B + D)x2 + (C + F )x + A.
Cân bă`ng các hê. sô´ cu’a các lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta thu du.o..c
A+B =0
C =0
2A + B + D = 0 ⇒ A = 1, B = −1, C = 0, D = −1, F = 3
C +F =3
A = 1.
Z
dx
Ta tı́nh I2 = bă`ng công thú.c truy hô
` i thu du.o..c trong
(1 + x2 )2
10.1. Ta có
Z
1 x 1 x 1 dx
I2 = · 2
+ I1 = 2
+
2 1+x 2 2(1 + x ) 2 1 + x2
x 1
= 2
+ arctgx + C.
2(1 + x ) 2
Cuô´i cùng ta thu du.o..c
1 3x + 1 3
I = ln |x| − ln(1 + x2 ) + + arctgx + C. N
2 2(1 + x2) 2
BÀI TÂ
.P
Z
dx
5. .
x(x − 1)(x2 − x + 1)2
x − 1 10 2x − 1 1 2x − 1
(DS. ln − √ arctg √ − )
x 3 3 3 3 x2 − x + 1
Z
x4 − x2 + 1
6. dx.
(x2 − 1)(x2 + 4)(x2 − 2)
1 x − 1 7 x 1 x − √2
(DS. − ln + arctg + √ ln √ )
10 x+1 20 2 4 2 x+ 2
Z
3x2 + 5x + 12
7. dx.
(x2 + 3)(x2 + 1)
√
5 2 3 x 5 9
(DS. − ln(x + 3) − arctg √ + ln(x2 + 1) + arctgx)
4 2 3 4 2
Z
(x4 + 1)dx
8. .
x5 + x4 − x3 − x2
1 1 1 1
(DS. ln |x| + + ln |x − 1| − ln |x + 1| + )
x 2 2 x+1
Z
x3 + x + 1
9. dx.
x4 − 1
3 1 1
(DS. ln |x − 1| + ln |x + 1| − arctgx)
4 4 2
Z
x4
10. dx.
1 − x4
x + 1 1
(DS. − x + ln + arctgx)
x−1 2
Z
3x + 5
11. dx.
(x2 + 2x + 2)2
2x − 1
(DS. + arctg(x + 1))
2(x2+ 2x + 2)
36 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
x4 − 2x2 + 2
12. dx.
(x2 − 2x + 2)2
3−x
(DS. x + + 2 ln(x2 − 2x + 2) + arctg(x − 1))
x2 − 2x + 2
Z
x2 + 2x + 7
13. dx.
(x − 2)(x2 + 1)3
3 3 1−x 11
(DS. ln |x2 − 2| − ln |x2 + 1| + 2 − arctgx)
5 10 x +1 5
Z
x2
14. dx.
(x + 2)2 (x + 1)
4
(DS. + ln |x + 1|)
x+2
Z
x2 + 1
15. dx.
(x − 1)3 (x + 3)
1 3 5 x − 1
(DS. − 2
− + ln )
4(x − 1) 8(x − 1) 32 x+3
Z
dx
16.
x5 − x2
1 1 (x − 1)2 1 2x + 1
(DS. + ln 2 + √ arctg √ )
x 6 x +x+1 3 3
Z
3x2 + 8
17. dx.
x3 + 4x2 + 4x
10
(DS. 2 ln |x| + ln |x + 2| + )
x+2
Z
2x5 + 6x3 + 1
18. dx.
x4 + 3x2
1 1 x
(DS. x2 − − √ arctg √ )
3x 3 3 3
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 37
Z
x3 + 4x2 − 2x + 1
19. dx.
x4 + x
|x|(x2 − x + 1) 2 2x − 1
(DS. ln 2
+ √ arctg √ )
(x + 1) 3 3
Z
x3 − 3
20. dx.
x4 + 10x2 + 25
1 25 − 3x 3 x
(DS. ln(x2 + 5) + 2
− √ arctg √ )
2 10(x + 5) 10 5 5
˜ n. x4 + 10x2 + 25 = (x2 + 5)2 .
Chı’ dâ
10.2.2 Tı́ch phân mô.t sô´ hàm vô ty’ do.n gia’n
Mô.t sô´ tı́ch phân hàm vô ty’ thu.ò.ng gă.p có thê’ tı́nh du.o..c bă`ng phu.o.ng
pháp hũ.u ty’ hóa hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân. Nô.i dung cu’a phu.o.ng pháp
này là tı̀m mô.t phép biê´n dô’i du.a tı́ch phân dã cho cu’a hàm vô ty’ vê `
tı́ch phân hàm hũ.u ty’. Trong tiê´t này ta trı̀nh bày nhũ.ng phép dô’i
biê´n cho phép hũ.u ty’ hóa dô´i vó.i mô.t sô´ ló.p hàm vô ty’ quan tro.ng
nhâ´t. Ta quy u.ó.c ký hiê.u R(x1 , x2, . . . ) hay r(x1 , x2, . . . ) là hàm hũ.u
ty’ dô´i vó.i mô˜ i biê´n x1, x2 , . . . , xn .
I. Tı́ch phân các hàm vô ty’ phân tuyê´n tı́nh. Tı́ch phân da.ng
Z
ax + b p1 ax + b pn
R x, ,..., dx (10.8)
cx + d cx + d
trong dó n ∈ N; p1 , . . . , pn ∈ Q; a, b, c ∈ R; ad − bc 6= 0 du.o..c hũ.u ty’
hóa nhò. phép dô’i biê´n
ax + b
= tm
cx + d
o’. dây m là m☠u sô´ chung cu’a các sô´ hũ.u ty’ p1 , . . . , pn .
II. Tı́ch phân da.ng
Z √
R(x, ax2 + bx + c)dx, a 6= 0, b2 − 4ac 6= 0 (10.9)
38 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
a + bx−n = tM
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh
Z √
3 √ Z
x + x2 + 6 x dx
1) I1 = √ dx , 2) I2 = p ·
x(1 + 3 x) 3
(2 + x)(2 − x)5
1
Gia’i. 1) Tı́ch phân dã cho có da.ng I, trong dó p1 = 1, p2 = ,
3
1
p3 = . M☠u sô´ chung cu’a p1 , p2 , p3 là m = 6. Do dó ta dă.t x = t6.
6
Khi dó:
Z 6 Z 5
t + t4 + t 5 t + t3 + 1
I=6 t dt = 6 dt
t6(1 + t2) 1 + t2
Z Z
3 dt 3√ 3 √
= 6 t dt + 6 2
= x2 + 6arctg 6 x + C.
1+t 2
1 − t3 t2dt
x=2 , dx = −12 ·
1 + t3 (1 + t3)2
40 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Tù. dó
Z Z r
t3 (t3 + 1)2 dt 3 dt 3 3 2 + x 2
I2 = −12 6 3 2
=− 3
= + C. N
16t (t + 1) 4 t 8 2−x
Vı́ du. 2. Tı́nh các tı́ch phân
Z Z
dx dx
1) I1 = √ , 2) I2 = √ ,
x x2 + x + 1 (x − 2) −x2 + 4x − 3
Z
dx
3) I3 = √ ,·
(x + 1) 1 + x − x2
Gia’i. 1) Tı́ch phân I1 là tı́ch phân da.ng II và a = 1 > 0 nên ta su’.
du.ng phép thê´ Euler (i)
√
x2 + x + 1 = x + t, x2 + x + 1 = x2 + 2tx + t2
t2 − 1 √ −t2 + t − 1
x= , x2 + x + 1 = x + t =
1 − 2t 1 − 2t
2
2(−t + t − 1)
dx = dt.
(1 − 2t)2
Tù. dó
Z
dt 1 − t 1 + x − √x2 + x + 1
I1 = 2 2
= ln + C = ln √ + C.
t −1 1+t 1−x+ x +x+12
Khi dó
r
3−x
−(x − 1)(x − 3) = t2(x − 1)2 , −(x − 3) = t2 (x − 1), t= ,
x−1
t2 + 3 √ 2t
x=
2
, −x2 + 4x − 3 = t(x − 1) = 2
t +1 t +1
−4tdt
dx = 2
(t + 1)2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 41
1 1
trong dó m = , n = , p = −2, m☠u sô´ chung cu’a m và n bă`ng 6.
2 3
Vı̀ p = −2 là sô´ nguyên, ta áp du.ng phép dô’i biê´n x = t6 và thu du.o..c
Z Z
t8 4 2 4t2 + 3
I1 = 6 dt = 6 t − 2t + 3 − dt
(1 + t2)2 (1 + t2)2
Z Z
6 5 3 dt t2
= t − 4t + 18t − 18 − 6 dt.
5 1 + t2 (1 + t2 )2
42 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Vı̀
Z Z
t2 dt 1 1 t 1
2 2
=− td 2
=− 2
+ arctgt
(1 + t ) 2 1+t 2(1 + t ) 2
nên cuô´i cùng ta thu du.o..c
6 3x1/6
I1 = x5/6 − 4x1/2 + 18x1/6 + − 21arctgx1/6 + C.
5 1 + x1/3
2) Ta viê´t I2 du.ó.i da.ng
Z
1 3 1
I2 = x 2 1 − x− 2 4 dx.
. 1 3 1 m+1
O’ dây m = , n = − , p = và = −1 là sô´ nguyên và ta
2 2 4 n
có tru.ò.ng ho..p thú. hai. Ta su’. du.ng phép dô’i biê´n
1
1 − √ = t4 .
x3
2 8 5
Khi dó x = (1 − t4)− 3 , dx = (1 − t4)− 3 t3dt và do vâ.y
3
Z Z 1 2h t Z
8 t4 2 dt i
I2 = dt = td = −
3 (1 − t4)2 3 1 − t4 3 1 − t4 1 − t2
Z h i
2t 1 1 1
= 4
− 2
+ dt
3(1 − t ) 3 1−t 1 + t2
2t 1 1 + t 1
= − ln − arctgt + C,
3(1 − t4 ) 6 1−t 3
1/4
trong dó t = 1 − x−3/2 .
. .
3) Ta viê´t I3 du ó i da.ng
Z
5
I3 = x−2 (1 + x3 )− 3 dx.
. 5 m+1
O’ dây m = −2, n = 3, p = − và + p = −2 là sô´ nguyên.
3 n
Do vâ.y ta có tru.ò.ng ho..p thú. ba. Ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n
1 + x−3 = t3 ⇒ 1 + x3 = t3x3 .
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 43
Tù. dó
1 t3 1
x3 = 3
, 1 + x 3
= 3
, x = (t3 − 1)− 3
t −1 t −1
− 43 2
dx = −t (t − 1) dt, x−2 = (t3 − 1) 3 .
2 3
Do vâ.y
Z t3 −5/3 Z
3 2/3 2 3 − 43 1 − t3
I3 = − (t − 1) t (t − 1) dt = dt
t3 − 1 t3
Z Z
−3 t−2 1 + 2t3
= t dt − dt = −t+C = C −
−2 2t3
3
2 + 3x
=C− p · N
2x (1 + x3 )2
3
44 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
BÀI TÂ
.P
2 3x − 2
(DS. √ )
9 3x − 1
Z r
1 − x dx
3. .
1+x x
√
1− 1 − x2
(DS. − arc sin x)
x
Z r
3 x + 1 dx
4. .
x−1 x+1
r
1 (1 − t)2 √ 2t + 1 3 x+1
(DS. − ln 2
+ 3arctg √ , t= )
2 1+t+t 3 x−1
Z √ √
x+1− x−1
5. √ √ dx.
x+1+ x−1
1 2 √ √
(DS. (x − x x2 − 1 + ln |x + x2 − 1|)
2
Z
xdx
6. √ √ .
x+1− 3x+1
1 8 1 7 1 6 1 5 1 4i 6
h1
9
(DS. 6 u + u + u + u + u + u , u = x + 1)
9 8 7 6 5 4
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 45
Z r
1+x
7. (x − 2) dx.
1−x
1 √ 3
(DS. 1 − x 1 − x2 − arc sin x)
2 2
Z r
3 x+1 dx
8. .
x − 1 (x − 1)3
r r
3 3 x + 1 4 3 3 x + 1 3
(DS. − )
16 x−1 28 x−1
Z r
dx x−2
9. p . (DS. 2 )
(x − 1)3 (x − 2) x−1
r
p x−1
˜ n. Viê´t (x − 1)3 (x − 2) = (x − 1)(x − 2)
Chı’ dâ , dăt
r x−2 .
x−1
t= .
x−2
Z
dx
10. p .
3
(x − 1)2 (x + 1)
1 u2 + u + 1 √ 2u + 1 x+1
(DS. ln 2 − 3arctg √ , u3 = )
2 u − 2u + 1 3 x−1
Z r
dx 3 3 1+x
11. p . (DS. )
3
(x + 1)2 (x − 1)4 2 x−1
Z r
dx 4 4 x−1
12. p . (DS. )
4
(x − 1)3 (x + 2)5 3 x+2
Z r
dx 3 3x − 5 3 x + 1
13. p . (DS. )
3
(x − 1)7 (x + 1)2 16 x − 1 x − 1
Z r
dx x−5
14. p . (DS. −3 6 )
6
(x − 7)7 (x − 5)5 x−7
Z r
dx n n x−b
15. p , a 6= b. (DS. )
n
(x − a)n+1 (x − b)n−1 b−a x−a
46 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z √ √
x+1− x−1
16. √ √ dx.
x+1+ x−1
√
x 2 x x2 − 1 1 √
(DS. − + ln |x + x2 − 1|)
3 2 2
Su’. du.ng các phép thê´ Euler dê’ tı́nh các tı́ch phân sau dây (17-22)
Z
dx 1 + x − √x2 + x + 1
17. √ . (DS. ln √ )
2
x x +x+1 1−x+ x +x+1 2
Z
dx √x − 1 − √3 − x
18. √ . (DS. ln √ √ )
2
(x − 2) −x + 4x − 3 x−1+ 3−x
Z √
dx 1 + x + 1 + x − x2
19. √ . (DS. −2arctg )
(x + 1) 1 + x − x2 x
Z
dx
20. √ .
(x − 1) x2 + x + 1
√
3 x−1
(DS. ln p )
3 2
3 + 3x + 2 3(x + x + 1)
Z
(x − 1)dx 1 + 2x
21. √ . (DS. √ )
(x2 + 2x) x2 + 2x x2 + 2x
Z
5x + 4
22. √ dx.
x2 + 2x + 5
√ √
(DS. 5 x2 + 2x + 5 − ln x + 1 + x2 + 2x + 5)
1
˜ n. Có thê’ dô’i biê´n t = (x2 + 2x + 5)0 = x + 1.
Chı’ dâ
2
Tı́nh các tı́ch phân cu’a vi phân nhi. thú.c
Z
1
23. x− 3 (1 − x1/6)−1 dx. (DS. 6x 6 + 3x 3 + 2x 2 + 6 ln x 6 − 1)
1 1 1 1
Z
2 1 3 1
24. x− 3 (1 + x 3 )−3 dx. (DS. − (1 + x 3 )−2 )
2
Z
1 1 4 1 1 1
25. x− 2 (1 + x 4 )−10 dx. (DS. (1 + x 4 )−9 − (1 + x 4 )−8 )
9 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 47
Z t5
x 2t3 √
26. p √ dx. (DS. 3 − + t , t = 1 + x2/3)
3
1 + x2 5 3
Z
2 x2 + 1
27. x3(1 + 2x2)− 3 dx. (DS. √ )
2 2x2 + 1
Z
dx 1 √
28. √ . (DS. x−3 (2x2 − 1) x2 + 1)
x4 1 + x 2 3
Z
dx 1 2
29. . (DS. − x−1 (3x + 4)(2 + x3)− 3 )
x (1 + x3)5/3
2 8
Z q
dx 3 3
30. √ p 3
√4
. (DS. −2 (x− 4 + 1)2 )
x3 1 + x3
Z
dx 3
31. √ √ . (DS. − √ )
3
x2( 3 x + 1)3 2( x + 1)2
3
Z √3
x
32. p√ dx.
3
x+1
u7 3 √
(DS. 6 − u5 + u3 − u2 , u2 = 3
x+1 )
7 5
Z
dx
33. √ .
x6 x2 − 1
u5 2u3 √
(DS. − + u, u= 1 − x−2 )
5 3
Z
dx
34. √
3
.
x 1 + x5
√
1 u2 − 2u + 1 3 2u + 1
(DS. ln 2 + arctg √ , u3 = 1 + x 5 )
10 u +u+1 5 3
Z √
35. x7 1 + x2 dx.
u9 3u7 3u5 u3
(DS. − + − , u2 = 1 + x 2 )
9 7 5 3
48 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
dx
36. √
3
.
1 + x3
1 u2 + u + 1 1 2u + 1
(DS. ln 2 − √ arctg √ , u3 = 1 + x−3 )
6 u − 2u + 1 3 3
Z
dx
37. √
4
.
1 + x4
1 u + 1 1
(DS. ln − arctgu, u4 = 1 + x−4 )
4 u−1 2
Z
√
3
38. x − x3dx.
u 1 u2 + 2u + 1 1 2u − 1
(DS. 3
− ln 2
− √ arctg √ , u3 = x−2 − 1)
2(u + 1) 12 u −u+1 2 3 3
trong dó R(u, v) là hàm hũ.u ty’ cu’a các biê´n u bà v luôn luôn có thê’
x
hũ.u ty’ hóa du.o..c nhò. phép dô’i biê´n t = tg , x ∈ (−π, π). Tù. dó
2
2t 1 − t2 2dt
sin x = , cos x = , dx = ·
1 + t2 1 + t2 1 + t2
Nhu.o..c diê’m cu’a phép hũ.u ty’ hóa này là nó thu.ò.ng du.a dê´n nhũ.ng
tı́nh toán râ´t phú.c ta.p.
` u tru.ò.ng ho..p phép hũ.u ty’ hóa có thê’ thu..c hiê.n
Vı̀ vâ.y, trong nhiê
du.o..c nhò. nhũ.ng phép dô’i biê´n khác.
II. Nê´u R(− sin x, cos x) = −R(sin x, cos x) thı̀ su’. du.ng phép dô’i
biê´n
t = cos x, x ∈ (0, π)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 49
(i) Nê´u sô´ m le’ thı̀ dă.t t = cos x, nê´u n le’ thı̀ dă.t sin x = t.
(ii) Nê´u m và n là nhũ.ng sô´ chă˜ n không âm thı̀ tô´t ho.n hê´t là thay
sin2 x và cos2 x theo các công thú.c
1 1
sin2 x = (1 − cos 2x), cos2 x = (1 + cos 2x).
2 2
(iii) Nê´u m và n chă˜ n, trong dó có mô.t sô´ âm thı̀ phép dô’i biê´n sẽ
là tgx = t hay cotgx = t.
(iv) Nê´u m + n = −2k, k ∈ N thı̀ viê´t biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch
phân bo’.i da.ng phân thú.c và tách cos2 x (hoă.c sin2 x) ra kho’i m☠u sô´.
dx dx
Biê’u thú.c (hoă
. c ) du.o..c thay bo’.i d(tgx) (hoă.c d(cotgx))
cos2 x sin2 x
và áp du.ng phép dô’i biê´n t = tgx (hoă.c t = cotgx).
VI. Tı́ch phân da.ng
Z
sinα x cosβ xdx, α, β ∈ Q. (10.13)
50 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân
Z
dx
I=
3 sin x + 4 cos x + 5
x
Gia’i. Dă.t t = tg , x ∈ (−π, π). Khi dó
2
Z Z
dt
I =2 = 2 (t + 3)−2 dt
t2 + 6t + 9
2 2
=− +C =− x + C. N
t+3 3 + tg
2
Vı́ du. 2. Tı́nh
Z
dx
J=
(3 + cos 5x) sin 5x
Gia’i. Dă.t 5x = t. Ta thu du.o..c
Z
1 dt
J=
5 (3 + cos t) sin t
và (tru.ò.ng ho..p II) do dó bă`ng cách dă.t phép dô’i biê´n z = cos t ta có
Z Z
1 dz 1 h A B C i
J= = + + dz
5 (z + 3)(z 2 − 1) 5 z−1 z−1 z+3
Z
1 h 1 1 1 i
= − + dz
5 8(z − 1) 4(z + 1) 8(z + 3)
1h1 1 1 i
= ln |z − 1| − ln |z + 1| + ln |z + 3| + C
5 8 4 8
1 (z − 1)(z + 3)
= ln +C
40 (z + 1)2
1 cos2 x + 2 cos 5x − 3
= ln 2
+ C. N
40 (cos 5x + 1)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 51
Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có tı́nh châ´t là
y3 1
u = y, dv = dy ⇒ du = dy, v=−
(1 + y 4)2 4(1 + y 2)
ta thu du.o..c
h Z
y 1 dy i
J=2 − 4
+
4(1 + y ) 4 1 + y4
y 1
=− 4
+ J1 .
2(1 + y ) 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 53
Dê’ tı́nh J1 ta biê’u diê˜ n tu’. sô´ cu’a biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân
nhu. sau:
1
1 = (y 2 + 1) − (y 2 − 1)
2
và khi dó
Z Z 2
1 y2 + 1 1 y −1
J1 = 4
dy − dy
2 y +1 2 y4 + 1
1 1
Z 1+ dy Z 1 − 2 dy
1 y2 1 y
= −
2 1 2 1
y2 + 2 y2 + 2
y y
1 1
Z d y+ Z d y+
1 y 1 y
= −
2 1 2 2
1 2
y− +2 y+ −2
y y
1 1 √
y− y+ − 2
1 y 1 y
= √ arctg √ − √ ln √ + C.
2 2 2 4 2 1
yb + + 2
y
Cuô´i cùng ta thu du.o..c
1 1 √
y− y + − 2
y 1 4 1 y
J=− + √ arctg √ − √ ln √ +C
4
2(1 + y ) 4 2 2 8 2 1
y+ + 2
y
trong dó
r
1 4 1
y= , t= −1, z = sin2 x. N
t z
BÀI TÂ
.P
Tı́nh các tı́ch phân bă`ng cách su’. du.ng các công thú.c lu.o..ng giác
dê’ biê´n dô’i hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân.
54 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
3 cos3 x
1. sin xdx. (DS. − cos x + )
3
Z
3x sin 2x sin 4x
2. cos4 xdx. (DS. + + )
8 4 32
Z
2 cos5 x
3. sin5 xdx. (DS. cos3 x − − cos x)
3 5
Z
3 sin5 x sin7 x
4. cos7 xdx. (DS. sin x − sin3 x + − )
5 7
Z
x sin 4x
5. cos2 x sin2 xdx. (DS. − )
8 32
Z
cos5 x cos3 x
6. sin3 x cos2 xdx. (DS. − )
5 3
Z
sin6 x sin8 x
7. cos3 x sin5 xdx. (DS. − )
6 8
Z
dx 1
8. . (DS. ln |tgx|)
sin 2x 2
Z π x
dx
9. x. (DS. 3 ln tg + )
cos 4 6
3
Z
sin x + cos x 1 h x π x i
10. dx. (DS. ln tg + ln tg + )
sin 2x 2 2 4 2
Z
sin2 x tg5 x tg3 x
11. dx. (DS. + )
cos6 x 5 3
˜ n. Dă.t t = tgx.
Chı’ dâ
Z
1
12. sin 3x cos xdx. (DS. − (cos 4x + 2 cos 2x))
8
Z
x 2x 3 x 1
13. sin cos dx. (DS. cos − cos x)
3 3 2 3 2
Z
cos3 x 1
14. 2 dx. (DS. − − sin x)
sin x sin x
Z
sin3 x 1
15. 2
dx. (DS. + cos x)
cos x cos x
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 55
Z
cos3 x cotg4x
16. dx. (DS. − )
sin5 x 4
Z
sin5 x 1 cos2 x
17. dx. (DS. + 2 ln | cos x| − )
cos3 x 2 cos2 x 2
Z
tg4x tg2 x
18. tg5 xdx. (DS. − − ln | cos x|)
4 2
Trong các bài toán sau dây hãy áp du.ng phép dô’i biê´n
x 2t 1 − t2 2dt
t = tg , sin x = 2
, cos x = 2
, x = 2arctgt, dx =
2 1+t 1+t 1 + t2
Z x
dx 1 2 + tg 2
19. . (DS. ln x )
3 + 5 cos x 4 2 − tg
2
Z
dx 1 x π
20. . (DS. √ ln tg + )
sin x + cos x 2 2 8
Z
3 sin x + 2 cos x
21. dx.
2 sin x + 3 cos x
1
(DS. (12x − 5 ln |2tgx + 3| − 5 ln | cos x|)
13
Z
dx x
22. . (DS. ln 1 + tg )
1 + sin x + cos x 2
Z
dx
23. .
(2 − sin x)(3 − sin x)
x x
2 2tg − 1 1 3tg − 1
(DS. √ arctg √ 2 − √ arctg 2√ )
3 3 2 2 2
Tı́nh các tı́ch phân da.ng
Z
sinm x cosn xdx, m, n ∈ N.
Z
1 8 1
24. sin3 x cos5 xdx. (DS. cos x − cos6 x)
8 6
56 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh
Z
1 1 1
25. sin2 x cos4 xdx. (DS. x − sin 4x + sin2 2x )
16 4 3
Z
26. sin4 x cos6 xdx.
1 1 1 5 3
(DS. sin 8x − sin 4x + sin 2x + x)
211 28 5 · 26 28
Z
x sin 4x sin2 2x
27. sin4 x cos2 xdx. (DS. − − )
16 64 48
Z
1 2 1
28. sin4 x cos5 xdx. (DS. sin5 x − sin7 x + sin9 x)
5 7 9
Z
1 1
29. sin6 x cos3 xdx. (DS. sin7 x − sin9 x)
7 9
Tı́nh các tı́ch phân da.ng
Z
sinα x cosβ xdx, α, β ∈ Q.
Z
sin3 x 3 √
3 3
30. √ dx. (DS. cos x cos 2x+ √ )
cos x 3 cos x 5 3
cos x
˜ n. Dă.t t = cos x.
Chı’ dâ
Z
dx 3(1 + 4tg2 x)
31. √3
. (DS. − p )
sin11 x cos x 8tg2x · 3 tg2 x
˜ n. Dă.t t = tgx.
Chı’ dâ
Z
sin3 x √ 1 2
32. √3
dx. (DS. 3 3
cos x cos x − 1 )
cos2 x 7
Z √
3 3 3 11
33. cos2 x sin3 xdx. (DS. − cos5/3 x + cos 3 x)
5 11
Z
dx √
34. √4
. (DS. 4 4 tgx)
3 5
sin x cos x
Z
sin3 x 5 14 5 4
35. √5
dx. (DS. cos 5 x − cos 5 x)
cos x 14 4
Chu.o.ng 11
- i.nh nghı̃a . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
11.1.1 D
- iê
11.1.2 D ` u kiê.n dê’ hàm kha’ tı́ch . . . . . . . . . . 59
11.1.3 Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân xác di.nh 59
11.3 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d i.nh . 78
11.3.1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng và thê’ tı́ch vâ.t thê’ . . 78
11.3.2 Tı́nh dô. dài cung và diê.n tı́ch mă.t tròn xoay 89
11.4.2 Tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm không bi. chă.n 107
58 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
du.o..c go.i là phép phân hoa.ch doa.n [a, b] và du.o..c ký hiê.u là T [a, b] hay
do.n gia’n là T .
- i.nh nghı̃a 11.1.1. Gia’ su’. [a, b] ⊂ R, T [a, b] = {a = x0 < x1 <
D
· · · < xn = b} là phép phân hoa.ch doa.n [a, b]. Trên mô˜ i doa.n [xj−1 , xj ],
j = 1, . . . , n ta cho.n mô.t cách tùy ý diê’m ξj và lâ.p tô’ng
X
n
S(f, T, ξ) = f (ξj )∆xj , ∆xj = xj − xj−1
j=1
go.i là tô’ng tı́ch phân (Riemann) cu’a hàm f (x) theo doa.n [a, b] tu.o.ng
ú.ng vó.i phép phân hoa.ch T và cách cho.n diê’m ξj , j = 1, n. Nê´u gió.i
ha.n
X
n
lim S(f, T, ξ) = lim f (ξj )∆xj (11.1)
d(T )→0 d(T )→0
j=1
` n ta.i hũ.u ha.n không phu. thuô.c vào phép phân hoa.ch T và cách
tô
cho.n các diê’m ξj , j = 1, n thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân xác
di.nh cu’a hàm f(x).
Tâ.p ho..p mo.i hàm kha’ tı́ch Riemann trên doa. n [a, b] du.o..c ký hiê.u
là R[a, b].
11.1. Hàm kha’ tı́ch Riemann và tı́ch phân xác di.nh 59
11.1.2 - iê
D ` u kiê.n dê’ hàm kha’ tı́ch
- .inh lý 11.1.1. Nê´u hàm f (x) liên tu.c trên doa.n [a, b] thı̀ f ∈ R[a, b].
D
Hê. qua’. Mo.i hàm so. câ´p dê `m tro.n
` u kha’ tı́ch trên doa.n bâ´t kỳ nă
.
trong tâ.p ho. p xác di.nh cu’a nó.
- i.nh lý 11.1.2. Gia’ su’. f : [a, b] → R là hàm bi. chă.n và E ⊂ [a, b]
D
là tâ.p ho..p các diê’m gián doa.n cu’a nó. Hàm f (x) kha’ tı́ch Riemann
trên doa.n [a, b] khi và chı’ khi tâ.p ho..p E có dô. do - không, tú.c là E
tho’a mãn diê ` n ta.i hê. dê´m du.o..c (hay hũ.u ha.n) các
` u kiê.n: ∀ ε > 0, tô
khoa’ng (ai , bi ) sao cho
[
∞ X
∞ X
N
E⊂ (ai , bi ), (bi − ai ) = lim (bi − ai ) < ε.
N →∞
i=1 i=1 i=1
` u kiê.n cu’a di.nh lý 11.1.2 (go.i là tiêu chuâ’n kha’ tı́ch
Nê´u các diê
Zb
. . .
Lo be (Lebesgue)) du o. c tho’a mãn thı̀ giá tri. cu’a tı́ch phân f (x)dx
a
không phu. thuô.c vào giá tri. cu’a hàm f (x) ta.i các diê’m gián doa.n và
ta.i các diê’m dó hàm f (x) du.o..c bô’ sung mô.t cách tùy ý nhu.ng pha’i
ba’o toàn tı́nh bi. chă.n cu’a hàm trên [a, b].
11.1.3 Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân xác
di.nh
Za
1) f (x)dx = 0.
a
Zb Za
2) f(x)dx = − f(x)dx.
a b
Zb Zb
f(x)dx 6 |f (x)|dx, a < b.
a a
Zb Zb
f (x)dx > g(x)dx.
a a
10) Nê´u f ∈ C[a, b], f(x) > 0, f (x) 6≡ 0 trên [a, b] thı̀ ∃ K > 0 sao
cho
Zb
f (x)dx > K.
a
thı̀
Zb Zb Zb
m g(x)dx 6 f (x)g(x)dx ≤ M g(x)dx.
a a a
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 61
Zx
F (x) = f(x)dt, a6x6b
a
du.o..c go.i là tı́ch phân vó.i câ.n trên biê´n thiên.
- i.nh lý 11.2.1. Hàm f(x) liên tu.c trên doa.n [a, b] là có nguyên hàm
D
trên doa.n dó. Mô.t trong các nguyên hàm cu’a hàm f (x) là hàm
Zx
F (x) = f (t)dt. (11.2)
a
Tı́ch phân vó.i câ.n trên biê´n thiên du.o..c xác di.nh dô´i vó.i mo.i hàm
f (x) kha’ tı́ch trên [a, b]. Tuy nhiên, dê’ hàm F (x) da.ng (11.2) là nguyên
hàm cu’a f(x) diê ` u cô´t yê´u là f (x) pha’i liên tu.c.
Sau dây là di.nh nghı̃a mo’. rô.ng vê ` nguyên hàm.
- i.nh nghı̃a 11.2.1. Hàm F (x) du.o..c go.i là nguyên hàm cu’a hàm
D
f (x) trên doa.n [a, b] nê´u
1) F (x) liên tu.c trên [a, b].
2) F 0(x) = f (x) ta.i các diê’m liên tu.c cu’a f (x).
Nhâ.n xét. Hàm liên tu.c trên doa.n [a, b] là tru.ò.ng ho..p riêng cu’a
hàm liên tu.c tù.ng doa.n. Do dó dô´i vó.i hàm liên tu.c di.nh nghı̃a 11.2.1
` nguyên hàm là trùng vó.i di.nh nghı̃a cũ tru.ó.c dây vı̀ F 0(x) = f (x)
vê
∀ x ∈ [a, b] và tı́nh liên tu.c cu’a F (x) du.o..c suy ra tù. tı́nh kha’ vi.
- i.nh lý 11.2.2. Hàm f (x) liên tu.c tù.ng doa.n trên [a, b] là có nguyên
D
hàm trên [a, b] theo nghı̃a cu’a di.nh nghı̃a mo’. rô.ng. Mô.t trong các
62 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
- i.nh lý 11.2.3. (Newton-Leibniz) Dô´i vó.i hàm liên tu.c tù.ng doa.n
D
trên [a, b] ta có công thú.c Newton-Leibniz:
Zb
f (x)dx = F (b) − F (a) (11.3)
a
trong dó F (x) là nguyên hàm cu’a f (x) trên [a, b] vó.i nghı̃a mo’. rô.ng.
- i.nh lý 11.2.4 (Phu.o.ng pháp dô’i biê´n) Gia’ su’.:
D
(i) f (x) xác di.nh và liên tu.c trên [a, b],
(ii) x = g(t) xác di.nh và liên tu.c cùng vó.i da.o hàm cu’a nó trên
doa.n [α, β], trong dó g(α) = a, g(β) = b và a 6 g(t) 6 b.
Khi dó
Zb Zβ
f(x)dx = f (g(t))g 0 (t)dt. (11.4)
a α
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng to’ ră`ng trên doa.n [−1, 1] hàm
vó.i x > 0,
1
f(x) = signx = 0 vó.i x = 0, x ∈ [−1, 1]
−1 vó.i x < 0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 63
a) kha’ tı́ch, b) không có nguyên hàm, c) có nguyên hàm mo’. rô.ng.
Gia’i. a) Hàm f (x) kha’ tı́ch vı̀ nó là hàm liên tu.c tù.ng doa.n.
b) Ta chú.ng minh hàm f (x) không có nguyên hàm theo nghı̃a cũ.
Thâ.t vâ.y mo.i hàm da.ng
−x + C khi x < 0
1
F (x) =
x + C2 khi x > 0
` u có da.o hàm bă`ng signx ∀ x 6= 0, trong dó C1 và C2 là các sô´ tùy
dê
ý. Tuy nhiên, thâ.m chı́ hàm “tô´t nhâ´t” trong sô´ các hàm này
F (x) = |x| + C
(nê´u C1 = C2 = C) cũng không có da.o hàm ta.i diê’m x = 0. Do dó
hàm signx (và do dó mo.i hàm liên tu.c tù.ng doa. n) không có da.o hàm
trên khoa’ng bâ´t kỳ chú.a diê’m gián doa.n.
c) Trên doa.n [−1, 1] hàm signx có nguyên hàm mo’. rô.ng là hàm
F (x) = |x| vı̀ nó liên tu.c trên doa.n [−1, 1] và F 0(x) = f(x) khi x 6= 0.
N
Za
√
Vı́ du. 2. Tı́nh a2 − x2 dx, a > 0.
0
h πi
´ ´
Gia’i. Dă.t x = a sin t. Nêu t cha.y hêt doa.n 0, thı̀ x cha.y hê´t
2
doa.n [0, a]. Do dó
Za Zπ/2 Zπ/2
√ 1 + cos 2t
a2 − x2 dx = a2 cos2 tdt = a2 dt
2
0 0 0
Zπ/2 Zπ/2
a2 a2 a2 π
= dt + cos 2tdt = · N
2 2 4
0 0
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân
√
Z2/2r
1+x
I= dx.
1−x
0
64 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Gia’i. Ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n x = cos t. Phép dô’i biê´n này
` u kiê.n sau:
tho’a mãn các diê
(1) x = ϕ(t) = cos t liên tu.c ∀ t ∈ R
hπ π i h √2 i
(2) Khi t biê´n thiên trên doa.n , thı̀ x cha.y hê´t doa.n 0, .
√ 4 4 2
π 2 π
(3) ϕ = , ϕ = 0.
4 2 2 hπ π i
(4) ϕ0 (t) = − sin t liên tu.c ∀ t ∈ , .
4 2
Nhu. vâ.y phép dô’i biê´n tho’a mãn di.nh lý 11.2.4 và do dó
Các câ.n α và β cu’a tı́ch phân theo t du.o..c xác di.nh bo’.i
1 π
= sin t ⇒ α = ,
√2 6
3 π
= sin t ⇒ β = ·
2 3
5π 2π
(Ta cũng có thê’ lâ´y α1 = và β1 = ). Trong ca’ hai tru.ò.ng ho..p
6 3
h 1 √3 i
biê´n x = sin t dê
` u cha.y hê´t doa.n [a, b] = , . Ta sẽ thâ´y kê´t qua’
2 2
tı́ch phân là nhu. nhau. Thâ.t vâ.y trong tru.ò.ng ho..p thú. nhâ´t ta có
cos t > 0 và
Zπ/3 Zπ/3 √
dt t 2+ 3
I= = ln tg = ln ·
sin t 2 3
π/6 π/6
h 5π 2π i
Trong tru.ò.ng ho..p thú. hai t ∈ , ta có cos t < 0 và
6 3
Z
2π/3 √
dt t 2π/3 2+ 3
I =− = − ln tg = ln · N
sin t 2 5π/6 3
5π/6
Zπ/3
x sin x
I= dx.
cos2 x
0
u = x ⇒ du = dx,
sin xdx 1
dv = 2
⇒v= ·
cos x cos x
66 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Do dó
Zπ/3
1 π/3 dx π x π π/3
I =x· − = π − ln tg +
cos x 0 cos x 3 cos 2 4 0
0 3
2π π π π 2π 5π
= − ln tg + + ln tg = − ln tg · N
3 6 4 4 3 12
Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân
Z1
I= x2(1 − x)3 dx.
0
Gia’i. Ta dă.t
u = x2 , dv = (1 − x)3dx ⇒
(1 − x)4
du = 2xdx, v=− ·
4
Do dó
Z1
2 (1 − x)4 1 (1 − x)4
I = −x + 2x dx = 0 + I1.
4 0 4
|0 {z }
I1
√ √
Gia’i. Ta có
1 − cos 2x = 2| sin x|. Do dó
Z
100π Z
100π
√ √
1 − cos 2xdx = 2 | sin x|dx
0 0
√ hZ Z Z
π 2π 3π
Zπ/2
sin(2n − 1)x
dx, n ∈ N.
sin x
0
1 X
n−1
sin(2n − 1)x
+ cos 2kx = ·
2 k=1 2 sin x
Zπ/2
Tù. dó và lu.u ý ră`ng cos 2kxdx = 0, k = 1, 2, . . . , n − 1 ta có
0
Zπ/2
sin(2n − 1)x π
dx = · N
sin x 2
0
BÀI TÂ
.P
Tı́nh các tı́ch phân sau dây bă`ng phu.o.ng pháp dô’i biê´n (1-14).
Z5
xdx
1. √ . (DS. 4)
1 + 3x
0
Zln 3 3
dx ln
2. . (DS. 2)
ex − e−x 2
ln 2
√
Z3
(x3 + 1)dx 7
3. √ . (DS. √ − 1). Dă.t x = 2 sin t.
x2 4 − x2 2 3
1
Zπ/2
dx π
4. . (DS. √ )
2 + cos x 3 3
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 69
Z1
x2 dx 1
5. . (DS. )
(x + 1)4 24
0
Zln 2
√ 4−π
6. ex − 1dx. (DS. )
2
0
√
Z7
x3dx
7. p . (DS. 3)
√
3
(x2 + 1)2
3
˜ n. Dă.t t = x2 + 1.
Chı’ dâ
Ze √
4
1 + ln x √
8. dx. (DS. 0, 8(2 4 2 − 1))
x
1
˜ n. Dă.t t = 1 + ln x.
Chı’ dâ
√
Z 3
+
√ 81π
9. x2 9 − x2dx. (DS. )
8
−3
˜ n. Dă.t x = 3 cos t.
chı’ dâ
Z3 r
x 3(π − 2)
10. dx. (DS. )
6−x 2
0
˜ n. Dă.t x = 6 sin2 t.
Chı’ dâ
Zπ
x 5π
11. sin6 dx. (DS. )
2 16
0
˜ n. Dă.t x = 2t.
Chı’ dâ
Zπ/4
8
12. cos7 2xdx. (DS. )
35
0
t
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ
2
70 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
√
Z2/2r √
1+x π 2
13. dx. (DS. + 1 − )
1−x 4 2
0
˜ n. Dă.t x = cos t.
Chı’ dâ
Z29 p √
3
(x − 2)2 3 3
14. p dx. (DS. 8 + π)
3 + 3 (x − 2)2 2
3
Tı́nh các tı́ch phân sau dây bă`ng phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng
` n (15-32).
phâ
Z1
1
15. x3 arctgxdx. (DS. )
6
0
Ze
16. | ln x|dx. (DS. 2(1 − 1/e))
1/e
Zπ
1 π
17. ex sin xdx. (DS. (e + 1))
2
0
Z1
e2 + 3
18. x3 e2xdx. (DS. )
8
0
Z1
arc sin x √
19. √ dx. (DS. π 2 − 4)
1+x
0
Zπ/4
π ln 2
20. ln(1 + tgx)dx. (DS. )
8
0
Zπ/b
b πa
21. eax sin bxdx. (DS. e b + 1 )
a2 + b2
0
Z1
1+e
22. e−x ln(ex + 1)dx. (DS. − ln(e + 1) + 2 ln 2 + 1)
e
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 71
Zπ/2
π
23. sin 2x · arctg(sin x)dx. (DS. − 1)
2
0
Z2
1
24. sin(ln x)dx. (DS. sin(ln 2) − cos(ln 2) + )
2
1
Zπ
25. x3 sin xdx. (DS. π 3 − 6π)
0
Z2
3
26. xlog2xdx. (DS. 2 − )
4 ln 2
1
√
Z
a 7 √
x3 141a3 3 a
27. √
3
dx. (DS. )
a2 + x2 20
0
Za √
πa2
28. a2 − x2 dx. (DS. )
4
0
Zπ/2
x + sin x π √
29. dx. (DS. (1 + 3))
1 + cos x 6
π/6
Zπ/2 mπ
cos
30. sinm x cos(m + 2)xdx. (DS. − 2 )
m+1
0
Zπ/2
31. cosm x cos(m + 2)xdx. (DS. 0)
0
Zπ/2
π
32. cos x cos 2nxdx. (DS. (−1)n−1 )
4n
0
72 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Z2
33. Tı́nh f(x)dx, trong dó
0
x2 khi 0 6 x 6 1
f(x) =
2 − x khi 1 6 x 6 2
bă`ng hai phu.o.ng pháp; a) su’. du.ng nguyên hàm cu’a f (x) trên doa. n
5
[0, 2]; b) chia doa.n [0, 2] thành hai doa.n [0, 1] và [1, 2]. (DS. )
6
. ` ´
34. Chú ng minh răng nêu f (x) liên tu.c trên doa.n [−`, `] thı̀
Z` Z`
(i) f(x)dx = 2 f(x)dx khi f (x) là hàm chă˜ n;
−` 0
Z`
(ii) f(x)dx = 0 khi f (x) là hàm le’.
−`
35. Chú.ng minh ră`ng ∀ m, n ∈ Z các dă’ng thú.c sau dây du.o..c tho’a
mãn:
Zπ
(i) sin mx cos nxdx = 0.
−π
Zπ
(ii) cos mx cos nxdx = 0, m 6= n.
−π
Zπ
(iii) sin mx sin nxdx = 0, m 6= n.
−π
˜ n. Dă.t x = a + b − t.
Chı’ dâ
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 73
Zπ/2 Zπ/2
f(cos x)dx = f (sin x)dx.
0 0
π
˜ n. Dă.t t = − x.
Chı’ dâ
2
.
38. Chú ng minh ră`ng nê´u f (x) liên tu.c khi x > 0 thı̀
Za Za2
1
x3 f(x2 )dx = xf(x)dx.
2
0 0
Zx
39. Chú.ng minh ră`ng nê´u f (t) là hàm le’ thı̀ f (t)dt là hàm chă˜ n,
a
tú.c là
Z−x Zx
f(t)dt = f (t)dt.
a a
Zln 3
dx ln 1, 5
41. . (DS. )
ex − e−x 2
ln 2
74 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
√
Z3 3
(x + 1)dx 7
42. √ . (DS. √ − 1)
x2 4 − x2 2 3
0
Zπ/2
dx π
43. . (DS. √ )
2 + cos x 3 3
0
Zln 2
√ 4−π
44. ex − 1dx. (DS. )
2
0
√
Z7
x3dx
45. p . (DS. 3)
3
(x 2 + 1)2
√
3
Ze √
4
1 + ln x √
46. dx. (DS. 0, 8(2 4 2 − 1))
x
1
Z3
√ 81π
47. x2 9 − x2dx. (DS. )
8
−3
Z3 r
x 3(π − 2)
48. dx. (DS. )
6−x 2
0
˜ n. Dă.t x = 6 sin2 t.
Chı’ dâ
Z4 2
x +3 11
49. dx. (DS. + 7ln2)
x−2 2
3
Z−1
x+1 4 1
50. dx. (DS. 2 ln − )
x2 (x
− 1) 3 2
−2
Z1
(x2 + 3x)dx π
51. . (DS. )
(x + 1)(x2 + 1) 4
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 75
Z1 √
dx 2+ 5
52. √ . (DS. ln √ )
x2 + 2x + 2 1+ 2
0
Z4
dx
53. √ . (DS. 2 − ln 2)
1 + 2x + 1
0
Z2 1
ex 1 1
54. dx. (DS. (e − e 4 ))
x3 2
1
Ze
dx π
55. . (DS. )
x(1 + ln2 x) 4
1
Ze
cos(ln x)
56. dx. (DS. sin 1)
x
1
Z1
2
57. xe−xdx. (DS. 1 − )
e
0
Zπ/3 √
xdx π(9 − 4 3)
58. . (DS. )
sin2 x 36
π/4
Z3
59. ln xdx. (DS. 3 ln 3 − 2)
1
Z2
3
60. x ln xdx. (DS. 2 ln 2 − )
4
1
Z1/2 √
π 3
61. arc sin xdx. (DS. + − 1)
12 2
0
Zπ
62. x3 sin xdx. (DS. π 3 − 6π)
0
76 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Zπ/2
eπ − 2
63. e2x cos xdx. (DS. )
5
0
Z2
64. |1 − x|dx. (DS. 1)
0
Zb
|x|
65. dx. (DS. |b| − |a|)
x
a
Z1
x2 dx 9√ 64
67. √ = 6−
4 + 2x 5 15
0
Z2
dx 1 5
68. = ln
x2 + 5x + 4 3 4
0
Z1
dx 2π
69. = √
x2 −x+1 3 3
0
Z1
(x2 + 1) π
70. 4 2
dx = √
x +x +1 2 2
0
Zpi/2
dx
71. =1
1 + cos x
0
Z1 √ √
1 1
72. x2 + 1dx = √ + ln(1 + 2)
2 2
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 77
Z1 √
3 3/2 3π
73. 1− x2 dx =
32
0
Dă.t x = sin3 ϕ.
Za r π 2
a−x
74. x2 dx = − a2, a > 0.
a+x 4 3
0
Dă.t x = a cos ϕ.
Z2a√
2
πa2
75. 2ax − x dx =
2
0
Dă.t x = 2a sin2 ϕ.
Z1
ln(1 + x) π
76. 2
dx = ln 2.
1+x 8
0
` i áp du.ng công thú.c
˜ n. Dă.t x = tgt rô
Chı’ dâ
√ π
sin t + cos t = 2 cos −t
4
Zπ
x sin x π2
77. dx =
1 + cos2 x 4
0
Zπ Zπ/2 Zπ
˜ n. Biê’u diê˜ n
Chı’ dâ = + ` i thu..c hiê.n phép dô’i biê´n trong
rô
0 0 π/2
tı́ch phân tù. π/2 dê´n π.
Zπ √
3
78. sin xdx = 0
−π
Zπ
2
79. ex sin xdx = 0
−π
78 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Zπ/2
π
80. (cos2 x + x2 sin x)dx =
2
−π/2
Z1
81. (ex + e−x )tgxdx = 0
−1
Zpi/2
1
82. sin x sin 2x sin 3xdx =
6
0
Ze
83. | ln x|dx = 2(1 − e−1 )
1/e
Zπ
3
84. ex cos2 xdx = (eπ − 1)
5
0
Ze
85. (1 + ln x)2dx = 2e − 1
1
11.3.1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng và thê’ tı́ch vâ.t thê’
Zb
SD = f (x)dx. (11.6)
a
Zb
SD = − f (x)dx (11.6*)
a
Zd
SD = g(y)dy, x = g(y), y ∈ [c, d].
c
2+ Nê´u du.ò.ng cong L du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t), t ∈ [α, β] thı̀
Zβ
SD = ψ(t)ϕ0(t)dt. (11.7)
α
3+ Diê.n tı́ch cu’a hı̀nh qua.t gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong cho du.ó.i da.ng
to.a dô. cu..c ρ = f(ϕ) và các tia ϕ = ϕ0 và ϕ = ϕ1 du.o..c tı́nh theo công
thú.c
Zϕ1
1
SQ = [f (ϕ)]2dϕ. (11.8)
2
ϕ0
4+ Nê´u miê
` n D = {(x, y) : a 6 x 6 b; f1(x) 6 y 6 f2 (x)} thı̀
Zb
SD = [f2(x) − f1(x)]dx. (11.9)
a
80 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
dv = S(x)dx,
và thê’ tı́ch toàn vâ.t thê’ du.o..c tı́nh theo công thú.c
Zb
V = S(x)dx (11.10)
a
trong dó [a, b] là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a vâ.t thê’ lên tru.c Ox.
2+ Nê´u vâ.t thê’ du.o..c ta.o nên do phép quay hı̀nh thang cong gió.i
ha.n bo’.i du.ò.ng cong y = f(x), f (x) > 0 ∀x ∈ [a, b], tru.c Ox và các
du.ò.ng thă’ng x = a, x = b xung quanh tru.c Ox thı̀ diê.n tı́ch vâ.t thê’
tròn xoay dó du.o..c tı́nh theo công thú.c
Zb
Vx = π [f (x)]2dx. (11.11)
a
Nê´u quay hı̀nh thang cong xung quanh tru.c Oy thı̀ vâ.t tròn xoay
thu du.o..c có thê’ tı́ch
Zd
Vy = π [x(y)]2dy, x = x(y); [c, d] = prOy V. (11.12)
c
3+ Nê´u hàm y = f (x) du.o..c cho bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´
x = x(t)
y = y(t), t ∈ [α, β]
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 81
Zβ
Vx = π y 2 (t)x0(t)dt (11.13)
α
4+ Nê´u hı̀nh thang cong du.o..c gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng cong 0 6
y1(x) 6 y2 (x) ∀ x ∈ [a, b], trong dó y1(x) và y2 (x) liên tu.c trên [a, b]
thı̀ thê’ tı́ch vâ.t thê’ ta.o nên do phép quay hı̀nh thang dó xung quanh
tru.c Ox bă`ng
Zb
Vx = π (y2 (x))2 − (y1(x))2 dx. (11.14)
a
5+ Dô´i vó.i vâ.t thê’ thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh thang cong xung
quanh tru.c Oy và tho’a mãn mô.t sô´ diê ` u kiê.n tu.o.ng tu.. ta có
Zβ
Vy = π x2(t)y 0(t)dt (11.15)
α
Zd
Vy = π (x2(y))2 − (x1 (y))2 dy. (11.16)
c
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı̀m diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng astroid
x = a cos3 t, y = a sin3 t.
Gia’i. Áp du.ng công thú.c (11.7). Vı̀ du.ò.ng astroid dô´i xú.ng qua
82 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Z0
S = 4S1 = 4 a sin3 t · 3a cos2 t(− sin t)dt
π/2
Zπ/2
= 12a2 sin4 t cos2 tdt
0
Zπ/2
3
= a2 (1 − cos 2t)(1 − cos2 2t)dt
2
0
3
3πa
= N
8
2 a2 a2
r = = ·
cos2 ϕ − sin2 ϕ cos 2ϕ
y0
Dă.t tgα = và lu.u ý ră`ng x20 − y02 = a2 ta thu du.o..c
x0
Zα Zα
1 a2 dϕ a2 1 + tgα
S= r2 dϕ = = ln
2 2 cos 2ϕ 4 1 − tgα
0 0
2
a (x0 + y0)2 a2 x0 + y0
= ln = ln ·
4 a2 2 a
.
O’ dây ta dã su’. du.ng công thú.c
Z t π
dt
= ln tg + + C. N
cos t 2 4
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 83
Vı́ du. 3. Tı́nh diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng có phu.o.ng
trı̀nh x2 + y 2 = 2y, x2 + y 2 = 4y; y = x và y = −x.
Gia’i. Du.a phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn vê ` da.ng chı́nh tă´c ta có:
x2 + (y − 1)2 = 1 và x2 + (y − 2)2 = 4. Dó là hai du.ò.ng tròn tiê´p xúc
trong ta.i tiê´p diê’m O(0, 0). Tù. dó miê ` n phă’ng D gió.i ha.n bo’.i các
du.ò.ng dã cho dô´i xú.ng qua tru.c Oy. Lò.i gia’i sẽ du.o..c do.n gia’n ho.n
nê´u ta chuyê’n sang to.a dô. cu..c (vó.i tru.c cu..c trùng vó.i hu.ó.ng du.o.ng
cu’a tru.c hoành):
(
x = r cos ϕ x2 + y 2 = 2y ⇒ r = 2 sin ϕ,
⇒
y = r sin ϕ x2 + y 2 = 4y ⇒ r = 4 sin ϕ,
và
n π 3π o
D = (r, ϕ) : 6 ϕ 6 ; 2 sin ϕ 6 r 6 4 sin ϕ .
4 4
` n hı̀nh tròn gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng tròn x2 +
Ký hiê.u S ∗ là diê.n tı́ch phâ
π 3π
y 2 = 4y (tú.c là r = 4 sin ϕ) và hai tia ϕ = và ϕ = ; S là diê.n
4 4
. . 2 2 .
tı́ch phân hı̀nh tròn gió i ha.n bo’ i x + y = 2y (tú c là r = 2 sin ϕ) và
hai tia dã nêu. Khi dó
h1 Z Zπ/2
π/2
1 i
∗ 2 2
SD = S − S = 2 (4 sin ϕ) dϕ − (2 sin ϕ) dϕ
2 2
π/4 π/4
Zπ/2
3π
= 12 sin2 ϕdϕ = + 3. N
2
π/4
Vı́ du. 4. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t tròn xoay ta.o nên do phép quay hı̀nh
x2 y 2
thang cong gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng y = ±b, 2 − 2 = 1 xung quanh
a b
tru.c Oy.
Gia’i. Do tı́nh dô´i xú.ng cu’a vâ.t tròn xoay dô´i vó.i mă.t phă’ng xOz
(ba.n do.c hãy tu.. vẽ hı̀nh) ta chı’ câ
` n tı́nh nu’.a bên pha’i mă.t phă’ng xOz
84 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Z0
= 6a3π (1 − cos2 t)3 cos2 t(− sin tdt)
π/2
Z0
3
= 6a π (cos2 t − 3 cos4 t + 3 cos6 t − cos8 t)(d(cos t)
π/2
32 3
= ··· = πa . N
105
Vı́ du. 6. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i hypecboloid mô.t tâ
` ng
x2 y 2 z 2
+ 2 − 2 =1
a2 b c
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 85
trong dó S(z) là diê.n tı́ch cu’a thiê´t diê.n phu. thuô.c vào z. Khi că´t vâ.t
thê’ bo’.i mă.t phă’ng z = const ta thu du.o..c elip vó.i phu.o.ng trı̀nh
x2 y2
x 2
y 2 2
z
+ =1
+ 2 =1+ 2 z2 z2
a 2 b c ⇔ 2
a 1+ 2 2
b 1+ 2
z = const
c c
z = const
Vı́ du. 7. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh phă’ng
gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng y = 4 − x2 và y = 0 xung quanh du.ò.ng thă’ng
x = 3 (hãy vẽ hı̀nh).
86 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Gia’i. Vâ.t tròn xoay thu du.o..c có tı́nh châ´t là mo.i thiê´t diê.n ta.o
bo’.i mă.t phă’ng vuông góc vó.i tru.c quay dê` u là vành tròn gió.i ha.n bo’.i
các du.ò.ng tròn dô
` ng tâm. Xét thiê´t diê.n cách gô´c to.a dô. khoa’ng bă`ng
y (0 6 y 6 4). Ta có
p
S = πR2 − πr2 = π[(3 + x)2 − (3 − x)2] = 12πx = 12π 4−y
vı̀ x là hoành dô. cu’a diê’m trên parabôn dã cho. Khi y thay dô’i da.i
lu.o..ng dy thı̀ vi phân thê’ tı́ch
p
dv = S(y)dy = 12π 4 − ydy.
Z4 p 0
3/2
V = 12π 4 − ydy = 8π(4 − y) = 64π. N
4
0
Vı́ du. 8. Tı̀m thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t x2 + y 2 = R2 ;
x z x z
y = 0, z = 0, + − 1 = 0, − − 1 = 0.
R h R h
Gia’i. Do tı́nh dô´i xú.ng (hãy vẽ hı̀nh) cu’a vâ.t thê’ dô´i vó.i mă.t
phă’ng x = 0 nên ta chı’ câ ` n tı́nh thê’ tı́ch phâ
` n nă`m trong góc phâ
`n
tám thú. nhâ´t. Mo.i thiê´t diê.n ta.o nên bo’.i các mă.t phă’ng ⊥ Ox dê
`u
. .
là hı̀nh chũ nhâ.t ABCD vó i OA = x. Khi dó
h √
S(x) = SABCD = AB · AD = (R − x) · R2 − x2.
R
Tù. dó thu du.o..c
ZR ZR
h √
V =2 S(x)dx = 2 (R − x) R2 − x2dx (dă.t x = R sin t)
R
0 0
Zπ/2
hR2 (3π − 4)
= 2hR2 (1 − sin t) cos2 tdt = · N
6
0
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 87
BÀI TÂ
.P
Trong các bài toán sau dây (1-17) tı́nh diê.n tı́ch các hı̀nh phă’ng
gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng dã chı’ ra.
9
1. y = 6x − x2 − 7, y = x − 3. (DS. )
2
2
2. y = 6x − x , y = 0. (DS. 36)
5
3. 4y = 8x − x2 , 4y = x + 6. (DS. 5 )
24
2 2
4. y = 4 − x , y = x − 2x. (DS. 9)
5. 6x = y 3 − 16y, 24x = y 3 − 16y. (DS. 16)
6. y = 1 − ex , x = 2, y = 0. (DS. e2 − 3)
1
7. y = x2 − 6x + 10, y = 6x − x2 ; x = −1. (DS. 21 )
3
π
8. y = arc sin x, y = ± , x = 0. (DS. 2)
2
(e − 1)2
9. y = ex , y = e−x , x = 1. (DS. )
e
4
10. y 2 = 2px, x2 = 2py. (DS. p2 )
3
11. x + y + 6x − 2y + 8 = 0, y = x2 + 6x + 10
2 2
3π + 2 9π − 2
(DS. S1 = , S2 = )
6 6
12. x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), t ∈ [0, 2π]. (DS. 3πa2)
˜ n. Dây là phu.o.ng trı̀nh tham sô´ cu’a du.ò.ng xycloid.
Chı’ dâ
3πa2
13. x = a cos3 t, y = a sin3 t, t ∈ [0, 2π]. (DS. )
8
14. x = a cos t, y = b sin t, t ∈ [0, 2π]. (DS. πab)
15. Du.ò.ng lemniscate Bernoulli ρ2 = a2 cos 2ϕ. (DS. a2 )
16. Du.ò.ng hı̀nh tim (Cacdioid) ρ = a(1 + cos ϕ).
3πa2
(DS. )
2
88 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
√
17∗ Các du.ò.ng tròn ρ = 2 3a cos 5ϕ, ρ √
= 2a
sin ϕ.
(DS. a2 π − 3 )
6
Trong các bài toán sau (18-22) hãy tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ theo diê.n
tı́ch các thiê´t diê.n song song.
x2 y 3 z 2 4
18. Thê’ tı́ch hı̀nh elipxoid 2
+ 2 + 2 = 1. (DS. πabc)
a b c 3
. .
19. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió i ha.n bo’ i mă.t tru. x + y = a2 , y 2 + z 2 = a2.
2 2
16 3
(DS. a)
3
Chı’ d☠n. Do tı́nh dô´i xú.ng, chı’ câ ` n tı́nh thê’ tı́ch mô.t phâ
` n tám
vâ.t thê’ vó.i x > 0, y > 0, z > 0 là du’. Có thê’ lâ´y các thiê´t diê.n song
song vó.i mă.t phă’ng xOz. Dó là các hı̀nh vuông.
20. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ hı̀nh nón vó.i bán kı́nh dáy R và chiê ` u cao h.
πR2 h
(DS. )
3
Chı’ d☠n. Di.ch chuyê’n hı̀nh nón vê ` vi. trı́ vó.i dı’nh ta.i gô´c to.a dô.
và tru.c dô´i xú.ng là Ox. Thiê´t diê.n câ` n tı̀m là hı̀nh tròn vó.i bán kı́nh
R
r(x) = x (?).
x
21. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t nón
2 x2 y 2
(z − 2) = + và mă.t phă’ng z = 0.
3 2√
8π 6
(DS. )
3
22. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i mă.t tru. partabolic z = 4 − y 2 , các
16a
mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t phă’ng x = a. (DS. )
3
Trong các bài toán sau dây (23-34) hãy tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t tròn
xoay thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh phă’ng D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng (các
du.ò.ng) cho tru.ó.c xung quanh tru.c cho tru.ó.c
x2 y 2 4π 2
24. D : 2 + 2 6 1 (b < a) xung quanh tru.c Oy. (DS. a b)
a b 3
x2 y 2 4π 2
25. D : 2 + 2 6 1 (b < a) xung quanh tru.c Ox. (DS. ab )
a b 3
2
26. D : 2y = x2 ; 2x + 2y − 3 = 0 xung quanh tru.c Ox. (DS. 18 π)
15
2 2 π
27. D : x + y = 1; x + y = 1 xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
2 2
28. D : x + y = 4, x = −1, x = 1, y > 0 xung quanh tru.c Ox.
(DS. 8π)
π2
29. D : y = sin x, 0 6 x 6 π, y = 0 xung quanh tru.c Ox. (DS. )
2
x2 y 2 4
30. D : 2 − 2 = 1, y = 0, y = b xung quanh tru.c Oy. (DS. πa2b)
a b 3
2
31. D : y 2 + x − 4 = 0, x = 0 xung quanh tru.c Oy. (DS. 34 π)
15
32. D : xy = 4, y = 0, x = 1, x = 4 xung quanh tru.c Ox. (DS. 12π)
33. D : x2 + (y − b)2 6 R2 (0 < R 6 b) xung quanh tru.c Ox.
(DS. 2π 2 bR2 )
˜ n. Hı̀nh tròn D có thê’ xem nhu. hiê.u cu’a hai thang cong
Chı’ dâ
√
D1 = (x, y) : −R 6 x 6 R, 0 6 y 6 − R2 − x2 và
√
D2 = (x, y) : −R 6 x 6 R, 0 6 y 6 + R2 − x2 .
√
34∗. D = (x, y) : 0 6 y 6 R2 − x2 xung quanh du.ò.ng thă’ng
y = R.
3π − 4 3
(DS. πR )
3
˜ n. Chuyê’n gô´c to.a dô. vê
Chı’ dâ ` diê’m (0, R).
11.3.2 Tı́nh dô. dài cung và diê.n tı́ch mă.t tròn
xoay
1+ Nê´u du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh y = y(x),
x ∈ [a, b] (hay x = g(y)) hoă.c bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
90 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
y = ψ(t) thı̀ vi phân dô. dài cung du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i công thú.c
p q q
d = 1 + (yx ) dx = 1 + (xy ) dy = x0t 2 + yt0 2 dt
0 2 0 2 (11.17)
và dô. dài cu’a du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c tı́nh bo’.i công thú.c
xZB =b ZyB q
p
`(A, B) = 1 + (y 0)2 dx = 1 + (x0y )2 dy
xA =a yA
ZtB q
= x0t 2 + yt0 2 dt. (11.18)
tA
Nê´u du.ò.ng cong du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh trong to.a dô. cu..c ρ = ρ(ϕ)
thı̀
q 2
d` = ρ2 + ρ0ϕ dϕ
và
ZϕBq
2
`(A, B) = ρ2 + ρ0ϕ dϕ. (11.19)
ϕA
2+ Nê´u mă.t σ thu du.o..c do quay du.ò.ng cong cho trên [a, b] bo’.i
hàm không âm y = f (x) > 0 xung quanh tru.c Ox thı̀ vi phân diê.n
tı́ch mă.t
y + (y + dy)
ds = 2π · d` = π(2y + dy)d` ≈ 2πyd`
2
và diê.n tı́ch mă.t tròn xoay du.o..c tı́nh theo công thú.c
Zb p
Sx = 2π f (x) 1 + (fx0 )2 dx. (11.20)
a
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 91
Nê´u quay du.ò.ng cong L(A, B) xung quanh tru.c Oy thı̀ ds ≈ 2πx(y)d`
và
ZyB q
Sy = 2π x(y) 1 + (x0y )2 dy. (11.21)
yA
Nê´u du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t) > 0 (t ∈ [α, β]) thı̀
Zβ q
Sx = 2π ψ(t) ϕ02 + ψ 02 dt. (11.22)
α
Zβ q
Sy = 2π ϕ(t) ϕ02 + ψ 02 dt, ϕ(t) > 0. (11.23)
α
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh dô. dài du.ò.ng tròn bán kı́nh R.
Gia’i. Ta có thê’ xem du.ò.ng tròn dã cho có tâm ta.i gô´c to.a dô..
Phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn du.ó.i da.ng tham sô´ có da.ng x = R cos t,
y = R sin t, t ∈ [0, 2π]. Ta chı’ câ ` n tu. du.ò.ng
` n tı́nh dô. dài cu’a mô.t phâ
π
tròn ú.ng vó.i 0 6 t 6 là du’. Theo công thú.c (11.18) ta có
2
Zπ/2p π/2
2 2
`=4 (−R sin t) + (R cos t) dt = 4Rt = 2πR. N
0
0
Vı́ du. 2. Tı́nh dô. dài cu’a vòng thú. nhâ´t cu’a du.ò.ng xoă´n ô´c
Archimedes ρ = aϕ.
Gia’i. Theo di.nh nghı̃a, du.ò.ng xoă´n ô´c Archimedes là du.ò.ng cong
phă’ng va.ch nên bo’.i mô.t diê’m chuyê’n dô.ng dê
` u theo mô.t tia xuâ´t phát
92 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
tù. gô´c-cu..c mà tia này la.i quay xung quanh gô´c cu..c vó.i vâ.n tô´c góc
cô´ di.nh. Vòng thú. nhâ´t cu’a du.ò.ng xoă´n ô´c Archimedes du.o..c ta.o nên
khi góc cu..c ϕ biê´n thiên tù. 0 dê´n 2π. Do dó theo công thú.c (11.19)
ta có
Z2π p Z2π p
`= a2ϕ2 + a2dϕ = a ϕ2 + 1dϕ.
0 0
p
Tı́ch phân tù.ng phâ
` n bă`ng cách dă.t u = ϕ2 + 1, dv = dϕ ta có
h p 2π Z2π ϕ2 i
` = a ϕ ϕ + 1 − p
2 dϕ
0 ϕ2 + 1
0
h p 2π Z2π
ϕ2 + 1 − 1 i
2
= a ϕ ϕ + 1 − p dϕ
0 ϕ2 + 1
0
h1 p 1 p i2π
= a ϕ ϕ2 + 1 + ln(ϕ + ϕ2 + 1)
2 2 0
h √ 1 √ i
= a π 4π 2 + 1 + 2π + 4π 2 + 1 .N
2
` u bán kı́nh R.
Vı́ du. 3. Tı́nh diê.n tı́ch mă.t câ
` u có tâm ta.i gô´c to.a dô. và thu du.o..c bo’.i
Gia’i. Có thê’ xem mă.t câ
√
phép quay nu’.a du.ò.ng tròn y = R2 − x2 xung quanh tru.c Ox.
Phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn có da.ng x2 + y 2 = R2 . Do dó y 0 =
x
−√ . Theo công thú.c (11.20) ta có
2
R −x 2
s
ZR √ 2 ZR √
x
Sx = 2π R2 − x2 · 1 + 2 dx = 2π R2 − x2 + x2 dx
R − x2
−R −R
R
= 2πRx = 4πR2 . N
−R
Vı́ du. 4. Tı́nh diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay du.ò.ng lemniscat
√
ρ = a cos 2ϕ xung quanh tru.c cu..c.
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 93
Gia’i. Biê´n ρ chı’ nhâ.n giá tri. thu..c khi cos 2ϕ > 0 tú.c là khi
−π/4 6 ϕ 6 π/4 (nhánh bên pha’i) hay khi 3π/4 6 ϕ 6 5π/4 (nhánh
bên trái). Vi phân cung cu’a lemniscat bă`ng
s
q
a sin 2ϕ 2
d` = ρ2 + ρ0 2 dϕ = a2 cos 2ϕ + (− √ dϕ
cos 2ϕ
adϕ
=√ ·
cos 2ϕ
√
Ngoài ra y = ρ sin ϕ = a cos 2ϕ · sin ϕ. Tù. dó diê.n tı́ch câ ` n tı̀m bă`ng
` n diê.n tı́ch cu’a mă.t thu du.o..c bo’.i phép quay nhánh pha’i. Do dó
hai lâ
theo (11.20)
Zπ/4 Zπ/4 √
a cos 2ϕ · sin ϕ · adϕ
S = 2 · 2π yds = 4π √
cos 2ϕ
0 0
Zπ/4 √
= 4π a2 sin ϕdϕ = 2πa2(2 − 2). N
0
Vı́ du. 5. Tı̀m diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay cung parabôn
x2 √
y = , 0 6 x 6 3 xung quanh tru.c Oy.
2
√ 1
Gia’i. Ta có x = 2y, x0 = √ . Do dó, áp du.ng công thú.c
2y
(11.18) ta thu du.o..c
Z3/2p r Z3/2p
1
S = 2π 2y 1 + dy = 2π 2y + 1dy
2y
0 0
3/2 3/2
(2y + 1) 14π
= 2π · = · N
3 0 3
Vı́ du. 6. Tı̀m diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay elip x2 + 4y 2 = 26
xung quanh: a) tru.c Ox; b) tru.c Oy.
Gia’i. Nu’.a trên cu’a elip dã cho có thê’ xem nhu. dô ` thi. cu’a hàm
1√
y= 36 − x2 ; −6 6 x 6 6. Hàm này không có da.o hàm khi x = ±6,
2
94 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
còn trên khoa’ng (−6, 6) da.o hàm không bi. chă.n. Do vâ.y không thê’
tı́nh bă`ng công thú.c (11.20) trong to.a dô. Dê
` các du.o..c.
Dê’ khă´c phu.c khó khăn dó, ta dùng phép tham sô´ hóa du.ò.ng elip:
1+ Phép quay xung quanh tru.c Ox. Ta xét nu’.a trên cu’a elip tu.o.ng
ú.ng vó.i 0 6 t 6 π. Theo công thú.c (11.22) du.ó.i da.ng tham sô´ ta có
Zπ p
Sx = 2π 3 sin t · 36 sin2 t + 9 cos2 tdt.
0
2
Dă.t cos t = √ sin ϕ ta có
3
√ Zπ/3 √ √
Sx = 24 3π cos2 ϕdϕ = 2 3π(4π + 3 3).
−π/3
2+ Phép quay xung quanh i tru.c Oy. Ta xét nu’.a bên pha’i cu’a elip
π π
(tu.o.ng ú.ng vó.i t ∈ − , . Tu.o.ng tu.. nhu. trên ta áp du.ng (11.23)
2 2
và thu du.o..c
Zπ/2 p
1
Sy = 2π 6 cos t · 36 sin2 t + 9 cos2 tdt Dă.t sin t = √ shϕ
3
−π/2
√
√ Z 3
arcsh
√ √ √
= 24 3π ch2ϕdϕ = 24 3π 2 3 + ln(2 + 3) . N
√
−arcsh 3
BÀI TÂ
.P
√ 1 √
2. y = x2 − 1 tù. x = −1 dê´n x = 1. (DS. 5 + ln(2 + 5))
2
a a(e2 − 1)
3. y = ex/a + e−x/a tù. x = 0 dê´n x = a. (DS. )
2 2e
π 1
4. y = ln cos x tù. x = 0 dê´n x = . (DS. ln 3)
6 2
π 2π
5. y = ln sin x tù. x = dê´n x = . (DS. ln 3)
3 3
π √
6. x = et sin t, y = et cos t, 0 6 t 6 . (DS. 2(eπ/2 − 1))
2
7. x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t); 0 6 t 6 2π. (DS. 8a)
8. x = a cos3 t, y = a sin3 t; 0 6 t 6 2π. (DS. 6a)
p 3a
˜ n. Vı̀ x0t 2 + yt0 2 = | sin 2t| và hàm | sin 2t| có chu kỳ π/2
Chı’ dâ
1
Zπ/2
nên ` = 4 d`.
0
√
9. x = et cos t, y = et sin t tù. t = 0 dê´n t = ln π. (DS. 2(π − 1))
π
10. x = 8 sin t + 6 cos t, y = 6 sin t − 8 cos t tù. t = 0 dê´n t = . (DS.
2
5π)
2π 125
(DS. −1 )
27 27
. .
15. Du ò ng x = a cos t, y = a sin3 t xung quanh tru.c Ox.
3
12 2
(DS. πa )
5
x2 y 2
16. 2 + 2 = 1, a > b xung quanh tru.c Ox.
a b
a
(DS. 2πb b + arc sin ε , ε là tâm sai cu’a elip)
ε
Chı’ dâ ˜ n. Da.o hàm hai vê´ phu.o.ng trı̀nh elip rô ` i rút ra yy 0 =
bx2 p
− 2 , còn biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân du.o..c viê´t y 1 + y 0 2dx =
pa
y 2 + (yy 0)3 dx.
17. Cung du.ò.ng tròn x2 + (y − b)2 = R (không că´t tru.c Oy) tù. y1
dê´n y2 xung quanh tru.c Oy. (DS. 2πR(y2 − y1))
˜ n. Mă.t thu du.o..c là dó.i câ
Chı’ dâ ` u.
18. y = sin x tù. x = 0 dê´n x = π xung quanh tru.c Ox.
√ √
(DS. 2π 2 + ln(1 + 2) )
x3 .
19. y = tù x = −2 dê´n x = 2 xung quanh tru.c Ox.
3
√
34 17 − 2
(DS. π)
9
20. Cung bên trái du.ò.ng thă’ng x = 2 cu’a du.ò.ng cong y 2 = 4 + x,
62π
xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
a
21. y = ex/a + e−x/a tù. x = 0 dê´n x = a (a > 0).
2
πa2 2
(DS. (e + 4 − e−2 ))
4
56π
22. y 2 = 4x tù. x = 0 dê´n x = 3, xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
π
23. x = et sin t, y = et cos t tù. t = 0 dê´n t = , xung quanh tru.c Ox.
2
√
2π 2 π
(DS. (e − 2))
5
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 97
_
32. Cung AB cu’a du.ò.ng xicloid x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t);
√ πa2
quay xung quanh du.ò.ng thă’ng y = a. (DS. 16 2 )
3
˜ n. Áp du.ng công thú.c
Chı’ dâ
Z3π q
S = 2π 2(y(t) − a) x0t2 + yt0 2 dt.
π/2
98 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f (x) trên
Z+∞
khoa’ng [a, +∞) và ký hiê.u là f (x)dx.
a
Trong tru.ò.ng ho..p này ngu.ò.i ta còn nói ră`ng tı́ch phân suy rô.ng
(11.24) hô.i tu. và hàm f(x) kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên khoa’ng
Z+∞
.
[a, +∞). Nê´u gió i ha.n (11.24) không tô ` n ta.i thı̀ tı́ch phân f (x)dx
a
du.o..c go.i là tı́ch phân phân kỳ và hàm f (x) không kha’ tı́ch theo nghı̃a
suy rô.ng trên [a, +∞).
Tu.o.ng tu.. nhu. trên, theo di.nh nghı̃a
Zb Zb
f(x)dx = lim f (x)dx (11.25)
a→−∞
−∞ a
Z+∞ Zc Z+∞
f(x)dx = f (x)dx + f (x)dx, c ∈ R. (11.26)
−∞ −∞ c
2. Các công thú.c co. ba’n dô´i vó.i tı́ch phân suy rô.ng
Z+∞
1) Tı́nh tuyê´n tı́nh. Nê´u các tı́ch phân suy rô.ng f (x)dx và
a
Z+∞ Z+∞
g(x)dx hô.i tu. ∀ α, β ∈ R thı̀ tı́ch phân (αf (x) + βg(x))dx hô.i tu.
a a
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 99
và
Z+∞ Z+∞ Z+∞
(αf (x) + βg(x))dx = α f (x)dx + β g(x)dx.
a a a
2) Công thú.c Newton-Leibnitz. Nê´u trên khoa’ng [a, +∞) hàm f (x)
liên tu.c và F (x), x ∈ [a, +∞) là nguyên hàm nào dó cu’a nó thı̀
Z+∞
+∞
f(x)dx = F (x)a = F (+∞) − F (a)
a
Z+∞ Z+∞
+∞
udv = uv a − vdu (11.28)
a a
+∞
trong dó uv a = lim (uv) − u(a)v(a).
x→+∞
` u kiê.n hô.i tu.
3. Các diê
Z+∞
1) Tiêu chuâ’n Cauchy. Tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. khi và chı’ khi
a
∀ ε > 0, ∃ b = b(ε) > a sao cho ∀ b1 > b và ∀ b2 > b ta có:
Zb2
f(x)dx < ε.
b1
100 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
2) Dâ´u hiê.u so sánh I. Gia’ su’. g(x) > f (x) > 0 ∀ x > a và f (x),
g(x) kha’ tı́ch trên mo.i doa.n [a, b], b < +∞. Khi dó:
Z+∞ Z+∞
(i) Nê´u tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx hô.i tu..
a a
Z+∞ Z+∞
(ii) Nê´u tı́ch phân f (x)dx phân kỳ thı̀ tı́ch phân g(x)dx phân
a a
kỳ.
3) Dâ´u hiê.u so sánh II. Gia’ su’. f(x) > 0, g(x) > 0 ∀ x > a và
f (x)
lim = λ.
x→+∞ g(x)
Khi dó:
Z+∞ Z+∞
(i) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ các tı́ch phân f (x)dx và g(x)dx
a a
` ng thò.i hô.i tu. hoă.c dô
dô ` ng thò.i phân kỳ.
Z+∞
(ii) Nê´u λ = 0 và tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Z+∞
f(x)dx hô.i tu..
a
Z+∞
(iii) Nê´u λ = +∞ và tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Z+∞
g(x)dx hô.i tu..
a
Z+∞
- i.nh nghı̃a. Tı́ch phân
D f(x)dx du.o..c go.i là hô.i tu. tuyê.t dô´i nê´u
a
Z+∞
tı́ch phân |f(x)|dx hô.i tu. và du.o..c go.i là hô.i tu. có diê
` u kiê.n nê´u
a
Z+∞ Z+∞
tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. nhu.ng tı́ch phân |f(x)|dx phân kỳ.
a a
` u hô.i tu..
Mo.i tı́ch phân hô.i tu. tuyê.t dô´i dê
.
3) Tù dâ´u hiê.u so sánh II và (11.29) rút ra
Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u khi x → +∞ hàm du.o.ng f(x) là vô
1
cùng bé câ´p α > 0 so vó.i thı̀
x
Z
+∞
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân
Z+∞
dx
I= √ ·
x2 x2 − 1
2
Z+∞ Zb
dx dx
√ = lim √ ·
x x2 − 1 b→+∞
2 x2 x2 − 1
2 2
1
Dă.t x = , ta thu du.o..c
t
102 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Zb Z1/b Z1/b
dx −dt tdt
I(b) = √ = r =− √
x x2 − 1
2 1 1 1 − t2
2 1/2 t2 · − 1 1/2
t2 t2
1/b r r
√ 1 1
= 1 − t2 = 1 − 2 − 1 − .
1/2 b 4
√
2− 3
Tù. dó suy ră`ng I = lim I(b) = . Nhu. vâ.y tı́ch phân dã cho
b→+∞ 2
hô.i tu.. N
Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z+∞
2x2 + 1
dx.
x3 + 3x + 4
1
Z∞
dx
Vı̀ tı́ch phân phân kỳ nên theo dâ´u hiê.u so sánh II tı́ch phân dã
x
1
cho phân kỳ. N
Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z∞
dx
√3
·
x3 − 12
2
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 103
Z+∞
sin x
dx.
x
1
Z+∞
cos x
Tı́ch phân dx hô.i tu. tuyê.t dô´i, do dó nó hô.i tu.. Nhu. vâ.y
x2
1
ca’ hai sô´ ha.ng o’. vê´ pha’i (11.30) hũ.u ha.n. Tù. dó suy ra phép tı́ch
phân tù.ng phâ` n dã thu..c hiê.n là ho..p lý và vê´ trái cu’a (11.30) là tı́ch
phân hô.i tu..
Ta xét su.. hô.i tu. tuyê.t dô´i. Ta có
1 − cos 2x
| sin x| > sin2 x =
2
và do vâ.y ∀ b > 1 ta có
Zb Zb Zb
| sin x| 1 dx 1 cos 2x
dx > − dx. (11.31)
x 2 x 2 x
1 1 1
104 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Tı́ch phân thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i cu’a (11.31) phân kỳ. Tı́ch phân thú.
hai o’. vê´ pha’i dó hô.i tu. (diê
` u dó du.o..c suy ra bă`ng cách tı́ch phân tù.ng
` n nhu. (11.30)). Qua gió.i ha.n (11.31) khi b → +∞ ta có vê´ pha’i
phâ
cu’a (11.31) dâ ` n dê´n ∞ và do dó tı́ch phân vê´ trái cu’a (11.31) phân
.
kỳ, tú c là tı́ch phân dã cho hô.i tu. có diê ` u kiê.n (không tuyê.t dô´i). N
BÀI TÂ
.P
Z+∞
xdx 1 √
9. . (DS. ˜ n. Dă.t x = t.
). Chı’ dâ
√
(x2+ 1)3 36
2
Z+∞
dx 2 1
10. √ . ˜ n. Dă.t x = .
(DS. ln 1 + √ ). Chı’ dâ
x x2 + x + 1 3 t
1
Z+∞
arctgx π ln 2
11. dx. (DS. + )
x2 4 2
1
Z+∞
2x + 5
12. dx. (DS. Phân kỳ)
x2 + 3x − 10
3
Z∞
b
13. e−ax sin bxdx, a > 0. (DS. )
a2 + b2
0
Z+∞
a
14. e−ax cos bxdx, a > 0. (DS. )
a2 + b2
0
Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n
Z∞ −x
e
15. dx. (DS. Hô.i tu.)
x
1
e−x
˜ n. Áp du.ng bâ´t dă’ng thú.c
Chı’ dâ 6 e−x ∀ x > 1.
x
Z+∞
xdx
16. √ . (DS. Phân kỳ)
x4 + 1
2
Z+∞
dx
18. √ . (DS. Phân kỳ)
4x + ln x
1
Z+∞ ln 1 + 1
19. x dx. (DS. Hô.i tu. nê´u α > 0)
x α
1
Z+∞
xdx
20. √3
. (DS. Hô.i tu.)
x5 + 2
0
Z+∞
cos 5x − cos 7x
21. dx. (DS. Hô.i tu.)
x2
1
Z+∞
xdx
22. √3
. (DS. Hô.i tu.)
1 + x7
0
Z+∞ √
x+1
23. √ dx. (DS. Hô.i tu.)
1 + 2 x + x2
0
Z∞
1
24. √ (e1/x − 1)dx. (DS. Hô.i tu.)
x
1
Z∞ √
x+ x+1
25. √ dx. (DS. Phân kỳ)
x2 + 2 5 x4 + 1
1
Z∞
dx
26. p . (DS. Hô.i tu.)
x(x − 1)(x − 2)
3
Z∞
2
27 . (3x4 − x2)e−x dx.
∗
(DS. Hô.i tu.)
0
Z+∞ 2
x
˜ n. So sánh vó.i tı́ch phân hô.i tu.
Chı’ dâ e− 2 dx (ta.i sao ?) và áp
0
du.ng dâ´u hiê.u so sánh II.
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 107
Z+∞
∗ ln(x − 2)
28 . dx. (DS. Hô.i tu.)
x5 + x2 + 1
5
ln t ln(x − 2)
lim = 0 ∀α > 0 ⇒ lim = 0 ∀ α > 0.
t→+∞ tα x→+∞ xα
Z+∞
dx
Tù. dó so sánh tı́ch phân dã cho vó.i tı́ch phân hô.i tu. , α > 1.
xα
5
Tiê´p dê´n áp du.ng dâ´u hiê.u so sánh II.
11.4.2 Tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm không bi. chă.n
1. Gia’ su’. hàm f(x) xác di.nh trên khoa’ng [a, b) và kha’ tı́ch trên mo.i
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
doa.n [a, ξ], ξ < b. Nê´u tô
Zξ
lim f (x)dx (11.32)
ξ→b−0
0
thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f(x) trên [a, b)
và ký hiê.u là:
Zb
f (x)dx. (11.33)
a
Trong tru.ò.ng ho..p này tı́ch phân suy rô.ng (11.33) du.o..c go.i là tı́ch
phân hô.i tu.. Nê´u gió.i ha.n (11.32) không tô ` n ta.i thı̀ tı́ch phân suy
rô.ng (11.33) phân kỳ.
Di.nh nghı̃a tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f (x) xác di.nh trên khoa’ng
(a, b] du.o..c phát biê’u tu.o.ng tu...
Nê´u hàm f(x) kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên các khoa’ng [a, c)
và (c, b] thı̀ hàm du.o..c go.i là hàm kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên
108 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
doa. n [a, b] và trong tru.ò.ng ho..p này tı́ch phân suy rô.ng du.o..c xác di.nh
bo’.i dă’ng thú.c:
Zb Zc Zb
f(x)dx = f (x)dx + f (x)dx.
a a c
Zb Zb Zb
[αf (x) + βg(x)]dx = α f (x)dx + β g(x)dx.
a a a
Zb
b−0
f(x)dx = F (x)a = F (b − 0) − F (a),
a
F (b − 0) = lim F (x).
x→b−0
3) Công thú.c dô’i biê´n. Gia’ su’. f(x) liên tu.c trên [a, b) còn ϕ(t),
t ∈ [α, β) kha’ vi liên tu.c và a = ϕ(α) 6 ϕ(t) < lim ϕ(t) = b. Khi
t→β−0
dó:
Zb Zβ
f (x)dx = f [ϕ(t)]ϕ0(t)dt.
a α
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 109
Zb Zb
b
udv = uv a − vdu
a a
b
uv a = lim (uv) − u(a)v(a).
x→b−0
2) Dâ´u hiê.u so sánh I. Gia’ su’. g(x) > f (x) > 0 trên khoa’ng [a, b)
và kha’ tı́ch trên mô˜ i doa.n con [a, ξ], ξ < b. Khi dó:
Zb Zb
(i) Nê´u tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx hô.i tu..
a a
Zb Zb
(ii) Nê´u tı́ch phân f(x)dx phân kỳ thı̀ tı́ch phân g(x)dx phân
a a
kỳ.
3) Dâ´u hiê.u so sánh II. Gia’ su’. f(x) > 0, g(x) > 0, x ∈ [a, b) và
f (x)
lim = λ.
x→b−0 g(x)
Khi dó:
110 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Zb Zb
(i) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ các tı́ch phân f (x)dx và ` ng
g(x)dx dô
a a
thò.i hô.i tu. hoă.c dô
` ng thò.i phân kỳ.
Zb Zb
(ii) Nê´u λ = 0 và tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx
a a
hô.i tu..
Zb
(iii) Nê´u λ = +∞ và tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Zb
g(x)dx hô.i tu..
a
Zb ´
dx % hô.i tu. nêu α < 1
(b − x)α & phân kỳ nê´u α > 1
a
hoă.c
Zb ´
dx % hô.i tu. nêu α < 1
(x − a)α & phân kỳ nê´u α > 1.
a
Zb
- i.nh nghı̃a. Tı́ch phân
D f (x)dx du.o..c go.i là hô.i tu. tuyê.t dô´i nê´u
a
Zb
tı́ch phân |f(x)|dx hô.i tu. và du.o..c go.i là hô.i tu. có diê
` u kiê.n nê´u tı́ch
a
Zb Zb
phân f(x)dx hô.i tu. nhu.ng |f(x)|dx phân kỳ.
a a
Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u khi x → b − 0 hàm f (x) > 0 xác di.nh
1
và liên tu.c trong [a, b) là vô cùng ló.n câ´p α so vó.i thı̀
b−x
Zb
(i) tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. khi α < 1;
a
Zb
(ii) tı́ch phân f(x)dx phân kỳ khi α > 1.
a
CÁC VÍ DU
.
Z1
dx
Vı́ du. 1. Xét tı́ch phân √ .
1 − x2
0
1
Gia’i. Hàm f (x) = √ liên tu.c và do dó nó kha’ tı́ch trên mo.i
1 − x2
doa.n [0, 1 − ε], ε > 0, nhu.ng khi x → 1 − 0 thı̀ f (x) → +∞. Ta có
Z1−ε
dx π
lim √ = lim arc sin(1 − ε) = asrc sin 1 = ·
ε→0 1 − x2 ε→0 2
0
Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có gián doa.n vô cùng ta.i diê’m
x = 1. Ta có
√
x 1
√ 6√ ∀ x ∈ [0, 1).
1−x 4 1−x
Z1
dx
Nhu.ng tı́ch phân √ hô.i tu., nên theo dâ´u hiê.u so sánh I
1−x
0
tı́ch phân dã cho hô.i tu..
112 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z1
dx
·
ex − cos x
0
.
Gia’i. O’ dây hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có gián doa.n vô cùng ta.i
diê’m x = 0. Khi x ∈ (0, 1] ta có
1 1
>
ex − cos x xe
Z1
1
vı̀ ră`ng xe > e − cos x (ta.i sao ?). Nhu.ng tı́ch phân
x
dx phân kỳ
xe
0
nên tı́ch phân dã cho phân kỳ. N
Vı́ du. 4. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z+∞
arctgx
dx, α > 0.
xα
0
Gia’i. Ta chia khoa’ng lâ´y tı́ch phân làm hai sao cho khoa’ng thú.
nhâ´t hàm có bâ´t thu.ò.ng ta.i diê’m x = 0. Chă’ng ha.n ta chia thành hai
nu’.a khoa’ng (0, 1] và [1, +∞). Khi dó ta có
Z+∞ Z1 Z+∞
arctgx arctgx arctgx
dx = dx + dx. (11.34)
xα xα xα
0 0 0
Z1
arctgx
` u tiên xét tı́ch phân
Dâ dx, Ta có
xα
0
arctgx x 1
f (x) = α
∼ α
= α−1 = ϕ(x)
x (x→0) x x
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 113
Z1
Tı́ch phân ϕ(x)dx hô.i tu. khi α − 1 < 1 ⇒ α < 2. Do dó tı́ch
0
Z1
phân f(x)dx cũng hô.i tu. khi α < 2 theo dâ´u hiê.u so sánh II.
0
Z∞
Xét tı́ch phân f(x)dx. Áp du.ng dâ´u hiê.u so sánh II trong 1◦ ta
1
1
dă.t ϕ(x) = α và có
x
f(x) xαarctgx π
lim = lim α
= ·
x→+∞ ϕ(x) x→+∞ x 2
Z∞
dx
Vı̀ tı́ch phân hôi tu khi α > 1 nên vó.i α > 1 tı́ch phân du.o..c
xα . .
0
xét hô.i tu.. Nhu. vâ.y ca’ hai tı́ch phân o’. vê´ pha’i (11.34) chı’ hô.i tu. khi
1 < α < 2.
` u kiê.n hô.i tu. cu’a tı́ch phân dã cho. N
Dó chı́nh là diê
Vı́ du. 5. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z1 √
3
ln(1 + x2)
√ √ dx.
x sin x
0
Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân không bi. chă.n trong lân câ.n pha’i
cu’a diê’m x = 0. Khi x → 0 + 0 ta có
√
3
√
3
ln(1 + x2) x2 1
√ √ ∼ = √ = ϕ(x).
x sin x (x→0+0) x 3
x
Z1
dx
Vı̀ tı́ch phân √ hôi tu nên theo dâ´u hiê.u so sánh II, tı́ch phân
3
x . .
0
dã cho hô.i tu.. N
114 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
BÀI TÂ
.P
Z2
dx
2. p . (DS. 6)
3
(x − 1)2
0
Ze
dx
3. . (DS. Phân kỳ)
x ln x
1
Z2
dx
4. . (DS. Phân kỳ)
x2 − 4x + 3
0
Z1
5. x ln xdx. (DS. −0, 25)
0
Z3
xdx 2√4
6. √
4
. (DS. 125)
x2 − 4 3
2
Z2
dx
7. . (DS. Phân kỳ)
(x − 1)2
0
Z2
xdx
8. . (DS. Phân kỳ)
x2 − 1
−2
Z2
x3 dx 16
9. √ . (DS. ˜ n. Dă.t x = 2 sin t.
). Chı’ dâ
4 − x2 3
0
Z0
e1/x 2
10. dx. (DS. − )
x3 e
−1
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 115
Z1
e1/x
11. dx. (DS. Phân kỳ)
x3
0
Z1
dx
12. p . (DS. π)
x(1 − x)
0
Zb
dx
13. p ; a < b. (DS. π)
(x − a)(b − x)
a
Z1
1
14. x ln2 xdx. (DS. )
4
0
Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các tı́ch phân suy rô.ng sau dây.
Z1
cos2 x
15. √
3
dx. (DS. Hô.i tu.)
1 − x2
0
Z1 √
ln(1 + 3 x
16. dx. (DS. Hô.i tu.)
esin x − 1
0
Z1
dx
17. √ .
x
(DS. Hô.i tu.)
e −1
0
Z1 √
xdx
18. . (DS. Hô.i tu.)
esin x−1
0
Z1
x2 dx
19. p . (DS. Phân kỳ)
3
(1 − x2 )5
0
Z1
x3 dx
20. p . (DS. Phân kỳ)
3
(1 − x2 )5
0
116 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann
Z1
dx
21. . (DS. Phân kỳ)
ex − cos x
0
Zπ/4
ln(sin 2x)
22. √5
dx. (DS. Hô.i tu.)
x
0
Z1
ln x
23. √ dx. (DS. Hô.i tu.)
x
0
˜ n. Su’. du.ng hê. thú.c lim xα ln x = 0 ∀ α > 0 ⇒ có thê’ lâ´y
Chı’ dâ
x→0+0
1 |lnx| 1
α = chă’ng ha.n ⇒ √ < 3/4 .
4 x x
Z1
sin x
24. dx. (DS. Phân kỳ)
x2
0
Z2
dx
25. √ . (DS. Hô.i tu.)
x − x3
0
Z2
(x − 2)
26. dx. (DS. Phân kỳ)
x2 − 3x2 + 4
1
Z1
dx
27. p . (DS. Hô.i tu.)
x(ex − e−x )
0
s
Z2
16 + x4
28. dx. (DS. Hô.i tu.)
16 − x4
0
Z1 √
ex − 1
29. dx. (DS. Hô.i tu.)
sin x
0
Z1 p
3
ln(1 + x)
30. dx. (DS. Phân kỳ)
1 − cos x
0
Chu.o.ng 12
` u biê´n
Tı́ch phân hàm nhiê
12.2.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.2.4 Nhâ.n xét chung . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.3 Tı́ch phân d u.ò.ng . . . . . . . . . . . . . . . 144
12.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 144
12.3.2 Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng . . . . . . . . . . . . 146
12.4 Tı́ch phân mă.t . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
12.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 158
12.4.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân mă.t . . . . . . 160
118 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
và hàm f(x, y) liên tu.c trong miê ` n D. Khi dó tı́ch phân 2-ló.p cu’a
` n chũ. nhâ.t
hàm f (x, y) theo miê
D = {(x, y) : a 6 x 6 b; c 6 y 6 d}
Trong (12.1): dâ ` u tiên tı́nh tı́ch phân trong I(x) theo y xem x là hă`ng
sô´, sau dó tı́ch phân kê´t qua’ thu du.o..c I(x) theo x. Dô´i vó.i (12.2) ta
cũng tiê´n hành tu.o..ng tu.. nhu.ng theo thú. tu.. ngu.o..c la.i.
trong dó y = ϕ1 (x) là biên du.ó.i, y = ϕ2(x) là biên trên, hoă.c
D = {(x, y) : c 6 y 6 d; g1 (y) 6 x 6 g2 (y)}
trong dó x = g1 (y) là biên trái còn x = g2 (y) là biên pha’i, o’. dây
ta luôn gia’ thiê´t các hàm ϕ1, ϕ2 , g1 , g2 dê
` u liên tu.c trong các khoa’ng
tu.o.ng ú.ng. Khi dó tı́ch phân 2-ló.p theo miê ` n D luôn luôn tô` n ta.i.
Dê’ tı́nh tı́ch phân 2-ló p ta có thê’ áp du.ng mô.t trong hai phu.o.ng
.
pháp sau.
1+ Phu.o.ng pháp Fubini du..a trên di.nh lý Fubini vê ` viê.c du.a tı́ch
phân 2-ló.p vê
` tı́ch phân lă.p. Phu.o.ng pháp này cho phép ta du.a tı́ch
phân 2-ló.p vê
` tı́ch phân lă.p theo hai thú. tu.. khác nhau:
ZZ Zb h ϕZ2 (x) i Zb ϕZ2 (x)
Tù. (12.3) và (12.4) suy ră`ng câ.n cu’a các tı́ch phân trong biê´n thiên
và phu. thuô.c vào biê´n mà khi tı́nh tı́ch phân trong, nó du.o..c xem là
không dô’i. Câ.n cu’a tı́ch phân ngoài luôn luôn là hă `ng sô´.
Nê´u trong công thú.c (12.3) (tu.o.ng ú.ng: (12.4)) phâ ` n biên du.ó.i
hay phâ ` n biên trên (tu.o.ng ú.ng: phâ` n biên trái hay pha’i) gô` m tù. mô.t
sô´ phâ ` n có phu.o.ng trı̀nh riêng thı̀ miê
` n và mô˜ i phâ ` n D câ
` n chia thành
nhũ.ng miê ` n con bo’.i các du.ò.ng thă’ng song song vó.i tru.c Oy (tu.o.ng
ú.ng: song song vó.i tru.c Ox) sao cho mô˜ i miê ` n con dó các phâ` n biên
du.ó.i hay trên (tu.o.ng ú.ng: phâ ` u chı’ du.o..c biê’u
` n biên trái, pha’i) dê
diê˜ n bo’.i mô.t phu.o.ng trı̀nh.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân 2-ló.p
du.o..c thu..c hiê.n theo công thú.c
ZZ ZZ D(x, y)
f(M)dxdy = f[ϕ(u, v), ψ(u, v)] dudv (12.5)
D(u, v)
D D∗
120 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
trong dó D∗ là miê` n biê´n thiên cu’a to.a dô. cong (u, v) tu.o.ng ú.ng
khi các diê’m (x, y) biê´n thiên trong D: x = ϕ(u, v), y = ψ(u, v);
(u, v) ∈ D∗ , (x, y) ∈ D; còn
∂x ∂x
D(x, y) ∂u ∂v
J= = 6= 0 (12.6)
D(u, v) ∂y ∂y
∂u ∂v
là Jacobiên cu’a các hàm x = ϕ(u, v), y = ψ(u, v).
To.a dô. cong thu.ò.ng dùng ho.n ca’ là to.a dô. cu..c (r, ϕ). Chúng
liên hê. vó.i to.a dô. Dêcac bo’.i các hê. thú.c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ,
0 6 r < +∞, 0 6 ϕ < 2π. Tù. (12.6) suy ra J = r và trong to.a dô.
cu..c (12.5) có da.ng
ZZ ZZ
f(M )dxdy = f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdrdϕ. (12.7)
D D∗
Ký hiê.u vê´ pha’i cu’a (12.7) là I(D∗). Có các tru.ò.ng ho..p cu. thê’ sau
dây.
(i) Nê´u cu..c cu’a hê. to.a dô. cu..c nă`m ngoài D thı̀
Zϕ2 rZ
2 (ϕ)
(ii) Nê´u cu..c nă`m trong D và mô˜ i tia di ra tù. cu..c că´t biên ∂D
không quá mô.t diê’m thı̀
Z2π Z
r(ϕ)
2+ Thê’ tı́ch vâ.t thê’ hı̀nh tru. thă’ng dú.ng có dáy là miê
` n D (thuô.c
mă.t phă’ng Oxy) và gió.i ha.n phı́a trên bo’.i mă.t z = f (x, y) > 0 du.o..c
tı́nh theo công thú.c
ZZ
V = f (x, y)dxdy. (12.12)
D
3+ Nê´u mă.t (σ) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh z = f (x, y) thı̀ diê.n
tı́ch cu’a nó du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i tı́ch phân 2-ló.p
ZZ q
Sσ = 1 + (fx0 )2 + (fy0 )2dxdy, (12.13)
D(x,y)
trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a mă.t (σ) lên mă.t phă’ng
to.a dô. Oxy.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân
ZZ
xydxdy, D = {(x, y) : 1 6 x 6 2; 1 6 y 6 2}.
D
ZZ Z2 Z2
xydxdy = dy xydx.
D 1 1
122 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Z2 Z8 h y 2 √2x i
= xdx · 0 + x dx = 90.
2 x−4
0 2
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 123
Nhu. vâ.y tı́ch phân 2-ló.p dã cho không phu. thuô.c thú. tu.. tı́nh tı́ch
phân. Do vâ.y, câ ` n cho.n mô.t thú. tu.. tı́ch phân dê’ không pha’i chia
` n. N
miê
ZZ
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân (y − x)dxdy. trong dó miê ` n D du.o..c
D
1 7
gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng y = x + 1, y = x − 3, y = − x + ,
3 3
1
y = − x + 5.
3
Gia’i. Dê’ tránh su.. phú.c ta.p, ta su’. du.ng phép dô’i biê´n u = −y − x;
1
v = y + x và áp du.ng công thú.c (12.5). Qua phép dô’i biê´n dã cho.n,
3
du.ò.ng thă’ng y = x + 1 biê´n thành du.ò.ng thă’ng u = 1; còn y = x − 3
biê´n thành u = −3 trong mă.t phă’ng Ouv; tu.o.ng tu.., các du.ò.ng thă’ng
1 7 1 7
y = − x + , y = − x + 5 biê´n thành các du.ò.ng thă’ng v = , v = 5.
3 3 3 h7 3
Do dó miê ∗ .
` n D tro’ thành miê ` n D = [−3, 1] × , 5 . Dê˜ dàng thâ´y
∗
3
D(x, y) 3
ră`ng = − . Do dó theo công thú.c (12.5):
D(u, v) 4
ZZ Z Z h
1 3 3 3 i 3
(y − x)dxdy = u+ v − − u+ v dudv
4 4 4 4 4
D D∗
ZZ Z5 Z4
3 3
= ududv = dv udu = −8. N
4 4
D∗ 7/3 −3
Nhâ.n xét. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân hai ló.p nhă`m mu.c dı́ch
do.n gia’n hóa miê
` n lâ´y tı́ch phân. Có thê’ lúc dó hàm du.ó.i dâ´u tı́ch
phân tro’. nên phú.c ta.p ho.n.
ZZ
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân (x2 + y 2)dxdy, trong dó D là hı̀nh tròn
D
gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng tròn x2 + y 2 = 2x.
Gia’i. Ta chuyê’n sang to.a dô. cu..c và áp du.ng công thú.c (12.7).
Công thú.c liên hê. (x, y) vó.i to.a dô. cu..c (r, ϕ) vó.i cu..c ta.i diê’m O(0, 0)
124 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
có da.ng
Thê´ (12.14) vào phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn ta thu du.o..c r2 = 2r cos ϕ ⇒
r = 0 hoă.c r = 2 cos ϕ (dây là phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn trong to.a dô.
cu..c). Khi dó
n π π o
∗
D = (r, ϕ) : − 6 ϕ 6 , 0 6 r 6 2 cos ϕ
2 2
Tù. dó thu du.o..c
ZZ ZZ Zπ/2 2Z
cos ϕ
2 2 3
I= (x + y )dxdy = r drdϕ = dϕ r3 dr
D D∗ −π/2 0
Zπ/2 Zπ/2
r4 2 cos ϕ 3π
= dϕ = 4 cos4 ϕf ϕ = · N
4 0 2
−π/2 −π/2
Nhâ.n xét. Nê´u lâ´y cu..c ta.i tâm hı̀nh tròn thı̀
x − 1 = r cos ϕ
y = r sin ϕ
D∗ = (r, ϕ) : 0 6 r 6 1, 0 6 ϕ 6 2π}
Vı́ du. 5. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ T gió.i ha.n bo’.i paraboloid z = x2 + y 2,
mă.t tru. y = x2 và các mă.t phă’ng y = 1, z = 0.
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 125
Gia’i. Hı̀nh chiê´u cu’a vâ.t thê’ T lên mă.t phă’ng Oxy là
n o
D(x, y) = (x, y) : −1 6 x 6 1, x2 6 y 6 1 .
x2 + y 2 + z 2 = R2 .
Do tı́nh dô´i xú.ng nên ta chı’ tı́nh diê.n tı́ch nu’.a trên là du’. Ta có
q
Rdxdy
ds = 1 + zx0 2 + zy0 2 dxdy = p ·
R − x2 − y 2
2
Vı́ du. 7. Tı́nh diê.n tı́ch phâ ` n mă.t tru. x2 = 2z gió.i ha.n bo’.i giao
√
tuyê´n cu’a mă.t tru. dó vó.i các mă.t phă’ng x − 2y = 0, y = 2x, x = 2 2.
Gia’i. Dê˜ thâ´y ră`ng hı̀nh chiê´u cu’a phâ ` n mă.t dã nêu là tam giác
vó i các ca.nh nă`m trên giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng Oxy vó.i các mă.t
.
phă’ng dã cho.
x2
Tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t tru. ta có z = , do vâ.y
2
∂z ∂z √
= x, = 0 → dS = 1 + x2dxdy.
∂x ∂y
BÀI TÂ .P
ZZ
.
Tı̀m câ.n cu’a tı́ch phân hai ló p ` n D gió.i
f (x, y)dxdy theo miê
D
ha.n bo’.i các du.ò.ng dã chı’ ra . (Dê’ ngă´n go.n ta ký hiê.u f (x, y) = f (−)).
1. x = 3, x = 5, 3x − 2y + 4 = 0, 3x − 2y + 1 = 0.
3x+4
Z5 Z5
(DS. dx f (−)dy)
3 3x+1
5
2. x = 0, y = 0, x + y = 2
Z2 Z2−x
(DS. dx f (−)dy)
0 0
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 127
3. x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0.
√
Z1 Z1−x2
(DS. dx f (−)dy)
0 0
4. x + y 6 1, x − y 6 1, x > 0.
Z1 Z1−x
(DS. dx f (−)dy)
0 x−1
5. y > x2, y 6 4 − x2 .
√
Z2 Z 2
4−x
(DS. dx f (−)dy)
√
− 2 x2
x2 y 2
6. + 6 1.
4 9
3
√
2
Z+2 2 Z4−x
(DS. dx f (−)dy)
√
−2 − 32 4−x2
√
7. y = x2, y = x.
√
Z1 Zx
(DS. dx f (−)dy)
0 x2
8. y = x, y = 2x, x + y = 6.
Z2 Z2x Z3 Z
6−x
Thay dô’i thú. tu.. tı́ch phân trong các tı́ch phân
128 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Z4 Z4 Z4 Zx
9. dy f(−)dx. (DS. dx f (−)dy)
0 y 2 2
√
Z0 Z1−x2 Z1 Zy−1
10. dx f(−)dy. (DS. dy f (−)dx)
−1 x+1 0
√
− 1−y 2
√
Z1 Z 2
2−x Z1 Zy Z2 Z2−y
11. dx f(−)dy. (DS. dy f dx + dy f dx)
0 x 0 0 1 0
Z2 Zy Z1 Z2 Z2 Z2
12. dy fdx. (DS. dx f dy + dx f dy)
1 1/y 1/2 1/x 1 x
Z4 Zy
y3
14. dy dx. (DS. 6π)
x2 + y 2
−2 0
Z0 Zy2
15. dy (x + 2y)dx. (DS. −11, 2)
2 0
Z5 Z
5−x
p 506
16. dx 4 + x + ydy. (DS. )
15
0 0
Z4 Z2
dy 25
17. dx . (DS. )
(x + y)2 24
3 1
√
Za 2Z ax
344 4
18. dx (x2 + y 2)dy. (DS. a)
√
105
0 −2 ax
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 129
Z2π Za
πa2
19. dϕ rdr. (DS. )
2
0 a sin ϕ
√
Z1 Z1−x2p
π
20∗. dx 1 − x2 − y 2dy. (DS. )
6
0 0
Tı́nh các tı́ch phân 2-ló.p theo các hı̀nh chũ. nhâ.t dã chı’ ra.
ZZ
5
21. (x + y 2)dxdy; 2 6 x 6 3, 1 6 y 6 2. (DS. 4 )
6
D
ZZ
5
22. (x2 + y)dxdy; 1 6 x 6 2, 0 6 y 6 1. (DS. 2 )
6
D
ZZ
2
23. (x2 + y 2 )dxdy; 0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. (DS. )
3
D
ZZ
3y 2 dxdy π
24. ; 0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. (DS. )
1 + x2 4
D
ZZ
π π
25. sin(x + y)dxdy; 0 6 x 6 ,06y6 . (DS. 2)
2 2
D
ZZ
1
26. xexy dxdy; 0 6 x 6 1, −1 6 y 6 0. (DS. )
e
D
ZZ
dxdy 4
27. ; 1 6 x 6 2, 3 6 y 6 4. (DS. ln )
(x − y)2 3
D
ZZ
7
30. xdxdy; y = x3, x + y = 2, x = 0. (DS. )
15
D
ZZ
5
31. xdxdy; xy = 6, x + y − 7 = 0. (DS. 20 )
6
D
ZZ
3
32. y 2xdxdy; x2 + y 2 = 4, x + y − 2 = 0. (DS. 1 )
5
D
ZZ
5π
33. (x + y)dxdy; 0 6 y 6 π, 0 6 x 6 sin y. (DS. )
4
D
ZZ
π 1
34. sin(x + y)dxdy; x = y, x + y = , y = 0. (DS. )
2 2
D
ZZ
e−y dxdy; D là tam giác vó.i dı’nh O(0, 0), B(0, 1), A(1, 1).
2
35.
D
1 1
(DS. − + )
2e 2
ZZ
36. xydxdy; D là hı̀nh elip 4x2 + y 2 6 4. (DS. 0)
D
ZZ
√ 4a5
37. x2ydxdy; y = 0, y = 2ax − x2 . (DS. )
5
D
ZZ
xdxdy π 1
38. ; y = x, x = 2, x = 2y. (DS. − 2arctg )
x2 + y 2 2 2
D
ZZ
√ 2
39. x + ydxdy; x = 0, y = 0, x + y = 1. (DS. )
5
D
ZZ
4
40. (x − y)dxdy; y = 2 − x2, y = 2x − 1. (DS. 4 )
15
D
ZZ
1
41. (x + 2y)dxdy; y = x, y = 2x, x = 2, x = 3. (DS. 25 )
3
D
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 131
ZZ
9π
42. xdxdy; x = 2 + sin y, x = 0, y = 0, y = 2π. (DS. )
2
D
ZZ
4
43. xydxdy; (x − 2)2 + y 2 = 1. (DS. )
3
D
ZZ
dxdy
44. √ ; D là hı̀nh tròn bán kı́nh a nă`m trong góc vuông I
2a − x
D
8 √
và tiê´p xúc vó.i các tru.c to.a dô.. (DS. a 2a)
3
ZZ
45. ydxdy; x = R(t − sin t), y = R(1 − cos t), 0 6 t 6 2π (là miê `n
D
5
gió.i ha.n bo’.i vòm cu’a xicloid.) (DS. πR3 )
2
ZZ Z
2πR Z (x)
y=f
˜ n.
Chı’ dâ ydxdy = dx ydy
D 0 0
Chuyê’n sang to.a dô. cu..c và tı́nh tı́ch phân trong to.a dô. mó.i
ZZ
πR4
46. (x2 + y 2 )dxdy; D : x2 + y 2 6 R2 , y > 0. (DS. )
4
D
ZZ
2 +y 2 π
47. ex dxdy; D : x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0. (DS. (e − 1))
4
D
ZZ
2 +y 2 2
48. ex dxdy; D : x2 + y 2 6 R2 . (DS. 2π(eR − 1))
D
ZZ p
1 4
49. 1 − x2 − y 2dxdy; D : x2 + y 2 6 x. (DS. π− )
4 3
D
ZZ s
1 − x2 − y 2
50. dxdy; D : x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0.
1 + x2 + y 2
D
π(π − 2)
(DS. )
2
132 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
ZZ
ln(x2 + y 2)
51. 2 2
dxdy; D : 1 6 x2 + y 2 6 e. (DS. 2π)
x +y
D
ZZ
52. (x2 + y 2)dxdy; D gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng tròn
D
5π
x2 + y 2 + 2x − 1 = 0, x2 + y 2 + 2x = 0. (DS. )
2
˜ n. Dă.t x − 1 = r cos ϕ, y = r sin ϕ.
Chı’ dâ
Tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t dã chı’ ra.
1
53. x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = 1. (DS. )
6
1
54. x = 0, y = 0, z = 0, x + y = 1, z = x2 + y 2 . (DS. )
6
88
55. z = x2 + y 2, y = x2, y = 1, z = 0. (DS. )
105
p 2
56. z = x2 + y 2 , x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. πa3)
3
πa4
57. z = x2 + y 2, x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. )
2
4a3
58. z = x, x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. )
3
1
59. z = 4 − x2 − y 2, x = ±1, y = ±1. (DS. 13 )
3
11
60. 2 − x − y − 2z = 0, y = x2 , y = x. (DS. )
120
61. x2 + y 2 = 4x, z = x, z = 2x. (DS. 4π)
` n mă.t dã chı’ ra.
Tı́nh diê.n tı́ch các phâ
` n mă.t phă’ng 6x + 3y + 2z = 12 nă`m trong góc phâ
62. Phâ ` n tám I.
(DS. 14)
` n mă.t phă’ng x + y + z = 2a nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = a2.
63. Phâ
√
(DS. 2a2 3)
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 133
Tù. (12.15) suy ra các giai doa.n tı́nh tı́ch phân 3-ló.p:
Zg
` u tiên tı́nh I(x, y) = f (M)dz;
(i) Dâ
e
Zd
(ii) Tiê´p theo tı́nh I(x) = I(x, y)dy;
c
Zb
(iii) Sau cùng tı́nh tı́ch phân I = I(x)dx.
a
Nê´u tı́ch phân (12.15) du.o..c tı́nh theo thú. tu.. khác thı̀ các giai doa. n
tı́nh v☠n tu.o.ng tu..: dâ
` u tiên tı́nh tı́ch phân trong, tiê´p dê´n tı́nh tı́ch
phân giũ.a và sau cùng là tı́nh tı́ch phân ngoài.
Khi dó tı́ch phân 3-ló.p cu’a hàm f(M) theo miê
` n D du.o..c tı́nh theo
công thú.c
hoă.c
ZZZ ZZ g2Z(x,y)
trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a D lên mă.t phă’ng Oxy.
Viê.c tı́nh tı́ch phân 3-ló.p du.o..c quy vê
` tı́nh liên tiê´p ba tı́ch phân thông
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 135
thu.ò.ng theo (12.16) tù. tı́ch phân trong, tiê´p dê´n tı́ch phân giũ.a và
sau cùng là tı́nh tı́ch phân ngoài. Khi tı́nh tı́ch phân 3-ló.p theo công
thú.c (12.17): dâ ` u tiên tı́nh tı́ch phân trong và sau dó có thê’ tı́nh tı́ch
phân 2-ló.p theo miê ` n D(x, y) theo các phu.o.ng pháp dã có trong 12.1.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân 3-ló.p
du.o..c tiê´n hành theo công thú.c
ZZZ ZZZ
f(M )dxdydz = f ϕ(u, v, w), ψ(u, v, w), χ(u, v, w) ×
D D∗
D(x, y, z)
× dudvdw, (12.18)
D(u, v, w)
trong dó D∗ là miê ` n biê´n thiên cu’a to.a dô. cong u, v, w tu.o.ng ú.ng khi
các diê’m (x, y, z) biê´n thiên trong D: x = ϕ(u, v, w), y = ψ(u, v, w),
D(x, y, z)
z = χ(u, v, w), là Jacobiên cu’a các hàm ϕ, ψ, χ
D(u, v, w)
∂ϕ ∂ϕ ∂ϕ
∂u ∂v ∂w
D(x, y, z)
∂ψ ∂ψ ∂ψ
J= = 6= 0. (12.19)
D(u, v, w) ∂u ∂v ∂w
∂χ ∂χ ∂χ
∂u ∂v ∂w
Tru.ò.ng ho..p dă.c biê.t cu’a to.a dô. cong là to.a dô. tru. và to.a dô. câ
` u.
(i) Bu.ó.c chuyê’n tù. to.a dô. Dêcác sang to.a dô. tru. (r, ϕ, z) du.o..c thu..c
hiê.n theo các hê. thú.c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, z = z; 0 6 r < +∞,
0 6 ϕ < 2π, −∞ < z < +∞. Tù. (12.19) suy ra J = r và trong to.a
dô. tru. ta có
ZZ Z ZZZ
f(M )dxdydz = f r cos ϕ, r sin ϕ, z rdrdϕdz, (12.20)
D D∗
trong dó D∗ là miê ` n biê´n thiên cu’a to.a dô. tru. tu.o.ng ú.ng khi diê’m
(x, y, z) biê´n thiên trong D.
136 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
(ii) Bu.ó.c chuyê’n tù. to.a dô. Dêcác sang to.a dô. câ
` u (r, ϕ, θ) du.o..c
thu..c hiê.n theo các hê. thú.c x = r sin θ cos ϕ, y = r sin θ sin ϕ, z =
r cos θ, 0 6 r < +∞, 0 6 ϕ < 2π, 0 6 θ 6 π. Tù. (12.19) ta có
J = r2 sin θ và trong to.a dô. câ ` u ta có
ZZZ
f(M)dxdydz =
D
ZZZ
= f r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ r2 sin θdrdϕdθ, (12.21)
D∗
12.2.3
` n D ⊂ R3 du.o..c tı́nh theo công
Thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ choán hê´t miê
thú.c
Z ZZ
VD = dxdydz. (12.22)
D
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân lă.p
Z1 Z1 Z2
I = dx dy (4 + z)dx.
−1 x2 0
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 137
Gia’i. Ta tı́nh liên tiê´p ba tı́ch phân xác di.nh thông thu.ò.ng bă´t
` u tù. tı́ch phân trong
dâ
Z2
2 z 2 2
I(x, y) = (4 + z)dz = 4z 0 + = 10;
2 0
0
Z1 Z1
I(x) = I(x, y)dy = 10 dy = 10(1 − x2);
x2 x2
Z1 Z1
40
I= I(x)dx = 10(1 − x2 )dx = · N
3
−1 −1
trong dó miê ` n D du.o..c gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t
phă’ng x + y + z = 1.
Gia’i. Miê ` n D dã cho là mô.t tú. diê.n có hı̀nh chiê´u vuông góc trên
mă.t phă’ng Oxy là tam giác gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng x = 0,
y = 0, x + y = 1. Rõ ràng là x biê´n thiên tù. 0 dê´n 1 (doa.n [0, 1] là
hı̀nh chiê´u cu’a D lên tru.c Ox). Khi cô´ di.nh x, 0 6 x 6 1 thı̀ y biê´n
thiên tù. 0 dê´n 1 − x. Nê´u cô´ di.nh ca’ x và y (0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1 − x)
thı̀ diê’m (x, y, z) biê´n thiên theo du.ò.ng thă’ng dú.ng tù. mă.t phă’ng
z = 0 dê´n mă.t phă’ng x + y + z = 1, tú.c là z biê´n thiên tù. 0 dê´n
1 − x − y. Theo công thú.c (12.16) ta có
Z1 Z
1−x Z
1−x−y
I= dx dy (x + y + z)dz.
0 0 0
138 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Dó là mă.t elipxoid tròn xoay, tú.c là D là hı̀nh elipxoid tròn xoay.
Hı̀nh chiê´u vuông góc D(x, y) cu’a D lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh tròn
x2 + y 2 6 a2. Do dó áp du.ng cách lâ.p luâ.n nhu. trong các vı́ du. 2
và 3 ta thâ´y ră`ng khi diê’m M(x, y) ∈ D(x, y) du.o..c cô´ di.nh thı̀ diê’m
(x, y, z) cu’a miê ` n D biê´n thiên trên du.ò.ng thă’ng dú.ng M(x, y) tù.
mă.t biên du.ó.i cu’a D
p
z = − 3(a2 − x2 − y 2)
√ ZZ √ √ Z Za
2π
2
= 2a 3 a − r rdrdϕ = a 3 dϕ (a2 − r2 )1/2rdr
2 2 2
r6a 0 0
5
4πa
= √ · N
3
Vı́ du. 5. Tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng
x + y + z = 4, x = 3, y = 2, x = 0, y = 0, z = 0.
Gia’i. Miê ` n D dã cho là mô.t hı̀nh lu.c diê.n trong không gian. Nó
có hı̀nh chiê´u vuông góc D(x, y) lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh thang
vuông gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng x = 0, y = 0, x = 3, y = 2 và
140 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Z1 Z3 Z2 Z4−y
= dy (4 − x − y)dx + dy (4 − x − y)dx
0 0 1 0
Z1 nh Z2 nh
x2 i3o x2 i4−y o
= (4 − y)x − dy + (4 − y)x − dy
2 0 2 0
0 1
Z1 15 Z2
1 55
= − 3y dy + (4 − y)2dy = · N
2 2 6
0 1
trong dó miê` n D gió.i ha.n bo’.i mă.t phă’ng y = 0, z = 0, z = a và mă.t
tru. x2 + y 2 = 2x (x > 0, y > 0, a > 0).
Gia’i. Chuyê’n sang to.a dô. tru. ta thâ´y phu.o.ng trı̀nh mă.t tru. x2 +
π
y 2 = 2x trong to.a dô. tru. có da.ng r = 2 cos ϕ, 0 6 ϕ 6 (hãy vẽ hı̀nh
2
!). Do dó theo công thú.c (12.20) ta có
Zπ/2 2Zcos ϕ Za Zπ/2 2Zcos ϕ
2 a2
I= dϕ r dr zdz = dϕ r2 dr
2
0 0 0 0 0
Zπ/2
4a2 8
= cos3 ϕdϕ = a2. N
3 9
0
D∗ 0 0 0
4
= πR5 . N
15
BÀI TÂ
.P
Za Zh Z
a−y
a3h
2. ydy dx dz. (DS. )
6
0 0 0
Z2 Z2 Z3
3. dy xdx z 2dz. (DS. 30)
0
√ 0
2y−y 2
Z1 Z
1−x Z
1−x−y
dz ln 2 5
4. dx dy . (DS. − )
(1 + x + y + z)3 2 16
0 0 0
Zc Zb Za abc
2 2 2 2 2 2
5. dz dy (x + y + z )dx. (DS. (a + b + c ) )
3
0 0 0
142 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Za Z
a−x Z
a−x−y
a5
6. dx dy (x2 + y 2 + z 2)dz. (DS. )
20
0 0 0
1
(x > 0, y > 0, z > 0). (DS. )
48
ZZ Z p
16. x2 + y 2dxdydz; x2 + y 2 = z 2 , z = 0, z = 1. (DS. π/6)
D
ZZ Z
17. (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz; x = 0, x = a, y = 0, y = b,
D
abc 2
z = 0, z = c. (DS. (a + b2 + c2 ))
3
ZZ Z
√ πh4
18. ydxdydz; y = x2 + z 2 , y = h, h > 0. (DS. )
4
D
Tı́nh các tı́ch phân 3-ló.p sau bă`ng phu.o.ng pháp dô’i biê´n.
ZZ Z
4πR5
19. (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 . (DS. )
5
D
ZZ Z
π
20. (x2 + y 2)dxdydz; z = x2 + y 2, z = 1. (DS. )
6
D
ZZ Z p
21. x2 + y 2 + z 2 dxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 . (DS. πR4 )
D
ZZ Z p
22. z x2 + y 2dxdydz; x2 + y 2 = 2x, y = 0, z = 0, z = 3.
D
(DS. 8)
ZZ Z
23. zdxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 , x > 0, y > 0, z > 0.
D
πR4
(DS. )
16
ZZ Z
16π
24. (x2 − y 2 )dxdydz; x2 + y 2 = 2z, z = 2. (DS. )
3
D
ZZ Z p
25. z x2 + y 2dxdydz; y 2 = 3x − x2, z = 0, z = 2. (DS. 24)
D
144 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
Tı́nh thê’ tı́ch cu’a các vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t dã chı’ ra.
Phu.o.ng pháp I. Lâ´y giá tri. f (Ni ) nhân vó.i dô. dài cung ∆si tu.o.ng
ú.ng và lâ.p tô’ng tı́ch phân
X
n−1
σ1 = f (Ni )∆si . (*)
i=0
Phu.o.ng pháp II. Khác vó.i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân (∗), trong
phu.o.ng pháp này ta lâ´y giá tri. P (Ni ), Q(Ni ) nhân không pha’i vó.i
dô. dài cu’a các cung nho’ mà là nhân vó.i hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a các
cung nho’ dó trên các tru.c to.a dô., tú.c là lâ.p tô’ng
X
n−1
σx = P (Ni )∆xi; ∆xi = proOx ∆si,
i=0
X
n−1
σy = Q(Ni )∆yi; ∆yi = proOy ∆si .
i=0
Mô˜ i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân trên dây sẽ d☠n dê´n mô.t kiê’u tı́ch
phân du.ò.ng.
- i.nh nghı̃a 12.3.1. Nê´u tô
D ` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n lim σ1 không phu.
d→0
thuô.c vào phép phân hoa.ch du.ò.ng cong L thành các cung nho’ và
không phu. thuô.c vào viê.c cho.n các diê’m trung gian Ni trên mô˜ i cung
nho’ thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài (hay tı́ch
phân du.ò.ng kiê’u I) cu’a hàm f(x, y) theo du.ò.ng cong L = L(A, B).
Ký hiê.u:
Z
f(x, y)ds. (12.23)
L
- i.nh nghı̃a 12.3.2. Phát biê’u tu.o.ng tu.. nhu. trong di.nh nghı̃a 12.3.1:
D
X
n−1 Z
+
1 . lim σx = lim P (Ni )∆xi = P (x, y)dx
d→0 d→0
i=0
L(A,B)
(12.24)
146 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo hoành dô. (nê´u (12.24) tô
` n ta.i hũ.u ha.n)
X
n−1 Z
+
2 . lim σy = lim Q(Ni )∆yi = Q(x, y)dy
d→0 d→0
i=0
L(A,B)
(12.25)
go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo tung dô. (nê´u (12.25) tô` n ta.i hũ.u ha.n)
Thông thu.ò.ng ngu.ò.i ta lâ.p tô’ng tı́ch phân da.ng
X
n−1 X
n−1
Σ= P (Ni )∆xi + Q(Ni )∆yi
i=0 o=0
và nê´u ∃ lim Σ thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo to.a
d→0
dô. da.ng tô’ng quát:
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy. (12.26)
L(A,B)
- i.nh lý. Nê´u các hàm f(x, y), P (x, y), Q(x, y) liên tu.c theo du.ò.ng
D
cong L(A, B) = L thı̀ các tı́ch phân du.ò.ng (12.23) - (12.26) tô ` n ta.i
hũ.u ha.n.
Tù. di.nh nghı̃a 12.3.1 và khái niê.m dô. dài cung (không phu. thuô.c
hu.ó.ng cu’a cung) và di.nh nghı̃a 12.3.2 và tı́nh châ´t cu’a hı̀nh chiê´u cu’a
cung (hı̀nh chiê´u dô’i dâ´u khi dô’i hu.ó.ng cu’a cung) suy ra tı́nh châ´t
quan tro.ng cu’a tı́ch phân du.ò.ng: tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài không
phu. thuô.c vào hu.ó.ng cu’a du.ò.ng cong; tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô.
dô’i dâ´u khi dô’i hu.ó.ng du.ò.ng cong.
trı̀nh cu’a du.ò.ng lâ´y tı́ch phân L = L(A, B) ta biê´n dô’i biê’u thú.c du.ó.i
dâ´u tı́ch phân du.ò.ng thành biê’u thú.c mô.t biê´n mà giá tri. cu’a biê´n dó
ta.i diê’m dâ
` u A và diê’m cuô´i B sẽ là câ.n cu’a tı́ch phân xác di.nh thu
du.o..c.
1+ Nê´u L(A, B) du.o..c cho bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t), t ∈ [a, b] (trong dó ϕ, ψ kha’ vi liên tu.c và ϕ0 2 + ψ 02 > 0) thı̀
q
ds = ϕ0 2 + ψ 02 dt
Z Zb q
f(x, y)ds = f[ϕ(t), ψ(t)] ϕ0 2 + ψ 02 dt (12.27)
L(A,B) a
và
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy =
L(A,B)
Zb
= P ϕ(t), ψ(t) ϕ0(t) + Q ϕ(t), ψ(t) ψ 0(t) dt. (12.28)
a
q
ds = 1 + g 0 2(x)dx
Z Zb q
f(x, y)ds = f[x, g(x)] 1 + g 0 2(x)dx. (12.29)
L(A,B) a
và
Z Zb
P dx + Qdy = P (x, g(x)) + Q(x, g(x))g 0(x) dx. (12.30)
L(A,B) a
148 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
3+ Nê´u L(A, B) du.o..c cho du.ó.i da.ng to.a dô. cu..c ρ = ρ(ϕ) α 6 ϕ 6
β thı̀
q
ds = ρ2 + ρ0ϕ 2 dϕ
Z Zβ q
f(x, y)ds = f [ρ cos ϕ, ρ sin ϕ] ρ2 + ρ02 dϕ. (12.31)
L(A,B) α
4+ Tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô. có thê’ tı́nh nhò. công thú.c Green.
∂Q ∂P
Nê´u P (x, y), Q(x, y) và các da.o hàm riêng , cùng liên tu.c
∂x ∂y
trong miê` n D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong không tu.. că´t tro.n tù.ng khúc
L = ∂D thı̀
I ZZ
∂Q ∂P
P dx + Qdy = − dxdy. (12.32)
∂x ∂y
L+ D
I
Công thú.c (12.32) go.i là công thú.c Green, trong dó là tı́ch phân
L+
theo du.ò.ng cong kı́n có hu.ó.ng du.o.ng L+ .
` n D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong L du.o..c tı́nh
Hê. qua’. Diê.n tı́ch miê
theo công thú.c
I
1
SD = xdy − ydx. (12.33)
2
L
và
Z
P dx + Qdy + Rdz.
L
` thu..c châ´t kỹ thuâ.t tı́nh các tı́ch phân này không khác biê.t gı̀
Vê
so vó.i tru.ò.ng ho..p du.ò.ng cong phă’ng.
CÁC VÍ DU .
I
x
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng ds, trong dó L là cung parabôn
y
√ L
y 2 = 2x tù. diê’m (1, 2) dê´n diê’m (2, 2).
Gia’i. Ta tı̀m vi phân dô. dài cung. Ta có
√ 1
y = 2x, y 0 = √ ,
2x
q r √
0 2 1 1 + 2x
ds = 1 + y dx = 1 + dx = √ dx.
2x 2x
Tu. dó suy ra
I Z2 √
x x 1 + 2x 1 √ √
ds = √ · √ dx = [5 5 − 3 3]. N
y 2x 2x 6
L 1
Vı́ du. 2. Tı́nh dô. dài cu’a du.ò.ng astroid x = a cos3 t, y = a sin3 t,
t ∈ [0, 2π]. I
Gia’i. Ta áp du.ng công thú c: dô. dài (L) = ds. Trong tru.ò.ng
.
L
ho..p này ta có
3a
x0 = −3a cos2 t sin t, y 0 = 3a sin2 t cos t, ds = sin 2tdt.
2
Vı̀ du.ò.ng cong dô´i xú.ng vó.i các tru.c to.a dô. nên
Zπ/2 h − cos 2t iπ/2
3a
dô. dài(L) = 4 sin 2tdt = 6a = 6a. N
2 2 0
0
150 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
I
Vı́ du. 3. Tı́nh (x − y)ds, trong dó L : x2 + y 2 = 2ax.
L
Gia’i. Chuyê’n sang to.a dô. cu..c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ. Trong to.a
π π
dô. cu..c phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn có da.ng r = 2a cos ϕ, − 6 ϕ 6 .
2 2
Vi phân dô. dài cung
q q
2 0 2
ds = r + rϕ dϕ = 4a2 cos2 ϕ + 4a2 sin2 ϕdϕ = 2adϕ.
Do dó
I Zπ/2
I= (x − y)ds = (2a cos ϕ) cos ϕ − (2a sin ϕ) sin ϕ 2adϕ
L −π/2
Zπ/2
= 4a2 cos2 ϕdϕ = 2πa2 . N
−π/2
I
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân (3x2 + y)dx + (x − 2y 2 )dy, trong dó L là
L
biên cu’a hı̀nh tam giác vó.i dı’nh A(0, 0), B(1, 0), C(0, 1).
Gia’i. Theo tı́nh châ´t cu’a tı́ch phân du.ò.ng ta có
I I I I
= + + .
L AB BC CA
I Z1
= 3x2dx = 1.
AB 0
I Z0
5
= [3x2 + (1 − x) − x + 2(1 − x2)]dx = − ·
3
BC 1
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 151
Nhu. vâ.y
I
5 2
=1− + = 0. N
3 3
L
I
Vı́ du. 5. Tı́nh tı́ch phân (x +y)dx −(x −y)dy, trong dó L là du.ò.ng
L
x2 y 2
elip 2 + 2 = 1 có di.nh hu.ó.ng du.o.ng.
a b
Gia’i. 1+ Ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p tı́ch phân dã cho bă`ng các phu.o.ng
pháp dã nêu (chă’ng ha.n bă`ng cách tham sô´ hóa phu.o.ng trı̀nh elip).
2+ Nhu.ng do.n gia’n ho.n ca’ là su’. du.ng công thú.c Green. Ta có
∂Q ∂P
P = x + y, Q = −(x − y) ⇒ − = −2.
∂x ∂y
Do dó theo công thú.c Green ta có
I ZZ
= (−2)dxdy = −2πab,
L x2 2
+ y2 61
a2 b
Do dó
I I I I I
+ = ⇒ = .
L CA L∗ L L∗
= 3S∆ABC = 3. N
BÀI TÂ
.P
Tı́nh các tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài sau dây
I
√
1. (x + y)ds, C là doa. n thă’ng nô´i A(9, 6) vó.i B(1, 2). (DS. 36 5)
C
I
2. xyds, C là biên hı̀nh vuông |x| + |y| = a, a > 0. (DS. 0)
C
I
3. (x + y)ds, C là biên cu’a tam giác dı’nh A(1, 0), B(0, 1), C(0, 0).
C √
(DS. 1 + 2)
I
ds √
4. , C là doa.n thă’ng nô´i A(0, 2) vó.i B(4, 0). (DS. 5 ln 2)
x−y
C
I p
5. x2 + y 2ds, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = ax. (DS. 2a2 )
C
I
6. (x2 + y 2)n ds, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = a2 . (DS. 2πa2n+1)
C
I √
2 2
7. e x +y ds, C là biên hı̀nh qua.t tròn
C
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 153
π
(r, ϕ) : 0 6 r 6 a, 0 6 ϕ 6 .
4
πaea
(DS. 2(ea − 1) + )
4
I
8. ` n tu. elip nă`m trong góc phâ
xyds, C là mô.t phâ ` n tu. I.
C
ab a2 + ab + b2
(DS. · )
3 a+b
˜ n. Su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh tham sô´ cu’a du.ò.ng elip: x =
Chı’ dâ
a cos t, y = b sin t.
I
ds
9. p , C là doa.n thă’ng nô´i diê’m O(0, 0) vo.i A(1, 2).
x + y2 + 4
2
C
√
5+3
(DS. ln )
4
I
10. (x2 + y 2 + z 2 )ds, C là cung du.ò.ng cong x = a cos t, y = a sin t,
C
z = bt; 0 6 t 6 2π, a > 0, b > 0.
2π √ 2
(DS. a + b2 (3a2 + 4π 2b2 ))
3
I
11. x2ds, C là du.ò.ng tròn
C
x2 + y 2 + z 2 = a2 2πa3
(DS. )
x + y + z = 0 3
I I I
˜ n. Chú.ng to’ ră`ng
Chı’ dâ 2
x ds = 2
y ds = z 2 ds và tù. dó suy
C C C
ra
I
1
I= (x2 + y 2 + z 2)ds.
3
C
154 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
I
12. ` n tu. du.ò.ng tròn
(x + y)ds, C là mô.t phâ
C
x2 + y 2 + z 2 = R2
y = x
√
` n tám I. (DS. R2 2)
nă`m trong góc phâ
I
13. Tı́nh xyzds, C là mô.t phâ` n tu. du.ò.ng tròn
C
x2 + y 2 + z 2 = R2
2
x2 + y 2 = R
4
nă`m trong góc phâ
` n tám I.
Tı́nh các tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô. sau dây
I
14. y 2 dx + x2dy, C là du.ò.ng tù. diê’m (0, 0) dê´n diê’m (1, 1):
C
1) C là doa.n thă’ng.
2) C là cung parabol y = x2.
√
3) C là cung parabol y = x.
2 7 7
(DS. 1) ; 2) ; 3) )
3 10 10
I
15. y 2 dx − x2 dy, C là du.ò.ng tròn bán kı́nh R = 1 và có hu.ó.ng
C
ngu.o..c chiê
` u kim dô
` ng hô` và:
.
1) vó i tâm ta.i gô´c to.a dô..
2) vó.i tâm ta.i diê’m (1, 1).
(DS. 1) 0; 2) −4π)
I
16. xdy − ydx, C là du.ò.ng gâ´p khúc dı’nh ta.i các diê’m (0, 0), (1, 0)
C
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 155
x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), a > 0 có di.nh hu.ó.ng theo hu.ó.ng
tăng cu’a tham sô´. (DS. a3 π(5 − 2π))
Áp du.ng công thú.c Green dê’ tı́nh tı́ch phân du.ò.ng
I
πa4
26. xy 2dy − x2 dx, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = a2. (DS. )
4
C
I
x2 y 2
27. (x + y)dx − (x − y)dy, C là elip + 2 = 1. (DS. −2πab)
a2 b
C
I
(cos 2xydx + sin 2xydy), C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = R2 .
2 +y 2
28. e−x
C
(DS. 0)
I
29. (xy + ex sin x + x + y)dx + (xy − e−y + x − sin y)dy,
C
C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = 2x. (DS. −π)
I
30. (1 + xy)dx + y 2 dy, C là biên cu’a nu’.a trên cu’a hı̀nh tròn
C
π
x + y 2 6 2x (y > 0). (DS. − )
2
2
I
31. (x2 + y 2)dx + (x2 − y 2)dy, C là biên cu’a tam giác ∆ABC vó.i
C
A = (0, 0), B = (1, 0), C = (0, 1), Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách
tı́nh tru..c tiê´p. (DS. 0)
I
32. (2xy − x2)dx + (x + y 3)dy, C là biên cu’a miê ` n bi. chă.n gió.i ha.n
C
bo’.i hai du.ò.ng y = x2 và y 2 = x. Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách tı́nh
1
tru..c tiê´p. (DS. )
30
I
33. ex [(1 − cos y)dx − (y − sin y)dy], C là biên cu’a tam giác ABC
C
vó.i A = (1, 1), B = (0, 2) và C = (0, 0). (DS. 2(2 − e))
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 157
I
34. (xy + x + y)dx + (xy + x − y)dy, trong dó C là
C
x2 y 2
a) elip 2 + 2 = 1;
a b
. . πa3
b) du ò ng tròn x2 + y 2 = ax (a > 0). (DS. a) 0; b) − )
8
I
πR4
35. xy 2dx − x2ydy, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = R2 . (DS. )
2
C
I
36. 2(x2 + y 2 )dx + x(4y + 3)dy, C là du.ò.ng gâ´p khúc vó.i dı’nh
C
A = (0, 0), B = (1, 1), C = (0, 2). Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách tı́nh
tru..c tiê´p. (DS. 3)
Chı’ d☠n. Bô’ sung cho C doa.n thă’ng dê’ thu du.o..c chu tuyê´n dóng.
nê´u AmB là doa. n thă’ng nô´i A(1, 1) vó.i B(2, 6) và AnB là cung parabol
qua A. B và gô´c to.a dô.. (DS. I1 − I2 = 2)
I
38. Tı́nh I = (x + y)dx − (x − y)dy, trong dó AmB là cung
AmBnA
parabol qua A(1, 0) và B(2, 3) và có tru.c dô´i xú.ng là tru.c Oy, còn
AnB là doa. n thă’ng nô´i A vó.i B.
1
(DS. − )
3
` u tiên viê´t phu.o.ng trı̀nh parabol và du.ò.ng thă’ng, sau
˜ n. Dâ
Chı’ dâ
dó áp du.ng công thú.c Green.
I
.
39. Chú ng minh răng giá tri. cu’a tı́ch phân (2xy − y)dx + x2dy,
`
C
` n phă’ng vó.i biên là
trong dó C là chu tuyê´n dóng, bă`ng diê.n tı́ch miê
C.
158 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
I
40. (x + y)2dx − (x2 + y 2)dy, C là biên cu’a ∆ABC vó.i dı’nh
C
2
A(1, 1), B(3, 2) và C(2, 5). (DS. −46 )
3
I
41. (y − x2)dx + (x + y 2)dy, C là biên hı̀nh qua.t bán kı́nh R và
C
π
góc ϕ (0 6 ϕ 6 ). (DS. 0)
2
I
42. y 2 dx + (x + y)2dy, C là biên cu’a hı̀nh tam giác ∆ABC vó.i
C
2a3
A(a, 0), B(a, a), C(0, a). (DS. )
3
X
n−1
f (Ni )δSi
i=0
12.4. Tı́ch phân mă.t 159
(II) Khác vó.i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân trong (I), trong phu.o.ng pháp
này ta lâ´y giá tri. P (Ni ), Q(Ni ) và R(Ni ) nhân không pha’i vó.i phâ `n
tu’. diê.n tı́ch ∆Si cu’a các ma’nh mă.t σi mà là nhân vó.i hı̀nh chiê´u cu’a
các ma’nh dó lên các mă.t phă’ng to.a dô. Oxy, Oxz và Oyz, tú.c là lâ.p
các tô’ng da.ng
X
n−1
i i
σxy = P (Ni )m(σxy ), m(σxy ) = proOxy (σi);
i=0
X
n−1
i i
σxz = Q(Ni)m(σxz ), m(σxz ) = proOxz (σi);
i=0
X
n−1
i i
σyz = R(Ni )m(σyz ), m(σyz ) = proOyz (σi ).
i=0
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
- i.nh nghı̃a 12.4.1. Nê´u tô
D
X
n−1
lim f (Ni )∆Si (12.34)
d→0
i=1
không phu. thuô.c vào phép phân hoa.ch mă.t (σ) thành các ma’nh con
và không phu. thuô.c vào cách cho.n các diê’m trung gian Ni ∈ σi thı̀
gió.i ha.n dó go.i là tı́ch phân mă.t theo diê.n tı́ch.
ZZ
Ký hiê.u : f (x, y, z)dS.
(σ)
- i.nh nghı̃a 12.4.2. Các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. du.o..c di.nh nghı̃a
D
bo’.i
ZZ X
n−1
def i
P (M)dxdy = lim P (Ni )m(σxy ) (12.35)
d→0
i=0
(σ)
ZZ X
n−1
def i
Q(M)dxdz = lim Q(Ni )m(σxz ) (12.36)
d→0
i=0
(σ)
ZZ X
n−1
def i
R(M )dydz = lim R(Ni )m(σyz ) (12.37)
d→0
i=0
(σ)
160 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
là tô’ng cu’a các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. (12.35), (12.36) và (12.37).
Nê´u (σ) là mă.ZtZdóng (kı́n !) thı̀ tı́chZphân
Z mă.t theo phı́a ngoài cu’a
nó du.o..c ký hiê.u hoă.c do.n gia’n là nê´u nói rõ (σ) là mă.t nào;
(σ)+ (σ)
ZZ ZZ
còn tı́ch phân theo phı́a trong du.o..c ký hiê.u hoă.c do.n gia’n là
(σ)− (σ)
khi dã nói rõ (σ) là mă.t nào.
trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oxy.
12.4. Tı́ch phân mă.t 161
Ta ký hiê.u e1 , e2 , e3 là các vecto. co. so’. cu’a R3 và cos α(M ) = cos(~nd
, ~e1),
d d
cos β(M) = cos(~n, ~e2 ), cos γ(M) = cos(~n, ~e3). Dó là các cosin chı’
phu.o.ng cu’a vecto. pháp tuyê´n vó.i mă.t (σ) ta.i diê’m M ∈ (σ). Khi dó
các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. lâ´y theo mă.t hai phı́a du.o..c tı́nh nhu.
sau.
ZZ
+ P (x, y, ϕ(x, y))dxdy nê´u cos γ > 0;
ZZ
D(x,y)
P (M)dxdy = ZZ
(σ)
− P (x, y, ϕ(x, y))dxdy nê´u cos γ < 0
D(x,y)
(tú.c là dâ´u “+” tu.o.ng ú.ng vó.i phép tı́ch phân theo phı́a ngoài (phı́a
trên) cu’a mă.t, còn dâ´u “−” tu.o.ng ú.ng vó.i phép tı́ch phân theo phı́a
trong (phı́a du.ó.i) cu’a mă.t.
162 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
ZZ
+ R(g(y, z), y, z)dydz nê´u cos α > 0
ZZ
D(y,z)
R(M )dydz = ZZ
(σ) −
R(·)dydz nê´u cos α < 0.
D(y,z)
Nó xác lâ.p mô´i liên hê. giũ.a tı́ch phân mă.t theo mă.t biên ∂D cu’a D
vó.i tı́ch phân 3-ló.p lâ´y theo miê ` n D ⊂ R3 .
Nó xác lâ.p mô´i liên hê. giũ.a tı́ch phân mă.t theo mă.t (σ) vó.i tı́ch phân
du.ò.ng lâ´y theo bò. L cu’a mă.t (σ).
Ta nhâ.n xét ră`ng sô´ ha.ng thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i cu’a công thú.c Stokes
cũng chı́nh là vê´ pha’i công thú.c Green. Hai sô´ ha.ng còn la.i thu du.o..c
tù. dó bo’.i phép hoán vi. tuâ ` n hoàn các biê´n x, y, z và các hàm P, Q, R:
x P
% & % &
z ←− y R ←− Q
CÁC VÍ DU .
ZZ
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân `n
(6x + 4y + 3z)dS, trong dó (σ) là phâ
(σ)
mă.t phă’ng x + 2y + 3z = 6 nă`m trong góc phâ ` n tám thú. nhâ´t.
Gia’i. Mă.t tı́ch phân là tam giác ABC tronng dó A(6, 0, 0),
B(0, 3, 0) và C(0, 0, 2). Su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh cu’a (σ) dê’ biê´n dô’i
tı́ch phân mă.t thành tı́ch phân 2-ló.p. Tù. phu.o.ng trı̀nh cu’a (σ) rút
1
ra z = (6 − x − 2y). Tù. dó
3
q √
0 2 0 2 14
dS = 1 + zx + zy dxdy = dxdy.
2
Do dó
√ ZZ
14 3
I= [(6x + 4y + (6 − x − 2y)]dxdy
3 3
∆OAB
√ Z3 Z
6−2y
14
= dy (5x + 2y + 6)dx
3
0 0
√ Z3 nh i6−2y o
14 5 2 √
= x + 2xy + 6x dy = 54 14. N
3 2 0
0
164 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
ZZ p
Vı́ du. 2. Tı́nh ` n paraboloid tròn
1 + 4x2 + 4y 2 dS, (σ) là phâ
(σ)
xoay z = 1 − x2 − y 2 nă`m trên mă.t phă’ng Oxy.
Gia’i. Mă.t (σ) chiê´u du.o..c do.n tri. lên mă.t phă’ng Oxy và hı̀nh tròn
x2 + y 2 6 1 là hı̀nh chiê´u cu’a nó: D(x, y) = (x, y) : x2 + y 2 6 1 . Ta
p
tı́nh dS. Ta có zx0 = −2x, zy0 = −2y ⇒ dS = 1 + 4x2 + 4y 2dxdy.
Do vâ.y
ZZ ZZ p p
= 1 + 4x2 + 4y 2 · 1 + 4x2 + 4y 2dxdy
(σ) D(x,y)
ZZ
= (1 + 4x2 + 4y 2 )dxdy.
x2 +y 2 61
Z2π Z1
I= dϕ (1 + 4r2 )rdr = 3π. N
0 0
ZZ
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân (y 2 + z 2dxdy, trong dó (σ) là phı́a ngoài
(σ)
√
cua mă.t z = 1 − x gió i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng y = 0, y = 1.
’ 2 .
Gia’i. Mă.t (σ) là nu’.a trên cu’a mă.t tru. x2 + z 2 = 1, z > 0. Do dó
hı̀nh chiê´u cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh chũ. nhâ.t xác di.nh bo’.i
√
` u kiê.n: −1 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. Do dó vı̀ z = 1 − x2 nên
các diê
cos γ > 0 và
ZZ ZZ √
2 2
(y + z )dxdy = [y 2 + ( 1 − x2)2 ]dxdy
(σ) D(x,y)
Z1 Z1
= dx (y 2 + 1 − x2)dy = 2.N
−1 0
12.4. Tı́ch phân mă.t 165
ZZ
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân 2dxdy + ydxdz − x2zdydz, trong dó (σ)
(σ)
` n elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 1 nă`m trong góc phâ
là phı́a trên cu’a phâ `n
tám I.
Gia’i. Ta viê´t tı́ch phân dã cho du.ó.i da.ng
ZZ ZZ ZZ
I=2 dxdy + ydydz − x2zdydz.
(σ) (σ) (σ)
và su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh cu’a mă.t (σ) dê’ biê´n dô’i mô˜ i tı́ch phân. Lu.u
ý ră`ng cos α > 0, cos β > 0, cos γ > 0.
(i) Vı̀ hı̀nh chiê´u cu’a mă.t (σ) lên mă.t phă’ng Oxy là phâ ` n tu. hı̀nh
2 2
x y
elip 2 + 2 6 1 nên
1 2
ZZ ZZ
π
I1 = dxdy = dxdy = (vı̀ diê.n tı́ch elip = 2π)
2
(σ) D(x,y)
ZZ ZZ
√
I2 = ydxdz = 2 1 − x2 − z 2 dxdz = |chuyê’n sang to.a dô. cu..c|
(σ) D(x,y)
Zπ/2 Z1 √
π
= 2 dϕ 1 − r2 rdr = ·
3
0 0
` n tu. hı̀nh
(iii) Hı̀nh chiê´u cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oyz là mô.t phâ
2
y
elip + z 2 6 1 (y > 0, z > 0). Tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t (σ) rút ra
4
166 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
r
y2
x= 1− ` i thê´ vào hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân cu’a I3:
− z 2 rô
4
ZZ ZZ
2 y2
I3 = x zdydz = z 1− − z 2 dydz
4
(σ) D(y,z)
√
Z1 2Z 1−z2
y2 4
= dz z 1− − z 2 dy = · · · = ·
4 15
0 0
4π 4
Nhu. vâ.y I = 2I1 + I2 − I3 = − ·N
3 15
ZZ
Vı́ du. 5. Tı́nh ydydz, trong dó (σ) là mă.t cu’a tú. diê.n gió.i ha.n
(σ)−
bo’.i mă.t phă’ng x + y + z = 1 và các mă.t phă’ng to.a dô., tı́ch phân du.o..c
lâ´y theo phı́a trong cu’a tú. diê.n.
Gia’i. Mă.t phă’ng x + y + z = 1 că´t các tru.c to.a dô. ta.i A(1, 0, 0),
B(0, 1, 0) và C = (0, 0, 1). Ta ký hiê.u gô´c to.a dô. là O(0, 0, 0). Tù. dó
suy ra mă.t kı́n (σ) gô ` m tù. 4 hı̀nh tam giác ∆ABC, ∆BCO, ∆ACO
và ∆ABO. Do vâ.y tı́chZZ phân dã cho là tô’ng cu’a bô´n tı́ch phân.
(i) Tı́ch phân I1 = ydxdz. Rút y tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t (σ) ⊃
ABC
∆ABC ta có y = 1 − x − z và do dó
ZZ Z1 Z1−x
1
I1 = − (1 − x − z)dxdz = dx (x + z − 1)dz = − ·
6
ACO 0 0
(Lu.u ý ră`ng cos β = cos(~n, Oy) < 0 vı̀ vecto. ~n lâ.p vó.i hu.ó.ng du.o.ng
tru.c Oy mô.t góc tù, do dó tru.ó.c tı́ch phân theo ∆ACO xuâ´t hiê.n dâ´u
trù.)
ZZ ZZ
(ii) ydxdz = ydxdz = 0
(BCD) (ABO)
12.4. Tı́ch phân mă.t 167
1
Vâ.y I = − . N
6
ZZ
Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân I = x3 dydz + y 3dzdx + z 3 dxdy, trong
(σ)
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 .
dó (σ) là phı́a ngoài mă.t câ
Gia’i. Áp du.ng công thú.c Gauss-Ostrogradski ta có
ZZ ZZZ
=3 (x2 + y 2 + z 2)dxdydz
(σ) D
12πR5
Vâ.y I = · N
5
I
Vı́ du. 7. Tı́nh tı́ch phân x2y 3dx + dy + zdz, trong dó L là du.ò.ng
L
tròn x2 + y 2 = 1, z = 0, còn mă.t (σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a mă.t câ
`u
2 2 2 . . .
x + y + z = 1, z > 0 và L có di.nh hu ó ng du o ng. .
Gia’i. Trong tru.ò.ng ho..p này P = x2 y 3, Q = 1, R = z. Do dó
∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P ∂R
− = −3x2y 2, − = 0, − =0
∂x ∂y ∂y ∂z ∂z ∂x
168 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
BÀI TÂ
.P
Tı́nh các tı́ch phân mă.t theo diê.n tı́ch sau dây
ZZ
1. (x + y + z)dS, (Σ) là mă.t lâ.p phu.o.ng 0 6 x 6 1, 0 66 1,
(Σ)
0 6 z 6 1. (DS. 9)
ZZ
2. ` n mă.t phă’ng x + y + z = 1 nă`m trong
(2x + y + z)dS, (Σ) là phâ
(Σ)
√
2 3
` n tám I. (DS.
góc phâ )
3
ZZ
4y
3. z + 2x + ` n mă.t phă’ng 6x + 4y + 3z = 12
dS, (Σ) là phâ
3
(Σ)
√
`
năm trong góc phâ ` n tám I. (DS. 4 61)
ZZ p
4. ` n mă.t nón z 2 = x2 + y 2, 0 6 z 6 1.
x2 + y 2dS, (Σ) là phâ
(σ)
√
2 2π
(DS. )
3
ZZ
√
5. ` n mă.t tru. x2 + y 2 = a2 nă`m
(y + z + a2 − x2)dS, (Σ) là phâ
(Σ)
giũ.a hai mă.t phă’ng z = 0 và z = h. (DS. ah(4a + πh))
ZZ p
6. ` n mă.t nón z 2 = x2 + y 2 nă`m trong mă.t
y 2 − x2dS, (Σ) là phâ
(Σ)
8a3
tru. x2 + y 2 = a2. (DS. )
3
12.4. Tı́ch phân mă.t 169
ZZ
7. (x + y + z)dS, (Σ) là nu’.a trên cu’a mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = a2.
(Σ)
(DS. πa3)
ZZ p
8πa3
8. ` u x2 + y 2 + z 2 = a2 . (DS.
x2 + y 2dS, (Σ) là mă.t câ )
3
(Σ)
ZZ
dS
9. , (Σ) là biên cu’a tú. diê.n xác di.nh bo’.i bâ´t phu.o.ng
(1 + x + y)
(Σ)
1 √ √
trı̀nh x+y +z 6 1, x > 0, y > 0, z > 0. (DS. (3− 3)+( 3−1) ln 2)
3
ZZ
10. ` n mă.t paraboloid x2 + y 2 = 2z du.o..c
(x2 + y 2)dS, (Σ) là phâ
(Σ)
√
. 55 + 9 3
că´t ra bo’ i mă.t phă’ng z = 1. (DS. )
65
ZZ p
11. ` n mă.t paraboloid z = 1−x2 −y 2
1 + 4x2 + 4y 2dS, (Σ) là phâ
(Σ)
gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng z = 0 và z = 1. (DS. 3π)
ZZ
p
12. (x2 + y 2)dS, (Σ) là phâ ` n mă.t nón z = x2 + y 2 nă`m giũ.a
(Σ)
√
π 2
các mă.t phă’ng z = 0 và z = 1. (DS. )
2
ZZ
p
13. (xy + yz + zx)dS, (Σ) là phâ` n mă.t nón z = x2 + y 2 nă`m
(Σ)
4
√
64a 2
trong mă.t tru. x2 + y 2 = 2ax (a > 0). (DS. )
15
ZZ
14. (x2 + y 2 + z 2)dS, (Σ) là ma.t câ
` u. (DS. 4π)
(Σ)
ZZ
15. ` n mă.t du.o..c că´t ra tù. partaboloid 10x = y 2 +z 2
xds, (Σ) là phâ
(Σ)
170 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
50π √
bo’.i mă.t phă’ng x = 10. (DS. (1 + 25 5))
3 ZZ
Su’. du.ng công thú.c tı́nh diê.n tı́ch mă.t S(Σ) = dS dê’ tı́nh diê.n
(Σ)
` n mă.t (Σ) nê´u
tı́ch cu’a phâ
16. (Σ) là phâ ` n mă.t phă’ng 2x + 2y + z = 8a nă`m trong mă.t tru.
x + y = R2 . (DS. 3πR2 )
2 2
ZZ
25. ` n mă.t
− xdydz + zdzdx + 5dxdy, (Σ) là phı́a trên cu’a phâ
(Σ)
phă’ng 2x + 3y + z = 6 thuô.c góc phâ
` n tám I. (DS. 6)
ZZ
26. yzdydz + xzdxdz + xydxdy, (Σ) là phı́a trên cu’a tam giác ta.o
(Σ)
bo’.i giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng x + y + z = a vó.i các mă.t phă’ng to.a
a4
dô.. (DS. )
8
ZZ
27. x2dydz + z 2dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ` n mă.t nón
(Σ)
4
x2 + y 2 = z 2 , 0 6 z 6 1. (DS. − )
3
ZZ
28. ` n mă.t câ
xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là phı́a ngoài phâ `u
(Σ)
x + y 2 + z 2 = a2. (DS. 4πa3)
2
ZZ
29. x2dydz − y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
`u
(σ)
πa4
x2 + y 2 + z 2 = R2 thuô.c góc phâ
` n tám I. (DS. )
8
ZZ
30. 2dxdy + ydzdx − x2 zdydz, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ
` n mă.t
(Σ)
4π 4
elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 4 thuô.c góc phâ` n tám I. (DS. − )
3 15
ZZ
31. (y 2 + z 2 )dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t tru. z 2 = 1 − x2,
(Σ)
π
0 6 y 6 1. (DS. )
3
ZZ
32. (z − R)2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a mă.t câ
`u
(Σ)
5π
x2 + y 2 + (z − R)2 = R2 , R 6 z 6 2R. (DS. − )
24
172 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
ZZ
33. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ
` n mă.t
(Σ)
3πa4
` u x2 + y 2 + z 2 = a2 thuô.c góc phâ
câ ` n tám I. (DS. )
8
ZZ
34. z 2dxdy, (σ) là phı́a trong cu’a mă.t elipxoid
(Σ)
x2 + y 2 + 2z 2 = 2. (DS. 0)
ZZ
35. `u
(z + 1)dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
(Σ)
2 2 2 2 4πR3
x + y + z = R . (DS. )
3
ZZ
36. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
`u
(Σ)
8πR3
(x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2 . (DS. (a + b + c))
3
ZZ
37. x2y 2zdxdy, (Σ) là phı́a trong cu’a nu’.a du.ó.i mă.t câ
`u
(Σ)
2πR7
x2 + y 2 + z 2 = R2 . (DS. )
105
ZZ
38. xzdxdy + xydydz + yzdxdz, (Σ) là phı́a ngoài cu’a tú. diê.n ta.o
(Σ)
1
bo’.i các mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t phă’ng x + y + z = 1. (DS. )
8
˜ n. Su’. du.ng nhâ.n xét nêu trong phâ
Chı’ dâ ` n lý thuyê´t.
ZZ
39. yzdydz + xzdxdz + xydxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t biên
(Σ)
tú. diê.n lâ.p bo’.i các mă.t phă’ng x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = a.
(DS. 0)
ZZ
40. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a trên
(Σ)
12.4. Tı́ch phân mă.t 173
πR4
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 (z > 0). (DS.
mă.t câ )
2
Áp du.ng công thú.c Gauss-Ostrogradski dê’ tı́nh tı́ch phân mă.t theo
phı́a ngoài cu’a mă.t (Σ) (nê´u mă.t không kı́n thı̀ bô’ sung dê’ nó tro’. thành
kı́n)
ZZ
41. x2dydz + y 2dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là mă.t câ `u
(Σ)
8π
(x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2 . (DS. (a + b + c)R3 )
3
ZZ
42. ` u x2 + y 2 + z 2 = R2 .
xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là mă.t câ
(Σ)
(DS. 4πR3 )
ZZ
43. 4x3 dydz + 4y 3 dzdx − 6z 2 dxdy, (Σ) là biên cu’a phâ
` n hı̀nh
(Σ)
tru. x2 + y 2 6 a2 , 0 6 z 6 h. (DS. 6πa2(a2 − h2 ))
ZZ
44. ` n mă.t
(y − z)dydz + (z − x)dzdx + (x − y)dxdy, (Σ) là phâ
(σ)
nón x2 + y 2 = z 2 , 0 6 x 6 h. (DS. 0)
˜ n. Vı̀ (Σ) không kı́n nên câ
Chı’ dâ ` n mă.t phă’ng z = h
` n bô’ sung phâ
nă`m trong nón dê’ thu du.o..c mă.t kı́n.
ZZ
45. dydz + zxdzdx + xydxdy, (Σ) là biên cu’a miê `n
(Σ)
{(x, y, z) : x2 + y 2 6 a2, 0 6 z 6 h}. (DS. 0)
ZZ
46. ydydz + zdzdx + xdxdy, (Σ) là mă.t cu’a hı̀nh chóp gió.i ha.n
(Σ)
bo’.i các mă.t phă’ng
x + y + z = a (a > 0), x = 0, y = 0, z = 0. (DS. 0)
ZZ
47. x3dydz + y 3dzdx + z 3 dxdy, (Σ) là mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = x.
(Σ)
174 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
π
(DS. )
5
ZZ
48. x3dydz + y 3dzdx + z 3dxdy, (Σ) là mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = a2.
(Σ)
12πa5
(DS. )
5
ZZ
x2 y 2 z 2
49. z 2dxdy, (Σ) là mă.t elipxoid 2 + 2 + 2 = 1. (DS. 0)
a b c
(Σ)
˜ n. Xem vı́ du. 10, mu.c III.
Chı’ dâ
ZZ
x2 y 2 z 2
50. xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là mă.t elipxoid 2 + 2 + 2 = 1.
a b c
(Σ)
(Ds. 4πabc)
ZZ
51. xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là biên hı̀nh tru. x2 + y 2 6 a2,
(Σ)
−h 6 z 6 h. (DS. 6πa2h)
ZZ
52. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là biên cu’a hı̀nh lâ.p phu.o.ng
(Σ)
0 6 x 6 a, 0 6 y 6 a, 0 6 z 6 a. (DS. 3a4 )
Dê’ áp du.ng công thú.c Stokes, ta lu.u ý la.i quy u.ó.c
Hu.ó.ng du.o.ng cu’a chu tuyê´n ∂Σ cu’a mă.t (Σ) du.o..c quy u.ó.c nhu.
sau: Nê´u mô.t ngu.ò.i quan tră´c dú.ng trên phı́a du.o..c cho.n cu’a mă.t (tú.c
là hu.ó.ng tù. chân dê´n dâ
` u trùng vó.i hu.ó.ng cu’a vecto. pháp tuyê´n) thı̀
khi ngu.ò.i quan sát di chuyê’n trên ∂Σ theo hu.ó.ng dó thı̀ mă.t (Σ) luôn
luôn nă`m bên trái.
Áp du.ng công thú.c Stokes dê’ tı́nh các tı́ch phân sau
I
53. xydx + yzdy + xzdz, C là giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng 2x − 3y +
C
4z − 12 = 0 vó.i các mă.t phă’ng to.a dô.. (DS. −7)
12.4. Tı́ch phân mă.t 175
I
54. ydx+zdy +xdz, C là du.ò.ng tròn x2 +y 2 +z 2 = R2 , x+y +z = 0
C
có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. phâ
` ng hô ` n du.o.ng tru.c Ox.
√
(DS. − 3πR2 )
I
55. (y − z)dx + (z − x)dy + (x − y)dz, C là elip x2 + y 2 = a2,
C
x z
+ = 1 (a > 0, h > 0) có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u
` ng hô
a h
nhı̀n tù. diê’m (2a, 0, 0). (DS. −2πa(a + h))
I
56. (y−z)dx+(z−x)dy+(x−y)dz, C là du.ò.ng tròn x2 +y 2 +z 2 = a2,
C
π
y = xtgα, 0 < α < có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nhı̀n tù.
` ng hô
2 √ π
diê’m (2a, 0, 0). (DS. 2 2πa2 sin − α))
4
I
57. (y − z)dx + (z − x)dy + (x − y)dz, C là elip x2 + y 2 = 1, x + z = 1
C
có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. phâ
` ng hô ` n du.o.ng tru.c Oz.
(DS. −4π)
I
58. (y 2 − z 2)dx + (z 2 − x2)dy + (x2 − y 2)dz, C là biên cu’a thiê´t diê.n
C
cu’a lâ.p phu.o.ng 0 6 x 6 a, 0 6 y 6 a, 0 6 z 6 a vó.i mă.t phă’ng
3a
x+y+z = có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. diê’m
` ng hô
2
9
(2a, 0, 0). (DS. − a3 )
2
I
59. exdx + z(x2 + y 2)3/2dy + yz 3dz, C là giao tuyê´n cu’a mă.t z =
p C
x2 + y 2 vó.i các mă.t phă’ng x = 0, x = 2, y = 0, y = 1.
(DS. −14)
I p
60. 8y (1 − x2 − z 2 )3 dx + xy 3dy + sin zdz, C là biên cu’a mô.t phâ
`n
C
tu. elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 4 nă`m trong góc phâ
` n tám thú. I.
176 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n
32
(DS. )
5
Chu.o.ng 13
˜i
Lý thuyê´t chuô
13.2 Chuô ˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không
tuyê.t d ô´i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
X
∞ X
a1 + a2 + · · · + an + · · · = an = an (13.1)
n=1 n>1
du.o..c go.i là chuô˜ i sô´ (hay do.n gia’n là chuô˜ i). Các sô´ a1, . . . , an , . . .
du.o..c go.i là các sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i, sô´ ha.ng an go.i là sô´ ha.ng tô’ng quát
cu’a chuô˜ i. Tô’ng n sô´ ha.ng dâ ` u tiên cu’a chuô˜ i du.o..c go.i là tô’ng riêng
thú. n cu’a chuô˜ i và ký hiê.u là sn , tú.c là
sn = a1 + a2 + · · · + an .
Vı̀ sô´ sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i là vô ha.n nên các tô’ng riêng cu’a chuô˜ i lâ.p
thành dãy vô ha.n các tô’ng riêng s1 , s2 , . . . , sn , . . .
- i.nh nghı̃a 13.1.1. Chuô˜ i (13.1) du.o..c go.i là chuô
D ˜ i hô.i tu. nê´u dãy
các tô’ng riêng (sn ) cu’a nó có gió.i ha.n hũ.u ha.n và gió.i ha.n dó du.o..c
go.i là tô’ng cu’a chuô˜ i hô.i tu.. Nê´u dãy (sn ) không có gió.i ha.n hũ.u ha.n
thı̀ chuô˜ i (13.1) phân kỳ.
- i.nh lý 13.1.1. Diê
D ` n dê’ chuô
` u kiê.n câ ˜ i (13.1) hô.i tu. là sô´ ha.ng tô’ng
quát cu’a nó dâ .
` n dê´n 0 khi n → ∞, tú c là lim an = 0.
n→∞
Di.nh lý 13.1.1 chı’ là diê ` n chú. không là diê
` u kiê.n câ ` u kiê.n du’.
Nhu.ng tù. dó có thê’ rút ra diê ` u kiê.n du’ dê’ chuô˜ i phân kỳ: Nê´u
P
lim an 6= 0 thı̀ chuô ˜i an phân kỳ.
n→∞ n>1
P P
Chuô˜ i an thu du.o..c tù. chuô˜ i an sau khi că´t bo’ m sô´ ha.ng
n>m+1 n>1
P
` u tiên du.o..c go.i là phâ
dâ ` n du. thú. m cu’a chuô˜ i an . Nê´u chuô˜ i (13.1)
n>1
hô.i tu. thı̀ mo.i phâ` n du. cu’a nó dê ` n du. nào dó
` u hô.i tu., và mô.t phâ
` n du. thú. m cu’a chuô˜ i
hô.i tu. thı̀ ba’n thân chuô˜ i cũng hô.i tu.. Nê´u phâ
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 179
(13.1) hô.i tu. và tô’ng cu’a nó bă`ng Rm thı̀ s = sm + Rm . Chuô˜ i hô.i tu.
có các tı́nh châ´t quan tro.ng là
(i) Vó.i sô´ m cô´ di.nh bâ´t kỳ chuô˜ i (13.1) và chuô˜ i phâ
` n du. thú. m
` ng thò.i hô.i tu. hoă.c dô
cu’a nó dô ` ng thò.i phân kỳ.
(ii) Nê´u chuô˜ i (13.1) hô.i tu. thı̀ Rm → 0 khi m → ∞
P P
(iii) Nê´u các chuô˜ i an và bn hô.i tu. và α, β là hă`ng sô´ thı̀
n>1 n>1
X X X
(αan + βbn ) = α an + β bn .
n>1 n>1 n>1
(iii) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ hai chuô˜ i A và B dô ` ng thò.i hô.i tu. hoă.c
` ng thò.i phân kỳ.
dô
Trong thu..c hành dâ´u hiê.u so sánh thu.ò.ng du.o..c su’. du.ng du.ó.i da.ng
“ thu..c hành” sau dây:
Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u dô´i vó.i dãy sô´ du.o.ng (an ) tô
` n ta.i các sô´
C P
p và C > 0 sao cho an ∼ p , n → ∞ thı̀ chuô˜ i an hô.i tu. nê´u p > 1
n n>1
và phân kỳ nê´u p 6 1.
Các chuô˜ i thu.ò.ng du.o..c dùng dê’ so sánh là
P n
1) Chuô˜ i câ´p sô´ nhân aq , a 6= 0 hô.i tu. khi 0 6 q < 1 và phân
n>0
kỳ khi q > 1.
P 1
2) Chuô˜ i Dirichlet: α
hô.i tu. khi α > 1 và phân kỳ khi α 6 1.
n>1 n
P 1
Chuô˜ i phân kỳ go.i là chuô˜ i diê
` u hòa.
n>1 n
Tù. dâ´u hiê.u so sánh I và chuô˜ i so sánh 1) ta rút ra:
Dâ´u hiê.u D’Alembert. Nê´u chuô˜ i a1 + a2 + · · · + an + . . . , an > 0
∀ n có
an+1
lim =D
n→∞ an
thı̀ chuô˜ i hô.i tu. khi D < 1 và phân kỳ khi D > 1.
Dâ´u hiê.u Cauchy. Nê´u chuô˜ i a1 + a2 + · · · + an + . . . , an > 0 ∀ n
có
√
lim n
an = C
n→∞
thı̀ chuô˜ i hô.i tu. khi C < 1 và phân kỳ khi C > 1.
Trong tru.ò.ng ho..p khi D = C = 1 thı̀ ca’ hai dâ´u hiê.u này dê `u
không cho câu tra’ lò.i khă’ng di.nh vı̀ tô ` n ta.i chuô˜ i hô.i tu. l☠n chuô˜ i
.
phân kỳ vó i D hoă.c C bă`ng 1.
Dâ´u hiê.u tı́ch phân. Nê´u hàm f (x) xác di.nh ∀ x > 1 không âm
P
và gia’m thı̀ chuô˜ i f(n) hô.i tu. khi và chı’ khi tı́ch phân suy rô.ng
n>1
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 181
Z∞
f (x)dx hô.i tu..
0
P 1
Tù. dâ´u hiê.u tı́ch phân suy ra chuô˜ i α
hô.i tu. khi α > 1 và
n>1 n
1
phân kỳ khi 0 < α 6 1. Nê´u α 6 0 thı̀ do an = α 6→ 0 khi α 6 0 và
n
n → ∞ nên chuô˜ i dã cho cũng phân kỳ.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các chuô˜ i
X 1 X 1
1) p ; 2) ln n
·
n>1
n(n + 1) n>7
n
Gia’i. 1) Ta viê´t sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a các chuô˜ i du.ó.i da.ng:
(n − 1)n 1 1 n
= 1− .
nn+1 n n
182 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
1 n 1 1
Ta biê´t ră`ng lim 1 − = nên an ∼ .
n→∞ n e n→∞ ne
P 1
Nhu.ng chuô˜ i phân kỳ, do dó chuô˜ i dã cho phân kỳ.
n→∞ ne
2) Rõ ràng là dâ´u hiê.u D’Alembert và Cauchy không gia’i quyê´t
√
du o..c vâ´n dê
. ` su.. hô.i tu.. Ta nhâ.n xét ră`ng e− n = 0(n− 2 ) khi n → ∞
α
` vê
(α > 0). Tù. dó
X X 1
an = a0
−2
n>1 n>1 n 2
P √
hô.i tu. nê´u a0 > 6. Do vâ.y theo dâ´u hiê.u so sánh I chuô˜ i n2 e− n
n>1
hô.i tu.. N
Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X 2n + n2 X (n!)2
1) , 2) ·
n>1
3n + n n>1
(2n)!
Gia’i. 1) Ta có:
(n + 1)2 n
an+1 2 n+1
+ (n + 1) 2
3 +n 2
n + 1+
= n+1 × n = 2n × 3n ,
an 3 + (n + 1) 2 + n2 n+1 n2
3+ n 1+
3 2n
v
u
u n2
√ 2uu 1 +
n
an = t
n
2n ·
3 1+ n
3n
an+1 2 √ 2
Tù. dó suy ra lim = và lim n an = . Và ca’ hai dâ´u hiê.u
n→∞ an 3 n→∞ 3
Cauchy, D’Alembert dê ` u cho kê´t luâ.n chuô˜ i hô.i tu..
2) Áp du.ng dâ´u hiê.u D’Alembert ta có:
an+1 (n + 1)2 1
D = lim = lim = < 1.
n→∞ an n→∞ (2n + 2)(2n + 1) 4
Do dó chuô˜ i dã cho hô.i tu..
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 183
2n
Gia’i. 1) Ta có an = 2 = f(n). Trong biê’u thú.c cu’a sô´ ha.ng
n +1
2n
tô’ng quát cu’a an = 2 ta thay n bo’.i biê´n liên tu.c x và chú.ng to’
n +1
ră`ng hàm f (x) thu du.o..c liên tu.c do.n diê.u gia’m trên nu’.a tru.c du.o.ng.
Ta có:
Z+∞ ZA
2x 2x A
dx = lim dx = lim ln(x 2
+ 1)
2
x +1 A→+∞ x2 + 1 A→+∞ 1
1 1
= ln(+∞) − ln 2 = ∞.
P n+2
Vı́ du. 5. Chú.ng minh ră`ng chuô˜ i ` u kiê.n
√ tho’a mãn diê
n>1 (n + 1) n
` n hô.i tu. nhu.ng chuô˜ i phân kỳ.
câ
Gia’i. Ta có
n+2 1
an = √ ∼ √ ⇒ lim an = 0.
(n + 1) n (n→∞) n n→∞
và do dó
X
n
1 √
sn = ak > n · √ = n → +∞ khi n → ∞
k=1
n
BÀI TÂ
.P
Trong các bài toán sau dây, bă`ng cách kha’o sát gió.i ha.n cu’a tô’ng
riêng, hãy xác lâ.p tı́nh hô.i tu. (và tı́nh tô’ng S) hay phân kỳ cu’a chuô˜ i
X 1 3
1. n−1
. (DS. S = )
n>1
3 2
X (−1)n 2
2. . (DS. )
n>0
2n 3
X
3. (−1)n−1 . (DS. Phân kỳ)
n>1
X 1
4. ln2n 2. (DS. )
n>0
1 − ln2 2
X 1 137
5. . (DS. )
n>1
n(n + 5) 300
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 185
X 1 1
6. , α > 0. (DS. )
n>1
(α + n)(α + n + 1) α+1
X 1 25
7. . (DS. )
n>3
n2 −4 48
X 2n + 1
8. 2 (n + 1)2
. (DS. 1)
n>1
n
X √ √ √ √
9. ( 3 n + 2 − 1 3 n + 1 + 3 n). (DS. 1 − 3
2)
n>1
X 1 73
10. . (DS. )
n>1
n(n + 3)(n + 6) 1080
Su’. du.ng diê ` n 2) dê’ xác di.nh xem các chuô˜ i sau dây chuô˜ i
` u kiê.n câ
nào phân kỳ.
X
11. (−1)n−1 . (DS. Phân kỳ)
n>1
X 2n − 1
12. . (DS. Phân kỳ)
n>1
3n + 2
Xp
n
13. 0, 001. (DS. Phân kỳ)
n>1
X 1
14. √ . ` n không cho câu tra’ lò.i)
(DS. Dâ´u hiê.u câ
n>1
2n
X 2n
15. . ` n không cho câu tra’ lò.i)
(DS. Dâ´u hiê.u câ
n>1
3n
X 1
16. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
0, 3
X 1
17. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X 1
18. n2 sin . (DS. Phân kỳ)
n>1
n2 +n+1
186 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
1 n2
X 1 +
19. n . (DS. Phân kỳ)
en
n>1
X 2n2 + 1 n2
20. . (DS. Phân kỳ)
n>1
2n2 + 3
X nn+ n
1
Trong các bài toán sau dây, hãy dùng dâ´u hiê.u so sánh dê’ kha’o
sát su.. hô.i tu. cu’a các chuô˜ i dã cho
X 1
24 √ . (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X1
25. . ˜ n. nn > 2n ∀ n > 3.
(DS. Hô.i tu.). Chı’ dâ
n n
n>1
X 1
26. . ˜ n. So sánh vó.i chuô˜ i diê
(DS. Phân kỳ). Chı’ dâ ` u hòa.
n>1
ln n
X 1
27. n−1
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
n3
X 1
28. √
3
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 1
X 1
29. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n +1
X n
30. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
(n + 2)2
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 187
X 1
31. p . (DS. Hô.i tu.)
(n + 2)(n 2 + 1)
n>1
X 5n2 − 3n + 10
32. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n5 + 2n + 17
X 5 + 3(−1)n
33. ˜ n. 2 6 5 + 3(−1)n 6 8.
. (DS. Hô.i tu.). Chı’ dâ
n>1
2n+3
X ln n
34. . ˜ n. ln n > 1 ∀ n > 2.
(DS. Phân kỳ). Chı’ dâ
n>1
n
X ln n
35. 2
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
n
˜ n. Su’. du.ng hê. thú.c ln n < nα ∀ α > 0 và n du’ ló.n.
Chı’ dâ
X ln n
36. √3
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X n5
37. √ .
n
(DS. Hô.i tu.)
n>1
5
X 1 1
38. √ sin . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n n
X n4 + 4n2 + 1
39. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n
X √ √
40. n2 ( n a − n+1
a), a > 0. (DS. Phân kỳ ∀ a 6= 1)
n>1
X √
n
√
n+1
41. ( 2− 2). (DS. Hô.i tu.)
n>1
X 1
42. , a > 0. (DS. Hô.i tu. khi a > 1. Phân kỳ khi 0 < a 6 1)
n>1
1 + an
X πn
43. sin √ . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 n+n+1
Trong các bài toán sau dây, hãy xác di.nh nhũ.ng giá tri. cu’a tham
sô´ p dê’ chuô˜ i dã cho hô.i tu. hoă.c phân kỳ:
188 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
X π p
44. sin , p > 0. (DS. Hô.i tu. nê´u p > 1, phân kỳ nê´u p 6 1)
n>1
n
X π
45. tgp , p > 0. (DS. Hô.i tu. khi p > 1, phân kỳ khi p 6 1)
n>1
n+2
X 1 1
46. sin · tg , p > 0, q > 0.
n>1
np nq
(DS. Hô.i tu. khi p + q > 1, phân kỳ khi p + q 6 1)
X 1
47. 1 − cos p , p > 0.
n>1
n
1 1
(DS. Hô.i tu. khi p > , phân kỳ khi p 6 )
2 2
X√ √ 2n + 1
48. ( n + 1 − n)p ln .
n>1
2n + 3
(DS. Hô.i tu. khi p > 0, phân kỳ khi p 6 0)
Trong các bài toán sau dây, hãy kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dã
cho nhò. dâ´u hiê.u du’ D’Alembert
Xn
49. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
2
X 2n−1
50. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
nn
X 2n−1
51. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(n − 1)!
X n!
52. . (DS. Phân kỳ)
n>1
2n + 1
X 4n n!
53. . (DS. Phân kỳ)
n>1
nn
X 3n
54. n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n2
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 189
X 1 · 3 · · · (2n − 1)
55. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n n!
X π
56. n2 sin . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n
X n(n + 1)
57. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n
X 73n
58. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(2n − 5)!
X (n + 1)!
59. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n n!
X (2n − 1)!!
60. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X n!(2n + 1)!
61. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(3n)!
n π
X n sin
62. 2n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X nn
63. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n!3n
X n!an
64. , a 6= e, a > 0. (DS. Hô.i tu. khi a < e, phân kỳ khi a > e)
n>1
nn
Trong các bài toán sau dây, hãy kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dã
cho nhò. dâ´u hiê.u du’ Cauchy
X n n
65. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n + 1
X 1 n
66. arc sin . (DS. hô.i tu.)
n>1
n
X 1 n + 1 n2
67. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
3 n
190 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
X 3n + 2 n
68. n5 . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n + 3
X 3n n n + 2 n2
69. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 5 n + 3
X n!
70. √ .
n
(DS. Phân kỳ)
n>1
n
n n √
Chı’ dân. Su’. du.ng công thú.c Stirling n! ∼ 2πn, n → ∞
e
X n − 1 n(n−1)
71. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n+1
X n2 + 3 n3 +1
72. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 + 4
X n n 2
73. 3n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 1
√
X 3n + 2
74. arctgn √ . (DS. Phân kỳ)
n>10
n+1
X an n
75. , a > 0.
n>1
n + 2
(DS. Hô.i tu. khi 0 < a < 1, phân kỳ khi a > 1)
X nα
76. n/2 , α > 0. (DS. Hô.i tu. ∀ α)
n>1 ln(n + 1)
X 5 + (−1)n
77. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n+1
X n +n
78. 2(−1) . (DS. Phân kỳ)
n>1
X n −n
79. 2(−1) . (DS. Hô.i tu.)
n>1
X [5 − (−1)n ]n
80. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n2 4n
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 191
X [5 + (−1)n ]n
81. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 7n
X [3 + (−1)n ]
82. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n
√
X n4 [ 5 + (−1)n ]n
83. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n
X 2 + (−1)n
84. n+1
· (DS. Hô.i tu.)
n>1
5 + (−1)
hô.i tu.. Chuô˜ i (13.2) du.o..c go.i là chuô˜ i hô.i tu. có diê
` u kiê.n (không tuyê.t
dô´i) nê´u nó hô.i tu. còn chuô˜ i (13.3) phân kỳ.
- i.nh lý 13.2.1. Mo.i chuô
D ` u hô.i tu., tú.c là su.. hô.i
˜ i hô.i tu. tuyê.t dô´i dê
tu. cu’a chuô˜ i (13.3) kéo theo su.. hô.i tu. cu’a chuô ˜ i (13.2).
` u kiê.n có tı́nh châ´t râ´t dă.c biê.t là: nê´u chuô˜ i
Chuô˜ i hô.i tu. có diê
(13.2) hô.i tu. có diê` u kiê.n thı̀ vó.i sô´ A ⊂ R bâ´t kỳ luôn luôn có thê’
hoán vi. các sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i dó dê’ chuô˜ i thu du.o..c có tô’ng bă`ng A.
192 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
an > 0 ∀ n ∈ N (13.4)
|S − Sn | 6 an+1 (13.5)
trong dó S là tô’ng cu’a chuô˜ i (13.4), Sn là tô’ng riêng thú. n cu’a nó.
Nhu. vâ.y dê’ kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dan dâ´u ta câ ` n kiê’m tra
hai diê ` u kiê.n
i) an > an+1 > 0 ∀ n ∈ N,
ii) lim an = 0.
n→∞
Hê. thú.c (13.5) chú.ng to’ ră`ng sai sô´ gă.p pha’i khi thay tô’ng S cu’a
chuô˜ i dan dâ´u hô.i tu. bo’.i tô’ng cu’a mô.t sô´ sô´ ha.ng dâ ` u tiên cu’a nó là
không vu o. t quá giá tri. tuyê.t dô´i cu’a sô´ ha.ng thú nhâ´t cu’a chuô˜ i du.
. . .
bi. că´t bo’.
Dê’ xác lâ.p su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i vó.i các sô´ ha.ng có dâ´u khác nhau ta
có thê’ su’. du.ng các dâ´u hiê.u hô.i tu. cu’a chuô˜ i du.o.ng và di.nh lý 13.1.1.
P P
Nê´u chuô˜ i |an | phân kỳ thı̀ su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i an tro’. thành
n>1 n>1
` dê’ mo’. ngoa. i trù. tru.ò.ng ho..p su’. du.ng dâ´u hiê.u D’Alembert và
vâ´n dê
dâ´u hiê.u Cauchy vı̀ các dâ´u hiê.u này xác lâ.p su.. phân kỳ cu’a chuô˜ i
chı’ du..a trên su.. phá võ. diê
` u kiê.n câ
` n.
Nhâ.n xét. Chuô˜ i dan dâ´u tho’a mãn dâ´u hiê.u Leibnitz go.i là chuô˜ i
Leibnitz.
CÁC VÍ DU
.
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 193
. P (−1)n−1
’ ’ ˜
Vı́ du. 1. Khao sát su. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cua chuô i √ .
n>1 n
1
Gia’i. Dãy sô´ √ do.n diê.u gia’m dâ ` n dê´n 0 khi n → ∞. Do dó
n
theo dâ´u hiê.u Leibnitz nó hô.i tu.. Dê’ kha’o sát dă.c tı́nh hô.i tu. (tuyê.t
P 1
dô´i hay không tuyê.t dô´i) ta xét chuô˜ i du.o.ng √ . Chuô˜ i này phân
n>1 n
kỳ. Do vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu. có diê
` u kiê.n. N
Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X ln2 n
(−1)n−1 ·
n>1
n
ln2 n
Gia’i. Dê’ kha’o sát dáng diê.u cu’a dãy ta xét hàm ϕ(x) =
n
2
ln x ln x
. Rõ ràng là lim ϕ(x) = 0 và ϕ0 (x) = 2 (2 − ln x). Tù. dó suy
x x→∞ x
2 0 ln2 n
ra khi x > e thı̀ ϕ (x) < 0. Do dó dãy (an ) = tho’a mãn dâ´u
n
hiê.u Leibnitz vó.i n > e2 . Vı̀ vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu.. Dê˜ dàng thâ´y
. . P ln2 n
` ˜
răng chuô i sô´ du o ng phân kỳ nên chuô˜ i dan dâ´u dã cho hô.i
n>1 n
` u kiê.n. N
tu. có diê
| cos αn| 1
Vı̀ n
6 n ∀ n ∈ N nên theo dâ´u hiê.u so sánh chuô˜ i (*) hô.i tu.
2 2
và do vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu. tuyê.t dô´i. N
194 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
1
Gia’i. Dê˜ dàng thâ´y ră`ng dãy do.n diê.u gia’m dâ` n dê´n 0
n(n + 1)
khi n → ∞. Do dó theo dâ´u hiê.u Leibnitz nó hô.i tu.. Ta xét su.. hô.i tu.
P 1
cu’a chuô˜ i du.o.ng . Chuô˜ i này hô.i tu., chă’ng ha.n theo dâ´u
n>1 n(n + 1)
hiê.u tı́ch phân
1
Z∞ ZA
dx d x+
2 x A
= lim 1 2 1
= lim ln = ln 2.
x(x + 1) A→∞ A→∞ x+1 1
1 1 x+ −
2 4
1
|Rn | < an+1 ⇒ |Rn | < ·
(n + 1)2
Dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i dã cho vó.i su.. sai khác không quá 0,01 ta câ
`n
dòi ho’i là
1
|Rn | < 0, 01 ⇒ < 0, 01 ⇔ n > 10.
(n + 1)2
Nhu. vâ.y dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,01 ta chı’
` n tı́nh tô’ng mu.ò.i sô´ ha.ng dâ
câ ` u là du’.
2 Dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,001 ta câ
+ `n
tı́nh tô’ng 31 sô´ ha.ng dâ` u là du’ (ta.i sao ?) N
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 195
Nhâ.n xét. Ta thâ´y ră`ng chuô˜ i Leibnitz là công cu. tı́nh toán tiê.n
P 1
ho.n so vó.i chuô˜ i du.o.ng. Chă’ng ha.n dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i 2
n>1 n
vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,001 ta câ` n pha’i lâ´y 1001 sô´ ha.ng mó.i du’.
Thâ.t vâ.y ta có thê’ áp du.ng dâ´u hiê.u tı́ch phân. Ta có
Z∞ Z∞
f(x)dx < Rn < f (x)dx.
n+1 n
Tù. dó
Z∞
dx 1 ∞ 1
Rn < 2
=− = ·
x x n n
n
1
Tı̀m n dê’ < 0, 001. Gia’i bâ´t phu.o.ng trı̀nh dô´i vó.i n ta có n > 1000,
n
tú.c là R1001 < 0, 001. Vâ.y ta câ ` u dê’ tı́nh tô’ng
` n lâ´y 1001 sô´ ha.ng dâ
. . .
mó i có du o. c sai sô´ không quá 0,001.
Vı́ du. 6. Chú.ng to’ ră`ng chuô˜ i
5 7 10 26 n2 + 1 n3 − 1
2+ − + − + ··· + − + . . . (*)
4 8 9 27 n2 n3
hô.i tu., còn chuô˜ i
5 7 10 26 n2 + 1 n3 − 1
2+ − + − + ··· + − + ... (**)
4 8 9 27 n2 n3
thu du.o..c tù. chuô˜ i dã cho sau khi bo’ các dâ´u ngoă. c do.n là chuô˜ i phân
kỳ.
Gia’i. Sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a chuô˜ i (*) có da.ng
n 2 + 1 n3 − 1 n+1
an = 2
− 3
= ·
n n n3
Do dó ∀ n > 1 ta có
n+1 1 1
3
= 2+ 3
n n n
196 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
P 1
và do chuô˜ i α
hô.i tu. ∀ α > 1 nên chuô˜ i dã cho hô.i tu..
n>1 n
Bây giò. xét chuô˜ i (**). Rõ ràng sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a (**) không
` n dê´n 0 khi n → ∞, do dó chuô˜ i (**) phân kỳ. N
dâ
BÀI TÂ
.P
Su’. du.ng dâ´u hiê.u Leibnitz dê’ chú.ng minh các chuô˜ i sau dây hô.i
` u kiê.n
tu. có diê
X (−1)n+1 X (−1)n ln n
1. √ 6.
n>4
n2 − 4n + 1 nn>1
X (−1) n n+1 9 X 2n + 1
2. √ 7. (−1)n+1
n>1
n20 + 4n3 + 1 n>1
n(n + 1)
X (−1)n n n π
3. √ X (−1) cos
(n + 1) 3
n+2 8. n
n>1 n
X (−1)n √n
n>1
X √
4. 9.
n
(−1)n ( 2 − 1)
n>1
n + 20
n>1
X 1 X
5. (−1)n √ n−1 1
4
n 10. (−1)n √
n>1 n>1
n + 1 100 n
Kha’o sát su.. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a các chuô˜ i
X n
n 2n + 1
11. (−1) . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
3n − 2
X 3n + 1 5n+2
n
12. (−1) . (DS. Phân kỳ)
n>1
3n − 2
X 2 + (−1)n
13. (−1)n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X (−1)n−1 √
n
14. sin . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n n + 1
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 197
X ln(n + 1)
15. (−1)n+1 arctg . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(n + 1)2
√
˜ n. Su’. du.ng bâ´t dă’ng thú.c ln(n + 1) < n + 1, n > 2.
Chı’ dâ
X 1
16. (−1)n+1 . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n − ln3 n
Trong các bài toán sau dây hãy xác di.nh giá tri. cu’a tham sô´ p dê’
chuô˜ i sô´ hô.i tu. tuyê.t dô´i hoă.c hô.i tu. có diê
` u kiê.n
X (−1)n−1
17. p
, p > 0.
n>1
(2n − 1)
` u kiê.n khi 0 < p 6 1)
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > 1; hô.i tu. có diê
X 1
18. (−1)n−1 tgp √ , p > 0.
n>1
n n
2 2
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
3 3
X 5n + 1
19. (−1)n−1 sinp √ , p > 0.
n>1
n2 n+3
2 2
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
3 3
X (−1)n−1 n + 3 p
20. √ ln , p > 0.
n>1
n n+1
1 1
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
2 2
Kha’o sát dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a các chuô˜ i (21-32):
X (−1)n+1
21. √ . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n 3
n
X 1
22. (−1)n+1 . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(2n − 1)3
198 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
X (2n + 1)!!
23. (−1)n−1 . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
2 · 5 · 8 · · · (3n − 1)
X π
n+1 ` u kiê.n)
24. (−1) 1 − cos √ . (DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n
n π
X (−1) sin
25. n. (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n
X (−1)n
26. √ . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n + 2
X (−1)n
27. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X (−1)n+1
28. . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n − ln n
X (−1)n−1
29. 2n
.
n>1
(n + 1)a
` u kiê.n khi |a| = 1,
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi |a| > 1, hô.i tu. có diê
phân kỳ khi |a| < 1)
X (−1)n
30. √ . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(n + 1)( n + 1 − 1)
1 n
n+1
X (−1) 2 +
31. n . (DS. Hôi tu tuyêt dô´i)
5n . . .
n>1
X π
32. (−1)n tg n . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
3
Trong các bài toán sau dây, hãy tı̀m sô´ sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i dã cho
` n lâ´y dê’ tô’ng cu’a chúng và tô’ng cu’a chuô˜ i tu.o.ng ú.ng sai khác nhau
câ
mô.t da.i lu.o..ng không vu.o..t quá sô´ δ cho tru.ó.c
X 1
33. (−1)n−1 2 , δ = 0, 01. (DS. N o = 7)
n>1
2n
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 199
X cos(nπ)
34. , δ = 0, 001. (DS. N o = 5)
n>1
n!
X (−1)n−1
35. √ , δ = 10−6 . (DS. N o = 106 )
n 2+1
n>1
X cos nπ
36. n (n + 1)
, δ = 10−6 . (DS. N o = 15)
n>1
2
X (−1)n 2n
37. , δ = 0, 1?; δ = 0, 01? (DS. N o = 2, N o = 3)
n>1
(4n + 1)5n
X (−1)n
38. , δ = 0, 1; δ = 0, 001? (DS. N o = 4, N o = 6)
n>1
n!
hay
X
an (x − a)n = a0 + a1(x − a) + · · · + an (x − a)n + . . . (13.7)
n>0
trong dó các hê. sô´ a0, a1, . . . , an , . . . là nhũ.ng hă`ng sô´. Bă`ng phép dô’i
biê´n x bo’.i x − a tù. (13.6) thu du.o..c (13.7). Do dó dê’ tiê.n trı̀nh bày
` n xét (13.6) là du’ (tú.c là xem a = 0).
ta chı’ câ
Chuô˜ i (13.6) luôn hô.i tu. ta.i diê’m x = 0, còn (13.7) hô.i tu. ta.i x = a.
Do dó tâ.p ho..p diê’m mà chuô˜ i lũy thù.a hô.i tu. luôn luôn 6= ∅.
Dô´i vó.i chuô˜ i lũy thù.a bâ´t kỳ (13.6) luôn luôn tô ` n ta.i sô´ thu..c
R : 0 6 R 6 +∞ sao cho chuô˜ i dó hô.i tu. tuyê.t dô´i khi |x| < R và
phân kỳ khi |x| > R. Sô´ R dó du.o..c go.i là bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
200 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
(13.6) và khoa’ng I(R) = (−R, R) du.o..c go.i là khoa’ng hô.i tu. cu’a chuô˜ i
lũy thù.a (13.6).
Bán kı́nh hô.i tu. R cu’a chuô˜ i lũy thù.a có thê’ tı́nh thông qua các
hê. sô´ cu’a nó bo’.i mô.t trong các công thú.c
|an |
R = lim , (13.8)
n→∞ |an+1 |
hoă.c
1
R = lim p (13.9)
n→∞ n |a |
n
nê´u gió.i ha.n o’. vê´ pha’i cu’a (13.8) và (13.9) tô
` n ta.i.
- i.nh nghı̃a 13.3.1. Ngu.ò.i ta nói ră`ng hàm f (x) khai triê’n du.o..c
D
P
thành chuô˜ i lũy thù.a an xn trên khoa’ng (−R, R) nê´u trên khoa’ng
n>0
dó chuô˜ i dã nêu hô.i tu. và tô’ng cu’a nó bă`ng f (x), tú.c là
X
f (x) = an xn , x ∈ (−R, R).
n>0
du.o..c go.i là chuô˜ i Taylor cu’a hàm f (x) vó.i tâm ta.i diê’m x0 (o’. dây
0! = 1, f (0) (x0) = f (x0)).
2+ Các hê. sô´ cu’a chuô˜ i Taylor
- i.nh lý 13.3.1 (Tiêu chuâ’n khai triê’n). Hàm f (x) khai triê’n du.o..c
D
˜ i lũy thù.a
thành chuô
X
an xn
n>0
trên khoa’ng (−R, R) khi và chı’ khi trên khoa’ng dó hàm f(x) có da.o
hàm mo.i câ´p và trong công thú.c Taylor
f 0 (0) f (n) (0) n
f (x) = f (0) + x+ ··· + x + Rn (x)
1! n!
` n du. Rn (x) → 0 khi n → ∞ ∀x ∈ (−R, R).
phâ
Trong thu..c hành ngu.ò.i ta thu.ò.ng su’. du.ng dâ´u hiê.u du’ nhu. sau.
- .inh lý 13.3.2. Dê’ hàm f (x) khai triê’n du.o..c thành chuô
D ˜ i lũy thù.a
X
an xn , x ∈ (−R, R)
n>0
` u kiê.n du’ là trên khoa’ng dó hàm f (x) có da.o hàm mo.i câ´p và các
diê
da.o hàm dó bi. chă.n, tú.c là ∃ M > 0 : ∀ n = 0, 1, 2, . . . và ∀ x ∈
(−R, R) thı̀
|f (n) (x)| 6 M.
Ta nêu ra dây hai phu.o.ng pháp khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy
thù.a
202 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
x2 xn P xn
I. ex = 1 + x + + ··· + − ··· = , x ∈ R.
2! n! n>0 n!
x3 x 5 x2n+1
II. sin x = x − + − · · · + (−1)n + ··· =
3! 5! (2n + 1)!
P x2n+1
= (−1)n , x ∈ R.
n>0 (2n + 1)!
x 2 x4 x2n
III. cos x = 1 − + − · · · + (−1)n + ··· =
2! 4! (2n)!
P x2n
= (−1)n , x ∈ R.
n>0 (2n)!
IV.
α(α − 1) 2 α(α − 1) · · · (α − n + 1) n
(1 + x)α = 1 + αx + x + ··· + x + ...
! 2! n!
X α
=1+ xn , −1 < x < 1,
n>1
n
! ! !
α α α(α − 1) · · · (α − n + 1) α
= 1, = , = Cnα nê´u α ∈ N.
0 n n! n
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 203
Khi α = −1 ta có
1
= 1 − x + x2 − · · · + (−1)n xn + . . .
1+x
X
= (−1)n xn , −1 < x < 1.
n>0
1 X
= 1 + x + x2 + · · · + xn + · · · = xn , −1 < x < 1.
1−x n>0
V.
x2 x3 xn
ln(1 + x) = x − + − · · · + (−1)n−1 + . . . ; −1 < x < 1
2 3 n
x2 xn
ln(1 − x) = −x − − ··· − − . . . , −1 < x < 1.
2 n
CÁC VÍ DU
.
` n hô.i tu. cu’a chuô˜ i lũy thù.a
Vı́ du. 1. Tı̀m miê
X
(−1)n−1 nxn .
n>1
Gia’i. 1+ Ta sẽ áp du.ng công thú.c (13.8). Vı̀ an = (−1)n−1 n và
an+1 = (−1)n (n + 1) nên ta có
|an | n
R = lim = lim = 1.
n→∞ |an+1 | n→∞ n + 1
Do dó chuô˜ i dã cho phân kỳ ta.i diê’m x = −1 (không tho’a mãn diê
`u
` n !)
kiê.n câ
204 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
Vó.i x = 1 ta có
X
(−1)n−1 n ⇒ lim (−1)n−1 n không tô
` n ta.i
n→∞
n>1
Gia’i. Trong tru.ò.ng ho..p này ta su’. du.ng công thú.c (13.9) và thu
du.o..c
1 1
R = lim p = lim r = lim n = +∞.
n→∞ n |a | n→∞ n n→∞
n n (−1)
n
n
` u dó có nghı̃a là chuô˜ i dã cho hô.i tu. vó.i mo.i giá tri. x, tú.c là
Diê
I(R) = (−∞, +∞).
Vı́ du. 3. Tı̀m khoa’ng hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X
n!xn , 0! ≡ 1.
n>0
|an | n! 1
R = lim = lim = lim = 0.
n→∞ |an+1 | n→∞ n!(n + 1) n→∞ n + 1
Vâ.y R = 0. Diê ` u dó có nghı̃a ră`ng chuô˜ i dã cho hô.i tu. ta.i diê’m x = 0.
N
1
Vı́ du. 4. Khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy thù.a ta.i lân câ.n diê’m
4−x
x0 = 2 (cũng tú.c là: theo các lũy thù.a cu’a hiê.u x − 2 hay chuô˜ i lũy
thù.a vó.i tâm ta.i diê’m x0 = 2).
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 205
Gia’i. Ta biê´n dô’i hàm dã cho dê’ có thê’ áp du.ng khai triê’n ba’ng:
1 X
= tn , −1 < t < 1.
1 − t n>0
Ta có
1 1 1
= ·
4−x 2 x−2
1−
2
x−2
Xem t = ta có:
2
1 1h x − 2 x − 2 2 x − 2 n i
= 1+ + + ··· + + ...
4−x 2 2 2 2
1 X 1
⇒ = (x − 2)n .
4 − x n>0 2n+1
1+x
Vı́ du. 6. Khai triê’n hàm f (x) = ln thành chuô˜ i Maclaurin.
1−x
1+x
Gia’i. Ta có ln = ln(1 + x) − ln(1 − x). Mă.t khác
1−x
x2 xn
ln(1 + x) = x − + · · · + (−1)n−1 + . . . , −1 < x < 1;
2 n
x2 xn
ln(1 − x) = −x − − ··· − − . . . , −1 < x < 1.
2 n
Tù. dó
2x3 2x5 2x2n−1
ln(1 + x) − ln(1 − x) = 2x + + + ··· + + ...
3 5 2n − 1
− 1 < x < 1. N
BÀI TÂ
.P
Su’. du.ng các khai triê’n ba’ng dê’ khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy
thù.a vó.i tâm ta.i diê’m x0 = 0 và chı’ ra bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
P (−1)n 2n n
1. f (x) = e−2x . (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P 2n n 1
2. f (x) = ln . (DS. x ,R= )
1 − 2x n>1 n 2
x3 P (−1)n x3n+1 n √
3
3. f (x) = x ln 1 + . (DS. n
x , R = 3)
3 n>1 3 n
√
3
4 P 4n · 2 · 5 · · · (3n − 4) n
4. f (x) = 1 − 4x. (DS. 1 − x+ x ;
3 n>2 3n · n!
R = 1)
P (−1)n 52n+1 2n+1
5. f (x) = sin 5x. (DS. x ; R = +∞)
n>0 (2n + 1)!
x3 P (−1)n x6n
6. f (x) = cos . (DS. 2n
; R = +∞)
3 n>0 3 (2n)!
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 207
x
P lnn 2 a
8. f(x) = 2 , x0 = a. (DS. 2 (x − a)n , R = +∞)
n>0 n!
2 n
x −x
P ln 3
9. f (x) = 2 3 , x0 = 0. (DS. xn , R = +∞)
n>0 n!
3 P (−1)n 2n e 3n
10. f(x) = e1−2x , x0 = 0. (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P (x + 2)n+1
11. f (x) = (2 + x)ex−1, x0 = −2. (DS. , R = +∞)
e3 n>0 n!
12. f(x) = sin(a + x), x0 = 0.
X (−1)n x2n X (−1)n x2n+1
(DS. sin a + cos a , R = +∞)
n>0
2n! n>0
(2n + 1)!
P (−1)n+1 · 24n−3 2n
(DS. x , R = +∞)
n>1 (2n)!
17. f(x) = ln(x2 + 3x + 2), x0 = 0.
X xn
(DS. ln 2 + (−1)n−1 [1 + 2−n ] , R = +∞)
n>1
n
1
19. f (x) = , x0 = 0; x0 = 4.
x2 − 2x − 3
1 1 n i n
X h (−1)n+1
(DS. 1) − x , |x| < 1;
n>0
4 12 3
X h (−1)n 1 (−1)n i
2) − n
(x − 4)n , |x − 4| < 1)
n>0
4 20 5
1h 1 1 i
˜ n. Biê’u diê˜ n f (x) =
Chı’ dâ − .
4 x−3 x+1
x2 + x + 1
20. f (x) = , x0 = 0.
(x − 1)(x + 2)
P 2n+1 − (−1)n n
(DS. 1 − x , R = 1)
n>0 2n+1
1
21. f (x) = , x0 = −2.
x2 + 4x + 7
P (x + 2)2n √
(DS. (−1)n n+1
, R = 3)
n>0 3
Su’. du.ng phu.o.ng pháp da.o hàm hoă.c tı́ch phân cu’a chuô˜ i lũy thù.a
dê’ khai triê’n hàm f(x) thành chuô˜ i lũy thù.a vó.i tâm x0 = 0 và chı’
ra bán kı́nh hô.i tu..
π x3 (−1)n x2n−1
22. f (x) = arcctgx. (DS. x+ +···+ + . . . , |x| 6 1)
2 3 2n − 1
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 209
π
˜ n. Khai triê’n arctgx và su’. du.ng hê. thú.c arcctgx = −
Chı’ dâ
2
arctgx.
1 1 P
23. f (x) = . (DS. (n + 1)(n + 2)xn , R = 1)
(1 − x)3 2 n>0
P (2n − 1)!!x2n+1
24. f (x) = arc sin x. (DS. x + , R = 1)
n>1 (2n)!!(2n + 1)
Zx
sin t2 P (−1)n x4n+2
25. f (x) = dt. (DS. , R = +∞)
t n>1 (2n + 1)!(4n + 2)
0
Zx
ln(1 + t) P (−1)n−1 xn
26. f (x) = dt. (DS. , R = 1)
t n>1 n2
0
Zx
1 − cos 2t P (−1)n 4n x2n−1
27. f (x) = dt. (DS. , R = +∞)
t2 n>1 (2n − 1)(2n)!
0
Zx ln(1 + x) , x 6= 0,
28. f (x) = g(t)dt, g(x) = x
0 1, x = 0.
X xn
(DS. (−1)n−1 , R = 1)
n>1
n2
√
29. f(x) = ln(x + x2 + 1).
P (2n − 1)!! 2n+1
(DS. x + (−1)n x , R = 1)
n>1 (2n)!!
Zx
dt
˜ n. f (x) = √
Chı’ dâ .
1 + t2
0
Áp du.ng các phu.o.ng pháp thı́ch ho..p dê’ khai triê’n hàm f (x) thành
chuô˜ i lũy thù.a vó.i tâm ta.i x0 và chı’ ra bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
P (x − 4)n
30. f (x) = ex−1 , x0 = 4. (DS. e3 , R = +∞)
n>0 n!
210 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
P 3n − 2(−1)n n
31. f(x) = e3x − 2e−x , x0 = 0. (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P (ln 8)n
32. f(x) = , x 0 = −1. (DS. 32 (x + 1)n , R = +∞)
23x−2 n>0 n!
P (ln 2 + 1)n
33. f (x) = 2x ex−1, x0 = 1. (DS. 2 (x − 1)n , R = +∞)
n>0 n!
π
34. f (x) = sin 3x, x0 = .
4
√
2 X (−1)n 32n π 2n
(DS. x−
2 n>0 (2n)! 4
√
2 X (−1)n 32n+1 π 2n+1
− x− , R = +∞)
2 n>0 (2n + 1)! 4
x π
35. f (x) = cos , x0 = − .
2 3
π 2n
n
√ X (−1) x +
(DS. 3 3
(2n)!2 2n+1
n>0
X (−1)n π π 2n+1
+ x+ x+ , R = +∞)
n>0
(2n + 1)!(22n+1 3 3
π
36. f (x) = cos2 x, x0 = .
4
π 2n−1
n n−1
1 X (−1) 4 x −
(DS. + 4 , R = +∞)
2 n>1 (2n − 1)!
39. f (x) = x ln x, x0 = 1.
X (−1)n−1 (x − 1)n+1 X (−1)n−1 (x − 1)n
(DS. + , R = 1)
n>1
n n>1
n
x+3
42. f (x) = arctg , x0 = 0.
x−3
π X (−1)n+1 x2n+1
(DS. − + , R = 3)
4 n>0 32n+1 2n + 1
3 P n+1 x
2n
˜ n. f 0 (x) = −
Chı’ dâ = (−1) . Tù. dó
x2 + 9 n>0 32n+1
Zx X (−1)n+1 Z
x
13.4 ˜ i Fourier
Chuô
13.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Hê. hàm
1 πx πx nπx nπx
, cos , sin , . . . , cos , sin ,... (13.13)
2 ` ` ` `
du.o..c go.i là hê. lu.o..ng giác co. so’.. Dó là hê. tru..c giao trên doa.n [−`, `]
(tú.c là tı́ch phân theo doa.n dó cu’a tı́ch hai hàm khác nhau bâ´t kỳ cu’a
hê. bă`ng 0).
212 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
trong dó ` > 0; an , bn là các hă`ng sô´ (go.i là hê. sô´ cu’a chuô˜ i (13.14))
du.o..c go.i là chuô˜ i lu.o..ng giác.
2) Chuô˜ i lu.o..ng giác (13.14) du.o..c go.i là chuô˜ i Fourier cu’a hàm
f (x) theo hê. lu.o..ng giác co. so’. (13.13) (go.i tă´t là chuô˜ i Fourier) nê´u
các hê. sô´ cu’a nó du.o..c tı́nh theo công thú.c
Z`
1 nπx
an = f (x) cos dx, n = 0, 1, . . .
` `
−`
(13.15)
Z`
1 nπx
bn = f (x) sin dx, n = 1, 2, . . .
` `
−`
Các hê. sô´ an , bn du.o..c tı́nh theo công thú.c (13.15) du.o..c go.i là hê. sô´
Fourier cu’a hàm f theo hê. lu.o..ng giác co. so’..
Z`
Gia’ su’. hàm f(x) tho’a mãn diê ` u kiê.n |f (x)|dx < +∞. Khi dó
−`
luôn luôn xác di.nh du.o..c các hê. sô´ an , bn theo (13.15) và lâ.p chuô˜ i
Fourier dô´i vó.i hàm f (x) và viê´t
a0 X nπx nπx
f (x) ∼ + an cos + bn sin , (13.16)
2 n>1
` `
o’. dây dâ´u “∼” du.o..c dùng khi dă’ng thú.c chu.a du.o..c chú.ng minh (và
du.o..c go.i là dâ´u tu.o.ng ú.ng).
2) Nê´u f (x) là hàm le’, tú.c là f (x) = −f (−x) ∀ x thı̀ an = 0
∀ n = 0, 1, . . . và chuô˜ i Fourier cu’a nó chı’ chú.a các hàm sin:
X Z`
nπx 2 nπx
f (x) = bn sin , bn = f (x) sin dx n = 1, 2, . . .
n>1
` ` `
0
Nê´u hàm f(x) chı’ xác di.nh trên doa. n [a, b] ⊂ [−`, `] và không xác
di.nh trên [−`, `] \ [a, b] thı̀ có thê’ du..ng hàm phu. F (x) sao cho
f(x), x ∈ [a, b]
F (x) =
g(x), x ∈ [−`, `] \ [a, b],
214 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
Z`
1 a20 X 2
f 2 (x)dx = + (an + b2n ). (13.17)
` 2 n>1
−`
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Khai triê’n hàn f (x) = signx, −π < x < π thành chuô˜ i
Fourier và su’. du.ng khai triê’n â´y dê’ tı̀m tô’ng cu’a chuô˜ i Leibnitz
X (−1)n
·
n>1
2n + 1
13.4. Chuô˜ i Fourier 215
Zπ
2 2 cos nx π
bn = signx sin nxdx = −
π π n 0
0
4
2 nê´u n = 2m − 1
= ([1 − cos nπ]) = π(2m − 1) , m ∈ N.
nπ
0 nê´u n = 2m
4 X sin(2m − 1)x
signx = ·
π m>1 2m − 1
π
Nê´u dă.t x = thı̀ tù. chuô˜ i Fourier thu du.o..c, ta có
2
4 X (−1)m+1 X (−1)m π
1= ⇒ = · N
π m>1 2m − 1 m>0
2m + 1 4
Z1
4
a0 = (x3 + x2 − x − 1)dx = − ,
3
1
216 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
Z1
an = (x3 + x2 − x − 1) cos nπxdx
−1
Z1
1 h 2 1 i
= (x − 1) sin nπx−1 − 2 x sin nπxdx
nπ
−1
Z1
2 h 1 i 4
= 2 2 x cos nπx−1 − cos nπxdx = (−1)n , n = 1, 2, . . .
π n π 2 n2
−1
Z1
12
bn = (x3 + x2 − x − 1) sin nπxdx = 3 3
(−1)n , n = 1, 2, . . .
π n
−1
3 22 4 X h (−1)n 3(−1)n i
x +x −x−1=− + 2 cos nπx + sin nπx ,
3 π n>1 n2 πn3
∀x ∈ (−1, 1).
Vı́ du. 3. Khai triê’n hàm f (x) = x, x ∈ [0, `]:
1) theo các hàm cosin;
2) theo các hàm sin.
Gia’i. 1) Dê’ khai triê’n hàm f (x) thành chuô˜ i Fourier theo các hàm
cosin, ta thu..c hiê.n phép thác triê’n chă˜ n hàm f (x) = x, x ∈ [0, 1] sang
` [−`, 0] và thu du.o..c hàm f ∗ (x) = |x|, x ∈ [−`, `]. Tù. dó thác
doa. n kê
triê’n 2`-tuâ
` n hoàn hàm f ∗ (x) ra toàn tru.c sô´. Hiê’n nhiên hàm f ∗ (x)
liên tu.c ∀ x ∈ R. Ta có:
Z`
2
a0 = xdx = `,
`
0
Z` 0 nê´u n chă˜ n,
2 nπx
an = x cos dx =
` ` − 4` nê´u n le’.
0 n2 π 2
13.4. Chuô˜ i Fourier 217
2) Dê’ khai triê’n hàm f (x) theo các hàm sin, ta thu..c hiê.n phép
thác triê’n le’ hàm f(x) = x, x ∈ [0, `] sang doa.n kê ` [−`, 0] và thu du.o..c
hàm f ∗ (x) = x, x ∈ [−`, `]. Tù. dó thác triê’n 2`-tuâ` n hoàn hàm f ∗ (x)
ra toàn tru.c sô´. Hàm dã du.o..c thác triê’n tho’a mãn di.nh lý Dirichlet.
Do vâ.y ta có: a0 = 0, an = 0, ∀ n = 1, 2, . . .
Z` Z`
2 nπx 2 h x` nπx ` ` nπx i
bn = x sin dx = − cos + cos dx
` ` ` nπ ` 0 nπ `
0 0
2`
= (−1)n+1 .
nπ
Do dó
2` X (−1)n+1 nπx
x= sin , 0 6 x 6 `,
π n>1 n `
BÀI TÂ
.P
Khai triê’n hàm thành chuô˜ i Fourier trên doa.n (khoa’ng) dã cho và
trong mô.t sô´ tru.ò.ng ho..p hãy su’. du.ng khai triê’n thu du.o..c dê’ tı́nh
tô’ng cu’a chuô˜ i sô´:
x π P sin nx
1. f (x) = , x ∈ (0, 2π). (DS. − )
2 2 n>1 n
6 nê´u 0 < x < 1
2. f (x) =
3x nê´u 2 < x < 4.
15 12 h πx 1 3πx 1 5πx i
(DS. + 2 cos + cos + cos + ...
2 π 2 9 2 25 2
6h πx 1 2πx 1 3πx i
− sin + sin + sin + ... )
π 2 2 2 3 2
3. f (x) = e−x , x ∈ (−π, π).
eπ − e−π h 1 X (−1)n i
(DS. e−x = + (cos nx + n sin nx) )
π 2 n>1 1 + n2
P (−1)n−1
4. f(x) = x2, x ∈ [−π, π). Tı́nh tô’ng các chuô˜ i sô´ và
n>1 n2
P 1
2
.
n>1 n
π2 X cos nx
(DS. x2 = −4 (−1)n−1 2
. Thay x0 = 0, ta thu du.o..c
3 n>1
n
X (−1)n−1 π2 X 1 π2
= . Thay x = π thu du.o..c = )
n>1
n2 12 n>1
n 2 6
π2 X 1 π
(DS. + cos 2nx − sin 2nx )
3 n>1
n2 n
220 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i
x
6. f(x) = cos , x ∈ (0, 2π], f (x) = f (x + 2π).
2
x 8X n sin nx
(DS. cos = )
2 π n>1 (2n − 1)(2n + 1)
0 nê´u − 3 < x 6 2 P 1
7. f (x) = Tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i .
x nê´u 0 < x < 3. n>1 (2n − 1)
2
π2 .
tô’ng cu’a chuô˜ i bă`ng
vó i x0 = 0)
8
8. f(x) = x sin x, x ∈ [−π, π].
Hãy khai triê’n các hàm sau dây thành chuô˜ i Fourier theo các hàm
sin hoă.c hàm cosin
P 4n2 + 1
9. f (x) = x cos x, x ∈ (0, π). Tı́nh tô’ng chuô˜ i 2 2
.
n>0 (4n − 1)
2 π 4 X 4n2 + 1
(DS. 1) x cos x = − + cos x − cos 2nx.
π 2 π n>1 (4n2 − 1)2
sin x X n
2) x cos x = − +2 (−1)n 2 sin nx, 0 6 x < π.
x n>2
n −1
X 4n2 + 1 π2 1
3) 2 − 1)
= + (thê´ x = 0 vào 1))
n>0
(4n 8 2
π2 X 2nx
(DS. − cos 2 )
6 n>1
n
13.4. Chuô˜ i Fourier 221
h πi P (−1)n
11. f (x) = cos x, x ∈ 0, . Tı́nh S = .
2 n>1 (2n − 1)(2n + 1)
4 h1 X cos 2nx i 1 π
(DS. − (−1)n 2 ; S = − khi x0 = 0)
π 2 n>1 4n − 1 2 4
1 nê´u 0 6 x 6 1
12. f (x) = Tı́nh
0 nê´u 1 < x 6 π.
X sin n X sin n
σ1 = ; σ2 = (−1)n
n>1
n n>1
n
2 h 1 X sin n i π−1
(DS. + cos nx , σ1 = ;
π 2 n>1 n 2
1 .
khi x0 = 0; σ2 = − vó i x = π)
2
13. f (x) = | cos x|. Tı́nh
X 1 X 1
S1 = (−1)n 2
và S2 = .
n>1
4n − 1 n>1
4n2 −1
2 4 X (−1)n+1
(DS. + cos 2nx;
π π n>1 4n2 − 1
π−2 1 π
S1 = khi x0 = 0, S2 = khi x0 = )
4 2 2
P 1
14. f (x) = | sin x|, x ∈ [−π, π]. Tı́nh S = (2n−1)(2n+1)
.
n>1
2 4X cos 2nx 1
(DS. − , S = khi x0 = 0)
π π n>1 (2n − 1)(2n + 1) 2
P (−1)n−1
15. f (x) = sign(sin x). Tı́nh S = .
n>1 2n − 1
1 1 X sin 2nπx
(DS. {x} = − )
2 π n>1 n
−x nê´u − π 6 x 6 0
17. f(x) = x2
nê´u 0 < x 6 π.
π
5π X n 3(−1)n − 1 4 o
(DS. + cos nx − 2 sin(2n − 1)x )
12 n>1 πn2 π (2n − 1)3
0 khi − 2 6 x 6 0
18. f (x) = 1
x khi 0 < x 6 2.
2
P 2
19. f (x) = x, x ∈ [3, 5]. (DS. 4 + (−1)n+1 sin nπx)
n>1 nπ
Chı’ d☠n. Ta hiê’u khai triê’n Fourier cu’a hàm f (x) = x trên khoa’ng
` n hoàn vó.i chu kỳ 2` = 5−3 = 2
(3, 5) là khai triê’n Fourier cu’a hàm tuâ
trùng vó.i hàm f (x) trên khoa’ng (3, 5).
h π πi
20. f(x) = sin 2x + cos 5x, x ∈ − , .
2 2
2 20 X (−1)n
(DS. − + sin 2x + cos 2nx)
5π π n>1 4n2 − 25
h
π πi
21. f(x) = x sin 2x, x ∈ − , .
4 4
1 8 X (−1)n+1 n
(DS. + cos 4nx)
π π n>1 4n2 − 1
13.4. Chuô˜ i Fourier 223
0, −π 6 x 6 0
22. f (x) = trên doa.n [−π, π].
sin x, 0 < x 6 π
1 1 X 2
(DS. + sin x − 2 − 1)
cos 2nx)
π 2 n>1
π(4n
π
0, 6 |x| 6 π
23. f (x) = 2 trên doa.n [−π, π].
cos x, |x| < π
2
1 1 X 2
(DS. + cos x − cos 2nx)
π 2 n>1
π(4n2 − 1)
h πi
cos x,x ∈ 0,
24. f(x) = 2 i trên doa. n [0, π].
− cos x, x ∈ π , π
2
4 h1 X cos 2nx i
(DS. + (−1)n+1 2 )
π 2 n>1 4n − 1
a0 P n
25. Gia’ su’. Sn (f, x) = + (ak cos kx + bk sin kx) là tô’ng riêng thú.
2 k=1
˜ ` n hoàn f (x). Chú.ng minh ră`ng
n cu’a chuô i Fourier cu’a hàm 2π-tuâ
Zπ 1
1 sin n + (t − x)
Sn (f, x) = f(t) 2 dt.
π t−x
−π 2 sin
2
Chı’ d☠n. Su’. du.ng các công thú.c tı́nh hê. sô´ Fourier cu’a hàm f (x)
và hê. thú.c
1
1 sin n + α
+ cos α + cos 2α + · · · + cos nα = 2 ·
2 α
2 sin
2
Chu.o.ng 14
Trong mu.c này ta xét các phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng câ´p 1, tú.c là
phu.o.ng trı̀nh da.ng F (x, y, y 0) = 0 hoă.c du.ó.i da.ng gia’i du.o..c vó.i y 0 là
y 0 = f (x, y).
Hàm kha’ vi y = ϕ(x) du.o..c go.i là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh vi
phân nê´u khi thay nó cho â’n hàm cu’a phu.o.ng trı̀nh ta sẽ thu du.o..c
` ng nhâ´t thú.c.
dô
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1: y 0 = f (x, y)
trong miê ` n D ⊂ R2 là hàm y = ϕ(x, C) tho’a mãn các tı́nh châ´t sau:
1+ Nó là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho ∀ C thuô.c tâ.p ho..p nào
dó;
2+ Vó.i mo.i diê ` u kiê.n ban dâ
` u y(x0) = y0 sao cho (x0 , y0) ∈ D chı’
có mô.t giá tri. duy nhâ´t C = C0 làm cho nghiê.m y = ϕ(x, C0 ) tho’a
mãn diê ` u kiê.n ban dâ` u dã cho.
Mo.i nghiê.m y = ϕ(x, C0) nhâ.n du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát y =
ϕ(x, C) ú.ng vó.i giá tri. cu. thê’ C = C0 du.o..c go.i là nghiê.m riêng.
Bài toán tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 0 = f (x, y) tho’a mãn
` u kiê.n ban dâ
diê ` u y(x0) = y0 du.o..c go.i là bài toán Cauchy.
Tuy nhiên, ta còn gă.p nhũ.ng phu.o.ng trı̀nh vi phân có các nghiê.m
không thê’ thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i bâ´t cú. giá tri. C nào.
Nghiê.m nhu. vâ.y go.i là nghiê. m kỳ di. (bâ´t thu.ò.ng!) Chă’ng ha.n phu.o.ng
p
trı̀nh y 0 = 1 − y 2 có nghiê.m tô’ng quát y = sin(x + C) và hàm y = 1
cũng là nghiê.m nhu.ng không thê’ thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i
bâ´t cú. giá tri. C nào. Dó là nghiê.m kỳ di..
226 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tách biê´n nê´u các hàm P (x, y) và Q(x, y)
phân tı́ch du.o..c thành tı́ch các thù.a sô´ mà mô˜ i thù.a sô´ chı’ phu. thuô.c
vào mô.t biê´n:
f1 (x) ϕ2(y)
dx + dy = 0 (14.2)
ϕ1 (x) f2(y)
Trong phép chia dê’ có (14.2), có thê’ làm mâ´t nghiê.m cu’a các
phu.o.ng trı̀nh f1 (y) = 0 và ϕ1 (x) = 0. Do vâ.y dê’ thu du.o..c toàn bô.
` n ho..p nhâ´t vào (14.3) các không diê’m cu’a hàm
nghiê.m cu’a (14.1) ta câ
f1 (y) và ϕ1 (x).
Nhâ.n xét. Phu.o.ng trı̀nh da.ng
dy
= f (ax + by),
dx
trong dó f (ax + by) hàm liên tu.c, có thê’ du.a vê
` phu.o.ng trı̀nh tách
biê´n
[a + bf (t)]dx − dt = 0
CÁC VÍ DU .
p
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 2 + 1dx = xydy.
Gia’i. Dó là phu.o.ng trı̀nh da.ng (14.1). Chia hai vê´ cho tı́ch
p
x y 2 + 1 ta có
dx ydy
=p , x 6= 0
x y2 + 1
Nhu. vâ.y, mo.i nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
p
ln |x| − y 2 + 1 = C, và x = 0. N
y = −x + 2arctg(x + C) + 2nπ,
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 229
và
y = −x + (2n + 1)π. N
BÀI TÂ
.P
1 1
2
2
29. (2x + 1)dy + y dx = 0, y(4) = 1. (DS. ln x + =2 −1 )
9 9 y
30. (1 + y 2)dx − xydy = 0, y(2) = 1. (DS. x2 = 2 + 2y 2 )
π 1 1
31. y 0 = (2y + 1)cotgx, y = . (DS. y = 2 sin2 x − )
4 2 2
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 231
π
0
32. y tgx − y = 1, y = 1. (DS. y = 2 sin x − 1)
2
π √
33. sin y cos xdy = cos y sin ydx, y(0) = . (DS. cos x = 2 cos y)
4
π
34. y 0 sin x = y ln y, y = 1. (DS. y = 1)
2
√ √
35. xydx + (1 + y 2) 1 + x2dy = 0, y( 8) = 1.
√
(DS. 2 1 + x2 + ln y 2 + y 2 = 7)
y
u=
x
du
x = ϕ(u) − u.
dx
Nê´u u = u0 là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh ϕ(u) − u = 0 thı̀ phu.o.ng
trı̀nh dă’ng câ´p còn có nghiê.m là y = u0 x.
2. Các phu.o.ng trı̀nh du.a du.o..c vê` phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p
232 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
Dê’ làm viê.c dó, ta dă.t x = u + α, y = v + β và cho.n α và β sao cho vê´
a u + b v
pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.6) có da.ng f
1 1
. Nói cách khác
a2u + b2v
α và β là nghiê.m cu’a hê. phu.o.ng trı̀nh
a1α + b1 β + c1 = 0,
(14.7)
a2α + b2 β + c2 = 0.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh 2x2 dy = (x2 + y 2)dx.
Gia’i. Chia hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh cho x2 dx ta thu du.o..c
dy y 2
2 =1+ .
dx x
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 233
dy 2du dx
2xu0 + 2u = 1 + u2 ⇒ 2x = u2 − 2u + 1 ⇒ 2
= ·
dx (u − 1) x
du du
u+x = u(1 + ln u) ⇒ x = u ln u
Z dx Z dx
du dx
⇒ = + ln C ⇒ ln | ln u| = ln |x| + ln C
u ln u x
⇒ ln u = Cx.
y
Thay u bo’.i ta có
x
y
ln = Cx ⇒ y = xeCx.
x
1
Dó là nghiê.m tô’ng quát. Thay diê ` u y(1) = e− 2 ta có
` u kiê.n ban dâ
1 x
C = − và do dó nghiê.m riêng câ` n tı̀m là y = xe− 2 . N
2
234 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
Phu.o.ng trı̀nh (14.8) là phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p. Dă.t v = zu ta thu
du.o..c
u2(1 + 2z − z 2) = C.
Tro’. vê
` biê´n cũ x và y ta có
h y − 3 (y − 3)2 i
(x + 1)2 1 + 2 − = C1
x + 1 (x + 1)2
hay là
x2 + 2xy − y 2 − 4x + 8y = C. (C = C1 + 14). N
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 235
z = x + y, dy = dz − dx
và
2z − 1
(2 − z)dx + (2z − 1)dz = 0 ⇒ dx − dz = 0
z−2
⇒ x − 2z − 3 ln |z − 2| = C.
Tro’. vê
` biê´n cũ ta có x + 2y + 3 ln |x + y − 2| = C. N
BÀI TÂ
.P
(DS. x2 + 2xy − y 2 − 4x + 8y = C)
Tı̀m nghiê.m riêng cu’a các phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p hoă.c du.a du.o..c
` dă’ng câ´p sau
vê
25. xdy − ydx = ydy, y(−1) = 1. (DS. x = −y(1 + ln |y|))
dy
+ P (x)y = Q(x) (14.9)
dx
trong dó P (x) và Q(x) là nhũ.ng hàm liên tu.c, du.o..c go.i là phu.o.ng
trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1. Tı́nh châ´t tuyê´n tı́nh o’. dây có nghı̃a
là â’n hàm y và da.o hàm y 0 cu’a nó tham gia trong phu.o.ng trı̀nh là
tuyê´n tı́nh, tú.c là có bâ.c bă`ng 1.
Nê´u Q(x) ≡ 0 thı̀ (14.9) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh thuâ
`n
nhâ´t câ´p 1. Nê´u Q(x) 6≡ 0 thı̀ (14.9) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n
tı́nh không thuâ ` n nhâ´t.
Phu.o.ng pháp gia’i. Hai phu.o.ng pháp thu.ò.ng du.o..c su’. du.ng là
1+ Phu.o.ng pháp biê´n thiên hă `ng sô´.
` u tiên tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
Dâ ` n nhâ´t
dy
+ P (x)y = 0. (14.10)
dx
Sau dó trong công thú.c nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.10) ta xem hă`ng
sô´ C là hàm kha’ vi cu’a x: C = C(x). Ta thu du.o..c hàm C = C(x)
tù. phu.o.ng trı̀nh vi phân tách biê´n sau khi thê´ nghiê.m tô’ng quát
238 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
cu’a (14.10) vào (14.9). Phu.o.ng pháp vù.a nêu go.i là phu.o.ng pháp
Lagrange.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n còn go.i là phu.o.ng pháp Bernoulli.
Dê’ gia’i (14.9) ta tı̀m hàm y du.ó.i da.ng tı́ch cu’a hai hàm chu.a biê´t
cu’a x: y = u(x)v(x). Thê´ y vào (14.9) ta có
Vı̀ y là tı́ch cu’a hai hàm nên mô.t trong hai có thê’ cho.n tùy ý, còn
hàm kia du.o..c xác di.nh bo’.i (14.11). Thông thu.ò.ng ta cho.n u(x) sao
cho biê’u thú.c trong dâ´u ngoă.c vuông bă`ng 0, tú.c là u0 + P (x)u = 0.
Dê’ có diê ` n lâ´y u(x) là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh
` u dó ta chı’ câ
u0 + P (x)u = 0. Gia’i phu.o.ng trı̀nh này ta thu du.o..c u(x). Thê´ u(x)
vào (14.11) ta có
v 0u = Q(x)
và thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát v = v(x, C). Nhu. vâ.y y = u(x)v(x, C)
là nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.9).
Trong nhiê ` u tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 không tuyê´n
tı́nh dô´i vó.i y mà là tuyê´n tı́nh dô´i vó.i x, tú.c là phu.o.ng trı̀nh có thê’
du.a vê
` da.ng
dx
+ F (y)x = R(y). (14.12)
dy
Viê.c gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.12) tu.o.ng tu.. nhu. gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.9)
vó.i chú ý là: y là dô´i sô´, x = x(y) là â’n hàm.
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 239
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 0 + 3y = e2x.
Gia’i. Ta sẽ gia’i phu.o.ng trı̀nh dã cho bă`ng phu.o.ng pháp biê´n thiên
hă`ng sô´.
` u tiên gia’i phu.o.ng trı̀nh thuâ
Dâ ` n nhâ´t
dy
y 0 + 3y = 0 ⇒ = −3dx.
y
Tù. dó thu du.o..c:
v 0 + 3v = 0, (14.14)
vu0 = e2x. (14.15)
240 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
y = u(x)v(x) ⇒ y 0 = u0 v + v 0u.
Thê´ y và y 0 vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta sẽ có hai phu.o.ng trı̀nh dê’ xác
di.nh u(x) và v(x):
u0 = 2x − 1 ⇒ u(x) = x2 − x + C.
2
4=C· + 22 ⇒ C = 0 ⇒ y = x2.
2−1
Nhu. vâ.y nghiê.m cu’a bài toán Cauchy là y = x2 . N
BÀI TÂ
.P
242 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
Gia’i các phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh dô´i vó.i x sau dây
y C
20. y 0 = . (DS. x = + y ln y)
2y ln y + y − x y
y2 y2
21. (e− 2 − xy)dy − dx = 0. (DS. x = (C + y)e− 2 )
22. (sin2 y + xcotgy)y 0 = 1. (DS. x = (− cos y + C) sin y)
23. (x + y 2)dy = ydx. (DS. x = Cy + y 2 , y = 0)
24. (2ey − x)y 0 = 1. (DS. x = Ce−y + ey )
1
25. (y 2 − 6x)y 0 + 2y = 0. (DS. x = y 2 + Cy 3)
2
0 0
26. y = xy + y ln y. (DS. x = Cy − 1 − ln y)
1
27. (x2 ln y − x)y 0 = y. (DS. x = )
ln y + 1 − Cy
1
28. (2xy + 3)dy − y 2dx = 0. (DS. x = Cy 2 − )
y
y4
29. (y 4 + 2x)y 0 = y. (DS. x = Cy 2 + )
2
1
30. ydx + (x + x2 y 2)dy = 0. (DS. x = )
y(y + C)
dy 1
31. e−x − e−x = ey . (DS. e−y = Ce−x − ex)
dx 2
˜ n. Dă.t z(x) = e−y .
Chı’ dâ
1 x
32. 3dy + (1 + ex+3y )dx = 0. (DS. y = − ln(C + x) − )
3 3
˜ n. Dă.t z(x) = e−3y .
Chı’ dâ
Gia’i các bài toán Cauchy sau
1
33. ydx − (3x + 1 + ln y)dy = 0. y − = 1.
3
y3 − 4 1
(DS. x = − ln y)
9 3
˜ n. Xem x là â’n hàm.
Chı’ dâ
34. x2 + xy 0 = y, y(1) = 0. (DS. y = x − x2)
244 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
0 x2
35. y cos x − y sin x = 2x, y(0) = 0. (DS. y = )
cos x
1 sin x
36. y 0 − ytgx = 3
, y(0) = 0. (DS. y = )
cos x cos2 x
37. y 0 + y cos x = cos x, y(0) = 1. (DS. y = 1)
38. (1 − x)(y 0 + y) = e−x , y(2) = 0. (DS. −e−x ln |1 − x|)
1 2
39. y 0 + 3ytg3x = sin 6x, y(0) = . (DS. y = cos 3x[1 − cos 3x])
3 3
π
40. y 0 sin x − y cos x = 1; y = 0. (DS. y = − cos x)
2
1 x
41. y 0 − ytgx = , y(0) = 1. (DS. y = + 1)
cos x cos x
42. y 0 + x2y = x2, y(2) = 1. (DS. y = 1)
π √
0 1 1 2
43. y − y =− − sin x, y =1+ .
sin x cos x sin x 4 2
(DS. tgx + cos x)
44. y 0 + y cos x = sin x cos x, y(0) = 1. (DS. y = 2e− sin x + sin x − 1)
trong dó P (x) và Q(x) là nhũ.ng hàm liên tu.c, du.o..c go.i là phu.o.ng
trı̀nh Bernoolli.
Cũng giô´ng nhu. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh, phu.o.ng trı̀nh Bernoulli
du.o..c gia’i nhò. phu.o.ng pháp
a) dô’i biê´n y = u(x)v(x),
b) biê´n thiên hă`ng sô´ tùy ý.
Phu.o.ng trı̀nh (14.21) có thê’ du.a vê
` phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh bo’.i
phép dô’i biê´n
z = y 1−α
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 245
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh x2 y 2y 0 + xy 3 = 1.
Gia’i. Chia hai vê´ cho x2y 2 :
y 1
y0 + = y −2 · 2 · (14.22)
x x
Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernolli. Thay y = uv vào (14.22) ta có:
uv 1
u0 v + v 0u + = 2 2 2,
x xu v
v 1
⇒u0 v + u v 0 + = 2 2 2·
x xu v
Tù. dó dê’ tı̀m u và v ta có hai phu.o.ng trı̀nh
v 1
1) v 0 + = 0; 2) vu0 = ·
x x2 u2 v 2
1
Phu.o.ng trı̀nh 1) cho ta nghiê.m v = và tù. dó
x
u0 1
= 2 ⇒ u2 u0 = x ⇒ u2 du = xdx
x u r
3
u x2 C 3 3x
2
⇒ = + ⇒u= + C.
3 2 3 2
Do vâ.y nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho có da.ng
r
3 3 C
y = uv = + 3. N
2x x
Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 0 − 2xy = 3x3 y 2.
Gia’i. Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernolli. Chia hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh
cho y 2:
y −2 y 0 − 2xy −1 = 2x3 .
Dă.t z = y −1 → −y −2 y 0 = z 0 . Do dó
z 0 + 2xz = −2x3 .
246 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
và do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
1
y= · N
Ce−x2 + 1 − x2
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh xy 0 + y = y 2 ln x.
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dã cho là phu.o.ng trı̀nh Bertnoulli. Ta sẽ bă`ng
phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´.
1+ Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng là
C
y= .
x
2+ Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ` n nhâ´t sẽ du.o..c
C(x)
tı̀m du.ó.i da.ng y = , trong dó C(x) là hàm mó.i chu.a biê´t. Thay
x
C(x)
y= vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c
x
ln x dC ln x
C 0(x) = C 2 (x)
⇒ = dx
x2 C2 x2
1 ln x 1 x
⇒ = + + C ⇒ C(x) =
C(x) x x 1 + Cx + ln x
BÀI TÂ
.P
` u kiê.n
các hê. sô´ P và Q tho’a mãn diê
∂Q ∂P
= (14.24)
∂x ∂y
248 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
∂Q
Phu.o.ng trı̀nh (14.23) là ptvptp khi và chı’ khi các hàm P , Q, ,
∂x
∂P
` n do.n liên D ⊂ R2 và tho’a mãn diê
liên tu.c trong miê ` u kiê.n
∂y
(14.24).
Nê´u dV (x, y) = 0 thı̀ nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.25) có da.ng
V (x, y) = C,
trong dó C là hă`ng sô´ tùy ý và du.o..c tı̀m theo các phu.o.ng pháp sau.
1+ Tı́ch phân biê’u thú.c dV (x, y) theo du.ò.ng L(A, M ) ⊂ D bâ´t kỳ
giũ.a hai diê’m A(x0, y0 ) và M(x, y) và thu du.o..c nghiê.m cu’a ptvptp:
Z
(x,y)
V (x, y) = P dx + Qdy = C.
(x0 ,y0 )
Thông thu.ò.ng lâ´y L(A, M ) là du.ò.ng gâ´p khúc vó.i các ca.nh song song
vó.i tru.c to.a dô. A(x0, y0), B(x, y0), M(x, y)):
Zx Zy
V (x, y) = P (t, y0)dt + Q(x, t)dt = C.
x0 y0
Dê´n dây, hoă.c xuâ´t phát tù. 1) ta tı̀m ϕ(y) du..a vào diê
` u kiê.n là
∂V Z 0
= Q(x, y) ⇒ P dx + ϕ0(y) = Q(x, y)
∂y y
∂V Z 0
= P (x, y) ⇒ Qdy + ψ 0(x) = P (x, y)
∂x x
∂P ∂Q
−
d ln µ ∂y ∂x
= · (14.26)
dx Q
∂Q ∂P
2+ Tu.o.ng tu.. nê´u − /P là hàm chı’ cu’a biê´n y thı̀ (14.23)
∂x ∂y
có thù.a sô´ tı́ch phân µ = µ(y) chı’ phu. thuô.c y và du.o..c tı̀m tù. phu.o.ng
trı̀nh
∂Q ∂P
−
d ln µ ∂x ∂y
= · (14.27)
dy P
CÁC VÍ DU
.
250 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
(x + y + 1)dx + (x − y 2 + 3)dy = 0.
.
Gia’i. O’ dây P = x + y + 1, Q = x − y 2 + 3. Vı̀
∂P ∂Q
=1=
∂y ∂x
nên vê´ trái cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là vi phân toàn phâ
` n cu’a hàm
V (x, y) nào dó và
∂V
1) = x + y + 1,
∂x
∂V
2) = x − y 2 + 3.
∂y
Tù. 1) thu du.o..c
Z Z
V = P (x, y)dx + ϕ(y) = (x + y + 1)dx + ϕ(y)
x2
= + yx + x + ϕ(y). (*)
2
` n su’. du.ng 2) và kê´t qua’ vù.a thu du.o..c
Dê’ tı̀m ϕ(y) ta câ
∂ x2
+ yx + x + ϕ(y) = x − y 2 + 3 ⇒ ϕ0 (y) = −y 2 + 3
∂y 2
Z
y3
⇒ ϕ(y) = (−y 2 + 3)dy ⇒ ϕ(y) = − + 3y + C1 .
3
Thê´ biê’u thú.c ϕ(y) vào (*) ta thu du.o..c
x2 y3
V (x, y) = + xy + x − + 3y + C1.
2 3
Phu.o.ng trı̀nh dã cho có da.ng dV (x., y) = 0 và nghiê.m tô’ng quát cu’a
nó du.o..c xác di.nh bo’.i phu.o.ng trı̀nh
x2 y3
V (x, y) = C2 hay + xy + x − + 3y + C1 = C2 .
2 3
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 251
Dă.t 6(C2 − C1 ) = C - hă`ng sô´ tùy ý và thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát
cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
Gia’i. Dê˜ kiê’m tra ră`ng phu.o.ng trı̀nh dã cho là ptvptp. Thâ.t vâ.y
∂P ∂Q xy
vı̀ ≡ = p liên tu.c khă´p no.i trong mă.t phă’ng nên
∂y ∂x 2
x +y 2
phu.o.ng trı̀nh dã cho là ptvptp. Nghiê.m tô’ng quát cu’a nó có thê’ viê´t
du.ó.i da.ng tı́ch phân du.ò.ng
Z
(x,y)
[P dx + Qdy] = C.
(x0 ,y0 )
Cho.n du.ò.ng tı́ch phân là du.ò.ng gâ´p khúc có các ca.nh song song vó.i
tru.c to.a dô. MNK, trong dó M(x0 , y0), K(x, y0), N(x, y) và thu du.o..c
Zx Zy
P (t, y0)dt + Q(x, t)dt = C.
x0 y0
hay là
1 y2
x + (x2 + y 2)3/2 − = C.
3 2
252 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
Nê´u ta cho.n M là diê’m khác cu’a mă.t phă’ng thı̀ thu du.o..c kê´t qua’ khác
kê´t qua’ trên bo’.i da.ng cu’a hă`ng sô´ tùy ý. N
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh
(x + y 2)dx − 2xydy = 0.
.
Gia’i. O’ dây P = x + y 2, Q = −2xy. Ta thâ´y ngay phu.o.ng trı̀nh
dã cho không là phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ
` n. Ta có
∂P ∂Q
−
∂y ∂x 2y + 2y 2
= =−
Q −2xy x
và do vâ.y
d ln µ 2 1
= − ⇒ ln µ = −2ln|x| ⇒ µ = 2 ·
dx x x
Phu.o.ng trı̀nh
x + y2 xy
dx − 2 dy = 0
x2 x2
là phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ ` n. Vê´ trái cu’a nó có thê’ viê´t du.ó.i
da.ng
dx 2xydy − y 2dx y2
− = 0 ⇒ d ln |x| − = 0.
x x2 x
Tù. dó thu du.o..c tı́ch phân tô’ng quát
2 /x
x = Cey . N
1 .
Nhân µ = vó i hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c phu.o.ng
y
trı̀nh vi phân toàn phâ`n
p
2xy ln ydx x2 + y 2 y 2 + 1
+ dy = 0
y y
hay là
p 1
d(x2 ln y) + y y 2 + 1dy = 0 ⇒ x2 ln y + (y 2 + 1)3/2 = C. N
3
BÀI TÂ
.P
1
(DS. 5arctgx + 2xy = C, x = 0, µ = )
1 + x2
25. (x4 ln x − 2xy 3)dx + 3x2y 2 dy = 0.
1
(DS. y 3 + x3(ln x − 1) = C, x = 0, µ = )
x4
26. (x + sin x + siny)dx + cos ydy = 0.
(DS. 2ex sin y + 2ex (x − 1) + ex (sin x − cos x) = C, µ = ex)
27. (2xy 2 − 3y 3 )dx + (7 − 3xy 2 )dy = 0.
7 1
(DS. x2 − − 3xy = C, µ = 2 )
y y
Gia’i các bài toán Cauchy sau
28. (2x + yexy )dx + (1 + xexy )dy = 0, y(0) = 1.
(DS. x2 + y + exy = 2)
29. 2x cos2 ydx + (2y − x2 sin 2y)dy = 0, y(0) = 0.
(DS. 2y 2 + x2 cos 2y + x2 = 0)
30. 3x2 ey + (x3ey − 1)y 0 = 0, y(0) = 1. (DS. x3 ey − y = −1)
2xdx y 2 − 3x2
31. + dy = 0, y(1) = 1. (DS. y = x)
y3 y4
du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh Lagrange, trong dó ϕ(y 0) và ψ(y 0) là các hàm
dã biê´t cu’a y 0.
Trong tru.ò.ng ho..p khi ϕ(y 0) = y 0 thı̀ (14.28) có da.ng
y = xy 0 + ψ(y 0) (14.29)
256 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
x = W (p, C),
y = xϕ(p) + ψ(p).
Nhâ.n xét. Chú ý ră`ng khi chuyê’n tù. (14.31) dê´n (14.32) ta câ `n
dp dp
chia cho và khi dó bi. mâ´t các nghiê.m mà p là hă`ng sô´ =0 .
dx dx
Do dó nê´u xem p không dô’i thı̀ (14.31) chı’ tho’a mãn khi p là nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh
p − ϕ(p) = 0. (14.33)
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 257
Do vâ.y phu.o.ng trı̀nh Lagrange còn chú.a nghiê.m bâ´t thu.ò.ng da.ng
y = xϕ(α) + ψ(α)
trong dó α là nghiê.m cu’a (14.33). Dó là phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng thă’ng.
2+ Phu.o.ng pháp gia’i phu.o.ng trı̀nh Clairaut
Dă.t y 0 = p ta có
y = xp + ψ(p). (14.34)
dp dp
p=p+x + ψ 0 (p) →
dx dx
dp
⇒ [x + ψ 0(p)] =0⇔
dx
dp
" = 0 ⇔ p = const = C, (14.35)
dx
x + ψ 0(p) = 0. (14.36)
y = Cx + ψC
Phu.o.ng trı̀nh Clairaut có thê’ có nghiê.m bâ´t thu.ò.ng thu du.o..c bo’.i
viê.c khu’. p tù. (14.37).
258 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y = 2xy 0 + ln y 0.
Gia’i. Dă.t y 0 = p ⇒ dy = pdx và y = 2xp + ln p. Lâ´y da.o hàm ta
có
dp dx 1
pdx = 2pdx + 2xdp + ⇒p = −2x −
p dp p
hay là
dx 2 1 C 1
=− x− 2 ⇒x= 2 − ·
dp p p p p
Thay giá tri. x vù.a thu du.o..c vào biê’u thú.c dô´i vó.i y ta có
C 1 2C
x= 2
− 2, y = ln p + − 2. N
p p p
a
Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y = xy 0 + 0 (a = const).
2y
Gia’i. Dă.t y 0 = p ta có
a
y = xp + ·
2p
BÀI TÂ
.P
1. y = 2xy 0 + sin y 0.
C cos p sin p 2C 2 cos p
(DS. x = 2 − 2 − ,y= − − sin p, y = 0)
p p p p p
2. y = x(1 + y 0) + y 0 2.
(DS. x = 2(1 − p) + Ce−p , y = [2(1 − p) + Ce−p ](1 + p) + p2 )
1
3. y = xy 02 − .
y0
Cp2 + 2p − 1 Cp2 + 2p − 1 1
(DS. x = , y = − .)
2p2 (p − 1)2 2(p − 1)2 p
a a
4. y = xy 0 + 02 . (DS. y = Cx + 2 , 4y 3 = 27ax2 )
y C
x2
5. y = xy 0 + y 02 . (DS. y = Cx + C 2, y = − )
4
C −1
6. xy 02 − yy 0 − y 0 + 1 = 0. (DS. y = Cx − , (y + 1)2 = 4x)
C
p
7. y 02 + 1 + xy 0 − y = 0.
p
√ x = − p ,
(DS. y = Cx + 1 + C 2 , 1p− p2 )
2
y = px + 1 + p .
p − ln p + C
8. y 0 + y = xy 02 . (DS. x = , y = xp − p2 )
(1 − p)2
hay (nê´u nó gia’i du.o..c dô´i vó.i da.o hàm y (n) ):
Bài toán tı̀m nghiê.m y = ϕ(x) cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.39) tho’a mãn
` u kiê.n ban dâ
diê `u
(n−1)
y(x0) = y0 , y 0(x0) = y00 , . . . , y (n−1)(x0) = y0 (14.40)
du.o..c go.i là bài toán Cauchy dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh (14.39).
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p n (14.39) là tâ.p
ho..p mo.i nghiê.m xác di.nh bo’.i công thú.c y = ϕ(x, C1, C2, . . . , Cn )
chú.a n hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn sao cho nê´u cho tru.ó.c các diê `u
kiê.n ban dâ . .
` u (14.40) thı̀ tı̀m du o. c các hă`ng sô´ C̃1 , C̃2, . . . , C̃n dê’ y =
ϕ(x, C̃1, . . . , C̃n ) là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.39) tho’a mãn các
` u kiê.n (14.40).
diê
Mo.i nghiê.m thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i các giá tri. cu. thê’
cu’a các hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn du.o..c go.i là nghiê.m riêng cu’a
phu.o.ng trı̀nh vi phân (14.39).
Phu.o.ng trı̀nh da.ng φ(x, y, C1, C2, . . . , Cn ) = 0 xác di.nh nghiê.m
tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân du.ó.i da.ng â’n du.o..c go.i là tı́ch
phân tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh.
x 3 1
y = − ln2 x + x2 − 2x + · N
2 2 2
Da.ng II. Phu.o.ng trı̀nh (14.38) không chú.a â’n hàm và da.o hàm dê´n
câ´p k − 1:
y (k) = p(x)
y (4) = p
262 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
y0 = p
(trong dó p du.o..c xem là hàm cu’a y : p = p(y)) câ´p cu’a phu.o.ng trı̀nh
ha. xuô´ng 1 do.n vi..
` n biê’u diê˜ n các da.o hàm y 0, y 00, . . . , y (n) qua các da.o
Dê’ gia’i ta câ
hàm cu’a hàm p = p(y). Ta có
dy
y0 = = p,
dx
dp dp dy dp
y 00 = = · =p ,
dx dy dx dy
d dp d dp i dy
h d2 p dp 2
y 000 = p = p = p2 2 + p ,...
dx dy dy dy dx dy dy
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 263
Thê´ các kê´t qua’ này vào vê´ trái cu’a (14.41) ta thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh
câ´p n − 1.
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 + y 02 = 2e−y .
Gia’i. Dây là phu.o.ng trı̀nh không chú.a biê´n dô.c lâ.p x. Dă.t y 0 =
dp
p ⇒ y 00 = p và thu du.o..c
dy
dp
p + p2 = 2e−y .
dy
Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernoulli. Bă`ng phép dô’i â’n hàm p2 = z ta thu
du.o..c phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh
dz 2
+ 2z = 4e−y , z = y0 .
dy
Nó có nghiê.m tô’ng quát là z = 4e−y + C1 e−2y . Thay z bo’.i y 02 ta thu
du.o..c
dy p
= ± 4e−y + C1e−2y .
dx
Tách biê´n và tı́ch phân ta có
1p y
x + C2 = ± 4e + C1
2
⇒ ey + C e1 = (x + C2 )2 , C e1 = C1 ·
4
Dó là tı́ch phân tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho. N
BÀI TÂ
.P
Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau
x2
1. y (3) = 60x2 . (DS. y = x5 + C1 + C2 x + C3)
2
2. (x − 3)y 00 − y 0 = 0. (DS. y = C1 ln |x − 3| + C2 )
x4
3. y (3) = x + cos x. (DS. y = − sin x + C1 x2 + C2 x + C3)
24
264 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
y 00 + a1 y 0 + a2y = 0 (14.42)
trong dó a1 , a2 là các hă`ng sô´, du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh
` n nhâ´t câ´p 2 vó.i hê. sô´ hă`ng.
thuâ
y1 (x)
1. Nê´u y1 và y2 là các nghiê.m riêng cu’a (14.42) sao cho 6=
y2 (x)
const thı̀ y = C1 y1 + C2 y2 là nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.42).
2. Nê´u y = u(x) + iv(x) là nghiê.m cu’a (14.42) thı̀ phâ ` n thu..c u(x)
` n a’o v(x) cũng là nghiê.m.
và phâ
Dê’ xác di.nh các nghiê.m riêng y1(x) và y2 (x) dâ ` u tiên câ
` n gia’i
phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng (ptdt) thu du.o..c bă`ng cách dă.t y = eλx
λ2 + a1 λ + a2 = 0. (14.43)
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 265
Hiê’n nhiên ta luôn xem bô.i cu’a nghiê.m cu’a (14.43) là r = 1 (do.n)
hoă.c 2 (kép). Ta cũng quy u.ó.c bô.i r = 0 nê´u λ không là nghiê.m cu’a
(14.43). Ta có ba’ng tóm tă´t sau
y1 = eλ1x ,
I. λ1 , λ2 ∈ R, λ1 6= λ2 y = C1 eλ1 x + C2eλ2 x
y2 = eλ2 x
y 00 + y 0 − 2y = 0.
hλ1 = 1,
2
λ +λ−2=0⇔
λ2 = −2.
Ca’ hai nghiê.m λ1 , λ2 ∈ R và khác nhau nên theo tru.ò.ng ho..p I o’. ba’ng
ta có y1 = ex, y2 = e−2x và do dó
y = C1 ex + C2e−2x . N
Vı́ du. 2. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh
y 00 + 2y 0 + y = 0.
266 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
λ2 − 2λ + 1 = 0 ⇔ λ1 = λ2 = 1.
Các nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng thu..c và bă`ng nhau nên y1 =
ex , y2 = xex. Do dó
y 00 − 4y 0 + 13y = 0.
hλ1 = 2 + 3i,
λ2 − 4λ + 13 = 0 ⇔ .
λ2 = 2 − 3i.
Các nghiê.m phú.c này tu.o.ng ú.ng vó.i các nghiê.m riêng dô.c lâ.p tuyê´n
tı́nh là y1 = e2x cos 3x, y2 = e2x sin 3x. Do dó nghiê.m tô’ng quávt có
da.ng
trong dó a1 , a2 là nhũ.ng hă`ng sô´ thu..c, f(x) là hàm liên tu.c du.o..c go.i
` n nhâ´t vó.i hê. sô´ hă
là ptvp tuyê´n tı́nh không thuâ `ng.
- i.nh lý. Nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.44) là tô’ng cu’a nghiê.m tô’ng quát
D
cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng và mô.t nghiê.m riêng nào dó
cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ ` n nhâ´t (14.44).
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 267
Tù. I và di.nh lý vù.a phát biê’u suy ră`ng bài toán tı̀m nghiê.m tô’ng
quát cu’a (14.44) du.o..c du.a vê ` bài toán tı̀m nghiê.m riêng ỹ cu’a nó. Nói
chung phép tı́ch phân (14.44) luôn luôn có thê’ thu..c hiê.n nhò. phu.o.ng
pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange.
Nê´u vê´ pha’i có da.ng dă.c biê.t ta có thê’ tı̀m nghiê.m riêng cu’a (14.44)
nhò. Phu.o.ng pháp cho.n (phu.o.ng pháp hê. sô´ bâ´t di.nh không chú.a quá
trı̀nh tı́ch phân). Ta có ba’ng tóm tă´t sau trong dó Pn (x), Qm (x), . . .
là các da thú.c da.i sô´ bâ.c tu.o.ng ú.ng.
Vê´ pha’i cu’a (14.44) Nghiê.m cu’a ptdt Da.ng nghiê.m riêng
V. Vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh là tô’ng cu’a hai hàm
y 00 + a1 y 0 + a2y = f1(x) + f2 (x).
268 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
ỹ = ỹ1 + ỹ2
trong dó ỹ1 là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 00 + a1y 0 + a2 y = f1 (x),
còn ỹ2 là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 00 + a1y 0 + a2 y = f2 (x).
Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 − 2y 0 + y = x + 1 (da.ng I)
Gia’i. Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng
có da.ng Y = ex(C1 + C2x). Vı̀ λ1 = λ2 = 1 nên sô´ 0 không là nghiê.m
cu’a ptdt và do dó r = 0 và nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho
(tru.ò.ng ho..p I) câ
` n tı̀m du.ó.i da.ng
ỹ = x0 (Ax + B)
trong dó A, B là nhũ.ng hă`ng sô´ câ ` n xác di.nh. Thê´ ỹ và ỹ 0 , ỹ 00 vào
phu.o.ng trı̀nh và so sánh các hê. sô´ cu’a các lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta
thu du.o..c A = 1, −2A + B = 1 ⇒ A = 1, B = 3. Do vâ.y ỹ = x + 3 và
y = ỹ + Y = 3 + x + ex(C1 + C2x). N
ỹ = (Ax + B)xex
1
` i thê´ vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c A = − ,
Tı́nh ỹ 0, ỹ 00 rô
4
1 .
B = − và tù dó
4
1
y = ỹ + Y = − (x + 1)xex + C1 ex + C2 e3x
4
1
= C1 ex + C2e3x − x(x + 1)ex . N
4
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 269
1
Thê´ ỹ vào phu.o.ng trı̀nh ta thu du.o..c A = − , B = 0 và
2
1
y = − cos x + C1 cos x + C2 sin x. N
2
Y = C1 cos x + C2 sin x.
Phu.o.ng trı̀nh dã cho có β = 2. Vı̀ iβ = 2i không là nghiê.m cu’a
phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 và
ỹ = A cos 2x + B sin 2x
1
Thê´ ỹ vào phu.o.ng trı̀nh dã cho cùng vó.i ỹ 0, ỹ 00 ta có A = 0, B = − .
3
Do dó
1
y = ỹ + Y = − sin 2x + C1 cos x + C2 sin x. N
3
Vı̀ vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là tô’ng cu’a hai hàm sin x và
` n tı̀m du.ó.i da.ng ỹ = ỹ1 + ỹ2 , trong dó ỹ1 là
e−x nên nghiê.m riêng câ
nghiê.m riêng cu’a
y 00 − 2y 0 + y = sin x (14.45)
y 00 − 2y 0 + y = e−x (14.46)
Tı̀m ỹ1. Vı̀ f(x) = sin x ⇒ β = 1. Tiê´p dó vı̀ iβ = i không là
nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 và nghiê.m riêng ỹ câ
`n
. .
tı̀m du ó i da.ng ỹ1 = A cos x + B sin x.
1
Thay ỹ1, ỹ10 , ỹ100 vào (14.45) ta thu du.o..c A = , B = 0:
2
1
ỹ1 = cos x.
2
Tı̀m ỹ2 . Vê´ pha’i f(x) = e−x (xem II). Sô´ α = −1 không là nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 nên nghiê.m riêng câ
` n tı̀m du.ó.i
da.ng
ỹ2 = Ae−x .
1
Thay ỹ2, ỹ20 , ỹ200 vào (14.46) ta thu du.o..c A = và do vâ.y
4
1
ỹ2 = e−x .
4
1 1
Nhu. vâ.y ỹ = ỹ1 + ỹ2 = cos x + e−x và
2 4
1 1
y = ỹ + Y = cos x + e−x + ex(C1 + C2x). N
2 4
BÀI TÂ
.P
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 271
1
(DS. y = C1e2x + C2 e3x + (5 cos 3x − sin 3x))
6
3
20. y 00 + 4y = 3 sin 2x. (DS. y = C1 cos 2x + C2 sin 2x − x cos 2x)
4
1
21. y 00 + 4y = sin 2x. (DS. y = C1 cos 2x + C2 sin 2x − x cos 2x)
4
00
22. y + y = x cos x.
1 1
(DS. y = C1 cos x + C2 sin x + x cos x + x2 sin x)
4 4
00 0 −x
23. y − 2y + 3y = e cos x.
√ √ e−x
(DS. y = ex(C1 cos 2x + C2 sin 2x) + (5 cos x − 4 sin x))
41
24. y 00 − 3y 0 + 2y = e3x(x2 + x).
e3x 2
(DS. y = C1ex + C2 e2x + (x − 2x + 2))
2
25. y 00 + y = x + 2ex . (DS. y = C1 cos x + C2 sin x + x + ex )
26. y 00 − 2y 0 + y = 3ex + x + 1.
3
(DS. y = exx2 + x + 3 + ex (C1x + C2 ))
2
27. y − 6y + 8y = ex + e2x.
00 0
1 1
(DS. y = ex − xe2x + C1e2x + C2e4x)
3 2
00 x
28. y + 9y = e cos 3x.
ex
(DS. y = C1 cos 3x + C2 sin 3x + (cos 3x + 6 sin 3x))
37
1
29. y 00 − 4y 0 + 4y = xe2x. (DS. y = (C1 x + C2)e2x + x3e2x)
6
00 2 x
30. y + y = 4 cos x + (x + 1)e .
1
(DS. y = C1 cos x + C2 sin x + 2x sin x + ex (1 − x + x2 ))
2
31. y 00 − 6y 0 + 9y = 25ex sin x.
(DS. y = (C1 + C2x)e3x + ex (4 cos x + 3 sin x))
32. y 00 + 2y 0 + 5y = e−x sin 2x.
1
(DS. y = (C1 cos 2x + C2 sin 2x)e−x − xe−x cos 2x)
4
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 273
trong dó a1 , a2, . . . , an là nhũ.ng hă`ng sô´ thu..c du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh
vi phân tuyê´n tı́nh thuâ ` n nhâ´t câ´p n (ptvptn câ´p n) vó.i hê. sô´ hă`ng.
1. Nê´u y1(x) và y2 (x) là nghiê.m cu’a (14.47): Ly = 0 thı̀ y =
C1y1 (x) + C2 y2 (x) cũng là nghiê.m cu’a nó;
` n thu..c
2. Nê´u y(x) = u(x) + iv(x) là nghiê.m cu’a (14.47) thı̀ phâ
` n a’o v(x) cu’a nó cũng là nghiê.m cu’a (14.47).
u(x) và phâ
Lu.o..c dô
` gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.47)
Gia’ su’. tı̀m du.o..c các nghiê.m λ1 , λ2 , . . . , λn cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c
tru.ng dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh (14.47). Khi dó tùy thuô.c vào dă.c tı́nh
cu’a nghiê.m λ1 , . . . , λn ta viê´t du.o..c các nghiê.m riêng dltt cu’a (14.47).
1+ Nê´u λi ∈ R, λi 6= λj ∀i 6= j thı̀ mô˜ i λi sẽ tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m
riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.47) là
eλi x , i = 1, n
2+ Nê´u phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có nghiê.m bô.i chă’ng ha.n λ1 =
λ2 = · · · = λk = λ̃ và n − k nghiê.m còn la.i dê` u khác nhau thı̀ các
nghiê.m riêng dltt sẽ là
3+ Nê´u phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có nghiê.m phú.c xuâ´t hiê.n tù.ng că.p
liên ho..p, chă’ng ha.n dê’ xác di.nh ta gia’ thiê´t λ1 = α + iβ, λ2 = α − iβ,
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 275
eαx cos βx, eαx sin βx, eγx cos δx, eγx sin δx, eλ5x , . . . , eλnx
4+ Saucùng nê ..
n ´u λ1 = α + iβ là nghiê.m bô.i k cu’a phu o ng trı̀nh
dă.c tru.ng k ≤ thı̀ λ2 = α − iβ cũng là nghiê.m bô.i k cu’a nó. Các
2
nghiê.m dltt sẽ là
eαx cos βx,eαx sin βx, xeαx cos βx, xeαx sin βx, . . . ,
xk−1 eαx cos βx, xk−1eαx sin βx, eλ2k+1x , . . . , eλnx
CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh
y (3) − 2y (2) − 3y 0 = 0.
ϕ(λ) = λ3 − 2λ2 − 3λ = 0.
Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có ba nghiê.m khác nhau là λ1 = 0, λ2 = −1,
λ3 = 3. Khi dó áp du.ng (14.48) ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát
y = C1 + C2e−x + C3 e3x. N
y (3) + 2y 00 + y 0 = 0.
276 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
λ3 + 2λ2 + λ = 0.
Tù. dó suy ra λ1 = λ2 = −1, λ3 = 0. Các nghiê.m này dê ` u thu..c và
λ = −1 là nghiê.m kép nên áp du.ng (14.49) ta thu du.o..c
y = C1 e−x + C2xe−x + C3 . N
Vı́ du. 3. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ3 + 4λ2 + 13λ = 0 có các nghiê.m
λ1 = 0, λ2 = −2 − 3i, λ3 = −2 + 3i. Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a nó
có da.ng
có các nghiê.m: λ1 = 2 - nghiê.m do.n; λ2 = ±i là că.p nghiê.m phú.c liên
ho..p bô.i 2. Khi dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh có da.ng
BÀI TÂ
.P
Tu.o.ng tu.. nhu. tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh câ´p 2 vó.i hê. sô´ hă`ng bài
toán tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh (14.51) du.o..c quy vê ` tı̀m mô.t nghiê.m
. . .
riêng nào dó cu’a (14.51). Trong tru ò ng ho. p tô’ng quát phép tı́ch phân
phu.o.ng trı̀nh (14.51) có thê’ thu..c hiê.n nhò. phu.o.ng pháp biê´n thiên
hă`ng sô´ tùy ý. Dô´i vó.i mô.t sô´ da.ng dă.c biê.t cu’a vê´ pha’i nghiê.m riêng
cu’a (14.51) du.o..c tı̀m bo’.i phu.o.ng pháp do.n gia’n ho.n: dó là phu.o.ng
pháp cho.n. Da.ng tô’ng quát cu’a vê´ pha’i (14.51) mà phu.o.ng pháp cho.n
có thê’ áp du.ng du.o..c là
trong dó P` (x) và Qm (x) là nhũ.ng da thú.c bâ.c ` và m tu.o.ng ú.ng.
Trong tru.ò.ng ho..p này nghiê.m riêng cu’a (14.51) câ
` n du.o..c tı̀m du.ó.i
da.ng
ỹ = xr eαx P̃k (x) cos βx + Q̃k (x) sin βx
k = max(`, m), P̃k và Q̃k là nhũ.ng da thú.c bâ.c k cu’a x da.ng tô’ng quát
vó.i các hê. sô´ chu.a du.o..c xác di.nh, r là bô.i cu’a nghiê.m λ = α + iβ cu’a
ptdt (nê´u λ = α ± iβ không là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng
thı̀ r = 0).
Nô.i dung cu’a phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange dô´i vó.i
phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao là nhu. sau.
Gia’ su’. y1(x), y2(x), . . . , yn (x) là hê. các nghiê.m riêng dô.c lâ.p tuyê´n
tı́nh cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng cu’a (14.51) và
là nghiê.m tô’ng quát cu’a nó, trong dó C1, C2 , . . . , Cn là nhũ.ng hă`ng sô´
tùy ý.
Ta sẽ tı̀m nghiê.m cu’a (14.51) du.ó.i da.ng
trong dó C1 (x), . . . , Cn (x) là nhũ.ng hàm ta.m thò.i chu.a biê´t cu’a biê´n
x. Dê’ xác di.nh chúng ta lâ.p hê.
y1 (x)C10 (x) + y2(x)C20 (x) + · · · + yn (x)Cn0 (x) = 0,
y 0 (x)C 0 (x) + y 0 (x)C 0 (x) + · · · + y 0 (x)C 0 (x) = 0,
1 1 2 2 n n
... ... ... ... ... ...
(n−1) (n−1) (n−1)
y1 (x)C10 (x) + y2 (x)C20 (x) + · · · + yn (x)Cn0 (x) = f(x).
(14.53)
Vı̀ y1 , . . . , yn là dltt nên di.nh thú.c cu’a hê. (Wronskian) luôn 6= 0
và hê. có nghiê.m duy nhâ´t:
Z
dCi (x)
= ϕi (x) ⇒ Ci (x) = ϕi (x)dx + C̃i , i = 1, n. (14.54)
dx
trong dó C̃i là hă`ng sô´ tùy ý. Thê´ (14.54) vào (14.52) ta thu du.o..c
nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.51).
Nhâ.n xét. Dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh câ´p 2 hê. (14.53) có da.ng
(
y1(x)C10 (x) + y2 (x)C20 (x) = 0,
(14.55)
y10 (x)C10 (x) + y20 (x)C20 (x) = f(x).
là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.51). Dây cũng chı́nh là nô.i dung
cu’a phu.o.ng pháp chô ` ng nghiê.m.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i các phu.o.ng trı̀nh
1) y (3) − y (2) + y 0 − y = x2 + x;
2) y (3) − y (2) = 12x2 + 6x.
Gia’i. 1) Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ3 − λ2 + λ − 1 = 0 có các nghiê.m
khác nhau λ1 = 1, λ2 = i, λ3 = −i. Do dó phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t
tu.o.ng ú.ng vó.i 1) có nghiê.m tô’ng quát là
(o’. dây sô´ α = 0). Vı̀ sô´ α = 0 không là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c
tru.ng nên theo tru.ò.ng ho..p I. 2, ta có ỹ = A1x2 + A2 x + A3, trong
dó A1, A2 , A3 là nhũ.ng hê. sô´ câ
` n du.o..c xác di.nh. Thê´ nghiê.m riêng ỹ
vào phu.o.ng trı̀nh 1), ta thu du.o..c
tù. dó suy ra ră`ng A1 = −1, A2 = −3, A3 = −1. Do dó ỹ = −x2 −3x−1
và nghiê.m tô’ng quát có da.ng
y = Y + ỹ = C1 ex + C2 cos x + C3 sin x − x2 − 3x − 1.
Y = C1 + C2x + C3 ex.
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 283
Vı̀ sô´ α = 0 là nghiê.m kép cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên theo
tru.ò.ng ho..p I. 2, ta có
Nhu. vâ.y
y = Y + ỹ = C1 + C2 x + C3 ex − x4 − 5x3 − 15x2 . N
Gia’i. Ta sẽ áp du.ng nhâ.n xét dã nêu ra sau ba’ng tóm tă´t nghiê.m
riêng. Tru.ó.c tiên ta biê´n dô’i vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh. Ta có
Khi dó
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng là
Y = C1 + (C2 cos x + C3 sin x)ex .
Dê’ tı̀m nghiê.m riêng, ta sẽ áp du.ng nhâ.n xét dã nêu: Ta câ
` n tı̀m
nghiê.m riêng cu’a ba phu.o.ng trı̀nh
1 7 1 1 3
ỹ1 = (cos 4x − sin 4x); ỹ2 = ( sin 2x − cos 2x); ỹ3 = x.
65 4 10 2 2
Do dó
1 7 1 1 3
ỹ = ỹ1 + ỹ2 + ỹ3 = (cos 4x − sin 4x) + ( sin 2x − cos 2x) + x.
65 4 10 2 2
1 7
y = Y + ỹ = C1 + (C2 cos x + C3 sin x)ex + (cos 4x − sin 4x)
65 4
1 sin 2x 3
+ − cos 2x + x. N
10 2 2
y (3) + y 0 = tgx.
Gia’i. Dê˜ dàng thâ´y ră`ng nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng y (3) + y 0 = 0 là
thuâ
Y = C1 + C2 cos x + C3 sin x.
Ta tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ ` n nhâ´t bă`ng
phu.o.ng pháp biê´n phân hă`ng sô´. Tru.ó.c tiên, ta lâ.p phu.o.ng trı̀nh dê’
xác di.nh các hàm Ci (x), i = 1, 3. Ta có
0 0 0
C1 + C2 cos x + C3 sin x = 0,
−C20 sin x + C30 cos x = 0,
−C20 cos x − C30 sin x = tgx.
Nhân phu.o.ng trı̀nh thú. hai vó.i sin x, phu.o.ng trı̀nh thú. ba vó.i cos x
sin2 x
` i cô.ng la.i, ta thu du.o..c C20 = − sin x. Tù. dó C30 = −
rô . Tiê´p dê´n,
cos x
cô.ng phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t vó.i phu.o.ng trı̀nh thú. ba, ta có C10 = tgx.
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 285
Tù. ỹ và Y ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho
y = Y + ỹ = C1 + C2 cos x + C3 sin x
π x
− ln | cos x| − sin x ln tg + + 1. N
4 2
Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh
e2x
y 00 − 4y 0 + 5y = ·
cos x
Gia’i. Dâ` u tiên tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
`n
nhâ´t. Dê˜ thâ´y ră`ng
e2x
Vı̀ vê´ pha’i f (x) = không thuô.c vào nhóm các hàm da.ng dă.c biê.t
cos x
dã xét o’. trên, nên viê.c cho.n nghiê.m riêng theo vê´ pha’i và nghiê.m cu’a
ptdt nhu. o’. trên là không thu..c hiê.n du.o..c. Trong tru.ò.ng ho..p này ta
su’. du.ng phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange. (Lu.u ý ră`ng dó
là phu.o.ng pháp tô’ng quát có thê’ áp du.ng cho phu.o.ng trı̀nh vó.i vê´
pha’i liên tu.c bâ´t kỳ f (x)).
Ta lâ.p hê. phu.o.ng trı̀nh dê’ tı̀m C10 (x) và C20 (x):
Tù. dó suy ra C10 (x) = −tgx, C20 (x) = 1 và do dó
Z
C1 (x) = −tgxdx = ln | cos x| + C̃1,
Z
C2 (x) = dx = x + C̃2.
Thay C1(x) và C2(x) vào biê’u thú.c cu’a Y ta có nghiê.m tô’ng quát
h i
y = ln | cos x| + C̃1 e2x cos x + x + C̃2 e2x sin x,
trong dó C̃1, C̃2 là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. N
Vı́ du. 5. Gia’i bài toán Cauchy dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh
1
y 00 − y 0 = , y(0) = 1, y 0(0) = 2.
1 + ex
Gia’i. Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t là
Y = C1 + C2 ex.
Dă.t C1 = C1(x), C2 = C2 (x). Ta lâ.p hê. phu.o.ng trı̀nh dê’ xác di.nh
C10 (x) và C20 (x). Ta có
C10 (x) + C20 (x)ex = 0,
1
C20 (x)ex =
1 + ex
(vı̀ y1(x) = 1 ⇒ y10 (x) = 0; y2(x) = ex ⇒ y20 (x) = ex ). Gia’i hê. này ta
thu du.o..c
1
C10 (x) = − ⇒ C1(x) = −x + ln(1 + ex ) + C̃1
1 + ex
1
C20 (x) = x ⇒ C2 (x) = −e−x − x + ln(1 + ex) + C̃2 .
e (1 + ex )
1 = 2 ln 2 − 1 + C̃2 + C̃1.
C̃2 = 3 − ln 2
2 = −1 + C̃2 + ln 2 ⇒
C̃1 = − ln 2 − 1.
BÀI TÂ
.P
Hãy xác di.nh da.ng nghiê.m riêng cu’a các phu.o.ng trı̀nh sau
1. y (3) + y = x. (DS. ỹ = A1 + A2x)
2. y (3) + y 0 = 2. (DS. ỹ = Ax)
3. y (3) + y (2) = 3. (DS. ỹ = Ax2)
4. y (4) − y = 1. (DS. ỹ = A, A = const)
5. y (4) − y 0 = 2. (DS. ỹ = Ax)
6. y (4) − y (2) = 3. (DS. ỹ = Ax2)
7. y (4) − y (3) = 4. (DS. ỹ = Ax3)
8. y (4) + 2y (3) + y (2) = e4x. (DS. ỹ = Ae4x)
9. y (4) + 2y (3) + y (2) = e−x . (DS. ỹ = Ax2e−x )
10. y (4) + 2y (3) + y (2) = xe−x . (DS. ỹ = (A1 x2 + A2 x3)e−x )
11. y (4) + 4y (2) + 4y = sin 2x. (DS. ỹ = A1 cos 2x + A2 sin 2x)
12. y (4) + 4y (2) + 4y = x sin 2x.
288 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau bă`ng phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´.
π
27. y 00 + y = tgx; y(0) = y = 0.
6
√ x π
3
(DS. y = ln 3 · sin x − cos x · ln tg + )
2 2 4
1
28. y 00 + y = . (DS. y = (C1 − x) cos x + (C2 + ln | sin x|) sin x)
sin x
1 cos 2x
29. y 00 + y = 3
. (DS. y = C1 cos x + C2 sin x − )
cos x 2 cos x
2 cos 2x
30. y 00 + y = 3 . (DS. y = C1 cos x + C2 sin x + )
sin x sin x
ex
31. y 00 − 2y 0 + y = . (DS. y = C1 ex + C2ex − xex + xex ln |x|)
x
1
32. x3(y 00 − y) = x2 − 2. (DS. y = C1 ex + C2 e−x − )
x
290 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
trong dó t0, x01, . . . , x0n là nhũ.ng sô´ cho tru.ó.c
Tâ.p ho..p n hàm
x1 = ϕ1 (t, C1, . . . , Cn ),
x2 = ϕ2 (t, C1, . . . , Cn ),
(14.57)
... ... ... ...
xn = ϕn (t, C1, . . . , Cn )
phu. thuô.c vào t và n hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn du.o..c go.i là nghiê.m
tô’ng quát cu’a hê. (14.56) trong miê ` n D nào dó nê´u:
+ .
1 Vó i mô˜ i giá tri. cho phép cu’a các hă`ng sô´ C1, C2 , . . . , Cn các
hàm này là nghiê.m cu’a hê. (14.56);
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 291
2+ Trong miê ` n D các hàm (14.57) là nghiê.m cu’a mo.i bài toán
.
Cauchy dô´i vó i hê. (14.56).
dx
= a11x + a12y + a13z,
dt
dy
= a21x + a22y + a23z, (14.58)
dt
dz
= a31x + a32y + a33z.
dt
Ta sẽ tı̀m nghiê.m riêng cu’a hê. dó du.ó.i da.ng
x = αekx ,
y = βekx, (14.59)
z = γekx ,
292 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
` n pha’i xác di.nh các hă`ng sô´ α, β, γ và k sao cho (14.59) là
trong dó ta câ
nghiê.m cu’a (14.58). Thay (14.59) vào (14.58) và gia’n u.ó.c cho ekx 6= 0
ta có
hay là
Dă’ng thú.c (14.61) là phu.o.ng trı̀nh bâ.c ba dô´i vó.i k và nó du.o..c
go.i là phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng cu’a hê. (14.58).
Ta chı’ ha.n chê´ xét tru.ò.ng ho..p khi (14.61) có các nghiê.m khác
nhau k1 , k2 và k3 .
Dô´i vó.i mô˜ i nghiê.m vù.a thu du.o..c ta thay vào (14.60) và xác di.nh
du.o..c
Nê´u ký hiê.u các nghiê.m riêng cu’a hê. tu.o.ng ú.ng vó.i các nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng là:
i) dô´i vó.i k1 : x1, y1 , z1;
ii) dô´i vó.i k2 : x2 , y2, z2;
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 293
x(t) = C1 x1 + C2 x2 + C3x3 ,
y(t) = C1 y1 + C2 y2 + C3y3 ,
z(t) = C1 z1 + C2 z2 + C3 z3,
hay là
x1 = α1ek1 t,
y1 = β1ek1 t ,
x2 = α2ek2 t,
y2 = β2ek2 t .
294 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
hay là
α1 − 3β1 = 0,
−α1 + 3β1 = 0.
Hê. này có vô sô´ nghiê.m. Chă’ng ha.n ta cho β1 = 1. Khi dó α1 = 3.
Nhu. vâ.y vó.i nghiê.m k1 = −3 cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng ta có
các nghiê.m riêng
x1 = 3e−3t ,
y1 = e−3t.
−3α2 − 3β2 = 0,
−α2 − β2 = 0.
Ta có thê’ lâ´y α2 = 1, β2 = −1. Khi dó tu.o.ng ú.ng vó.i k = 1 ta có
x2 = et ,
y2 = −et.
Nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. dã cho (theo (14.62)) có da.ng
Ta sẽ minh ho.a nô.i dung phu.o.ng pháp Lagrange (phu.o.ng pháp
biê´n thiên hă`ng sô´) trên vı́ du. hê. ba phu.o.ng trı̀nh không thuâ
` n nhâ´t.
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 295
x = C1 x1 + C2x2 + C3x3 ,
y = C1 y1 + C2y2 + C3y3 , (14.64)
z = C1 z1 + C2z2 + C3z3 .
trong dó C1(t), C2(t), C3(t) là nhũ.ng hàm còn chu.a biê´t.
Thê´ (14.65) vào (14.63). Khi dó phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t cu’a hê.
(14.63) có da.ng
Các tô’ng trong các dâ´u ngoă.c do.n dê ` u = 0 vı̀ (14.64) là nghiê.m cu’a
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng. Tù. dó và (14.66) ta có
hê. thuâ
Tu.o.ng tu.. nhu. vâ.y sau khi thê´ (14.65) vào (14.63) tù. phu.o.ng trı̀nh
thú. hai và thú. ba cu’a hê. ta có
Hê. phu.o.ng trı̀nh gô ` m (14.67) và (14.68) là hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n
tı́nh dô´i vó.i C10 , C20 và C30 . Hê. này có nghiê.m vı̀ di.nh thú.c
x1 x2 x3
y1 y2 y3 6= 0
z1 z2 z3
(do tı́nh dô.c lâ.p tuyê´n tı́nh cu’a các nghiê.m riêng cu’a hê. thuâ
` n nhâ´t
. . .
tu o ng ú ng).
Sau khi tı̀m du.o..c C10 (t), C20 (t), C30 (t) ta sẽ tı̀m du.o..c C1(t), C2(t)
và C3(t) bă`ng phép tı́ch phân và do dó thu du.o..c (14.65).
Vı́ du. 2. Gia’i hê. phu.o.ng trı̀nh
dx
+ 2x + 4y = 1 + 4t,
dt
dy 3
+ x − y = t2 .
dt 2
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng
` u tiên ta gia’i hê. thuâ
Gia’i. Dâ
x0 + 2x + 4y = 0,
(14.69)
y 0 + x − y = 0.
Tù. phu.o.ng trı̀nh thú. hai cu’a (14.69) ta có x = y − y 0 và do dó
x0 = y 0 − y 00.
Thay biê’u thú.c dô´i vó.i x và x0 vào phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t cu’a (14.69)
ta thu du.o..c
d2 y dy
+ − 6y = 0. (14.70)
dt2 dt
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 297
y = C1 e2t + C2 e−3t.
dy
Vı̀ x = y − ⇒ x = −C1 e2t + 4C2 e−3t.
dt
Nhu. vâ.y, nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. (14.69) là
Ta sẽ tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng
Sau khi thê´ (14.71) vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c
(6t2 − 4t − 1)e−2t
C10 (t) = ,
5
(3t2 + 8t + 2)e3t
C20 (t) = ·
10
1
C1 (t) = − (t + 3t2 )e−2t + C1 ,
5
(14.72)
1
C2 (t) = (2t + t2)e3t + C2 ,
10
298 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
trong dó C1 và C2 là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. Thê´ (14.72) vào (14.71)
ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho
ta thu du.o..c
1 C1
x= + C2 t ,
2 t
1 C1
y= − C2 t .
2 t
2) Nhân hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t vó.i y, cu’a phu.o.ng trı̀nh
thú. hai vó.i x, rô
` i cô.ng các phu.o.ng trı̀nh thu du.o..c, ta có
dx dy xy d xy
y +x = ⇒ (xy) = ·
dt dt t dt t
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 299
Tù. dó
xy = C1 t (14.73)
Thê´ biê’u thú.c xy = C1t vào phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t, ta du.o..c
dx
= C1 tx.
dt
2
Tù. dó x = C2 eC1 2 .
t
BÀI TÂ
.P
Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân sau bă`ng phu.o.ng pháp khu’. â’n
hàm:
dx (
= −9y, x = 3C1 cos t − 3C2 sin 3t,
1. dt (DS. )
dy = x. y = C2 cos 3t + C1 sin 3t.
dt
dx (
= y + t, x = C1 et − C2 e−t + t − 1,
2. dt (DS. )
dy = x − t. y = C1et + C2e−t − t + 1.
dt
dx dy
4 − + 3x = sin t,
3. dt dt (DS.
dy + y = cos t.
( dt
x = C1e−t + C2 e−3t,
)
y = C1e−t + 3C2 e−3t + cos t.
300 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
dx
= −y + z,
dt
x = (C1 − C2 ) cos t + (C1 + C2 ) sin t,
dy
4. −z, (DS. y = C1 sin t − C2 cos t + C3et , )
dt
z = C1 cos t + C2 sin t + C3 et.
dz = −x + z.
dt
dx
+ 3x + 4y = 0, (
dt x = −2e−t + 3e−7t ,
5. dy (DS. )
+ 2x + 5y = 0, y = e−t
+ 3e −7t
.
dt
x(0) = 1, y(0) = 4.
dx (
= x sin t, x = C1e− cos t ,
6. dt (DS. )
dy = xecos t . y = C1t + C2.
dt
dx (
= ax + y, x = eat (C1 cos t + C2 sin t),
7. dt (DS. )
dy = −x + ay. y = eat (−C1 sin t + C2 cos t).
dt
dx
t = −x + yt, x = C1 + C2t,
8. dt (DS. )
C
t2 dy = −2x + yt. y = 1 + 2C2 , t 6= 0.
dt t
Gia’i các hê. sau bă`ng phu.o.ng pháp tô’ ho..p kha’ tı́ch
dx 1
= x2 + y 2 ,
+ t = C1,
dt x+y
9. (DS. )
dy = 2xy.
1
+ t = C2 .
dt x−y
dx 1 − t
= − , x = C2 e C1 ,
dt y
10. (DS. C1 Ct )
dy 1
y = e 1.
= · C2
dt x
dx x
= , 1 − 1 = C ,
dt y 1
11. (DS. x y )
dy y 1 + C x = C eC1 t .
= · 1 2
dt x
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 301
dx y (
= ,
dt x−y x2 − y 2 = C1 ,
12. (DS. )
dy x x − y + t = C 2.
= ·
dt x−y
dx 1 (
et = ,
y = C1x,
dt y
13. (DS. )
dy 1 C1x2 = C2 − 2e−t .
e t
= ·
dt x
dx x+y
= sin x cos y, tg = C1 et,
14. dt (DS. 2 )
dy = cos x sin y. tg x − y = C2 et.
dt 2
dx
= y − z,
dt
dy
15. = x2 + y,
dt
dz = x2 + z.
dt
t
x = C2e + C1,
(DS. y = −C12 + (2C1 C2t + C3 )et + C22e2t, )
t t 2 2t 2
z = −C2e + (2C1 C2 t + C3)e + C2 e − C1 .
Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân sau bă`ng phu.o.ng pháp Euler:
dx (
= 8y − x, x = 2C1 e3t − 4C2 e−3t ,
16. dt (DS. )
dy = x + y. y = C1e3t + C2 e−3t.
dt
dx (
= x − y, x = C1 + C2et ,
17. dt (DS. )
dy = y − x. y = C1 .
dt
dx
= 2x + y, (
dt x ≡ 0,
18. dy (DS. )
= x − 3y, y ≡ 0.
dt
x(0) = y(0) = 0.
302 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân
dx
= x + y, (
dt x = e2t − e3t,
19. dy (DS. )
= 4y − 2x, y = e2t
− 2e 3t
.
dt
x(0) = 0, y(0) = −1.
dx
= −x − 2y, (
dt x = et − 2e2t ,
20. dy (DS. )
= 3x + 4y, y = −e t
+ 3e 2t
.
dt
x(0) = −1, y(0) = 2.
Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân không thuâ ` n nhâ´t sau bă`ng
. .
phu o ng pháp biê´n phân hàm sô´.
dx
+ 2x − y = −e , 2t x = 8 e2t + 2C1 et + C2 e−t ,
21. dt (DS. 3 )
dy 29
+ 3x − 2y = 6e2t . y = e2t + 3C1 et + C2e−t .
dt 3
dx
= x + y − cos t,
dt
22. dy (DS.
= −y − 2x + cos t + sin t,
dt
x(0) = 1, y(0) = 2.
(
x = (1 − t) cos t − sin t,
)
y = (t − 2) cos t + t sin t.
dx (
= y + tg2 t − 1, x = C1 cos t + C2 sin t + tgt,
23. dt (DS. )
dy = −x + tgt. y = −C1 sin t + C2 cos t + 2.
dt
dx (
= 3x + 2y + 3e2t , x = C1et + 2C2 e4t − e2t,
24. dt (DS. )
dy = x + 2y + e2t. y = −C1et + C2e4t − e2t.
dt
dx (
= −2x + y − e2t,
dt x = 2e2t + C1 et + C2 e−t ,
25. (DS. )
dy y = 9e 2t
+ 3C t −t
1 e + C2 e .
= −3x + 2y + 6e , 2x
dt
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 303
dx
= x − y + 1, x = C1e−t + C2 e3t + 1 + t ,
26. dt (DS. 9 3
dy 7 t )
= y − 4x + t. y = 2C1 e−t − 2C2 e3t + + ·
dt 9 3
dx
= x − y + et,
27. dt
dy
= x − 4y + e3t.
dt
x = C1e−t + C2 e3t + 1 − 4t e3t,
(DS. 16 )
1
y = 2C1 e − 2C2 e + et + (1 + 4t)e3t.
−t 3t
8
Chu.o.ng 15
` phu.o.ng trı̀nh
Khái niê.m vê
vi phân da.o hàm riêng
Câ´p cao nhâ´t cu’a da.o hàm riêng hiê.n diê.n trong phu.o.ng trı̀nh
du.o..c go.i là câ´p cu’a phu.o.ng trı̀nh. Mô.t phu.o.ng trı̀nh vi phân da.o
hàm riêng bao giò. cũng pha’i chú.a ı́t nhâ´t mô.t trong các da.o hàm
riêng cu’a â’n hàm.
Mô.t hàm có các da.o hàm riêng tu.o.ng ú.ng (vó.i gia’ thiê´t chúng liên
tu.c) mà khi thê´ vào phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng thı̀ phu.o.ng trı̀nh dó
tro’. thành dô ` ng nhâ´t thú.c du.o..c go.i là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dó.
Quá trı̀nh tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng du.o..c go.i là
phép tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng. Thông thu.ò.ng viê.c tı́ch
phân mô.t phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng sẽ cho phép thu du.o..c mô.t ho.
nghiê.m phu. thuô.c vào các hàm tùy ý chú. không pha’i các hă`ng sô´ tùy
ý nhu. trong tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng.
Nê´u phu.o.ng trı̀nh chú.a â’n hàm z chı’ phu. thuô.c hai biê´n dô.c lâ.p
x và y thı̀ nghiê.m z = z(x, y) cu’a nó tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t mă.t nào
dó trong không gian (x, y, z). Mă.t này du.o..c go.i là mă.t tı́ch phân cu’a
phu.o.ng trı̀nh dã cho.
Dô´i vó.i tru.ò.ng ho..p khi â’n hàm phu. thuô.c hai biê´n dô.c lâ.p các
phu.o.ng trı̀nh sau dây du.o..c xem là nhũ.ng phu.o.ng trı̀nh co. ba’n:
1+ Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n sóng
∂ 2u 2
2∂ u
= a ,
∂t2 ∂x2
(dây là phu.o.ng trı̀nh da.ng hypecbolic).
2+ Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n nhiê.t
∂u ∂ 2u
= a2 2 ,
∂t ∂x
(phu.o.ng trı̀nh da.ng parabolic)
3+ Phu.o.ng trı̀nh Laplace
∂ 2u ∂ 2u
+ =0
∂x2 ∂y 2
(phu.o.ng trı̀nh da.ng eliptic).
306 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
Phu.o.ng pháp thu.ò.ng dùng dê’ gia’i các phu.o.ng trı̀nh trên dây là
phu.o.ng pháp Fourier.
` u tiên, tı̀m các nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng
Dâ
tı́ch các hàm mà mô˜ i hàm chı’ phu. thuô.c mô.t dô´i sô´. Sau dó xuâ´t phát
tù. các diê ` u kiê.n biên ngu.ò.i ta xác di.nh các giá tri. cu’a
` u kiê.n go.i là diê
các hă`ng sô´ tùy ý chú.a trong các nghiê.m riêng dó. Sau cùng nghiê.m
` n tı̀m (tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh và các diê
câ ` u kiê.n biên) thu du.o..c du.ó.i
da.ng chuô˜ i lâ.p nên tù. các nghiê.m riêng dó.
trong dó Φ(ω1 , ω2 ) là hàm kha’ vi liên tu.c tùy ý.
Nê´u trong phu.o.ng trı̀nh vó.i hai biê´n dô.c lâ.p
∂z ∂y
P (x, y) + Q(x, y) =0 (15.4)
∂x ∂y
dx dy
= ·
P (x, y) Q(x, y)
Nê´u ψ(x, y) là tı́ch phân cu’a nó thı̀ nghiê.m tô’ng quát cu’a (15.4) là
z = F (ψ(x, y))
trong dó F là hàm kha’ vi liên tu.c tùy ý. Trong tru.ò.ng ho..p phu.o.ng
trı̀nh (15.4) vó.i hai biê´n dô.c lâ.p bài toán Cauchy có nô.i dung nhu.
sau: Tı̀m nghiê.m z = f(x, y) sao cho z(x0 ) = ϕ(y).
308 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh
∂z ∂z
(x2 + y 2) + 2xy = 0.
∂x ∂y
dx dy
= ·
x2 +y 2 2xy
dx + dy dx − dy d(x + y) d(x − y)
= 2 ⇒ =
x2 2
+ y + 2xy 2
x + y − 2xy (x + y) 2 (x − y)2
1 1 1 1
⇒− =− +C ⇒ − =C
(x + y) x−y x−y x+y
2y y
⇒ 2 2
=C ⇒ 2 = C1.
x −y x − y2
hay là
y
z=G 2 . N
x − y2
∂z ∂z
x + (y + x2 ) = z; z = y − 4 khi x = 2.
∂x ∂y
dx dy dz
= 2
= ·
x y+x z
15.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh dô´i vó.i các da.o hàm riêng 309
dx dy
Tù. phu.o.ng trı̀nh = suy ra
x y + x2
y − x2 y − x2
y = x(C1 + x) ⇒ = C1 ⇒ ψ1 = ·
x x
dx dz
Tù. phu.o.ng trı̀nh = suy ra
x z
z z
= C2 ⇒ ψ2 = ·
x x
Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
y − x2 z
F , =0
x x
hay là
y − x2
z = xf . (15.5)
x
Dê’ tı̀m nghiê.m (mă.t !) tho’a mãn diê` u kiê.n dã cho ta thê´ x = 2
vào ψ1 và ψ2 ta có
y − x2 y−4
ψ̃1 = = ⇒ y = 2ψ̃1 + 4;
x x=2 2
z z
ψ̃2 = = ⇒ z = 2ψ̃2 .
x x=2 2
` u kiê.n z = y − 4 và thê´ ψ̃1 , ψ̃2 bo’.i ψ1 và ψ2 ta có
Thê´ y, z vào diê
z y − x2
2ψ̃2 = 2ψ̃1 + 4 − 4 ⇒ ψ2 = ψ1 ⇒ =
x x
hay là z = y − x2. Nghiê.m này thu du.o..c tù. (15.5) khi f(t) ≡ t. N
BÀI TÂ
.P
1
Trong các dáp sô´ ta bo’ qua cu.m tù.“. . . trong dó ψ, ϕ, . . . là nhũ.ng hàm kha’
vi liên tu.c tùy ý.”
310 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
∂z ∂z y
1. x +y = z. (DS. z = xψ )
∂x ∂y x
∂z ∂z
2. yz + xz = xy. (DS. z 2 = x2 + ψ(y 2 − x2 ))
∂x ∂y
3. Tı̀m mă.t tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh
1 ∂z 1 ∂z
+ =4
x ∂x y ∂y
z2
(DS. x + = ψ(x2 − y 2))
2
∂z ∂z y
6. x −z = 0, x > 0. (DS. F (z, ln x + ) = 0)
∂x ∂y z
. .
˜ n. Dây không là phu o ng trı̀nh thuâ
Chı’ dâ ` n nhâ´t vı̀ hê. sô´ cu’a zy0
có chú.a z. Dâ ` n gia’i dz = 0 ⇒ z = C1 sau thê´ z = C1 vào hê.
` u tiên câ
dx dy dy
= = ·
x −z −C1
Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng
(ptdhr)
∂ 2z(x, y)
=0
∂x2
trong dó z(x, y) là â’n hàm cu’a biê´n dô.c lâ.p.
Gia’i. Ta có
∂ 2z ∂ ∂z
= = 0.
∂x2 ∂x ∂x
∂z
Tù. dó suy ra không phu. thuô.c x. Do dó
∂x
∂z
= C1(y),
∂x
trong dó C1(y) là hàm tùy ý cu’a y. Tù. phu.o.ng trı̀nh này thu du.o..c
Z
z(x, y) = C1 (y)dx = xC1(y) + C2 (y)
trong dó C1(y), C2(y) là nhũ.ng hàm tùy ý cu’a y. Nê´u hàm thu du.o..c
∂ 2z
` n kha’ vi theo x thı̀
hai lâ = 0, do vâ.y hàm thu du.o..c là nghiê.m
∂x2
` n tı̀m. N
câ
Vı́ du. 2.
∂ 2z(x, y)
= x2 − y.
∂x∂y
Tù. dó lâ´y tı́ch phân biê’u thú.c thu du.o..c theo x ta có
Z h i
y2 x3 y y 2 x
z(x, y) = x2 y − + C1 (x) dx = − + C1∗(x) + C2(y),
2 3 2
312 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
R
trong dó C1∗(x) = C1(x)dx. Nhu. vâ.y nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng
trı̀nh dã cho là
x3y y 2x
z(x, y) = − + C1∗(x) + C2(y)
3 2
trong dó C1∗(x) và C2 (y) là nhũ.ng hàm tùy ý và C1∗(x) là hàm kha’ vi.
N
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh
∂ 2z ∂z
=2 · (15.6)
∂x∂y ∂x
Nhu. vâ.y
trong dó C2(x) và C1∗ (y) là nhũ.ng hàm tùy ý. N
BÀI TÂ
.P
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 313
∂ 2u 2
2∂ u
= a · (15.7)
∂t2 ∂x2
314 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
trong dó A, B, C, D là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. Tù. (15.12), (15.13) và
(15.10) suy ră`ng
` u kiê.n biên
Áp du.ng diê
u(0, t) = 0, u(`, t) = 0
cho (15.14) và sau khi dã do.n gia’n cho T (t) 6≡ 0 ta có
0 = A cos 0 + B sin 0 ⇒ A = 0,
0 = A cos λ` + B sin λ` ⇒ sin λ` = 0 (vı̀ B 6= 0 khi A = 0).
nπ
Tù. dó ta xác di.nh du.o..c tham sô´ λ = , n = 1, 2, . . . là tham sô´ tùy
`
ý. Lu.u ý ră`ng nê´u trong (15.12) và (15.13) thay cho −λ2 ta lâ´y +λ2
thı̀ X = Ae−λx + Beλx và dô´i vó.i hàm X da.ng này các diê ` u kiê.n i) và
. .
ii) chı’ du o. c tho’a mãn khi X ≡ 0.
Nhu. vâ.y mô˜ i giá tri. λ (hay n) dê
` u tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m riêng
da.ng
anπt anπt nπx
un = Xn Tn = αn cos + βn sin sin
` ` `
(15.15)
cũng là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho và nó tho’a mãn các diê
` u kiê.n
biên.
316 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
X
∞
nπx
ϕ1 (x) = αn sin (15.16)
n=1
`
Các dă’ng thú.c (15.16) và (15.17) là khai triê’n cu’a các hàm ϕ1 (x) và
ϕ2 (x) thành chuô˜ i Fourier trong khoa’ng (0, `). Các khai triê’n này chı’
chú.a hàm sin. Các hê. sô´ cu’a khai triê’n du.o..c tı́nh theo công thú.c
Z` Z`
2 nπx 2 nπx
αn = ϕ1 (x) sin dx; βn = ϕ2 (x) sin dx.
` ` naπ `
0 0
(15.18)
Nhu. vâ.y nghiê.m riêng tho’a mãn các diê ` u kiê.n dã nêu là hàm
(15.15) vó i các hê. sô´ αn và βn du o. c tı́nh theo công thú.c (15.18). N
. . .
BÀI TÂ
.P
∂ 2u 2
2∂ u
= a (15.19)
∂t2 ∂x2
` u kiê.n ban dâ
tho’a mãn các diê ` u và diê
` u kiê.n biên
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 317
4` X 1 πant πnx
(DS. u(x, t) = 2
(−1)n−1 2
cos sin )
5π n>1 (2n − 1) ` `
∂u(x, 0)
2. (i) u(x, 0) = 0, = 1;
∂t
(ii) u(0, t) = u(`, t) = 0.
2` X 1 2n − 1 (2n − 1)πx
(DS. u(x, t) = sin πat sin )
π 2 a n>1 (2n − 1)2 ` `
∂ 2u ∂ 2u
= 4
∂t2 ∂x2
` u kiê.n:
và các diê
4πx
(i) u(x, 0) = sin , u0t(x, 0) = 0;
3
(ii) u(0, t) = 0, u(3, t) = 0.
8πt 4πx
(DS. u(x, t) = cos sin )
3 3
∂u ∂ 2u
= a2 2
∂t ∂x
318 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
` u kiê.n
tho’a mãn các diê
1) u(x, 0) = ϕ(x)
2) u(0, t) = u(`, t) = 0.
Gia’i. Áp du.ng phu.o.ng pháp Fourier, ta dă.t
X 00 T0
= 2 = −λ2
X aT
và thu du.o..c hai phu.o.ng trı̀nh
Do dó
2 λ2 t
u(x, t) = e−a α cos λx + β sin λx
0 = α cos 0 + β sin 0 nπ
⇒ α = 0, λ = , n = 1, 2, 3, . . .
0 = α cos λ` + β sin λ` `
Cũng nhu. trong 1+ , mô˜ i giá tri. λ (hay n) tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m riêng
a2 n2 π 2 t nπx
un = βn e− `2 sin
`
và tô’ng cu’a chúng cũng là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh
X a2 n2 π 2 t πnx
u(x, t) = βn e− `2 sin · (15.20)
n>1
`
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 319
Dó là khai triê’n Fourier cu’a hàm ϕ(x) trong khoa’ng (0, `). Do dó ta
có
Z`
2 nπx
βn = ϕ(x) sin dx. (15.21)
` `
0
Nhu. vâ.y tô’ng chuô˜ i (15.20) vó.i hê. sô´ tı́nh theo vông thú.c (15.21) là
nghiê.m riêng tho’a mãn các diê` u kiê.n dã cho. N
BÀI TÂ
.P
4` X n−1 1 −
π 2 a2 (2n−1)2
t π(2n−1)
(DS. u = 2
(−1) 2
e `2 sin ` x )
π n>1 (2n − 1)
2
. ∂v 2∂ v
’
Khi dó (15.22) tro thành =a vó.i các diê
` u kiê.n v(0, t) = 0,
∂t ∂x2
B−A B−A
v(`, t) = 0, v(x, 0) = u(x, 0) − x − A = f (x) − x−A =
` `
g(x). Dó là bài toán dã biê´t cách gia’i.
∂u ∂ 2 u
3. Tı̀m nghiê.m u(x, y) cu’a phu.o.ng trı̀nh = `u
tho’a mãn các diê
∂y ∂x2
` u kiê.n ban dâ
kiê.n biên u(0, y) = u(π, y) = 0 và diê ` u u(x, 0) = 3 sin 2x.
(DS. u(x, y) = 3e−4y sin 2x)
trong dó f(x, y) là hàm du.o..c cho trên biên ∂D.
Bài toán vù.a nêu còn du.o..c go.i là bài toán Dirichlet. Trong giáo
trı̀nh này ta chı’ xét bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn.
` 1. Trong to.a dô. cu..c (r, ϕ) phu.o.ng trı̀nh Laplace (15.23) có
Bô’ dê
da.ng
∂ 2u 1 ∂ 2u 1 ∂u
+ + = 0. (15.24)
∂r2 r2 ∂ϕ2 r ∂r
Lò.i gia’i cu’a bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn (cũng tú.c là lò.i
gia’i cu’a phu.o.ng trı̀nh Laplace (15.23) hay (15.24)) vó.i diê ` u kiê.n biên
. . . .
cho tru ó c du o. c mô ta’ trong di.nh lý sau dây.
- i.nh lý. Gia’ su’. S là hı̀nh tròn do.n vi. mo’. vó.i tâm ta.i gô´c to.a dô. và
D
gia’ su’. trên biên ∂S cho hàm 2π-tuâ ` n hoàn liên tu.c f (θ), trong dó θ
.
là góc cu. c cu’a các diê’m biên cu’a ∂D.
Khi dó trong miê ` n S = S + ∂S tô ` n ta.i hàm duy nhâ´t u(x, y) liên
tu.c trên S và diê ` u hòa trên S sao cho u(x, y) = f (θ). Trong
(x,y)∈∂S
.
to.a dô. cu. c (r, θ) hàm u(r, θ) biê’u diê . . . .
˜ n du o. c du ó i da.ng chuô
˜i
a0 X n
u(r, θ) = + r (an cos nθ + bn sin nθ)
2 n>1
trong dó
Zπ
an o 1 ncos nθo
= f(θ) dθ, n = 0, 1, 2, . . .
bn π sin nθ
−π
`ng trung bı̀nh cô.ng các giá tri. cu’a nó trên
u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn bă
. . .
du ò ng tròn, tú c là
Z
1
u(0, 0) = u(x, y)ds
2πR
x2 +y 2 =R2
Vı́ du. 1. Chú.ng to’ ră`ng hàm u(x, y) = a(x2 − y 2 ) + bxy trong dó a, b
là các hă`ng sô´ tùy ý, là hàm diê
` u hòa.
Gia’i. Ta có
∂u ∂ 2u
= 2ax + by, = 2a;
∂x ∂x2
⇒ ∆u = 0. N
∂u ∂ 2u
= −2ay + bx, = −2a
∂y ∂y 2
∂u ∂u ∂u
= cos ϕ + sin ϕ ,
∂r ∂x ∂y
⇒
∂u ∂u ∂u
= −r sin ϕ + r cos ϕ
∂ϕ ∂x ∂y
∂u ∂u sin ϕ ∂u
= cos ϕ − ,
∂x ∂r r ∂ϕ
(15.25)
∂u ∂u cos ϕ ∂u
= sin ϕ + ·
∂y ∂r r ∂ϕ
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 323
∂ 2u ∂ 2u
Áp du.ng (15.25) dê’ tı́nh và . Ta có
∂x2 ∂y 2
∂ 2u ∂ ∂u sin ϕ ∂u sin ϕ ∂ ∂u sin ϕ ∂u
= cos ϕ cos ϕ − − cos ϕ −
∂x2 ∂r ∂r r ∂ϕ r ∂ϕ ∂r r ∂ϕ
2 2 2 2
∂ u sin ϕ cos ϕ ∂ u sin ϕ ∂ u
= cos2 ϕ 2 − 2 +
∂r r ∂r∂ϕ r2 ∂ϕ2
2
2 sin ϕ cos ϕ ∂u sin ϕ ∂u
+ +
r2 ∂ϕ r ∂r
2 2
∂ u 2 ∂ u 2 sin ϕ cos ϕ ∂ 2u cos2 ϕ ∂ 2u
= sin ϕ + +
∂y 2 ∂r2 r ∂r∂ϕ r2 ∂ϕ2
2 sin ϕ cos ϕ ∂u cos2 ϕ ∂u
− + ·
r2 ∂ϕ r ∂r
Tù. dó suy ră`ng
∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u 1 ∂u 1 ∂ 2u
∆u = + = + + · N
∂x2 ∂y 2 ∂r2 r ∂r r2 ∂ϕ2
` u hòa u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn
Vı́ du. 3. Hãy tı̀m giá tri. cu’a hàm diê
2 2 2 ´
x + y 6 R nêu
u(x, y)x2 +y2 =R2 = xy + x − 1.
Gia’i. Áp du.ng di.nh lý trung bı̀nh dã phát biê’u o’. trên ta có
Z
1
u(0, 0) = u(x, y)ds.
2πR
x2 +y 2 =R2
và do dó
Z2π
1
u(0, 0) = f (ϕ)dϕ.
2π
0
324 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
Tù. diê
` u kiê.n biên (15.26) thu du.o..c
1
u(R, ϕ) = R2 cos 2ϕ + R sin ϕ
X 2
= (R An cos nϕ + Rn Bn sin nϕ)
n
n>0
1
So sánh các hê. sô´ cu’a cos 2ϕ và sin ϕ ta thu du.o..c R2 = R2 A2, R =
2
1
R · B1 . Do dó A2 = 1, B1 = ; tâ´t ca’ các sô´ còn la.i dê` u bă`ng 0. Thê´
. . 2 . .
các giá tri. tı̀m du o. c này vào (15.27) ta thu du o. c nghiê.m
1 1
u(r, ϕ) = r2 cos 2ϕ + r sin ϕ = r2 (cos2 ϕ − sin2 ϕ) + r sin ϕ
2 2
1 1
= x2 − y 2 + y ⇒ u(x, y) = x2 − y 2 + y. N
2 2
BÀI TÂ
.P
Chú.ng minh ră`ng các hàm dã cho là nhũ.ng hàm diê
` u hòa
1
1. u = ln . Chı’ d☠n. Áp du.ng vı́ du. 2.
r
2. u = rn cos nϕ, v = rn sin nϕ.
3. u − x3 − 3y 2x.
q p p
˜ n. Dă.t t = x + x2 + y 2.
4. u = x + x2 + y 2. Chı’ dâ
5. u = arctg yx .
` u hòa u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn x2 +y 2 6 R2
Tı̀m giá tri. cu’a hàm diê
nê´u trên biên hı̀nh tròn nó nhâ.n các giá tri. chı’ ra:
y2 1
6. u(x, y) = 2
. (DS. u(0, 0) = )
R 2
7. u(x, y) = R + x. (DS. u(0, 0) = R)
4R
8. u(x, y) = |x| + |y|. (DS. u(0, 0) = )
π
326 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng
[1] R. Ph. Apatenok. Co. so’. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh, Minsk, 1977 (tiê´ng
Nga)
[2] Ia. S. Bugrov, S. M. Nikolski. Co. so’. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh và Hı̀nh
ho.c gia’i tı́ch, M. 1988 (tiê´ng Nga)
[3] Ia. S. Bugrow, S, M. Nikolski. Bài tâ.p Toán cao câ´p, M. 1987
(tiê´ng Nga)
[4] P. E. Danko và các tác gia’ khác. Bài tâ.p toán cao câ´p T1, 2. Hà
Nô.i 1983.
[5] Vũ Văn Khu.o.ng. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh, Hà Nô.i 2002.
[6] M. L. Krasnov và các tác gia’ khác. Bài tâ.p phu.o.ng trı̀nh vi phân
thu.ò.ng, M. 1978 (tiê´ng Nga)
[7] L. D. Kudriasev và các tác gia’ khác. Bài tâ.p gia’i tı́ch. T1, 2, M.
1985 (tiê´ng Nga)
[8] L. Ia. Okunev. Bài tâ.p da.i sô´ cao câ´p, M. 1964 (tiê´ng Nga)
[9] L. B. Sneperman. Bài tâ.p da.i sô´ và lý thuyê´t sô´, Minsk 1982
(tiê´ng Nga)
[10] V. S. Sipatchev. Bài tâ.p toán cao câ´p, M. 1997 (tiê´ng Nga)
328 Tài liê.u tham kha’o
[11] I. Ia. Vilenkin và các tác gia’ khác. Bài tâ.p gia’i tı́ch, T1, 2, M.
1971 (tiê´ng Nga)
[12] D. K. Phadeev, I. S. Sominski. Bài tâ.p da.i sô´ cao câ´p, M. 1977.
[13] Nguyê˜ n Thuy’ Thanh. Bài tâ.p gia’i tı́ch, NXBGD, Hà Nô.i 2002.