Sei sulla pagina 1di 329

˜ N THUY

NGUYÊ ’ THANH

BÀI TÂ
.P
TOÁN CAO C´P
Tâ.p 3
Phép tı́nh tı́ch phân. Lý thuyê´t chuô˜ i.
Phu.o.ng trı̀nh vi phân

´T BA
NHÀ XUÂ ´C GIA HÀ NÔI
’ N DAI HOC QUÔ
. . .
Mu.c lu.c

10 Tı́ch phân bâ´t di.nh 4


10.1 Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân . . . . . . . . . . . . 4
10.1.1 Nguyên hàm và tı́ch phân bâ´t di.nh . . . . . . . 4
10.1.2 Phu.o.ng pháp dô’i biê´n . . . . . . . . . . . . . . 12
10.1.3 Phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ
`n . . . . . . . 21
10.2 Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p . . . . 30
10.2.1 Tı́ch phân các hàm hũ.u ty’ . . . . . . . . . . . . 30
10.2.2 Tı́ch phân mô.t sô´ hàm vô ty’ do.n gia’n . . . . . 37
10.2.3 Tı́ch phân các hàm lu.o..ng giác . . . . . . . . . . 48

11 Tı́ch phân xác di.nh Riemann 57


11.1 Hàm kha’ tı́ch Riemann và tı́ch phân xác di.nh . . . . . 58
11.1.1 D - i.nh nghı̃a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
11.1.2 D ` u kiê.n dê’ hàm kha’ tı́ch . . . . . . . . . .
- iê . . 59
11.1.3 Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân xác di.nh . . 59
11.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d i.nh . . . . . . . . . 61
11.3 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d i.nh . . . . . . . . 78
11.3.1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng và thê’ tı́ch vâ.t thê’ . . . . 78
11.3.2 Tı́nh dô. dài cung và diê.n tı́ch mă.t tròn xoay . . 89
11.4 Tı́ch phân suy rô.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
11.4.1 Tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n . . . . . . . . . 98
11.4.2 Tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm không bi. chă.n . . 107
2 MU
. C LU
.C

12 Tı́ch phân hàm nhiê ` u biê´n 117


12.1 Tı́ch phân 2-ló.p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
12.1.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n chũ. nhâ.t . . . . . . . . . . . 118
12.1.2 Tru.ò.ng ho..p miê
` n cong . . . . . . . . . . . . . . 118
12.1.3 Mô.t vài ú.ng du.ng trong hı̀nh ho.c . . . . . . . . 121
12.2 Tı́ch phân 3-ló.p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
12.2.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n hı̀nh hô.p . . . . . . . . . . . 133
12.2.2 Tru.ò.ng ho..p miê
` n cong . . . . . . . . . . . . . . 134
12.2.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.2.4 Nhâ.n xét chung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.3 Tı́ch phân d u.ò.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
12.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 144
12.3.2 Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng . . . . . . . . . . . . . . 146
12.4 Tı́ch phân mă.t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
12.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 158
12.4.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân mă.t . . . . . . . . 160
12.4.3 Công thú.c Gauss-Ostrogradski . . . . . . . . . 162
12.4.4 Công thú.c Stokes . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

13 Lý thuyê´t chuô ˜i 177


13.1 Chuô˜ i sô´ du.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
13.1.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 178
13.1.2 Chuô˜ i sô´ du.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
13.2 Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i . . . 191
13.2.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 191
13.2.2 Chuô˜ i dan dâ´u và dâ´u hiê.u Leibnitz . . . . . . 192
13.3 Chuô˜ i lũy thù.a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
13.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 199
13.3.2 D ` u kiê.n khai triê’n và phu.o.ng pháp khai triê’n
- iê 201
13.4 Chuô˜ i Fourier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
13.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . . . 211
MU
. C LU
.C 3

` su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i Fourier . . . 212


13.4.2 Dâ´u hiê.u du’ vê

14 Phu.o.ng trı̀nh vi phân 224


14.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 . . . . . . . . . . . . . . . 225
14.1.1 Phu.o.ng trı̀nh tách biê´n . . . . . . . . . . . . . . 226
14.1.2 Phu.o.ng trı̀nh d ă’ng câ´p . . . . . . . . . . . . . 231
14.1.3 Phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh . . . . . . . . . . . . . 237
14.1.4 Phu.o.ng trı̀nh Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . 244
14.1.5 Phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ ` n . . . . . . . . 247
14.1.6 Phu.o.ng trı̀nh Lagrange và phu.o.ng trı̀nh Clairaut255
14.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao . . . . . . . . . . . . . . 259
14.2.1 Các phu.o.ng trı̀nh cho phép ha. thâ´p câ´p . . . . 260
14.2.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 2 vó.i hê.
sô´ hă`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
14.2.3 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh thuâ ` n nhâ´t
câ´p n (ptvptn câ´p n ) vó.i hê. sô´ hă`ng . . . . . . 273
14.3 Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng290

15 Khái niê.m vê` phu.o.ng trı̀nh vi phân da.o hàm riêng 304
15.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh dô´i vó.i các da.o
hàm riêng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
15.2 Gia’i phu.o.ng trı̀nh d a.o hàm riêng câ´p 2 d o.n gia’n nhâ´t 310
15.3 Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n . . . . . . . . . . 313
15.3.1 Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n sóng . . . . . . . . . . . . 314
. .
15.3.2 Phu o ng trı̀nh truyê ` n nhiê.t . . . . . . . . . . . . 317
15.3.3 Phu.o.ng trı̀nh Laplace . . . . . . . . . . . . . . 320
Tài liê.u tham kha’o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Chu.o.ng 10

Tı́ch phân bâ´t di.nh

10.1 Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân . . . . . . 4


10.1.1 Nguyên hàm và tı́ch phân bâ´t di.nh . . . . . 4
10.1.2 Phu.o.ng pháp dô’i biê´n . . . . . . . . . . . . 12
10.1.3 Phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ
` n . . . . . 21

10.2 Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm
so. câ´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
10.2.1 Tı́ch phân các hàm hũ.u ty’ . . . . . . . . . 30
10.2.2 Tı́ch phân mô.t sô´ hàm vô ty’ do.n gia’n . . . 37
10.2.3 Tı́ch phân các hàm lu.o..ng giác . . . . . . . 48

10.1 Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân


10.1.1 Nguyên hàm và tı́ch phân bâ´t di.nh
- i.nh nghı̃a 10.1.1. Hàm F (x) du.o..c go.i là nguyên hàm cu’a hàm
D
f (x) trên khoa’ng nào dó nê´u F (x) liên tu.c trên khoa’ng dó và kha’ vi
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 5

ta.i mô˜ i diê’m trong cu’a khoa’ng và F 0(x) = f(x).


- i.nh lý 10.1.1. (vê
D ` su.. tô
` n ta.i nguyên hàm) Mo.i hàm liên tu.c trên
` u có nguyên hàm trên khoa’ng (a, b).
doa.n [a, b] dê
- i.nh lý 10.1.2. Các nguyên hàm bâ´t kỳ cu’a cùng mô.t hàm là chı’
D
khác nhau bo’.i mô.t hă `ng sô´ cô.ng.
Khác vó.i da.o hàm, nguyên hàm cu’a hàm so. câ´p không pha’i bao
giò. cũng là hàm so. câ´p. Chă’ng ha.n, nguyên hàm cu’a các hàm e−x ,
2

1 cos x sin x
cos(x2), sin(x2), , , ,... là nhũ.ng hàm không so. câ´p.
lnx x x
- i.nh nghı̃a 10.1.2. Tâ.p ho..p mo.i nguyên hàm cu’a hàm f (x) trên
D
khoa’ng (a, b) du.o..c go.i là tı́ch phân bâ´t di.nh cu’a hàm f (x) trên khoa’ng
(a, b) và du.o..c ký hiê.u là
Z
f (x)dx.

Nê´u F (x) là mô.t trong các nguyên hàm cu’a hàm f (x) trên khoa’ng
(a, b) thı̀ theo di.nh lý 10.1.2
Z
f(x)dx = F (x) + C, C ∈ R

trong dó C là hă`ng sô´ tùy ý và dă’ng thú.c câ
` n hiê’u là dă’ng thú.c giũ.a
hai tâ.p ho..p.
Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân bâ´t di.nh:
Z 
1) d f (x)dx = f(x)dx.
Z 0
2) f (x)dx = f (x).
Z Z
3) df(x) = f 0 (x)dx = f(x) + C.

Tù. di.nh nghı̃a tı́ch phân bâ´t di.nh rút ra ba’ng các tı́ch phân co.
ba’n (thu.ò.ng du.o..c go.i là tı́ch phân ba’ng) sau dây:
6 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
I. 0.dx = C.
Z
II. 1dx = x + C.
Z
xα+1
III. xαdx = + C, α 6= −1
α+1
Z
dx
IV. = ln|x| + C, x 6= 0.
x
Z Z
x ax
V. a dx = + C (0 < a 6= 1); ex dx = ex + C.
lna
Z
VI. sin xdx = − cos x + C.
Z
VII. cos xdx = sin x + C.
Z
dx π
VIII. 2
= tgx + C, x 6= + nπ, n ∈ Z.
cos x 2
Z
dx
IX. = −cotgx + C, x 6= nπ, n ∈ Z.
sin2 x

Z arc sin x + C,
dx
X. √ = −1 < x < 1.
1 − x2 −arc cos x + C

Z arctgx + C,
dx
XI. =
1 + x2 −arccotgx + C.
Z √
dx
XII. √ = ln|x + x2 ± 1| + C
x2 ± 1
(trong tru.ò.ng ho..p dâ´u trù. thı̀ x < −1 hoă.c x > 1).
Z
dx 1 1 + x
XIII. = ln + C, |x| =
6 1.
1 − x2 2 1−x
Các quy tă´c tı́nh tı́ch phân bâ´t di.nh:
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 7

Z Z
1) kf (x)dx = k f (x)dx, k 6= 0.
Z Z Z
2) [f(x) ± g(x)]dx = f (x)dx ± g(x)dx.
Z
3) Nê´u f(x)dx = F (x) + C và u = ϕ(x) kha’ vi liên tu.c thı̀
Z
f (u)du = F (u) + C.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng minh ră`ng hàm y = signx có nguyên hàm trên
khoa’ng bâ´t kỳ không chú.a diê’m x = 0 và không có nguyên hàm trên
mo.i khoa’ng chú.a diê’m x = 0.
Gia’i. 1) Trên khoa’ng bâ´t kỳ không chú.a diê’m x = 0 hàm y = signx
là hă`ng sô´. Chă’ng ha.n vó.i mo.i khoa’ng (a, b), 0 < a < b ta có signx = 1
và do dó mo.i nguyên hàm cu’a nó trên (a, b) có da.ng

F (x) = x + C, C ∈ R.

2) Ta xét khoa’ng (a, b) mà a < 0 < b. Trên khoa’ng (a, 0) mo.i
nguyên hàm cu’a signx có da.ng F (x) = −x + C1 còn trên khoa’ng (0, b)
nguyên hàm có da.ng F (x) = x + C2. Vó.i mo.i cách cho.n hă`ng sô´ C1
và C2 ta thu du.o..c hàm [trên (a, b)] không có da.o hàm ta.i diê’m x = 0.
Nê´u ta cho.n C = C1 = C2 thı̀ thu du.o..c hàm liên tu.c y = |x| + C
nhu.ng không kha’ vi ta.i diê’m x = 0. Tù. dó, theo di.nh nghı̃a 1 hàm
signx không có nguyên hàm trên (a, b), a < 0 < b. N

Vı́ du. 2. Tı̀m nguyên hàm cu’a hàm f (x) = e|x| trên toàn tru.c sô´.
Gia’i. Vó.i x > 0 ta có e|x| = ex và do dó trong miê
` n x > 0 mô.t
trong các nguyên hàm là ex . Khi x < 0 ta có e|x| = e−x và do vâ.y
trong miê ` n x < 0 mô.t trong các nguyên hàm là −e−x + C vó.i hă`ng
sô´ C bâ´t kỳ.
Theo di.nh nghı̃a, nguyên hàm cu’a hàm e|x| pha’i liên tu.c nên nó
8 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

` u kiê.n
pha’i tho’a mãn diê

lim ex = lim (−e−x + C)


x→0+0 x→0−0

tú.c là 1 = −1 + C ⇒ C = 2.
Nhu. vâ.y


ex nê´u x > 0,


F (x) = 1 nê´u x = 0,



−e−x + 2 nê´u x < 0

là hàm liên tu.c trên toàn tru.c sô´. Ta chú.ng minh ră`ng F (x) là nguyên
hàm cu’a hàm e|x| trên toàn tru.c sô´. Thâ.t vâ.y, vó.i x > 0 ta có
F 0(x) = ex = e|x|, vó.i x < 0 thı̀ F 0(x) = e−x = e|x|. Ta còn câ ` n pha’i
chú.ng minh ră`ng F 0(0) = e0 = 1. Ta có
F (x) − F (0) ex − 1
F+0 (0) = lim = lim = 1,
x→0+0 x x→0+0 x
F (x) − F (0) −e−x + 2 − 1
F−0 (0) = lim = lim = 1.
x→0−0 x x→0−0 x
Nhu. vâ.y F+0 (0) = F−0 (0) = F 0(0) = 1 = e|x|. Tù. dó có thê’ viê´t:

Z ex + C, x<0
e|x|dx = F (x) + C =
−e−x + 2 + C, x < 0. N

Vı́ du. 3. Tı̀m nguyên hàm có dô ` thi. qua diê’m (−2, 2) dô´i vó.i hàm
1
f (x) = , x ∈ (−∞, 0).
x
1
Gia’i. Vı̀ (ln|x|)0 = nên ln|x| là mô.t trong các nguyên hàm cu’a
x
1
hàm f (x) = . Do vâ.y, nguyên hàm cu’a f là hàm F (x) = ln|x| + C,
x
C ∈ R. Hă`ng sô´ C du.o..c xác di.nh tù. diê
` u kiê.n F (−2) = 2, tú.c là
ln2 + C = 2 ⇒ C = 2 − ln2. Nhu. vâ.y
x

F (x) = ln|x| + 2 − ln2 = ln + 2. N
2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 9

Vı́ du. 4. Tı́nh các tı́ch phân sau dây:


Z x+1 Z
2 − 5x−1 2x + 3
1) dx, 2) dx.
10x 3x + 2

Gia’i. 1) Ta có
Z  x Z h  x
2 5x  1 1  1 x i
I= 2 x− dx = 2 − dx
10 5 · 10x 5 5 2
Z  x Z  x
1 1 1
=2 dx − dx
5 5 2
 1 x  1 x
5 1 2
=2   − +C
1 5 1
ln ln
5 2
2 1
=− x + + C.
5 ln5 5 · 2x ln2

2)
 3 h 2 5i
Z 2 x+ x + +
I=  2  dx = 2  3 6 dx
2 3 2
3 x+ x+
3 3
2 5 2
= x + ln x + + C. N
3 9 3

Vı́ du. 5. Tı́nh các tı́ch phân sau dây:


Z Z Z
2 1 + cos2 x √
1) tg xdx, 2) dx, 3) 1 − sin 2xdx.
1 + cos 2x

Gia’i. 1)
Z Z Z
2 sin2 x 1 − cos2 x
tg xdx = dx = dx
cos2 x cos2 x
Z Z
dx
= − dx = tgx − x + C.
cos2 x
10 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

2)
Z Z Z Z
1 + cos2 x 1 + cos2 x 1 dx 
dx = dx = + dx
1 + cos 2x 2 cos2 x 2 cos2 x
1
= (tgx + x) + C.
2
3)
Z Z p

1 − sin 2xdx = sin2 x − 2 sin x cos x + cos2 xdx
Z p Z
= (sin x − cos x)2dx = | sin x − cos x|dx

= (sin x + cos x)sign(cos x − sin x) + C. N

BÀI TÂ
.P
` ng nhâ´t, hãy du.a các tı́ch phân dã cho
Bă`ng các phép biê´n dô’i dô
`
vê tı́ch phân ba’ng và tı́nh các tı́ch phân dó1
Z
dx 1 x − 1 1
1. . (DS. ln − arctgx)
x4 − 1 4 x+1 2
Z 2
1 + 2x 1
2. dx. (DS. arctgx − )
x2 (1 + x2 ) x
Z √ 2 √
x + 1 + 1 − x2 √
3. √ dx. (DS. arc sin x + ln|x + 1 + x2|)
1 − x4
Z √ 2 √
x + 1 − 1 − x2 √ √
4. √ dx. (DS. ln|x + x2 − 1| − ln|x + x2 + 1|)
x4 − 1
Z √ 4
x + x−4 + 2 1
5. 3
dx. (DS. ln|x| − 4 )
x 4x
Z 3x
2 −1 e2x
6. dx. (DS. + ex + 1)
ex − 1 2
Dê’ cho go.n, trong các “Dáp sô´” cu’a chu.o.ng này chúng tôi bo’ qua không viê´t
1

`ng sô´ cô.ng C.


các hă
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 11

Z
2 h2 2 i
3x
22x − 1 x
7. √ dx. (DS. + 2− 2 )
2x ln2 3
Z
dx 1 lnx
8. 2 . (DS. √ arctg √ )
x(2 + ln x) 2 2
Z √3
ln2 x 3
9. dx. (DS. ln5/3x)
x 5
Z x
e + e2x
10. dx. (DS. −ex − 2ln|ex − 1|)
1 − ex
Z x
e dx
11. . (DS. ln(1 + ex))
1 + ex
Z
x 1 sin x
12. sin2 dx. (DS. x − )
2 2 2
Z
13. cotg2 xdx. (DS. −x − cotgx)
Z  π

14. 1 + sin 2xdx, x ∈ 0, . (DS. − cos x + sin x)
2
Z
15. ecos x sin xdx. (DS. −ecos x )
Z
16. ex cos ex dx. (DS. sin ex)
Z
1 x
17. dx. (DS. tg )
1 + cos x 2
Z
dx 1  x π 
18. . (DS. √ ln tg + )
sin x + cos x 2 2 8
Z
1 + cos x 2
19. dx. (DS. − )
(x + sin x)3 2(x + sin x)2
Z
sin 2x 1p
20. p dx. (DS. − 1 − 4 sin2 x)
1 − 4 sin2 x 2
Z
sin x √
21. p dx. (DS. −ln| cos x + 1 + cos2 x|)
2 − sin2 x
12 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z  sin2 x 
sin x cos x 1
22. p dx. (DS. arc sin √ )
3 − sin4 x 2 3
Z
arccotg3x 1
23. 2
dx. (DS. − arccotg2 3x)
1 + 9x 6
Z √
x + arctg2x 1 2 1
24. dx. (DS. ln(1 + 4x ) + arctg3/22x)
1 + 4x2 8 3
Z
arc sin x − arc cos x 1
25. √ dx. (DS. (arc sin2 x + arc cos2 x))
1 − x2 2
Z
x + arc sin3 2x 1√ 1
26. √ dx. (DS. − 1 − 4x2 + arc sin4 2x)
1 − 4x2 4 8
Z
x + arc cos3/2 x √ 2
27. √ dx. (DS. − 1 − x2 − arc cos5/2 x)
1 − x2 5
Z
|x|3
28. x|x|dx. (DS. )
3
Z
29. (2x − 3)|x − 2|dx.


 2 7
− x3 + x2 − 6x + C, x < 2
(DS. F (x) = 3 2 )
 2 7
 x3 − x2 + 6x + C, x>2
3 2

Z 1 − x2, |x| 6 1,
30. f (x)dx, f(x) =
1 − |x|, |x| > 1.

 3
x − x + C

nê´u |x| 6 1
(DS. F (x) = 3 )
x − x|x| + 1 signx + C

nê´u|x| > 1
2 6

10.1.2 Phu.o.ng pháp dô’i biê´n


- i.nh lý. Gia’ su’.:
D
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 13

1) Hàm x = ϕ(t) xác di.nh và kha’ vi trên khoa’ng T vó.i tâ.p ho..p giá
tri. là khoa’ng X.
2) Hàm y = f(x) xác di.nh và có nguyên hàm F (x) trên khoa’ng X.
Khi dó hàm F (ϕ(t)) là nguyên hàm cu’a hàm f (ϕ(t))ϕ0 (t) trên
khoa’ng T .
Tù. di.nh lý 10.1.1 suy ră`ng
Z
f(ϕ(t))ϕ0(t)dt = F (ϕ(t)) + C. (10.1)

Vı̀
Z

F (ϕ(t)) + C = (F (x) + C) x=ϕ(t) = f(x)dx x=ϕ(t)

cho nên dă’ng thú.c (10.1) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
Z Z


f (x)dx x=ϕ(t) = f (ϕ(t))ϕ0(t)dt. (10.2)

Dă’ng thú.c (10.2) du.o..c go.i là công thú.c dô’i biê´n trong tı́ch phân
bâ´t di.nh.
Nê´u hàm x = ϕ(t) có hàm ngu.o..c t = ϕ−1 (x) thı̀ tù. (10.2) thu
du.o..c
Z Z

f(x)dx = f (ϕ(t))ϕ0 (t)dt t=ϕ−1 (x) . (10.3)

Ta nêu mô.t vài vı́ du. vê ` phép dô’i biê´n.


i) Nê´u biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân có chú.a căn √a2 − x2, a > 0
 π π
thı̀ su’. du.ng phép dô’i biê´n x = a sin t, t ∈ − , .
2 2 √
ii) Nê´u biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân có chú.a căn x2 − a2, a > 0
a π
thı̀ dùng phép dô’i biê´n x = , 0 < t < hoă.c x = acht.
cos t 2 √
iii) Nê´u hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân
 π π chú .a căn thú.c a2 + x2, a > 0
thı̀ có thê’ dă.t x = atgt, t ∈ − , hoă.c x = asht.
2 2
. .
iv) Nê´u hàm du ó i dâ´u tı́ch phân là f (x) = R(ex , e2x, . . . .enx ) thı̀
có thê’ dă.t t = ex (o’. dây R là hàm hũ.u ty’).
14 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

CÁC VÍ DU
.
Z
dx
Vı́ du. 1. Tı́nh .
cos x
Gia’i. Ta có
Z Z
dx cos xdx
= 2 (dă.t t = sin x, dt = cos xdx)
cos x
Z 1 − sin x
dt 1 1 + t  x π 

= 2
= ln + C = ln tg + + C. N
1−t 2 1−t 2 4
Z 3
x dx
Vı́ du. 2. Tı́nh I = .
x8 − 2
Gia’i. ta có
√  4
1 2 x
Z d(x4 ) Z d √
4 4 2
I= = h 
8
x −2 x4 2i
−2 1 − √
2
x4
Dă.t t = √ ta thu du.o..c
2
√ √
2 2 + x4
I=− ln √ + C. N
8 2 − x4
Z
x2 dx
Vı́ du. 3. Tı́nh I = p ·
(x2 + a2 )3
adt
Gia’i. Dă.t x(t) = atgt ⇒ dx = . Do dó
cos2 t
Z 3 2 Z Z Z
a tg t · cos3 tdt sin2 t dt
I= = dt = − cos tdt
a3 cos2 t cos t cos t
 t π 

= ln tg + − sin t + C.
2 4
x
Vı̀ t = arctg nên
a
1 x π   x

I = ln tg arctg + − sin arctg +C
2 a 4 a
x √
= −√ + ln|x + x2 + a2| + C.
x2 + a2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 15

Thâ.t vâ.y, vı̀ sin α = cos α · tgα nên dê˜ dàng thâ´y ră`ng
 x x
sin arctg =√ ·
a x + a2
2

Tiê´p theo ta có


1 x π  x π  x
sin arctg + 1 − cos arctg + 1 + sin arctg
 21 a 4 =
x π
 a 2
x π =  a
x
cos arctg + sin arctg + − cos arctg
2 a 4 a 2 a

x + a2 + x2
=
a

và tù. dó suy ra diê


` u pha’i chú.ng minh. N
Z √
Vı́ du. 4. Tı́nh I = a2 + x2 dx.
Gia’i. Dă.t x = asht. Khi dó
Z q Z
2
I= 2
a (1 + sh t)achtdt = a 2
ch2 tdt
Z
2 ch2t + 1 a2  1 
=a dt = sh2t + t + C
2 2 2
a2
= (sht · cht + t) + C.
2
r √
p x2 t x + a2 + x2
2
Vı̀ cht = 1 + sh t = 1 + 2 . e = sht + cht = nên
a a
x + √a2 + x2

t = ln và do dó
a
Z √
x√ 2 a2 √
a2 + x2 dx = a + x2 + ln|x + a2 + x2| + C. N
2 2

Vı́ du. 5. Tı́nh


Z Z
x2 + 1 3x + 4
1) I1 = √ dx, 2) I2 = √ dx.
x6 − 7x4 + x2 −x2 + 6x − 8
16 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Gia’i. 1) Ta có
1  1
Z 1+ Z d x− Z
x2 x dt
I1 = r dx = r  = √
1 1 2 t2 − 5
x2 − 7 + 2 x− −5
x x
r
√ 1 1
= ln|t + t2 − 5| + C = ln x − + x2 − 7 + 2 + C.
x x
2) Ta viê´t biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân du.ó.i da.ng
3 −2x + 6 1
f (x) = − · √ + 13 · √
2 −x2 + 6x − 8 −x2 + 6x − 8
và thu du.o..c
Z
I2 = f(x)dx
Z Z
3 2 − 12 2 d(x − 3)
=− (−x + 6x − 8) d(−x + 6x − 8) + 13 p
2 1 − (x − 3)2

= −3 −x2 + 6x − 8 + 13 arc sin(x − 3) + C. N

Vı́ du. 6. Tı́nh


Z Z
dx sin x cos3 x
1) , 2) I2 = dx.
sin x 1 + cos2 x
Gia’i
1) Cách I. Ta có
Z Z Z
dx sin x d(cos x) 1 1 − cos x
= 2 dx = = ln + C.
sin x sin x cos2 x − 1 2 1 + cos x
Cách II.
x x
Z Z d Z d
dx 2 2
= x x = x x
sin x sin cos tg · cos2
 2x 2 2 2
Z d tg x
2
= x = ln tg 2 + C.
tg
2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 17

2) Ta có
Z
sin x cos x[(cos2 x + 1) − 1]
I2 = dx.
1 + cos2 x
Ta dă.t t = 1 + cos2 x. Tù. dó dt = −2 cos x sin xdx. Do dó
Z
1 t−1 t
I2 = − dt = − + ln|t| + C,
2 t 2
trong dó t = 1 + cos2 x. N
Vı́ du. 7. Tı́nh
Z Z
exdx ex + 1
1) I1 = √ , 2) I2 = dx.
e2x + 5 ex − 1

Gia’i
1) Dă.t ex = t. Ta có ex dx = dt và
Z
dt √ √
I1 = √ = ln|t + t2 + 5| + C = ln |ex + e2x + 5| + C.
t2 + 5
dt
2) Tu.o.ng tu.., dă.t ex = t, exdx = dt, dx = và thu du.o..c
t
Z Z Z
t + 1 dt 2dt dt
I2 = = − = 2ln|t − 1| − ln|t| + C
t−1 t t−1 t
= 2ln|ex − 1| − lnex + c
= ln(ex − 1)2 − x + C. N

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân:


Z
e2x 4 p
x
1. √
4
dx. (DS. (3e − 4) 4
(ex + 1)3 )
x
e +1 21
˜ n. Dă.t ex + 1 = t4.
Chı’ dâ
18 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
dx √ 1 + ex − 1

2. √ . (DS. ln √ )
ex + 1 x
1+e +1
Z
e2x
3. dx. (DS. ex + ln|ex − 1|)
ex − 1
Z √
1 + lnx 2p
4. dx. (DS. (1 + lnx)3)
x 3
Z √
1 + lnx
5. dx.
xlnx
√ √
(DS. 2 1 + lnx − ln|lnx| + 2ln| 1 + lnx − 1|)
Z
dx x x
6. x/2 x
. (DS. −x − 2e− 2 + 2ln(1 + e 2 ))
e +e
Z √
arctg x dx √
7. √ . (DS. (arctg x)2)
x 1+x
Z √
2
8. e3x + e2xdx. (DS. (ex + 1)3/2 )
3
Z
2 1 2
9. e2x +2x−1 (2x + 1)dx. (DS. e2x +2x−1 )
2
Z
dx √
10. √
x
. (DS. 2arctg ex − 1)
e −1
Z
e2xdx 1 √
11. √ . (DS. ln(e2x + e4x + 1))
e4x + 1 2
Z
2x dx arc sin 2x
12. √ . (DS. )
1 − 4x ln2
Z
dx √ √
13. √ . (DS. 2[ x + 1 − ln(1 + x + 1)])
1+ x+1
Chı’ d☠n. Dă.t x + 1 = t2.
Z r
x+1 √ √ x−2
14. √ dx. (DS. 2 x − 2 + 2arctg )
x x−2 2
Z
dx 2 √ √ 
15. √ . (DS. ax + b − mln| ax + b + m| )
ax + b + m a
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 19

Z
dx √ √
16. √ √ . (DS. 3 3 x + 3ln| 3 x − 1|)
3
x( x − 1)
3

Z
dx
17. . (DS. tg(arc sin x))
(1 − x2)3/2
 π π
˜ n. Dă.t x = sin t, t ∈ − ,
Chı’ dâ )
2 2
Z 
dx 1 x
18. . (DS. sin arctg )
(x2 + a2)3/2 a2 a
 π π
˜ n. Dă.t x = atgt, t ∈ − ,
Chı’ dâ .
2 2
Z
dx 1 1
19. . (DS. − , t = arc sin )
(x2 − 1)3/2 cos t x
1 π π
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ , − < t < 0, 0 < t < .
sin t 2 2
Z √ √
a2 x x a2 − x2
20. a2 − x2 dx. (DS. arc sin + )
2 a 2
˜ n. Dă.t x = a sin t.
Chı’ dâ
Z
√ x√ 2 a2 √
21. a2 + x2dx. (DS. a + x2 + ln|x + a2 + x2|)
2 2
˜ n. Dă.t x = asht.
Chı’ dâ
Z
x2 1 √ √ 
22. √ dx. (DS. x a2 + x2 − a2ln(x + a2 + x2) )
a2 + x2 2
Z √
dx x2 + a2
23. √ . (DS. − )
x2 x2 + a2 a2x
1
˜ n. Dă.t x = hoă.c x = atgt, hoă.c x = asht.
Chı’ dâ
t
Z 2
x dx a2 x x√ 2
24. √ . (DS. arc sin − a − x2 )
a2 − x2 2 a a
˜ n. Dă.t x = a sin t.
Chı’ dâ
Z
dx 1 a
25. √ . (DS. − arc sin )
x x2 − a2 a x
20 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

1 a
˜ n. Dă.t x = , hoă.c x =
Chı’ dâ hoă.c x = acht.
t cos t
Z √ √
1 − x2 1 − x2
26. dx. (DS. − − arc sin x)
x2 x
Z
dx x
27. p . (DS. √ )
2
(a + x ) 2 3 a x2 + a2
2

Z √
dx x2 − 9
28. √ . (DS. )
x2 x2 − 9 9x
Z
dx x
29. p . (DS. − √ )
2
(x − a ) 2 3 a x2 − a2
2
Z √
30. x2 a2 − x2dx.

x a2 √ a4 x
(DS. − (a2 − x2)3/2 + x x2 − a2 + arc sin )
4 8 8 a
Z r
a+x √ x
31. dx. (DS. − a2 − x2 + arc sin )
a−x a
˜
Chı’ dâ n. Dă.t x = a cos 2t.
Z r
x−a
32. dx.
x+a
√ √ √
(DS. x2 − a2 − 2aln( x − a + x + a) nê´u x > a,
√ √ √
− x2 − a2 + 2aln( −x + a + −x − a) nê´u x < −a)

a
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ .
cos 2t
Z r √
x − 1 dx 1 x2 − 1
33. . (DS. arc cos − )
x + 1 x2 x x
1
˜ n. Dă.t x = .
Chı’ dâ
t
Z
dx √
34. √ . (DS. 2arc sin x)
x − x2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 21

˜ n. Dă.t x = sin2 t.
Chı’ dâ
Z √ 2 1 + √x2 + 1
x +1 √
35. dx. (DS. x2 + 1 − ln )
x x
Z
x3dx x2 √ 4√
36. √ . (DS. − 2 − x2 − 2 − x2)
2 − x2 3 3
Z p p
(9 − x2)2 (9 − x2 )5
37. dx. (DS. − )
x6 45x5
Z
x2dx x√ 2 a2 √
38. √ . (DS. x − a2 + ln|x + x2 − a2|)
x2 − a2 2 2
Z xex
(x + 1)dx
39. . (DS. ln )
x(1 + xex) 1 + xex
˜ n. Nhân tu’. sô´ và m☠u sô´ vó.i ex rô
Chı’ dâ ` i dă.t xex = t.
Z
dx 1 h x ax i
40. . (DS. arctg + )
(x2 + a2)2 2a3 a x2 + a2
˜ n. Dă.t x = atgt.
Chı’ dâ

10.1.3 Phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ


`n
Phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ
` n du..a trên di.nh lý sau dây.
- i.nh lý. Gia’ su’. trên khoa’ng D các hàm u(x) và v(x) kha’ vi và hàm
D
v(x)u0(x) có nguyên hàm. Khi dó hàm u(x)v 0(x) có nguyên hàm trên
D và
Z Z
u(x)v (x)dx = u(x)v(x) − v(x)u0(x)dx.
0
(10.4)

Công thú.c (10.4) du.o..c go.i là công thú.c tı́nh tı́ch phân tù.ng phâ
` n.
Vı̀ u0(x)dx = du và v 0(x)dx = dv nên (10.4) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
Z Z
udv = uv − vdu. (10.4*)

Thu..c tê´ cho thâ´y ră`ng phâ


` n ló.n các tı́ch phân tı́nh du.o..c bă`ng
phép tı́ch phân tù.ng phâ
` n có thê’ phân thành ba nhóm sau dây.
22 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Nhóm I gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có chú.a
thù.a sô´ là mô.t trong các hàm sau dây: lnx, arc sin x, arc cos x, arctgx,
(arctgx)2, (arc cos x)2, lnϕ(x), arc sin ϕ(x),...
Dê’ tı́nh các tı́ch phân này ta áp du.ng công thú.c (10.4*) bă`ng cách
dă.t u(x) bă`ng mô.t trong các hàm dã chı’ ra còn dv là phâ ` n còn la.i cu’a
biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân.
Nhóm II gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân
có da.ng P (x)eax , P (x) cos bx, P (x) sin bx trong dó P (x) là da thú.c, a,
b là hă`ng sô´.
Dê’ tı́nh các tı́ch phân này ta áp du.ng (10.4*) bă`ng cách dă.t u(x) =
P (x), dv là phâ ` n còn la.i cu’a biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân. Sau mô˜ i
` n tı́ch phân tù.ng phâ
lâ ` n bâ.c cu’a da thú.c sẽ gia’m mô.t do.n vi..
Nhóm III gô ` m nhũ.ng tı́ch phân mà hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có
da.ng: eax sin bx, eax cos bx, sin(lnx), cos(lnx),... Sau hai lâ ` n tı́ch phân
tù.ng phâ ` n ta la.i thu du.o..c tı́ch phân ban dâ ` u vó.i hê. sô´ nào dó. Dó là
phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh vó.i â’n là tı́ch phân câ ` n tı́nh.
. . .
Du o ng nhiên là ba nhóm vù a nêu không vét hê´t mo.i tı́ch phân
tı́nh du.o..c bă`ng tı́ch phân tù.ng phâ ` n (xem vı́ du. 6).
Nhâ.n xét. Nhò. các phu.o.ng pháp dô’i biê´n và tı́ch phân tù.ng phâ `n
ta chú.ng minh du.o..c các công thú.c thu.ò.ng hay su’. du.ng sau dây:
Z
dx 1 x
1) 2 2
= arctg + C, a 6= 0.
x +a a a
Z
dx 1 a + x

2) = ln + C, a 6= 0.
a2 − x2 2a a − x
Z
dx x
3) √ = arc sin + C, a 6= 0.
2
a −x 2 a
Z
dx √
4) √ = ln|x + x2 ± a2| + C.
x2 ± a2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 23

CÁC VÍ DU .
Z
√ √
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân I = xarctg xdx.
Gia’i. Tı́ch phân dã cho thuô.c nhóm I. Ta dă.t

u(x) = arctg x,

dv = xdx.
1 dx 2 3
Khi dó du = · √ , v = x 2 . Do dó
1+x 2 x 3
Z
2 3 √ 1 x
I = x 2 arctg x − dx
3 3 1+x
Z
2 3 √ 1 h 1 i
= x arctg x −
2 1− dx
3 3 1+x
2 3 √ 1
= x 2 arctg x − (x − ln|1 + x|) + C. N
3 3
Z
Vı́ du. 2. Tı́nh I = arc cos2 xdx.
Gia’i. Gia’ su’. u = arc cos2 x, dv = dx. Khi dó
2arc cos x
du = − √ dx, v = x.
1 − x2
Theo (10.4*) ta có
Z
2 xarc cos x
I = xarc cos x + 2 √ dx.
1 − x2
Dê’ tı́nh tı́ch phân o’. vê´ pha’i dă’ng thú.c thu du.o..c ta dă.t u =
xdx
arc cos x, dv = √ . Khi dó
1 − x2
Z √ √
dx
du = − √ , v = − d( 1 − x2) = − 1 − x2 + C1
1 − x2

` n lâ´y v = − 1 − x2:
và ta chı’ câ
Z √ Z
xarc cos x 2
√ dx = − 1 − x arc cos x − dx
21 − x2

= − 1 − x2arc cos x − x + C2 .
24 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Cuô´i cùng ta thu du.o..c



I = xarc cos2 x − 2 1 − x2arc cos x − 2x + C. N
Z
Vı́ du. 3. Tı́nh I = x2 sin 3xdx.
Gia’i. Tı́ch phân dã cho thuô.c nhóm II. Ta dă.t

u(x) = x2,
dv = sin 3xdx.
1
Khi dó du = 2xdx, v = − cos 3x và
3
Z
1 2 2 1 2
I = − x cos 3x + x cos 3xdx = − x2 cos 3x + I1.
3 3 3 3
` n tı́nh I1. Dă.t u = x, dv = cos 3xdx. Khi dó du = 1dx,
Ta câ
1
v = sin 3x. Tù. dó
3
Z
1 2 2h1 1 i
I = − x cos 3x + x sin 3x − sin 3xdx
3 3 3 3
1 2 2
= − x2 cos 3x + x sin 3x + cos 3x + C. N
3 9 27
Nhâ.n xét. Nê´u dă.t u = sin 3x, dv = x2dx thı̀ lâ ` n tı́ch phân tù.ng
` n thú. nhâ´t không du.a dê´n tı́ch phân do.n gia’n ho.n.
phâ
Z
Vı́ du. 4. Tı́nh I = eax cos bx; a, b 6= 0.
Gia’i. Dây là tı́ch phân thuô.c nhóm III. Ta dă.t u = eax, dv =
1
cos bxdx. Khi dó du = aeaxdx, v = sin bx và
b
Z
1 a 1 a
I = eax sin bx − eax sin bxdx = eax sin bx − I1 .
b b b b
Dê’ tı́nh I1 ta dă.t u = eax, dv = sin bxdx. Khi dó du = aeaxdx,
1
v = − cos bx và
b
Z
1 ax a
I1 = − e cos bx + eax cos bxdx.
b b
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 25

Thê´ I1 vào biê’u thú.c dô´i vó.i I ta thu du.o..c


Z Z
ax 1 ax a a2
e cos bxdx = e sin bx + 2 cos bx − 2 eax cos bxdx.
b b b

Nhu. vâ.y sau hai lâ ` n tı́ch phân tù.ng phâ


` n ta thu du.o..c phu.o.ng
trı̀nh tuyê´n tı́nh vó.i â’n là I. Gia’i phu.o.ng trı̀nh thu du.o..c ta có
Z
a cos bx + b sin bx
eax cos bxdx = eax + C. N
a2 + b2
R
Vı́ du. 5. Tı́nh I = sin(ln x)dx.
1
Gia’i. Dă.t u = sin(lnx), dv = dx. Khi dó du = cos(lnx)dx,
x
v = x. Ta thu du.o..c
Z
I = x sin(lnx) − cos(lnx)dx = x sin(lnx) − I1.

Dê’ tı́nh I1 ta la.i dă.t u = cos(lnx), dv = dx. Khi dó du =


1
− sin(lnx)dx, v = x và
x
Z
I1 = x cos(lnx) + sin(lnx)dx.

Thay I1 vào biê’u thú.c dô´i vó.i I thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh

I = x(sin lnx − cos lnx) − I

và tù. dó


x
I= (sin lnx − cos lnx) + C. N
2

Nhâ.n xét. Trong các vı́ du. trên dây ta dã thâ´y ră`ng tù. vi phân dã
biê´t dv hàm v(x) xác di.nh không do.n tri.. Tuy nhiên trong công thú.c
(10.4) và (10.4*) ta có thê’ cho.n v là hàm bâ´t kỳ vó.i vi phân dã cho
dv.
26 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Vı́ du. 6. Tı́nh


Z Z
xdx dx
1) I = ; 2) In = , n ∈ N.
sin2 x (x2 + a2)n

Gia’i. 1) Rõ ràng tı́ch phân này không thuô.c bâ´t cú. nhóm nào
dx
trong ba nhóm dã nêu. Thê´ nhu.ng bă`ng cách dă.t u = x, dv =
sin2 x
và áp du.ng công thú.c tı́ch phân tù.ng phâ
` n ta có
Z Z
cos x
I = −xcotgx + cotgxdx = −xcotgx + dx
sin x
Z
d(sin x)
= −xcotgx + = −xcotgx + ln| sin x| + C.
sin x

2) Tı́ch phân In du.o..c biê’u diê˜ n du.ó.i da.ng


Z 2 Z Z
1 x + a2 − x2 1h dx x2 dx i
In = 2 dx = 2 −
a (x2 + a2)n a (x2 + a2)n−1 (x2 + a2)n
Z
1 1 2xdx
= 2 In−1 − 2 x 2 ·
a 2a (x + a2)n

Ta tı́nh tı́ch phân o’. vê´ pha’i bă`ng phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng
2xdx d(x2 + a2)
` n. Dă.t u = x, dv =
phâ = . Khi dó du = dx,
(x2 + a2 )n (x2 + a2 )n
1
v=− và
(n − 1)(x2 + a2)n−1
Z
1 2xdx −x 1
2
x 2 2 n
= 2 2 2 n−1
+ 2 In−1
2a (x + a ) 2a (n − 1)(x + a ) 2a (n − 1)

Tù. dó suy ră`ng


1 x 1
In = 2
In−1 + 2 2 2 n−1
− 2 In−1
a 2a (n − 1)(x + a ) 2a (n − 1)

hay là
x 2n − 3
In = + 2 In−1 . (*)
2a2 (n 2 2
− 1)(x + a ) n−1 2a (n − 1)
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 27

Ta nhâ.n xét ră`ng tı́ch phân In không thuô.c bâ´t cú. nhóm nào trong
ba nhóm dã chı’ ra.
Khi n = 1 ta có
Z
dx 1 x
I1 = = arctg + C.
x2 + a2 a a
Áp du.ng công thú.c truy hô
` i (*) ta có thê’ tı́nh I2 qua I1 rô
` i I3 qua
I2,... N
Z
Vı́ du. 7. Tı́nh I = xeax cos bxdx.
Gia’i. Dă.t u = x, dv = eax cos bxdx. Khi dó du = dx,
a cos bx + b sin bx
v = eax
a2 + b2
(xem vı́ du. 4). Nhu. vâ.y
Z
a cos bx + b sin bx 1
I= xeax − 2 eax(a cos bx + b sin bx)dx
a2 + b2 a +b 2
Z
ax a cos bx + b sin bx a
= xe − 2 eax cos bxdx
a2 + b2 a + b2
Z
b
− 2 eax sin bxdx.
a + b2
Tı́ch phân thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i du.o..c tı́nh trong vı́ du. 4, tı́ch phân
thú. hai du.o..c tı́nh tu.o.ng tu.. và bă`ng
Z
a sin bx − b cos bx
eax sin bxdx = eax ·
a2 + b2
Thay các kê´t qua’ thu du.o..c vào biê’u thú.c dô´i vó.i I ta có
eax h a 
I= 2 x− 2 (a cos bx + b sin bx)
a + b2 a + b2
b i
− 2 (a sin bx − b cos bx) +C N
a + b2

BÀI TÂ
.P
28 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
2x (x ln 2 − 1)
1. x2x dx. (DS. )
ln2 2
Z
2. x2 e−x dx. (DS. −x2e−x − 2xe−x − 2e−x )
Z
2 1 2
3. x3 e−x dx.
(DS. − (x2 + 1)e−x )
2
Z
3 5x 1 5x 3 3 2 31 31 
4. (x + x)e dx. (DS. e x − x + x − )
5 5 25 125
Z

5. arc sin xdx. (DS. xarc sin x + 1 − x2 )
Z
1 1 √
6. xarc sin xdx. (DS. (2x2 − 1)arc sin x + x 1 − x2)
4 4
Z
x3 2x2 + 1 √
7. x2 arc sin 2xdx. (DS. arc sin 2x + 1 − 4x2)
3 36
Z
1
8. arctgxdx. (DS. xarctgx − ln(1 + x2))
2
Z
√ √ √
9. arctg xdx. (DS. (1 + x)arctg x − x)
Z
x4 − 1 x3 x
10. x3 arctgxdx. (DS. arctgx − + )
4 12 4
Z
x2 + 1 1
11. (arctgx)2xdx. (DS. (arctgx)2 − xarctgx + ln(1 + x2))
2 2
Z

12. (arc sin x)2dx. (DS. x(arc sin x)2 + 2arc sin x 1 − x2 − 2x)
Z
arc sin x √ √
13. √ dx. (DS. 2 x + 1arc sin x + 4 1 − x)
x+1
Z
arc sin x arc sin x 1 + √1 − x2

14. dx. (DS. − − ln )
x2 x x
Z
xarctgx √ √
15. √ dx. (DS. 1 + x2arcrgx − ln(x + 1 + x2))
1 + x2
10.1. Các phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân 29

Z √
arc sin x √ √ √
16. √ dx. (DS. 2( x − 1 − xarc sin x))
1−x
Z
17. ln xdx. (DS. x(ln x − 1))
Z
√ 2 3/2 2 4 8
18. x ln2 xdx. x ln x − ln x +
(DS. )
3 3 9
Z √ √ √
19. ln(x + 16 + x2)dsx. (DS. x ln(x + 16 + x2) − 16 + x2 )
Z √
x ln(x + 1 + x2) √ √
20. √ dx. (DS. 1 + x2 ln(x + 1 + x2) − x)
1 + x2
Z  x
21. sin x ln(tgx)dx. (DS. ln tg − cos x ln(tgx))
2
Z
(x3 + 1) ln(x + 1) x3 x2 x
22. x2 ln(1 + x)dx. (DS. − + − )
3 9 6 3
Z
1 − 2x2 x
23. x2 sin 2xdx. (DS. cos 2x + sin 2x)
4 2
Z
1
24. x3 cos(2x2)dx. (DS. (2x2 sin 2x2 + cos 2x2))
8
Z
ex (sin x − cos x)
25. ex sin xdx. (DS. )
2
Z
sin x + (ln 3) cos x x
26. 3x cos xdx. (DS. 3 )
1 + ln2 3
Z
e3x
27. e3x(sin 2x − cos 2x)dx. (DS. (sin 2x − 5 cos 2x))
13
Z
28. xe2x sin 5xdx.

e2x h 21   20  i
(DS. 2x + sin 5x + − 5x + cos 5x )
29 29 29
Z
1 2 
29. x2ex sin xdx. (DS. (x − 1) sin x − (x − 1)2 cos x ex)
2
30 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
2 x (x − 1)2 sin x + (x2 − 1) cos x x
30. x e cos xdx. (DS. e )
2
Z
[3 sin x(ln x) − cos(ln x)]x3
31. x2 sin(ln x)dx. (DS. )
10
32. Tı̀m công thú.c truy hô
` i dô´i vó.i mô˜ i tı́ch phân In du.o..c cho du.ó.i
dây:
Z
1 n
1) In = xn eaxdx, a 6= 0. (DS. In = xn eax − In−1 )
a a
Z
2) In = lnn xdx. (DS. In = x lnn x − nIn−1 )
Z
xα+1 lnn x n
3) In = xα lnn xdx, α 6= −1. (DS. In = − In−1 )
α+1 α+1
Z √
xn dx xn−1 x2 + a n − 1
4) In = √ , n > 2. (DS. In = − aIn−2 )
x2 + a n n
Z
n cos x sinn−1 x n − 1
5) In = sin xdx, n > 2. (DS. In = − + In−2 )
n n
Z
sin x cosn−1 x n − 1
6) In = cosn xdx, n > 2. (DS. In = + In−2 )
n n
Z
dx sin x n−2
7) In = n
, n > 2. (DS. In = n−1
+ In−2 )
cos x (n − 1) cos x n−1

10.2 Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các


hàm so. câ´p

10.2.1 Tı́ch phân các hàm hũ.u ty’


1) Phu.o.ng pháp hê. sô´ bâ´t di.nh. Hàm da.ng

Pm (x)
R(x) =
Qn (x)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 31

trong dó Pm (x) là da thú.c bâ.c m, Qn (x) là da thú.c bâ.c n du.o..c go.i là
hàm hũ.u ty’ (hay phân thú.c hũ.u ty’). Nê´u m > n thı̀ Pm (x)/Qn (x)
du.o..c go.i là phân thú.c hũ.u ty’ không thu..c su..; nê´u m < n thı̀
Pm (x)/Qn (x) du.o..c go.i là phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su...
Nê´u R(x) là phân thú.c hũ.u ty’ không thu..c su.. thı̀ nhò. phép chia
da thú.c ta có thê’ tách phâ
` n nguyên W (x) là da thú.c sao cho

Pm (x) Pk (x)
R(x) = = W (x) + (10.5)
Qn (x) Qn (x)
trong dó k < n và W (x) là da thú.c bâ.c m − n.
Tù. (10.5) suy ră`ng viê.c tı́nh tı́ch phân phân thú.c hũ.u ty’ không
thu..c su.. du.o..c quy vê
` tı́nh tı́ch phân phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su.. và tı́ch
phân mô.t da thú.c.
- i.nh lý 10.2.1. Gia’ su’. Pm (x)/Qn (x) là phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su..
D
và

Q(x) = (x − a)α · · · (x − b)β (x2 + px + q)γ · · · (x2 + rx + s)δ

trong dó a, . . . , b là các nghiê. m thu..c, x2 + px + q, . . . , x2 + rx + s là


nhũ.ng tam thú.c bâ.c hai không có nghiê.m thu..c. Khi dó
P (x) Aα A1 Bβ Bβ−1
= + · · · + + · · · + + + ···+
Q(x) (x − a)α x−a (x − b)β (x − b)β−1
B1 Mγ x + Nγ M1 x + N1
+ + 2 + · · · + + ···+
x − b (x + px + q)γ x2 + px + q
Kδ x + Lδ K1 x + L1
+ 2 δ
+ ··· + 2 , (10.6)
(x + rx + s) x + rx + s
trong dó Ai, Bi , Mi , Ni , Ki và Li là các sô´ thu..c.
Các phân thú.c o’. vê´ pha’i cu’a (10.6) du.o..c go.i là các phân thú.c do.n
gia’n hay các phân thú.c co. ba’n và dă’ng thú.c (10.6) du.o..c go.i là khai
triê’n phân thú.c hũ.u ty’ thu..c su.. P (x)/Q(x) thành tô’ng các phân thú.c
co. ba’n vó.i hê. sô´ thu..c.
Dê’ tı́nh các hê. sô´ Ai , Bi , . . . , Ki , Li ta có thê’ áp du.ng
32 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Phu.o.ng pháp I. Quy dô ` ng m☠u sô´ dă’ng thú.c (10.6) và sau dó cân
bă`ng các hê. sô´ cu’a lũy thù.a cùng bâ.c cu’a biê´n x và di dê´n hê. phu.o.ng
trı̀nh dê’ xác di.nh Ai , . . . , Li (phu.o.ng pháp hê. sô´ bâ´t di.nh).
Phu.o.ng pháp II. Các hê. sô´ Ai , . . . , Li cũng có thê’ xác di.nh bă`ng
cách thay x trong (10.6) (hoă.c dă’ng thú.c tu.o.ng du.o.ng vó.i (10.6)) bo’.i
các sô´ du.o..c cho.n mô.t cách thı́ch ho..p.
Tù. (10.6) ta có
- .inh lý 10.2.2. Tı́ch phân bâ´t di.nh cu’a mo.i hàm hũ.u ty’ dê
D ` u biê’u
˜ n du.o..c qua các hàm so. câ´p mà cu. thê’ là qua các hàm hũ.u ty’, hàm
diê
lôgarit và hàm arctang.

CÁC VÍ DU .
Z
xdx
Vı́ du. 1. Tı́nh I =
(x − 1)(x + 1)2
Gia’i. Ta có
x A B1 B2
2
= + +
(x − 1)(x + 1) x − 1 x + 1 (x + 1)2

Tù. dó suy ră`ng

x = A(x + 1)2 + B1(x − 1)(x + 1) + B2 (x − 1). (10.7)

Ta xác di.nh các hê. sô´ A, B1 , B2 bă`ng các phu.o.ng pháp sau dây.
Phu.o.ng pháp I. Viê´t dă’ng thú.c (10.7) du.ó.i da.ng

x ≡ (A + B1 )x2 + (2A + B2)x + (A − B1 − B2 ).

Cân bă`ng các hê. sô´ cu’a lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta thu du.o..c


 A + B1 = 0
2A + B2 = 1


A − B1 − B2 = 0.

1 1 1
Tù. dó A = , B1 = − , B2 = .
4 4 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 33

1
Phu.o.ng pháp II. Thay x = 1 vào (10.7) ta có 1 = A · 4 ⇒ A = .
4
Tiê´p theo, thay x = −1 vào (10.7) ta thu du.o..c: −1 = −B2 · 2 hay
1
là B2 = . Dê’ tı̀m B1 ta thê´ giá tri. x = 0 vào (10.7) và thu du.o..c
2
1
0 = A − B1 − B2 hay là B1 = A − B2 = − .
4
Do dó
Z Z Z
1 dx 1 dx 1 dx
I= − +
4 x−1 4 x+1 2 (x + 1)2
1 1 x − 1
=− + ln + C. N
2(x + 1) 4 x+1
Z
3x + 1
Vı́ du. 2. Tı́nh I = dx.
x(1 + x2)2
Gia’i. Khai triê’n hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân thành tô’ng các phân
thú.c co. ba’n
3x + 1 A Bx + C Dx + F
2 2
= + 2
+
x(1 + x ) x 1+x (1 + x2 )2
Tù. dó
3x + 1 ≡ (A + B)x4 + Cx3 + (2A + B + D)x2 + (C + F )x + A.

Cân bă`ng các hê. sô´ cu’a các lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta thu du.o..c


 A+B =0




 C =0
2A + B + D = 0 ⇒ A = 1, B = −1, C = 0, D = −1, F = 3



 C +F =3


 A = 1.

Tù. dó suy ră`ng


Z Z Z Z
dx xdx xdx dx
I= − − + 3
x 1 + x2 (1 + x2)2 (1 + x2)2
Z
1 2 1 2 −2 2 dx
= ln |x| − ln(1 + x ) − (1 + x ) d(1 + x ) + 3
2 2 (1 + x2 )2
1 1
= ln |x| − ln(1 + x2 ) + + 3I2 .
2 2(1 + x2 )
34 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
dx
Ta tı́nh I2 = bă`ng công thú.c truy hô
` i thu du.o..c trong
(1 + x2 )2
10.1. Ta có
Z
1 x 1 x 1 dx
I2 = · 2
+ I1 = 2
+
2 1+x 2 2(1 + x ) 2 1 + x2
x 1
= 2
+ arctgx + C.
2(1 + x ) 2
Cuô´i cùng ta thu du.o..c
1 3x + 1 3
I = ln |x| − ln(1 + x2 ) + + arctgx + C. N
2 2(1 + x2) 2

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân (1-12)


Z
xdx
1. .
(x + 1)(x + 2)(x − 3)
1 2 3
(DS. ln |x + 1| − ln |x + 2| + |x − 3|)
4 5 20
Z
2x4 + 5x2 − 2
2. dx.
2x3 − x − 1
x2
DS. + ln |x − 1| + ln(2x2 + 2x + 1) + arctg(2x + 1))
2
Z
2x3 + x2 + 5x + 1
3. dx.
(x2 + 3)(x2 − x + 1)
1 x 2 2x − 1
DS. √ arctg √ + ln(x2 − x + 1) + √ arctg √ )
3 3 3 3
Z
x4 + x2 + 1
4. dx.
x(x − 2)(x + 2)
x2 1 21 21
(DS. − ln |x| + ln |x − 2| + ln |x + 2|)
2 4 8 8
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 35

Z
dx
5. .
x(x − 1)(x2 − x + 1)2
x − 1 10 2x − 1 1 2x − 1

(DS. ln − √ arctg √ − )
x 3 3 3 3 x2 − x + 1
Z
x4 − x2 + 1
6. dx.
(x2 − 1)(x2 + 4)(x2 − 2)

1 x − 1 7 x 1 x − √2

(DS. − ln + arctg + √ ln √ )
10 x+1 20 2 4 2 x+ 2
Z
3x2 + 5x + 12
7. dx.
(x2 + 3)(x2 + 1)

5 2 3 x 5 9
(DS. − ln(x + 3) − arctg √ + ln(x2 + 1) + arctgx)
4 2 3 4 2
Z
(x4 + 1)dx
8. .
x5 + x4 − x3 − x2
1 1 1 1
(DS. ln |x| + + ln |x − 1| − ln |x + 1| + )
x 2 2 x+1
Z
x3 + x + 1
9. dx.
x4 − 1
3 1 1
(DS. ln |x − 1| + ln |x + 1| − arctgx)
4 4 2
Z
x4
10. dx.
1 − x4
x + 1 1

(DS. − x + ln + arctgx)
x−1 2
Z
3x + 5
11. dx.
(x2 + 2x + 2)2
2x − 1
(DS. + arctg(x + 1))
2(x2+ 2x + 2)
36 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
x4 − 2x2 + 2
12. dx.
(x2 − 2x + 2)2
3−x
(DS. x + + 2 ln(x2 − 2x + 2) + arctg(x − 1))
x2 − 2x + 2
Z
x2 + 2x + 7
13. dx.
(x − 2)(x2 + 1)3
3 3 1−x 11
(DS. ln |x2 − 2| − ln |x2 + 1| + 2 − arctgx)
5 10 x +1 5
Z
x2
14. dx.
(x + 2)2 (x + 1)
4
(DS. + ln |x + 1|)
x+2
Z
x2 + 1
15. dx.
(x − 1)3 (x + 3)
1 3 5 x − 1

(DS. − 2
− + ln )
4(x − 1) 8(x − 1) 32 x+3
Z
dx
16.
x5 − x2
1 1 (x − 1)2 1 2x + 1
(DS. + ln 2 + √ arctg √ )
x 6 x +x+1 3 3
Z
3x2 + 8
17. dx.
x3 + 4x2 + 4x
10
(DS. 2 ln |x| + ln |x + 2| + )
x+2
Z
2x5 + 6x3 + 1
18. dx.
x4 + 3x2
1 1 x
(DS. x2 − − √ arctg √ )
3x 3 3 3
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 37

Z
x3 + 4x2 − 2x + 1
19. dx.
x4 + x
|x|(x2 − x + 1) 2 2x − 1
(DS. ln 2
+ √ arctg √ )
(x + 1) 3 3
Z
x3 − 3
20. dx.
x4 + 10x2 + 25
1 25 − 3x 3 x
(DS. ln(x2 + 5) + 2
− √ arctg √ )
2 10(x + 5) 10 5 5
˜ n. x4 + 10x2 + 25 = (x2 + 5)2 .
Chı’ dâ

10.2.2 Tı́ch phân mô.t sô´ hàm vô ty’ do.n gia’n
Mô.t sô´ tı́ch phân hàm vô ty’ thu.ò.ng gă.p có thê’ tı́nh du.o..c bă`ng phu.o.ng
pháp hũ.u ty’ hóa hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân. Nô.i dung cu’a phu.o.ng pháp
này là tı̀m mô.t phép biê´n dô’i du.a tı́ch phân dã cho cu’a hàm vô ty’ vê `
tı́ch phân hàm hũ.u ty’. Trong tiê´t này ta trı̀nh bày nhũ.ng phép dô’i
biê´n cho phép hũ.u ty’ hóa dô´i vó.i mô.t sô´ ló.p hàm vô ty’ quan tro.ng
nhâ´t. Ta quy u.ó.c ký hiê.u R(x1 , x2, . . . ) hay r(x1 , x2, . . . ) là hàm hũ.u
ty’ dô´i vó.i mô˜ i biê´n x1, x2 , . . . , xn .
I. Tı́ch phân các hàm vô ty’ phân tuyê´n tı́nh. Tı́ch phân da.ng
Z  
ax + b p1  ax + b pn 
R x, ,..., dx (10.8)
cx + d cx + d
trong dó n ∈ N; p1 , . . . , pn ∈ Q; a, b, c ∈ R; ad − bc 6= 0 du.o..c hũ.u ty’
hóa nhò. phép dô’i biê´n
ax + b
= tm
cx + d
o’. dây m là m☠u sô´ chung cu’a các sô´ hũ.u ty’ p1 , . . . , pn .
II. Tı́ch phân da.ng
Z √
R(x, ax2 + bx + c)dx, a 6= 0, b2 − 4ac 6= 0 (10.9)
38 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

có thê’ hũ.u ty’ hóa nhò. phép thê´ Euler:


√ √
(i) ax2 + bx + c = ± ax ± t, nê´u a > 0;
√ √
(ii) ax2 + bx + c = ±xt ± c, nê´u c > 0;

(iii) ax2 + bx + c = ±(x − x1 )t

ax2 + bx + c = ±(x − x2 )t
trong dó x1 và x2 là các nghiê.m thu..c khác nhau cu’a tam thú.c bâ.c hai
ax2 + nbx + c. (Dâ´u o’. các vê´ pha’i cu’a dă’ng thú.c có thê’ lâ´y theo tô’
ho..p tùy ý).
III. Tı́ch phân cu’a vi phân nhi. thú.c. Dó là nhũ.ng tı́ch phân da.ng
Z
xm (axn + b)pdx (10.10)

trong dó a, b ∈ R, m, n, p ∈ Q và a 6= 0, b 6= 0, n 6= 0, p 6= 0; biê’u thú.c


xm (zxn + b)p du.o..c go.i là vi phân nhi. thú.c.
Tı́ch phân vi phân nhi. thú.c (10.10) du.a du.o..c vê
` tı́ch phân hàm
hũ.u ty’ trong ba tru.ò.ng ho..p sau dây:
1) p là sô´ nguyên,
m+1
2) là sô´ nguyên,
n
m+1
3) + p là sô´ nguyên.
n
- i.nh lý (Trebu.sép). Tı́ch phân vi phân nhi. thú.c (10.10) biê’u diê
D ˜n
du.o..c du.ó.i da.ng hũ.u ha.n nhò. các hàm so. câ´p (tú.c là du.a du.o..c vê `
tı́ch phân hàm hũ.u ty’ hay hũ.u ty’ hóa du.o..c) khi và chı’ khi ı́t nhâ´t mô.t
m+1 m+1
trong ba sô´ p, , + p là sô´ nguyên.
n n
1) Nê´u p là sô´ nguyên thı̀ phép hũ.u ty’ hóa sẽ là
x = tN
trong dó N là m☠u sô´ chung cu’a các phân thú.c m và n.
m+1
2) Nê´u là sô´ nguyên thı̀ dă.t
n
axn + b = tM
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 39

trong dó M là m☠u sô´ cu’a p.


m+1
3) Nê´u + p là sô´ nguyên thı̀ dă.t
n

a + bx−n = tM

trong dó M là m☠u sô´ cu’a p.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh
Z √
3 √ Z
x + x2 + 6 x dx
1) I1 = √ dx , 2) I2 = p ·
x(1 + 3 x) 3
(2 + x)(2 − x)5

1
Gia’i. 1) Tı́ch phân dã cho có da.ng I, trong dó p1 = 1, p2 = ,
3
1
p3 = . M☠u sô´ chung cu’a p1 , p2 , p3 là m = 6. Do dó ta dă.t x = t6.
6
Khi dó:
Z 6 Z 5
t + t4 + t 5 t + t3 + 1
I=6 t dt = 6 dt
t6(1 + t2) 1 + t2
Z Z
3 dt 3√ 3 √
= 6 t dt + 6 2
= x2 + 6arctg 6 x + C.
1+t 2

2) Bă`ng phép biê´n dô’i so. câ´p ta có


Z r
3 2 − x dx
I2 = ·
2 + x (2 − x)2

Dó là tı́ch phân da.ng I. Ta dă.t


2−x
= t3
2+x
và thu du.o..c

1 − t3 t2dt
x=2 , dx = −12 ·
1 + t3 (1 + t3)2
40 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Tù. dó
Z Z r
t3 (t3 + 1)2 dt 3 dt 3 3 2 + x 2
I2 = −12 6 3 2
=− 3
= + C. N
16t (t + 1) 4 t 8 2−x
Vı́ du. 2. Tı́nh các tı́ch phân
Z Z
dx dx
1) I1 = √ , 2) I2 = √ ,
x x2 + x + 1 (x − 2) −x2 + 4x − 3
Z
dx
3) I3 = √ ,·
(x + 1) 1 + x − x2
Gia’i. 1) Tı́ch phân I1 là tı́ch phân da.ng II và a = 1 > 0 nên ta su’.
du.ng phép thê´ Euler (i)

x2 + x + 1 = x + t, x2 + x + 1 = x2 + 2tx + t2
t2 − 1 √ −t2 + t − 1
x= , x2 + x + 1 = x + t =
1 − 2t 1 − 2t
2
2(−t + t − 1)
dx = dt.
(1 − 2t)2
Tù. dó
Z
dt 1 − t 1 + x − √x2 + x + 1

I1 = 2 2
= ln + C = ln √ + C.
t −1 1+t 1−x+ x +x+12

2) Dô´i vó.i tı́ch phân I2 (da.ng II) ta có

−x2 + 4x − 3 = −(x − 1)(x − 3)

và do dó ta su’. du.ng phép thê´ Euler (iii):



−x2 + 4x − 3 = t(x − 1).

Khi dó
r
3−x
−(x − 1)(x − 3) = t2(x − 1)2 , −(x − 3) = t2 (x − 1), t= ,
x−1
t2 + 3 √ 2t
x=
2
, −x2 + 4x − 3 = t(x − 1) = 2
t +1 t +1
−4tdt
dx = 2
(t + 1)2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 41

và thu du.o..c


Z
dt 1 − t √x − 1 − √3 − x

I2 = 2 2
= ln + C = ln √ √ + C.
t −1 1+t x−1+ 3−x
3) Dô´i vó.i tı́ch phân I3 (da.ng III) ta có C = 1 > 0. Ta su’. du.ng
phép thê´ Euler (ii) và

1 + x − x2 = tx − 1, 1 + x − x2 = t2x2 − 2tx + 1,
2t + 1 √ t2 + t − 1
x= 2 , 1 + x − x2 = tx − 1 = ,
t +√ 1 t2 + 1
1 + 1 + x − x2 −2(t2 + t − 1)
t= , dx = ·
x (t2 + 1)2
Do dó
Z Z
dt d(t + 1)
I3 = −2 = −2 = −2arctg(t + 1) + C
t2 + 2t + 2 1 + (t + 1)2

1 + x + 1 + x − x2
= −2arctg + C. N
x
Vı́ du. 3. Tı́nh các tı́ch phân
Z √ Z s
x √  1 
1) I1 = √ dx, x > 0; 2) I2 = x 4
1− √ dx;
(1 + 3 x)2 x3
Z
dx
3) I3 = p ·
x2 3 (1 + x3)5
Gia’i. 1) Ta có
Z
1 1 −2
I1 = x2 1 + x3 dx,

1 1
trong dó m = , n = , p = −2, m☠u sô´ chung cu’a m và n bă`ng 6.
2 3
Vı̀ p = −2 là sô´ nguyên, ta áp du.ng phép dô’i biê´n x = t6 và thu du.o..c
Z Z 
t8 4 2 4t2 + 3 
I1 = 6 dt = 6 t − 2t + 3 − dt
(1 + t2)2 (1 + t2)2
Z Z
6 5 3 dt t2
= t − 4t + 18t − 18 − 6 dt.
5 1 + t2 (1 + t2 )2
42 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Vı̀
Z Z 
t2 dt 1 1  t 1
2 2
=− td 2
=− 2
+ arctgt
(1 + t ) 2 1+t 2(1 + t ) 2
nên cuô´i cùng ta thu du.o..c
6 3x1/6
I1 = x5/6 − 4x1/2 + 18x1/6 + − 21arctgx1/6 + C.
5 1 + x1/3
2) Ta viê´t I2 du.ó.i da.ng
Z
1 3 1
I2 = x 2 1 − x− 2 4 dx.

. 1 3 1 m+1
O’ dây m = , n = − , p = và = −1 là sô´ nguyên và ta
2 2 4 n
có tru.ò.ng ho..p thú. hai. Ta su’. du.ng phép dô’i biê´n
1
1 − √ = t4 .
x3
2 8 5
Khi dó x = (1 − t4)− 3 , dx = (1 − t4)− 3 t3dt và do vâ.y
3
Z Z  1  2h t Z
8 t4 2 dt i
I2 = dt = td = −
3 (1 − t4)2 3 1 − t4 3 1 − t4 1 − t2
Z h i
2t 1 1 1
= 4
− 2
+ dt
3(1 − t ) 3 1−t 1 + t2
2t 1 1 + t 1
= − ln − arctgt + C,
3(1 − t4 ) 6 1−t 3
1/4
trong dó t = 1 − x−3/2 .
. .
3) Ta viê´t I3 du ó i da.ng
Z
5
I3 = x−2 (1 + x3 )− 3 dx.

. 5 m+1
O’ dây m = −2, n = 3, p = − và + p = −2 là sô´ nguyên.
3 n
Do vâ.y ta có tru.ò.ng ho..p thú. ba. Ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n

1 + x−3 = t3 ⇒ 1 + x3 = t3x3 .
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 43

Tù. dó
1 t3 1
x3 = 3
, 1 + x 3
= 3
, x = (t3 − 1)− 3
t −1 t −1
− 43 2
dx = −t (t − 1) dt, x−2 = (t3 − 1) 3 .
2 3

Do vâ.y
Z  t3 −5/3 Z
3 2/3 2 3 − 43 1 − t3
I3 = − (t − 1) t (t − 1) dt = dt
t3 − 1 t3
Z Z
−3 t−2 1 + 2t3
= t dt − dt = −t+C = C −
−2 2t3
3
2 + 3x
=C− p · N
2x (1 + x3 )2
3
44 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân (1-15)


Z
dx
1. √ √ .
2x − 1 − 3 2x − 1
3
(DS. u3 + u2 + 3u + 3 ln |u − 1|, u6 = 2x − 1)
2
Z
xdx
2. √ .
(3x − 1) 3x − 1

2 3x − 2
(DS. √ )
9 3x − 1
Z r
1 − x dx
3. .
1+x x

1− 1 − x2
(DS. − arc sin x)
x
Z r
3 x + 1 dx
4. .
x−1 x+1
r
1 (1 − t)2 √ 2t + 1 3 x+1
(DS. − ln 2
+ 3arctg √ , t= )
2 1+t+t 3 x−1
Z √ √
x+1− x−1
5. √ √ dx.
x+1+ x−1
1 2 √ √
(DS. (x − x x2 − 1 + ln |x + x2 − 1|)
2
Z
xdx
6. √ √ .
x+1− 3x+1
1 8 1 7 1 6 1 5 1 4i 6
h1
9
(DS. 6 u + u + u + u + u + u , u = x + 1)
9 8 7 6 5 4
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 45

Z r
1+x
7. (x − 2) dx.
1−x
 1 √ 3
(DS. 1 − x 1 − x2 − arc sin x)
2 2
Z r
3 x+1 dx
8. .
x − 1 (x − 1)3
r r
3 3 x + 1 4 3 3  x + 1 3
(DS. − )
16 x−1 28 x−1
Z r
dx x−2
9. p . (DS. 2 )
(x − 1)3 (x − 2) x−1
r
p x−1
˜ n. Viê´t (x − 1)3 (x − 2) = (x − 1)(x − 2)
Chı’ dâ , dăt
r x−2 .
x−1
t= .
x−2
Z
dx
10. p .
3
(x − 1)2 (x + 1)
1 u2 + u + 1 √ 2u + 1 x+1
(DS. ln 2 − 3arctg √ , u3 = )
2 u − 2u + 1 3 x−1
Z r
dx 3 3 1+x
11. p . (DS. )
3
(x + 1)2 (x − 1)4 2 x−1
Z r
dx 4 4 x−1
12. p . (DS. )
4
(x − 1)3 (x + 2)5 3 x+2
Z r
dx 3 3x − 5 3 x + 1
13. p . (DS. )
3
(x − 1)7 (x + 1)2 16 x − 1 x − 1
Z r
dx x−5
14. p . (DS. −3 6 )
6
(x − 7)7 (x − 5)5 x−7
Z r
dx n n x−b
15. p , a 6= b. (DS. )
n
(x − a)n+1 (x − b)n−1 b−a x−a
46 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z √ √
x+1− x−1
16. √ √ dx.
x+1+ x−1

x 2 x x2 − 1 1 √
(DS. − + ln |x + x2 − 1|)
3 2 2
Su’. du.ng các phép thê´ Euler dê’ tı́nh các tı́ch phân sau dây (17-22)
Z
dx 1 + x − √x2 + x + 1

17. √ . (DS. ln √ )
2
x x +x+1 1−x+ x +x+1 2
Z
dx √x − 1 − √3 − x

18. √ . (DS. ln √ √ )
2
(x − 2) −x + 4x − 3 x−1+ 3−x
Z √
dx 1 + x + 1 + x − x2
19. √ . (DS. −2arctg )
(x + 1) 1 + x − x2 x
Z
dx
20. √ .
(x − 1) x2 + x + 1

3 x−1

(DS. ln p )
3 2
3 + 3x + 2 3(x + x + 1)
Z
(x − 1)dx 1 + 2x
21. √ . (DS. √ )
(x2 + 2x) x2 + 2x x2 + 2x
Z
5x + 4
22. √ dx.
x2 + 2x + 5
√ √
(DS. 5 x2 + 2x + 5 − ln x + 1 + x2 + 2x + 5 )

1
˜ n. Có thê’ dô’i biê´n t = (x2 + 2x + 5)0 = x + 1.
Chı’ dâ
2
Tı́nh các tı́ch phân cu’a vi phân nhi. thú.c
Z
1
23. x− 3 (1 − x1/6)−1 dx. (DS. 6x 6 + 3x 3 + 2x 2 + 6 ln x 6 − 1 )
1 1 1 1

Z
2 1 3 1
24. x− 3 (1 + x 3 )−3 dx. (DS. − (1 + x 3 )−2 )
2
Z
1 1 4 1 1 1
25. x− 2 (1 + x 4 )−10 dx. (DS. (1 + x 4 )−9 − (1 + x 4 )−8 )
9 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 47

Z  t5 
x 2t3 √
26. p √ dx. (DS. 3 − + t , t = 1 + x2/3)
3
1 + x2 5 3
Z
2 x2 + 1
27. x3(1 + 2x2)− 3 dx. (DS. √ )
2 2x2 + 1
Z
dx 1 √
28. √ . (DS. x−3 (2x2 − 1) x2 + 1)
x4 1 + x 2 3
Z
dx 1 2
29. . (DS. − x−1 (3x + 4)(2 + x3)− 3 )
x (1 + x3)5/3
2 8
Z q
dx 3 3
30. √ p 3
√4
. (DS. −2 (x− 4 + 1)2 )
x3 1 + x3
Z
dx 3
31. √ √ . (DS. − √ )
3
x2( 3 x + 1)3 2( x + 1)2
3

Z √3
x
32. p√ dx.
3
x+1
 u7 3 √ 
(DS. 6 − u5 + u3 − u2 , u2 = 3
x+1 )
7 5
Z
dx
33. √ .
x6 x2 − 1

u5 2u3 √
(DS. − + u, u= 1 − x−2 )
5 3
Z
dx
34. √
3
.
x 1 + x5

1 u2 − 2u + 1 3 2u + 1
(DS. ln 2 + arctg √ , u3 = 1 + x 5 )
10 u +u+1 5 3
Z √
35. x7 1 + x2 dx.

u9 3u7 3u5 u3
(DS. − + − , u2 = 1 + x 2 )
9 7 5 3
48 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
dx
36. √
3
.
1 + x3
1 u2 + u + 1 1 2u + 1
(DS. ln 2 − √ arctg √ , u3 = 1 + x−3 )
6 u − 2u + 1 3 3
Z
dx
37. √
4
.
1 + x4
1 u + 1 1
(DS. ln − arctgu, u4 = 1 + x−4 )
4 u−1 2
Z

3
38. x − x3dx.

u 1 u2 + 2u + 1 1 2u − 1
(DS. 3
− ln 2
− √ arctg √ , u3 = x−2 − 1)
2(u + 1) 12 u −u+1 2 3 3

10.2.3 Tı́ch phân các hàm lu.o..ng giác


I. Tı́ch phân da.ng
Z
R(sin x, cos x)dx (10.11)

trong dó R(u, v) là hàm hũ.u ty’ cu’a các biê´n u bà v luôn luôn có thê’
x
hũ.u ty’ hóa du.o..c nhò. phép dô’i biê´n t = tg , x ∈ (−π, π). Tù. dó
2
2t 1 − t2 2dt
sin x = , cos x = , dx = ·
1 + t2 1 + t2 1 + t2
Nhu.o..c diê’m cu’a phép hũ.u ty’ hóa này là nó thu.ò.ng du.a dê´n nhũ.ng
tı́nh toán râ´t phú.c ta.p.
` u tru.ò.ng ho..p phép hũ.u ty’ hóa có thê’ thu..c hiê.n
Vı̀ vâ.y, trong nhiê
du.o..c nhò. nhũ.ng phép dô’i biê´n khác.
II. Nê´u R(− sin x, cos x) = −R(sin x, cos x) thı̀ su’. du.ng phép dô’i
biê´n

t = cos x, x ∈ (0, π)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 49

và lúc dó


dt
dx = − √
1 − t2
III. Nê´u R(sin x, − cos x) = −R(sin x, cos x) thı̀ su’. du.ng phép dô’i
biê´n
dt  π π
t = sin x, dx = √ , x∈ − , .
1 − t2 2 2
IV. Nê´u R(− sin
 x, π− cos
 x) = R(sin x, cos x) thı̀ phép hũ.u ty’ hóa
π
sẽ là t = tgx, x ∈ − , :
2 2
t 1 dt
sin x = √ , cos x = √ , x = arctgt, dx = ·
1 + t2 1 + t2 1 + t2
V. Tru.ò.ng ho..p riêng cu’a tı́ch phân da.ng (10.11) là tı́ch phân
Z
sinm x cosn xdx, m, n ∈ Z (10.12)

(i) Nê´u sô´ m le’ thı̀ dă.t t = cos x, nê´u n le’ thı̀ dă.t sin x = t.
(ii) Nê´u m và n là nhũ.ng sô´ chă˜ n không âm thı̀ tô´t ho.n hê´t là thay
sin2 x và cos2 x theo các công thú.c
1 1
sin2 x = (1 − cos 2x), cos2 x = (1 + cos 2x).
2 2
(iii) Nê´u m và n chă˜ n, trong dó có mô.t sô´ âm thı̀ phép dô’i biê´n sẽ
là tgx = t hay cotgx = t.
(iv) Nê´u m + n = −2k, k ∈ N thı̀ viê´t biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch
phân bo’.i da.ng phân thú.c và tách cos2 x (hoă.c sin2 x) ra kho’i m☠u sô´.
dx dx
Biê’u thú.c (hoă
. c ) du.o..c thay bo’.i d(tgx) (hoă.c d(cotgx))
cos2 x sin2 x
và áp du.ng phép dô’i biê´n t = tgx (hoă.c t = cotgx).
VI. Tı́ch phân da.ng
Z
sinα x cosβ xdx, α, β ∈ Q. (10.13)
50 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Bă`ng phép dô’i biê´n sin2 x = t ta thu du.o..c


Z
1 α−1 β−1
I= t 2 (1 − t) 2 dt
2
. .
và bài toán du o. c quy vê` tı́ch phân cu’a vi phân nhi. thú.c.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân
Z
dx
I=
3 sin x + 4 cos x + 5
x
Gia’i. Dă.t t = tg , x ∈ (−π, π). Khi dó
2
Z Z
dt
I =2 = 2 (t + 3)−2 dt
t2 + 6t + 9
2 2
=− +C =− x + C. N
t+3 3 + tg
2
Vı́ du. 2. Tı́nh
Z
dx
J=
(3 + cos 5x) sin 5x
Gia’i. Dă.t 5x = t. Ta thu du.o..c
Z
1 dt
J=
5 (3 + cos t) sin t
và (tru.ò.ng ho..p II) do dó bă`ng cách dă.t phép dô’i biê´n z = cos t ta có
Z Z
1 dz 1 h A B C i
J= = + + dz
5 (z + 3)(z 2 − 1) 5 z−1 z−1 z+3
Z
1 h 1 1 1 i
= − + dz
5 8(z − 1) 4(z + 1) 8(z + 3)
1h1 1 1 i
= ln |z − 1| − ln |z + 1| + ln |z + 3| + C
5 8 4 8
1 (z − 1)(z + 3)

= ln +C
40 (z + 1)2
1 cos2 x + 2 cos 5x − 3

= ln 2
+ C. N
40 (cos 5x + 1)
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 51

Vı́ du. 3. Tı́nh


Z
2 sin x + 3 cos x
J= dx
sin2 x cos x + 9 cos3 x

Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có tı́nh châ´t là

R(− sin x, − cos x) = R(sin x, cos x).


 π π
Do dó ta su’. du.ng phép dô’i biê´n t = tgx, x ∈ − , . Chia tu’. sô´
2 2
và m☠u sô´ cu’a biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân cho cos3 x ta có
Z Z
2tgx + 3 2t + 3
J= 2
d(tgx) = dt
tg x + 9 t2 + 9
t
= ln(t2 + 9) + arctg +C
3
 tgx 
= ln(tg2 x + 9) + arctg + C. N
3
Vı́ du. 4. Tı́nh
Z
dx
J= 6
sin x + cos6 x

Gia’i. Áp du.ng công thú.c


1 1
cos2 x = (1 + cos 2x), sin2 x = (1 − sin 2x)
2 2
ta thu du.o..c
1
cos6 x + sin6 x = (1 + 3 cos2 2x).
4
Dă.t t = tg2x, ta tı̀m du.o..c
Z Z
4dx dt
J= 2
=2 2
1 + 3 cos 2x t +4
t tg2x
= arctg + C = arctg + C. N
2 2
52 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Vı́ du. 5. Tı́nh


Z
3 1
J= sin 2 x cos 2 xdx.

Gia’i. Dă.t z = sin2 x ta thu du.o..c


Z
1 1
J= z 1/4(1 − z)− 4 dx.
2
Dó là tı́ch phân cu’a vi phân nhi. thú.c và
1
m+1 +1 1
+p = 4 − = 1.
n 1 4
Do vâ.y ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n
1 dz 1
− 1 = t4, − = 4t3 dt, z2 =
z z2 (t4 + 1)2
và do dó
Z
t2
J = −2 dt.
(t4 + 1)2
1
Dă.t t = ta thu du.o..c
y
Z
y4
J=2 dy.
(1 + y 4)2

Thu..c hiê.n phép tı́ch phân tù.ng phâ


` n bă`ng cách dă.t

y3 1
u = y, dv = dy ⇒ du = dy, v=−
(1 + y 4)2 4(1 + y 2)
ta thu du.o..c
h Z
y 1 dy i
J=2 − 4
+
4(1 + y ) 4 1 + y4
y 1
=− 4
+ J1 .
2(1 + y ) 2
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 53

Dê’ tı́nh J1 ta biê’u diê˜ n tu’. sô´ cu’a biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân
nhu. sau:
1 
1 = (y 2 + 1) − (y 2 − 1)
2
và khi dó
Z Z 2
1 y2 + 1 1 y −1
J1 = 4
dy − dy
2 y +1 2 y4 + 1
 1  1
Z 1+ dy Z 1 − 2 dy
1 y2 1 y
= −
2 1 2 1
y2 + 2 y2 + 2
y y
 1   1
Z d y+ Z d y+
1 y 1 y
=  −
2 1 2 2
 1 2
y− +2 y+ −2
y y
1 1 √
y− y+ − 2
1 y 1 y
= √ arctg √ − √ ln √ + C.
2 2 2 4 2 1
yb + + 2
y
Cuô´i cùng ta thu du.o..c
1 1 √
y− y + − 2
y 1 4 1 y
J=− + √ arctg √ − √ ln √ +C
4
2(1 + y ) 4 2 2 8 2 1
y+ + 2
y
trong dó
r
1 4 1
y= , t= −1, z = sin2 x. N
t z

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân bă`ng cách su’. du.ng các công thú.c lu.o..ng giác
dê’ biê´n dô’i hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân.
54 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
3 cos3 x
1. sin xdx. (DS. − cos x + )
3
Z
3x sin 2x sin 4x
2. cos4 xdx. (DS. + + )
8 4 32
Z
2 cos5 x
3. sin5 xdx. (DS. cos3 x − − cos x)
3 5
Z
3 sin5 x sin7 x
4. cos7 xdx. (DS. sin x − sin3 x + − )
5 7
Z
x sin 4x
5. cos2 x sin2 xdx. (DS. − )
8 32
Z
cos5 x cos3 x
6. sin3 x cos2 xdx. (DS. − )
5 3
Z
sin6 x sin8 x
7. cos3 x sin5 xdx. (DS. − )
6 8
Z
dx 1
8. . (DS. ln |tgx|)
sin 2x 2
Z  π x 
dx
9. x. (DS. 3 ln tg + )
cos 4 6
3
Z
sin x + cos x 1 h x  π x  i

10. dx. (DS. ln tg + ln tg + )
sin 2x 2 2 4 2
Z
sin2 x tg5 x tg3 x
11. dx. (DS. + )
cos6 x 5 3
˜ n. Dă.t t = tgx.
Chı’ dâ
Z
1
12. sin 3x cos xdx. (DS. − (cos 4x + 2 cos 2x))
8
Z
x 2x 3 x 1
13. sin cos dx. (DS. cos − cos x)
3 3 2 3 2
Z
cos3 x 1
14. 2 dx. (DS. − − sin x)
sin x sin x
Z
sin3 x 1
15. 2
dx. (DS. + cos x)
cos x cos x
10.2. Các ló.p hàm kha’ tı́ch trong ló.p các hàm so. câ´p 55

Z
cos3 x cotg4x
16. dx. (DS. − )
sin5 x 4
Z
sin5 x 1 cos2 x
17. dx. (DS. + 2 ln | cos x| − )
cos3 x 2 cos2 x 2
Z
tg4x tg2 x
18. tg5 xdx. (DS. − − ln | cos x|)
4 2
Trong các bài toán sau dây hãy áp du.ng phép dô’i biê´n

x 2t 1 − t2 2dt
t = tg , sin x = 2
, cos x = 2
, x = 2arctgt, dx =
2 1+t 1+t 1 + t2
Z x
dx 1 2 + tg 2
19. . (DS. ln x )
3 + 5 cos x 4 2 − tg
2
Z 
dx 1 x π 
20. . (DS. √ ln tg + )
sin x + cos x 2 2 8
Z
3 sin x + 2 cos x
21. dx.
2 sin x + 3 cos x
1
(DS. (12x − 5 ln |2tgx + 3| − 5 ln | cos x|)
13
Z
dx x
22. . (DS. ln 1 + tg )
1 + sin x + cos x 2
Z
dx
23. .
(2 − sin x)(3 − sin x)
x x
2 2tg − 1 1 3tg − 1
(DS. √ arctg √ 2 − √ arctg 2√ )
3 3 2 2 2
Tı́nh các tı́ch phân da.ng
Z
sinm x cosn xdx, m, n ∈ N.
Z
1 8 1
24. sin3 x cos5 xdx. (DS. cos x − cos6 x)
8 6
56 Chu.o.ng 10. Tı́ch phân bâ´t di.nh

Z
1 1 1 
25. sin2 x cos4 xdx. (DS. x − sin 4x + sin2 2x )
16 4 3
Z
26. sin4 x cos6 xdx.

1 1 1 5 3
(DS. sin 8x − sin 4x + sin 2x + x)
211 28 5 · 26 28
Z
x sin 4x sin2 2x
27. sin4 x cos2 xdx. (DS. − − )
16 64 48
Z
1 2 1
28. sin4 x cos5 xdx. (DS. sin5 x − sin7 x + sin9 x)
5 7 9
Z
1 1
29. sin6 x cos3 xdx. (DS. sin7 x − sin9 x)
7 9
Tı́nh các tı́ch phân da.ng
Z
sinα x cosβ xdx, α, β ∈ Q.

Z
sin3 x 3 √
3 3
30. √ dx. (DS. cos x cos 2x+ √ )
cos x 3 cos x 5 3
cos x
˜ n. Dă.t t = cos x.
Chı’ dâ
Z
dx 3(1 + 4tg2 x)
31. √3
. (DS. − p )
sin11 x cos x 8tg2x · 3 tg2 x
˜ n. Dă.t t = tgx.
Chı’ dâ
Z
sin3 x √ 1 2

32. √3
dx. (DS. 3 3
cos x cos x − 1 )
cos2 x 7
Z √
3 3 3 11
33. cos2 x sin3 xdx. (DS. − cos5/3 x + cos 3 x)
5 11
Z
dx √
34. √4
. (DS. 4 4 tgx)
3 5
sin x cos x
Z
sin3 x 5 14 5 4
35. √5
dx. (DS. cos 5 x − cos 5 x)
cos x 14 4
Chu.o.ng 11

Tı́ch phân xác di.nh Riemann

11.1 Hàm kha’ tı́ch Riemann và tı́ch phân xác


di.nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- i.nh nghı̃a . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
11.1.1 D

- iê
11.1.2 D ` u kiê.n dê’ hàm kha’ tı́ch . . . . . . . . . . 59

11.1.3 Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân xác di.nh 59

11.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d i.nh . . . 61

11.3 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d i.nh . 78

11.3.1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng và thê’ tı́ch vâ.t thê’ . . 78

11.3.2 Tı́nh dô. dài cung và diê.n tı́ch mă.t tròn xoay 89

11.4 Tı́ch phân suy rô.ng . . . . . . . . . . . . . . 98

11.4.1 Tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n . . . . . . . 98

11.4.2 Tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm không bi. chă.n 107
58 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

11.1 Hàm kha’ tı́ch Riemann và tı́ch phân


xác di.nh
11.1.1 - i.nh nghı̃a
D
Gia’ su’. hàm f(x) xác di.nh và bi. chă.n trên doa. n [a, b]. Tâ.p ho..p hũ.u
 n
ha.n diê’m xk k=0 :

a = x0 < x1 < x2 < · · · < xn−1 < xn = b

du.o..c go.i là phép phân hoa.ch doa.n [a, b] và du.o..c ký hiê.u là T [a, b] hay
do.n gia’n là T .
- i.nh nghı̃a 11.1.1. Gia’ su’. [a, b] ⊂ R, T [a, b] = {a = x0 < x1 <
D
· · · < xn = b} là phép phân hoa.ch doa.n [a, b]. Trên mô˜ i doa.n [xj−1 , xj ],
j = 1, . . . , n ta cho.n mô.t cách tùy ý diê’m ξj và lâ.p tô’ng

X
n
S(f, T, ξ) = f (ξj )∆xj , ∆xj = xj − xj−1
j=1

go.i là tô’ng tı́ch phân (Riemann) cu’a hàm f (x) theo doa.n [a, b] tu.o.ng
ú.ng vó.i phép phân hoa.ch T và cách cho.n diê’m ξj , j = 1, n. Nê´u gió.i
ha.n
X
n
lim S(f, T, ξ) = lim f (ξj )∆xj (11.1)
d(T )→0 d(T )→0
j=1

` n ta.i hũ.u ha.n không phu. thuô.c vào phép phân hoa.ch T và cách
tô
cho.n các diê’m ξj , j = 1, n thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân xác
di.nh cu’a hàm f(x).
Tâ.p ho..p mo.i hàm kha’ tı́ch Riemann trên doa. n [a, b] du.o..c ký hiê.u
là R[a, b].
11.1. Hàm kha’ tı́ch Riemann và tı́ch phân xác di.nh 59

11.1.2 - iê
D ` u kiê.n dê’ hàm kha’ tı́ch

- .inh lý 11.1.1. Nê´u hàm f (x) liên tu.c trên doa.n [a, b] thı̀ f ∈ R[a, b].
D
Hê. qua’. Mo.i hàm so. câ´p dê `m tro.n
` u kha’ tı́ch trên doa.n bâ´t kỳ nă
.
trong tâ.p ho. p xác di.nh cu’a nó.
- i.nh lý 11.1.2. Gia’ su’. f : [a, b] → R là hàm bi. chă.n và E ⊂ [a, b]
D
là tâ.p ho..p các diê’m gián doa.n cu’a nó. Hàm f (x) kha’ tı́ch Riemann
trên doa.n [a, b] khi và chı’ khi tâ.p ho..p E có dô. do - không, tú.c là E
tho’a mãn diê ` n ta.i hê. dê´m du.o..c (hay hũ.u ha.n) các
` u kiê.n: ∀ ε > 0, tô
khoa’ng (ai , bi ) sao cho

[
∞ X
∞ X
N
E⊂ (ai , bi ), (bi − ai ) = lim (bi − ai ) < ε.
N →∞
i=1 i=1 i=1

` u kiê.n cu’a di.nh lý 11.1.2 (go.i là tiêu chuâ’n kha’ tı́ch
Nê´u các diê
Zb
. . .
Lo be (Lebesgue)) du o. c tho’a mãn thı̀ giá tri. cu’a tı́ch phân f (x)dx
a
không phu. thuô.c vào giá tri. cu’a hàm f (x) ta.i các diê’m gián doa.n và
ta.i các diê’m dó hàm f (x) du.o..c bô’ sung mô.t cách tùy ý nhu.ng pha’i
ba’o toàn tı́nh bi. chă.n cu’a hàm trên [a, b].

11.1.3 Các tı́nh châ´t co. ba’n cu’a tı́ch phân xác
di.nh
Za
1) f (x)dx = 0.
a

Zb Za
2) f(x)dx = − f(x)dx.
a b

3) Nê´u f, g ∈ R[a, b] và α, β ∈ R thı̀ αf + βg ∈ R[a, b].


60 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

4) Nê´u f ∈ R[a, b] thı̀ |f(x)| ∈ R[a, b] và

Zb Zb

f(x)dx 6 |f (x)|dx, a < b.
a a

5) Nê´u f, g ∈ R[a, b] thı̀ f (x)g(x) ∈ R[a, b].


6) Nê´u fg ∈ D[a, b] và ]c, d] ⊂ [a, b] thı̀ f (x)g(x) ∈ R[c, d].
7) Nê´u f ∈ R[a, c], f ∈ R[c, b] thı̀ f ∈ R[a, b], trong dó diê’m c có
thê’ să´p xê´p tùy ý so vó.i các diê’m a và b.
Trong các tı́nh châ´t sau dây ta luôn luôn xem a < b.
Zb
8) Nê´u f ∈ R[a, b] và f > 0 thı̀ f (x)dx > 0.
a
9) Nê´u f, g ∈ R[a, b] và f (x) > g(x) ∀ x ∈ [a, b] thı̀

Zb Zb
f (x)dx > g(x)dx.
a a

10) Nê´u f ∈ C[a, b], f(x) > 0, f (x) 6≡ 0 trên [a, b] thı̀ ∃ K > 0 sao
cho
Zb
f (x)dx > K.
a

11) Nê´u f, g ∈ R[a, b], g(x) > 0 trên [a, b].

M = sup f (x), m = inf f (x)


[a,b] [a,b]

thı̀
Zb Zb Zb
m g(x)dx 6 f (x)g(x)dx ≤ M g(x)dx.
a a a
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 61

11.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác


di.nh
Gia’ su’. hàm f(x) kha’ tı́ch trên doa.n [a, b]. Hàm

Zx
F (x) = f(x)dt, a6x6b
a

du.o..c go.i là tı́ch phân vó.i câ.n trên biê´n thiên.
- i.nh lý 11.2.1. Hàm f(x) liên tu.c trên doa.n [a, b] là có nguyên hàm
D
trên doa.n dó. Mô.t trong các nguyên hàm cu’a hàm f (x) là hàm

Zx
F (x) = f (t)dt. (11.2)
a

Tı́ch phân vó.i câ.n trên biê´n thiên du.o..c xác di.nh dô´i vó.i mo.i hàm
f (x) kha’ tı́ch trên [a, b]. Tuy nhiên, dê’ hàm F (x) da.ng (11.2) là nguyên
hàm cu’a f(x) diê ` u cô´t yê´u là f (x) pha’i liên tu.c.
Sau dây là di.nh nghı̃a mo’. rô.ng vê ` nguyên hàm.

- i.nh nghı̃a 11.2.1. Hàm F (x) du.o..c go.i là nguyên hàm cu’a hàm
D
f (x) trên doa.n [a, b] nê´u
1) F (x) liên tu.c trên [a, b].
2) F 0(x) = f (x) ta.i các diê’m liên tu.c cu’a f (x).
Nhâ.n xét. Hàm liên tu.c trên doa.n [a, b] là tru.ò.ng ho..p riêng cu’a
hàm liên tu.c tù.ng doa.n. Do dó dô´i vó.i hàm liên tu.c di.nh nghı̃a 11.2.1
` nguyên hàm là trùng vó.i di.nh nghı̃a cũ tru.ó.c dây vı̀ F 0(x) = f (x)
vê
∀ x ∈ [a, b] và tı́nh liên tu.c cu’a F (x) du.o..c suy ra tù. tı́nh kha’ vi.
- i.nh lý 11.2.2. Hàm f (x) liên tu.c tù.ng doa.n trên [a, b] là có nguyên
D
hàm trên [a, b] theo nghı̃a cu’a di.nh nghı̃a mo’. rô.ng. Mô.t trong các
62 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

nguyên hàm là


Zx
F (x) = f (t)dt.
a

- i.nh lý 11.2.3. (Newton-Leibniz) Dô´i vó.i hàm liên tu.c tù.ng doa.n
D
trên [a, b] ta có công thú.c Newton-Leibniz:
Zb
f (x)dx = F (b) − F (a) (11.3)
a

trong dó F (x) là nguyên hàm cu’a f (x) trên [a, b] vó.i nghı̃a mo’. rô.ng.
- i.nh lý 11.2.4 (Phu.o.ng pháp dô’i biê´n) Gia’ su’.:
D
(i) f (x) xác di.nh và liên tu.c trên [a, b],
(ii) x = g(t) xác di.nh và liên tu.c cùng vó.i da.o hàm cu’a nó trên
doa.n [α, β], trong dó g(α) = a, g(β) = b và a 6 g(t) 6 b.
Khi dó
Zb Zβ
f(x)dx = f (g(t))g 0 (t)dt. (11.4)
a α

- i.nh lý 11.2.5 (Phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ


D ` n). Nê´u f (x) và
g(x) có da.o hàm liên tu.c trên [a, b] thı̀
Zb Zb
b
f(x)g (x)dx = f (x)g(x) a −
0
f 0 (x)g(x)dx. (11.5)
a a

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng to’ ră`ng trên doa.n [−1, 1] hàm


 vó.i x > 0,
1

f(x) = signx = 0 vó.i x = 0, x ∈ [−1, 1]



−1 vó.i x < 0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 63

a) kha’ tı́ch, b) không có nguyên hàm, c) có nguyên hàm mo’. rô.ng.
Gia’i. a) Hàm f (x) kha’ tı́ch vı̀ nó là hàm liên tu.c tù.ng doa.n.
b) Ta chú.ng minh hàm f (x) không có nguyên hàm theo nghı̃a cũ.
Thâ.t vâ.y mo.i hàm da.ng

−x + C khi x < 0
1
F (x) =
x + C2 khi x > 0
` u có da.o hàm bă`ng signx ∀ x 6= 0, trong dó C1 và C2 là các sô´ tùy
dê
ý. Tuy nhiên, thâ.m chı́ hàm “tô´t nhâ´t” trong sô´ các hàm này
F (x) = |x| + C
(nê´u C1 = C2 = C) cũng không có da.o hàm ta.i diê’m x = 0. Do dó
hàm signx (và do dó mo.i hàm liên tu.c tù.ng doa. n) không có da.o hàm
trên khoa’ng bâ´t kỳ chú.a diê’m gián doa.n.
c) Trên doa.n [−1, 1] hàm signx có nguyên hàm mo’. rô.ng là hàm
F (x) = |x| vı̀ nó liên tu.c trên doa.n [−1, 1] và F 0(x) = f(x) khi x 6= 0.
N
Za

Vı́ du. 2. Tı́nh a2 − x2 dx, a > 0.
0
h πi
´ ´
Gia’i. Dă.t x = a sin t. Nêu t cha.y hêt doa.n 0, thı̀ x cha.y hê´t
2
doa.n [0, a]. Do dó
Za Zπ/2 Zπ/2
√ 1 + cos 2t
a2 − x2 dx = a2 cos2 tdt = a2 dt
2
0 0 0
Zπ/2 Zπ/2
a2 a2 a2 π
= dt + cos 2tdt = · N
2 2 4
0 0
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân

Z2/2r
1+x
I= dx.
1−x
0
64 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Gia’i. Ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n x = cos t. Phép dô’i biê´n này
` u kiê.n sau:
tho’a mãn các diê
(1) x = ϕ(t) = cos t liên tu.c ∀ t ∈ R
hπ π i h √2 i
(2) Khi t biê´n thiên trên doa.n , thı̀ x cha.y hê´t doa.n 0, .
√ 4 4 2
π 2 π 
(3) ϕ = , ϕ = 0.
4 2 2 hπ π i
(4) ϕ0 (t) = − sin t liên tu.c ∀ t ∈ , .
4 2
Nhu. vâ.y phép dô’i biê´n tho’a mãn di.nh lý 11.2.4 và do dó

x = cos t, dx = − sin tdt,


π   π  √2
ϕ = 0, ϕ = ·
2 4 2
Nhu. vâ.y
π π
Z4 Z2
t
I= cotg (− sin t)dt = (1 + cos t)dt
2
− π2 π
4

 π/2 π 2
= t + sin t π/4
= +1− ·. N
4 2
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân

Z3/2
dx
I= √ ·
x 1 − x2
1/2

Gia’i. Ta thu..c hiê.n phép dô’i biê´n

x = sin t ⇒ dx = cos tdt

và biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân có da.ng



 dt
cos tdt  nê´u cos t > 0,
√ = sin t
sin t cos2 t  − dt nê´u cos t < 0.
sin t
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 65

Các câ.n α và β cu’a tı́ch phân theo t du.o..c xác di.nh bo’.i

1 π
= sin t ⇒ α = ,
√2 6
3 π
= sin t ⇒ β = ·
2 3
5π 2π
(Ta cũng có thê’ lâ´y α1 = và β1 = ). Trong ca’ hai tru.ò.ng ho..p
6 3
h 1 √3 i
biê´n x = sin t dê
` u cha.y hê´t doa.n [a, b] = , . Ta sẽ thâ´y kê´t qua’
2 2
tı́ch phân là nhu. nhau. Thâ.t vâ.y trong tru.ò.ng ho..p thú. nhâ´t ta có
cos t > 0 và

Zπ/3 Zπ/3 √
dt t 2+ 3
I= = ln tg = ln ·
sin t 2 3
π/6 π/6

h 5π 2π i
Trong tru.ò.ng ho..p thú. hai t ∈ , ta có cos t < 0 và
6 3

Z
2π/3 √
dt t 2π/3 2+ 3
I =− = − ln tg = ln · N
sin t 2 5π/6 3
5π/6

Vı́ du. 5. Tı́nh tı́ch phân

Zπ/3
x sin x
I= dx.
cos2 x
0

Gia’i. Ta tı́nh bă`ng phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng phâ


` n.
Dă.t

u = x ⇒ du = dx,
sin xdx 1
dv = 2
⇒v= ·
cos x cos x
66 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Do dó
Zπ/3
1 π/3 dx π  x π  π/3

I =x· − = π − ln tg +
cos x 0 cos x 3 cos 2 4 0
0 3
2π  π π π 2π 5π
= − ln tg + + ln tg = − ln tg · N
3 6 4 4 3 12
Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân
Z1
I= x2(1 − x)3 dx.
0

Gia’i. Ta dă.t

u = x2 , dv = (1 − x)3dx ⇒
(1 − x)4
du = 2xdx, v=− ·
4
Do dó
Z1
2 (1 − x)4 1 (1 − x)4
I = −x + 2x dx = 0 + I1.
4 0 4
|0 {z }
I1

Tı́nh I1. Tı́ch phân tù.ng phâ


` n I1 ta có
Z1 Z1
1 4 1 (1 − x)5 1 1 (1 − x)5
I1 = x(1 − x) dx = − x + dx
2 2 5 0 2 5
0 0
6 1
1 (1 − x) 1 1
=0− = ⇒I= · N
10 6 0 60 60
Vı́ du. 7. Áp du.ng công thú.c Newton-Leibnitz dê’ tı́nh tı́ch phân
Z
100π Z1

1) I1 = 1 − cos 2xdx, 2) I2 = ex arc sin(e−x )dx.
0 0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 67

√ √
Gia’i. Ta có
1 − cos 2x = 2| sin x|. Do dó
Z
100π Z
100π
√ √
1 − cos 2xdx = 2 | sin x|dx
0 0

√ hZ Z Z
π 2π 3π

= 2 sin xdx − sin xdx + sin xdx − . . .


0 π 2π
Z
100π
i
+ ··· + sin xdx
99π
√ √
= − 2[2 + 2 + · · · + 2] = 200 2.
2) Thu..c hiê.n phép dô’i biê´n t = e−x , sau dó áp du.ng phu.o.ng pháp
tı́ch phân tù.ng phâ` n. Ta có
Z Z
x −x arc sin t
e arc sin(e )dx = − dt
t2
Z
1 dt
= arc sin t − √
t t 1 − t2
1
= arc sin t + I1 .
t
1
Z
dt
Z d 1 r 1 
I1 = − √ = r t = ln + − 1 + C.
t 1 − t2 1 2 t t2
−1
t
Do dó
Z
arc sin t  1 r 1 
ex arc sin e−x dx = + ln + − 1 +C
t t t2

= exarc sin e−x + ln(ex + e2x − 1) + C
Nguyên hàm vù.a thu du.o..c có gió.i ha.n hũ.u ha.n ta.i diê’m x = 0. do
dó theo công thú.c (11.3) ta có
Z1
π √
ex arc sin e−x dx = earc sin e−1 − + ln(e + e2 − 1). N
2
0
68 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Vı́ du. 8. Tı́nh tı́ch phân Dirichlet

Zπ/2
sin(2n − 1)x
dx, n ∈ N.
sin x
0

Gia’i. Ta có công thú.c

1 X
n−1
sin(2n − 1)x
+ cos 2kx = ·
2 k=1 2 sin x

Zπ/2
Tù. dó và lu.u ý ră`ng cos 2kxdx = 0, k = 1, 2, . . . , n − 1 ta có
0

Zπ/2
sin(2n − 1)x π
dx = · N
sin x 2
0

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân sau dây bă`ng phu.o.ng pháp dô’i biê´n (1-14).
Z5
xdx
1. √ . (DS. 4)
1 + 3x
0

Zln 3 3
dx ln
2. . (DS. 2)
ex − e−x 2
ln 2

Z3
(x3 + 1)dx 7
3. √ . (DS. √ − 1). Dă.t x = 2 sin t.
x2 4 − x2 2 3
1

Zπ/2
dx π
4. . (DS. √ )
2 + cos x 3 3
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 69

Z1
x2 dx 1
5. . (DS. )
(x + 1)4 24
0

Zln 2
√ 4−π
6. ex − 1dx. (DS. )
2
0

Z7
x3dx
7. p . (DS. 3)

3
(x2 + 1)2
3

˜ n. Dă.t t = x2 + 1.
Chı’ dâ
Ze √
4
1 + ln x √
8. dx. (DS. 0, 8(2 4 2 − 1))
x
1
˜ n. Dă.t t = 1 + ln x.
Chı’ dâ

Z 3
+
√ 81π
9. x2 9 − x2dx. (DS. )
8
−3

˜ n. Dă.t x = 3 cos t.
chı’ dâ
Z3 r
x 3(π − 2)
10. dx. (DS. )
6−x 2
0
˜ n. Dă.t x = 6 sin2 t.
Chı’ dâ

x 5π
11. sin6 dx. (DS. )
2 16
0
˜ n. Dă.t x = 2t.
Chı’ dâ
Zπ/4
8
12. cos7 2xdx. (DS. )
35
0
t
˜ n. Dă.t x =
Chı’ dâ
2
70 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann


Z2/2r √
1+x π 2
13. dx. (DS. + 1 − )
1−x 4 2
0
˜ n. Dă.t x = cos t.
Chı’ dâ
Z29 p √
3
(x − 2)2 3 3
14. p dx. (DS. 8 + π)
3 + 3 (x − 2)2 2
3

Tı́nh các tı́ch phân sau dây bă`ng phu.o.ng pháp tı́ch phân tù.ng
` n (15-32).
phâ
Z1
1
15. x3 arctgxdx. (DS. )
6
0
Ze
16. | ln x|dx. (DS. 2(1 − 1/e))
1/e

1 π
17. ex sin xdx. (DS. (e + 1))
2
0
Z1
e2 + 3
18. x3 e2xdx. (DS. )
8
0
Z1
arc sin x √
19. √ dx. (DS. π 2 − 4)
1+x
0

Zπ/4
π ln 2
20. ln(1 + tgx)dx. (DS. )
8
0

Zπ/b
b πa 
21. eax sin bxdx. (DS. e b + 1 )
a2 + b2
0
Z1
1+e
22. e−x ln(ex + 1)dx. (DS. − ln(e + 1) + 2 ln 2 + 1)
e
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 71

Zπ/2
π
23. sin 2x · arctg(sin x)dx. (DS. − 1)
2
0

Z2
1
24. sin(ln x)dx. (DS. sin(ln 2) − cos(ln 2) + )
2
1


25. x3 sin xdx. (DS. π 3 − 6π)
0

Z2
3
26. xlog2xdx. (DS. 2 − )
4 ln 2
1

Z
a 7 √
x3 141a3 3 a
27. √
3
dx. (DS. )
a2 + x2 20
0

Za √
πa2
28. a2 − x2 dx. (DS. )
4
0

Zπ/2
x + sin x π √
29. dx. (DS. (1 + 3))
1 + cos x 6
π/6

Zπ/2 mπ
cos
30. sinm x cos(m + 2)xdx. (DS. − 2 )
m+1
0

Zπ/2
31. cosm x cos(m + 2)xdx. (DS. 0)
0

Zπ/2
π
32. cos x cos 2nxdx. (DS. (−1)n−1 )
4n
0
72 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Z2
33. Tı́nh f(x)dx, trong dó
0

 x2 khi 0 6 x 6 1
f(x) =
2 − x khi 1 6 x 6 2

bă`ng hai phu.o.ng pháp; a) su’. du.ng nguyên hàm cu’a f (x) trên doa. n
5
[0, 2]; b) chia doa.n [0, 2] thành hai doa.n [0, 1] và [1, 2]. (DS. )
6
. ` ´
34. Chú ng minh răng nêu f (x) liên tu.c trên doa.n [−`, `] thı̀
Z` Z`
(i) f(x)dx = 2 f(x)dx khi f (x) là hàm chă˜ n;
−` 0
Z`
(ii) f(x)dx = 0 khi f (x) là hàm le’.
−`

35. Chú.ng minh ră`ng ∀ m, n ∈ Z các dă’ng thú.c sau dây du.o..c tho’a
mãn:

(i) sin mx cos nxdx = 0.
−π

(ii) cos mx cos nxdx = 0, m 6= n.
−π

(iii) sin mx sin nxdx = 0, m 6= n.
−π

36. Chú.ng minh dă’ng thú.c


Zb Zb
f(x)dx = f (a + b − x)dx.
a a

˜ n. Dă.t x = a + b − t.
Chı’ dâ
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 73

37. Chú.ng minh dă’ng thú.c

Zπ/2 Zπ/2
f(cos x)dx = f (sin x)dx.
0 0

π
˜ n. Dă.t t = − x.
Chı’ dâ
2
.
38. Chú ng minh ră`ng nê´u f (x) liên tu.c khi x > 0 thı̀

Za Za2
1
x3 f(x2 )dx = xf(x)dx.
2
0 0

Zx
39. Chú.ng minh ră`ng nê´u f (t) là hàm le’ thı̀ f (t)dt là hàm chă˜ n,
a
tú.c là
Z−x Zx
f(t)dt = f (t)dt.
a a

˜ n. Dă.t t = −x và biê’u diê˜ n


Chı’ dâ
Z−x Za Z−x
f(t)dt = +
−a −a a

và su’. du.ng tı́nh chă˜ n le’ cu’a hàm f.


Tı́nh các tı́ch phân sau dây (40-65) bă`ng cách áp du.ng công thú.c
Newton-Leibnitz.
Z5
xdx
40. √ . (DS. 4)
1 + 3x
0

Zln 3
dx ln 1, 5
41. . (DS. )
ex − e−x 2
ln 2
74 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann


Z3 3
(x + 1)dx 7
42. √ . (DS. √ − 1)
x2 4 − x2 2 3
0

Zπ/2
dx π
43. . (DS. √ )
2 + cos x 3 3
0

Zln 2
√ 4−π
44. ex − 1dx. (DS. )
2
0

Z7
x3dx
45. p . (DS. 3)
3
(x 2 + 1)2

3

Ze √
4
1 + ln x √
46. dx. (DS. 0, 8(2 4 2 − 1))
x
1

Z3
√ 81π
47. x2 9 − x2dx. (DS. )
8
−3

Z3 r
x 3(π − 2)
48. dx. (DS. )
6−x 2
0
˜ n. Dă.t x = 6 sin2 t.
Chı’ dâ
Z4 2
x +3 11
49. dx. (DS. + 7ln2)
x−2 2
3

Z−1
x+1 4 1
50. dx. (DS. 2 ln − )
x2 (x
− 1) 3 2
−2

Z1
(x2 + 3x)dx π
51. . (DS. )
(x + 1)(x2 + 1) 4
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 75

Z1 √
dx 2+ 5
52. √ . (DS. ln √ )
x2 + 2x + 2 1+ 2
0

Z4
dx
53. √ . (DS. 2 − ln 2)
1 + 2x + 1
0

Z2 1
ex 1 1
54. dx. (DS. (e − e 4 ))
x3 2
1
Ze
dx π
55. . (DS. )
x(1 + ln2 x) 4
1
Ze
cos(ln x)
56. dx. (DS. sin 1)
x
1

Z1
2
57. xe−xdx. (DS. 1 − )
e
0

Zπ/3 √
xdx π(9 − 4 3)
58. . (DS. )
sin2 x 36
π/4

Z3
59. ln xdx. (DS. 3 ln 3 − 2)
1

Z2
3
60. x ln xdx. (DS. 2 ln 2 − )
4
1

Z1/2 √
π 3
61. arc sin xdx. (DS. + − 1)
12 2
0

62. x3 sin xdx. (DS. π 3 − 6π)
0
76 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Zπ/2
eπ − 2
63. e2x cos xdx. (DS. )
5
0

Z2
64. |1 − x|dx. (DS. 1)
0

Zb
|x|
65. dx. (DS. |b| − |a|)
x
a

Tı́nh các tı́ch phân sau dây


Za/b
dx π
66. =
a2 2
+b x 4ab
0

Z1
x2 dx 9√ 64
67. √ = 6−
4 + 2x 5 15
0

Z2
dx 1 5
68. = ln
x2 + 5x + 4 3 4
0

Z1
dx 2π
69. = √
x2 −x+1 3 3
0

Z1
(x2 + 1) π
70. 4 2
dx = √
x +x +1 2 2
0

Zpi/2
dx
71. =1
1 + cos x
0

Z1 √ √
1 1
72. x2 + 1dx = √ + ln(1 + 2)
2 2
0
11.2. Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân xác d .inh 77

Z1 √
3 3/2 3π
73. 1− x2 dx =
32
0

Dă.t x = sin3 ϕ.
Za r π 2
a−x
74. x2 dx = − a2, a > 0.
a+x 4 3
0
Dă.t x = a cos ϕ.
Z2a√
2
πa2
75. 2ax − x dx =
2
0

Dă.t x = 2a sin2 ϕ.
Z1
ln(1 + x) π
76. 2
dx = ln 2.
1+x 8
0
` i áp du.ng công thú.c
˜ n. Dă.t x = tgt rô
Chı’ dâ
√ π 
sin t + cos t = 2 cos −t
4

x sin x π2
77. dx =
1 + cos2 x 4
0

Zπ Zπ/2 Zπ
˜ n. Biê’u diê˜ n
Chı’ dâ = + ` i thu..c hiê.n phép dô’i biê´n trong
rô
0 0 π/2
tı́ch phân tù. π/2 dê´n π.
Zπ √
3
78. sin xdx = 0
−π


2
79. ex sin xdx = 0
−π
78 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Zπ/2
π
80. (cos2 x + x2 sin x)dx =
2
−π/2

Z1
81. (ex + e−x )tgxdx = 0
−1

Zpi/2
1
82. sin x sin 2x sin 3xdx =
6
0

Ze
83. | ln x|dx = 2(1 − e−1 )
1/e


3
84. ex cos2 xdx = (eπ − 1)
5
0

Ze
85. (1 + ln x)2dx = 2e − 1
1

˜ n. Tı́ch phân tù.ng phâ


Chı’ dâ ` n.

11.3 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác


di.nh

11.3.1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng và thê’ tı́ch vâ.t thê’

1 Diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng


1+ . Diê.n tı́ch hı̀nh thang cong D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong L có
phu.o.ng trı̀nh y = f (x), f(x) > 0 ∀ x ∈ [a, b] và các du.ò.ng thă’ng
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 79

x = a, x = b và tru.c Ox du.o..c tı́nh theo công thú.c

Zb
SD = f (x)dx. (11.6)
a

Nê´u f(x) 6 0 ∀ x ∈ [a, b] thı̀

Zb
SD = − f (x)dx (11.6*)
a

Nê´u dáy hı̀nh thang cong nă`m trên tru.c Oy thı̀

Zd
SD = g(y)dy, x = g(y), y ∈ [c, d].
c

2+ Nê´u du.ò.ng cong L du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t), t ∈ [α, β] thı̀


SD = ψ(t)ϕ0(t)dt. (11.7)
α

3+ Diê.n tı́ch cu’a hı̀nh qua.t gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong cho du.ó.i da.ng
to.a dô. cu..c ρ = f(ϕ) và các tia ϕ = ϕ0 và ϕ = ϕ1 du.o..c tı́nh theo công
thú.c
Zϕ1
1
SQ = [f (ϕ)]2dϕ. (11.8)
2
ϕ0

4+ Nê´u miê
` n D = {(x, y) : a 6 x 6 b; f1(x) 6 y 6 f2 (x)} thı̀

Zb
SD = [f2(x) − f1(x)]dx. (11.9)
a
80 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

2. Thê’ tı́ch vâ.t thê’


1+ Nê´u biê´t du.o..c diê.n tı́ch S(x) cu’a thiê´t diê.n ta.o nên bo’.i vâ.t thê’
và mă.t phă’ng vuông góc vó.i tru.c Ox ta.i diê’m có hoành dô. x thı̀ khi
x thay dô’i mô.t da.i lu.o..ng bă`ng dx thı̀ vi phân cu’a thê’ tı́ch bă`ng

dv = S(x)dx,

và thê’ tı́ch toàn vâ.t thê’ du.o..c tı́nh theo công thú.c

Zb
V = S(x)dx (11.10)
a

trong dó [a, b] là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a vâ.t thê’ lên tru.c Ox.
2+ Nê´u vâ.t thê’ du.o..c ta.o nên do phép quay hı̀nh thang cong gió.i
ha.n bo’.i du.ò.ng cong y = f(x), f (x) > 0 ∀x ∈ [a, b], tru.c Ox và các
du.ò.ng thă’ng x = a, x = b xung quanh tru.c Ox thı̀ diê.n tı́ch vâ.t thê’
tròn xoay dó du.o..c tı́nh theo công thú.c

Zb
Vx = π [f (x)]2dx. (11.11)
a

Nê´u quay hı̀nh thang cong xung quanh tru.c Oy thı̀ vâ.t tròn xoay
thu du.o..c có thê’ tı́ch

Zd
Vy = π [x(y)]2dy, x = x(y); [c, d] = prOy V. (11.12)
c

3+ Nê´u hàm y = f (x) du.o..c cho bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´

x = x(t)
y = y(t), t ∈ [α, β]
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 81

tho’a mãn nhũ.ng diê


` u kiê.n nào dó thı̀ thê’ tı́ch vâ.t thê’ ta.o nên bo’.i
phép quay hı̀nh thang cong xung quanh tru.c Ox bă`ng


Vx = π y 2 (t)x0(t)dt (11.13)
α

4+ Nê´u hı̀nh thang cong du.o..c gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng cong 0 6
y1(x) 6 y2 (x) ∀ x ∈ [a, b], trong dó y1(x) và y2 (x) liên tu.c trên [a, b]
thı̀ thê’ tı́ch vâ.t thê’ ta.o nên do phép quay hı̀nh thang dó xung quanh
tru.c Ox bă`ng

Zb
 
Vx = π (y2 (x))2 − (y1(x))2 dx. (11.14)
a

5+ Dô´i vó.i vâ.t thê’ thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh thang cong xung
quanh tru.c Oy và tho’a mãn mô.t sô´ diê ` u kiê.n tu.o.ng tu.. ta có


Vy = π x2(t)y 0(t)dt (11.15)
α
Zd
 
Vy = π (x2(y))2 − (x1 (y))2 dy. (11.16)
c

CÁC VÍ DU
.

Vı́ du. 1. Tı̀m diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng astroid
x = a cos3 t, y = a sin3 t.
Gia’i. Áp du.ng công thú.c (11.7). Vı̀ du.ò.ng astroid dô´i xú.ng qua
82 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

các tru.c to.a dô. (hãy vẽ hı̀nh !) nên

Z0
S = 4S1 = 4 a sin3 t · 3a cos2 t(− sin t)dt
π/2

Zπ/2
= 12a2 sin4 t cos2 tdt
0
Zπ/2
3
= a2 (1 − cos 2t)(1 − cos2 2t)dt
2
0
3
3πa
= N
8

Vı́ du. 2. Trên hypecbon x2 − y 2 = a2 cho diê’m M(x0 , y0 ) x0 > 0,


y0 > 0. Tı́nh diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng gió.i ha.n bo’.i tru.c Ox, hypecbôn và
tia OM.
Gia’i. Ta chuyê’n sang to.a dô. cu..c theo công thú.c x = r cos ϕ,
y = r sin ϕ. Khi dó phu.o.ng trı̀nh hypecbôn có da.ng

2 a2 a2
r = = ·
cos2 ϕ − sin2 ϕ cos 2ϕ
y0
Dă.t tgα = và lu.u ý ră`ng x20 − y02 = a2 ta thu du.o..c
x0
Zα Zα
1 a2 dϕ a2 1 + tgα
S= r2 dϕ = = ln
2 2 cos 2ϕ 4 1 − tgα
0 0
2
a (x0 + y0)2 a2 x0 + y0
= ln = ln ·
4 a2 2 a
.
O’ dây ta dã su’. du.ng công thú.c
Z  t π 
dt
= ln tg + + C. N
cos t 2 4
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 83

Vı́ du. 3. Tı́nh diê.n tı́ch hı̀nh phă’ng gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng có phu.o.ng
trı̀nh x2 + y 2 = 2y, x2 + y 2 = 4y; y = x và y = −x.
Gia’i. Du.a phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn vê ` da.ng chı́nh tă´c ta có:
x2 + (y − 1)2 = 1 và x2 + (y − 2)2 = 4. Dó là hai du.ò.ng tròn tiê´p xúc
trong ta.i tiê´p diê’m O(0, 0). Tù. dó miê ` n phă’ng D gió.i ha.n bo’.i các
du.ò.ng dã cho dô´i xú.ng qua tru.c Oy. Lò.i gia’i sẽ du.o..c do.n gia’n ho.n
nê´u ta chuyê’n sang to.a dô. cu..c (vó.i tru.c cu..c trùng vó.i hu.ó.ng du.o.ng
cu’a tru.c hoành):
(
x = r cos ϕ x2 + y 2 = 2y ⇒ r = 2 sin ϕ,

y = r sin ϕ x2 + y 2 = 4y ⇒ r = 4 sin ϕ,

và
n π 3π o
D = (r, ϕ) : 6 ϕ 6 ; 2 sin ϕ 6 r 6 4 sin ϕ .
4 4
` n hı̀nh tròn gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng tròn x2 +
Ký hiê.u S ∗ là diê.n tı́ch phâ
π 3π
y 2 = 4y (tú.c là r = 4 sin ϕ) và hai tia ϕ = và ϕ = ; S là diê.n
4 4
. . 2 2 .
tı́ch phân hı̀nh tròn gió i ha.n bo’ i x + y = 2y (tú c là r = 2 sin ϕ) và
hai tia dã nêu. Khi dó

h1 Z Zπ/2
π/2
1 i
∗ 2 2
SD = S − S = 2 (4 sin ϕ) dϕ − (2 sin ϕ) dϕ
2 2
π/4 π/4

Zπ/2

= 12 sin2 ϕdϕ = + 3. N
2
π/4

Vı́ du. 4. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t tròn xoay ta.o nên do phép quay hı̀nh
x2 y 2
thang cong gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng y = ±b, 2 − 2 = 1 xung quanh
a b
tru.c Oy.
Gia’i. Do tı́nh dô´i xú.ng cu’a vâ.t tròn xoay dô´i vó.i mă.t phă’ng xOz
(ba.n do.c hãy tu.. vẽ hı̀nh) ta chı’ câ
` n tı́nh nu’.a bên pha’i mă.t phă’ng xOz
84 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

là du’. Ta có


Zb Zb 
2 2 y2 
V = 2V1 = 2π x dy = 2πa 1+ dy
b2
0 0

y 3  b 8
= 2πa2 y + 2 = πa2b. N
3b 0 3
Vı́ du. 5. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ lâ.p nên do quay astroid x = a cos3 t,
y = a sin3 t, 0 6 t 6 2π xung quanh tru.c Ox.
Gia’i. Du.ò.ng astroid dô´i xú.ng dô´i vó.i các tru.c Ox và Oy. Do dó
Za Za
2
Vx = π y dx = 2π y 2 dx
−a 0

y 2 = a2 sin6 t, dx = −3a cos2 t sin tdt


π
t = khi x = 0, t = 0 khi x = a.
2
Do dó
Za Z0
V = 2π y 2dx = −6a3π sin6 t cos2 t sin tdt
0 π/2

Z0
= 6a3π (1 − cos2 t)3 cos2 t(− sin tdt)
π/2

Z0
3
= 6a π (cos2 t − 3 cos4 t + 3 cos6 t − cos8 t)(d(cos t)
π/2
32 3
= ··· = πa . N
105
Vı́ du. 6. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i hypecboloid mô.t tâ
` ng

x2 y 2 z 2
+ 2 − 2 =1
a2 b c
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 85

và các mă.t phă’ng z = 0, z = h (h > 0).


Gia’i. Ta sẽ áp du.ng công thú.c (11.10), trong dó ta xét các thiê´t
diê.n ta.o nên bo’.i các mă.t phă’ng vuông góc vó.i tru.c Oz. Khi dó (11.10)
có da.ng
Zh
V = S(z)dz,
0

trong dó S(z) là diê.n tı́ch cu’a thiê´t diê.n phu. thuô.c vào z. Khi că´t vâ.t
thê’ bo’.i mă.t phă’ng z = const ta thu du.o..c elip vó.i phu.o.ng trı̀nh

  x2 y2
x 2
y 2 2
z  
  +  =1
+ 2 =1+ 2 z2  z2 
a 2 b c ⇔ 2
a 1+ 2 2
b 1+ 2
z = const  
 c c

z = const

Tù. dó suy ră`ng


r r
 z 2  z2 
2
a1 = a 1 + 2 , 2
b1 = b 1 + 2
c c
là các bán tru.c cu’a elip. Nhu.ng ta biê´t ră`ng diê.n tı́ch hı̀nh elip vó.i
bán tru.c a1, b1 là πa1b1 (có thê’ tı́nh bă`ng công thú.c (11.7) dô´i vó.i elip
có phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = a1 cos t, y = b1 sin t, t ∈ [0, 2π]).
Nhu. vâ.y
 z2 
S(z) = πab 1 + 2 , z ∈ [0, h].
c
. .
Tù dó theo công thú c (11.10) ta có
Zh  z2   h2 
V = πab 1 + 2 dz = πabh 1 + 2 . N
c 3c
0

Vı́ du. 7. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh phă’ng
gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng y = 4 − x2 và y = 0 xung quanh du.ò.ng thă’ng
x = 3 (hãy vẽ hı̀nh).
86 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Gia’i. Vâ.t tròn xoay thu du.o..c có tı́nh châ´t là mo.i thiê´t diê.n ta.o
bo’.i mă.t phă’ng vuông góc vó.i tru.c quay dê` u là vành tròn gió.i ha.n bo’.i
các du.ò.ng tròn dô
` ng tâm. Xét thiê´t diê.n cách gô´c to.a dô. khoa’ng bă`ng
y (0 6 y 6 4). Ta có
p
S = πR2 − πr2 = π[(3 + x)2 − (3 − x)2] = 12πx = 12π 4−y

vı̀ x là hoành dô. cu’a diê’m trên parabôn dã cho. Khi y thay dô’i da.i
lu.o..ng dy thı̀ vi phân thê’ tı́ch
p
dv = S(y)dy = 12π 4 − ydy.

Do dó thê’ tı́ch toàn vâ.t bă`ng

Z4 p 0
3/2
V = 12π 4 − ydy = 8π(4 − y) = 64π. N
4
0

Vı́ du. 8. Tı̀m thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t x2 + y 2 = R2 ;
x z x z
y = 0, z = 0, + − 1 = 0, − − 1 = 0.
R h R h
Gia’i. Do tı́nh dô´i xú.ng (hãy vẽ hı̀nh) cu’a vâ.t thê’ dô´i vó.i mă.t
phă’ng x = 0 nên ta chı’ câ ` n tı́nh thê’ tı́ch phâ
` n nă`m trong góc phâ
`n
tám thú. nhâ´t. Mo.i thiê´t diê.n ta.o nên bo’.i các mă.t phă’ng ⊥ Ox dê
`u
. .
là hı̀nh chũ nhâ.t ABCD vó i OA = x. Khi dó
h √
S(x) = SABCD = AB · AD = (R − x) · R2 − x2.
R
Tù. dó thu du.o..c

ZR ZR
h √
V =2 S(x)dx = 2 (R − x) R2 − x2dx (dă.t x = R sin t)
R
0 0
Zπ/2
hR2 (3π − 4)
= 2hR2 (1 − sin t) cos2 tdt = · N
6
0
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 87

BÀI TÂ
.P

Trong các bài toán sau dây (1-17) tı́nh diê.n tı́ch các hı̀nh phă’ng
gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng dã chı’ ra.
9
1. y = 6x − x2 − 7, y = x − 3. (DS. )
2
2
2. y = 6x − x , y = 0. (DS. 36)
5
3. 4y = 8x − x2 , 4y = x + 6. (DS. 5 )
24
2 2
4. y = 4 − x , y = x − 2x. (DS. 9)
5. 6x = y 3 − 16y, 24x = y 3 − 16y. (DS. 16)
6. y = 1 − ex , x = 2, y = 0. (DS. e2 − 3)
1
7. y = x2 − 6x + 10, y = 6x − x2 ; x = −1. (DS. 21 )
3
π
8. y = arc sin x, y = ± , x = 0. (DS. 2)
2
(e − 1)2
9. y = ex , y = e−x , x = 1. (DS. )
e
4
10. y 2 = 2px, x2 = 2py. (DS. p2 )
3
11. x + y + 6x − 2y + 8 = 0, y = x2 + 6x + 10
2 2

3π + 2 9π − 2
(DS. S1 = , S2 = )
6 6
12. x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), t ∈ [0, 2π]. (DS. 3πa2)
˜ n. Dây là phu.o.ng trı̀nh tham sô´ cu’a du.ò.ng xycloid.
Chı’ dâ
3πa2
13. x = a cos3 t, y = a sin3 t, t ∈ [0, 2π]. (DS. )
8
14. x = a cos t, y = b sin t, t ∈ [0, 2π]. (DS. πab)
15. Du.ò.ng lemniscate Bernoulli ρ2 = a2 cos 2ϕ. (DS. a2 )
16. Du.ò.ng hı̀nh tim (Cacdioid) ρ = a(1 + cos ϕ).
3πa2
(DS. )
2
88 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann


17∗ Các du.ò.ng tròn ρ = 2 3a cos  5ϕ, ρ √
= 2a
 sin ϕ.
(DS. a2 π − 3 )
6
Trong các bài toán sau (18-22) hãy tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ theo diê.n
tı́ch các thiê´t diê.n song song.
x2 y 3 z 2 4
18. Thê’ tı́ch hı̀nh elipxoid 2
+ 2 + 2 = 1. (DS. πabc)
a b c 3
. .
19. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió i ha.n bo’ i mă.t tru. x + y = a2 , y 2 + z 2 = a2.
2 2
16 3
(DS. a)
3
Chı’ d☠n. Do tı́nh dô´i xú.ng, chı’ câ ` n tı́nh thê’ tı́ch mô.t phâ
` n tám
vâ.t thê’ vó.i x > 0, y > 0, z > 0 là du’. Có thê’ lâ´y các thiê´t diê.n song
song vó.i mă.t phă’ng xOz. Dó là các hı̀nh vuông.

20. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ hı̀nh nón vó.i bán kı́nh dáy R và chiê ` u cao h.
πR2 h
(DS. )
3
Chı’ d☠n. Di.ch chuyê’n hı̀nh nón vê ` vi. trı́ vó.i dı’nh ta.i gô´c to.a dô.
và tru.c dô´i xú.ng là Ox. Thiê´t diê.n câ` n tı̀m là hı̀nh tròn vó.i bán kı́nh
R
r(x) = x (?).
x
21. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t nón

2 x2 y 2
(z − 2) = + và mă.t phă’ng z = 0.
3 2√
8π 6
(DS. )
3

22. Thê’ tı́ch vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i mă.t tru. partabolic z = 4 − y 2 , các
16a
mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t phă’ng x = a. (DS. )
3
Trong các bài toán sau dây (23-34) hãy tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t tròn
xoay thu du.o..c bo’.i phép quay hı̀nh phă’ng D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng (các
du.ò.ng) cho tru.ó.c xung quanh tru.c cho tru.ó.c

23. D : y 2 = 2px, x = a; xung quanh tru.c Ox. (DS. πpa2)


11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 89

x2 y 2 4π 2
24. D : 2 + 2 6 1 (b < a) xung quanh tru.c Oy. (DS. a b)
a b 3
x2 y 2 4π 2
25. D : 2 + 2 6 1 (b < a) xung quanh tru.c Ox. (DS. ab )
a b 3
2
26. D : 2y = x2 ; 2x + 2y − 3 = 0 xung quanh tru.c Ox. (DS. 18 π)
15
2 2 π
27. D : x + y = 1; x + y = 1 xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
2 2
28. D : x + y = 4, x = −1, x = 1, y > 0 xung quanh tru.c Ox.
(DS. 8π)
π2
29. D : y = sin x, 0 6 x 6 π, y = 0 xung quanh tru.c Ox. (DS. )
2
x2 y 2 4
30. D : 2 − 2 = 1, y = 0, y = b xung quanh tru.c Oy. (DS. πa2b)
a b 3
2
31. D : y 2 + x − 4 = 0, x = 0 xung quanh tru.c Oy. (DS. 34 π)
15
32. D : xy = 4, y = 0, x = 1, x = 4 xung quanh tru.c Ox. (DS. 12π)
33. D : x2 + (y − b)2 6 R2 (0 < R 6 b) xung quanh tru.c Ox.
(DS. 2π 2 bR2 )
˜ n. Hı̀nh tròn D có thê’ xem nhu. hiê.u cu’a hai thang cong
Chı’ dâ
 √
D1 = (x, y) : −R 6 x 6 R, 0 6 y 6 − R2 − x2 và
 √
D2 = (x, y) : −R 6 x 6 R, 0 6 y 6 + R2 − x2 .
 √
34∗. D = (x, y) : 0 6 y 6 R2 − x2 xung quanh du.ò.ng thă’ng
y = R.
3π − 4 3
(DS. πR )
3
˜ n. Chuyê’n gô´c to.a dô. vê
Chı’ dâ ` diê’m (0, R).

11.3.2 Tı́nh dô. dài cung và diê.n tı́ch mă.t tròn
xoay
1+ Nê´u du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh y = y(x),
x ∈ [a, b] (hay x = g(y)) hoă.c bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
90 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

y = ψ(t) thı̀ vi phân dô. dài cung du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i công thú.c
p q q
d = 1 + (yx ) dx = 1 + (xy ) dy = x0t 2 + yt0 2 dt
0 2 0 2 (11.17)

và dô. dài cu’a du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c tı́nh bo’.i công thú.c

xZB =b ZyB q
p
`(A, B) = 1 + (y 0)2 dx = 1 + (x0y )2 dy
xA =a yA
ZtB q
= x0t 2 + yt0 2 dt. (11.18)
tA

Nê´u du.ò.ng cong du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh trong to.a dô. cu..c ρ = ρ(ϕ)
thı̀
q 2
d` = ρ2 + ρ0ϕ dϕ

và
ZϕBq
2
`(A, B) = ρ2 + ρ0ϕ dϕ. (11.19)
ϕA

2+ Nê´u mă.t σ thu du.o..c do quay du.ò.ng cong cho trên [a, b] bo’.i
hàm không âm y = f (x) > 0 xung quanh tru.c Ox thı̀ vi phân diê.n
tı́ch mă.t

y + (y + dy)
ds = 2π · d` = π(2y + dy)d` ≈ 2πyd`
2
và diê.n tı́ch mă.t tròn xoay du.o..c tı́nh theo công thú.c

Zb p
Sx = 2π f (x) 1 + (fx0 )2 dx. (11.20)
a
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 91

Nê´u quay du.ò.ng cong L(A, B) xung quanh tru.c Oy thı̀ ds ≈ 2πx(y)d`
và
ZyB q
Sy = 2π x(y) 1 + (x0y )2 dy. (11.21)
yA

Nê´u du.ò.ng cong L(A, B) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t) > 0 (t ∈ [α, β]) thı̀

Zβ q
Sx = 2π ψ(t) ϕ02 + ψ 02 dt. (11.22)
α

Tu.o.ng tu.. ta có

Zβ q
Sy = 2π ϕ(t) ϕ02 + ψ 02 dt, ϕ(t) > 0. (11.23)
α

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh dô. dài du.ò.ng tròn bán kı́nh R.
Gia’i. Ta có thê’ xem du.ò.ng tròn dã cho có tâm ta.i gô´c to.a dô..
Phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn du.ó.i da.ng tham sô´ có da.ng x = R cos t,
y = R sin t, t ∈ [0, 2π]. Ta chı’ câ ` n tu. du.ò.ng
` n tı́nh dô. dài cu’a mô.t phâ
π
tròn ú.ng vó.i 0 6 t 6 là du’. Theo công thú.c (11.18) ta có
2
Zπ/2p π/2
2 2
`=4 (−R sin t) + (R cos t) dt = 4Rt = 2πR. N
0
0

Vı́ du. 2. Tı́nh dô. dài cu’a vòng thú. nhâ´t cu’a du.ò.ng xoă´n ô´c
Archimedes ρ = aϕ.
Gia’i. Theo di.nh nghı̃a, du.ò.ng xoă´n ô´c Archimedes là du.ò.ng cong
phă’ng va.ch nên bo’.i mô.t diê’m chuyê’n dô.ng dê
` u theo mô.t tia xuâ´t phát
92 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

tù. gô´c-cu..c mà tia này la.i quay xung quanh gô´c cu..c vó.i vâ.n tô´c góc
cô´ di.nh. Vòng thú. nhâ´t cu’a du.ò.ng xoă´n ô´c Archimedes du.o..c ta.o nên
khi góc cu..c ϕ biê´n thiên tù. 0 dê´n 2π. Do dó theo công thú.c (11.19)
ta có
Z2π p Z2π p
`= a2ϕ2 + a2dϕ = a ϕ2 + 1dϕ.
0 0
p
Tı́ch phân tù.ng phâ
` n bă`ng cách dă.t u = ϕ2 + 1, dv = dϕ ta có

h p 2π Z2π ϕ2 i

` = a ϕ ϕ + 1 − p
2 dϕ
0 ϕ2 + 1
0

h p 2π Z2π
ϕ2 + 1 − 1 i
2
= a ϕ ϕ + 1 − p dϕ
0 ϕ2 + 1
0
h1 p 1 p i 2π

= a ϕ ϕ2 + 1 + ln(ϕ + ϕ2 + 1)
2 2 0
h √ 1 √ i
= a π 4π 2 + 1 + 2π + 4π 2 + 1 .N
2
` u bán kı́nh R.
Vı́ du. 3. Tı́nh diê.n tı́ch mă.t câ
` u có tâm ta.i gô´c to.a dô. và thu du.o..c bo’.i
Gia’i. Có thê’ xem mă.t câ

phép quay nu’.a du.ò.ng tròn y = R2 − x2 xung quanh tru.c Ox.
Phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn có da.ng x2 + y 2 = R2 . Do dó y 0 =
x
−√ . Theo công thú.c (11.20) ta có
2
R −x 2

s
ZR √ 2 ZR √
x
Sx = 2π R2 − x2 · 1 + 2 dx = 2π R2 − x2 + x2 dx
R − x2
−R −R
R

= 2πRx = 4πR2 . N
−R

Vı́ du. 4. Tı́nh diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay du.ò.ng lemniscat

ρ = a cos 2ϕ xung quanh tru.c cu..c.
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 93

Gia’i. Biê´n ρ chı’ nhâ.n giá tri. thu..c khi cos 2ϕ > 0 tú.c là khi
−π/4 6 ϕ 6 π/4 (nhánh bên pha’i) hay khi 3π/4 6 ϕ 6 5π/4 (nhánh
bên trái). Vi phân cung cu’a lemniscat bă`ng
s
q
a sin 2ϕ 2
d` = ρ2 + ρ0 2 dϕ = a2 cos 2ϕ + (− √ dϕ
cos 2ϕ
adϕ
=√ ·
cos 2ϕ

Ngoài ra y = ρ sin ϕ = a cos 2ϕ · sin ϕ. Tù. dó diê.n tı́ch câ ` n tı̀m bă`ng
` n diê.n tı́ch cu’a mă.t thu du.o..c bo’.i phép quay nhánh pha’i. Do dó
hai lâ
theo (11.20)
Zπ/4 Zπ/4 √
a cos 2ϕ · sin ϕ · adϕ
S = 2 · 2π yds = 4π √
cos 2ϕ
0 0
Zπ/4 √
= 4π a2 sin ϕdϕ = 2πa2(2 − 2). N
0

Vı́ du. 5. Tı̀m diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay cung parabôn
x2 √
y = , 0 6 x 6 3 xung quanh tru.c Oy.
2
√ 1
Gia’i. Ta có x = 2y, x0 = √ . Do dó, áp du.ng công thú.c
2y
(11.18) ta thu du.o..c
Z3/2p r Z3/2p
1
S = 2π 2y 1 + dy = 2π 2y + 1dy
2y
0 0
3/2 3/2
(2y + 1) 14π
= 2π · = · N
3 0 3
Vı́ du. 6. Tı̀m diê.n tı́ch mă.t ta.o nên bo’.i phép quay elip x2 + 4y 2 = 26
xung quanh: a) tru.c Ox; b) tru.c Oy.
Gia’i. Nu’.a trên cu’a elip dã cho có thê’ xem nhu. dô ` thi. cu’a hàm
1√
y= 36 − x2 ; −6 6 x 6 6. Hàm này không có da.o hàm khi x = ±6,
2
94 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

còn trên khoa’ng (−6, 6) da.o hàm không bi. chă.n. Do vâ.y không thê’
tı́nh bă`ng công thú.c (11.20) trong to.a dô. Dê
` các du.o..c.
Dê’ khă´c phu.c khó khăn dó, ta dùng phép tham sô´ hóa du.ò.ng elip:

x = 6 cos t, y = 3 sin t, 0 6 t 6 2π.

1+ Phép quay xung quanh tru.c Ox. Ta xét nu’.a trên cu’a elip tu.o.ng
ú.ng vó.i 0 6 t 6 π. Theo công thú.c (11.22) du.ó.i da.ng tham sô´ ta có
Zπ p
Sx = 2π 3 sin t · 36 sin2 t + 9 cos2 tdt.
0

2
Dă.t cos t = √ sin ϕ ta có
3

√ Zπ/3 √ √
Sx = 24 3π cos2 ϕdϕ = 2 3π(4π + 3 3).
−π/3

2+ Phép quay xung quanh i tru.c Oy. Ta xét nu’.a bên pha’i cu’a elip
 π π
(tu.o.ng ú.ng vó.i t ∈ − , . Tu.o.ng tu.. nhu. trên ta áp du.ng (11.23)
2 2
và thu du.o..c

Zπ/2 p  
1
Sy = 2π 6 cos t · 36 sin2 t + 9 cos2 tdt Dă.t sin t = √ shϕ
3
−π/2

√ Z 3
arcsh
√ √ √ 
= 24 3π ch2ϕdϕ = 24 3π 2 3 + ln(2 + 3) . N

−arcsh 3

BÀI TÂ
.P

Tı́nh dô. dài cung cu’a du.ò.ng cong


8 √
1. y = x3/2 tù. x = 0 dê´n x = 4. (DS. (10 10 − 1))
27
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 95

√ 1 √
2. y = x2 − 1 tù. x = −1 dê´n x = 1. (DS. 5 + ln(2 + 5))
2
a  a(e2 − 1)
3. y = ex/a + e−x/a tù. x = 0 dê´n x = a. (DS. )
2 2e
π 1
4. y = ln cos x tù. x = 0 dê´n x = . (DS. ln 3)
6 2
π 2π
5. y = ln sin x tù. x = dê´n x = . (DS. ln 3)
3 3
π √
6. x = et sin t, y = et cos t, 0 6 t 6 . (DS. 2(eπ/2 − 1))
2
7. x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t); 0 6 t 6 2π. (DS. 8a)
8. x = a cos3 t, y = a sin3 t; 0 6 t 6 2π. (DS. 6a)
p 3a
˜ n. Vı̀ x0t 2 + yt0 2 = | sin 2t| và hàm | sin 2t| có chu kỳ π/2
Chı’ dâ
1
Zπ/2
nên ` = 4 d`.
0

9. x = et cos t, y = et sin t tù. t = 0 dê´n t = ln π. (DS. 2(π − 1))
π
10. x = 8 sin t + 6 cos t, y = 6 sin t − 8 cos t tù. t = 0 dê´n t = . (DS.
2
5π)

11. ρ = aekθ (du.ò.ng xoă´n ô´c lôga) tù. θ = 0 dê´n θ = T .


a√
(DS. 1 + k 2(ekT − 1))
k
12. ρ = a(1 − cos ϕ), a > 0, 0 6 ϕ 6 2π (du.ò.ng hı̀nh tim). (DS. 8a)
 1 1 
∗ . ’
13 . ρϕ = 1 tù diêm A 2, ´ ’
dên diêm B , 2 - du.ò.ng xoă´n ô´c
2 2
hypecbon. √ √
5 3+ 5
(DS. + ln )
2 2
Tı́nh diê.n tı́ch các mă.t tròn xoay thu du.o..c khi quay cung du.ò.ng
cong hay du.ò.ng cong xung quanh tru.c cho tru.ó.c.
2 2
14. Cung cu’a du.ò.ng y = x3 tù. x = − dê´n x = xung quang tru.c
3 3
Ox.
96 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

2π  125 
(DS. −1 )
27 27
. .
15. Du ò ng x = a cos t, y = a sin3 t xung quanh tru.c Ox.
3
12 2
(DS. πa )
5
x2 y 2
16. 2 + 2 = 1, a > b xung quanh tru.c Ox.
a b  
a
(DS. 2πb b + arc sin ε , ε là tâm sai cu’a elip)
ε
Chı’ dâ ˜ n. Da.o hàm hai vê´ phu.o.ng trı̀nh elip rô ` i rút ra yy 0 =
bx2 p
− 2 , còn biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân du.o..c viê´t y 1 + y 0 2dx =
pa
y 2 + (yy 0)3 dx.
17. Cung du.ò.ng tròn x2 + (y − b)2 = R (không că´t tru.c Oy) tù. y1
dê´n y2 xung quanh tru.c Oy. (DS. 2πR(y2 − y1))
˜ n. Mă.t thu du.o..c là dó.i câ
Chı’ dâ ` u.
18. y = sin x tù. x = 0 dê´n x = π xung quanh tru.c Ox.
√ √ 
(DS. 2π 2 + ln(1 + 2) )
x3 .
19. y = tù x = −2 dê´n x = 2 xung quanh tru.c Ox.
3

34 17 − 2
(DS. π)
9
20. Cung bên trái du.ò.ng thă’ng x = 2 cu’a du.ò.ng cong y 2 = 4 + x,
62π
xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
a 
21. y = ex/a + e−x/a tù. x = 0 dê´n x = a (a > 0).
2
πa2 2
(DS. (e + 4 − e−2 ))
4
56π
22. y 2 = 4x tù. x = 0 dê´n x = 3, xung quanh tru.c Ox. (DS. )
3
π
23. x = et sin t, y = et cos t tù. t = 0 dê´n t = , xung quanh tru.c Ox.
2

2π 2 π
(DS. (e − 2))
5
11.3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a tı́ch phân xác d .inh 97

24. x = a cos3 t, y = a sin3 t, 0 6 t 6 2π; quay xung quanh tru.c Ox.


12 2
(DS. πa )
5
˜ n. Vı̀ du.ò.ng cong có tı́nh dô´i xú.ng qua các tru.c to.a dô. nên
Chı’ dâ
` n tı́nh diê.n tı́ch ta.o nên bo’.i mô.t phâ
chı’ câ ` n tu. du.ò.ng thuô.c góc I
quay xung quanh tru.c Ox.
25. x = t − sin t, y = 1 − cos t (diê.n tı́ch du.o..c ta.o thành khi quay
mô.t cung); xung quanh tru.c Ox.
64π
(DS. )
3
π
26. y = sin 2x tù. x = 0 dê´n x = ; xung quanh tru.c Ox.
2
π √ √ 
(DS. 2 5 + ln( 5 + 2) )
2
2 2
27. 3x + 4y = 12; xung quanh tru.c Oy. (DS. 2π(4 + 3 ln 3))
62π
28. x2 = y + 4, y = 2; xung quanh tru.c Oy. (DS. )
3
29. Cung cu’a du.ò.ng tròn x2 + y 2 = 4 (y > 0) giũ.a hai diê’m có hoành
dô. x = −1 và x = 1; xung quanh tru.c Ox. (DS. 8π)
30. Du.ò.ng hı̀nh tim (cacdiod) ρ = a(1 + cos ϕ); quay xung quanh
tru.c cu..c.
32πa2
(DS. )
5
31. Du.ò.ng tròn ρ = 2r sin ϕ; quay xung quanh tru.c cu..c. (DS. 4π 2 r2 )

_
32. Cung AB cu’a du.ò.ng xicloid x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t);
√ πa2
quay xung quanh du.ò.ng thă’ng y = a. (DS. 16 2 )
3
˜ n. Áp du.ng công thú.c
Chı’ dâ
Z3π q
S = 2π 2(y(t) − a) x0t2 + yt0 2 dt.
π/2
98 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

11.4 Tı́ch phân suy rô.ng


11.4.1 Tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n
1. Gia’ su’. hàm f(x) xác di.nh ∀ x > a và kha’ tı́ch trên mo.i doa.n [a, b].
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
Nê´u tô
Zb
lim f (x)dx (11.24)
b→+∞
a

thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f (x) trên
Z+∞
khoa’ng [a, +∞) và ký hiê.u là f (x)dx.
a
Trong tru.ò.ng ho..p này ngu.ò.i ta còn nói ră`ng tı́ch phân suy rô.ng
(11.24) hô.i tu. và hàm f(x) kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên khoa’ng
Z+∞
.
[a, +∞). Nê´u gió i ha.n (11.24) không tô ` n ta.i thı̀ tı́ch phân f (x)dx
a
du.o..c go.i là tı́ch phân phân kỳ và hàm f (x) không kha’ tı́ch theo nghı̃a
suy rô.ng trên [a, +∞).
Tu.o.ng tu.. nhu. trên, theo di.nh nghı̃a
Zb Zb
f(x)dx = lim f (x)dx (11.25)
a→−∞
−∞ a

Z+∞ Zc Z+∞
f(x)dx = f (x)dx + f (x)dx, c ∈ R. (11.26)
−∞ −∞ c

2. Các công thú.c co. ba’n dô´i vó.i tı́ch phân suy rô.ng
Z+∞
1) Tı́nh tuyê´n tı́nh. Nê´u các tı́ch phân suy rô.ng f (x)dx và
a
Z+∞ Z+∞
g(x)dx hô.i tu. ∀ α, β ∈ R thı̀ tı́ch phân (αf (x) + βg(x))dx hô.i tu.
a a
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 99

và
Z+∞ Z+∞ Z+∞
(αf (x) + βg(x))dx = α f (x)dx + β g(x)dx.
a a a

2) Công thú.c Newton-Leibnitz. Nê´u trên khoa’ng [a, +∞) hàm f (x)
liên tu.c và F (x), x ∈ [a, +∞) là nguyên hàm nào dó cu’a nó thı̀
Z+∞
+∞
f(x)dx = F (x) a = F (+∞) − F (a)
a

trong dó F (+∞) = lim F (x).


x→+∞
3) Công thú.c dô’i biê´n. Gia’ su’. f(x), x ∈ [a, +∞) là hàm liên tu.c,
ϕ(t), t ∈ [α, β] là kha’ vi liên tu.c và a = ϕ(α) 6 ϕ(t) < lim ϕ(t) =
t→β−0
+∞. Khi dó:
Z+∞ Zβ
f(x)dx = f (ϕ(t))ϕ0(t)dt. (11.27)
a α

4) Công thú.c tı́ch phân tù.ng phâ


` n. Nê´u u(x) và v(x), x ∈ [a, +∞)
là nhũ.ng hàm kha’ vi liên tu.c và lim (uv) tô ` n ta.i thı̀:
x→+∞

Z+∞ Z+∞
+∞
udv = uv a − vdu (11.28)
a a
+∞
trong dó uv a = lim (uv) − u(a)v(a).
x→+∞
` u kiê.n hô.i tu.
3. Các diê
Z+∞
1) Tiêu chuâ’n Cauchy. Tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. khi và chı’ khi
a
∀ ε > 0, ∃ b = b(ε) > a sao cho ∀ b1 > b và ∀ b2 > b ta có:
Zb2

f(x)dx < ε.
b1
100 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

2) Dâ´u hiê.u so sánh I. Gia’ su’. g(x) > f (x) > 0 ∀ x > a và f (x),
g(x) kha’ tı́ch trên mo.i doa.n [a, b], b < +∞. Khi dó:
Z+∞ Z+∞
(i) Nê´u tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx hô.i tu..
a a
Z+∞ Z+∞
(ii) Nê´u tı́ch phân f (x)dx phân kỳ thı̀ tı́ch phân g(x)dx phân
a a
kỳ.
3) Dâ´u hiê.u so sánh II. Gia’ su’. f(x) > 0, g(x) > 0 ∀ x > a và
f (x)
lim = λ.
x→+∞ g(x)
Khi dó:
Z+∞ Z+∞
(i) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ các tı́ch phân f (x)dx và g(x)dx
a a
` ng thò.i hô.i tu. hoă.c dô
dô ` ng thò.i phân kỳ.
Z+∞
(ii) Nê´u λ = 0 và tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Z+∞
f(x)dx hô.i tu..
a
Z+∞
(iii) Nê´u λ = +∞ và tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Z+∞
g(x)dx hô.i tu..
a

Dê’ so sánh ta thu.ò.ng su’. du.ng tı́ch phân


Z+∞
dx % hô.i tu. nê´u α > 1,
(11.29)
xα & phân kỳ nê´u α 6 1.
a
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 101

Z+∞
- i.nh nghı̃a. Tı́ch phân
D f(x)dx du.o..c go.i là hô.i tu. tuyê.t dô´i nê´u
a
Z+∞
tı́ch phân |f(x)|dx hô.i tu. và du.o..c go.i là hô.i tu. có diê
` u kiê.n nê´u
a
Z+∞ Z+∞
tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. nhu.ng tı́ch phân |f(x)|dx phân kỳ.
a a
` u hô.i tu..
Mo.i tı́ch phân hô.i tu. tuyê.t dô´i dê
.
3) Tù dâ´u hiê.u so sánh II và (11.29) rút ra
Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u khi x → +∞ hàm du.o.ng f(x) là vô
1
cùng bé câ´p α > 0 so vó.i thı̀
x
Z
+∞

(i) tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. khi α > 1;


a
Z+∞
(ii) tı́ch phân f(x)dx phân kỳ khi α 6 1.
a

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân

Z+∞
dx
I= √ ·
x2 x2 − 1
2

Gia’i. Theo di.nh nghı̃a ta có

Z+∞ Zb
dx dx
√ = lim √ ·
x x2 − 1 b→+∞
2 x2 x2 − 1
2 2

1
Dă.t x = , ta thu du.o..c
t
102 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Zb Z1/b Z1/b
dx −dt tdt
I(b) = √ = r =− √
x x2 − 1
2 1 1 1 − t2
2 1/2 t2 · − 1 1/2
t2 t2
1/b r r
√ 1 1
= 1 − t2 = 1 − 2 − 1 − .
1/2 b 4

2− 3
Tù. dó suy ră`ng I = lim I(b) = . Nhu. vâ.y tı́ch phân dã cho
b→+∞ 2
hô.i tu.. N
Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z+∞
2x2 + 1
dx.
x3 + 3x + 4
1

Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân > 0 ∀ x > 1. Ta có


1
2x2 + 1 2+
f(x) = 3 = · x2
x + 3x + 4 3 4
x+ + 2
x x
2
Vó.i x du’ ló.n hàm f(x) có dáng diê.u nhu. . Do dó ta lâ´y hàm
x
1

ϕ(x) = dê so sánh và có
x
f(x) (2x2 + 1)x
lim = lim 2 = 2 6= 0.
x→+∞ ϕ(x) x→+∞ x + 3x + 4

Z∞
dx
Vı̀ tı́ch phân phân kỳ nên theo dâ´u hiê.u so sánh II tı́ch phân dã
x
1
cho phân kỳ. N
Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z∞
dx
√3
·
x3 − 12
2
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 103

Gia’i. Ta có bâ´t dă’ng thú.c


1 1

3
> khi x > 2.
x3 −1 x
Z∞
dx
Nhu.ng tı́ch phân phân kỳ, do dó theo dâ´u hiê.u so sánh I tı́ch
x
2
phân dã cho phân kỳ. N
Vı́ du. 4. Kha’o sát su.. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a tı́ch phân

Z+∞
sin x
dx.
x
1

` u tiên ta tı́ch phân tù.ng phâ


Gia’i. Dâ ` n mô.t cách hı̀nh thú.c

Z+∞ Z+∞ Z+∞


sin x cos x +∞ cos x cos x
dx = − − 2
dx = cos 1 − dx.
x x 1 x x2
1 1 1
(11.30)

Z+∞
cos x
Tı́ch phân dx hô.i tu. tuyê.t dô´i, do dó nó hô.i tu.. Nhu. vâ.y
x2
1
ca’ hai sô´ ha.ng o’. vê´ pha’i (11.30) hũ.u ha.n. Tù. dó suy ra phép tı́ch
phân tù.ng phâ` n dã thu..c hiê.n là ho..p lý và vê´ trái cu’a (11.30) là tı́ch
phân hô.i tu..
Ta xét su.. hô.i tu. tuyê.t dô´i. Ta có
1 − cos 2x
| sin x| > sin2 x =
2
và do vâ.y ∀ b > 1 ta có

Zb Zb Zb
| sin x| 1 dx 1 cos 2x
dx > − dx. (11.31)
x 2 x 2 x
1 1 1
104 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Tı́ch phân thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i cu’a (11.31) phân kỳ. Tı́ch phân thú.
hai o’. vê´ pha’i dó hô.i tu. (diê
` u dó du.o..c suy ra bă`ng cách tı́ch phân tù.ng
` n nhu. (11.30)). Qua gió.i ha.n (11.31) khi b → +∞ ta có vê´ pha’i
phâ
cu’a (11.31) dâ ` n dê´n ∞ và do dó tı́ch phân vê´ trái cu’a (11.31) phân
.
kỳ, tú c là tı́ch phân dã cho hô.i tu. có diê ` u kiê.n (không tuyê.t dô´i). N

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n


Z∞
2 1
1. xe−x dx (DS. )
2
0
Z∞
dx π
2. √ . (DS. )
x x2 − 1 6
0
Z∞
dx π−2
3. . (DS. )
(x2 + 1)2 8
0
Z∞
4. x sin xdx. (DS. Phân kỳ)
0
Z∞
2xdx
5. . (DS. Phân kỳ)
x2 + 1
−∞
Z∞
1
6. e−x sin xdx. (DS. )
2
0
Z+∞ 
1 2 2 1
7. + dx. (DS. + ln 3)
x2 − 1 (x + 1)2 3 2
2
Z+∞ √
dx π 5
8. . (DS. )
x2 + 4x + 9 5
−∞
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 105

Z+∞
xdx 1 √
9. . (DS. ˜ n. Dă.t x = t.
). Chı’ dâ

(x2+ 1)3 36
2

Z+∞ 
dx 2  1
10. √ . ˜ n. Dă.t x = .
(DS. ln 1 + √ ). Chı’ dâ
x x2 + x + 1 3 t
1
Z+∞
arctgx π ln 2
11. dx. (DS. + )
x2 4 2
1
Z+∞
2x + 5
12. dx. (DS. Phân kỳ)
x2 + 3x − 10
3
Z∞
b
13. e−ax sin bxdx, a > 0. (DS. )
a2 + b2
0
Z+∞
a
14. e−ax cos bxdx, a > 0. (DS. )
a2 + b2
0

Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các tı́ch phân suy rô.ng câ.n vô ha.n
Z∞ −x
e
15. dx. (DS. Hô.i tu.)
x
1
e−x
˜ n. Áp du.ng bâ´t dă’ng thú.c
Chı’ dâ 6 e−x ∀ x > 1.
x
Z+∞
xdx
16. √ . (DS. Phân kỳ)
x4 + 1
2

˜ n. Áp du.ng bâ´t dă’ng thú.c


Chı’ dâ
x x
√ >√ ∀ x > 2.
x4 + 1 x4 + x4
Z+∞ 2
sin 3x
17. √
3
dx. (DS. Hô.i tu.)
x4 + 1
1
106 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Z+∞
dx
18. √ . (DS. Phân kỳ)
4x + ln x
1
 
Z+∞ ln 1 + 1
19. x dx. (DS. Hô.i tu. nê´u α > 0)
x α
1
Z+∞
xdx
20. √3
. (DS. Hô.i tu.)
x5 + 2
0
Z+∞
cos 5x − cos 7x
21. dx. (DS. Hô.i tu.)
x2
1
Z+∞
xdx
22. √3
. (DS. Hô.i tu.)
1 + x7
0
Z+∞ √
x+1
23. √ dx. (DS. Hô.i tu.)
1 + 2 x + x2
0
Z∞
1
24. √ (e1/x − 1)dx. (DS. Hô.i tu.)
x
1
Z∞ √
x+ x+1
25. √ dx. (DS. Phân kỳ)
x2 + 2 5 x4 + 1
1
Z∞
dx
26. p . (DS. Hô.i tu.)
x(x − 1)(x − 2)
3
Z∞
2
27 . (3x4 − x2)e−x dx.

(DS. Hô.i tu.)
0
Z+∞ 2
x
˜ n. So sánh vó.i tı́ch phân hô.i tu.
Chı’ dâ e− 2 dx (ta.i sao ?) và áp
0
du.ng dâ´u hiê.u so sánh II.
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 107

Z+∞
∗ ln(x − 2)
28 . dx. (DS. Hô.i tu.)
x5 + x2 + 1
5

˜ n. Áp du.nng hê. thú.c


Chı’ dâ

ln t ln(x − 2)
lim = 0 ∀α > 0 ⇒ lim = 0 ∀ α > 0.
t→+∞ tα x→+∞ xα
Z+∞
dx
Tù. dó so sánh tı́ch phân dã cho vó.i tı́ch phân hô.i tu. , α > 1.

5
Tiê´p dê´n áp du.ng dâ´u hiê.u so sánh II.

11.4.2 Tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm không bi. chă.n
1. Gia’ su’. hàm f(x) xác di.nh trên khoa’ng [a, b) và kha’ tı́ch trên mo.i
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
doa.n [a, ξ], ξ < b. Nê´u tô


lim f (x)dx (11.32)
ξ→b−0
0

thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f(x) trên [a, b)
và ký hiê.u là:

Zb
f (x)dx. (11.33)
a

Trong tru.ò.ng ho..p này tı́ch phân suy rô.ng (11.33) du.o..c go.i là tı́ch
phân hô.i tu.. Nê´u gió.i ha.n (11.32) không tô ` n ta.i thı̀ tı́ch phân suy
rô.ng (11.33) phân kỳ.
Di.nh nghı̃a tı́ch phân suy rô.ng cu’a hàm f (x) xác di.nh trên khoa’ng
(a, b] du.o..c phát biê’u tu.o.ng tu...
Nê´u hàm f(x) kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên các khoa’ng [a, c)
và (c, b] thı̀ hàm du.o..c go.i là hàm kha’ tı́ch theo nghı̃a suy rô.ng trên
108 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

doa. n [a, b] và trong tru.ò.ng ho..p này tı́ch phân suy rô.ng du.o..c xác di.nh
bo’.i dă’ng thú.c:

Zb Zc Zb
f(x)dx = f (x)dx + f (x)dx.
a a c

2. Các công thú.c co. ba’n


Zb Zb
1) Nê´u các tı́ch phân f (x)dx và g(x)dx hô.i tu. thı̀ ∀ α, β ∈ R
a a
ta có tı́ch phân
Zb
[αf (x) + βg(x)]dx hô.i tu. và
a

Zb Zb Zb
[αf (x) + βg(x)]dx = α f (x)dx + β g(x)dx.
a a a

2) Công thú.c Newton-Leibnitz. Nê´u hàm f(x), x ∈ [a, b) liên tu.c


và F (x) là mô.t nguyên hàm nào dó cu’a f trên [a, b) thı̀:

Zb
b−0
f(x)dx = F (x) a = F (b − 0) − F (a),
a

F (b − 0) = lim F (x).
x→b−0

3) Công thú.c dô’i biê´n. Gia’ su’. f(x) liên tu.c trên [a, b) còn ϕ(t),
t ∈ [α, β) kha’ vi liên tu.c và a = ϕ(α) 6 ϕ(t) < lim ϕ(t) = b. Khi
t→β−0
dó:

Zb Zβ
f (x)dx = f [ϕ(t)]ϕ0(t)dt.
a α
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 109

4) Công thú.c tı́ch phân tù.ng phâ


` n. Gia’ su’. u(x), x ∈ [a, b) và v(x),
x ∈ [a, b) là nhũ.ng hàm kha’ vi liên tu.c và lim (uv) tô ` n ta.i. Khi dó;
x→b−0

Zb Zb
b
udv = uv a − vdu
a a
b
uv a = lim (uv) − u(a)v(a).
x→b−0

` u kiê.n hô.i tu.


3. Các diê
1) Tiêu chuâ’n Cauchy. Gia’ su’. hàm f(x) xác di.nh trên khoa’ng
[a, b), kha’ tı́ch theo nghı̃a thông thu.ò.ng trên mo.i doa.n [a, ξ], ξ < b
và không bi. chă.n trong lân câ.n bên trái cu’a diê’m x = b. Khi dó
Zb
tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. khi và chı’ khi ∀ ε > 0, ∃ η ∈ [a, b) sao cho
a
∀ η1, η2 ∈ (η, b) thı̀
Zη2

f(x)dx < ε.
η1

2) Dâ´u hiê.u so sánh I. Gia’ su’. g(x) > f (x) > 0 trên khoa’ng [a, b)
và kha’ tı́ch trên mô˜ i doa.n con [a, ξ], ξ < b. Khi dó:
Zb Zb
(i) Nê´u tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx hô.i tu..
a a
Zb Zb
(ii) Nê´u tı́ch phân f(x)dx phân kỳ thı̀ tı́ch phân g(x)dx phân
a a
kỳ.
3) Dâ´u hiê.u so sánh II. Gia’ su’. f(x) > 0, g(x) > 0, x ∈ [a, b) và
f (x)
lim = λ.
x→b−0 g(x)

Khi dó:
110 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Zb Zb
(i) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ các tı́ch phân f (x)dx và ` ng
g(x)dx dô
a a
thò.i hô.i tu. hoă.c dô
` ng thò.i phân kỳ.
Zb Zb
(ii) Nê´u λ = 0 và tı́ch phân g(x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân f (x)dx
a a
hô.i tu..
Zb
(iii) Nê´u λ = +∞ và tı́ch phân f (x)dx hô.i tu. thı̀ tı́ch phân
a
Zb
g(x)dx hô.i tu..
a

Dê’ so sánh ta thu.ò.ng su’. du.ng tı́ch phân:

Zb ´
dx % hô.i tu. nêu α < 1
(b − x)α & phân kỳ nê´u α > 1
a

hoă.c

Zb ´
dx % hô.i tu. nêu α < 1
(x − a)α & phân kỳ nê´u α > 1.
a

Zb
- i.nh nghı̃a. Tı́ch phân
D f (x)dx du.o..c go.i là hô.i tu. tuyê.t dô´i nê´u
a
Zb
tı́ch phân |f(x)|dx hô.i tu. và du.o..c go.i là hô.i tu. có diê
` u kiê.n nê´u tı́ch
a
Zb Zb
phân f(x)dx hô.i tu. nhu.ng |f(x)|dx phân kỳ.
a a

4) Tu.o.ng tu.. nhu. trong 11.4.1 ta có


11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 111

Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u khi x → b − 0 hàm f (x) > 0 xác di.nh
1
và liên tu.c trong [a, b) là vô cùng ló.n câ´p α so vó.i thı̀
b−x
Zb
(i) tı́ch phân f(x)dx hô.i tu. khi α < 1;
a
Zb
(ii) tı́ch phân f(x)dx phân kỳ khi α > 1.
a

CÁC VÍ DU
.
Z1
dx
Vı́ du. 1. Xét tı́ch phân √ .
1 − x2
0
1
Gia’i. Hàm f (x) = √ liên tu.c và do dó nó kha’ tı́ch trên mo.i
1 − x2
doa.n [0, 1 − ε], ε > 0, nhu.ng khi x → 1 − 0 thı̀ f (x) → +∞. Ta có
Z1−ε
dx π
lim √ = lim arc sin(1 − ε) = asrc sin 1 = ·
ε→0 1 − x2 ε→0 2
0

Nhu. vâ.y tı́ch phân dã cho hô.i tu.. N


Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân
Z1 √
xdx
√ ·
1 − x4
0

Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có gián doa.n vô cùng ta.i diê’m
x = 1. Ta có

x 1
√ 6√ ∀ x ∈ [0, 1).
1−x 4 1−x
Z1
dx
Nhu.ng tı́ch phân √ hô.i tu., nên theo dâ´u hiê.u so sánh I
1−x
0
tı́ch phân dã cho hô.i tu..
112 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân

Z1
dx
·
ex − cos x
0

.
Gia’i. O’ dây hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân có gián doa.n vô cùng ta.i
diê’m x = 0. Khi x ∈ (0, 1] ta có

1 1
>
ex − cos x xe

Z1
1
vı̀ ră`ng xe > e − cos x (ta.i sao ?). Nhu.ng tı́ch phân
x
dx phân kỳ
xe
0
nên tı́ch phân dã cho phân kỳ. N

Vı́ du. 4. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân

Z+∞
arctgx
dx, α > 0.

0

Gia’i. Ta chia khoa’ng lâ´y tı́ch phân làm hai sao cho khoa’ng thú.
nhâ´t hàm có bâ´t thu.ò.ng ta.i diê’m x = 0. Chă’ng ha.n ta chia thành hai
nu’.a khoa’ng (0, 1] và [1, +∞). Khi dó ta có

Z+∞ Z1 Z+∞
arctgx arctgx arctgx
dx = dx + dx. (11.34)
xα xα xα
0 0 0

Z1
arctgx
` u tiên xét tı́ch phân
Dâ dx, Ta có

0

arctgx x 1
f (x) = α
∼ α
= α−1 = ϕ(x)
x (x→0) x x
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 113

Z1
Tı́ch phân ϕ(x)dx hô.i tu. khi α − 1 < 1 ⇒ α < 2. Do dó tı́ch
0
Z1
phân f(x)dx cũng hô.i tu. khi α < 2 theo dâ´u hiê.u so sánh II.
0
Z∞
Xét tı́ch phân f(x)dx. Áp du.ng dâ´u hiê.u so sánh II trong 1◦ ta
1
1
dă.t ϕ(x) = α và có
x
f(x) xαarctgx π
lim = lim α
= ·
x→+∞ ϕ(x) x→+∞ x 2
Z∞
dx
Vı̀ tı́ch phân hôi tu khi α > 1 nên vó.i α > 1 tı́ch phân du.o..c
xα . .
0
xét hô.i tu.. Nhu. vâ.y ca’ hai tı́ch phân o’. vê´ pha’i (11.34) chı’ hô.i tu. khi
1 < α < 2.
` u kiê.n hô.i tu. cu’a tı́ch phân dã cho. N
Dó chı́nh là diê
Vı́ du. 5. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a tı́ch phân

Z1 √
3
ln(1 + x2)
√ √ dx.
x sin x
0

Gia’i. Hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân không bi. chă.n trong lân câ.n pha’i
cu’a diê’m x = 0. Khi x → 0 + 0 ta có

3

3
ln(1 + x2) x2 1
√ √ ∼ = √ = ϕ(x).
x sin x (x→0+0) x 3
x

Z1
dx
Vı̀ tı́ch phân √ hôi tu nên theo dâ´u hiê.u so sánh II, tı́ch phân
3
x . .
0
dã cho hô.i tu.. N
114 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân suy rô.ng sau.


Z6
dx √3
1. p . (DS. 6 2)
3
(4 − x) 2
2

Z2
dx
2. p . (DS. 6)
3
(x − 1)2
0
Ze
dx
3. . (DS. Phân kỳ)
x ln x
1

Z2
dx
4. . (DS. Phân kỳ)
x2 − 4x + 3
0

Z1
5. x ln xdx. (DS. −0, 25)
0

Z3
xdx 2√4
6. √
4
. (DS. 125)
x2 − 4 3
2

Z2
dx
7. . (DS. Phân kỳ)
(x − 1)2
0

Z2
xdx
8. . (DS. Phân kỳ)
x2 − 1
−2

Z2
x3 dx 16
9. √ . (DS. ˜ n. Dă.t x = 2 sin t.
). Chı’ dâ
4 − x2 3
0

Z0
e1/x 2
10. dx. (DS. − )
x3 e
−1
11.4. Tı́ch phân suy rô.ng 115

Z1
e1/x
11. dx. (DS. Phân kỳ)
x3
0

Z1
dx
12. p . (DS. π)
x(1 − x)
0

Zb
dx
13. p ; a < b. (DS. π)
(x − a)(b − x)
a

Z1
1
14. x ln2 xdx. (DS. )
4
0

Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các tı́ch phân suy rô.ng sau dây.
Z1
cos2 x
15. √
3
dx. (DS. Hô.i tu.)
1 − x2
0

Z1 √
ln(1 + 3 x
16. dx. (DS. Hô.i tu.)
esin x − 1
0

Z1
dx
17. √ .
x
(DS. Hô.i tu.)
e −1
0

Z1 √
xdx
18. . (DS. Hô.i tu.)
esin x−1
0

Z1
x2 dx
19. p . (DS. Phân kỳ)
3
(1 − x2 )5
0

Z1
x3 dx
20. p . (DS. Phân kỳ)
3
(1 − x2 )5
0
116 Chu.o.ng 11. Tı́ch phân xác di.nh Riemann

Z1
dx
21. . (DS. Phân kỳ)
ex − cos x
0

Zπ/4
ln(sin 2x)
22. √5
dx. (DS. Hô.i tu.)
x
0
Z1
ln x
23. √ dx. (DS. Hô.i tu.)
x
0
˜ n. Su’. du.ng hê. thú.c lim xα ln x = 0 ∀ α > 0 ⇒ có thê’ lâ´y
Chı’ dâ
x→0+0
1 |lnx| 1
α = chă’ng ha.n ⇒ √ < 3/4 .
4 x x
Z1
sin x
24. dx. (DS. Phân kỳ)
x2
0
Z2
dx
25. √ . (DS. Hô.i tu.)
x − x3
0
Z2
(x − 2)
26. dx. (DS. Phân kỳ)
x2 − 3x2 + 4
1
Z1
dx
27. p . (DS. Hô.i tu.)
x(ex − e−x )
0
s
Z2
16 + x4
28. dx. (DS. Hô.i tu.)
16 − x4
0
Z1 √
ex − 1
29. dx. (DS. Hô.i tu.)
sin x
0
Z1 p
3
ln(1 + x)
30. dx. (DS. Phân kỳ)
1 − cos x
0
Chu.o.ng 12

` u biê´n
Tı́ch phân hàm nhiê

12.1 Tı́ch phân 2-ló.p . . . . . . . . . . . . . . . . 118


12.1.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n chũ. nhâ.t . . . . . . . . . 118

12.1.2 Tru.ò.ng ho..p miê


` n cong . . . . . . . . . . . . 118

12.1.3 Mô.t vài ú.ng du.ng trong hı̀nh ho.c . . . . . . 121


12.2 Tı́ch phân 3-ló.p . . . . . . . . . . . . . . . . 133
12.2.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n hı̀nh hô.p . . . . . . . . . 133

12.2.2 Tru.ò.ng ho..p miê


` n cong . . . . . . . . . . . . 134

12.2.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.2.4 Nhâ.n xét chung . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.3 Tı́ch phân d u.ò.ng . . . . . . . . . . . . . . . 144
12.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 144
12.3.2 Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng . . . . . . . . . . . . 146
12.4 Tı́ch phân mă.t . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
12.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 158
12.4.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân mă.t . . . . . . 160
118 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

12.4.3 Công thú.c Gauss-Ostrogradski . . . . . . . 162


12.4.4 Công thú.c Stokes . . . . . . . . . . . . . . . 162

12.1 Tı́ch phân 2-ló.p


12.1.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n chũ. nhâ.t
Gia’ su’.

D = [a, b] × [c, d] = {(x, y) : a 6 x 6 b, c 6 y 6 d}

và hàm f(x, y) liên tu.c trong miê ` n D. Khi dó tı́ch phân 2-ló.p cu’a
` n chũ. nhâ.t
hàm f (x, y) theo miê

D = {(x, y) : a 6 x 6 b; c 6 y 6 d}

du.o..c tı́nh theo công thú.c


ZZ Zb Zd
f(M)dxdy = dx f (M)dy; (12.1)
D a c
ZZ Zd Zb
f(M)dxdy = dy f (M)dx, M = (x, y). (12.2)
D c a

Trong (12.1): dâ ` u tiên tı́nh tı́ch phân trong I(x) theo y xem x là hă`ng
sô´, sau dó tı́ch phân kê´t qua’ thu du.o..c I(x) theo x. Dô´i vó.i (12.2) ta
cũng tiê´n hành tu.o..ng tu.. nhu.ng theo thú. tu.. ngu.o..c la.i.

12.1.2 Tru.ò.ng ho..p miê


` n cong
Gia’ su’. hàm f (x, y) liên tu.c trong miê
` n bi. chă.n

D = {(x, y) : a 6 x 6 b; ϕ1(x) 6 y 6 ϕ2 (x)}


12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 119

trong dó y = ϕ1 (x) là biên du.ó.i, y = ϕ2(x) là biên trên, hoă.c
D = {(x, y) : c 6 y 6 d; g1 (y) 6 x 6 g2 (y)}
trong dó x = g1 (y) là biên trái còn x = g2 (y) là biên pha’i, o’. dây
ta luôn gia’ thiê´t các hàm ϕ1, ϕ2 , g1 , g2 dê
` u liên tu.c trong các khoa’ng
tu.o.ng ú.ng. Khi dó tı́ch phân 2-ló.p theo miê ` n D luôn luôn tô` n ta.i.
Dê’ tı́nh tı́ch phân 2-ló p ta có thê’ áp du.ng mô.t trong hai phu.o.ng
.
pháp sau.
1+ Phu.o.ng pháp Fubini du..a trên di.nh lý Fubini vê ` viê.c du.a tı́ch
phân 2-ló.p vê
` tı́ch phân lă.p. Phu.o.ng pháp này cho phép ta du.a tı́ch
phân 2-ló.p vê
` tı́ch phân lă.p theo hai thú. tu.. khác nhau:
ZZ Zb h ϕZ2 (x) i Zb ϕZ2 (x)

f (M)dxdy = f(M)dy dx = dx f (M)dy, (12.3)


D a ϕ1 (x) a ϕ1 (x)

ZZ Zd h gZ2 (y) i Zd gZ2 (y)

f (M)dxdy = f(M)dx dy = dy f (M)dx. (12.4)


D c g1 (y) c g1 (y)

Tù. (12.3) và (12.4) suy ră`ng câ.n cu’a các tı́ch phân trong biê´n thiên
và phu. thuô.c vào biê´n mà khi tı́nh tı́ch phân trong, nó du.o..c xem là
không dô’i. Câ.n cu’a tı́ch phân ngoài luôn luôn là hă `ng sô´.
Nê´u trong công thú.c (12.3) (tu.o.ng ú.ng: (12.4)) phâ ` n biên du.ó.i
hay phâ ` n biên trên (tu.o.ng ú.ng: phâ` n biên trái hay pha’i) gô` m tù. mô.t
sô´ phâ ` n có phu.o.ng trı̀nh riêng thı̀ miê
` n và mô˜ i phâ ` n D câ
` n chia thành
nhũ.ng miê ` n con bo’.i các du.ò.ng thă’ng song song vó.i tru.c Oy (tu.o.ng
ú.ng: song song vó.i tru.c Ox) sao cho mô˜ i miê ` n con dó các phâ` n biên
du.ó.i hay trên (tu.o.ng ú.ng: phâ ` u chı’ du.o..c biê’u
` n biên trái, pha’i) dê
diê˜ n bo’.i mô.t phu.o.ng trı̀nh.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân 2-ló.p
du.o..c thu..c hiê.n theo công thú.c
ZZ ZZ D(x, y)

f(M)dxdy = f[ϕ(u, v), ψ(u, v)] dudv (12.5)
D(u, v)
D D∗
120 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

trong dó D∗ là miê` n biê´n thiên cu’a to.a dô. cong (u, v) tu.o.ng ú.ng
khi các diê’m (x, y) biê´n thiên trong D: x = ϕ(u, v), y = ψ(u, v);
(u, v) ∈ D∗ , (x, y) ∈ D; còn

∂x ∂x
D(x, y) ∂u ∂v
J= = 6= 0 (12.6)
D(u, v) ∂y ∂y

∂u ∂v
là Jacobiên cu’a các hàm x = ϕ(u, v), y = ψ(u, v).
To.a dô. cong thu.ò.ng dùng ho.n ca’ là to.a dô. cu..c (r, ϕ). Chúng
liên hê. vó.i to.a dô. Dêcac bo’.i các hê. thú.c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ,
0 6 r < +∞, 0 6 ϕ < 2π. Tù. (12.6) suy ra J = r và trong to.a dô.
cu..c (12.5) có da.ng
ZZ ZZ
f(M )dxdy = f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdrdϕ. (12.7)
D D∗

Ký hiê.u vê´ pha’i cu’a (12.7) là I(D∗). Có các tru.ò.ng ho..p cu. thê’ sau
dây.
(i) Nê´u cu..c cu’a hê. to.a dô. cu..c nă`m ngoài D thı̀
Zϕ2 rZ
2 (ϕ)

I(D∗ ) = dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdr. (12.8)


ϕ1 r1 (ϕ)

(ii) Nê´u cu..c nă`m trong D và mô˜ i tia di ra tù. cu..c că´t biên ∂D
không quá mô.t diê’m thı̀
Z2π Z
r(ϕ)

I(D∗ ) = dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdr. (12.9)


0 0

(iii) Nê´u cu..c nă`m trên biên ∂D cu’a D thı̀


Zϕ2 Z
r(ϕ)

I(D ) = dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdr. (12.10)
ϕ1 0
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 121

12.1.3 Mô.t vài ú.ng du.ng trong hı̀nh ho.c


` n phă’ng D du.o..c tı́nh theo công thú.c
1+ Diê.n tı́ch SD cu’a miê
ZZ ZZ
SD = dxdy ⇒ SD = rdrdϕ. (12.11)
D D∗

2+ Thê’ tı́ch vâ.t thê’ hı̀nh tru. thă’ng dú.ng có dáy là miê
` n D (thuô.c
mă.t phă’ng Oxy) và gió.i ha.n phı́a trên bo’.i mă.t z = f (x, y) > 0 du.o..c
tı́nh theo công thú.c
ZZ
V = f (x, y)dxdy. (12.12)
D

3+ Nê´u mă.t (σ) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh z = f (x, y) thı̀ diê.n
tı́ch cu’a nó du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i tı́ch phân 2-ló.p
ZZ q
Sσ = 1 + (fx0 )2 + (fy0 )2dxdy, (12.13)
D(x,y)

trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a mă.t (σ) lên mă.t phă’ng
to.a dô. Oxy.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân
ZZ
xydxdy, D = {(x, y) : 1 6 x 6 2; 1 6 y 6 2}.
D

Gia’i. Theo công thú.c (12.2):

ZZ Z2 Z2
xydxdy = dy xydx.
D 1 1
122 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Tı́nh tı́ch phân trong (xem y là không dô’i) ta có


Z2
x2 2 1
I(x) = xydx = y = 2y − y.
2 1 2
1

Bây giò. tı́nh tı́ch phân ngoài:


ZZ Z2 
1  9
xydxdy = 2y − y dy = · N
2 4
D 1
ZZ
Vı́ du. 2. Tı́nh tı́ch phân xydxdy nê´u D du.o..c gió.i ha.n bo’.i các
D
du.ò.ng cong y = x − 4, y 2 = 2x.
Gia’i. Bă`ng cách du..ng các du.ò.ng giũ.a các giao diê’m A(8, 4) và
B(2, −2) cu’a chúng, ba.n do.c sẽ thu du.o..c miê ` n lâ´y tı́ch phân D.
Nê´u dâ
` u tiên lâ´y tı́ch phân theo x và tiê´p dê´n lâ´y tı́ch phân theo
y thı̀ tı́ch phân theo miê ` n D du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i mô.t tı́ch phân bô.i
ZZ Z4 Zy4
I= xydxdy = ydy xdx,
D −2 y 2 /2

` n D lên tru.c Oy. Tù. dó


trong dó doa.n [−2, 4] là hı̀nh chiê´u cu’a miê
Z4 h 2 y4 i Z4 h
x 1 2 y4 i
I= y dy = y (y + 4) − dy = 90.
2 y2 /2 2 4
−2 −2

Nê´u tı́nh tı́ch phân theo thú. tu.. khác: dâ


` u tiên theo y, sau dó theo
` n chia miê
x thı̀ câ ` n D thành hai miê ` n con bo’.i du.ò.ng thă’ng qua B và
song song vó.i tru.c Oy và thu du.o..c
√ √
ZZ ZZ Z2 Z 2x Z8 Z 2x
I= + = xdx ydy + xdx ydy

D1 D2 0 − 2x 2 x−4

Z2 Z8 h y 2 √2x i

= xdx · 0 + x dx = 90.
2 x−4
0 2
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 123

Nhu. vâ.y tı́ch phân 2-ló.p dã cho không phu. thuô.c thú. tu.. tı́nh tı́ch
phân. Do vâ.y, câ ` n cho.n mô.t thú. tu.. tı́ch phân dê’ không pha’i chia
` n. N
miê
ZZ
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân (y − x)dxdy. trong dó miê ` n D du.o..c
D
1 7
gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng y = x + 1, y = x − 3, y = − x + ,
3 3
1
y = − x + 5.
3
Gia’i. Dê’ tránh su.. phú.c ta.p, ta su’. du.ng phép dô’i biê´n u = −y − x;
1
v = y + x và áp du.ng công thú.c (12.5). Qua phép dô’i biê´n dã cho.n,
3
du.ò.ng thă’ng y = x + 1 biê´n thành du.ò.ng thă’ng u = 1; còn y = x − 3
biê´n thành u = −3 trong mă.t phă’ng Ouv; tu.o.ng tu.., các du.ò.ng thă’ng
1 7 1 7
y = − x + , y = − x + 5 biê´n thành các du.ò.ng thă’ng v = , v = 5.
3 3 3 h7  3
Do dó miê ∗ .
` n D tro’ thành miê ` n D = [−3, 1] × , 5 . Dê˜ dàng thâ´y

3
D(x, y) 3
ră`ng = − . Do dó theo công thú.c (12.5):
D(u, v) 4
ZZ Z Z h
1 3   3 3 i 3
(y − x)dxdy = u+ v − − u+ v dudv
4 4 4 4 4
D D∗
ZZ Z5 Z4
3 3
= ududv = dv udu = −8. N
4 4
D∗ 7/3 −3

Nhâ.n xét. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân hai ló.p nhă`m mu.c dı́ch
do.n gia’n hóa miê
` n lâ´y tı́ch phân. Có thê’ lúc dó hàm du.ó.i dâ´u tı́ch
phân tro’. nên phú.c ta.p ho.n.
ZZ
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân (x2 + y 2)dxdy, trong dó D là hı̀nh tròn
D
gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng tròn x2 + y 2 = 2x.
Gia’i. Ta chuyê’n sang to.a dô. cu..c và áp du.ng công thú.c (12.7).
Công thú.c liên hê. (x, y) vó.i to.a dô. cu..c (r, ϕ) vó.i cu..c ta.i diê’m O(0, 0)
124 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

có da.ng

x = r cos ϕ, y = r sin ϕ. (12.14)

Thê´ (12.14) vào phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn ta thu du.o..c r2 = 2r cos ϕ ⇒
r = 0 hoă.c r = 2 cos ϕ (dây là phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn trong to.a dô.
cu..c). Khi dó
n π π o

D = (r, ϕ) : − 6 ϕ 6 , 0 6 r 6 2 cos ϕ
2 2
Tù. dó thu du.o..c

ZZ ZZ Zπ/2 2Z
cos ϕ
2 2 3
I= (x + y )dxdy = r drdϕ = dϕ r3 dr
D D∗ −π/2 0

Zπ/2  Zπ/2
r4 2 cos ϕ  3π
= dϕ = 4 cos4 ϕf ϕ = · N
4 0 2
−π/2 −π/2

Nhâ.n xét. Nê´u lâ´y cu..c ta.i tâm hı̀nh tròn thı̀

x − 1 = r cos ϕ
y = r sin ϕ

D∗ = (r, ϕ) : 0 6 r 6 1, 0 6 ϕ 6 2π}

và do x2 + y 2 = 1 + 2r cos ϕ + r2 nên


ZZ
I= r(1 + 2r cos ϕ + r2 )drdϕ
D∗
Z2π Z1

= dϕ (r + 2r2 cos ϕ + r3 )dr = ·
2
0 0

Vı́ du. 5. Tı́nh thê’ tı́ch vâ.t thê’ T gió.i ha.n bo’.i paraboloid z = x2 + y 2,
mă.t tru. y = x2 và các mă.t phă’ng y = 1, z = 0.
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 125

Gia’i. Hı̀nh chiê´u cu’a vâ.t thê’ T lên mă.t phă’ng Oxy là
n o
D(x, y) = (x, y) : −1 6 x 6 1, x2 6 y 6 1 .

Do dó áp du.ng (12.12) ta có


ZZ ZZ Z1 Z1
2 2
V (T ) = zdxdy = (x + y )dxdy = dx (x2 + y 2)dy
D(x,y) D(x,y) −1 x2
Z1 h
y 3  1 i 88
= x2 y + 2 dx = · N
3 x 105
−1

` u bán kı́nh R vó.i tâm ta.i gô´c to.a dô..


Vı́ du. 6. Tı̀m diê.n tı́ch mă.t câ
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh mă.t câ
` u dã cho có da.ng

x2 + y 2 + z 2 = R2 .

Do dó phu.o.ng trı̀nh nu’.a trên mă.t câ


` u là
p
z = R2 − x2 − y 2.

Do tı́nh dô´i xú.ng nên ta chı’ tı́nh diê.n tı́ch nu’.a trên là du’. Ta có
q
Rdxdy
ds = 1 + zx0 2 + zy0 2 dxdy = p ·
R − x2 − y 2
2

` n lâ´y tı́ch phân D(x, y) = {(x, y) : x2 + y 2 6 R2 }. Do dó


Miê

ZZ x = r cos ϕ
R

S=2 p dxdy = y = r sin ϕ
2
R −x −y2 2
D(x,y) J = r
Z2π ZR
rdr
= 2R √ dϕ
R2 − r2
0 0
h √ R i
= 4πR − R2 − r2 0 = 4πR2 . N
126 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Vı́ du. 7. Tı́nh diê.n tı́ch phâ ` n mă.t tru. x2 = 2z gió.i ha.n bo’.i giao

tuyê´n cu’a mă.t tru. dó vó.i các mă.t phă’ng x − 2y = 0, y = 2x, x = 2 2.
Gia’i. Dê˜ thâ´y ră`ng hı̀nh chiê´u cu’a phâ ` n mă.t dã nêu là tam giác
vó i các ca.nh nă`m trên giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng Oxy vó.i các mă.t
.
phă’ng dã cho.
x2
Tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t tru. ta có z = , do vâ.y
2
∂z ∂z √
= x, = 0 → dS = 1 + x2dxdy.
∂x ∂y

Tù. dó suy ră`ng


√ √
Z2 2√ Z2x Z
2 2

3
S= 1 + x2dx dy = x 1 + x2dx = 13. N
2
0 x/2 0

BÀI TÂ .P
ZZ
.
Tı̀m câ.n cu’a tı́ch phân hai ló p ` n D gió.i
f (x, y)dxdy theo miê
D
ha.n bo’.i các du.ò.ng dã chı’ ra . (Dê’ ngă´n go.n ta ký hiê.u f (x, y) = f (−)).

1. x = 3, x = 5, 3x − 2y + 4 = 0, 3x − 2y + 1 = 0.
3x+4
Z5 Z5
(DS. dx f (−)dy)
3 3x+1
5

2. x = 0, y = 0, x + y = 2

Z2 Z2−x
(DS. dx f (−)dy)
0 0
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 127

3. x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0.

Z1 Z1−x2
(DS. dx f (−)dy)
0 0

4. x + y 6 1, x − y 6 1, x > 0.

Z1 Z1−x
(DS. dx f (−)dy)
0 x−1

5. y > x2, y 6 4 − x2 .

Z2 Z 2
4−x

(DS. dx f (−)dy)

− 2 x2

x2 y 2
6. + 6 1.
4 9
3

2
Z+2 2 Z4−x
(DS. dx f (−)dy)

−2 − 32 4−x2


7. y = x2, y = x.

Z1 Zx
(DS. dx f (−)dy)
0 x2

8. y = x, y = 2x, x + y = 6.

Z2 Z2x Z3 Z
6−x

(DS. dx f(−)dy + dx f (−)dy)


0 x 2 x

Thay dô’i thú. tu.. tı́ch phân trong các tı́ch phân
128 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Z4 Z4 Z4 Zx
9. dy f(−)dx. (DS. dx f (−)dy)
0 y 2 2

Z0 Z1−x2 Z1 Zy−1
10. dx f(−)dy. (DS. dy f (−)dx)
−1 x+1 0

− 1−y 2

Z1 Z 2
2−x Z1 Zy Z2 Z2−y
11. dx f(−)dy. (DS. dy f dx + dy f dx)
0 x 0 0 1 0

Z2 Zy Z1 Z2 Z2 Z2
12. dy fdx. (DS. dx f dy + dx f dy)
1 1/y 1/2 1/x 1 x

Tı́nh các tı́ch phân lă.p sau


Z1 Z2x
1
13. dx (x − y + 1)dy. (DS. )
3
0 x

Z4 Zy
y3
14. dy dx. (DS. 6π)
x2 + y 2
−2 0

Z0 Zy2
15. dy (x + 2y)dx. (DS. −11, 2)
2 0

Z5 Z
5−x
p 506
16. dx 4 + x + ydy. (DS. )
15
0 0

Z4 Z2
dy 25
17. dx . (DS. )
(x + y)2 24
3 1

Za 2Z ax
344 4
18. dx (x2 + y 2)dy. (DS. a)

105
0 −2 ax
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 129

Z2π Za
πa2
19. dϕ rdr. (DS. )
2
0 a sin ϕ

Z1 Z1−x2p
π
20∗. dx 1 − x2 − y 2dy. (DS. )
6
0 0

Tı́nh các tı́ch phân 2-ló.p theo các hı̀nh chũ. nhâ.t dã chı’ ra.
ZZ
5
21. (x + y 2)dxdy; 2 6 x 6 3, 1 6 y 6 2. (DS. 4 )
6
D
ZZ
5
22. (x2 + y)dxdy; 1 6 x 6 2, 0 6 y 6 1. (DS. 2 )
6
D
ZZ
2
23. (x2 + y 2 )dxdy; 0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. (DS. )
3
D
ZZ
3y 2 dxdy π
24. ; 0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. (DS. )
1 + x2 4
D
ZZ
π π
25. sin(x + y)dxdy; 0 6 x 6 ,06y6 . (DS. 2)
2 2
D
ZZ
1
26. xexy dxdy; 0 6 x 6 1, −1 6 y 6 0. (DS. )
e
D
ZZ
dxdy 4
27. ; 1 6 x 6 2, 3 6 y 6 4. (DS. ln )
(x − y)2 3
D

Tı́nh các tı́ch phân 2-ló.p theo miê


` n D gió.i ha.n các du.ò.ng dã chı’
ra
ZZ
1
28. xydxdy; y = 0, y = x, x = 1. (DS. )
8
D
ZZ
1
29. xydxdy; y = x2 , x = y 2. (DS. )
12
D
130 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

ZZ
7
30. xdxdy; y = x3, x + y = 2, x = 0. (DS. )
15
D
ZZ
5
31. xdxdy; xy = 6, x + y − 7 = 0. (DS. 20 )
6
D
ZZ
3
32. y 2xdxdy; x2 + y 2 = 4, x + y − 2 = 0. (DS. 1 )
5
D
ZZ

33. (x + y)dxdy; 0 6 y 6 π, 0 6 x 6 sin y. (DS. )
4
D
ZZ
π 1
34. sin(x + y)dxdy; x = y, x + y = , y = 0. (DS. )
2 2
D
ZZ
e−y dxdy; D là tam giác vó.i dı’nh O(0, 0), B(0, 1), A(1, 1).
2
35.
D
1 1
(DS. − + )
2e 2
ZZ
36. xydxdy; D là hı̀nh elip 4x2 + y 2 6 4. (DS. 0)
D
ZZ
√ 4a5
37. x2ydxdy; y = 0, y = 2ax − x2 . (DS. )
5
D
ZZ
xdxdy π 1
38. ; y = x, x = 2, x = 2y. (DS. − 2arctg )
x2 + y 2 2 2
D
ZZ
√ 2
39. x + ydxdy; x = 0, y = 0, x + y = 1. (DS. )
5
D
ZZ
4
40. (x − y)dxdy; y = 2 − x2, y = 2x − 1. (DS. 4 )
15
D
ZZ
1
41. (x + 2y)dxdy; y = x, y = 2x, x = 2, x = 3. (DS. 25 )
3
D
12.1. Tı́ch phân 2-ló.p 131

ZZ

42. xdxdy; x = 2 + sin y, x = 0, y = 0, y = 2π. (DS. )
2
D
ZZ
4
43. xydxdy; (x − 2)2 + y 2 = 1. (DS. )
3
D
ZZ
dxdy
44. √ ; D là hı̀nh tròn bán kı́nh a nă`m trong góc vuông I
2a − x
D
8 √
và tiê´p xúc vó.i các tru.c to.a dô.. (DS. a 2a)
3
ZZ
45. ydxdy; x = R(t − sin t), y = R(1 − cos t), 0 6 t 6 2π (là miê `n
D
5
gió.i ha.n bo’.i vòm cu’a xicloid.) (DS. πR3 )
2
ZZ Z
2πR Z (x)
y=f

˜ n.
Chı’ dâ ydxdy = dx ydy
D 0 0

Chuyê’n sang to.a dô. cu..c và tı́nh tı́ch phân trong to.a dô. mó.i
ZZ
πR4
46. (x2 + y 2 )dxdy; D : x2 + y 2 6 R2 , y > 0. (DS. )
4
D
ZZ
2 +y 2 π
47. ex dxdy; D : x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0. (DS. (e − 1))
4
D
ZZ
2 +y 2 2
48. ex dxdy; D : x2 + y 2 6 R2 . (DS. 2π(eR − 1))
D
ZZ p
1 4
49. 1 − x2 − y 2dxdy; D : x2 + y 2 6 x. (DS. π− )
4 3
D
ZZ s
1 − x2 − y 2
50. dxdy; D : x2 + y 2 6 1, x > 0, y > 0.
1 + x2 + y 2
D
π(π − 2)
(DS. )
2
132 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

ZZ
ln(x2 + y 2)
51. 2 2
dxdy; D : 1 6 x2 + y 2 6 e. (DS. 2π)
x +y
D
ZZ
52. (x2 + y 2)dxdy; D gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng tròn
D


x2 + y 2 + 2x − 1 = 0, x2 + y 2 + 2x = 0. (DS. )
2
˜ n. Dă.t x − 1 = r cos ϕ, y = r sin ϕ.
Chı’ dâ
Tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t dã chı’ ra.
1
53. x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = 1. (DS. )
6
1
54. x = 0, y = 0, z = 0, x + y = 1, z = x2 + y 2 . (DS. )
6
88
55. z = x2 + y 2, y = x2, y = 1, z = 0. (DS. )
105
p 2
56. z = x2 + y 2 , x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. πa3)
3
πa4
57. z = x2 + y 2, x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. )
2
4a3
58. z = x, x2 + y 2 = a2, z = 0. (DS. )
3
1
59. z = 4 − x2 − y 2, x = ±1, y = ±1. (DS. 13 )
3
11
60. 2 − x − y − 2z = 0, y = x2 , y = x. (DS. )
120
61. x2 + y 2 = 4x, z = x, z = 2x. (DS. 4π)
` n mă.t dã chı’ ra.
Tı́nh diê.n tı́ch các phâ
` n mă.t phă’ng 6x + 3y + 2z = 12 nă`m trong góc phâ
62. Phâ ` n tám I.
(DS. 14)
` n mă.t phă’ng x + y + z = 2a nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = a2.
63. Phâ

(DS. 2a2 3)
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 133

` n mă.t paraboloid z = x2 + y 2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = 4.


64. Phâ
π √
(DS. (17 17 − 1))
6
` n mă.t 2z = x2 + y 2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = 1.
65. Phâ
2 √
(DS. (2 2 − 1)π)
3
p
` n mă.t nón z = x2 + y 2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = a2 .
66. Phâ

(DS. πa2 2)
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = Rx.
` n mă.t câ
67. Phâ
(DS. 2R2 (π − 2))
68. Phâ ` n mă.t nón z 2 = x2 + y 2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = 2x.

(DS. 2 2π)
69. Phâ ` n tám thú I và gió.i ha.n
` n mă.t tru. z 2 = 4x nă`m trong góc phâ
4 √
bo’.i mă.t tru. y 2 = 4x và mă.t phă’ng x = 1. (DS. (2 2 − 1))
3
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 nă`m trong mă.t tru. x2 + y 2 = a2
` n mă.t câ
70. Phâ

(a 6 R). (DS. 4πa(a − a2 − R2 ))

12.2 Tı́ch phân 3-ló.p


12.2.1 Tru.ò.ng ho..p miê
` n hı̀nh hô.p
Gia’ su’. miê
` n D ⊂ R3:

D = [a, b] × [c, d] × [e, g] = {(x, y, z) : a 6 x 6 b, c 6 y 6 d, e 6 z 6 g}


và hàm f (x, y, z) liên tu.c trong D. Khi dó tı́ch phân 3-ló.p cu’a hàm
` n D du.o..c tı́nh theo công thú.c
f (x, y, z) theo miê
ZZZ Zb n Zd h Zg i o
f(x, y, z)dxdydz = f (x, y, z)dz dy dx
D a c e
Zb Zd Zg
= dx dy f (M)dx. (12.15)
a c e
134 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Tù. (12.15) suy ra các giai doa.n tı́nh tı́ch phân 3-ló.p:
Zg
` u tiên tı́nh I(x, y) = f (M)dz;
(i) Dâ
e
Zd
(ii) Tiê´p theo tı́nh I(x) = I(x, y)dy;
c
Zb
(iii) Sau cùng tı́nh tı́ch phân I = I(x)dx.
a

Nê´u tı́ch phân (12.15) du.o..c tı́nh theo thú. tu.. khác thı̀ các giai doa. n
tı́nh v☠n tu.o.ng tu..: dâ
` u tiên tı́nh tı́ch phân trong, tiê´p dê´n tı́nh tı́ch
phân giũ.a và sau cùng là tı́nh tı́ch phân ngoài.

12.2.2 Tru.ò.ng ho..p miê


` n cong
1+ Gia’ su’. hàm f(M) liên tu.c trong miê
` n bi. chă.n

D = (x, y, z) : a 6 x 6 b, ϕ1(x) 6 y 6 ϕ2 (x), g1 (x, y) 6 z 6 g2 (x, y) .

Khi dó tı́ch phân 3-ló.p cu’a hàm f(M) theo miê
` n D du.o..c tı́nh theo
công thú.c

ZZZ Zb n ϕZ2 (x)h g2Z(x,y) i o


f(M )dxdydz = f (M)dx dy dx (12.16)
D a ϕ1 (x) g1 (x,y)

hoă.c

ZZZ ZZ g2Z(x,y)

f(M )dxdydz = dxdy f (M)dz, (12.17)


D D(x,y) g1 (x,y)

trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a D lên mă.t phă’ng Oxy.
Viê.c tı́nh tı́ch phân 3-ló.p du.o..c quy vê
` tı́nh liên tiê´p ba tı́ch phân thông
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 135

thu.ò.ng theo (12.16) tù. tı́ch phân trong, tiê´p dê´n tı́ch phân giũ.a và
sau cùng là tı́nh tı́ch phân ngoài. Khi tı́nh tı́ch phân 3-ló.p theo công
thú.c (12.17): dâ ` u tiên tı́nh tı́ch phân trong và sau dó có thê’ tı́nh tı́ch
phân 2-ló.p theo miê ` n D(x, y) theo các phu.o.ng pháp dã có trong 12.1.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n. Phép dô’i biê´n trong tı́ch phân 3-ló.p
du.o..c tiê´n hành theo công thú.c
ZZZ ZZZ
 
f(M )dxdydz = f ϕ(u, v, w), ψ(u, v, w), χ(u, v, w) ×
D D∗
D(x, y, z)

× dudvdw, (12.18)
D(u, v, w)

trong dó D∗ là miê ` n biê´n thiên cu’a to.a dô. cong u, v, w tu.o.ng ú.ng khi
các diê’m (x, y, z) biê´n thiên trong D: x = ϕ(u, v, w), y = ψ(u, v, w),
D(x, y, z)
z = χ(u, v, w), là Jacobiên cu’a các hàm ϕ, ψ, χ
D(u, v, w)

∂ϕ ∂ϕ ∂ϕ

∂u ∂v ∂w
D(x, y, z)
∂ψ ∂ψ ∂ψ
J= = 6= 0. (12.19)
D(u, v, w) ∂u ∂v ∂w

∂χ ∂χ ∂χ

∂u ∂v ∂w
Tru.ò.ng ho..p dă.c biê.t cu’a to.a dô. cong là to.a dô. tru. và to.a dô. câ
` u.
(i) Bu.ó.c chuyê’n tù. to.a dô. Dêcác sang to.a dô. tru. (r, ϕ, z) du.o..c thu..c
hiê.n theo các hê. thú.c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, z = z; 0 6 r < +∞,
0 6 ϕ < 2π, −∞ < z < +∞. Tù. (12.19) suy ra J = r và trong to.a
dô. tru. ta có
ZZ Z ZZZ
 
f(M )dxdydz = f r cos ϕ, r sin ϕ, z rdrdϕdz, (12.20)
D D∗

trong dó D∗ là miê ` n biê´n thiên cu’a to.a dô. tru. tu.o.ng ú.ng khi diê’m
(x, y, z) biê´n thiên trong D.
136 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

(ii) Bu.ó.c chuyê’n tù. to.a dô. Dêcác sang to.a dô. câ
` u (r, ϕ, θ) du.o..c
thu..c hiê.n theo các hê. thú.c x = r sin θ cos ϕ, y = r sin θ sin ϕ, z =
r cos θ, 0 6 r < +∞, 0 6 ϕ < 2π, 0 6 θ 6 π. Tù. (12.19) ta có
J = r2 sin θ và trong to.a dô. câ ` u ta có
ZZZ
f(M)dxdydz =
D
ZZZ
 
= f r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ r2 sin θdrdϕdθ, (12.21)
D∗

trong dó D∗ là miê ` u tu.o.ng ú.ng khi diê’m


` n biê´n thiên cu’a to.a dô. câ
(x, y, z) biê´n thiên trong D.

12.2.3
` n D ⊂ R3 du.o..c tı́nh theo công
Thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ choán hê´t miê
thú.c
Z ZZ
VD = dxdydz. (12.22)
D

12.2.4 Nhâ.n xét chung


Bă`ng cách thay dô’i thú. tu.. tı́nh tı́ch phân trong tı́ch phân 3-ló.p ta sẽ
thu du.o..c các công thú.c tu.o.ng tu.. nhu. công thú.c (12.16) dê’ tı́nh tı́ch
phân. Viê.c tı̀m câ.n cho tı́ch phân do.n thông thu.ò.ng khi chuyê’n tı́ch
phân 3-ló.p vê
` tı́ch phân lă.p du.o..c thu..c hiê.n nhu. dô´i vó.i tru.ò.ng ho..p
tı́ch phân 2-ló.p.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân lă.p
Z1 Z1 Z2
I = dx dy (4 + z)dx.
−1 x2 0
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 137

Gia’i. Ta tı́nh liên tiê´p ba tı́ch phân xác di.nh thông thu.ò.ng bă´t
` u tù. tı́ch phân trong
dâ

Z2
2 z 2 2
I(x, y) = (4 + z)dz = 4z 0 + = 10;
2 0
0
Z1 Z1
I(x) = I(x, y)dy = 10 dy = 10(1 − x2);
x2 x2
Z1 Z1
40
I= I(x)dx = 10(1 − x2 )dx = · N
3
−1 −1

Vı́ du. 2. Tı́nh tı́ch phân


ZZZ
I= (x + y + z)dxdydz,
D

trong dó miê ` n D du.o..c gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t
phă’ng x + y + z = 1.
Gia’i. Miê ` n D dã cho là mô.t tú. diê.n có hı̀nh chiê´u vuông góc trên
mă.t phă’ng Oxy là tam giác gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng x = 0,
y = 0, x + y = 1. Rõ ràng là x biê´n thiên tù. 0 dê´n 1 (doa.n [0, 1] là
hı̀nh chiê´u cu’a D lên tru.c Ox). Khi cô´ di.nh x, 0 6 x 6 1 thı̀ y biê´n
thiên tù. 0 dê´n 1 − x. Nê´u cô´ di.nh ca’ x và y (0 6 x 6 1, 0 6 y 6 1 − x)
thı̀ diê’m (x, y, z) biê´n thiên theo du.ò.ng thă’ng dú.ng tù. mă.t phă’ng
z = 0 dê´n mă.t phă’ng x + y + z = 1, tú.c là z biê´n thiên tù. 0 dê´n
1 − x − y. Theo công thú.c (12.16) ta có

Z1 Z
1−x Z
1−x−y

I= dx dy (x + y + z)dz.
0 0 0
138 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Dê˜ dàng thâ´y ră`ng


Z1 Z
1−x
 z 2 i 1−x−y
I= dx xz + yz + dy
2 0
0 0
Z1
1 nh y 3 i 1−x o
= y − yx2 − xy 2 − dx
2 3 0
0
Z1
1 1
= (2 − 3x + x3)dx = · N
6 8
0
ZZZ
dxdydz
Vı́ du. 3. Tı́nh I = ` n D du.o..c gió.i
, trong dó miê
(x + y + z)3
D
ha.n bo’.i các mă.t phă’ng x + z = 3, y = 2, x = 0, y = 0, z = 0.
Gia’i. Miê ` n D dã cho là mô.t hı̀nh lăng tru. có hı̀nh chiê´u vuông

góc lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh chũ. nhâ.t D(x, y) = (x, y) : 0 6

x 6 3, 0 6 y 6 2 . Vó.i diê’m M(x, y) cô´ di.nh thuô.c D(x, y) diê’m
(x, y, z) ∈ D biê´n thiên trên du.ò.ng thă’ng dú.ng tù. mă.t phă’ng Oxy
(z = 0) dê´n mă.t phă’ng x + z = 3, tú.c là z biê´n thiên tù. 0 dê´n 3 − x:
0 6 z 6 3 − x. Tù. dó theo (12.17) ta có
ZZZ ZZ Z
z=3−x

f(M )dxdydz = dxdy (x + y + z + 1)−3 dz


D D(x,y) z=0
ZZ h
(x + y + z + 1)−2 3−x i 4 ln 2 − 1
= dxdy = · · · = · N
−2 0 8
D(x,y)
ZZ Z
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz, trong dó miê
`n
D
D du.o..c gió.i ha.n bo’.i mă.t 3(x2 + y 2) + z 2 = 3a2 .
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh mă.t biên cu’a D có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
x2 y 2 z2
+ + √ = 1.
a2 b2 (a 3)2
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 139

Dó là mă.t elipxoid tròn xoay, tú.c là D là hı̀nh elipxoid tròn xoay.
Hı̀nh chiê´u vuông góc D(x, y) cu’a D lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh tròn
x2 + y 2 6 a2. Do dó áp du.ng cách lâ.p luâ.n nhu. trong các vı́ du. 2
và 3 ta thâ´y ră`ng khi diê’m M(x, y) ∈ D(x, y) du.o..c cô´ di.nh thı̀ diê’m
(x, y, z) cu’a miê ` n D biê´n thiên trên du.ò.ng thă’ng dú.ng M(x, y) tù.
mă.t biên du.ó.i cu’a D
p
z = − 3(a2 − x2 − y 2)

dê´n mă.t biên trên


p
z=+ 3(a2 − x2 − y 2).

Tù. dó theo (12.17) ta có



+ 3(a2 −x2 −y 2 )
ZZ Z
I= dxdy (x2 + y 2 + z 2 )dz
D(x,y)
√ 2 2 2

3(a −x −y )
√ ZZ p
= 2a2 3 a2 − x2 − y 2dxdy = |chuyê’n sang to.a dô. cu..c|
x2 +y 2 6a2

√ ZZ √ √ Z Za

2
= 2a 3 a − r rdrdϕ = a 3 dϕ (a2 − r2 )1/2rdr
2 2 2

r6a 0 0
5
4πa
= √ · N
3

Vı́ du. 5. Tı́nh thê’ tı́ch cu’a vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng
x + y + z = 4, x = 3, y = 2, x = 0, y = 0, z = 0.
Gia’i. Miê ` n D dã cho là mô.t hı̀nh lu.c diê.n trong không gian. Nó
có hı̀nh chiê´u vuông góc D(x, y) lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh thang
vuông gió.i ha.n bo’.i các du.ò.ng thă’ng x = 0, y = 0, x = 3, y = 2 và
140 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

x + y = 4. Do dó áp du.ng (12.17) ta có


ZZZ ZZ Z
4−x−y ZZ
VD = dxdydz = dxdy dz = (4 − x − y)dxdy
D D(x,y) 0 D(x,y)

Z1 Z3 Z2 Z4−y
= dy (4 − x − y)dx + dy (4 − x − y)dx
0 0 1 0
Z1 nh Z2 nh
x2 i 3o x2 i 4−y o
= (4 − y)x − dy + (4 − y)x − dy
2 0 2 0
0 1
Z1  15  Z2
1 55
= − 3y dy + (4 − y)2dy = · N
2 2 6
0 1

Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân


ZZ Z p
I= z x2 + y 2dxdydz,
D

trong dó miê` n D gió.i ha.n bo’.i mă.t phă’ng y = 0, z = 0, z = a và mă.t
tru. x2 + y 2 = 2x (x > 0, y > 0, a > 0).
Gia’i. Chuyê’n sang to.a dô. tru. ta thâ´y phu.o.ng trı̀nh mă.t tru. x2 +
π
y 2 = 2x trong to.a dô. tru. có da.ng r = 2 cos ϕ, 0 6 ϕ 6 (hãy vẽ hı̀nh
2
!). Do dó theo công thú.c (12.20) ta có
Zπ/2 2Zcos ϕ Za Zπ/2 2Zcos ϕ
2 a2
I= dϕ r dr zdz = dϕ r2 dr
2
0 0 0 0 0
Zπ/2
4a2 8
= cos3 ϕdϕ = a2. N
3 9
0

Vı́ du. 7. Tı́nh tı́ch phân


ZZ Z
I= (x2 + y 2 )dxdydz,
D
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 141

` n D là nu’.a trên cu’a hı̀nh câ


nê´u miê ` u x2 + y 2 + z 2 6 R2 , z > 0.
Gia’i. Chuyê’n sang to.a dô. câ ` n biê´n thiên D∗ cu’a các to.a dô.
` u, miê
` u tu.o.ng ú.ng khi diê’m (x, y, z) biê´n thiên trong D là có da.ng
câ
π
D∗ : 0 6 ϕ < 2π, 0 6 θ 6 , 0 6 r 6 R.
2
Tù. dó

ZZZ Z2π Zπ/2 ZR


I= r2 sin2 θ · r2 sin θdrdϕdθ = dϕ sin θdθ r4 dr
3

D∗ 0 0 0
4
= πR5 . N
15

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân lă.p sau



Z1 Zx Z
2−2x
1
1. dx ydy dz. (DS. )
12
0 0 1−x

Za Zh Z
a−y
a3h
2. ydy dx dz. (DS. )
6
0 0 0

Z2 Z2 Z3
3. dy xdx z 2dz. (DS. 30)
0
√ 0
2y−y 2

Z1 Z
1−x Z
1−x−y
dz ln 2 5
4. dx dy . (DS. − )
(1 + x + y + z)3 2 16
0 0 0

Zc Zb Za  abc 
2 2 2 2 2 2
5. dz dy (x + y + z )dx. (DS. (a + b + c ) )
3
0 0 0
142 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Za Z
a−x Z
a−x−y
a5
6. dx dy (x2 + y 2 + z 2)dz. (DS. )
20
0 0 0

Tı́nh các tı́ch phân 3-ló.p theo miê


` n D gió.i ha.n bo’.i các mă.t dã chı’
ra. Z Z Z
7. (x + y − z)dxdydz; x = −1, x = 1; y = 0, y = 1;
D
z = 0, z = 2. (DS. −2)
ZZZ
1
8. xydxdydz; x = 1, x = 2; y = −2, y = −1; z = 0, z = .
2
D
8
(DS. − )
ZZZ 9
dxdydz
9. ; x = 1, x = 2; y = 1, y = 2; z = 1, z = 2.
(x + y + z)2
D
1 128
(DS. ln )
ZZZ 2 125
10. (x + 2y + 3z + 4)dxdydz; x = 0, x = 3; y = 0, y = 2;
D
z = 0, z = 1. (DS. 54)
ZZZ
1
11. zdxdydz; x = 0, y = 0, z = 0; x + y + z = 1. (DS. )
24
D
ZZZ
1
12. xdxdydz; x = 0. y = 0, z = 0, y = 1; x + z = 1. (DS. )
6
D
ZZZ
13. yzdxdydz; x2 + y 2 + z 2 = 1, z > 0. (DS. 0)
D
ZZZ
14. xydxdydz; x2 + y 2 = 1, z = 0, z = 1 (x > 0, y > 0).
D
1
(DS. )
ZZZ 8
15. xyzdxdydz; x = 0, y = 0, z = 0, x2 + y 2 + z 2 = 1
D
12.2. Tı́ch phân 3-ló.p 143

1
(x > 0, y > 0, z > 0). (DS. )
48
ZZ Z p
16. x2 + y 2dxdydz; x2 + y 2 = z 2 , z = 0, z = 1. (DS. π/6)
D
ZZ Z
17. (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz; x = 0, x = a, y = 0, y = b,
D
abc 2
z = 0, z = c. (DS. (a + b2 + c2 ))
3
ZZ Z
√ πh4
18. ydxdydz; y = x2 + z 2 , y = h, h > 0. (DS. )
4
D

Tı́nh các tı́ch phân 3-ló.p sau bă`ng phu.o.ng pháp dô’i biê´n.
ZZ Z
4πR5
19. (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 . (DS. )
5
D
ZZ Z
π
20. (x2 + y 2)dxdydz; z = x2 + y 2, z = 1. (DS. )
6
D
ZZ Z p
21. x2 + y 2 + z 2 dxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 . (DS. πR4 )
D
ZZ Z p
22. z x2 + y 2dxdydz; x2 + y 2 = 2x, y = 0, z = 0, z = 3.
D
(DS. 8)
ZZ Z
23. zdxdydz; x2 + y 2 + z 2 6 R2 , x > 0, y > 0, z > 0.
D
πR4
(DS. )
16
ZZ Z
16π
24. (x2 − y 2 )dxdydz; x2 + y 2 = 2z, z = 2. (DS. )
3
D
ZZ Z p
25. z x2 + y 2dxdydz; y 2 = 3x − x2, z = 0, z = 2. (DS. 24)
D
144 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Tı́nh thê’ tı́ch cu’a các vâ.t thê’ gió.i ha.n bo’.i các mă.t dã chı’ ra.

26. x = 0, y = 0, z = 0, x + 2y + z − 6 = 0. (DS. 36)

27. 2x + 3y + 4z = 12; x = 0, y = 0, z = 0. (DS. 12)


x y z abc
28. + + = 1, x = 0, y = 0, z = 0. (DS. )
a b c 6
2 2 πa3
29. ax = y + z , x = a. (DS. )
2
30. 2z = x2 + y 2, z = 2. (DS. 4π)
π √
31. z = x2 + y 2, x2 + y 2 + z 2 = 2. (DS. [8 2 − 7])
6
p π
32. z = x2 + y 2 , z = x2 + y 2 . (DS. )
6
π
33. x2 + y 2 − z = 1, z = 0. (DS. )
2
81π
34. 2z = x2 + y 2, y + z = 4. (DS. )
4
x2 y 2 z 2 4
35. + + 2 = 1. (DS. πabc)
a2 b2 c 3

12.3 Tı́ch phân du.ò.ng

12.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n


Gia’ su’. hàm f(M), P (M) và Q(M ), M = (x, y) liên tu.c ta.i mo.i diê’m
cu’a du.ò.ng cong do du.o..c L = L(A, B) vó.i diê’m dâ
` u A và diê’m cuô´i B.
Chia mô.t cách tùy ý L(A, B) thành n cung nho’ vó.i dô. dài tu.o.ng ú.ng
là ∆s0, ∆s1, ∆s2, . . . , ∆sn−1 . Dă.t d = max (∆si ). Trong mô˜ i cung
06i6n−1
nho’, lâ´y mô.t cách tùy ý diê’m N0 , N1, . . . , Nn−1 . tı́nh giá tri. f (Ni ),
P (Ni ) và Q(Ni ) ta.i diê’m Ni dó.
Xét hai phu.o.ng pháp lâ.p tô’ng tı́ch phân sau dây.
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 145

Phu.o.ng pháp I. Lâ´y giá tri. f (Ni ) nhân vó.i dô. dài cung ∆si tu.o.ng
ú.ng và lâ.p tô’ng tı́ch phân

X
n−1
σ1 = f (Ni )∆si . (*)
i=0

Phu.o.ng pháp II. Khác vó.i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân (∗), trong
phu.o.ng pháp này ta lâ´y giá tri. P (Ni ), Q(Ni ) nhân không pha’i vó.i
dô. dài cu’a các cung nho’ mà là nhân vó.i hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a các
cung nho’ dó trên các tru.c to.a dô., tú.c là lâ.p tô’ng

X
n−1
σx = P (Ni )∆xi; ∆xi = proOx ∆si,
i=0
X
n−1
σy = Q(Ni )∆yi; ∆yi = proOy ∆si .
i=0

Mô˜ i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân trên dây sẽ d☠n dê´n mô.t kiê’u tı́ch
phân du.ò.ng.
- i.nh nghı̃a 12.3.1. Nê´u tô
D ` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n lim σ1 không phu.
d→0
thuô.c vào phép phân hoa.ch du.ò.ng cong L thành các cung nho’ và
không phu. thuô.c vào viê.c cho.n các diê’m trung gian Ni trên mô˜ i cung
nho’ thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài (hay tı́ch
phân du.ò.ng kiê’u I) cu’a hàm f(x, y) theo du.ò.ng cong L = L(A, B).
Ký hiê.u:
Z
f(x, y)ds. (12.23)
L

- i.nh nghı̃a 12.3.2. Phát biê’u tu.o.ng tu.. nhu. trong di.nh nghı̃a 12.3.1:
D

X
n−1 Z
+
1 . lim σx = lim P (Ni )∆xi = P (x, y)dx
d→0 d→0
i=0
L(A,B)

(12.24)
146 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo hoành dô. (nê´u (12.24) tô
` n ta.i hũ.u ha.n)

X
n−1 Z
+
2 . lim σy = lim Q(Ni )∆yi = Q(x, y)dy
d→0 d→0
i=0
L(A,B)

(12.25)

go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo tung dô. (nê´u (12.25) tô` n ta.i hũ.u ha.n)
Thông thu.ò.ng ngu.ò.i ta lâ.p tô’ng tı́ch phân da.ng

X
n−1 X
n−1
Σ= P (Ni )∆xi + Q(Ni )∆yi
i=0 o=0

và nê´u ∃ lim Σ thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là tı́ch phân du.ò.ng theo to.a
d→0
dô. da.ng tô’ng quát:
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy. (12.26)
L(A,B)

- i.nh lý. Nê´u các hàm f(x, y), P (x, y), Q(x, y) liên tu.c theo du.ò.ng
D
cong L(A, B) = L thı̀ các tı́ch phân du.ò.ng (12.23) - (12.26) tô ` n ta.i
hũ.u ha.n.
Tù. di.nh nghı̃a 12.3.1 và khái niê.m dô. dài cung (không phu. thuô.c
hu.ó.ng cu’a cung) và di.nh nghı̃a 12.3.2 và tı́nh châ´t cu’a hı̀nh chiê´u cu’a
cung (hı̀nh chiê´u dô’i dâ´u khi dô’i hu.ó.ng cu’a cung) suy ra tı́nh châ´t
quan tro.ng cu’a tı́ch phân du.ò.ng: tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài không
phu. thuô.c vào hu.ó.ng cu’a du.ò.ng cong; tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô.
dô’i dâ´u khi dô’i hu.ó.ng du.ò.ng cong.

12.3.2 Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng


Phu.o.ng pháp chung dê’ tı́nh tı́ch phân du.ò.ng là du.a viê.c tı́nh tı́ch
phân du.ò.ng vê
` tı́ch phân xác di.nh. Cu. thê’ là: xuâ´t phát tù. phu.o.ng
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 147

trı̀nh cu’a du.ò.ng lâ´y tı́ch phân L = L(A, B) ta biê´n dô’i biê’u thú.c du.ó.i
dâ´u tı́ch phân du.ò.ng thành biê’u thú.c mô.t biê´n mà giá tri. cu’a biê´n dó
ta.i diê’m dâ
` u A và diê’m cuô´i B sẽ là câ.n cu’a tı́ch phân xác di.nh thu
du.o..c.
1+ Nê´u L(A, B) du.o..c cho bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tham sô´ x = ϕ(t),
y = ψ(t), t ∈ [a, b] (trong dó ϕ, ψ kha’ vi liên tu.c và ϕ0 2 + ψ 02 > 0) thı̀
q
ds = ϕ0 2 + ψ 02 dt
Z Zb q
f(x, y)ds = f[ϕ(t), ψ(t)] ϕ0 2 + ψ 02 dt (12.27)
L(A,B) a

và
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy =
L(A,B)

Zb
   
= P ϕ(t), ψ(t) ϕ0(t) + Q ϕ(t), ψ(t) ψ 0(t) dt. (12.28)
a

2+ Nê´u L(A, B) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh y = g(x), x ∈ [a, b]


(trong dó g(x) kha’ vi liên tu.c trên [a, b]) thı̀

q
ds = 1 + g 0 2(x)dx
Z Zb q
f(x, y)ds = f[x, g(x)] 1 + g 0 2(x)dx. (12.29)
L(A,B) a

và
Z Zb
 
P dx + Qdy = P (x, g(x)) + Q(x, g(x))g 0(x) dx. (12.30)
L(A,B) a
148 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

3+ Nê´u L(A, B) du.o..c cho du.ó.i da.ng to.a dô. cu..c ρ = ρ(ϕ) α 6 ϕ 6
β thı̀
q
ds = ρ2 + ρ0ϕ 2 dϕ
Z Zβ q
f(x, y)ds = f [ρ cos ϕ, ρ sin ϕ] ρ2 + ρ02 dϕ. (12.31)
L(A,B) α

4+ Tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô. có thê’ tı́nh nhò. công thú.c Green.
∂Q ∂P
Nê´u P (x, y), Q(x, y) và các da.o hàm riêng , cùng liên tu.c
∂x ∂y
trong miê` n D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong không tu.. că´t tro.n tù.ng khúc
L = ∂D thı̀
I ZZ 
∂Q ∂P 
P dx + Qdy = − dxdy. (12.32)
∂x ∂y
L+ D
I
Công thú.c (12.32) go.i là công thú.c Green, trong dó là tı́ch phân
L+
theo du.ò.ng cong kı́n có hu.ó.ng du.o.ng L+ .
` n D gió.i ha.n bo’.i du.ò.ng cong L du.o..c tı́nh
Hê. qua’. Diê.n tı́ch miê
theo công thú.c
I
1
SD = xdy − ydx. (12.33)
2
L

` tı́ch phân du.ò.ng trong không gian. Gia’ su’. L =


5+ Nhâ.n xét vê
L(A, B) là du.ò.ng cong không gian; f, P, Q, R là nhũ.ng hàm ba biê´n
liên tu.c trên L. Khi dó tu.o.ng tu.. nhu. tru.ò.ng ho..p du..
I ò ng cong phă’ng
ta có thê’ di.nh nghı̃a tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài f (x, y, z)ds và
L(A,B)
tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô.
Z Z Z
P (x, y, z)dx, Q(x, y, z)dy, R(x, y, z)dz
L L L
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 149

và
Z
P dx + Qdy + Rdz.
L

` thu..c châ´t kỹ thuâ.t tı́nh các tı́ch phân này không khác biê.t gı̀
Vê
so vó.i tru.ò.ng ho..p du.ò.ng cong phă’ng.

CÁC VÍ DU .
I
x
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân du.ò.ng ds, trong dó L là cung parabôn
y
√ L
y 2 = 2x tù. diê’m (1, 2) dê´n diê’m (2, 2).
Gia’i. Ta tı̀m vi phân dô. dài cung. Ta có
√ 1
y = 2x, y 0 = √ ,
2x
q r √
0 2 1 1 + 2x
ds = 1 + y dx = 1 + dx = √ dx.
2x 2x
Tu. dó suy ra
I Z2 √
x x 1 + 2x 1 √ √
ds = √ · √ dx = [5 5 − 3 3]. N
y 2x 2x 6
L 1

Vı́ du. 2. Tı́nh dô. dài cu’a du.ò.ng astroid x = a cos3 t, y = a sin3 t,
t ∈ [0, 2π]. I
Gia’i. Ta áp du.ng công thú c: dô. dài (L) = ds. Trong tru.ò.ng
.
L
ho..p này ta có
3a
x0 = −3a cos2 t sin t, y 0 = 3a sin2 t cos t, ds = sin 2tdt.
2
Vı̀ du.ò.ng cong dô´i xú.ng vó.i các tru.c to.a dô. nên
Zπ/2 h − cos 2t i π/2
3a
dô. dài(L) = 4 sin 2tdt = 6a = 6a. N
2 2 0
0
150 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

I
Vı́ du. 3. Tı́nh (x − y)ds, trong dó L : x2 + y 2 = 2ax.
L
Gia’i. Chuyê’n sang to.a dô. cu..c x = r cos ϕ, y = r sin ϕ. Trong to.a
π π
dô. cu..c phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng tròn có da.ng r = 2a cos ϕ, − 6 ϕ 6 .
2 2
Vi phân dô. dài cung
q q
2 0 2
ds = r + rϕ dϕ = 4a2 cos2 ϕ + 4a2 sin2 ϕdϕ = 2adϕ.

Do dó
I Zπ/2
 
I= (x − y)ds = (2a cos ϕ) cos ϕ − (2a sin ϕ) sin ϕ 2adϕ
L −π/2

Zπ/2
= 4a2 cos2 ϕdϕ = 2πa2 . N
−π/2
I
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân (3x2 + y)dx + (x − 2y 2 )dy, trong dó L là
L
biên cu’a hı̀nh tam giác vó.i dı’nh A(0, 0), B(1, 0), C(0, 1).
Gia’i. Theo tı́nh châ´t cu’a tı́ch phân du.ò.ng ta có
I I I I
= + + .
L AB BC CA

a) Trên ca.nh AB ta có y = 0 ⇒ dy = 0. Do dó

I Z1
= 3x2dx = 1.
AB 0

b) Trên ca.nh BC ta có x + y = 1 ⇒ y = −x + 1, dy = −dx. Do dó

I Z0
5
= [3x2 + (1 − x) − x + 2(1 − x2)]dx = − ·
3
BC 1
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 151

c) Trên ca.nh CA ta có x = 0 ⇒ dx = 0 và do dó


I Z0
2
=− 2y 2dy = ·
3
CA 1

Nhu. vâ.y
I
5 2
=1− + = 0. N
3 3
L
I
Vı́ du. 5. Tı́nh tı́ch phân (x +y)dx −(x −y)dy, trong dó L là du.ò.ng
L
x2 y 2
elip 2 + 2 = 1 có di.nh hu.ó.ng du.o.ng.
a b
Gia’i. 1+ Ta có thê’ tı́nh tru..c tiê´p tı́ch phân dã cho bă`ng các phu.o.ng
pháp dã nêu (chă’ng ha.n bă`ng cách tham sô´ hóa phu.o.ng trı̀nh elip).
2+ Nhu.ng do.n gia’n ho.n ca’ là su’. du.ng công thú.c Green. Ta có
∂Q ∂P
P = x + y, Q = −(x − y) ⇒ − = −2.
∂x ∂y
Do dó theo công thú.c Green ta có
I ZZ
= (−2)dxdy = −2πab,
L x2 2
+ y2 61
a2 b

vı̀ diê.n tı́ch hı̀nh elip bă`ng πab. N


I
Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân 2(x2 + y 2)dx + x(4y + 3)dy, trong dó L là
L
du.ò.ng gâ´p khúc ABC vó.i dı’nh A(0, 0), B(1, 1) và C(0, 2).
Gia’i. Nê´u ta nô´i A vó.i C thı̀ thu du.o..c du.ò.ng gâ´p khúc kı́n L∗
gió.i ha.n ∆ABC. Trên ca.nh CA ta có x = 0 nên dx = 0 và tù. dó
I
2(x2 + y 2 )dx + x(4y + 3)dy = 0.
CA
152 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Do dó
I I I I I
+ = ⇒ = .
L CA L∗ L L∗

Áp du.ng công thú.c Green ta có


I ZZ ZZ
= [(4y + 3) − 4y]dxdy = 3 dxdy
L ∆ABC ∆ABC

= 3S∆ABC = 3. N

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân du.ò.ng theo dô. dài sau dây
I

1. (x + y)ds, C là doa. n thă’ng nô´i A(9, 6) vó.i B(1, 2). (DS. 36 5)
C
I
2. xyds, C là biên hı̀nh vuông |x| + |y| = a, a > 0. (DS. 0)
C
I
3. (x + y)ds, C là biên cu’a tam giác dı’nh A(1, 0), B(0, 1), C(0, 0).
C √
(DS. 1 + 2)
I
ds √
4. , C là doa.n thă’ng nô´i A(0, 2) vó.i B(4, 0). (DS. 5 ln 2)
x−y
C
I p
5. x2 + y 2ds, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = ax. (DS. 2a2 )
C
I
6. (x2 + y 2)n ds, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = a2 . (DS. 2πa2n+1)
C
I √
2 2
7. e x +y ds, C là biên hı̀nh qua.t tròn
C
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 153

 π
(r, ϕ) : 0 6 r 6 a, 0 6 ϕ 6 .
4
πaea
(DS. 2(ea − 1) + )
4
I
8. ` n tu. elip nă`m trong góc phâ
xyds, C là mô.t phâ ` n tu. I.
C

ab a2 + ab + b2
(DS. · )
3 a+b
˜ n. Su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh tham sô´ cu’a du.ò.ng elip: x =
Chı’ dâ
a cos t, y = b sin t.
I
ds
9. p , C là doa.n thă’ng nô´i diê’m O(0, 0) vo.i A(1, 2).
x + y2 + 4
2
C

5+3
(DS. ln )
4
I
10. (x2 + y 2 + z 2 )ds, C là cung du.ò.ng cong x = a cos t, y = a sin t,
C
z = bt; 0 6 t 6 2π, a > 0, b > 0.
2π √ 2
(DS. a + b2 (3a2 + 4π 2b2 ))
3
I
11. x2ds, C là du.ò.ng tròn
C

x2 + y 2 + z 2 = a2 2πa3
(DS. )
x + y + z = 0 3
I I I
˜ n. Chú.ng to’ ră`ng
Chı’ dâ 2
x ds = 2
y ds = z 2 ds và tù. dó suy
C C C
ra
I
1
I= (x2 + y 2 + z 2)ds.
3
C
154 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

I
12. ` n tu. du.ò.ng tròn
(x + y)ds, C là mô.t phâ
C

x2 + y 2 + z 2 = R2
y = x

` n tám I. (DS. R2 2)
nă`m trong góc phâ
I
13. Tı́nh xyzds, C là mô.t phâ` n tu. du.ò.ng tròn
C

x2 + y 2 + z 2 = R2
2
 x2 + y 2 = R
4
nă`m trong góc phâ
` n tám I.

Tı́nh các tı́ch phân du.ò.ng theo to.a dô. sau dây
I
14. y 2 dx + x2dy, C là du.ò.ng tù. diê’m (0, 0) dê´n diê’m (1, 1):
C
1) C là doa.n thă’ng.
2) C là cung parabol y = x2.

3) C là cung parabol y = x.
2 7 7
(DS. 1) ; 2) ; 3) )
3 10 10
I
15. y 2 dx − x2 dy, C là du.ò.ng tròn bán kı́nh R = 1 và có hu.ó.ng
C
ngu.o..c chiê
` u kim dô
` ng hô` và:
.
1) vó i tâm ta.i gô´c to.a dô..
2) vó.i tâm ta.i diê’m (1, 1).
(DS. 1) 0; 2) −4π)
I
16. xdy − ydx, C là du.ò.ng gâ´p khúc dı’nh ta.i các diê’m (0, 0), (1, 0)
C
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 155

và (1, 2). (DS. 2)


I
17. cos ydx − sin xdy, C là doa. n thă’ng tù. diê’m (2, −2) dê´n diê’m
C
(−2, 2). (DS. −2 sin 2)
I
18. (x2 + y 2)dx + (x2 − y 2)dy, C là du.ò.ng cong y = 1 − |1 − x|,
C
4
0 6 x 6 2. (DS. )
3
I
x2 y 2
19. (x + y)dx + (x − y)dy, C là elip có hu.ó.ng du.o.ng 2 + 2 = 1.
a b
C
(DS. 0)
I
20. (2a − y)dx + xdy, C là mô.t vòm cuô´n cu’a du.ò.ng xicloid
C
x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), 0 6 t 6 2π. (DS. −2πa2)
I
dx + dy
21. , C là biên có hu.ó.ng du.o.ng cu’a hı̀nh vuông vó.i dı’nh
|z| + |y|
C
ta.i diê’m A(1, 0), B(0, 1), C(−1, 0) và D(0, −1). (DS. 0)
I
22. (x2 − y 2)dx + (x2 + y 2)dy, C là elip có hu.ó.ng du.o.ng
C
x2 y 2
+ = 1. (DS. 0)
a2 b2
I
23. (x2 + y 2)dx + xydy, C là cung cu’a du.ò.ng y = ex tù. diê’m
C
3e2 1
(0, 1) dê´n diê’m (1, e). (DS. + )
I 4 2
24. (x3 − y 2)dx + xydy, C là cung cu’a du.ò.ng y = ax tù. diê’m
C
1 a2 3(1 − a2)
(0, 1) dê´n diê’m (1, a). (DS. + + )
I 4 2 4 ln a
25. y 2dx + x2 dy, C là vòm thú. nhâ´t cu’a du.ò.ng xicloid
C
156 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), a > 0 có di.nh hu.ó.ng theo hu.ó.ng
tăng cu’a tham sô´. (DS. a3 π(5 − 2π))

Áp du.ng công thú.c Green dê’ tı́nh tı́ch phân du.ò.ng
I
πa4
26. xy 2dy − x2 dx, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = a2. (DS. )
4
C
I
x2 y 2
27. (x + y)dx − (x − y)dy, C là elip + 2 = 1. (DS. −2πab)
a2 b
C
I
(cos 2xydx + sin 2xydy), C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = R2 .
2 +y 2
28. e−x
C
(DS. 0)
I
29. (xy + ex sin x + x + y)dx + (xy − e−y + x − sin y)dy,
C
C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = 2x. (DS. −π)
I
30. (1 + xy)dx + y 2 dy, C là biên cu’a nu’.a trên cu’a hı̀nh tròn
C
π
x + y 2 6 2x (y > 0). (DS. − )
2
2
I
31. (x2 + y 2)dx + (x2 − y 2)dy, C là biên cu’a tam giác ∆ABC vó.i
C
A = (0, 0), B = (1, 0), C = (0, 1), Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách
tı́nh tru..c tiê´p. (DS. 0)
I
32. (2xy − x2)dx + (x + y 3)dy, C là biên cu’a miê ` n bi. chă.n gió.i ha.n
C
bo’.i hai du.ò.ng y = x2 và y 2 = x. Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách tı́nh
1
tru..c tiê´p. (DS. )
30
I
33. ex [(1 − cos y)dx − (y − sin y)dy], C là biên cu’a tam giác ABC
C
vó.i A = (1, 1), B = (0, 2) và C = (0, 0). (DS. 2(2 − e))
12.3. Tı́ch phân d u.ò.ng 157

I
34. (xy + x + y)dx + (xy + x − y)dy, trong dó C là
C
x2 y 2
a) elip 2 + 2 = 1;
a b
. . πa3
b) du ò ng tròn x2 + y 2 = ax (a > 0). (DS. a) 0; b) − )
8
I
πR4
35. xy 2dx − x2ydy, C là du.ò.ng tròn x2 + y 2 = R2 . (DS. )
2
C
I
36. 2(x2 + y 2 )dx + x(4y + 3)dy, C là du.ò.ng gâ´p khúc vó.i dı’nh
C
A = (0, 0), B = (1, 1), C = (0, 2). Kiê’m tra kê´t qua’ bă`ng cách tı́nh
tru..c tiê´p. (DS. 3)
Chı’ d☠n. Bô’ sung cho C doa.n thă’ng dê’ thu du.o..c chu tuyê´n dóng.

37. Hãy so sánh hai tı́ch phân


I I
2 2
I1 = (x + y) dx − (x − y) dy và I2 = (x + y)2dx − (x − y)2 dy
AmB AnB

nê´u AmB là doa. n thă’ng nô´i A(1, 1) vó.i B(2, 6) và AnB là cung parabol
qua A. B và gô´c to.a dô.. (DS. I1 − I2 = 2)
I
38. Tı́nh I = (x + y)dx − (x − y)dy, trong dó AmB là cung
AmBnA
parabol qua A(1, 0) và B(2, 3) và có tru.c dô´i xú.ng là tru.c Oy, còn
AnB là doa. n thă’ng nô´i A vó.i B.
1
(DS. − )
3
` u tiên viê´t phu.o.ng trı̀nh parabol và du.ò.ng thă’ng, sau
˜ n. Dâ
Chı’ dâ
dó áp du.ng công thú.c Green.
I
.
39. Chú ng minh răng giá tri. cu’a tı́ch phân (2xy − y)dx + x2dy,
`
C
` n phă’ng vó.i biên là
trong dó C là chu tuyê´n dóng, bă`ng diê.n tı́ch miê
C.
158 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

I
40. (x + y)2dx − (x2 + y 2)dy, C là biên cu’a ∆ABC vó.i dı’nh
C
2
A(1, 1), B(3, 2) và C(2, 5). (DS. −46 )
3
I
41. (y − x2)dx + (x + y 2)dy, C là biên hı̀nh qua.t bán kı́nh R và
C
π
góc ϕ (0 6 ϕ 6 ). (DS. 0)
2
I
42. y 2 dx + (x + y)2dy, C là biên cu’a hı̀nh tam giác ∆ABC vó.i
C
2a3
A(a, 0), B(a, a), C(0, a). (DS. )
3

12.4 Tı́ch phân mă.t


12.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Gia’ su’. các hàm f(M ), P (M), Q(M ) và R(M), M = (x, y, z) liên tu.c
ta.i mo.i diê’m M cu’a mă.t tro.n, do du.o..c (σ) (mă.t tro.n là mă.t có mă.t
phă’ng tiê´p xúc ta.i mo.i diê’m cu’a nó). Chia mô.t cách tùy ý mă.t (σ)
thành n ma’nh con σ0 , σ1, . . . , σn−1 vó.i diê.n tı́ch tu.o.ng ú.ng là ∆S0,
∆S1 , . . . , ∆Sn−1 . Dă.t dk = diamσk ; d = max dk . Trong mô˜ i ma’nh
06k6n−1
mă.t ta lâ´y mô.t cách tùy ý diê’m Ni . Tı́nh giá tri. cu’a các hàm dã cho
ta.i diê’m Ni , i = 0, n − 1. Ta ký hiê.u cos α(Ni ), cos β(Ni ) và cos γ(Ni )
là các cosin chı’ phu.o.ng cu’a vecto. pháp tuyê´n ~n(Ni ) ta.i diê’m Ni cu’a
mă.t (σ).
Xét hai cách lâ.p tô’ng tı́ch phân sau.
(I) Lâ´y giá tri. f (Ni ) nhân vó.i các phâ
` n tu’. diê.n tı́ch mă.t ∆S0,
∆S1 , . . . , ∆Sn−1 và lâ.p tô’ng

X
n−1
f (Ni )δSi
i=0
12.4. Tı́ch phân mă.t 159

(II) Khác vó.i cách lâ.p tô’ng tı́ch phân trong (I), trong phu.o.ng pháp
này ta lâ´y giá tri. P (Ni ), Q(Ni ) và R(Ni ) nhân không pha’i vó.i phâ `n
tu’. diê.n tı́ch ∆Si cu’a các ma’nh mă.t σi mà là nhân vó.i hı̀nh chiê´u cu’a
các ma’nh dó lên các mă.t phă’ng to.a dô. Oxy, Oxz và Oyz, tú.c là lâ.p
các tô’ng da.ng
X
n−1
i i
σxy = P (Ni )m(σxy ), m(σxy ) = proOxy (σi);
i=0
X
n−1
i i
σxz = Q(Ni)m(σxz ), m(σxz ) = proOxz (σi);
i=0
X
n−1
i i
σyz = R(Ni )m(σyz ), m(σyz ) = proOyz (σi ).
i=0
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
- i.nh nghı̃a 12.4.1. Nê´u tô
D
X
n−1
lim f (Ni )∆Si (12.34)
d→0
i=1

không phu. thuô.c vào phép phân hoa.ch mă.t (σ) thành các ma’nh con
và không phu. thuô.c vào cách cho.n các diê’m trung gian Ni ∈ σi thı̀
gió.i ha.n dó go.i là tı́ch phân mă.t theo diê.n tı́ch.
ZZ
Ký hiê.u : f (x, y, z)dS.
(σ)
- i.nh nghı̃a 12.4.2. Các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. du.o..c di.nh nghı̃a
D
bo’.i
ZZ X
n−1
def i
P (M)dxdy = lim P (Ni )m(σxy ) (12.35)
d→0
i=0
(σ)
ZZ X
n−1
def i
Q(M)dxdz = lim Q(Ni )m(σxz ) (12.36)
d→0
i=0
(σ)
ZZ X
n−1
def i
R(M )dydz = lim R(Ni )m(σyz ) (12.37)
d→0
i=0
(σ)
160 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

nê´u các gió.i ha.n o’. vê´ pha’i (12.35)-(12.37) tô


` n ta.i hũ.u ha.n không phu.
thuô.c vào phép phân hoa.ch mă.t (σ) và cách cho.n diê’m trung gian Ni ,
i = 0, n − 1.
Tı́ch phân mă.t theo to.a dô. da.ng tô’ng quát
ZZ
P (M)dxdy + Q(M)dxdz + R(M)dydz
(σ)

là tô’ng cu’a các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. (12.35), (12.36) và (12.37).
Nê´u (σ) là mă.ZtZdóng (kı́n !) thı̀ tı́chZphân
Z mă.t theo phı́a ngoài cu’a
nó du.o..c ký hiê.u hoă.c do.n gia’n là nê´u nói rõ (σ) là mă.t nào;
(σ)+ (σ)
ZZ ZZ
còn tı́ch phân theo phı́a trong du.o..c ký hiê.u hoă.c do.n gia’n là
(σ)− (σ)
khi dã nói rõ (σ) là mă.t nào.

12.4.2 Phu.o.ng pháp tı́nh tı́ch phân mă.t


Phu.o.ng pháp chung dê’ tı́nh tı́ch phân mă.t ca’ hai da.ng là du.a vê ` tı́ch
phân hai ló.p. Cu. thê’ là: xuâ´t phát tù. phu.o.ng trı̀nh cu’a mă.t (σ) ta
biê´n dô’i biê’u thú.c du.ó.i dâ´u tı́ch phân thành biê’u thú.c hai biê´n mà
miê` n biê´n thiên cu’a chúng là hı̀nh chiê´u do.n tri. cu’a (σ) lên mă.t phă’ng
to.a dô. tu.o.ng ú.ng vó.i các biê´n dó.
1+ Nê´u mă.t (σ) có phu.o.ng trı̀nh z = ϕ(x, y) thı̀ tı́ch phân mă.t
theo diê.n tı́ch du.o..c biê´n dô’i thành tı́ch phân hai ló.p theo công thú.c
q
dS = 1 + ϕ0x 2 + ϕ0y 2dxdy
ZZ ZZ q
f(x, y, z)dS = f [x, y, ϕ(x, y)] 1 + ϕ0x 2 + ϕ0y 2dxdy (12.38)
(σ) D(x,y)

trong dó D(x, y) là hı̀nh chiê´u vuông góc cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oxy.
12.4. Tı́ch phân mă.t 161

Nê´u mă.t (σ) có phu.o.ng trı̀nh y = ψ(x, z) thı̀


ZZ ZZ q
f (x, y, z)dS = f[x, ψ(x, z), z] 1 + ψx0 2 + ψz0 2dxdz, (12.39)
(σ) D(x,z)

trong dó D(x, z) = proOxz (σ).


Nê´u mă.t (σ) có phu.o.ng trı̀nh x = g(y, z) thı̀
ZZ ZZ q
f(·)dS = f[g(y, z), y, z] 1 + gy0 2 + gz0 2dydz, (12.40)
(σ) D(y,z)

trong dó D(y, z) = proOyz (σ).


2+ Gia’ thiê´t mă.t (σ) chiê´u du.o..c do.n tri. lên các mă.t phă’ng to.a dô.,
tú.c là mă.t có phu.o.ng trı̀nh da.ng

z = ϕ(x, y), (x, y) ∈ D(x, y);


y = ψ(x, z), (x, z) ∈ D(x, z);
x = g(y, z), (y, z) ∈ D(y, z).

Ta ký hiê.u e1 , e2 , e3 là các vecto. co. so’. cu’a R3 và cos α(M ) = cos(~nd
, ~e1),
d d
cos β(M) = cos(~n, ~e2 ), cos γ(M) = cos(~n, ~e3). Dó là các cosin chı’
phu.o.ng cu’a vecto. pháp tuyê´n vó.i mă.t (σ) ta.i diê’m M ∈ (σ). Khi dó
các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. lâ´y theo mă.t hai phı́a du.o..c tı́nh nhu.
sau.
 ZZ

 + P (x, y, ϕ(x, y))dxdy nê´u cos γ > 0;


ZZ 
 D(x,y)
P (M)dxdy = ZZ


(σ) 
 − P (x, y, ϕ(x, y))dxdy nê´u cos γ < 0


D(x,y)

(tú.c là dâ´u “+” tu.o.ng ú.ng vó.i phép tı́ch phân theo phı́a ngoài (phı́a
trên) cu’a mă.t, còn dâ´u “−” tu.o.ng ú.ng vó.i phép tı́ch phân theo phı́a
trong (phı́a du.ó.i) cu’a mă.t.
162 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

Tu.o.ng tu.. ta có


 ZZ

 + Q(x, ψ(x, z), z)dxdz nê´u cos β > 0,


ZZ 
 D(x,z)
Q(M)dxdz = ZZ


(σ) 
 − Q(·)dxdz nê´u cos β < 0;


D(x,z)

 ZZ

 + R(g(y, z), y, z)dydz nê´u cos α > 0


ZZ 
 D(y,z)
R(M )dydz = ZZ


(σ) −
 R(·)dydz nê´u cos α < 0.


D(y,z)

` n mă.t tru. vó.i du.ò.ng


Nhâ.n xét. Tı́ch phân mă.t theo to.a dô. lâ´y theo phâ
sinh song song vó.i tru.c Oz là bă`ng 0. Trong các tru.ò.ng ho..p tu.o.ng
tu.., các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. x, z hay y, z cũng = 0.

12.4.3 Công thú.c Gauss-Ostrogradski


Dó là công thú.c
ZZZ  ZZ
∂P ∂Q ∂R 
+ + dxdydz = P dydz + Qdxdz + Rdxdy.
∂x ∂y ∂z
D ∂D

Nó xác lâ.p mô´i liên hê. giũ.a tı́ch phân mă.t theo mă.t biên ∂D cu’a D
vó.i tı́ch phân 3-ló.p lâ´y theo miê ` n D ⊂ R3 .

12.4.4 Công thú.c Stokes


Dó là công thú.c
I ZZ 
∂Q ∂P   ∂R ∂Q 
P dx + Qdy + Rdz = − dxdy + − dydz
∂x ∂y ∂y ∂z
L (σ)
 ∂P ∂R 
+ − dzdx.
∂z ∂x
12.4. Tı́ch phân mă.t 163

Nó xác lâ.p mô´i liên hê. giũ.a tı́ch phân mă.t theo mă.t (σ) vó.i tı́ch phân
du.ò.ng lâ´y theo bò. L cu’a mă.t (σ).
Ta nhâ.n xét ră`ng sô´ ha.ng thú. nhâ´t o’. vê´ pha’i cu’a công thú.c Stokes
cũng chı́nh là vê´ pha’i công thú.c Green. Hai sô´ ha.ng còn la.i thu du.o..c
tù. dó bo’.i phép hoán vi. tuâ ` n hoàn các biê´n x, y, z và các hàm P, Q, R:

x P
% & % &
z ←− y R ←− Q

CÁC VÍ DU .
ZZ
Vı́ du. 1. Tı́nh tı́ch phân `n
(6x + 4y + 3z)dS, trong dó (σ) là phâ
(σ)
mă.t phă’ng x + 2y + 3z = 6 nă`m trong góc phâ ` n tám thú. nhâ´t.
Gia’i. Mă.t tı́ch phân là tam giác ABC tronng dó A(6, 0, 0),
B(0, 3, 0) và C(0, 0, 2). Su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh cu’a (σ) dê’ biê´n dô’i
tı́ch phân mă.t thành tı́ch phân 2-ló.p. Tù. phu.o.ng trı̀nh cu’a (σ) rút
1
ra z = (6 − x − 2y). Tù. dó
3
q √
0 2 0 2 14
dS = 1 + zx + zy dxdy = dxdy.
2
Do dó
√ ZZ
14 3
I= [(6x + 4y + (6 − x − 2y)]dxdy
3 3
∆OAB
√ Z3 Z
6−2y
14
= dy (5x + 2y + 6)dx
3
0 0
√ Z3 nh i 6−2y o
14 5 2 √
= x + 2xy + 6x dy = 54 14. N
3 2 0
0
164 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

ZZ p
Vı́ du. 2. Tı́nh ` n paraboloid tròn
1 + 4x2 + 4y 2 dS, (σ) là phâ
(σ)
xoay z = 1 − x2 − y 2 nă`m trên mă.t phă’ng Oxy.
Gia’i. Mă.t (σ) chiê´u du.o..c do.n tri. lên mă.t phă’ng Oxy và hı̀nh tròn

x2 + y 2 6 1 là hı̀nh chiê´u cu’a nó: D(x, y) = (x, y) : x2 + y 2 6 1 . Ta
p
tı́nh dS. Ta có zx0 = −2x, zy0 = −2y ⇒ dS = 1 + 4x2 + 4y 2dxdy.
Do vâ.y
ZZ ZZ p p
= 1 + 4x2 + 4y 2 · 1 + 4x2 + 4y 2dxdy
(σ) D(x,y)
ZZ
= (1 + 4x2 + 4y 2 )dxdy.
x2 +y 2 61

Bă`ng cách chuyê’n sang to.a dô. cu..c ta có

Z2π Z1
I= dϕ (1 + 4r2 )rdr = 3π. N
0 0

ZZ
Vı́ du. 3. Tı́nh tı́ch phân (y 2 + z 2dxdy, trong dó (σ) là phı́a ngoài
(σ)

cua mă.t z = 1 − x gió i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng y = 0, y = 1.
’ 2 .
Gia’i. Mă.t (σ) là nu’.a trên cu’a mă.t tru. x2 + z 2 = 1, z > 0. Do dó
hı̀nh chiê´u cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oxy là hı̀nh chũ. nhâ.t xác di.nh bo’.i

` u kiê.n: −1 6 x 6 1, 0 6 y 6 1. Do dó vı̀ z = 1 − x2 nên
các diê
cos γ > 0 và
ZZ ZZ √
2 2
(y + z )dxdy = [y 2 + ( 1 − x2)2 ]dxdy
(σ) D(x,y)
Z1 Z1
= dx (y 2 + 1 − x2)dy = 2.N
−1 0
12.4. Tı́ch phân mă.t 165

ZZ
Vı́ du. 4. Tı́nh tı́ch phân 2dxdy + ydxdz − x2zdydz, trong dó (σ)
(σ)
` n elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 1 nă`m trong góc phâ
là phı́a trên cu’a phâ `n
tám I.
Gia’i. Ta viê´t tı́ch phân dã cho du.ó.i da.ng
ZZ ZZ ZZ
I=2 dxdy + ydydz − x2zdydz.
(σ) (σ) (σ)

và su’. du.ng phu.o.ng trı̀nh cu’a mă.t (σ) dê’ biê´n dô’i mô˜ i tı́ch phân. Lu.u
ý ră`ng cos α > 0, cos β > 0, cos γ > 0.
(i) Vı̀ hı̀nh chiê´u cu’a mă.t (σ) lên mă.t phă’ng Oxy là phâ ` n tu. hı̀nh
2 2
x y
elip 2 + 2 6 1 nên
1 2
ZZ ZZ
π
I1 = dxdy = dxdy = (vı̀ diê.n tı́ch elip = 2π)
2
(σ) D(x,y)

` n tu. hı̀nh tròn


(ii) Hı̀nh chiê´u cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oxz là phâ
4x2 + 4z 2 6 4 ⇔ x2 + z 2 6 1. Mă.t khác tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t rút ra
p
y = 2 1 − x2 − y 2 và do dó

ZZ ZZ

I2 = ydxdz = 2 1 − x2 − z 2 dxdz = |chuyê’n sang to.a dô. cu..c|
(σ) D(x,y)

Zπ/2 Z1 √
π
= 2 dϕ 1 − r2 rdr = ·
3
0 0

` n tu. hı̀nh
(iii) Hı̀nh chiê´u cu’a (σ) lên mă.t phă’ng Oyz là mô.t phâ
2
y
elip + z 2 6 1 (y > 0, z > 0). Tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t (σ) rút ra
4
166 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

r
y2
x= 1− ` i thê´ vào hàm du.ó.i dâ´u tı́ch phân cu’a I3:
− z 2 rô
4
ZZ ZZ
2 y2 
I3 = x zdydz = z 1− − z 2 dydz
4
(σ) D(y,z)

Z1 2Z 1−z2
y2  4
= dz z 1− − z 2 dy = · · · = ·
4 15
0 0

4π 4
Nhu. vâ.y I = 2I1 + I2 − I3 = − ·N
3 15
ZZ
Vı́ du. 5. Tı́nh ydydz, trong dó (σ) là mă.t cu’a tú. diê.n gió.i ha.n
(σ)−
bo’.i mă.t phă’ng x + y + z = 1 và các mă.t phă’ng to.a dô., tı́ch phân du.o..c
lâ´y theo phı́a trong cu’a tú. diê.n.
Gia’i. Mă.t phă’ng x + y + z = 1 că´t các tru.c to.a dô. ta.i A(1, 0, 0),
B(0, 1, 0) và C = (0, 0, 1). Ta ký hiê.u gô´c to.a dô. là O(0, 0, 0). Tù. dó
suy ra mă.t kı́n (σ) gô ` m tù. 4 hı̀nh tam giác ∆ABC, ∆BCO, ∆ACO
và ∆ABO. Do vâ.y tı́chZZ phân dã cho là tô’ng cu’a bô´n tı́ch phân.
(i) Tı́ch phân I1 = ydxdz. Rút y tù. phu.o.ng trı̀nh mă.t (σ) ⊃
ABC
∆ABC ta có y = 1 − x − z và do dó

ZZ Z1 Z1−x
1
I1 = − (1 − x − z)dxdz = dx (x + z − 1)dz = − ·
6
ACO 0 0

(Lu.u ý ră`ng cos β = cos(~n, Oy) < 0 vı̀ vecto. ~n lâ.p vó.i hu.ó.ng du.o.ng
tru.c Oy mô.t góc tù, do dó tru.ó.c tı́ch phân theo ∆ACO xuâ´t hiê.n dâ´u
trù.)
ZZ ZZ
(ii) ydxdz = ydxdz = 0
(BCD) (ABO)
12.4. Tı́ch phân mă.t 167

` u vuông góc vó.i mă.t phă’ng Oxz.


vı̀ mă.t phă’ng BCO và ABO dê
ZZ ZZ
(iii) ydxdz = 0dxdz = 0.
(ACO) ACO

1
Vâ.y I = − . N
6
ZZ
Vı́ du. 6. Tı́nh tı́ch phân I = x3 dydz + y 3dzdx + z 3 dxdy, trong
(σ)
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 .
dó (σ) là phı́a ngoài mă.t câ
Gia’i. Áp du.ng công thú.c Gauss-Ostrogradski ta có
ZZ ZZZ
=3 (x2 + y 2 + z 2)dxdydz
(σ) D

` n vó.i biên là mă.t (σ). Chuyê’n sang to.a dô.


trong dó D ⊂ R3 là miê
` u ta có
câ
ZZZ Z2π Zπ ZR
3 (x2 + y 2 + z 2 )dxdydz = 3 dϕ sin θdθ r4 dr
D 0 0 0
5
12πR
= ·
5

12πR5
Vâ.y I = · N
5
I
Vı́ du. 7. Tı́nh tı́ch phân x2y 3dx + dy + zdz, trong dó L là du.ò.ng
L
tròn x2 + y 2 = 1, z = 0, còn mă.t (σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a mă.t câ
`u
2 2 2 . . .
x + y + z = 1, z > 0 và L có di.nh hu ó ng du o ng. .
Gia’i. Trong tru.ò.ng ho..p này P = x2 y 3, Q = 1, R = z. Do dó

∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P ∂R
− = −3x2y 2, − = 0, − =0
∂x ∂y ∂y ∂z ∂z ∂x
168 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

và do dó theo công thú.c Stokes ta có


I ZZ
π
= −3 x2y 2 dxdy = − · N
8
L (σ)

BÀI TÂ
.P

Tı́nh các tı́ch phân mă.t theo diê.n tı́ch sau dây
ZZ
1. (x + y + z)dS, (Σ) là mă.t lâ.p phu.o.ng 0 6 x 6 1, 0 66 1,
(Σ)
0 6 z 6 1. (DS. 9)
ZZ
2. ` n mă.t phă’ng x + y + z = 1 nă`m trong
(2x + y + z)dS, (Σ) là phâ
(Σ)

2 3
` n tám I. (DS.
góc phâ )
3
ZZ 
4y 
3. z + 2x + ` n mă.t phă’ng 6x + 4y + 3z = 12
dS, (Σ) là phâ
3
(Σ)

`
năm trong góc phâ ` n tám I. (DS. 4 61)
ZZ p
4. ` n mă.t nón z 2 = x2 + y 2, 0 6 z 6 1.
x2 + y 2dS, (Σ) là phâ
(σ)

2 2π
(DS. )
3
ZZ

5. ` n mă.t tru. x2 + y 2 = a2 nă`m
(y + z + a2 − x2)dS, (Σ) là phâ
(Σ)
giũ.a hai mă.t phă’ng z = 0 và z = h. (DS. ah(4a + πh))
ZZ p
6. ` n mă.t nón z 2 = x2 + y 2 nă`m trong mă.t
y 2 − x2dS, (Σ) là phâ
(Σ)
8a3
tru. x2 + y 2 = a2. (DS. )
3
12.4. Tı́ch phân mă.t 169

ZZ
7. (x + y + z)dS, (Σ) là nu’.a trên cu’a mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = a2.
(Σ)
(DS. πa3)
ZZ p
8πa3
8. ` u x2 + y 2 + z 2 = a2 . (DS.
x2 + y 2dS, (Σ) là mă.t câ )
3
(Σ)
ZZ
dS
9. , (Σ) là biên cu’a tú. diê.n xác di.nh bo’.i bâ´t phu.o.ng
(1 + x + y)
(Σ)
1 √ √
trı̀nh x+y +z 6 1, x > 0, y > 0, z > 0. (DS. (3− 3)+( 3−1) ln 2)
3
ZZ
10. ` n mă.t paraboloid x2 + y 2 = 2z du.o..c
(x2 + y 2)dS, (Σ) là phâ
(Σ)

. 55 + 9 3
că´t ra bo’ i mă.t phă’ng z = 1. (DS. )
65
ZZ p
11. ` n mă.t paraboloid z = 1−x2 −y 2
1 + 4x2 + 4y 2dS, (Σ) là phâ
(Σ)
gió.i ha.n bo’.i các mă.t phă’ng z = 0 và z = 1. (DS. 3π)
ZZ
p
12. (x2 + y 2)dS, (Σ) là phâ ` n mă.t nón z = x2 + y 2 nă`m giũ.a
(Σ)

π 2
các mă.t phă’ng z = 0 và z = 1. (DS. )
2
ZZ
p
13. (xy + yz + zx)dS, (Σ) là phâ` n mă.t nón z = x2 + y 2 nă`m
(Σ)
4

64a 2
trong mă.t tru. x2 + y 2 = 2ax (a > 0). (DS. )
15
ZZ
14. (x2 + y 2 + z 2)dS, (Σ) là ma.t câ
` u. (DS. 4π)
(Σ)
ZZ
15. ` n mă.t du.o..c că´t ra tù. partaboloid 10x = y 2 +z 2
xds, (Σ) là phâ
(Σ)
170 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

50π √
bo’.i mă.t phă’ng x = 10. (DS. (1 + 25 5))
3 ZZ
Su’. du.ng công thú.c tı́nh diê.n tı́ch mă.t S(Σ) = dS dê’ tı́nh diê.n
(Σ)
` n mă.t (Σ) nê´u
tı́ch cu’a phâ
16. (Σ) là phâ ` n mă.t phă’ng 2x + 2y + z = 8a nă`m trong mă.t tru.
x + y = R2 . (DS. 3πR2 )
2 2

` n mă.t tru. y + z 2 = R2 nă`m trong mă.t tru.


17. (Σ) là phâ
x2 + y 2 = R2 . (DS. 8R2 )
` n mă.t paraboloid x2 + y 2 = 6z nă`m trong mă.t tru.
18. (Σ) là phâ
x2 + y 2 = 27. (DS. 42π)
` u x2 + y 2 + z 2 = 3a2 nă`m trong paraboloid
` n mă.t câ
19. (Σ) là phâ

x2 + y 2 = 2az. (DS. 2πa2(3 − 3))
20. (Σ) là phâ ` n tám I giũ.a
` n mă.t nón z 2 = 2xy nă`m trong góc phâ
hai mă.t phă’ng x = 2, y = 4. (DS. 16)
` n mă.t tru. x2 + y 2 = Rx nă`m trong mă.t câ
21. (Σ) là phâ `u
x2 + y 2 + z 2 = R2 . (DS. 4R2 )
Tı́nh các tı́ch phân mă.t theo to.a dô. sau:
ZZ p
22. dxdy, (Σ) là phı́a ngoài phâ ` n mă.t nón z = x2 + y 2 khi
(Σ)
0 6 z 6 1. (DS. −π)
ZZ
23. ` n mă.t phă’ng x + y + z = a
ydzdx, (Σ) là phı́a trên cu’a phâ
(Σ)
a3
(a > 0) nă`m trong góc phâ
` n tám I. (DS. )
ZZ 6
24. ` n mă.t phă’ng
xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là phı́a trên cu’a phâ
(Σ)
x + z − 1 = 0 nă`m giũ.a hai mă.t phă’ng y = 0 và y = 4 và thuô.c vào
` n tám I. (DS. 4)
góc phâ
12.4. Tı́ch phân mă.t 171

ZZ
25. ` n mă.t
− xdydz + zdzdx + 5dxdy, (Σ) là phı́a trên cu’a phâ
(Σ)
phă’ng 2x + 3y + z = 6 thuô.c góc phâ
` n tám I. (DS. 6)
ZZ
26. yzdydz + xzdxdz + xydxdy, (Σ) là phı́a trên cu’a tam giác ta.o
(Σ)
bo’.i giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng x + y + z = a vó.i các mă.t phă’ng to.a
a4
dô.. (DS. )
8
ZZ
27. x2dydz + z 2dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ` n mă.t nón
(Σ)
4
x2 + y 2 = z 2 , 0 6 z 6 1. (DS. − )
3
ZZ
28. ` n mă.t câ
xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là phı́a ngoài phâ `u
(Σ)
x + y 2 + z 2 = a2. (DS. 4πa3)
2
ZZ
29. x2dydz − y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
`u
(σ)
πa4
x2 + y 2 + z 2 = R2 thuô.c góc phâ
` n tám I. (DS. )
8
ZZ
30. 2dxdy + ydzdx − x2 zdydz, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ
` n mă.t
(Σ)
4π 4
elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 4 thuô.c góc phâ` n tám I. (DS. − )
3 15
ZZ
31. (y 2 + z 2 )dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t tru. z 2 = 1 − x2,
(Σ)
π
0 6 y 6 1. (DS. )
3
ZZ
32. (z − R)2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a mă.t câ
`u
(Σ)

x2 + y 2 + (z − R)2 = R2 , R 6 z 6 2R. (DS. − )
24
172 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

ZZ
33. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a phâ
` n mă.t
(Σ)
3πa4
` u x2 + y 2 + z 2 = a2 thuô.c góc phâ
câ ` n tám I. (DS. )
8
ZZ
34. z 2dxdy, (σ) là phı́a trong cu’a mă.t elipxoid
(Σ)
x2 + y 2 + 2z 2 = 2. (DS. 0)
ZZ
35. `u
(z + 1)dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
(Σ)

2 2 2 2 4πR3
x + y + z = R . (DS. )
3
ZZ
36. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t câ
`u
(Σ)
8πR3
(x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2 . (DS. (a + b + c))
3
ZZ
37. x2y 2zdxdy, (Σ) là phı́a trong cu’a nu’.a du.ó.i mă.t câ
`u
(Σ)
2πR7
x2 + y 2 + z 2 = R2 . (DS. )
105
ZZ
38. xzdxdy + xydydz + yzdxdz, (Σ) là phı́a ngoài cu’a tú. diê.n ta.o
(Σ)
1
bo’.i các mă.t phă’ng to.a dô. và mă.t phă’ng x + y + z = 1. (DS. )
8
˜ n. Su’. du.ng nhâ.n xét nêu trong phâ
Chı’ dâ ` n lý thuyê´t.
ZZ
39. yzdydz + xzdxdz + xydxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a mă.t biên
(Σ)
tú. diê.n lâ.p bo’.i các mă.t phă’ng x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = a.
(DS. 0)
ZZ
40. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là phı́a ngoài cu’a nu’.a trên
(Σ)
12.4. Tı́ch phân mă.t 173

πR4
` u x2 + y 2 + z 2 = R2 (z > 0). (DS.
mă.t câ )
2
Áp du.ng công thú.c Gauss-Ostrogradski dê’ tı́nh tı́ch phân mă.t theo
phı́a ngoài cu’a mă.t (Σ) (nê´u mă.t không kı́n thı̀ bô’ sung dê’ nó tro’. thành
kı́n)
ZZ
41. x2dydz + y 2dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là mă.t câ `u
(Σ)

(x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2 . (DS. (a + b + c)R3 )
3
ZZ
42. ` u x2 + y 2 + z 2 = R2 .
xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là mă.t câ
(Σ)
(DS. 4πR3 )
ZZ
43. 4x3 dydz + 4y 3 dzdx − 6z 2 dxdy, (Σ) là biên cu’a phâ
` n hı̀nh
(Σ)
tru. x2 + y 2 6 a2 , 0 6 z 6 h. (DS. 6πa2(a2 − h2 ))
ZZ
44. ` n mă.t
(y − z)dydz + (z − x)dzdx + (x − y)dxdy, (Σ) là phâ
(σ)
nón x2 + y 2 = z 2 , 0 6 x 6 h. (DS. 0)
˜ n. Vı̀ (Σ) không kı́n nên câ
Chı’ dâ ` n mă.t phă’ng z = h
` n bô’ sung phâ
nă`m trong nón dê’ thu du.o..c mă.t kı́n.
ZZ
45. dydz + zxdzdx + xydxdy, (Σ) là biên cu’a miê `n
(Σ)
{(x, y, z) : x2 + y 2 6 a2, 0 6 z 6 h}. (DS. 0)
ZZ
46. ydydz + zdzdx + xdxdy, (Σ) là mă.t cu’a hı̀nh chóp gió.i ha.n
(Σ)
bo’.i các mă.t phă’ng
x + y + z = a (a > 0), x = 0, y = 0, z = 0. (DS. 0)
ZZ
47. x3dydz + y 3dzdx + z 3 dxdy, (Σ) là mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = x.
(Σ)
174 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

π
(DS. )
5
ZZ
48. x3dydz + y 3dzdx + z 3dxdy, (Σ) là mă.t câ
` u x2 + y 2 + z 2 = a2.
(Σ)
12πa5
(DS. )
5
ZZ
x2 y 2 z 2
49. z 2dxdy, (Σ) là mă.t elipxoid 2 + 2 + 2 = 1. (DS. 0)
a b c
(Σ)
˜ n. Xem vı́ du. 10, mu.c III.
Chı’ dâ
ZZ
x2 y 2 z 2
50. xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là mă.t elipxoid 2 + 2 + 2 = 1.
a b c
(Σ)
(Ds. 4πabc)
ZZ
51. xdydz + ydzdx + zdxdy, (Σ) là biên hı̀nh tru. x2 + y 2 6 a2,
(Σ)
−h 6 z 6 h. (DS. 6πa2h)
ZZ
52. x2dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy, (Σ) là biên cu’a hı̀nh lâ.p phu.o.ng
(Σ)
0 6 x 6 a, 0 6 y 6 a, 0 6 z 6 a. (DS. 3a4 )

Dê’ áp du.ng công thú.c Stokes, ta lu.u ý la.i quy u.ó.c
Hu.ó.ng du.o.ng cu’a chu tuyê´n ∂Σ cu’a mă.t (Σ) du.o..c quy u.ó.c nhu.
sau: Nê´u mô.t ngu.ò.i quan tră´c dú.ng trên phı́a du.o..c cho.n cu’a mă.t (tú.c
là hu.ó.ng tù. chân dê´n dâ
` u trùng vó.i hu.ó.ng cu’a vecto. pháp tuyê´n) thı̀
khi ngu.ò.i quan sát di chuyê’n trên ∂Σ theo hu.ó.ng dó thı̀ mă.t (Σ) luôn
luôn nă`m bên trái.

Áp du.ng công thú.c Stokes dê’ tı́nh các tı́ch phân sau
I
53. xydx + yzdy + xzdz, C là giao tuyê´n cu’a mă.t phă’ng 2x − 3y +
C
4z − 12 = 0 vó.i các mă.t phă’ng to.a dô.. (DS. −7)
12.4. Tı́ch phân mă.t 175

I
54. ydx+zdy +xdz, C là du.ò.ng tròn x2 +y 2 +z 2 = R2 , x+y +z = 0
C
có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. phâ
` ng hô ` n du.o.ng tru.c Ox.

(DS. − 3πR2 )
I
55. (y − z)dx + (z − x)dy + (x − y)dz, C là elip x2 + y 2 = a2,
C
x z
+ = 1 (a > 0, h > 0) có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u
` ng hô
a h
nhı̀n tù. diê’m (2a, 0, 0). (DS. −2πa(a + h))
I
56. (y−z)dx+(z−x)dy+(x−y)dz, C là du.ò.ng tròn x2 +y 2 +z 2 = a2,
C
π
y = xtgα, 0 < α < có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nhı̀n tù.
` ng hô
2 √ π
diê’m (2a, 0, 0). (DS. 2 2πa2 sin − α))
4
I
57. (y − z)dx + (z − x)dy + (x − y)dz, C là elip x2 + y 2 = 1, x + z = 1
C
có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. phâ
` ng hô ` n du.o.ng tru.c Oz.
(DS. −4π)
I
58. (y 2 − z 2)dx + (z 2 − x2)dy + (x2 − y 2)dz, C là biên cu’a thiê´t diê.n
C
cu’a lâ.p phu.o.ng 0 6 x 6 a, 0 6 y 6 a, 0 6 z 6 a vó.i mă.t phă’ng
3a
x+y+z = có hu.ó.ng ngu.o..c chiê
` u kim dô ` nê´u nhı̀n tù. diê’m
` ng hô
2
9
(2a, 0, 0). (DS. − a3 )
2
I
59. exdx + z(x2 + y 2)3/2dy + yz 3dz, C là giao tuyê´n cu’a mă.t z =
p C
x2 + y 2 vó.i các mă.t phă’ng x = 0, x = 2, y = 0, y = 1.
(DS. −14)
I p
60. 8y (1 − x2 − z 2 )3 dx + xy 3dy + sin zdz, C là biên cu’a mô.t phâ
`n
C
tu. elipxoid 4x2 + y 2 + 4z 2 = 4 nă`m trong góc phâ
` n tám thú. I.
176 Chu.o.ng 12. Tı́ch phân hàm nhiê
` u biê´n

32
(DS. )
5
Chu.o.ng 13

˜i
Lý thuyê´t chuô

˜ i sô´ du.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . 178


13.1 Chuô

13.1.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 178


˜ i sô´ du.o.ng . . . . . . . . . . . . . . . . 179
13.1.2 Chuô

13.2 Chuô ˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không
tuyê.t d ô´i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

13.2.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 191


˜ i dan dâ´u và dâ´u hiê.u Leibnitz . . . . 192
13.2.2 Chuô
˜ i lũy thù.a . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
13.3 Chuô

13.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 199

` u kiê.n khai triê’n và phu.o.ng pháp khai


- iê
13.3.2 D
triê’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
˜ i Fourier . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
13.4 Chuô

13.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n . . . . . . . . . . . . 211


` su.. hô.i tu. cu’a chuô
13.4.2 Dâ´u hiê.u du’ vê ˜ i Fourier 212
178 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

13.1 ˜ i sô´ du.o.ng


Chuô
13.1.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Gia’ su’. cho dãy sô´ (an ). Biê’u thú.c da.ng

X
∞ X
a1 + a2 + · · · + an + · · · = an = an (13.1)
n=1 n>1

du.o..c go.i là chuô˜ i sô´ (hay do.n gia’n là chuô˜ i). Các sô´ a1, . . . , an , . . .
du.o..c go.i là các sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i, sô´ ha.ng an go.i là sô´ ha.ng tô’ng quát
cu’a chuô˜ i. Tô’ng n sô´ ha.ng dâ ` u tiên cu’a chuô˜ i du.o..c go.i là tô’ng riêng
thú. n cu’a chuô˜ i và ký hiê.u là sn , tú.c là

sn = a1 + a2 + · · · + an .

Vı̀ sô´ sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i là vô ha.n nên các tô’ng riêng cu’a chuô˜ i lâ.p
thành dãy vô ha.n các tô’ng riêng s1 , s2 , . . . , sn , . . .
- i.nh nghı̃a 13.1.1. Chuô˜ i (13.1) du.o..c go.i là chuô
D ˜ i hô.i tu. nê´u dãy
các tô’ng riêng (sn ) cu’a nó có gió.i ha.n hũ.u ha.n và gió.i ha.n dó du.o..c
go.i là tô’ng cu’a chuô˜ i hô.i tu.. Nê´u dãy (sn ) không có gió.i ha.n hũ.u ha.n
thı̀ chuô˜ i (13.1) phân kỳ.
- i.nh lý 13.1.1. Diê
D ` n dê’ chuô
` u kiê.n câ ˜ i (13.1) hô.i tu. là sô´ ha.ng tô’ng
quát cu’a nó dâ .
` n dê´n 0 khi n → ∞, tú c là lim an = 0.
n→∞
Di.nh lý 13.1.1 chı’ là diê ` n chú. không là diê
` u kiê.n câ ` u kiê.n du’.
Nhu.ng tù. dó có thê’ rút ra diê ` u kiê.n du’ dê’ chuô˜ i phân kỳ: Nê´u
P
lim an 6= 0 thı̀ chuô ˜i an phân kỳ.
n→∞ n>1
P P
Chuô˜ i an thu du.o..c tù. chuô˜ i an sau khi că´t bo’ m sô´ ha.ng
n>m+1 n>1
P
` u tiên du.o..c go.i là phâ
dâ ` n du. thú. m cu’a chuô˜ i an . Nê´u chuô˜ i (13.1)
n>1
hô.i tu. thı̀ mo.i phâ` n du. cu’a nó dê ` n du. nào dó
` u hô.i tu., và mô.t phâ
` n du. thú. m cu’a chuô˜ i
hô.i tu. thı̀ ba’n thân chuô˜ i cũng hô.i tu.. Nê´u phâ
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 179

(13.1) hô.i tu. và tô’ng cu’a nó bă`ng Rm thı̀ s = sm + Rm . Chuô˜ i hô.i tu.
có các tı́nh châ´t quan tro.ng là
(i) Vó.i sô´ m cô´ di.nh bâ´t kỳ chuô˜ i (13.1) và chuô˜ i phâ
` n du. thú. m
` ng thò.i hô.i tu. hoă.c dô
cu’a nó dô ` ng thò.i phân kỳ.
(ii) Nê´u chuô˜ i (13.1) hô.i tu. thı̀ Rm → 0 khi m → ∞
P P
(iii) Nê´u các chuô˜ i an và bn hô.i tu. và α, β là hă`ng sô´ thı̀
n>1 n>1

X X X
(αan + βbn ) = α an + β bn .
n>1 n>1 n>1

13.1.2 ˜ i sô´ du.o.ng


Chuô
P
Chuô˜ i sô´ an du.o..c go.i là chuô˜ i sô´ du.o.ng nê´u an > 0 ∀ n ∈ N. Nê´u
n>1
an > 0 ∀ n thı̀ chuô˜ i du.o..c go.i là chuô˜ i sô´ du.o.ng thu..c su...
Tiêu chuâ’n hô.i tu.. Chuô˜ i sô´ du.o.ng hô.i tu. khi và chı’ khi dãy tô’ng
riêng cu’a nó bi. chă.n trên.
Nhò. diê
` u kiê.n này, ta có thê’ thu du.o..c nhũ.ng dâ´u hiê.u du’ sau dây:
Dâ´u hiê.u so sánh I. Gia’ su’. cho hai chuô˜ i sô´
X X
A: an , an > 0 ∀ n ∈ N và B : bn , bn > 0 ∀ n ∈ N
n>1 n>1

và an 6 bn ∀ n ∈ N. Khi dó:


(i) Nê´u chuô˜ i sô´ B hô.i tu. thı̀ chuô˜ i sô´ A hô.i tu.,
(ii) Nê´u chuô˜ i sô´ A phân kỳ thı̀ chuô˜ i sô´ B phân kỳ.
Dâ´u hiê.u so sánh II. Gia’ su’. các chuô˜ i sô´ A và B là nhũ.ng chuô˜ i
an
sô´ du.o.ng thu..c su.. và ∃ lim = λ (rõ ràng là 0 6 λ 6 +∞). Khi
n→∞ bn
dó:
(i) Nê´u λ < ∞ thı̀ tù. su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i sô´ B kéo theo su.. hô.i tu.
cu’a chuô˜ i sô´ A
(ii) Nê´u λ > 0 thı̀ tù. su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i sô´ A kéo theo su.. hô.i tu.
cu’a chuô˜ i sô´ B
180 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

(iii) Nê´u 0 < λ < +∞ thı̀ hai chuô˜ i A và B dô ` ng thò.i hô.i tu. hoă.c
` ng thò.i phân kỳ.
dô
Trong thu..c hành dâ´u hiê.u so sánh thu.ò.ng du.o..c su’. du.ng du.ó.i da.ng
“ thu..c hành” sau dây:
Dâ´u hiê.u thu..c hành. Nê´u dô´i vó.i dãy sô´ du.o.ng (an ) tô
` n ta.i các sô´
C P
p và C > 0 sao cho an ∼ p , n → ∞ thı̀ chuô˜ i an hô.i tu. nê´u p > 1
n n>1
và phân kỳ nê´u p 6 1.
Các chuô˜ i thu.ò.ng du.o..c dùng dê’ so sánh là
P n
1) Chuô˜ i câ´p sô´ nhân aq , a 6= 0 hô.i tu. khi 0 6 q < 1 và phân
n>0
kỳ khi q > 1.
P 1
2) Chuô˜ i Dirichlet: α
hô.i tu. khi α > 1 và phân kỳ khi α 6 1.
n>1 n
P 1
Chuô˜ i phân kỳ go.i là chuô˜ i diê
` u hòa.
n>1 n
Tù. dâ´u hiê.u so sánh I và chuô˜ i so sánh 1) ta rút ra:
Dâ´u hiê.u D’Alembert. Nê´u chuô˜ i a1 + a2 + · · · + an + . . . , an > 0
∀ n có
an+1
lim =D
n→∞ an

thı̀ chuô˜ i hô.i tu. khi D < 1 và phân kỳ khi D > 1.
Dâ´u hiê.u Cauchy. Nê´u chuô˜ i a1 + a2 + · · · + an + . . . , an > 0 ∀ n
có

lim n
an = C
n→∞

thı̀ chuô˜ i hô.i tu. khi C < 1 và phân kỳ khi C > 1.
Trong tru.ò.ng ho..p khi D = C = 1 thı̀ ca’ hai dâ´u hiê.u này dê `u
không cho câu tra’ lò.i khă’ng di.nh vı̀ tô ` n ta.i chuô˜ i hô.i tu. l☠n chuô˜ i
.
phân kỳ vó i D hoă.c C bă`ng 1.
Dâ´u hiê.u tı́ch phân. Nê´u hàm f (x) xác di.nh ∀ x > 1 không âm
P
và gia’m thı̀ chuô˜ i f(n) hô.i tu. khi và chı’ khi tı́ch phân suy rô.ng
n>1
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 181

Z∞
f (x)dx hô.i tu..
0
P 1
Tù. dâ´u hiê.u tı́ch phân suy ra chuô˜ i α
hô.i tu. khi α > 1 và
n>1 n
1
phân kỳ khi 0 < α 6 1. Nê´u α 6 0 thı̀ do an = α 6→ 0 khi α 6 0 và
n
n → ∞ nên chuô˜ i dã cho cũng phân kỳ.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các chuô˜ i
X 1 X 1
1) p ; 2) ln n
·
n>1
n(n + 1) n>7
n

Gia’i. 1) Su’. du.ng bâ´t dă’ng thú.c hiê’n nhiên


1 1
p > ·
n(n + 1) n+1
P 1
Vı̀ chuô˜ i ` n du. sau sô´ ha.ng thú. nhâ´t cu’a chuô˜ i diê
là phâ `u
n>1 n + 1
hòa nên nó phân kỳ.
Do dó theo dâ´u hiê.u so sánh I chuô˜ i dã cho phân kỳ.
1 1
2) Vı̀ ln n > 2 ∀ n > 7 nên ln n < 2 ∀ n > 7.
n n
P 1
Do chuô˜ i Dirichlet 2
hô.i tu. nên suy ra ră`ng chuô˜ i dã cho hô.i
n>7 n
tu.. N
Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a các chuô˜ i:
X (n − 1)n X √
1) n+1
, 2) n2 e− n .
n>1
n n>1

Gia’i. 1) Ta viê´t sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a các chuô˜ i du.ó.i da.ng:
(n − 1)n 1 1 n
= 1− .
nn+1 n n
182 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

 1 n 1 1
Ta biê´t ră`ng lim 1 − = nên an ∼ .
n→∞ n e n→∞ ne
P 1
Nhu.ng chuô˜ i phân kỳ, do dó chuô˜ i dã cho phân kỳ.
n→∞ ne
2) Rõ ràng là dâ´u hiê.u D’Alembert và Cauchy không gia’i quyê´t

du o..c vâ´n dê
. ` su.. hô.i tu.. Ta nhâ.n xét ră`ng e− n = 0(n− 2 ) khi n → ∞
α
` vê
(α > 0). Tù. dó
X X 1
an = a0
−2
n>1 n>1 n 2

P √
hô.i tu. nê´u a0 > 6. Do vâ.y theo dâ´u hiê.u so sánh I chuô˜ i n2 e− n
n>1
hô.i tu.. N
Vı́ du. 3. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X 2n + n2 X (n!)2
1) , 2) ·
n>1
3n + n n>1
(2n)!

Gia’i. 1) Ta có:
 (n + 1)2  n
an+1 2 n+1
+ (n + 1) 2
3 +n 2
n + 1+
= n+1 × n = 2n × 3n ,
an 3 + (n + 1) 2 + n2 n+1 n2
3+ n 1+
3 2n
v
u
u n2
√ 2uu 1 +
n
an = t
n
2n ·
3 1+ n
3n
an+1 2 √ 2
Tù. dó suy ra lim = và lim n an = . Và ca’ hai dâ´u hiê.u
n→∞ an 3 n→∞ 3
Cauchy, D’Alembert dê ` u cho kê´t luâ.n chuô˜ i hô.i tu..
2) Áp du.ng dâ´u hiê.u D’Alembert ta có:
an+1 (n + 1)2 1
D = lim = lim = < 1.
n→∞ an n→∞ (2n + 2)(2n + 1) 4
Do dó chuô˜ i dã cho hô.i tu..
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 183

Nhâ.n xét. Nê´u áp du.ng bâ´t dă’ng thú.c


 n n  n n
< n! < e
e 2
thı̀
2
 n 2
(n!)
2
n
en 2
e2+ n
2
<  2 = 2 ,
 n1 2n 4
(2n)!
e
√  e 2
do dó lim an <n < 1 và khi dó dâ´u hiê.u Cauchy cũng cho ta
n→∞ 4
kê´t luâ.n.
Vı́ du. 4. Kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X 2n X 1
1) , 2) , p > 0.
n>1
n2 + 1 n>2
n lnp n

2n
Gia’i. 1) Ta có an = 2 = f(n). Trong biê’u thú.c cu’a sô´ ha.ng
n +1
2n
tô’ng quát cu’a an = 2 ta thay n bo’.i biê´n liên tu.c x và chú.ng to’
n +1
ră`ng hàm f (x) thu du.o..c liên tu.c do.n diê.u gia’m trên nu’.a tru.c du.o.ng.
Ta có:
Z+∞ ZA
2x 2x A
dx = lim dx = lim ln(x 2
+ 1)
2
x +1 A→+∞ x2 + 1 A→+∞ 1
1 1

= ln(+∞) − ln 2 = ∞.

Do dó chuô˜ i 1) phân kỳ.


1
2) Nhu. trên, ta dă.t f(x) = , p > 0, x > 2. Hàm f (x) tho’a
x lnp x
Z+∞
dx
` u kiê.n cu’a dâ´u hiê.u tı́ch phân. Vı̀ tı́ch phân
mãn mo.i diê hôi
x lnp x .
2
tu. khi p > 1 và phân kỳ khi p 6 1 nên chuô˜ i dã cho hô.i tu. khi p > 1
và phân kỳ khi 0 < p 6 1- N
184 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

P n+2
Vı́ du. 5. Chú.ng minh ră`ng chuô˜ i ` u kiê.n
√ tho’a mãn diê
n>1 (n + 1) n
` n hô.i tu. nhu.ng chuô˜ i phân kỳ.
câ
Gia’i. Ta có
n+2 1
an = √ ∼ √ ⇒ lim an = 0.
(n + 1) n (n→∞) n n→∞

Tiê´p theo ∀ k = 1, 2, . . . , n ta có


k+2 1 1
ak = √ >√ >√
(k + 1) k k n

và do dó
X
n
1 √
sn = ak > n · √ = n → +∞ khi n → ∞
k=1
n

và do dó chuô˜ i phân kỳ. N

BÀI TÂ
.P

Trong các bài toán sau dây, bă`ng cách kha’o sát gió.i ha.n cu’a tô’ng
riêng, hãy xác lâ.p tı́nh hô.i tu. (và tı́nh tô’ng S) hay phân kỳ cu’a chuô˜ i

X 1 3
1. n−1
. (DS. S = )
n>1
3 2
X (−1)n 2
2. . (DS. )
n>0
2n 3
X
3. (−1)n−1 . (DS. Phân kỳ)
n>1
X 1
4. ln2n 2. (DS. )
n>0
1 − ln2 2
X 1 137
5. . (DS. )
n>1
n(n + 5) 300
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 185

X 1 1
6. , α > 0. (DS. )
n>1
(α + n)(α + n + 1) α+1
X 1 25
7. . (DS. )
n>3
n2 −4 48
X 2n + 1
8. 2 (n + 1)2
. (DS. 1)
n>1
n
X √ √ √ √
9. ( 3 n + 2 − 1 3 n + 1 + 3 n). (DS. 1 − 3
2)
n>1
X 1 73
10. . (DS. )
n>1
n(n + 3)(n + 6) 1080

Su’. du.ng diê ` n 2) dê’ xác di.nh xem các chuô˜ i sau dây chuô˜ i
` u kiê.n câ
nào phân kỳ.
X
11. (−1)n−1 . (DS. Phân kỳ)
n>1
X 2n − 1
12. . (DS. Phân kỳ)
n>1
3n + 2
Xp
n
13. 0, 001. (DS. Phân kỳ)
n>1
X 1
14. √ . ` n không cho câu tra’ lò.i)
(DS. Dâ´u hiê.u câ
n>1
2n
X 2n
15. . ` n không cho câu tra’ lò.i)
(DS. Dâ´u hiê.u câ
n>1
3n
X 1
16. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
0, 3
X 1
17. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X 1
18. n2 sin . (DS. Phân kỳ)
n>1
n2 +n+1
186 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

 1 n2
X 1 +
19. n . (DS. Phân kỳ)
en
n>1

X 2n2 + 1 n2
20. . (DS. Phân kỳ)
n>1
2n2 + 3

X nn+ n
1

21.  . (DS. Phân kỳ)


1 n
n>1 n +
n
X n+2
22. ` n không cho câu tra’ lò.i)
√ . (DS. Dâ´u hiê.u câ
n>1
(n + 1) n
X 1
23. (n + 1)arctg . (DS. Phân kỳ)
n>1
n+2

Trong các bài toán sau dây, hãy dùng dâ´u hiê.u so sánh dê’ kha’o
sát su.. hô.i tu. cu’a các chuô˜ i dã cho
X 1
24 √ . (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X1
25. . ˜ n. nn > 2n ∀ n > 3.
(DS. Hô.i tu.). Chı’ dâ
n n
n>1
X 1
26. . ˜ n. So sánh vó.i chuô˜ i diê
(DS. Phân kỳ). Chı’ dâ ` u hòa.
n>1
ln n
X 1
27. n−1
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
n3
X 1
28. √
3
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 1
X 1
29. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n +1
X n
30. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
(n + 2)2
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 187

X 1
31. p . (DS. Hô.i tu.)
(n + 2)(n 2 + 1)
n>1
X 5n2 − 3n + 10
32. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n5 + 2n + 17
X 5 + 3(−1)n
33. ˜ n. 2 6 5 + 3(−1)n 6 8.
. (DS. Hô.i tu.). Chı’ dâ
n>1
2n+3
X ln n
34. . ˜ n. ln n > 1 ∀ n > 2.
(DS. Phân kỳ). Chı’ dâ
n>1
n
X ln n
35. 2
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
n
˜ n. Su’. du.ng hê. thú.c ln n < nα ∀ α > 0 và n du’ ló.n.
Chı’ dâ
X ln n
36. √3
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X n5
37. √ .
n
(DS. Hô.i tu.)
n>1
5
X 1 1
38. √ sin . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n n
X n4 + 4n2 + 1
39. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n
X √ √
40. n2 ( n a − n+1
a), a > 0. (DS. Phân kỳ ∀ a 6= 1)
n>1
X √
n

n+1
41. ( 2− 2). (DS. Hô.i tu.)
n>1
X 1
42. , a > 0. (DS. Hô.i tu. khi a > 1. Phân kỳ khi 0 < a 6 1)
n>1
1 + an
X πn
43. sin √ . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 n+n+1
Trong các bài toán sau dây, hãy xác di.nh nhũ.ng giá tri. cu’a tham
sô´ p dê’ chuô˜ i dã cho hô.i tu. hoă.c phân kỳ:
188 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

X π p
44. sin , p > 0. (DS. Hô.i tu. nê´u p > 1, phân kỳ nê´u p 6 1)
n>1
n
X π
45. tgp , p > 0. (DS. Hô.i tu. khi p > 1, phân kỳ khi p 6 1)
n>1
n+2
X 1 1
46. sin · tg , p > 0, q > 0.
n>1
np nq
(DS. Hô.i tu. khi p + q > 1, phân kỳ khi p + q 6 1)
X 1
47. 1 − cos p , p > 0.
n>1
n
1 1
(DS. Hô.i tu. khi p > , phân kỳ khi p 6 )
2 2
X√ √ 2n + 1
48. ( n + 1 − n)p ln .
n>1
2n + 3
(DS. Hô.i tu. khi p > 0, phân kỳ khi p 6 0)

Trong các bài toán sau dây, hãy kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dã
cho nhò. dâ´u hiê.u du’ D’Alembert
Xn
49. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
2
X 2n−1
50. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
nn
X 2n−1
51. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(n − 1)!
X n!
52. . (DS. Phân kỳ)
n>1
2n + 1
X 4n n!
53. . (DS. Phân kỳ)
n>1
nn
X 3n
54. n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n2
13.1. Chuô˜ i sô´ du.o.ng 189

X 1 · 3 · · · (2n − 1)
55. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n n!
X π
56. n2 sin . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n
X n(n + 1)
57. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n
X 73n
58. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(2n − 5)!
X (n + 1)!
59. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n n!
X (2n − 1)!!
60. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X n!(2n + 1)!
61. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
(3n)!
n π
X n sin
62. 2n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n!
X nn
63. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n!3n
X n!an
64. , a 6= e, a > 0. (DS. Hô.i tu. khi a < e, phân kỳ khi a > e)
n>1
nn

Trong các bài toán sau dây, hãy kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dã
cho nhò. dâ´u hiê.u du’ Cauchy
X n n
65. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
2n + 1
X 1 n
66. arc sin . (DS. hô.i tu.)
n>1
n
X 1  n + 1 n2
67. n
. (DS. Hô.i tu.)
n>1
3 n
190 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

X  3n + 2 n
68. n5 . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n + 3
X 3n n  n + 2 n2
69. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 5 n + 3
X n!
70. √ .
n
(DS. Phân kỳ)
n>1
n
 n n √
Chı’ dân. Su’. du.ng công thú.c Stirling n! ∼ 2πn, n → ∞
e
X n − 1 n(n−1)
71. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n+1
X n2 + 3 n3 +1
72. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 + 4
X  n n 2
73. 3n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n + 1

X 3n + 2
74. arctgn √ . (DS. Phân kỳ)
n>10
n+1
X an n
75. , a > 0.
n>1
n + 2
(DS. Hô.i tu. khi 0 < a < 1, phân kỳ khi a > 1)
X nα
76.  n/2 , α > 0. (DS. Hô.i tu. ∀ α)
n>1 ln(n + 1)
X 5 + (−1)n
77. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n+1
X n +n
78. 2(−1) . (DS. Phân kỳ)
n>1
X n −n
79. 2(−1) . (DS. Hô.i tu.)
n>1
X [5 − (−1)n ]n
80. . (DS. Phân kỳ)
n>1
n2 4n
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 191

X [5 + (−1)n ]n
81. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
n2 7n
X [3 + (−1)n ]
82. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
3n

X n4 [ 5 + (−1)n ]n
83. . (DS. Hô.i tu.)
n>1
4n
X 2 + (−1)n
84. n+1
· (DS. Hô.i tu.)
n>1
5 + (−1)

13.2 ˜ i hô.i tu. tuyê.t dô´i và hô.i tu.


Chuô
không tuyê.t dô´i
13.2.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Chuô˜ i vó.i các sô´ ha.ng có dâ´u khác nhau
X
a1 + a2 + · · · + an + · · · = an (13.2)
n>1

du.o..c go.i là chuô


˜ i hô.i tu. tuyê.t dô´i nê´u chuô˜ i sô´ du.o.ng
X
|a1| + |a2| + · · · + |an | + · · · = |an | (13.3)
n>1

hô.i tu.. Chuô˜ i (13.2) du.o..c go.i là chuô˜ i hô.i tu. có diê
` u kiê.n (không tuyê.t
dô´i) nê´u nó hô.i tu. còn chuô˜ i (13.3) phân kỳ.
- i.nh lý 13.2.1. Mo.i chuô
D ` u hô.i tu., tú.c là su.. hô.i
˜ i hô.i tu. tuyê.t dô´i dê
tu. cu’a chuô˜ i (13.3) kéo theo su.. hô.i tu. cu’a chuô ˜ i (13.2).
` u kiê.n có tı́nh châ´t râ´t dă.c biê.t là: nê´u chuô˜ i
Chuô˜ i hô.i tu. có diê
(13.2) hô.i tu. có diê` u kiê.n thı̀ vó.i sô´ A ⊂ R bâ´t kỳ luôn luôn có thê’
hoán vi. các sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i dó dê’ chuô˜ i thu du.o..c có tô’ng bă`ng A.
192 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

13.2.2 ˜ i dan dâ´u và dâ´u hiê.u Leibnitz


Chuô
Chuô˜ i da.ng
X
(−1)n−1 an = a1 − a2 + a3 − a4 + · · · + (−1)n−1 an + . . . ,
n>1

an > 0 ∀ n ∈ N (13.4)

du.o..c go.i là chuô


˜ i dan dâ´u.
Dâ´u hiê.u Leibnitz. Nê´u lim an = 0 và an > an+1 > 0 ∀ n ∈ N thı̀
n→∞
chuô˜ i dan dâ´u (13.4) hô.i tu. và

|S − Sn | 6 an+1 (13.5)

trong dó S là tô’ng cu’a chuô˜ i (13.4), Sn là tô’ng riêng thú. n cu’a nó.
Nhu. vâ.y dê’ kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i dan dâ´u ta câ ` n kiê’m tra
hai diê ` u kiê.n
i) an > an+1 > 0 ∀ n ∈ N,
ii) lim an = 0.
n→∞
Hê. thú.c (13.5) chú.ng to’ ră`ng sai sô´ gă.p pha’i khi thay tô’ng S cu’a
chuô˜ i dan dâ´u hô.i tu. bo’.i tô’ng cu’a mô.t sô´ sô´ ha.ng dâ ` u tiên cu’a nó là
không vu o. t quá giá tri. tuyê.t dô´i cu’a sô´ ha.ng thú nhâ´t cu’a chuô˜ i du.
. . .
bi. că´t bo’.
Dê’ xác lâ.p su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i vó.i các sô´ ha.ng có dâ´u khác nhau ta
có thê’ su’. du.ng các dâ´u hiê.u hô.i tu. cu’a chuô˜ i du.o.ng và di.nh lý 13.1.1.
P P
Nê´u chuô˜ i |an | phân kỳ thı̀ su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i an tro’. thành
n>1 n>1
` dê’ mo’. ngoa. i trù. tru.ò.ng ho..p su’. du.ng dâ´u hiê.u D’Alembert và
vâ´n dê
dâ´u hiê.u Cauchy vı̀ các dâ´u hiê.u này xác lâ.p su.. phân kỳ cu’a chuô˜ i
chı’ du..a trên su.. phá võ. diê
` u kiê.n câ
` n.
Nhâ.n xét. Chuô˜ i dan dâ´u tho’a mãn dâ´u hiê.u Leibnitz go.i là chuô˜ i
Leibnitz.

CÁC VÍ DU
.
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 193

. P (−1)n−1
’ ’ ˜
Vı́ du. 1. Khao sát su. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cua chuô i √ .
n>1 n
 1 
Gia’i. Dãy sô´ √ do.n diê.u gia’m dâ ` n dê´n 0 khi n → ∞. Do dó
n
theo dâ´u hiê.u Leibnitz nó hô.i tu.. Dê’ kha’o sát dă.c tı́nh hô.i tu. (tuyê.t
P 1
dô´i hay không tuyê.t dô´i) ta xét chuô˜ i du.o.ng √ . Chuô˜ i này phân
n>1 n
kỳ. Do vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu. có diê
` u kiê.n. N

Vı́ du. 2. Kha’o sát su.. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i

X ln2 n
(−1)n−1 ·
n>1
n

 ln2 n 
Gia’i. Dê’ kha’o sát dáng diê.u cu’a dãy ta xét hàm ϕ(x) =
n
2
ln x ln x
. Rõ ràng là lim ϕ(x) = 0 và ϕ0 (x) = 2 (2 − ln x). Tù. dó suy
x x→∞ x
2 0 ln2 n
ra khi x > e thı̀ ϕ (x) < 0. Do dó dãy (an ) = tho’a mãn dâ´u
n
hiê.u Leibnitz vó.i n > e2 . Vı̀ vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu.. Dê˜ dàng thâ´y
. . P ln2 n
` ˜
răng chuô i sô´ du o ng phân kỳ nên chuô˜ i dan dâ´u dã cho hô.i
n>1 n
` u kiê.n. N
tu. có diê

Vı́ du. 3. Cũng ho’i nhu. trên vó.i chuô˜ i


X cos nα
·
n>1
2n

Gia’i. Dây là chuô˜ i dô’i dâ´u. Xét chuô˜ i du.o.ng


X | cos nα|
(*)
n>1
2n

| cos αn| 1
Vı̀ n
6 n ∀ n ∈ N nên theo dâ´u hiê.u so sánh chuô˜ i (*) hô.i tu.
2 2
và do vâ.y chuô˜ i dã cho hô.i tu. tuyê.t dô´i. N
194 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

Vı́ du. 4. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i chuô˜ i


X (−1)n
·
n>1
n(n + 1)

1
Gia’i. Dê˜ dàng thâ´y ră`ng dãy do.n diê.u gia’m dâ` n dê´n 0
n(n + 1)
khi n → ∞. Do dó theo dâ´u hiê.u Leibnitz nó hô.i tu.. Ta xét su.. hô.i tu.
P 1
cu’a chuô˜ i du.o.ng . Chuô˜ i này hô.i tu., chă’ng ha.n theo dâ´u
n>1 n(n + 1)
hiê.u tı́ch phân
 1
Z∞ ZA
dx d x+
2 x A
= lim  1 2 1
= lim ln = ln 2.
x(x + 1) A→∞ A→∞ x+1 1
1 1 x+ −
2 4

Do dó chuô˜ i dã cho hô.i tu. tuyê.t dô´i. N


P 1
` n lâ´y bao nhiêu sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i
Vı́ du. 5. Câ (−1)n−1 2 dê’ tô’ng
n>1 n
. ’ ˜
cu’a chúng sai khác vó i tông cu’a chuô i dã cho không quá 0,01 ? 0,001 ?
Gia’i. 1+ Chuô˜ i dã cho là chuô˜ i Leibnitz. Do dó phâ ` n du. cu’a nó
` u kiê.n
tho’a mãn diê

1
|Rn | < an+1 ⇒ |Rn | < ·
(n + 1)2

Dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i dã cho vó.i su.. sai khác không quá 0,01 ta câ
`n
dòi ho’i là
1
|Rn | < 0, 01 ⇒ < 0, 01 ⇔ n > 10.
(n + 1)2

Nhu. vâ.y dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,01 ta chı’
` n tı́nh tô’ng mu.ò.i sô´ ha.ng dâ
câ ` u là du’.
2 Dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,001 ta câ
+ `n
tı́nh tô’ng 31 sô´ ha.ng dâ` u là du’ (ta.i sao ?) N
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 195

Nhâ.n xét. Ta thâ´y ră`ng chuô˜ i Leibnitz là công cu. tı́nh toán tiê.n
P 1
ho.n so vó.i chuô˜ i du.o.ng. Chă’ng ha.n dê’ tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i 2
n>1 n
vó.i sai sô´ không vu.o..t quá 0,001 ta câ` n pha’i lâ´y 1001 sô´ ha.ng mó.i du’.
Thâ.t vâ.y ta có thê’ áp du.ng dâ´u hiê.u tı́ch phân. Ta có
Z∞ Z∞
f(x)dx < Rn < f (x)dx.
n+1 n

Tù. dó
Z∞
dx 1 ∞ 1
Rn < 2
=− = ·
x x n n
n

1
Tı̀m n dê’ < 0, 001. Gia’i bâ´t phu.o.ng trı̀nh dô´i vó.i n ta có n > 1000,
n
tú.c là R1001 < 0, 001. Vâ.y ta câ ` u dê’ tı́nh tô’ng
` n lâ´y 1001 sô´ ha.ng dâ
. . .
mó i có du o. c sai sô´ không quá 0,001.
Vı́ du. 6. Chú.ng to’ ră`ng chuô˜ i
 5 7   10 26   n2 + 1 n3 − 1 
2+ − + − + ··· + − + . . . (*)
4 8 9 27 n2 n3
hô.i tu., còn chuô˜ i
5 7 10 26 n2 + 1 n3 − 1
2+ − + − + ··· + − + ... (**)
4 8 9 27 n2 n3
thu du.o..c tù. chuô˜ i dã cho sau khi bo’ các dâ´u ngoă. c do.n là chuô˜ i phân
kỳ.
Gia’i. Sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a chuô˜ i (*) có da.ng
n 2 + 1 n3 − 1 n+1
an = 2
− 3
= ·
n n n3
Do dó ∀ n > 1 ta có
n+1 1 1
3
= 2+ 3
n n n
196 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

P 1
và do chuô˜ i α
hô.i tu. ∀ α > 1 nên chuô˜ i dã cho hô.i tu..
n>1 n
Bây giò. xét chuô˜ i (**). Rõ ràng sô´ ha.ng tô’ng quát cu’a (**) không
` n dê´n 0 khi n → ∞, do dó chuô˜ i (**) phân kỳ. N
dâ

BÀI TÂ
.P

Su’. du.ng dâ´u hiê.u Leibnitz dê’ chú.ng minh các chuô˜ i sau dây hô.i
` u kiê.n
tu. có diê
X (−1)n+1 X (−1)n ln n
1. √ 6.
n>4
n2 − 4n + 1 nn>1
X (−1) n n+1 9 X 2n + 1
2. √ 7. (−1)n+1
n>1
n20 + 4n3 + 1 n>1
n(n + 1)
X (−1)n n n π
3. √ X (−1) cos
(n + 1) 3
n+2 8. n
n>1 n
X (−1)n √n
n>1
X √
4. 9.
n
(−1)n ( 2 − 1)
n>1
n + 20
n>1
X 1 X
5. (−1)n √ n−1 1
4
n 10. (−1)n √
n>1 n>1
n + 1 100 n

Kha’o sát su.. hô.i tu. và dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a các chuô˜ i
X  n
n 2n + 1
11. (−1) . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
3n − 2
X  3n + 1 5n+2
n
12. (−1) . (DS. Phân kỳ)
n>1
3n − 2
X 2 + (−1)n
13. (−1)n . (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X (−1)n−1 √
n
14. sin . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n n + 1
13.2. Chuô˜ i hô.i tu. tuyê.t d ô´i và hô.i tu. không tuyê.t d ô´i 197

X ln(n + 1)
15. (−1)n+1 arctg . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(n + 1)2

˜ n. Su’. du.ng bâ´t dă’ng thú.c ln(n + 1) < n + 1, n > 2.
Chı’ dâ
X 1
16. (−1)n+1 . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n − ln3 n

Trong các bài toán sau dây hãy xác di.nh giá tri. cu’a tham sô´ p dê’
chuô˜ i sô´ hô.i tu. tuyê.t dô´i hoă.c hô.i tu. có diê
` u kiê.n
X (−1)n−1
17. p
, p > 0.
n>1
(2n − 1)
` u kiê.n khi 0 < p 6 1)
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > 1; hô.i tu. có diê

X 1
18. (−1)n−1 tgp √ , p > 0.
n>1
n n
2 2
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
3 3
X 5n + 1
19. (−1)n−1 sinp √ , p > 0.
n>1
n2 n+3
2 2
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
3 3
X (−1)n−1  n + 3 p
20. √ ln , p > 0.
n>1
n n+1
1 1
` u kiê.n khi 0 < p 6 )
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi p > ; hô.i tu. có diê
2 2

Kha’o sát dă.c tı́nh hô.i tu. cu’a các chuô˜ i (21-32):
X (−1)n+1
21. √ . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n 3
n
X 1
22. (−1)n+1 . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(2n − 1)3
198 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

X (2n + 1)!!
23. (−1)n−1 . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
2 · 5 · 8 · · · (3n − 1)
X  π 
n+1 ` u kiê.n)
24. (−1) 1 − cos √ . (DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n

n π
X (−1) sin
25. n. (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
n
X (−1)n
26. √ . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n + 2
X (−1)n
27. √
n
. (DS. Phân kỳ)
n>1
n
X (−1)n+1
28. . ` u kiê.n)
(DS. Hô.i tu. có diê
n>1
n − ln n
X (−1)n−1
29. 2n
.
n>1
(n + 1)a
` u kiê.n khi |a| = 1,
(DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i khi |a| > 1, hô.i tu. có diê
phân kỳ khi |a| < 1)
X (−1)n
30. √ . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
(n + 1)( n + 1 − 1)
 1 n
n+1
X (−1) 2 +
31. n . (DS. Hôi tu tuyêt dô´i)
5n . . .
n>1
X π
32. (−1)n tg n . (DS. Hô.i tu. tuyê.t dô´i)
n>1
3

Trong các bài toán sau dây, hãy tı̀m sô´ sô´ ha.ng cu’a chuô˜ i dã cho
` n lâ´y dê’ tô’ng cu’a chúng và tô’ng cu’a chuô˜ i tu.o.ng ú.ng sai khác nhau
câ
mô.t da.i lu.o..ng không vu.o..t quá sô´ δ cho tru.ó.c
X 1
33. (−1)n−1 2 , δ = 0, 01. (DS. N o = 7)
n>1
2n
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 199

X cos(nπ)
34. , δ = 0, 001. (DS. N o = 5)
n>1
n!
X (−1)n−1
35. √ , δ = 10−6 . (DS. N o = 106 )
n 2+1
n>1
X cos nπ
36. n (n + 1)
, δ = 10−6 . (DS. N o = 15)
n>1
2
X (−1)n 2n
37. , δ = 0, 1?; δ = 0, 01? (DS. N o = 2, N o = 3)
n>1
(4n + 1)5n
X (−1)n
38. , δ = 0, 1; δ = 0, 001? (DS. N o = 4, N o = 6)
n>1
n!

13.3 ˜ i lũy thù.a


Chuô
13.3.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Chuô˜ i lũy thù.a dô´i vó.i biê´n thu..c x là chuô˜ i da.ng
X
an xn = a0 + a1x + a2x2 + · · · + an xn + . . . (13.6)
n>0

hay
X
an (x − a)n = a0 + a1(x − a) + · · · + an (x − a)n + . . . (13.7)
n>0

trong dó các hê. sô´ a0, a1, . . . , an , . . . là nhũ.ng hă`ng sô´. Bă`ng phép dô’i
biê´n x bo’.i x − a tù. (13.6) thu du.o..c (13.7). Do dó dê’ tiê.n trı̀nh bày
` n xét (13.6) là du’ (tú.c là xem a = 0).
ta chı’ câ
Chuô˜ i (13.6) luôn hô.i tu. ta.i diê’m x = 0, còn (13.7) hô.i tu. ta.i x = a.
Do dó tâ.p ho..p diê’m mà chuô˜ i lũy thù.a hô.i tu. luôn luôn 6= ∅.
Dô´i vó.i chuô˜ i lũy thù.a bâ´t kỳ (13.6) luôn luôn tô ` n ta.i sô´ thu..c
R : 0 6 R 6 +∞ sao cho chuô˜ i dó hô.i tu. tuyê.t dô´i khi |x| < R và
phân kỳ khi |x| > R. Sô´ R dó du.o..c go.i là bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
200 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

(13.6) và khoa’ng I(R) = (−R, R) du.o..c go.i là khoa’ng hô.i tu. cu’a chuô˜ i
lũy thù.a (13.6).
Bán kı́nh hô.i tu. R cu’a chuô˜ i lũy thù.a có thê’ tı́nh thông qua các
hê. sô´ cu’a nó bo’.i mô.t trong các công thú.c

|an |
R = lim , (13.8)
n→∞ |an+1 |

hoă.c
1
R = lim p (13.9)
n→∞ n |a |
n

nê´u gió.i ha.n o’. vê´ pha’i cu’a (13.8) và (13.9) tô
` n ta.i.
- i.nh nghı̃a 13.3.1. Ngu.ò.i ta nói ră`ng hàm f (x) khai triê’n du.o..c
D
P
thành chuô˜ i lũy thù.a an xn trên khoa’ng (−R, R) nê´u trên khoa’ng
n>0
dó chuô˜ i dã nêu hô.i tu. và tô’ng cu’a nó bă`ng f (x), tú.c là
X
f (x) = an xn , x ∈ (−R, R).
n>0

Di.nh nghı̃a 13.3.2. 1+ Chuô˜ i lũy thù.a da.ng

f 0 (x0 ) f (n) (x0 )


f (x0) + (x − x0 ) + · · · + (x − x0 )n + . . .
1! n!
X f (n) (x0)
= (x − x0 )n (13.10)
n>0
n!

du.o..c go.i là chuô˜ i Taylor cu’a hàm f (x) vó.i tâm ta.i diê’m x0 (o’. dây
0! = 1, f (0) (x0) = f (x0)).
2+ Các hê. sô´ cu’a chuô˜ i Taylor

f 0 (x0 ) f (n) (x0)


a0 = f (x0), a1 = , . . . , an = (13.11)
1! n!
du.o..c go.i là các hê. sô´ Taylor cu’a hàm f(x).
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 201

3+ Khi x0 = 0, chuô˜ i Taylor


f 0 (0) f (n) (0) n X f (n) (0)
f (0) + x + ··· + x + ··· = xn (13.12)
1! n! n>0
n!

du.o..c go.i là chuô˜ i Maclaurin.

13.3.2 D ` u kiê.n khai triê’n và phu.o.ng pháp khai


- iê
triê’n

- i.nh lý 13.3.1 (Tiêu chuâ’n khai triê’n). Hàm f (x) khai triê’n du.o..c
D
˜ i lũy thù.a
thành chuô
X
an xn
n>0

trên khoa’ng (−R, R) khi và chı’ khi trên khoa’ng dó hàm f(x) có da.o
hàm mo.i câ´p và trong công thú.c Taylor
f 0 (0) f (n) (0) n
f (x) = f (0) + x+ ··· + x + Rn (x)
1! n!
` n du. Rn (x) → 0 khi n → ∞ ∀x ∈ (−R, R).
phâ
Trong thu..c hành ngu.ò.i ta thu.ò.ng su’. du.ng dâ´u hiê.u du’ nhu. sau.
- .inh lý 13.3.2. Dê’ hàm f (x) khai triê’n du.o..c thành chuô
D ˜ i lũy thù.a
X
an xn , x ∈ (−R, R)
n>0

` u kiê.n du’ là trên khoa’ng dó hàm f (x) có da.o hàm mo.i câ´p và các
diê
da.o hàm dó bi. chă.n, tú.c là ∃ M > 0 : ∀ n = 0, 1, 2, . . . và ∀ x ∈
(−R, R) thı̀

|f (n) (x)| 6 M.

Ta nêu ra dây hai phu.o.ng pháp khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy
thù.a
202 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

1. Phu.o.ng pháp I (phu.o.ng pháp tru..c tiê´p) gô


` m các bu.ó.c sau:
a) Tı́nh các hê. sô´ theo công thú.c (13.11)
b) Chú.ng to’ ră`ng lim Rn (x) = 0.
n→∞
Nhu.o..c diê’m cu’a phu.o.ng pháp này là tı́nh toán quá cô
` ng kê
` nh và
sau nũ.a là viê.c kha’o sát gió.i ha.n Rn (x) → 0 (n → ∞) la.i càng phú.c
ta.p ho.n.
2. Phu.o.ng pháp II (phu.o.ng pháp gián tiê´p) là phu.o.ng pháp du..a
trên ba’ng các khai triê’n “có să˜ n” (hay Khai triê’n ba’ng) cùng vó.i các
phép tı́nh dô´i vó.i chuô˜ i lũy thù.a.

x2 xn P xn
I. ex = 1 + x + + ··· + − ··· = , x ∈ R.
2! n! n>0 n!

x3 x 5 x2n+1
II. sin x = x − + − · · · + (−1)n + ··· =
3! 5! (2n + 1)!
P x2n+1
= (−1)n , x ∈ R.
n>0 (2n + 1)!

x 2 x4 x2n
III. cos x = 1 − + − · · · + (−1)n + ··· =
2! 4! (2n)!
P x2n
= (−1)n , x ∈ R.
n>0 (2n)!
IV.

α(α − 1) 2 α(α − 1) · · · (α − n + 1) n
(1 + x)α = 1 + αx + x + ··· + x + ...
! 2! n!
X α
=1+ xn , −1 < x < 1,
n>1
n

! ! !
α α α(α − 1) · · · (α − n + 1) α
= 1, = , = Cnα nê´u α ∈ N.
0 n n! n
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 203

Khi α = −1 ta có
1
= 1 − x + x2 − · · · + (−1)n xn + . . .
1+x
X
= (−1)n xn , −1 < x < 1.
n>0
1 X
= 1 + x + x2 + · · · + xn + · · · = xn , −1 < x < 1.
1−x n>0

V.
x2 x3 xn
ln(1 + x) = x − + − · · · + (−1)n−1 + . . . ; −1 < x < 1
2 3 n
x2 xn
ln(1 − x) = −x − − ··· − − . . . , −1 < x < 1.
2 n

CÁC VÍ DU
.
` n hô.i tu. cu’a chuô˜ i lũy thù.a
Vı́ du. 1. Tı̀m miê
X
(−1)n−1 nxn .
n>1

Gia’i. 1+ Ta sẽ áp du.ng công thú.c (13.8). Vı̀ an = (−1)n−1 n và
an+1 = (−1)n (n + 1) nên ta có
|an | n
R = lim = lim = 1.
n→∞ |an+1 | n→∞ n + 1

Nhu. vâ.y chuô˜ i hô.i tu. bó.i −1 < x < 1.


2+ Ta còn câ ` n kha’o sát su.. hô.i tu. cu’a chuô˜ i ta.i các dâ
` u mút cu’a
khoa’ng hô.i tu..
Vó.i x = −1 ta có
X X X
(−1)n−1 n(−1)n = (−1)2n−1 n = (−n).
n>1 n>1 n>1

Do dó chuô˜ i dã cho phân kỳ ta.i diê’m x = −1 (không tho’a mãn diê
`u
` n !)
kiê.n câ
204 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

Vó.i x = 1 ta có
X
(−1)n−1 n ⇒ lim (−1)n−1 n không tô
` n ta.i
n→∞
n>1

Do dó chuô˜ i phân kỳ ta.i diê’m x = 1. Vâ.y miê


` n hô.i tu. cu’a chuô˜ i là
(−1, 1). N
Vı́ du. 2. Tı̀m khoa’ng hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X (−1)n (x − 2)n
·
n>1
nn

Gia’i. Trong tru.ò.ng ho..p này ta su’. du.ng công thú.c (13.9) và thu
du.o..c
1 1
R = lim p = lim r = lim n = +∞.
n→∞ n |a | n→∞ n n→∞
n n (−1)
n
n
` u dó có nghı̃a là chuô˜ i dã cho hô.i tu. vó.i mo.i giá tri. x, tú.c là
Diê
I(R) = (−∞, +∞).
Vı́ du. 3. Tı̀m khoa’ng hô.i tu. cu’a chuô˜ i
X
n!xn , 0! ≡ 1.
n>0

Gia’i. Áp du.ng công thú.c (13.8) ta có

|an | n! 1
R = lim = lim = lim = 0.
n→∞ |an+1 | n→∞ n!(n + 1) n→∞ n + 1

Vâ.y R = 0. Diê ` u dó có nghı̃a ră`ng chuô˜ i dã cho hô.i tu. ta.i diê’m x = 0.
N
1
Vı́ du. 4. Khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy thù.a ta.i lân câ.n diê’m
4−x
x0 = 2 (cũng tú.c là: theo các lũy thù.a cu’a hiê.u x − 2 hay chuô˜ i lũy
thù.a vó.i tâm ta.i diê’m x0 = 2).
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 205

Gia’i. Ta biê´n dô’i hàm dã cho dê’ có thê’ áp du.ng khai triê’n ba’ng:
1 X
= tn , −1 < t < 1.
1 − t n>0

Ta có
1 1 1
= ·
4−x 2 x−2
1−
2
x−2
Xem t = ta có:
2
1 1h  x − 2   x − 2 2  x − 2 n i
= 1+ + + ··· + + ...
4−x 2 2 2 2
1 X 1
⇒ = (x − 2)n .
4 − x n>0 2n+1

Khai triê’n này chı’ dúng khi


x − 2

< 1 ⇔ |x − 2| < 2 ⇔ −2 < x − 2 < 2 ⇔ 0 < x < 4. N
2
Nhâ.n xét. Ba.n do.c cũng dê˜ dàng thu du.o..c khai triê’n trên dây
bă`ng phu.o.ng pháp tru..c tiê´p.
πx
Vı́ du. 5. Khai triê’n hàm f (x) = sin thành chuô˜ i Taylor vó.i tâm
4
ta.i diê’m x0 = 2.
Gia’i. Ta biê´n dô’i hàm dã cho nhu. sau
π π hπ πi π
sin x = sin (x − 2 + 2) = sin (x − 2) + = cos (x − 2).
4 4 4 2 4
π
Xem (x − 2) = t và áp du.ng khai triê’n ba’ng III ta có
4
π X (−1)n  π 2n
sin x = (x − 2)
4 n>0
(2n)! 4
X (−1)n π 2n
= (x − 2)2n , x ∈ R. N
n>0
42n (2n)!
206 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

1+x
Vı́ du. 6. Khai triê’n hàm f (x) = ln thành chuô˜ i Maclaurin.
1−x
1+x
Gia’i. Ta có ln = ln(1 + x) − ln(1 − x). Mă.t khác
1−x

x2 xn
ln(1 + x) = x − + · · · + (−1)n−1 + . . . , −1 < x < 1;
2 n
x2 xn
ln(1 − x) = −x − − ··· − − . . . , −1 < x < 1.
2 n
Tù. dó
2x3 2x5 2x2n−1
ln(1 + x) − ln(1 − x) = 2x + + + ··· + + ...
3 5 2n − 1
− 1 < x < 1. N

BÀI TÂ
.P

Su’. du.ng các khai triê’n ba’ng dê’ khai triê’n hàm thành chuô˜ i lũy
thù.a vó.i tâm ta.i diê’m x0 = 0 và chı’ ra bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
P (−1)n 2n n
1. f (x) = e−2x . (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P 2n n 1
2. f (x) = ln . (DS. x ,R= )
1 − 2x n>1 n 2
 x3  P (−1)n x3n+1 n √
3
3. f (x) = x ln 1 + . (DS. n
x , R = 3)
3 n>1 3 n

3
4 P 4n · 2 · 5 · · · (3n − 4) n
4. f (x) = 1 − 4x. (DS. 1 − x+ x ;
3 n>2 3n · n!
R = 1)
P (−1)n 52n+1 2n+1
5. f (x) = sin 5x. (DS. x ; R = +∞)
n>0 (2n + 1)!

x3 P (−1)n x6n
6. f (x) = cos . (DS. 2n
; R = +∞)
3 n>0 3 (2n)!
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 207

Bă`ng cách biê´n dô’i (trong tru.ò.ng ho..p câ


` n thiê´t) sao cho có thê’ áp
du.ng các khai triê’n ba’ng dê’ khai triê’n hàm f (x) thành chuô˜ i lũy thù.a
vó.i tâm ta.i diê’m x0. Hãy chı’ ra bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
x P (−1)n (x − 10)n
7. f (x) = e− 2 , x0 = 10. (DS. e−5 , R = +∞)
n>0 n! 2n

x
P lnn 2 a
8. f(x) = 2 , x0 = a. (DS. 2 (x − a)n , R = +∞)
n>0 n!
 2 n
x −x
P ln 3
9. f (x) = 2 3 , x0 = 0. (DS. xn , R = +∞)
n>0 n!
3 P (−1)n 2n e 3n
10. f(x) = e1−2x , x0 = 0. (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P (x + 2)n+1
11. f (x) = (2 + x)ex−1, x0 = −2. (DS. , R = +∞)
e3 n>0 n!
12. f(x) = sin(a + x), x0 = 0.
X (−1)n x2n X (−1)n x2n+1
(DS. sin a + cos a , R = +∞)
n>0
2n! n>0
(2n + 1)!

13. f (x) = sin x cos 3x, x0 = 0.

1 X (−1)n (4x)2n+1 1 X (−1)n (2x)2n+1


(DS. − , R = +∞)
2 n>0 (2n + 1)! 2 n>0 (2n + 1)!

 cos x − 1 , x 6= 0
14. f (x) = x ; x0 = 0.
0, x=0
P (−1)n (x)2n−1
(DS. , R = +∞)
n>0 (2n)!
 π 2n−1
π P x−
15. f(x) = cos x, x0 = . (DS. (−1)n 2 , R = +∞)
2 n>1 (2n − 1)!
16. f(x) = sin2 x cos2 x, x = 0.
208 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

P (−1)n+1 · 24n−3 2n
(DS. x , R = +∞)
n>1 (2n)!
17. f(x) = ln(x2 + 3x + 2), x0 = 0.
X xn
(DS. ln 2 + (−1)n−1 [1 + 2−n ] , R = +∞)
n>1
n

18. f(x) = ln(4 + 3x − x2 ), x0 = 2.


X 1 
DS. ln 6 + (−1)n−1 3−n − 2−n (x − 2)n )
n>1
n

1
19. f (x) = , x0 = 0; x0 = 4.
x2 − 2x − 3
1  1 n i n
X h (−1)n+1
(DS. 1) − x , |x| < 1;
n>0
4 12 3
X h (−1)n 1 (−1)n i
2) − n
(x − 4)n , |x − 4| < 1)
n>0
4 20 5

1h 1 1 i
˜ n. Biê’u diê˜ n f (x) =
Chı’ dâ − .
4 x−3 x+1
x2 + x + 1
20. f (x) = , x0 = 0.
(x − 1)(x + 2)
P 2n+1 − (−1)n n
(DS. 1 − x , R = 1)
n>0 2n+1
1
21. f (x) = , x0 = −2.
x2 + 4x + 7
P (x + 2)2n √
(DS. (−1)n n+1
, R = 3)
n>0 3
Su’. du.ng phu.o.ng pháp da.o hàm hoă.c tı́ch phân cu’a chuô˜ i lũy thù.a
dê’ khai triê’n hàm f(x) thành chuô˜ i lũy thù.a vó.i tâm x0 = 0 và chı’
ra bán kı́nh hô.i tu..
π x3 (−1)n x2n−1
22. f (x) = arcctgx. (DS. x+ +···+ + . . . , |x| 6 1)
2 3 2n − 1
13.3. Chuô˜ i lũy thù.a 209

π
˜ n. Khai triê’n arctgx và su’. du.ng hê. thú.c arcctgx = −
Chı’ dâ
2
arctgx.
1 1 P
23. f (x) = . (DS. (n + 1)(n + 2)xn , R = 1)
(1 − x)3 2 n>0
P (2n − 1)!!x2n+1
24. f (x) = arc sin x. (DS. x + , R = 1)
n>1 (2n)!!(2n + 1)

Zx
sin t2 P (−1)n x4n+2
25. f (x) = dt. (DS. , R = +∞)
t n>1 (2n + 1)!(4n + 2)
0

Zx
ln(1 + t) P (−1)n−1 xn
26. f (x) = dt. (DS. , R = 1)
t n>1 n2
0

Zx
1 − cos 2t P (−1)n 4n x2n−1
27. f (x) = dt. (DS. , R = +∞)
t2 n>1 (2n − 1)(2n)!
0

Zx  ln(1 + x) , x 6= 0,
28. f (x) = g(t)dt, g(x) = x

0 1, x = 0.

X xn
(DS. (−1)n−1 , R = 1)
n>1
n2

29. f(x) = ln(x + x2 + 1).
P (2n − 1)!! 2n+1
(DS. x + (−1)n x , R = 1)
n>1 (2n)!!
Zx
dt
˜ n. f (x) = √
Chı’ dâ .
1 + t2
0

Áp du.ng các phu.o.ng pháp thı́ch ho..p dê’ khai triê’n hàm f (x) thành
chuô˜ i lũy thù.a vó.i tâm ta.i x0 và chı’ ra bán kı́nh hô.i tu. cu’a chuô˜ i
P (x − 4)n
30. f (x) = ex−1 , x0 = 4. (DS. e3 , R = +∞)
n>0 n!
210 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

P 3n − 2(−1)n n
31. f(x) = e3x − 2e−x , x0 = 0. (DS. x , R = +∞)
n>0 n!
1 P (ln 8)n
32. f(x) = , x 0 = −1. (DS. 32 (x + 1)n , R = +∞)
23x−2 n>0 n!
P (ln 2 + 1)n
33. f (x) = 2x ex−1, x0 = 1. (DS. 2 (x − 1)n , R = +∞)
n>0 n!
π
34. f (x) = sin 3x, x0 = .
4

2 X (−1)n 32n  π 2n
(DS. x−
2 n>0 (2n)! 4

2 X (−1)n 32n+1  π 2n+1
− x− , R = +∞)
2 n>0 (2n + 1)! 4
x π
35. f (x) = cos , x0 = − .
2 3
 π 2n
n
√ X (−1) x +
(DS. 3 3
(2n)!2 2n+1
n>0
X (−1)n  π π 2n+1
+ x+ x+ , R = +∞)
n>0
(2n + 1)!(22n+1 3 3
π
36. f (x) = cos2 x, x0 = .
4
 π 2n−1
n n−1
1 X (−1) 4 x −
(DS. + 4 , R = +∞)
2 n>1 (2n − 1)!

37. f (x) = sin x cos2 x, x0 = 0.


X (−1)n
(DS. (1 + 32n+1 )x2n+1 , R = +∞)
n>0
4(2n)!

38. f (x) = cos x cos 2x, x0 = 0.


1X h 1 32n i 2n
n
(DS. (−1) + x , R = +∞)
2 n>0 (2n)! (2n)!
13.4. Chuô˜ i Fourier 211

39. f (x) = x ln x, x0 = 1.
X (−1)n−1 (x − 1)n+1 X (−1)n−1 (x − 1)n
(DS. + , R = 1)
n>1
n n>1
n

40. f (x) = ln(2x + 3), x0 = 4.


X  2 n+1 1 11
n
(DS. ln 11 + (−1) (x − 4)n , R = )
n>1
11 n+1 2

41. f (x) = ln(3 − 4x), x0 = −2.


X  4 n (x + 2)n h −19 3 i
(DS. ln 11 − , x∈ , )
n>1
11 n 4 4

x+3
42. f (x) = arctg , x0 = 0.
x−3
π X (−1)n+1 x2n+1
(DS. − + , R = 3)
4 n>0 32n+1 2n + 1

3 P n+1 x
2n
˜ n. f 0 (x) = −
Chı’ dâ = (−1) . Tù. dó
x2 + 9 n>0 32n+1
Zx X (−1)n+1 Z
x

f(t)dt = f (x) − f(0) = t2ndt.


n>0
32n+1
0 0

13.4 ˜ i Fourier
Chuô
13.4.1 Các di.nh nghı̃a co. ba’n
Hê. hàm
1 πx πx nπx nπx
, cos , sin , . . . , cos , sin ,... (13.13)
2 ` ` ` `
du.o..c go.i là hê. lu.o..ng giác co. so’.. Dó là hê. tru..c giao trên doa.n [−`, `]
(tú.c là tı́ch phân theo doa.n dó cu’a tı́ch hai hàm khác nhau bâ´t kỳ cu’a
hê. bă`ng 0).
212 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

- i.nh nghı̃a 13.4.1. 1) Chuô˜ i hàm da.ng


D
a0 X  nπx nπx 
+ an cos + bn sin , (13.14)
2 n>1
` `

trong dó ` > 0; an , bn là các hă`ng sô´ (go.i là hê. sô´ cu’a chuô˜ i (13.14))
du.o..c go.i là chuô˜ i lu.o..ng giác.
2) Chuô˜ i lu.o..ng giác (13.14) du.o..c go.i là chuô˜ i Fourier cu’a hàm
f (x) theo hê. lu.o..ng giác co. so’. (13.13) (go.i tă´t là chuô˜ i Fourier) nê´u
các hê. sô´ cu’a nó du.o..c tı́nh theo công thú.c
Z`
1 nπx
an = f (x) cos dx, n = 0, 1, . . .
` `
−`
(13.15)
Z`
1 nπx
bn = f (x) sin dx, n = 1, 2, . . .
` `
−`

Các hê. sô´ an , bn du.o..c tı́nh theo công thú.c (13.15) du.o..c go.i là hê. sô´
Fourier cu’a hàm f theo hê. lu.o..ng giác co. so’..
Z`
Gia’ su’. hàm f(x) tho’a mãn diê ` u kiê.n |f (x)|dx < +∞. Khi dó
−`
luôn luôn xác di.nh du.o..c các hê. sô´ an , bn theo (13.15) và lâ.p chuô˜ i
Fourier dô´i vó.i hàm f (x) và viê´t
a0 X  nπx nπx 
f (x) ∼ + an cos + bn sin , (13.16)
2 n>1
` `

o’. dây dâ´u “∼” du.o..c dùng khi dă’ng thú.c chu.a du.o..c chú.ng minh (và
du.o..c go.i là dâ´u tu.o.ng ú.ng).

13.4.2 ` su.. hô.i tu. cu’a chuô


Dâ´u hiê.u du’ vê ˜ i Fourier
Dâ´u tu.o.ng ú.ng “∼” trong hê. thú.c (13.16) có thê’ thay bă`ng dâ´u dă’ng
thú.c nê´u hàm f (x) tho’a mãn dâ´u hiê.u du’ sau dây vê
` khai triê’n hàm
thành chuô˜ i Fourier.
13.4. Chuô˜ i Fourier 213

- i.nh lý Dirichlet. Gia’ su’. f(x) là hàm tuâ


D ` n hoàn chu kỳ T (go.i là
hàm T -tuâ 0
` n hoàn), f(x) và f (x) hoă.c liên tu.c khă ´p no.i hoă.c liên tu.c
tù.ng khúc (tú.c là chı’ có mô.t sô´ hũ.u ha.n diê’m gián doa.n loa.i I trong
mô ˜ i chu kỳ).
Khi dó chuô˜ i Fourier cu’a hàm f (x) hô.i tu. vó.i mo.i x dê´n tô’ng S(x)
và
1) Ta.i mo.i diê’m liên tu.c cu’a hàm f (x), chuô ˜ i hô.i tu. dê´n chı́nh
.
hàm f (x) tú c là S(x) = f(x).
2) Ta.i mo.i diê’m gián doa.n, chuô ˜ i hô.i tu. dê´n nu’.a tô’ng các gió.i
ha.n mô.t phı́a bên trái và bên pha’i cu’a hàm, tú.c là
f(x0 + 0) + f(x0 − 0)
S(x0) = , x0 là diê’m gián doa.n.
2
´p no.i thı̀ chuô
3) Nê´u f (x) liên tu.c khă ˜ i Fourier cu’a nó hô.i tu. tuyê.t
` u.
dô´i và dê
Có hai tru.ò.ng ho..p dă.c biê.t sau dây:
1) Nê´u f (x) là hàm chă˜ n, tú.c là f(x) = f (−x) ∀ x thı̀ bn = 0
∀ n > 1 và chuô˜ i Fourier cu’a nó chı’ chú.a các hàm cosin:
Z`
a0 X nπx 2 nπx
f (x) = + an cos , an = f (x) cos dx n = 0, 1, 2, . . .
2 n>1
` ` `
0

2) Nê´u f (x) là hàm le’, tú.c là f (x) = −f (−x) ∀ x thı̀ an = 0
∀ n = 0, 1, . . . và chuô˜ i Fourier cu’a nó chı’ chú.a các hàm sin:

X Z`
nπx 2 nπx
f (x) = bn sin , bn = f (x) sin dx n = 1, 2, . . .
n>1
` ` `
0

Nê´u hàm f(x) chı’ xác di.nh trên doa. n [a, b] ⊂ [−`, `] và không xác
di.nh trên [−`, `] \ [a, b] thı̀ có thê’ du..ng hàm phu. F (x) sao cho

f(x), x ∈ [a, b]
F (x) =
g(x), x ∈ [−`, `] \ [a, b],
214 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

trong dó g(x) là hàm kha’ tı́ch tùy ý.


Sau dó gia’ thiê´t F (x + 2`) = F (x) ∀ x ∈ R và thu du.o..c hàm tuâ `n
. . .
hoàn F (x) có chu kỳ 2`. Phép du. ng hàm F (x) nhu vâ.y du o. c go.i là.
phép thác trıê’n tuâ
` n hoàn f (x).
Hàm f (x) du.o..c cho trên [0, `] có thê’ thác triê’n tùy ý sang khoa’ng
` [−`, 0] và do vâ.y nó du.o..c biê’u diê˜ n bo’.i các chuô˜ i Fourier khác
kê
nhau (mà thu.ò.ng gă.p là chuô˜ i Fourier chı’ chú.a hoă.c các hàm cosin
hoă.c các hàm sin).
Ta xét hai tru.ò.ng ho..p dă.c biê.t sau dây:
1) Chuô˜ i Fourier theo các hàm cosin thu du.o..c khi thác triê’n chă˜ n
hàm dã cho trên doa.n [0, `] sang khoa’ng kê ` [−`, 0]. Trong tru.ò.ng ho..p
` thi. cu’a hàm F (x) dô´i xú.ng qua tru.c tung.
này dô
2) Chuô˜ i Fourier theo các hàm sin thu du.o..c khi thác triê’n le’ hàm
dã cho sang khoa’ng kê ` [−`, 0). Trong tru.ò.ng ho..p này dô ` thi. cu’a hàm
F (x) là dô´i xú.ng qua gô´c to.a dô..
Gia’ su’. hàm f(x) liên tu.c trên doa.n [−`, `] và f (−`) = f (`) và a0,
an , bn , n ∈ N là các hê. sô´ Fourier cu’a hàm f (x). Khi dó ta có dă’ng
thú.c

Z`
1 a20 X 2
f 2 (x)dx = + (an + b2n ). (13.17)
` 2 n>1
−`

Dă’ng thú.c (13.17) du.o..c go.i là dă’ng thú.c Parseval.

CÁC VÍ DU
.

Vı́ du. 1. Khai triê’n hàn f (x) = signx, −π < x < π thành chuô˜ i
Fourier và su’. du.ng khai triê’n â´y dê’ tı̀m tô’ng cu’a chuô˜ i Leibnitz

X (−1)n
·
n>1
2n + 1
13.4. Chuô˜ i Fourier 215

Gia’i. Vı̀ hàm f(x) le’ nên an = 0, n = 0, 1, . . . và


2 2  cos nx π 
bn = signx sin nxdx = −
π π n 0
0

4 

2 nê´u n = 2m − 1
= ([1 − cos nπ]) = π(2m − 1) , m ∈ N.
nπ 
0 nê´u n = 2m

Do dó vó.i −π < x < π ta có

4 X sin(2m − 1)x
signx = ·
π m>1 2m − 1

π
Nê´u dă.t x = thı̀ tù. chuô˜ i Fourier thu du.o..c, ta có
2

4 X (−1)m+1 X (−1)m π
1= ⇒ = · N
π m>1 2m − 1 m>0
2m + 1 4

Vı́ du. 2. Tı̀m khai triê’n Fourier cu’a hàm f(x) = x3 + x2 − x + 1,


x ∈ [−1, 1].
Gia’i. Nhu. vâ.y ta pha’i khai triê’n hàm dã cho theo hê. co. so’.
{1, cos πx, sin πx, cos 2πx, sin 2πx, . . . }.
Ta có

Z1
4
a0 = (x3 + x2 − x − 1)dx = − ,
3
1
216 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

Z1
an = (x3 + x2 − x − 1) cos nπxdx
−1
Z1
1 h 2 1 i
= (x − 1) sin nπx −1 − 2 x sin nπxdx

−1
Z1
2 h 1 i 4
= 2 2 x cos nπx −1 − cos nπxdx = (−1)n , n = 1, 2, . . .
π n π 2 n2
−1
Z1
12
bn = (x3 + x2 − x − 1) sin nπxdx = 3 3
(−1)n , n = 1, 2, . . .
π n
−1

Vı̀ hàm f (x) kha’ vi trên khoa’ng (−1, 1) nên ta có

3 22 4 X h (−1)n 3(−1)n i
x +x −x−1=− + 2 cos nπx + sin nπx ,
3 π n>1 n2 πn3

∀x ∈ (−1, 1).
Vı́ du. 3. Khai triê’n hàm f (x) = x, x ∈ [0, `]:
1) theo các hàm cosin;
2) theo các hàm sin.
Gia’i. 1) Dê’ khai triê’n hàm f (x) thành chuô˜ i Fourier theo các hàm
cosin, ta thu..c hiê.n phép thác triê’n chă˜ n hàm f (x) = x, x ∈ [0, 1] sang
` [−`, 0] và thu du.o..c hàm f ∗ (x) = |x|, x ∈ [−`, `]. Tù. dó thác
doa. n kê
triê’n 2`-tuâ
` n hoàn hàm f ∗ (x) ra toàn tru.c sô´. Hiê’n nhiên hàm f ∗ (x)
liên tu.c ∀ x ∈ R. Ta có:

Z`
2
a0 = xdx = `,
`
0

Z` 0 nê´u n chă˜ n,
2 nπx
an = x cos dx =
` ` − 4` nê´u n le’.
0 n2 π 2
13.4. Chuô˜ i Fourier 217

Tù. dó ta thu du.o..c


` 4` X cos(2n − 1)x
x= − 2 , 0 6 x 6 `.
2 π n>1 (2n − 1)2

2) Dê’ khai triê’n hàm f (x) theo các hàm sin, ta thu..c hiê.n phép
thác triê’n le’ hàm f(x) = x, x ∈ [0, `] sang doa.n kê ` [−`, 0] và thu du.o..c
hàm f ∗ (x) = x, x ∈ [−`, `]. Tù. dó thác triê’n 2`-tuâ` n hoàn hàm f ∗ (x)
ra toàn tru.c sô´. Hàm dã du.o..c thác triê’n tho’a mãn di.nh lý Dirichlet.
Do vâ.y ta có: a0 = 0, an = 0, ∀ n = 1, 2, . . .
Z` Z`
2 nπx 2 h x` nπx ` ` nπx i
bn = x sin dx = − cos + cos dx
` ` ` nπ ` 0 nπ `
0 0
2`
= (−1)n+1 .

Do dó
2` X (−1)n+1 nπx
x= sin , 0 6 x 6 `,
π n>1 n `

Vı́ du. 4. Khai triê’n hàm


 π
0 nê´u x 6
f (x) = 2
|x| − π nê´u π < |x| < π
2 2
và f(x + 2π) = f(x), x ∈ R thành chuô˜ i Fourier.
Gia’i. Hàm f(x) là hàm chă˜ n nên nó khai triê’n du.o..c thành chuô˜ i
Fourier theo các hàm cosin. Ta có
Zπ Zπ 
2 2 π π
a0 = f(x)dx = x− dx = ,
π π 2 4
0 π/2
Zπ Zπ 
2 2 π
an = f(x) cos nxdx = x− cos nxdx
π π 2
0 π/2

h
2 cos nπ cos i
= − 2 , n ∈ N.
π n2 n2
218 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

Tù. dó suy ra ră`ng vó.i x ∈ (−π, π)



π 2 X h cos nπ cos i
f(x) = + − 2 cos nx
8 π n>1 n2 n2
π 2 X (−1)n 1 X (−1)n
= + cos nx − cos 2nx,
8 π n>1 n2 2π n>1 n2

trong dó ta dã su’. du.ng các hê. thú.c



cos
2 cos nx = 0 vó.i n = 2m − 1
n2

cos m
2 cos nx = (−1) cos 2mx, n = 2m. N
n2 4m2
13.4. Chuô˜ i Fourier 219

BÀI TÂ
.P

Khai triê’n hàm thành chuô˜ i Fourier trên doa.n (khoa’ng) dã cho và
trong mô.t sô´ tru.ò.ng ho..p hãy su’. du.ng khai triê’n thu du.o..c dê’ tı́nh
tô’ng cu’a chuô˜ i sô´:
x π P sin nx
1. f (x) = , x ∈ (0, 2π). (DS. − )
2 2 n>1 n

6 nê´u 0 < x < 1
2. f (x) =
3x nê´u 2 < x < 4.

15 12 h πx 1 3πx 1 5πx i
(DS. + 2 cos + cos + cos + ...
2 π 2 9 2 25 2
6h πx 1 2πx 1 3πx i
− sin + sin + sin + ... )
π 2 2 2 3 2
3. f (x) = e−x , x ∈ (−π, π).

eπ − e−π h 1 X (−1)n i
(DS. e−x = + (cos nx + n sin nx) )
π 2 n>1 1 + n2

P (−1)n−1
4. f(x) = x2, x ∈ [−π, π). Tı́nh tô’ng các chuô˜ i sô´ và
n>1 n2
P 1
2
.
n>1 n

π2 X cos nx
(DS. x2 = −4 (−1)n−1 2
. Thay x0 = 0, ta thu du.o..c
3 n>1
n
X (−1)n−1 π2 X 1 π2
= . Thay x = π thu du.o..c = )
n>1
n2 12 n>1
n 2 6

5. f(x) = x2 , x ∈ (0, π), f(x) = f (x + pi).

π2 X  1 π 
(DS. + cos 2nx − sin 2nx )
3 n>1
n2 n
220 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

x
6. f(x) = cos , x ∈ (0, 2π], f (x) = f (x + 2π).
2
x 8X n sin nx
(DS. cos = )
2 π n>1 (2n − 1)(2n + 1)

0 nê´u − 3 < x 6 2 P 1
7. f (x) = Tı́nh tô’ng cu’a chuô˜ i .
x nê´u 0 < x < 3. n>1 (2n − 1)
2

3 6 X 1 (2n − 1)nx 3 X (−1)n nπx


(DS. − 2 2
cos − sin ,
4 π n>1 (2n − 1) 3 π n>1 n 3

π2 .
tô’ng cu’a chuô˜ i bă`ng
vó i x0 = 0)
8
8. f(x) = x sin x, x ∈ [−π, π].

cos x X (−1)n cos nx


(DS. 1 − +2 2−1
)
2 n>2
n

Hãy khai triê’n các hàm sau dây thành chuô˜ i Fourier theo các hàm
sin hoă.c hàm cosin
P 4n2 + 1
9. f (x) = x cos x, x ∈ (0, π). Tı́nh tô’ng chuô˜ i 2 2
.
n>0 (4n − 1)

2 π 4 X 4n2 + 1
(DS. 1) x cos x = − + cos x − cos 2nx.
π 2 π n>1 (4n2 − 1)2
sin x X n
2) x cos x = − +2 (−1)n 2 sin nx, 0 6 x < π.
x n>2
n −1
X 4n2 + 1 π2 1
3) 2 − 1)
= + (thê´ x = 0 vào 1))
n>0
(4n 8 2

10. f (x) = x(π − x), 0 6 x < π, f (x) = f (x + π).

π2 X 2nx
(DS. − cos 2 )
6 n>1
n
13.4. Chuô˜ i Fourier 221

h πi P (−1)n
11. f (x) = cos x, x ∈ 0, . Tı́nh S = .
2 n>1 (2n − 1)(2n + 1)

4 h1 X cos 2nx i 1 π
(DS. − (−1)n 2 ; S = − khi x0 = 0)
π 2 n>1 4n − 1 2 4

1 nê´u 0 6 x 6 1
12. f (x) = Tı́nh
0 nê´u 1 < x 6 π.

X sin n X sin n
σ1 = ; σ2 = (−1)n
n>1
n n>1
n

2 h 1 X sin n i π−1
(DS. + cos nx , σ1 = ;
π 2 n>1 n 2
1 .
khi x0 = 0; σ2 = − vó i x = π)
2
13. f (x) = | cos x|. Tı́nh
X 1 X 1
S1 = (−1)n 2
và S2 = .
n>1
4n − 1 n>1
4n2 −1

2 4 X (−1)n+1
(DS. + cos 2nx;
π π n>1 4n2 − 1
π−2 1 π
S1 = khi x0 = 0, S2 = khi x0 = )
4 2 2
P 1
14. f (x) = | sin x|, x ∈ [−π, π]. Tı́nh S = (2n−1)(2n+1)
.
n>1

2 4X cos 2nx 1
(DS. − , S = khi x0 = 0)
π π n>1 (2n − 1)(2n + 1) 2

P (−1)n−1
15. f (x) = sign(sin x). Tı́nh S = .
n>1 2n − 1

4 X sin(2n − 1)x X (−1)n+1 π π


(DS. , = vó.i x0 = )
π n>1 2n − 1 n>1
2n − 1 4 2
222 Chu.o.ng 13. Lý thuyê´t chuô˜ i

` n thâ.p phân cu’a sô´ x.


16. f(x) = x − [x] = {x} - phâ

1 1 X sin 2nπx
(DS. {x} = − )
2 π n>1 n


−x nê´u − π 6 x 6 0
17. f(x) = x2
 nê´u 0 < x 6 π.
π
5π X n 3(−1)n − 1 4 o
(DS. + cos nx − 2 sin(2n − 1)x )
12 n>1 πn2 π (2n − 1)3

0 khi − 2 6 x 6 0
18. f (x) = 1
 x khi 0 < x 6 2.
2

1 Xh 2 nπx (−1)n+1 nπx i


(DS. + − 2 cos + sin )
4 n>1 π (2n − 1)3 2 nπ 2

P 2
19. f (x) = x, x ∈ [3, 5]. (DS. 4 + (−1)n+1 sin nπx)
n>1 nπ

Chı’ d☠n. Ta hiê’u khai triê’n Fourier cu’a hàm f (x) = x trên khoa’ng
` n hoàn vó.i chu kỳ 2` = 5−3 = 2
(3, 5) là khai triê’n Fourier cu’a hàm tuâ
trùng vó.i hàm f (x) trên khoa’ng (3, 5).
h π πi
20. f(x) = sin 2x + cos 5x, x ∈ − , .
2 2
2 20 X (−1)n
(DS. − + sin 2x + cos 2nx)
5π π n>1 4n2 − 25
h
π πi
21. f(x) = x sin 2x, x ∈ − , .
4 4
1 8 X (−1)n+1 n
(DS. + cos 4nx)
π π n>1 4n2 − 1
13.4. Chuô˜ i Fourier 223


0, −π 6 x 6 0
22. f (x) = trên doa.n [−π, π].
sin x, 0 < x 6 π

1 1 X 2
(DS. + sin x − 2 − 1)
cos 2nx)
π 2 n>1
π(4n
 π
0, 6 |x| 6 π
23. f (x) = 2 trên doa.n [−π, π].
cos x, |x| < π
2
1 1 X 2
(DS. + cos x − cos 2nx)
π 2 n>1
π(4n2 − 1)
 h πi
cos x,x ∈ 0,
24. f(x) =  2 i trên doa. n [0, π].
− cos x, x ∈ π , π
2
4 h1 X cos 2nx i
(DS. + (−1)n+1 2 )
π 2 n>1 4n − 1

a0 P n
25. Gia’ su’. Sn (f, x) = + (ak cos kx + bk sin kx) là tô’ng riêng thú.
2 k=1
˜ ` n hoàn f (x). Chú.ng minh ră`ng
n cu’a chuô i Fourier cu’a hàm 2π-tuâ

Zπ 1
1 sin n + (t − x)
Sn (f, x) = f(t) 2 dt.
π t−x
−π 2 sin
2
Chı’ d☠n. Su’. du.ng các công thú.c tı́nh hê. sô´ Fourier cu’a hàm f (x)
và hê. thú.c
1
1 sin n + α
+ cos α + cos 2α + · · · + cos nα = 2 ·
2 α
2 sin
2
Chu.o.ng 14

Phu.o.ng trı̀nh vi phân

14.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 . . . . . . . . . 225


14.1.1 Phu.o.ng trı̀nh tách biê´n . . . . . . . . . . . 226
14.1.2 Phu.o.ng trı̀nh d ă’ng câ´p . . . . . . . . . . . 231
14.1.3 Phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh . . . . . . . . . . 237
14.1.4 Phu.o.ng trı̀nh Bernoulli . . . . . . . . . . . 244
14.1.5 Phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ
` n . . . . . . 247

14.1.6 Phu.o.ng trı̀nh Lagrange và phu.o.ng trı̀nh


Clairaut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
14.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao . . . . . . . . 259
14.2.1 Các phu.o.ng trı̀nh cho phép ha. thâ´p câ´p . . 260
14.2.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 2 vó.i
`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
hê. sô´ hă
14.2.3 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh thuâ `n
nhâ´t câ´p n (ptvptn câ´p n ) vó.i hê. sô´ hă
`ng . 273

14.3 Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p


1 vó.i hê. sô´ hă
`ng . . . . . . . . . . . . . . . . 290
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 225

14.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1

Trong mu.c này ta xét các phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng câ´p 1, tú.c là
phu.o.ng trı̀nh da.ng F (x, y, y 0) = 0 hoă.c du.ó.i da.ng gia’i du.o..c vó.i y 0 là
y 0 = f (x, y).
Hàm kha’ vi y = ϕ(x) du.o..c go.i là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh vi
phân nê´u khi thay nó cho â’n hàm cu’a phu.o.ng trı̀nh ta sẽ thu du.o..c
` ng nhâ´t thú.c.
dô
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1: y 0 = f (x, y)
trong miê ` n D ⊂ R2 là hàm y = ϕ(x, C) tho’a mãn các tı́nh châ´t sau:
1+ Nó là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho ∀ C thuô.c tâ.p ho..p nào
dó;
2+ Vó.i mo.i diê ` u kiê.n ban dâ
` u y(x0) = y0 sao cho (x0 , y0) ∈ D chı’
có mô.t giá tri. duy nhâ´t C = C0 làm cho nghiê.m y = ϕ(x, C0 ) tho’a
mãn diê ` u kiê.n ban dâ` u dã cho.
Mo.i nghiê.m y = ϕ(x, C0) nhâ.n du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát y =
ϕ(x, C) ú.ng vó.i giá tri. cu. thê’ C = C0 du.o..c go.i là nghiê.m riêng.
Bài toán tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 0 = f (x, y) tho’a mãn
` u kiê.n ban dâ
diê ` u y(x0) = y0 du.o..c go.i là bài toán Cauchy.
Tuy nhiên, ta còn gă.p nhũ.ng phu.o.ng trı̀nh vi phân có các nghiê.m
không thê’ thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i bâ´t cú. giá tri. C nào.
Nghiê.m nhu. vâ.y go.i là nghiê. m kỳ di. (bâ´t thu.ò.ng!) Chă’ng ha.n phu.o.ng
p
trı̀nh y 0 = 1 − y 2 có nghiê.m tô’ng quát y = sin(x + C) và hàm y = 1
cũng là nghiê.m nhu.ng không thê’ thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i
bâ´t cú. giá tri. C nào. Dó là nghiê.m kỳ di..
226 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

14.1.1 Phu.o.ng trı̀nh tách biê´n


Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 da.ng

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0

du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tách biê´n nê´u các hàm P (x, y) và Q(x, y)
phân tı́ch du.o..c thành tı́ch các thù.a sô´ mà mô˜ i thù.a sô´ chı’ phu. thuô.c
vào mô.t biê´n:

f1 (x)f2(y)dx + ϕ1 (x)ϕ2(y)dy = 0. (14.1)

Dê’ tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh này ta câ


` n chia 2 vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh
(14.1) cho f2 (y)ϕ1(x) 6= 0 và thu du.o..c

f1 (x) ϕ2(y)
dx + dy = 0 (14.2)
ϕ1 (x) f2(y)

và tù. dó thu du.o..c tı́ch phân tô’ng quát


Z Z
f1 (x) ϕ2 (y)
dx + dy = C. (14.3)
ϕ1 (x) f1 (y)

Trong phép chia dê’ có (14.2), có thê’ làm mâ´t nghiê.m cu’a các
phu.o.ng trı̀nh f1 (y) = 0 và ϕ1 (x) = 0. Do vâ.y dê’ thu du.o..c toàn bô.
` n ho..p nhâ´t vào (14.3) các không diê’m cu’a hàm
nghiê.m cu’a (14.1) ta câ
f1 (y) và ϕ1 (x).
Nhâ.n xét. Phu.o.ng trı̀nh da.ng
dy
= f (ax + by),
dx
trong dó f (ax + by) hàm liên tu.c, có thê’ du.a vê
` phu.o.ng trı̀nh tách
biê´n

[a + bf (t)]dx − dt = 0

bo’.i phép dô’i biê´n t = ax + by.


14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 227

CÁC VÍ DU .
p
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 2 + 1dx = xydy.
Gia’i. Dó là phu.o.ng trı̀nh da.ng (14.1). Chia hai vê´ cho tı́ch
p
x y 2 + 1 ta có

dx ydy
=p , x 6= 0
x y2 + 1

và tù. dó


Z Z p
dx ydy
= p + C ⇒ ln |x| − y 2 + 1 = C.
x y2 + 1

Nhu. vâ.y, mo.i nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
p
ln |x| − y 2 + 1 = C, và x = 0. N

Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh (x2 − 1)y 0 + 2xy 2 = 0, y(0) = 1.


` u tiên ta tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh. Ta có
Gia’i. Dâ
dy 2xdx
(x2 − 1)dy + 2xy 2dx = 0 ⇒ 2
+ 2 = 0.
y x −1
Tù. dó thu du.o..c
1
− + ln |x2 − 1| = C. (14.4)
y
Do vâ.y mo.i nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
1
− + ln |x2 − 1| = C, và y = 0.
y
Tù. tâ.p ho..p mo.i du.ò.ng cong tı́ch phân thu du.o..c ta tı̀m du.ò.ng
cong qua diê’m (0, 1). Thay x = 0 và y = 1 vào (14.4) ta có C = −1.
Nhu. vâ.y hàm
1
y=
1 + ln |x2 − 1|
228 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

là nghiê.m cu’a bài toán Cauchy dã cho. N


Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh (1 + ex)yy 0 = ex, y(0) = 1.
Gia’i. Ta có
dy ex dx y2
(1 + ex)y = ex ⇒ ydy = ⇒ = ln(1 + ex ) + C. (14.5)
dx 1 + ex 2
Thay x = 0 và y = 1 vào (14.5) ta thu du.o..c nghiê.m riêng
 1 + ex 2 r  1 + ex 2
2
y = 1 + ln ⇒ y = ± 1 + ln .
2 2

Tù. diê
` u kiê.n ban dâ ` u suy ră`ng y > 0 (y x=0 = 1 > 0) do vâ.y tru.ó.c
dâ´u căn ta lâ´y dâ´u +. Nhu. vâ.y nghiê.m riêng câ
` n tı̀m là
r  1 + ex 2
y = 1 + ln . N
2
Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh
dy
= cos(x + y).
dx
Gia’i. Áp du.ng nhâ.n xét dã nêu, ta dă.t z = x + y. Khi dó ta có
dz dy
=1+
dx dx
. . .
và tù dó phu o ng trı̀nh dã cho có da.ng
Z Z
dz dz dz
= 1 + cos z ⇒ = dx ⇒ = dx + C
dx 1 + cos z 1 + cos z
Z
dz z
⇒ z = x + C ⇒ tg = x + C ⇒ z = 2[arctg(x + C) + nπ].
2 cos2 2
2
Vı̀ khi gia’i phu.o.ng trı̀nh ta dã chia hai vê´ cho 1 + cos z. Do vâ.y,
` n kiê’m tra xem có mâ´t nghiê.m hay không. Vı̀ 1 + cos z = 0 ⇔ zn =
câ
(2n + 1)π, n ∈ Z. Thê´ zn vào phu.o.ng trı̀nh ta thâ´y zn là nghiê.m cu’a
phu.o.ng trı̀nh dã cho. Tro’. vê
` biê´n cũ ta có nghiê.m:

y = −x + 2arctg(x + C) + 2nπ,
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 229

và

y = −x + (2n + 1)π. N

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau


1. (1 + y 2 )dx + (1 + x2 )dy = 0. (DS. arctgx + arctgy = C)
2. (1 + y 2 )dx + xydy = 0. (DS. x2 (1 + y 2 ) = C)
3. (1 + y 2 )dx = xdy. (DS. y = tg ln Cx)
p √ √ p
4. x 1 + y 2 + yy 0 1 + x2 = 0. (DS. 1 + x2 + 1 + y 2 = C)
5. e−y (1 + y 0) = 1. (DS. ex = C(1 − e−y ))
6. y 0 = ax+y (0 < a 6= 1). (DS. ax + a−y = C)
7. ey (1 + x2)dy − 2x(1 + ey )dx = 0. (DS. 1 + ey = C(1 + x2 ))
8. y 2 sin xdx + cos2 x ln ydy = 0. (DS. (1 + Cy + ln y) cos x)
1
9. ex sin3 y + (1 + e2x) cos y · y 0. (DS. arctgex = + C)
2 sin2 y
y − x π 
10. y 0 = sin(x − y). (DS. x + C = cotg + )
2 4
y−x
11. y 0 = cos(y − x). (DS. x − cotg = C, y − x = 2kπ, k ∈ Z)
2
12. y − y 0 = 2x − 3. (DS. y = 1 − 2x + Cex)
Chı’ d☠n. Dô’i biê´n z = y + 2x − 3.
1 1
13. (x + 1)3 dy − (y − 2)2 dx = 0. (DS. − + = C)
y − 2 2(x + 1)2
√ √ √ √
14. ( xy + x)y 0 − y = 0. (DS. 2 y + ln |y| − 2 x = C)
 2 x
x+y x−2y 0 318−y
15. 2 +3 y = 0. (DS. − = C)
2 ln 18
ln
3
230 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

16. (y + xy)dx + (x − xy)dy = 0. (DS. x − y + ln |xy| = C)


17. yy 0 + x = 1. (DS. (x − 1)2 + y 2 = C 2)
18. 1 + (1 + y 0)ey = 0. (DS. (ey + 1)ex = C)
1 
19. y 0 = cos(x − y) − cos(x + y) .
2  
(DS. y = 2 arctg(C1 e− cos x + nπ )
dy
20. 3ex tgydx + (2 − ex) = 0. (DS. tgy − C(2 − ex )3 = 0)
cos2 y
Tı̀m nghiê.m riêng cu’a các phu.o.ng trı̀nh tho’a mãn các diê
` u kiê.n
` u dã chı’ ra.
ban dâ
π
21. ydx + cotgxdy = 0, y = −1. (DS. y = −2 cos x)
3
22. y 2 + x2y 0 = 0, y(−1) = 1. (DS. x + y = 0)
2
23. 2(1 + ex )yy 0 = ex , y(0) = 0. (DS. 2ey = ex + 1)
1
24. xy 0 + y = y 2, y(1) = . (DS. 4xy(1 − y) − 1 = 0)
2
π π
25. y 0 sin x = y ln y, a) y = e, b) y = 1.
2 2
x
(DS. a) y = etg 2 , b) y ≡ 1)
π 
26. y 0 sin x − y cos x = 0, y = 1. (DS. y = sin x)
2
27. y ln ydx + xdy = 0, y(1) = 1. (DS. y = 1)
p √
28. x 1 − y 2 dx + y 1 − x2 dy = 0, y(0) = 1.
√ p
(DS. 1 − x2 + 1 − y 2 = 1, y = 1)

1 1
2 
2
29. (2x + 1)dy + y dx = 0, y(4) = 1. (DS. ln x + =2 −1 )
9 9 y
30. (1 + y 2)dx − xydy = 0, y(2) = 1. (DS. x2 = 2 + 2y 2 )
π  1 1
31. y 0 = (2y + 1)cotgx, y = . (DS. y = 2 sin2 x − )
4 2 2
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 231

π
0
32. y tgx − y = 1, y = 1. (DS. y = 2 sin x − 1)
2
π √
33. sin y cos xdy = cos y sin ydx, y(0) = . (DS. cos x = 2 cos y)
4
π 
34. y 0 sin x = y ln y, y = 1. (DS. y = 1)
2
√ √
35. xydx + (1 + y 2) 1 + x2dy = 0, y( 8) = 1.

(DS. 2 1 + x2 + ln y 2 + y 2 = 7)

14.1.2 Phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p


1. Tru.ó.c hê´t lu.u ý ră`ng hàm f(x, y) du.o..c go.i là hàm dă’ng câ´p câ´p m
dô´i vó.i các biê´n cu’a nó nê´u nó tho’a mãn dô` ng nhâ´t thú.c f (tx, ty) =
tmf (x, y).
dy
Phu.o.ng trı̀nh vi phân = f (x, y) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh dă’ng
dx
câ´p dô´i vó.i các biê´n x và y nê´u hàm f (x, y) là hàm dă’ng câ´p câ´p 0
dô´i vó.i các biê´n cu’a nó.
dy
Phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p luôn luôn có thê’ biê’u diê˜ n du.ó.i da.ng =
y  dx
ϕ .
x
Nhò. phép dô’i biê´n

y
u=
x

ta du.a du.o..c phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p vê


` phu.o.ng trı̀nh tách biê´n dã biê´t
cách gia’i:

du
x = ϕ(u) − u.
dx
Nê´u u = u0 là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh ϕ(u) − u = 0 thı̀ phu.o.ng
trı̀nh dă’ng câ´p còn có nghiê.m là y = u0 x.
2. Các phu.o.ng trı̀nh du.a du.o..c vê` phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p
232 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

i) Phu.o.ng trı̀nh vi phân da.ng


a x + b y + c 
1 1 1
y=f , ai = const, bi = const, i = 1, 2. (14.6)
a2x + b2y + c2

có thê’ du.a du.o..c vê


` phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p nê´u

a b
1 1
= a1b2 − a2 b1 6= 0.
a2 b2

Dê’ làm viê.c dó, ta dă.t x = u + α, y = v + β và cho.n α và β sao cho vê´
a u + b v
pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.6) có da.ng f
1 1
. Nói cách khác
a2u + b2v
α và β là nghiê.m cu’a hê. phu.o.ng trı̀nh

a1α + b1 β + c1 = 0,
(14.7)
a2α + b2 β + c2 = 0.

Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh


dv a u + b v
1 1
=f
du a2u + b2 v
` i thay u bo’.i x − α, thay v bo’.i y − β ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát
rô
cu’a (14.6).
a b
1 1
ii) Nê´u = a1b2 − a2b1 = 0 thı̀ a1x + b1y = λ(a2x + b2 y),
a2 b2
λ = const. Trong tru.ò.ng ho..p này phu.o.ng trı̀nh (14.6) du.a du.o..c vê `
phu.o.ng trı̀nh tách biê´n bă`ng cách dă.t z = a2 x + b2 y.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh 2x2 dy = (x2 + y 2)dx.
Gia’i. Chia hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh cho x2 dx ta thu du.o..c
dy  y 2
2 =1+ .
dx x
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 233

Dă.t y = ux ⇒ y 0 = xu0 + u và thu du.o..c

dy 2du dx
2xu0 + 2u = 1 + u2 ⇒ 2x = u2 − 2u + 1 ⇒ 2
= ·
dx (u − 1) x

Tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh này ta có


2 2 2x
− = ln |x| + ln C ⇒ − y = ln Cx ⇒ Cx = e− y−x
u−1 −1
x
Khi thu..c hiê.n viê.c chia cho x và u − 1 ta câ
` n xem x 6= 0 và u 6= 1.
Kiê’m tra tru. c tiê´p ta thâ´y x = 0 và u = 1 (tú.c là y = x) cũng là
.
nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho. Vâ.y
2x
Cx = e− y−x , y = x, x = 0. N

Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh


 y 1
xy 0 = y 1 + ln , y(1) = e− 2 .
x
y y y
Gia’i. Trong phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p y 0 = 1+ln ta dă.t u = ,
x x x
y 0 = u + xu0. Ta thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh tách biê´n

du du
u+x = u(1 + ln u) ⇒ x = u ln u
Z dx Z dx
du dx
⇒ = + ln C ⇒ ln | ln u| = ln |x| + ln C
u ln u x
⇒ ln u = Cx.
y
Thay u bo’.i ta có
x
y
ln = Cx ⇒ y = xeCx.
x
1
Dó là nghiê.m tô’ng quát. Thay diê ` u y(1) = e− 2 ta có
` u kiê.n ban dâ
1 x
C = − và do dó nghiê.m riêng câ` n tı̀m là y = xe− 2 . N
2
234 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh (x + y − 2)dx + (x − y + 4)dy = 0.


Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dã cho tho’a mãn diê ` u kiê.n a1 b2 − a2b1 = −2 6=
0.
Ta tı̀m các sô´ α và β bă`ng cách gia’i hê.
)
x+y−2=0
⇔ α = x0 = −1, β = y0 = 3.
x−y+4=0

Thu..c hiê.n phép dô’i biê´n x = u − 1, y = v + 3. Khi dó phu.o.ng


trı̀nh dã cho tro’. thành

(u + v)du + (u − v)dv = 0. (14.8)

Phu.o.ng trı̀nh (14.8) là phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p. Dă.t v = zu ta thu
du.o..c

(u + uz)du + (u − uz)(udz + zdu) = 0,


(1 + 2z − z 2 )du + u(1 − z)dz = 0,
du 1−z
+ dz = 0,
u 1 + 2z − z 2
1
ln |u| + ln |1 + 2z − z 2 | = ln C
2
hay là

u2(1 + 2z − z 2) = C.

Tro’. vê
` biê´n cũ x và y ta có
h y − 3 (y − 3)2 i
(x + 1)2 1 + 2 − = C1
x + 1 (x + 1)2

hay là

x2 + 2xy − y 2 − 4x + 8y = C. (C = C1 + 14). N
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 235

Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

(x + y + 1)dx + (2x + 2y − 1)dy = 0.



1 1

Gia’i. Rõ ràng là dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh dã cho ta có = 0, tú.c
2 2
là hê.
)
x+y+1 =0
2x + 2y − 1 = 0

vô nghiê.m. Trong tru.ò.ng ho..p này ta dă.t

z = x + y, dy = dz − dx

và
2z − 1
(2 − z)dx + (2z − 1)dz = 0 ⇒ dx − dz = 0
z−2
⇒ x − 2z − 3 ln |z − 2| = C.

Tro’. vê
` biê´n cũ ta có x + 2y + 3 ln |x + y − 2| = C. N

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau


1. (x − y)dx + xdy = 0. (DS. y = x(C − ln x))
2. xy 0 = y(ln y − ln x). (DS. y = xe1+Cx )
3. (x2 + y 2 )dx − xydy = 0. (DS. y 2 = x2(ln x − C))
y y y
4. xy 0 cos = y cos − x. (DS. sin + ln x = C)
x x x
y y − y
5. y 0 = e x + . (DS. ln Cx = −e x )
x
x
6. xy 0 = y ln . (DS. y = xeCx+1 )
y
236 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

7. x2dy = (y 2 − xy + x2 )dx. (DS. (x − y) ln Cx = x)


p p
8. xy 0 = y + y 2 − x2. (DS. y + y 2 − x2 = Cx2, y = x)
9. (4x − 3y)dx + (2y − 3x)dy = 0. (DS. y 2 − 3xy + 2x2 = C)
10. (y − x)dx + (y + x)dy = 0. (DS. x2 + 2xy − x2 = C)
11. xy 0 = y(1 + ln y − ln x). (DS. y = xeCx )
x
12. y − xy 0 = y ln . (DS. y = xeCx )
y
y p
13. y − xy 0 = x + yy 0. (DS. arctg + ln C x2 + y 2 = 0)
x
14. ydy + (x − 2y)dx. (DS. x = (y − x) ln C(y − x))
√ √ √
15. ydx + (2 xy − x)dy = 0. (DS. x + y ln Cy = 0)
y y y
16. xy 0 cos = y cos − x. (DS. sin + ln x = C)
x x x
p 1 2
17. (y + x2 + y 2)dx − xdy = 0. (DS. y = (x − C 2))
2C
18. (x + y)dx + (x − y)dy = 0. (DS. x2 + 2xy − y 2 = C)
Gia’i các phu.o..ng trı̀nh vi phân du.a du.o..c vê
` phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p
sau
x − 2y + 5 y−x−3
19. y 0 = − . (DS. = C)
2x − y + 4 (y + x + 1)3
20. (2x − y + 1)dx + (2y − x − 1)dy = 0.
(DS. x2 − xy + y 2 − x − y = C)
2x + y − 1
21. y 0 = .
4x + 2y + 5
(DS. 10y − 5x + 7 ln(10x + 5y + 9) = C)
22. (x + y + 2)dx + (2x + 2y − 1)dy = 0.
(DS. x + 2y + 5 ln |x + y − 3| = C)
23. (x − 2y + 3)dy + (2x + y − 1)dx = 0.
(DS. x2 + xy − y 2 − x + 3y = C)
24. (x − y + 4)dy + (x + y − 2)dx = 0.
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 237

(DS. x2 + 2xy − y 2 − 4x + 8y = C)
Tı̀m nghiê.m riêng cu’a các phu.o.ng trı̀nh dă’ng câ´p hoă.c du.a du.o..c
` dă’ng câ´p sau
vê
25. xdy − ydx = ydy, y(−1) = 1. (DS. x = −y(1 + ln |y|))

26. xydx + (y 2 − x2 )dy = 0, y(1) = 1. (DS. x2 + y 2 (ln y 2 − 1) = 0)


y π
27. xy 0 − y = xtg , y(1) = . (DS. y = xarc sin x)
x 2
28. x2 − y 2 + 2xyy 0 = 0, y(1) = 1. (DS. x2 + 2x + y 2 = 0)

14.1.3 Phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh


Phu.o.ng trı̀nh da.ng

dy
+ P (x)y = Q(x) (14.9)
dx
trong dó P (x) và Q(x) là nhũ.ng hàm liên tu.c, du.o..c go.i là phu.o.ng
trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1. Tı́nh châ´t tuyê´n tı́nh o’. dây có nghı̃a
là â’n hàm y và da.o hàm y 0 cu’a nó tham gia trong phu.o.ng trı̀nh là
tuyê´n tı́nh, tú.c là có bâ.c bă`ng 1.
Nê´u Q(x) ≡ 0 thı̀ (14.9) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh thuâ
`n
nhâ´t câ´p 1. Nê´u Q(x) 6≡ 0 thı̀ (14.9) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n
tı́nh không thuâ ` n nhâ´t.
Phu.o.ng pháp gia’i. Hai phu.o.ng pháp thu.ò.ng du.o..c su’. du.ng là
1+ Phu.o.ng pháp biê´n thiên hă `ng sô´.
` u tiên tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
Dâ ` n nhâ´t

dy
+ P (x)y = 0. (14.10)
dx
Sau dó trong công thú.c nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.10) ta xem hă`ng
sô´ C là hàm kha’ vi cu’a x: C = C(x). Ta thu du.o..c hàm C = C(x)
tù. phu.o.ng trı̀nh vi phân tách biê´n sau khi thê´ nghiê.m tô’ng quát
238 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

cu’a (14.10) vào (14.9). Phu.o.ng pháp vù.a nêu go.i là phu.o.ng pháp
Lagrange.
2+ Phu.o.ng pháp dô’i biê´n còn go.i là phu.o.ng pháp Bernoulli.
Dê’ gia’i (14.9) ta tı̀m hàm y du.ó.i da.ng tı́ch cu’a hai hàm chu.a biê´t
cu’a x: y = u(x)v(x). Thê´ y vào (14.9) ta có

v[u0 + P (x)u] + v 0u = Q(x). (14.11)

Vı̀ y là tı́ch cu’a hai hàm nên mô.t trong hai có thê’ cho.n tùy ý, còn
hàm kia du.o..c xác di.nh bo’.i (14.11). Thông thu.ò.ng ta cho.n u(x) sao
cho biê’u thú.c trong dâ´u ngoă.c vuông bă`ng 0, tú.c là u0 + P (x)u = 0.
Dê’ có diê ` n lâ´y u(x) là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh
` u dó ta chı’ câ
u0 + P (x)u = 0. Gia’i phu.o.ng trı̀nh này ta thu du.o..c u(x). Thê´ u(x)
vào (14.11) ta có

v 0u = Q(x)

và thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát v = v(x, C). Nhu. vâ.y y = u(x)v(x, C)
là nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.9).
Trong nhiê ` u tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 không tuyê´n
tı́nh dô´i vó.i y mà là tuyê´n tı́nh dô´i vó.i x, tú.c là phu.o.ng trı̀nh có thê’
du.a vê
` da.ng

dx
+ F (y)x = R(y). (14.12)
dy

Viê.c gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.12) tu.o.ng tu.. nhu. gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.9)
vó.i chú ý là: y là dô´i sô´, x = x(y) là â’n hàm.
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 239

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 0 + 3y = e2x.
Gia’i. Ta sẽ gia’i phu.o.ng trı̀nh dã cho bă`ng phu.o.ng pháp biê´n thiên
hă`ng sô´.
` u tiên gia’i phu.o.ng trı̀nh thuâ
Dâ ` n nhâ´t
dy
y 0 + 3y = 0 ⇒ = −3dx.
y
Tù. dó thu du.o..c:

ln |y| = −3x + ln |C1| ⇒ y = ±C1e−3x = Ce−3x.

Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ


` n nhâ´t dã cho sẽ
du.o..c tı̀m du.ó.i da.ng y = C(x)e−3x. Lâ´y da.o hàm y 0 rô
` i thê´ các biê’u
thú.c cu’a y và y 0 vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta có
1
C 0 (x)e−3x = e2x ⇒ C 0(x) = e5x ⇒ C(x) = e5x + C2
5
trong dó C2 là hă`ng sô´ tùy ý. Tù. dó thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát cu’a
phu.o.ng trı̀nh dã cho
1  1 5x
−3x 5x
y = C(x)e = e + C2 = e + C2 e−3x. N
5 5
Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh trong vı́ du. 1 bă`ng phu.o.ng pháp dô’i
biê´n.
Gia’i. Dă.t y = uv. Khi dó y 0 = u0 v + v 0u. Thay vào phu.o.ng trı̀nh
ta thu du.o..c

u0v + uv 0 + 3uv = e2x ⇒ u[v 0 + 3v] + u0 v = e2x. (14.13)

Tù. dó ta có hai phu.o.ng trı̀nh dê’ tı̀m u và v:

v 0 + 3v = 0, (14.14)
vu0 = e2x. (14.15)
240 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Tù. (14.14) suy ra


dv
= −dx ⇒ v = e−3x .
3v
Thê´ v = e−3x vào (14.15) ta du.o..c
1
e−3xu0 = e2x → u0 = e5x ⇒ u = e5x + C
5
và do dó
1  1
−3x 5x
y=e + C = e2x + Ce−3x.
e
5 5
` u cho mô.t kê´t qua’. N
Rõ ràng là ca’ hai cách gia’i dê
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh
dy 1
= · (14.16)
dx x cos y + a sin 2y
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dã cho không pha’i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh
dô´i vó.i y. Tuy nhiên, bă`ng phép biê´n dô’i do.n gia’n ta biê´n dô’i nó vê
`
. . . 0
phu o ng trı̀nh tuyê´n tı́nh dô´i vó i x và x :
dx
− x cos y = a sin 2y.
dy
dx dv du
Dă.t x = u(y)v(y) ⇒ = u + v . Thê´ x vào phu.o.ng trı̀nh vù.a
dy dy dy
thu du.o..c ta có hai phu.o.ng trı̀nh dê’ xác di.nh u và v
du
− u cos y = 0, (14.17)
dy
dv
u = a sin 2y. (14.18)
dy
Gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.17) ta thu du.o..c u = esin y . Thê´ kê´t qua’ này vào
(14.18) dê’ tı̀m v. Ta có
dv
esin y = a sin 2y
dy
Z
v(y) = 2a sin y cos ye− sin y dy + C

= −2a(sin y + 1)e− sin y + C.


14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 241

Tù. dó thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát


 
x(y) = u · v = esin y − 2a(sin y + 1)e− sin y + C
= −2a(sin y + 1) + Cesin y . N

Vı́ du. 4. Gia’i bài toán Cauchy

x(x − 1)y + y = x2 (2x − 1), y(2) = 4.

Gia’i. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát du.ó.i da.ng

y = u(x)v(x) ⇒ y 0 = u0 v + v 0u.

Thê´ y và y 0 vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta sẽ có hai phu.o.ng trı̀nh dê’ xác
di.nh u(x) và v(x):

x(x − 1)v 0 + v = 0, (14.19)


x(x − 1)vu0 = x2 (2x − 1). (14.20)
x
Gia’i (14.19) ta thu du.o..c v = . Thê´ vào (14.20) ta có
x−1

u0 = 2x − 1 ⇒ u(x) = x2 − x + C.

Do dó nghiê.m tô’ng quát có da.ng


x Cx
y = uv = (x2 − x + C) ⇒y= + x2.
x−1 x−1
và su’. du.ng diê ` u ta thu du.o..c
` u kiê.n ban dâ

2
4=C· + 22 ⇒ C = 0 ⇒ y = x2.
2−1
Nhu. vâ.y nghiê.m cu’a bài toán Cauchy là y = x2 . N

BÀI TÂ
.P
242 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau


1. y 0 − y = ex. (DS. y = (x + C)ex)
2. y 0 + 2y = e−x . (DS. y = Ce−2x + e−x )
3. y 0 = x + y. (DS. y = Cex − x − 1)
x3
4. y 0 + x2y = x2. (DS. y = 1 + Ce− 3 )
C
5. xy 0 + y = 3. (DS. y = 3 + )
x
ex + C
6. xy 0 + y = ex. (DS. y = )
x
2 2
7. y 0 + 2xy = 2xe−x . (DS. y = (x2 + C)e−x )
2 2
8. y 0 − 2xy = 2xex . (DS. y = (x + C)ex )
2 2
9. y 0 + 2xy = e−x . (DS. y = (x + C)e−x )
1
10. y 0 + y = cos x. (DS. y = Ce−x + (cos x + sin x))
2
C − cos 2x
11. y 0 cos x − y sin x = sin 2x. (DS. y = )
2 cos x
12. xy 0 − 2y = x3 cos x. (DS. y = Cx2 + x2 sin x)
C
13. xy 0 + y = ln x + 1. (DS. y = ln x + )
x
2 2
0 2y e−x C − e−x
14. y + = . (DS. y = )
x x 2x2
x
ln Ctg
15. y 0 − ytgx = cotgx. (DS. y = 1 + 2)
cos x
0 3 2
16. y x ln x − y = 3x ln x. (DS. y = (C + x3) ln x)
17. y 0 + y cos x = sin 2x. (DS. y = 2(sin x − 1) + Ce− sin x )
2 ex(x − 2)
18. y 0 − y = . (DS. y = Cx2 + ex )
x x
 2x3
2 2
19. y 0 + 2xy = 2x2 e−x . (DS. y = e−x + C))
3
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 243

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh dô´i vó.i x sau dây
y C
20. y 0 = . (DS. x = + y ln y)
2y ln y + y − x y
y2 y2
21. (e− 2 − xy)dy − dx = 0. (DS. x = (C + y)e− 2 )
22. (sin2 y + xcotgy)y 0 = 1. (DS. x = (− cos y + C) sin y)
23. (x + y 2)dy = ydx. (DS. x = Cy + y 2 , y = 0)
24. (2ey − x)y 0 = 1. (DS. x = Ce−y + ey )
1
25. (y 2 − 6x)y 0 + 2y = 0. (DS. x = y 2 + Cy 3)
2
0 0
26. y = xy + y ln y. (DS. x = Cy − 1 − ln y)
1
27. (x2 ln y − x)y 0 = y. (DS. x = )
ln y + 1 − Cy
1
28. (2xy + 3)dy − y 2dx = 0. (DS. x = Cy 2 − )
y
y4
29. (y 4 + 2x)y 0 = y. (DS. x = Cy 2 + )
2
1
30. ydx + (x + x2 y 2)dy = 0. (DS. x = )
y(y + C)
dy 1
31. e−x − e−x = ey . (DS. e−y = Ce−x − ex)
dx 2
˜ n. Dă.t z(x) = e−y .
Chı’ dâ
1 x
32. 3dy + (1 + ex+3y )dx = 0. (DS. y = − ln(C + x) − )
3 3
˜ n. Dă.t z(x) = e−3y .
Chı’ dâ
Gia’i các bài toán Cauchy sau
 1
33. ydx − (3x + 1 + ln y)dy = 0. y − = 1.
3
y3 − 4 1
(DS. x = − ln y)
9 3
˜ n. Xem x là â’n hàm.
Chı’ dâ
34. x2 + xy 0 = y, y(1) = 0. (DS. y = x − x2)
244 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

0 x2
35. y cos x − y sin x = 2x, y(0) = 0. (DS. y = )
cos x
1 sin x
36. y 0 − ytgx = 3
, y(0) = 0. (DS. y = )
cos x cos2 x
37. y 0 + y cos x = cos x, y(0) = 1. (DS. y = 1)
38. (1 − x)(y 0 + y) = e−x , y(2) = 0. (DS. −e−x ln |1 − x|)
1 2
39. y 0 + 3ytg3x = sin 6x, y(0) = . (DS. y = cos 3x[1 − cos 3x])
3 3
π 
40. y 0 sin x − y cos x = 1; y = 0. (DS. y = − cos x)
2
1 x
41. y 0 − ytgx = , y(0) = 1. (DS. y = + 1)
cos x cos x
42. y 0 + x2y = x2, y(2) = 1. (DS. y = 1)
π  √
0 1 1 2
43. y − y =− − sin x, y =1+ .
sin x cos x sin x 4 2
(DS. tgx + cos x)
44. y 0 + y cos x = sin x cos x, y(0) = 1. (DS. y = 2e− sin x + sin x − 1)

14.1.4 Phu.o.ng trı̀nh Bernoulli


Phu.o.ng trı̀nh da.ng

y 0 + P (x)y = Q(x)y α, α = const, α 6= 0, α 6= 1, (14.21)

trong dó P (x) và Q(x) là nhũ.ng hàm liên tu.c, du.o..c go.i là phu.o.ng
trı̀nh Bernoolli.
Cũng giô´ng nhu. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh, phu.o.ng trı̀nh Bernoulli
du.o..c gia’i nhò. phu.o.ng pháp
a) dô’i biê´n y = u(x)v(x),
b) biê´n thiên hă`ng sô´ tùy ý.
Phu.o.ng trı̀nh (14.21) có thê’ du.a vê
` phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh bo’.i
phép dô’i biê´n

z = y 1−α
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 245

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh x2 y 2y 0 + xy 3 = 1.
Gia’i. Chia hai vê´ cho x2y 2 :
y 1
y0 + = y −2 · 2 · (14.22)
x x
Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernolli. Thay y = uv vào (14.22) ta có:
uv 1
u0 v + v 0u + = 2 2 2,
x xu v
 v  1
⇒u0 v + u v 0 + = 2 2 2·
x xu v
Tù. dó dê’ tı̀m u và v ta có hai phu.o.ng trı̀nh
v 1
1) v 0 + = 0; 2) vu0 = ·
x x2 u2 v 2
1
Phu.o.ng trı̀nh 1) cho ta nghiê.m v = và tù. dó
x
u0 1
= 2 ⇒ u2 u0 = x ⇒ u2 du = xdx
x u r
3
u x2 C 3 3x
2
⇒ = + ⇒u= + C.
3 2 3 2
Do vâ.y nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho có da.ng
r
3 3 C
y = uv = + 3. N
2x x
Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 0 − 2xy = 3x3 y 2.
Gia’i. Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernolli. Chia hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh
cho y 2:

y −2 y 0 − 2xy −1 = 2x3 .

Dă.t z = y −1 → −y −2 y 0 = z 0 . Do dó

z 0 + 2xz = −2x3 .
246 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Gia’i phu.o.ng trı̀nh này ta thu du.o..c


2
z = Ce−x + 1 − x2

và do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
1
y= · N
Ce−x2 + 1 − x2
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh xy 0 + y = y 2 ln x.
Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dã cho là phu.o.ng trı̀nh Bertnoulli. Ta sẽ bă`ng
phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´.
1+ Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng là
C
y= .
x
2+ Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ` n nhâ´t sẽ du.o..c
C(x)
tı̀m du.ó.i da.ng y = , trong dó C(x) là hàm mó.i chu.a biê´t. Thay
x
C(x)
y= vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c
x
ln x dC ln x
C 0(x) = C 2 (x)
⇒ = dx
x2 C2 x2
1 ln x 1 x
⇒ = + + C ⇒ C(x) =
C(x) x x 1 + Cx + ln x

và do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a nó là


1
y= · N
1 + Cx + ln x

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh Bernoulli sau


1
1. y 0 + 2xy = 2xy 2 . (DS. y = )
1 + Cex2
2. 3xy 2y 0 − 2y 3 = x3 . (DS. y 3 = x3 + Cx2)
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 247

3. (x3 + ey )y 0 = 3x2 . (DS. x3 e−y = C + y)


2
0 2 x2 e−x
4. y + 2xy = y e . (DS. y = )
C−x
1
5. y 0 − y cos x = y 2 cos x. (DS. y = )
Ce− sin x
−1
6. 2y 0 sin x + y cos x = y 3 sin2 x. (DS. y 2(C − x) sin x = 1)
Su’. du.ng phép dô’i biê´n du.a các phu.o.ng trı̀nh phi tuyê´n sau dây
` phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh hoă.c phu.o.ng trı̀nh Bernoulli. Gia’i các
vê
phu.o.ng trı̀nh dó.
1
7. y 0 − tgy = ex . (DS. sin y = (x + C)ex.
cos y
˜ n. Dă.t z = sin y.
Chı’ dâ
8. y 0 = y(ex + ln y). (DS. ln y = (x + C)ex)
˜ n. Dă.t z = ln y.
Chı’ dâ
9. y 0 cos y + sin y = x + 1. (DS. sin y = x + Ce−x )
˜ n. Dă.t z = sin y.
Chı’ dâ
y2 y2
10. yy 0 + 1 = (x − 1)e− 2 . (DS. x − 2 + Ce−x = e 2 )
y2
˜ n. Dă.t z = e 2
Chı’ dâ
2 2
11. y 0 + x sin 2y = 2xe−x cos2 y. (DS. tgy = (C + x2)e−x )
˜ n. Dă.t z = tgy.
Chı’ dâ

14.1.5 Phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ


`n
I. Nê´u trong phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 (14.23)

` u kiê.n
các hê. sô´ P và Q tho’a mãn diê
∂Q ∂P
= (14.24)
∂x ∂y
248 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

thı̀ vê´ trái cu’a nó là vi phân toàn phâ


` n cu’a hàm V (x, y) nào dó và
trong tru ò ng ho. p này phu o ng trı̀nh (14.23) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh
. . . . .
vi phân toàn phâ ` n (ptvptp) và

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = dV (x, y) = 0 (14.25)

∂Q
Phu.o.ng trı̀nh (14.23) là ptvptp khi và chı’ khi các hàm P , Q, ,
∂x
∂P
` n do.n liên D ⊂ R2 và tho’a mãn diê
liên tu.c trong miê ` u kiê.n
∂y
(14.24).
Nê´u dV (x, y) = 0 thı̀ nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.25) có da.ng

V (x, y) = C,

trong dó C là hă`ng sô´ tùy ý và du.o..c tı̀m theo các phu.o.ng pháp sau.
1+ Tı́ch phân biê’u thú.c dV (x, y) theo du.ò.ng L(A, M ) ⊂ D bâ´t kỳ
giũ.a hai diê’m A(x0, y0 ) và M(x, y) và thu du.o..c nghiê.m cu’a ptvptp:

Z
(x,y)

V (x, y) = P dx + Qdy = C.
(x0 ,y0 )

Thông thu.ò.ng lâ´y L(A, M ) là du.ò.ng gâ´p khúc vó.i các ca.nh song song
vó.i tru.c to.a dô. A(x0, y0), B(x, y0), M(x, y)):

Zx Zy
V (x, y) = P (t, y0)dt + Q(x, t)dt = C.
x0 y0

2+ Vı̀ dV (x, y) = dx V (x, y) + dy V (x, y), trong dó dx V và dy V là


các vi phân riêng cu’a V (x, y) nên bă`ng cách tı́ch phân riêng biê.t mô˜ i
biê’u thú.c dó, ta có V (x, y) biê’u diê˜ n bo’.i hai da.ng sau
R
1) V (x, y) = P dx + ϕ(y), xem y là không dô’i,
R
2) V (x, y) = Qdy + ψ(x), xem x không dô’i.
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 249

Dê´n dây, hoă.c xuâ´t phát tù. 1) ta tı̀m ϕ(y) du..a vào diê
` u kiê.n là

∂V Z 0
= Q(x, y) ⇒ P dx + ϕ0(y) = Q(x, y)
∂y y

và tù. dó thu du.o..c ϕ(y).


Hoă.c tı̀m ψ(x) du..a vào diê
` u kiê.n là

∂V Z 0
= P (x, y) ⇒ Qdy + ψ 0(x) = P (x, y)
∂x x

và tù. dó thu du.o..c ψ(x).


II. Thù.a sô´ tı́ch phân
Nê´u phu.o.ng trı̀nh (14.23) không là ptvptp nhu.ng tô ` n ta.i hàm
µ = µ(x, y) 6≡ 0 sao cho sau khi nhân hai vê´ cu’a (14.23) vó.i µ mà
phu.o.ng trı̀nh thu du.o..c trong kê´t qua’ là ptvptp thı̀ hàm µ(x, y) du.o..c
go.i là thù.a sô´ tı́ch phân. Ta chı’ ha.n chê´ xét hai tru.ò.ng ho..p sau.
 ∂P ∂Q 
+
1 Nêu ´ − /Q là hàm chı’ cu’a biê´n x thı̀ phu.o.ng trı̀nh
∂y ∂x
(14.23) có thù.a sô´ tı́ch phân µ = µ(x) chı’ phu. thuô.c x và du.o..c xác
di.nh bo’.i phu.o.ng trı̀nh

∂P ∂Q

d ln µ ∂y ∂x
= · (14.26)
dx Q
 ∂Q ∂P 
2+ Tu.o.ng tu.. nê´u − /P là hàm chı’ cu’a biê´n y thı̀ (14.23)
∂x ∂y
có thù.a sô´ tı́ch phân µ = µ(y) chı’ phu. thuô.c y và du.o..c tı̀m tù. phu.o.ng
trı̀nh
∂Q ∂P

d ln µ ∂x ∂y
= · (14.27)
dy P

CÁC VÍ DU
.
250 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

(x + y + 1)dx + (x − y 2 + 3)dy = 0.
.
Gia’i. O’ dây P = x + y + 1, Q = x − y 2 + 3. Vı̀
∂P ∂Q
=1=
∂y ∂x
nên vê´ trái cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là vi phân toàn phâ
` n cu’a hàm
V (x, y) nào dó và
∂V
1) = x + y + 1,
∂x
∂V
2) = x − y 2 + 3.
∂y
Tù. 1) thu du.o..c
Z Z
V = P (x, y)dx + ϕ(y) = (x + y + 1)dx + ϕ(y)
x2
= + yx + x + ϕ(y). (*)
2
` n su’. du.ng 2) và kê´t qua’ vù.a thu du.o..c
Dê’ tı̀m ϕ(y) ta câ
∂  x2 
+ yx + x + ϕ(y) = x − y 2 + 3 ⇒ ϕ0 (y) = −y 2 + 3
∂y 2
Z
y3
⇒ ϕ(y) = (−y 2 + 3)dy ⇒ ϕ(y) = − + 3y + C1 .
3
Thê´ biê’u thú.c ϕ(y) vào (*) ta thu du.o..c
x2 y3
V (x, y) = + xy + x − + 3y + C1.
2 3
Phu.o.ng trı̀nh dã cho có da.ng dV (x., y) = 0 và nghiê.m tô’ng quát cu’a
nó du.o..c xác di.nh bo’.i phu.o.ng trı̀nh
x2 y3
V (x, y) = C2 hay + xy + x − + 3y + C1 = C2 .
2 3
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 251

Dă.t 6(C2 − C1 ) = C - hă`ng sô´ tùy ý và thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát
cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là

3x2 + 6xy + 6x − 2y 3 + 18y = C. N

Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh


p p
(1 + x x2 + y 2 )dx + (−1 + x2 + y 2 )ydy = 0.

Gia’i. Dê˜ kiê’m tra ră`ng phu.o.ng trı̀nh dã cho là ptvptp. Thâ.t vâ.y
∂P ∂Q xy
vı̀ ≡ = p liên tu.c khă´p no.i trong mă.t phă’ng nên
∂y ∂x 2
x +y 2

phu.o.ng trı̀nh dã cho là ptvptp. Nghiê.m tô’ng quát cu’a nó có thê’ viê´t
du.ó.i da.ng tı́ch phân du.ò.ng
Z
(x,y)

[P dx + Qdy] = C.
(x0 ,y0 )

Cho.n du.ò.ng tı́ch phân là du.ò.ng gâ´p khúc có các ca.nh song song vó.i
tru.c to.a dô. MNK, trong dó M(x0 , y0), K(x, y0), N(x, y) và thu du.o..c
Zx Zy
P (t, y0)dt + Q(x, t)dt = C.
x0 y0

Trong tru.ò.ng ho..p này ta cho.n M(0; 1) và có


√ p
P (x, 1) = 1 + x x2 + 1; Q(x, y) = (−1 + x2 + y 2 )y.

Do dó tı́ch phân tô’ng quát có da.ng


Zx √ Zy √
[1 + t t2 + 1]dt + [−1 + x2 + t2 ]tdt = C
0 1

hay là
1 y2
x + (x2 + y 2)3/2 − = C.
3 2
252 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Nê´u ta cho.n M là diê’m khác cu’a mă.t phă’ng thı̀ thu du.o..c kê´t qua’ khác
kê´t qua’ trên bo’.i da.ng cu’a hă`ng sô´ tùy ý. N
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

(x + y 2)dx − 2xydy = 0.
.
Gia’i. O’ dây P = x + y 2, Q = −2xy. Ta thâ´y ngay phu.o.ng trı̀nh
dã cho không là phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ
` n. Ta có
∂P ∂Q

∂y ∂x 2y + 2y 2
= =−
Q −2xy x
và do vâ.y
d ln µ 2 1
= − ⇒ ln µ = −2ln|x| ⇒ µ = 2 ·
dx x x
Phu.o.ng trı̀nh
x + y2 xy
dx − 2 dy = 0
x2 x2
là phu.o.ng trı̀nh vi phân toàn phâ ` n. Vê´ trái cu’a nó có thê’ viê´t du.ó.i
da.ng
dx 2xydy − y 2dx  y2 
− = 0 ⇒ d ln |x| − = 0.
x x2 x
Tù. dó thu du.o..c tı́ch phân tô’ng quát
2 /x
x = Cey . N

Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh


p
2xy ln ydx + (x2 + y 2
y 2 + 1)dy = 0.
. p
Gia’i. O’ dây P = 2xy ln y, Q = x2 + y 2 y 2 + 1. Ta có
∂Q ∂P

∂x ∂y 2x − 2x(ln y + 1) 1 d ln µ 1 1
= =− ⇒ =− ⇒µ= ·
P 2xy ln y y dy y y
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 253

1 .
Nhân µ = vó i hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c phu.o.ng
y
trı̀nh vi phân toàn phâ`n
p
2xy ln ydx x2 + y 2 y 2 + 1
+ dy = 0
y y
hay là
p 1
d(x2 ln y) + y y 2 + 1dy = 0 ⇒ x2 ln y + (y 2 + 1)3/2 = C. N
3

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau


1. (3x2 + 6xy 2 )dx + (6x2y + 4y 3 )dy = 0. (DS. x3 + 3x2y 2 + y 4 = C)
2. 3xey dx + (x3 ey − 1)dy = 0. (DS. x3 ey − y = C)
3. e−y dx + (1 − xe−y )dy = 0. (DS. y + xe−y = C)
4. 2x cos2 ydx + (2y − x2 sin 2y)dy = 0. (DS. x2 cos2 y + y 2 = C)
5. (3x2 + 2y)dx + (2x − 3)dy = 0. (DS. x3 + 2xy − 3y = C)
6. (3x2 y − 4xy 2)dx + (x3 − 4x2 y + 12y 3 )dy = 0.
(DS. x3y − 2x2 y 2 + 3y 4 = C)
x2 cos 2y
7. (x cos 2y + 1)dx − x2 sin 2ydy = 0. (DS. + x = C)
2
8. (3x2 ey )dx + (x3ey − 1)dy = 0. (DS. x3ey − y = C)
9. (2y − 3)dx + (2x + 3y 2 )dy = 0. (DS. 2xy − 3x + y 3 = C)
 x
10. (x + ln |y|)dx + 1 + + sin y)dy = 0.
y
x2
(DS. + x ln |y| + y − cos y = C)
2
11. (3x2 y 2 + 7)dx + 2x3 ydy = 0. (DS. x3y 2 + 7x = C)
12. (ey + yex + 3)dx = (2 − xey − ex)dy.
254 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

(DS. xey + yex + 3x − 2y = C)


13. sin(x + y)dx + x cos(x + y)(dx + dy) = 0.
(DS. x sin(x + y) = C)
14. e−y dx + (1 − xe−y )dy = 0. (DS. xe−y + y = C)
15. (12x + 5y − 9)dx + (5x + 2y − 4)dy = 0.
(DS. 6x2 + 5xy + y 2 − 9x − 4y = C)
16. (3xy 2 − x2)dx + (3x2 y − 6y 2 − 1)dy = 0.
(DS. 6y + 12y 3 − 9x2 y 2 + 2x3 = C)
x 
17. (ln y − 2x)dx + − 2y dy = 0.
y
(DS. x ln y − x2 − y 2 = C)
 sin 2x   sin2 x 
18. + x dx + y − dy = 0.
y y2
sin2 x x2 + y 2
(DS. + = C)
y 2
19. (3x2 − 2x − y)dx + (2y − x + 3y 2)dy = 0.
(DS. x3 + y 3 − x2 − xy + y 2 = C)
 1  1
20. sin y + y sin x + dx + x cos y − cos x + dy = 0.
x y
(DS. x sin y − y cos x + ln |xy| = C)
Tı̀m thù.a sô´ tı́ch phân dê’ gia’i các phu.o.ng trı̀nh
21. (1 − x2y)dx + x2(y − x)dy = 0.
1
(DS. xy 2 − 2x2 y − 2 = Cx, µ = )
x2
22. (x2 + y)dx − xdy = 0, µ = µ(x).
y 1
(DS. x − = C, µ = − 2 )
x x
2
23. (x + y ) − 2xydy = 0, µ = µ(x).
1
(DS. x ln |x| − y 2 = Cx, µ = 2 )
x
2 3
24. (2x y + 2y + 5)dx + (2x + 2x)dy = 0.
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 255

1
(DS. 5arctgx + 2xy = C, x = 0, µ = )
1 + x2
25. (x4 ln x − 2xy 3)dx + 3x2y 2 dy = 0.
1
(DS. y 3 + x3(ln x − 1) = C, x = 0, µ = )
x4
26. (x + sin x + siny)dx + cos ydy = 0.
(DS. 2ex sin y + 2ex (x − 1) + ex (sin x − cos x) = C, µ = ex)
27. (2xy 2 − 3y 3 )dx + (7 − 3xy 2 )dy = 0.
7 1
(DS. x2 − − 3xy = C, µ = 2 )
y y
Gia’i các bài toán Cauchy sau
28. (2x + yexy )dx + (1 + xexy )dy = 0, y(0) = 1.
(DS. x2 + y + exy = 2)
29. 2x cos2 ydx + (2y − x2 sin 2y)dy = 0, y(0) = 0.
(DS. 2y 2 + x2 cos 2y + x2 = 0)
30. 3x2 ey + (x3ey − 1)y 0 = 0, y(0) = 1. (DS. x3 ey − y = −1)
2xdx y 2 − 3x2
31. + dy = 0, y(1) = 1. (DS. y = x)
y3 y4

14.1.6 Phu.o.ng trı̀nh Lagrange và phu.o.ng trı̀nh


Clairaut
Phu.o.ng trı̀nh vi phân da.ng

y = xϕ(y 0) + ψ(y 0) (14.28)

du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh Lagrange, trong dó ϕ(y 0) và ψ(y 0) là các hàm
dã biê´t cu’a y 0.
Trong tru.ò.ng ho..p khi ϕ(y 0) = y 0 thı̀ (14.28) có da.ng

y = xy 0 + ψ(y 0) (14.29)
256 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

và du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh Clairaut.


1+ Phu.o.ng pháp gia’i phu.o.ng trı̀nh Lagrange
a) Gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.28) dô´i vó.i y 0 (dê’ tı̀m biê’u thú.c y 0 qua x
và y) nê´u phép gia’i dó thu..c hiê.n du.o..c. Tiê´p dê´n là gia’i phu.o.ng trı̀nh
vi phân y 0 = f (x, y).
b) Phu.o.ng pháp du.a tham sô´. Du.a vào tham sô´
dy
=p
dx
và thu du.o..c hê. thú.c thú. nhâ´t liên hê. x, y và tham sô´ p:

y = xϕ(p) + ψ(p). (14.30)

Dê’ có hê. thú.c thú. hai câ


` n thiê´t dê’ xác di.nh x và y ta lâ´y da.o hàm hai
dy
vê´ cu’a (14.30) rô ` i thay = p vào:
dx
dp dp
p = ϕ(p) + xϕ0 (p) + ψ 0(p) ,
dx dx
dp
p − ϕ(p) = [xϕ0(p) + ψ 0(p)] , (14.31)
dx
dx
[p − ϕ(p)] = xϕ0(p) + ψ 0(p). (14.32)
dp
Dây là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh dô´i vó.i â’n hàm x. Gia’i (14.32) ta có
x = W (p, C). Nhu. vâ.y nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh Lagrange là

x = W (p, C),
y = xϕ(p) + ψ(p).

Nhâ.n xét. Chú ý ră`ng khi chuyê’n tù. (14.31) dê´n (14.32) ta câ `n
dp  dp 
chia cho và khi dó bi. mâ´t các nghiê.m mà p là hă`ng sô´ =0 .
dx dx
Do dó nê´u xem p không dô’i thı̀ (14.31) chı’ tho’a mãn khi p là nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh

p − ϕ(p) = 0. (14.33)
14.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 257

Do vâ.y phu.o.ng trı̀nh Lagrange còn chú.a nghiê.m bâ´t thu.ò.ng da.ng

y = xϕ(α) + ψ(α)

trong dó α là nghiê.m cu’a (14.33). Dó là phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng thă’ng.
2+ Phu.o.ng pháp gia’i phu.o.ng trı̀nh Clairaut
Dă.t y 0 = p ta có

y = xp + ψ(p). (14.34)

Lâ´y da.o hàm dă’ng thú.c này theo x ta có

dp dp
p=p+x + ψ 0 (p) →
dx dx
dp
⇒ [x + ψ 0(p)] =0⇔
dx

dp
" = 0 ⇔ p = const = C, (14.35)
dx

x + ψ 0(p) = 0. (14.36)

Trong tru.ò.ng ho..p (14.35) tù. (14.34) ta có

y = Cx + ψC

là nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.29).


Trong tru.ò.ng ho..p (14.36) nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh Clairaut du.o..c
xác di.nh bo’.i
)
y = xp + ψ(p),
(14.37)
x = −ψ 0(p).

Phu.o.ng trı̀nh Clairaut có thê’ có nghiê.m bâ´t thu.ò.ng thu du.o..c bo’.i
viê.c khu’. p tù. (14.37).
258 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y = 2xy 0 + ln y 0.
Gia’i. Dă.t y 0 = p ⇒ dy = pdx và y = 2xp + ln p. Lâ´y da.o hàm ta
có
dp dx 1
pdx = 2pdx + 2xdp + ⇒p = −2x −
p dp p
hay là
dx 2 1 C 1
=− x− 2 ⇒x= 2 − ·
dp p p p p

Thay giá tri. x vù.a thu du.o..c vào biê’u thú.c dô´i vó.i y ta có
C 1 2C
x= 2
− 2, y = ln p + − 2. N
p p p
a
Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y = xy 0 + 0 (a = const).
2y
Gia’i. Dă.t y 0 = p ta có
a
y = xp + ·
2p

Lâ´y da.o hàm dă’ng thú.c này rô


` i thay dy bo’.i pdx ta có
a  a 
pdx = pdx + xdp − 2 dp ⇒ x − 2 dp = 0
2p 2p

a) dp = 0 ⇒ p = const = C ⇒ nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng


a
trı̀nh là y = Cx + 2C .
a a a
b) x − 2 = 0 ⇒ x = 2 . Khu’. p tù. hai phu.o.ng trı̀nh x = 2
2p 2p 2p
a 2 . .
và y = xp + ta có y = 2ax. Dó là nghiê.m bâ´t thu ò ng. N
2p
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 259

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau

1. y = 2xy 0 + sin y 0.
C cos p sin p 2C 2 cos p
(DS. x = 2 − 2 − ,y= − − sin p, y = 0)
p p p p p
2. y = x(1 + y 0) + y 0 2.
(DS. x = 2(1 − p) + Ce−p , y = [2(1 − p) + Ce−p ](1 + p) + p2 )
1
3. y = xy 02 − .
y0
Cp2 + 2p − 1 Cp2 + 2p − 1 1
(DS. x = , y = − .)
2p2 (p − 1)2 2(p − 1)2 p
a a
4. y = xy 0 + 02 . (DS. y = Cx + 2 , 4y 3 = 27ax2 )
y C
x2
5. y = xy 0 + y 02 . (DS. y = Cx + C 2, y = − )
4
C −1
6. xy 02 − yy 0 − y 0 + 1 = 0. (DS. y = Cx − , (y + 1)2 = 4x)
C
p
7. y 02 + 1 + xy 0 − y = 0.
 p
√ x = − p ,
(DS. y = Cx + 1 + C 2 , 1p− p2 )
 2
y = px + 1 + p .

p − ln p + C
8. y 0 + y = xy 02 . (DS. x = , y = xp − p2 )
(1 − p)2

14.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao


Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p n là phu.o.ng trı̀nh da.ng

F (x, y, y 0, . . . , y (n)) = 0 (14.38)


260 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

hay (nê´u nó gia’i du.o..c dô´i vó.i da.o hàm y (n) ):

y (n) = f (x, y, y 0, . . . , y (n−1)). (14.39)

Bài toán tı̀m nghiê.m y = ϕ(x) cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.39) tho’a mãn
` u kiê.n ban dâ
diê `u
(n−1)
y(x0) = y0 , y 0(x0) = y00 , . . . , y (n−1)(x0) = y0 (14.40)

du.o..c go.i là bài toán Cauchy dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh (14.39).
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p n (14.39) là tâ.p
ho..p mo.i nghiê.m xác di.nh bo’.i công thú.c y = ϕ(x, C1, C2, . . . , Cn )
chú.a n hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn sao cho nê´u cho tru.ó.c các diê `u
kiê.n ban dâ . .
` u (14.40) thı̀ tı̀m du o. c các hă`ng sô´ C̃1 , C̃2, . . . , C̃n dê’ y =
ϕ(x, C̃1, . . . , C̃n ) là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.39) tho’a mãn các
` u kiê.n (14.40).
diê
Mo.i nghiê.m thu du.o..c tù. nghiê.m tô’ng quát vó.i các giá tri. cu. thê’
cu’a các hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn du.o..c go.i là nghiê.m riêng cu’a
phu.o.ng trı̀nh vi phân (14.39).
Phu.o.ng trı̀nh da.ng φ(x, y, C1, C2, . . . , Cn ) = 0 xác di.nh nghiê.m
tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh vi phân du.ó.i da.ng â’n du.o..c go.i là tı́ch
phân tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh.

14.2.1 Các phu.o.ng trı̀nh cho phép ha. thâ´p câ´p


Da.ng I. Phu.o.ng trı̀nh da.ng y (n) = f (x).
` n tı́ch phân ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát
Sau n lâ
Z Z
xn−1 xn−1
y = . . . f(x) dx · ·
| {z } · dx +C1 + C2 + · · · + Cn−1 x + Cn .
(n − 1)! (n − 2)!
| {z } n
n

Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh


ln x
y (3) = , y(1) = 0, y 0(1) = 1, y 00(1) = 2.
x2
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 261

` n phu.o.ng trı̀nh dã cho ta có


Gia’i. Tı́ch phân 3 lâ
Z
00 ln x ln x 1
y = dx = − − + C1 ,
x2 x x
1
y 0 = − ln2 x − ln x + C1 x + C2,
2
x 2 x2
y = − ln x + C1 + C2 x + C3.
2 2

Su’. du.ng các diê


` u kiê.n ban dâ
` u ta có

C1
+ C2 + C3 = 0 

2 1
C1 + C2 = 1 ⇒ C1 = 3, C2 = −2, C3 = 2 ·


−1 + C1 =2

Tù. dó suy ra nghiê.m riêng câ


` n tı̀m là

x 3 1
y = − ln2 x + x2 − 2x + · N
2 2 2

Da.ng II. Phu.o.ng trı̀nh (14.38) không chú.a â’n hàm và da.o hàm dê´n
câ´p k − 1:

F (x, y (k), y (k+1), . . . , y (n) ) = 0.

Khi dó bă`ng cách dă.t

y (k) = p(x)

câ´p cu’a phu.o.ng trı̀nh sẽ ha. xuô´ng k do.n vi..

Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh xy (5) − y (4) = 0.


Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dã cho không chú.a â’n hàm và các da.o hàm
dê´n câ´p 3. Do dó ta dă.t

y (4) = p
262 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

và thu du.o..c


dp
x − p = 0 ⇒ p = C1 x ⇒ y (4) = C1x.
dx
Tı́ch phân liên tiê´p ta có
x2
y (3) = C1 + C2 ,
2
x3
y (2) = C1 + C2 x + C3,
6
4
x x2
y 0 = C1 + C2 + C3x + C4 ,
24 2
x5 x3 x2
y = C1 + C2 + C3 + C4 x + C5
120 6 2
5 3 2
= C 1x + C 2 x + C 3 x + C4 x + C5;
C1 C2 C3
C1 = , C2 = , C3 = · N
120 6 2
Da.ng III. Phu.o.ng trı̀nh (14.38) không chú.a biê´n dô.c lâ.p

F (y, y 0, y 00, . . . , y (n)) = 0. (14.41)

Khi dó bă`ng cách dă.t

y0 = p

(trong dó p du.o..c xem là hàm cu’a y : p = p(y)) câ´p cu’a phu.o.ng trı̀nh
ha. xuô´ng 1 do.n vi..
` n biê’u diê˜ n các da.o hàm y 0, y 00, . . . , y (n) qua các da.o
Dê’ gia’i ta câ
hàm cu’a hàm p = p(y). Ta có
dy
y0 = = p,
dx
dp dp dy dp
y 00 = = · =p ,
dx dy dx dy
d  dp  d dp i dy
h d2 p  dp 2
y 000 = p = p = p2 2 + p ,...
dx dy dy dy dx dy dy
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 263

Thê´ các kê´t qua’ này vào vê´ trái cu’a (14.41) ta thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh
câ´p n − 1.
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 + y 02 = 2e−y .
Gia’i. Dây là phu.o.ng trı̀nh không chú.a biê´n dô.c lâ.p x. Dă.t y 0 =
dp
p ⇒ y 00 = p và thu du.o..c
dy
dp
p + p2 = 2e−y .
dy
Dó là phu.o.ng trı̀nh Bernoulli. Bă`ng phép dô’i â’n hàm p2 = z ta thu
du.o..c phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh
dz 2
+ 2z = 4e−y , z = y0 .
dy

Nó có nghiê.m tô’ng quát là z = 4e−y + C1 e−2y . Thay z bo’.i y 02 ta thu
du.o..c
dy p
= ± 4e−y + C1e−2y .
dx
Tách biê´n và tı́ch phân ta có
1p y
x + C2 = ± 4e + C1
2
⇒ ey + C e1 = (x + C2 )2 , C e1 = C1 ·
4
Dó là tı́ch phân tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho. N

BÀI TÂ
.P
Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau
x2
1. y (3) = 60x2 . (DS. y = x5 + C1 + C2 x + C3)
2
2. (x − 3)y 00 − y 0 = 0. (DS. y = C1 ln |x − 3| + C2 )
x4
3. y (3) = x + cos x. (DS. y = − sin x + C1 x2 + C2 x + C3)
24
264 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

4. y 00 = xex; y(0) = y 0(0) = 0. (DS. y = (x − 2)ex + x + 2)


5. xy 00 = y 0. (DS. y = C1 x2 + C2 )
6. xy 00 + y 0 = 0. (DS. y = C1 ln |x| + C2 )
2
7. xy 00 = (1 + 2x2 )y 0. (DS. y = C1 ex + C2 )
x3
8. xy 00 = y 0 + x2. (DS. y = + C1 x2 + C2 )
3
9. xy (3) − y 00 = 0. (DS. y = C1 x3 + C2 x + C3)
10. y 00 = y 02 . (DS. y = C2 − ln |C1 − x|)
11. y 00 = 1 + y 02. (DS. y = C2 − ln | cos(x + C1 )|)
12. y 00 + y 0 + 2 = 0; y(0) = 0, y 0(0) = −2. (DS. y = −2x)

14.2.2 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 2 vó.i


`ng
hê. sô´ hă
I. Phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh thuâ
` n nhâ´t
. .
Phu o ng trı̀nh vi phân da.ng

y 00 + a1 y 0 + a2y = 0 (14.42)

trong dó a1 , a2 là các hă`ng sô´, du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh
` n nhâ´t câ´p 2 vó.i hê. sô´ hă`ng.
thuâ
y1 (x)
1. Nê´u y1 và y2 là các nghiê.m riêng cu’a (14.42) sao cho 6=
y2 (x)
const thı̀ y = C1 y1 + C2 y2 là nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.42).
2. Nê´u y = u(x) + iv(x) là nghiê.m cu’a (14.42) thı̀ phâ ` n thu..c u(x)
` n a’o v(x) cũng là nghiê.m.
và phâ
Dê’ xác di.nh các nghiê.m riêng y1(x) và y2 (x) dâ ` u tiên câ
` n gia’i
phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng (ptdt) thu du.o..c bă`ng cách dă.t y = eλx

λ2 + a1 λ + a2 = 0. (14.43)
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 265

Hiê’n nhiên ta luôn xem bô.i cu’a nghiê.m cu’a (14.43) là r = 1 (do.n)
hoă.c 2 (kép). Ta cũng quy u.ó.c bô.i r = 0 nê´u λ không là nghiê.m cu’a
(14.43). Ta có ba’ng tóm tă´t sau

Nghiê.m riêng Nghiê.m tô’ng quát


Nghiê.m cu’a ptdt
cu’a (14.42) cu’a (14.42)

y1 = eλ1x ,
I. λ1 , λ2 ∈ R, λ1 6= λ2 y = C1 eλ1 x + C2eλ2 x
y2 = eλ2 x

y1 = eλx, y = C1eλx + C2xeλx


II. λ1 = λ2 = λ ∈ R
y2 = xeλx = eλx(C1 + C2x)
III. λ1 , λ2 ∈ C y1 = eαx cos βx y = eαx(C1 cos βx
λ = α ± iβ y2 = eαx sin βx +C2 sin βx)

Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh

y 00 + y 0 − 2y = 0.

Gia’i. Tı̀m nghiê.m trong da.ng y = eλx, ta có y 0 = λeλx, y 00 = λ2 eλx.


Thay vào phu.o.ng trı̀nh ta thu du.o..c phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng

hλ1 = 1,
2
λ +λ−2=0⇔
λ2 = −2.

Ca’ hai nghiê.m λ1 , λ2 ∈ R và khác nhau nên theo tru.ò.ng ho..p I o’. ba’ng
ta có y1 = ex, y2 = e−2x và do dó

y = C1 ex + C2e−2x . N

Vı́ du. 2. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh

y 00 + 2y 0 + y = 0.
266 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru..ng tu.o.ng ú.ng có da.ng

λ2 − 2λ + 1 = 0 ⇔ λ1 = λ2 = 1.

Các nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng thu..c và bă`ng nhau nên y1 =
ex , y2 = xex. Do dó

y = C1 ex + C2xex = ex (C1 + C2 x). N

Vı́ du. 3. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh

y 00 − 4y 0 + 13y = 0.

Gia’i. Ptdt tu.o.ng ú.ng có da.ng

hλ1 = 2 + 3i,
λ2 − 4λ + 13 = 0 ⇔ .
λ2 = 2 − 3i.

Các nghiê.m phú.c này tu.o.ng ú.ng vó.i các nghiê.m riêng dô.c lâ.p tuyê´n
tı́nh là y1 = e2x cos 3x, y2 = e2x sin 3x. Do dó nghiê.m tô’ng quávt có
da.ng

y = C1 e2x cos 3x + C2e2x sin 3x


= e2x(C1 cos 3x + C2 sin 3x). N

II. Phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh không thuâ


` n nhâ´t
Phu.o.ng trı̀nh da.ng

y 00 + a1y 0 + a2y = f (x) (14.44)

trong dó a1 , a2 là nhũ.ng hă`ng sô´ thu..c, f(x) là hàm liên tu.c du.o..c go.i
` n nhâ´t vó.i hê. sô´ hă
là ptvp tuyê´n tı́nh không thuâ `ng.
- i.nh lý. Nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.44) là tô’ng cu’a nghiê.m tô’ng quát
D
cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng và mô.t nghiê.m riêng nào dó
cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ ` n nhâ´t (14.44).
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 267

Tù. I và di.nh lý vù.a phát biê’u suy ră`ng bài toán tı̀m nghiê.m tô’ng
quát cu’a (14.44) du.o..c du.a vê ` bài toán tı̀m nghiê.m riêng ỹ cu’a nó. Nói
chung phép tı́ch phân (14.44) luôn luôn có thê’ thu..c hiê.n nhò. phu.o.ng
pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange.
Nê´u vê´ pha’i có da.ng dă.c biê.t ta có thê’ tı̀m nghiê.m riêng cu’a (14.44)
nhò. Phu.o.ng pháp cho.n (phu.o.ng pháp hê. sô´ bâ´t di.nh không chú.a quá
trı̀nh tı́ch phân). Ta có ba’ng tóm tă´t sau trong dó Pn (x), Qm (x), . . .
là các da thú.c da.i sô´ bâ.c tu.o.ng ú.ng.

Vê´ pha’i cu’a (14.44) Nghiê.m cu’a ptdt Da.ng nghiê.m riêng

I. Sô´ 0 là nghiê.m ỹ = Qn (x)xr


f (x) = Pn (x) bô.i r cu’a ptdt ` n du.o..c
Qn câ
xác di.nh
II. Sô´ α là nghiê.m ỹxr Qn (x)eαx
f (x) = eαxPn (x) bô.i r cu’a ptdt ` n du.o..c
Qn (x) câ
xác di.nh
III. f (x) = Sô´ phú.c iβ là ỹ = xr (A cos βx
a cos βx nghiê.m bô.i r +B sin βx); A,
+b sin βx cu’a ptdt ` n xác di.nh
B - câ
IV. f (x) = eαx× Sô´ α + iβ là ỹ = xr eαx×
[Pn (x) cos βx+ nghiê.m bô.i r [Q1(x) cos βx+
Qm (x) sin βx] cu’a ptdt Q2(x) sin βx],
Q1 và Q2
là da thú.c bâ.c
s = max(m, n)

V. Vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh là tô’ng cu’a hai hàm
y 00 + a1 y 0 + a2y = f1(x) + f2 (x).
268 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Khi dó nghiê.m riêng có thê’ tı̀m du.ó.i da.ng

ỹ = ỹ1 + ỹ2

trong dó ỹ1 là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 00 + a1y 0 + a2 y = f1 (x),
còn ỹ2 là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh y 00 + a1y 0 + a2 y = f2 (x).
Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 − 2y 0 + y = x + 1 (da.ng I)
Gia’i. Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng
có da.ng Y = ex(C1 + C2x). Vı̀ λ1 = λ2 = 1 nên sô´ 0 không là nghiê.m
cu’a ptdt và do dó r = 0 và nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho
(tru.ò.ng ho..p I) câ
` n tı̀m du.ó.i da.ng

ỹ = x0 (Ax + B)

trong dó A, B là nhũ.ng hă`ng sô´ câ ` n xác di.nh. Thê´ ỹ và ỹ 0 , ỹ 00 vào
phu.o.ng trı̀nh và so sánh các hê. sô´ cu’a các lũy thù.a cùng bâ.c cu’a x ta
thu du.o..c A = 1, −2A + B = 1 ⇒ A = 1, B = 3. Do vâ.y ỹ = x + 3 và

y = ỹ + Y = 3 + x + ex(C1 + C2x). N

Vı́ du. 5. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 − 4y 0 + 3y = xex (da.ng II).


Gia’i. Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng
có da.ng Y = C1 ex + C2 e3x. Vı̀ vê´ pha’i f (x) = xex nên (xem II) ta
có Pn (x) = x, α = 1 và nhu. vâ.y sô´ α = 1 là nghiê.m do.n cu’a phu.o.ng
trı̀nh dă.c tru.ng; r = 1. Do vâ.y nghiê.m riêng câ
` n tı̀m du.ó.i da.ng

ỹ = (Ax + B)xex
1
` i thê´ vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c A = − ,
Tı́nh ỹ 0, ỹ 00 rô
4
1 .
B = − và tù dó
4
1
y = ỹ + Y = − (x + 1)xex + C1 ex + C2 e3x
4
1
= C1 ex + C2e3x − x(x + 1)ex . N
4
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 269

Vı́ du. 6. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 + y = sin x (da.ng III).


Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ2 + 1 = 0 có nghiê.m λ1 = i,
λ2 = −i. Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t là
Y = C1 cos x + C2 sin x. Vı̀ f(x) = sin x = 0 · cos x + 1 · sin x nên a = 0,
b = 1, β = 1. Vı̀ iβ = i là nghiê.m do.n cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng
` n tı̀m du.ó.i da.ng
nên r = 1 và nghiê.m riêng câ

ỹ = (A cos x + B sin x)x.

1
Thê´ ỹ vào phu.o.ng trı̀nh ta thu du.o..c A = − , B = 0 và
2
1
y = − cos x + C1 cos x + C2 sin x. N
2

Vı́ du. 7. Xét phu.o.ng trı̀nh y 00 + y = sin 2x (da.ng III).


Gia’i. Tu.o.ng tu.. nhu. trong vı́ du. 6 ta có

Y = C1 cos x + C2 sin x.

Phu.o.ng trı̀nh dã cho có β = 2. Vı̀ iβ = 2i không là nghiê.m cu’a
phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 và

ỹ = A cos 2x + B sin 2x

1
Thê´ ỹ vào phu.o.ng trı̀nh dã cho cùng vó.i ỹ 0, ỹ 00 ta có A = 0, B = − .
3
Do dó
1
y = ỹ + Y = − sin 2x + C1 cos x + C2 sin x. N
3

Vı́ du. 8. Gia’i phu.o.ng trı̀nh y 00 − 2y 0 + y = sin x + e−x (da.ng V).


Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có nghiê.m λ1 = λ2 = 1. Do vâ.y
nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng có da.ng
Y = ex (C1 + C2x).
270 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Vı̀ vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là tô’ng cu’a hai hàm sin x và
` n tı̀m du.ó.i da.ng ỹ = ỹ1 + ỹ2 , trong dó ỹ1 là
e−x nên nghiê.m riêng câ
nghiê.m riêng cu’a

y 00 − 2y 0 + y = sin x (14.45)

còn ỹ2 là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh

y 00 − 2y 0 + y = e−x (14.46)

Tı̀m ỹ1. Vı̀ f(x) = sin x ⇒ β = 1. Tiê´p dó vı̀ iβ = i không là
nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 và nghiê.m riêng ỹ câ
`n
. .
tı̀m du ó i da.ng ỹ1 = A cos x + B sin x.
1
Thay ỹ1, ỹ10 , ỹ100 vào (14.45) ta thu du.o..c A = , B = 0:
2
1
ỹ1 = cos x.
2
Tı̀m ỹ2 . Vê´ pha’i f(x) = e−x (xem II). Sô´ α = −1 không là nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên r = 0 nên nghiê.m riêng câ
` n tı̀m du.ó.i
da.ng

ỹ2 = Ae−x .

1
Thay ỹ2, ỹ20 , ỹ200 vào (14.46) ta thu du.o..c A = và do vâ.y
4
1
ỹ2 = e−x .
4
1 1
Nhu. vâ.y ỹ = ỹ1 + ỹ2 = cos x + e−x và
2 4
1 1
y = ỹ + Y = cos x + e−x + ex(C1 + C2x). N
2 4

BÀI TÂ
.P
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 271

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh vi phân sau


1. y 00 − 5y 0 + 4 = 0. (DS. y = C1e−x + C2 e4x)
2. y 00 − 6y 0 + 9y = 0. (DS. y = e3x (C1 + C2 x))
3. y 00 + 8y 0 + 25y = 0. (DS. y = e−4x (C1 cos 3x + C2 sin 3x))
4. y 00 − 3y 0 + 2y = 0. (DS. y = C1 ex + C2e2x)
5. y 00 − 4y 0 + 4y = 0. (DS. y = e2x (C1 + C2 x))
6. y 00 − 2y 0 + 2y = 0. (DS. y = ex (C1 cos x + C2 sin x))
Gia’i các bài toán Cauchy sau
7. y 00 + 4y 0 + 5y = 0; y(0) = −3, y 0(0) = 0.
(DS. y = −3e−2x (cos x + 2 sin x))
8. y 00 − 4y 0 + 3y = 0; y(0) = 6, y 0(0) = 10. (DS. y = 4ex + 2e3x)
9. y 00 − 2y 0 + 2y = 0; y(0) = 0, y 0(0) = 1. (DS. y = ex sin x)
10. y 00 − 2y 0 + 3y = 0; y(0) = 1, y 0(0) = 3.
√ √ √
(DS. y = ex(cos 2x + 2 sin 2x))
11. y 00 + 4y 0 = 0; y(0) = 7, y 0(0) = 8. (DS. y = 9 − 2e−4x )
12. y 00 + 4y = 0; y(0) = 0, y 0(0) = 2. (DS. y = sin 2x)
Gia’i các phu.o.ng trı̀nh không thuâ
` n nhâ´t sau
1
13. y 00 + 2y 0 + y = ex.
(DS. y = (C1 x + C2)e−x + ex)
4
14. y − 3y + 2y = e . (DS. y = C1e + (C2 − x)ex)
00 0 x 2x

15. y 00 + y 0 − 2y = 6x2 . (DS. y = C1 ex + C2 e−x − 3(x2 + x + 1, 5))


3
16. y 00 + 3y 0 = 9x. (DS. y = C1 + C2 e−3x + x2 − x)
2
√ √
17. y 00 − 2y = xe−x . (DS. y = C1ex 2
+ C2e−x 2
− (x − 2)e−x )
18. y 00 − 4y = 8x3 . (DS. y = C1 e2x + C2 e−2x − 2x3 − 3x)
19. y 00 − 5y 0 + 6y = 13 sin 3x.
272 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

1
(DS. y = C1e2x + C2 e3x + (5 cos 3x − sin 3x))
6
3
20. y 00 + 4y = 3 sin 2x. (DS. y = C1 cos 2x + C2 sin 2x − x cos 2x)
4
1
21. y 00 + 4y = sin 2x. (DS. y = C1 cos 2x + C2 sin 2x − x cos 2x)
4
00
22. y + y = x cos x.
1 1
(DS. y = C1 cos x + C2 sin x + x cos x + x2 sin x)
4 4
00 0 −x
23. y − 2y + 3y = e cos x.
√ √ e−x
(DS. y = ex(C1 cos 2x + C2 sin 2x) + (5 cos x − 4 sin x))
41
24. y 00 − 3y 0 + 2y = e3x(x2 + x).
e3x 2
(DS. y = C1ex + C2 e2x + (x − 2x + 2))
2
25. y 00 + y = x + 2ex . (DS. y = C1 cos x + C2 sin x + x + ex )
26. y 00 − 2y 0 + y = 3ex + x + 1.
3
(DS. y = exx2 + x + 3 + ex (C1x + C2 ))
2
27. y − 6y + 8y = ex + e2x.
00 0
1 1
(DS. y = ex − xe2x + C1e2x + C2e4x)
3 2
00 x
28. y + 9y = e cos 3x.
ex
(DS. y = C1 cos 3x + C2 sin 3x + (cos 3x + 6 sin 3x))
37
1
29. y 00 − 4y 0 + 4y = xe2x. (DS. y = (C1 x + C2)e2x + x3e2x)
6
00 2 x
30. y + y = 4 cos x + (x + 1)e .
1
(DS. y = C1 cos x + C2 sin x + 2x sin x + ex (1 − x + x2 ))
2
31. y 00 − 6y 0 + 9y = 25ex sin x.
(DS. y = (C1 + C2x)e3x + ex (4 cos x + 3 sin x))
32. y 00 + 2y 0 + 5y = e−x sin 2x.
1
(DS. y = (C1 cos 2x + C2 sin 2x)e−x − xe−x cos 2x)
4
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 273

33. y 00 + y 0 = 4x2ex . (DS. y = C1 + C2 e−x + (2x2 − 6x + 7)ex )

34. y 00 + 10y 0 + 25y = 4e−5x . (DS. y = (C1 + C2 x)e−5x + 2x2 e−5x )

14.2.3 Phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh thuâ `n


nhâ´t câ´p n (ptvptn câ´p n ) vó.i hê. sô´ hă
`ng

Phu.o.ng trı̀nh vi phân da.ng

L(y) ≡ y (n) + a1 y (n−1) + · · · + an−1 y 0 + an y = 0 (14.47)

trong dó a1 , a2, . . . , an là nhũ.ng hă`ng sô´ thu..c du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh
vi phân tuyê´n tı́nh thuâ ` n nhâ´t câ´p n (ptvptn câ´p n) vó.i hê. sô´ hă`ng.
1. Nê´u y1(x) và y2 (x) là nghiê.m cu’a (14.47): Ly = 0 thı̀ y =
C1y1 (x) + C2 y2 (x) cũng là nghiê.m cu’a nó;
` n thu..c
2. Nê´u y(x) = u(x) + iv(x) là nghiê.m cu’a (14.47) thı̀ phâ
` n a’o v(x) cu’a nó cũng là nghiê.m cu’a (14.47).
u(x) và phâ

Lu.o..c dô
` gia’i phu.o.ng trı̀nh (14.47)

Xuâ´t phát tù. ptvptn


L(y) ≡ y (n) + a1y (n−1) + · · · + an y = 0
a1, a2, . . . , an ∈ R


y
Lâ.p phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng
ϕ(λ) = λn + a1λn−1 + · · · + xn−1 λ + An = 0


y
Tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng
ϕ = 0 : λ1 , λ2 , . . . , λn .


y
274 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Tı̀m nghiê.m riêng dô.c lâ.p tuyê´n tı́nh (d`tt)


y1 (x), y2(x), . . . , yn (x)
cu’a ptvptn:L(y) = 0


y
Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh L(y) = 0
y = C1y1 (x) + C2 y2 (x) + · · · + Cn yn (x)
C1 , C2, . . . , Cn là các hă`ng sô´ tùy ý

Gia’ su’. tı̀m du.o..c các nghiê.m λ1 , λ2 , . . . , λn cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c
tru.ng dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh (14.47). Khi dó tùy thuô.c vào dă.c tı́nh
cu’a nghiê.m λ1 , . . . , λn ta viê´t du.o..c các nghiê.m riêng dltt cu’a (14.47).
1+ Nê´u λi ∈ R, λi 6= λj ∀i 6= j thı̀ mô˜ i λi sẽ tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m
riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.47) là

eλi x , i = 1, n

và nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.47) sẽ là

y = C1eλ1 x + C2 eλ2x + · · · + Cn eλnx . (14.48)

2+ Nê´u phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có nghiê.m bô.i chă’ng ha.n λ1 =
λ2 = · · · = λk = λ̃ và n − k nghiê.m còn la.i dê` u khác nhau thı̀ các
nghiê.m riêng dltt sẽ là

eλ̃x , xeλ̃x , . . . , xk−1 eλ̃x , eλk+1x , . . . , eλnx

và nghiê.m tô’ng quát có da.ng

y = C1 eλ̃x + C2 xeλ̃x + · · · + Ck xk−1 eλ̃x + Ck+1 eλk+1x + · · · + Cn eλnx .


(14.49)

3+ Nê´u phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có nghiê.m phú.c xuâ´t hiê.n tù.ng că.p
liên ho..p, chă’ng ha.n dê’ xác di.nh ta gia’ thiê´t λ1 = α + iβ, λ2 = α − iβ,
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 275

` u thu..c thı̀ các nghiê.m


λ3 = γ + iδ, λ4 = γ − iδ và các nghiê.m còn la.i dê
riêng dltt là

eαx cos βx, eαx sin βx, eγx cos δx, eγx sin δx, eλ5x , . . . , eλnx

và khi dó nghiê.m tô’ng quát có da.ng

y = C1 eαx cos βx + C2eαx sin βx + C3 eγx cos δx


+ C4 eγx sin δx + C5 eλ5x + · · · + Cn eλnx . (14.50)

4+ Saucùng nê ..
n ´u λ1 = α + iβ là nghiê.m bô.i k cu’a phu o ng trı̀nh
dă.c tru.ng k ≤ thı̀ λ2 = α − iβ cũng là nghiê.m bô.i k cu’a nó. Các
2
nghiê.m dltt sẽ là

eαx cos βx,eαx sin βx, xeαx cos βx, xeαx sin βx, . . . ,
xk−1 eαx cos βx, xk−1eαx sin βx, eλ2k+1x , . . . , eλnx

và tù. dó viê´t du.o..c nghiê.m tô’ng quát.

CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh

y (3) − 2y (2) − 3y 0 = 0.

Gia’i. Lâ.p phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng

ϕ(λ) = λ3 − 2λ2 − 3λ = 0.

Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có ba nghiê.m khác nhau là λ1 = 0, λ2 = −1,
λ3 = 3. Khi dó áp du.ng (14.48) ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát

y = C1 + C2e−x + C3 e3x. N

Vı́ du. 2. Cũng ho’i nhu. trên vó.i phu.o.ng trı̀nh

y (3) + 2y 00 + y 0 = 0.
276 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng có da.ng

λ3 + 2λ2 + λ = 0.

Tù. dó suy ra λ1 = λ2 = −1, λ3 = 0. Các nghiê.m này dê ` u thu..c và
λ = −1 là nghiê.m kép nên áp du.ng (14.49) ta thu du.o..c

y = C1 e−x + C2xe−x + C3 . N

Vı́ du. 3. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh

y (3) + 4y (2) + 13y 0 = 0.

Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ3 + 4λ2 + 13λ = 0 có các nghiê.m
λ1 = 0, λ2 = −2 − 3i, λ3 = −2 + 3i. Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a nó
có da.ng

y = C1 + C2e−2x cos 3x + C3 e−2x sin 3x. N

Vı́ du. 4. Xét phu.o.ng trı̀nh

y (5) − 2y (4) + 2y (3) − 4y (2) + y 0 − 2y = 0.

Gia’i. Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng

λ5 − 2λ4 + 2λ3 − 4λ2 + λ − 2 = 0

có các nghiê.m: λ1 = 2 - nghiê.m do.n; λ2 = ±i là că.p nghiê.m phú.c liên
ho..p bô.i 2. Khi dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh có da.ng

y = C1e2x + C2 cos x + C3 x cos x + C4 sin x + C5 x sin x


= C1e2x + (C2 + C3 x) cos x + (C4 + C5 x) sin x. N

Vı́ du. 5. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

y (4) + 4y (3) + 8y (2) + 8y 0 + 4y = 0.


14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 277

Gia’i. Lâ.p phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng

λ4 + 4λ3 + 8λ2 + 8λ + 4 = 0 ⇔ (λ2 + 2λ + 2)2 = 0.

Nó có các nghiê.m kép phú.c λ1 = λ2 = −1 − i; λ3 = λ4 = −1 + i. Do


dó tù. 4+ suy ra nghiê.m tô’ng quát cu’a nó sẽ là

y = C1 e−x cos x + C2e−x sin x + C3xe−x cos x + C4xe−x sin x


= e−x [C1 + C3x] cos x + e−x [C2 + C4x] sin x. N

BÀI TÂ
.P

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau


1. y (3) + 6y (2) + 11y 0 + 6y = 0. (DS. y = C1e−x + C2 e−2x + C3e−3x )
√ √
2. y (3) − 8y = 0. (DS. y = C1 e2x + e−x (C2 cos 3x + C3 sin 3x))
3. y (4) − y = 0. (DS. y = C1ex + C2 e−x + C3 cos x + C4 sin x)
4. y (3) − 3y 0 − 2y = 0. (DS. y = e−x (C1 + C2 x) + C3e2x)
5. 2y (3) − 3y (2) + y 0 = 0. (DS. y = C1 + C2ex + C3 ex/2)
6. y (3) − 6y (2) + 13y 0 = 0. (DS. y = C1 + e3x(C2 cos 2x + C3 sin 2x))
7. y (4) + 13y (2) + 36y = 0.
(DS. y = C1 cos 2x + C2 sin 2x + C3 cos 3x + C4 sin 3x)
Gia’i các bài toán Cauchy sau dây
8. y 00 + 4y 0 + 5y = 0; y(0) = −3, y 0(0) = 0.
(DS. y = −3e−2x (cos x + 2 sin x))
9. y (3) + 3y (2) + 3y 0 + y = 0; y(0) = −1, y 0 (0) = 2, y 00(0) = 3.
(DS. y = e−x (3x2 + x − 1))
10. y (3) − 3y (2) + 3y 0 − y = 0; y(0) = 1, y 0(0) = 2, y 00(0) = 3.
(DS. y = ex (1 + x))
278 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

11. y (3) + y (2) = 0; y(0) = 1, y 0(0) = 0, y 00(0) = 1.


(DS. y = x + e−x )
Bây giò. xét phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh không thuâ
` n nhâ´t
.
câ´p n vó i hê. sô´ hă`ng:

y (n) + a1 y (n−1) + · · · + an−1 y 0 + an y = f (x) (14.51)

Tu.o.ng tu.. nhu. tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh câ´p 2 vó.i hê. sô´ hă`ng bài
toán tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh (14.51) du.o..c quy vê ` tı̀m mô.t nghiê.m
. . .
riêng nào dó cu’a (14.51). Trong tru ò ng ho. p tô’ng quát phép tı́ch phân
phu.o.ng trı̀nh (14.51) có thê’ thu..c hiê.n nhò. phu.o.ng pháp biê´n thiên
hă`ng sô´ tùy ý. Dô´i vó.i mô.t sô´ da.ng dă.c biê.t cu’a vê´ pha’i nghiê.m riêng
cu’a (14.51) du.o..c tı̀m bo’.i phu.o.ng pháp do.n gia’n ho.n: dó là phu.o.ng
pháp cho.n. Da.ng tô’ng quát cu’a vê´ pha’i (14.51) mà phu.o.ng pháp cho.n
có thê’ áp du.ng du.o..c là

f (x) = eαx[P` (x) cos βx + Qm (x) sin βx]

trong dó P` (x) và Qm (x) là nhũ.ng da thú.c bâ.c ` và m tu.o.ng ú.ng.
Trong tru.ò.ng ho..p này nghiê.m riêng cu’a (14.51) câ
` n du.o..c tı̀m du.ó.i
da.ng
 
ỹ = xr eαx P̃k (x) cos βx + Q̃k (x) sin βx

k = max(`, m), P̃k và Q̃k là nhũ.ng da thú.c bâ.c k cu’a x da.ng tô’ng quát
vó.i các hê. sô´ chu.a du.o..c xác di.nh, r là bô.i cu’a nghiê.m λ = α + iβ cu’a
ptdt (nê´u λ = α ± iβ không là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng
thı̀ r = 0).
Nô.i dung cu’a phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange dô´i vó.i
phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao là nhu. sau.
Gia’ su’. y1(x), y2(x), . . . , yn (x) là hê. các nghiê.m riêng dô.c lâ.p tuyê´n
tı́nh cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng cu’a (14.51) và

Y (x) = C1 y1(x) + C2y2 (x) + · · · + Cn y)n(x)


14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 279

là nghiê.m tô’ng quát cu’a nó, trong dó C1, C2 , . . . , Cn là nhũ.ng hă`ng sô´
tùy ý.
Ta sẽ tı̀m nghiê.m cu’a (14.51) du.ó.i da.ng

y = C1(x)y1 (x) + C2 (x)y2(x) + · · · + Cn (x)yn (x) (14.52)

trong dó C1 (x), . . . , Cn (x) là nhũ.ng hàm ta.m thò.i chu.a biê´t cu’a biê´n
x. Dê’ xác di.nh chúng ta lâ.p hê.



 y1 (x)C10 (x) + y2(x)C20 (x) + · · · + yn (x)Cn0 (x) = 0,

y 0 (x)C 0 (x) + y 0 (x)C 0 (x) + · · · + y 0 (x)C 0 (x) = 0,
1 1 2 2 n n

 ... ... ... ... ... ...

 (n−1) (n−1) (n−1)
y1 (x)C10 (x) + y2 (x)C20 (x) + · · · + yn (x)Cn0 (x) = f(x).
(14.53)

Vı̀ y1 , . . . , yn là dltt nên di.nh thú.c cu’a hê. (Wronskian) luôn 6= 0
và hê. có nghiê.m duy nhâ´t:

Z
dCi (x)
= ϕi (x) ⇒ Ci (x) = ϕi (x)dx + C̃i , i = 1, n. (14.54)
dx

trong dó C̃i là hă`ng sô´ tùy ý. Thê´ (14.54) vào (14.52) ta thu du.o..c
nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.51).
Nhâ.n xét. Dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh câ´p 2 hê. (14.53) có da.ng

(
y1(x)C10 (x) + y2 (x)C20 (x) = 0,
(14.55)
y10 (x)C10 (x) + y20 (x)C20 (x) = f(x).

Ba’ng tóm tă´t các da.ng nghiê.m riêng


tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t sô´ da.ng vê´ pha’i khác nhau cu’a (14.51)
280 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Vê´ pha’i cu’a phu.o.ng Nghiê.m cu’a phu.o.ng Các da.ng


N◦
trı̀nh vi phân trı̀nh dă.c tru.ng nghiê.m riêng

1. Sô´ 0 không pha’i


là nghiê.m cu’a
phu.o.ng trı̀nh
dă.c tru.ng P̃m (x)
I Pm (x)
2. Sô´ 0 là nghiê.m
bô.i s cu’a phu.o.ng
trı̀nh dă.c tru.ng xs P̃m (x)
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 281

Vê´ pha’i cu’a phu.o.ng Nghiê.m cu’a phu.o.ng Các da.ng


N◦
trı̀nh vi phân trı̀nh dă.c tru.ng nghiê.m riêng

Sô´ α không pha’i là


nghiê.m cu’a phu.o.ng
trı̀nh dă.c tru.ng P̃m (x)eαx
II Pm (x)eαx
2. Sô´ α là nghiê.m
bô.i s cu’a phu.o.ng
trı̀nh dă.c tru.ng xs P̃m (x)eαx

1. sô´ ±iβ không P̃k (x) cos βx+


pha’i là nghiê.m Q̃k (x) sin βx,
cu’a phu.o.ng trı̀nh k = max(m, n)
dă.c tru.ng
III Pn (x) cos βx+
Qm (x) sin βx
2. Sô´ ±iβ là nghiê.m xs [P̃k (x) cos βx
bô.i s cu’a phu.o.ng Q̃k (x) sin βx],
trı̀nh dă.c tru.ng k = max(m, n)

1. Sô´ α ± iβ không [P̃k (x) cos βx+


pha’i là nghiê.m Q̃k (x) sin βx]eαx,
cu’a phu.o.ng trı̀nh k = max(m, n)
.
dă.c tru ng
IV eαx[Pn (x) cos βx
+Qm (x) sin βx]
2. Sô´ α ± iβ là xs [P̃k (x) cos βx+
nghiê.m bô.i s Q̃k (x) sin βx]eαx,
cu’a phu.o.ng trı̀nh k = max(m, n)
dă.c tru.ng
282 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Nhâ.n xét. Nê´u f (x) = f1(x) + f2(x) + · · · + fm (x), trong dó


f1 , . . . , fm là các hàm da.ng I-IV o’. ba’ng và ỹ1 , ỹ2, . . . , ỹm là các nghiê.m
riêng tu.o.ng ú.ng vó.i fi (x), i = 1, m thı̀

ỹ = ỹ1 + ỹ2 + · · · + ỹm

là nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh (14.51). Dây cũng chı́nh là nô.i dung
cu’a phu.o.ng pháp chô ` ng nghiê.m.

CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’i các phu.o.ng trı̀nh
1) y (3) − y (2) + y 0 − y = x2 + x;
2) y (3) − y (2) = 12x2 + 6x.
Gia’i. 1) Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ3 − λ2 + λ − 1 = 0 có các nghiê.m
khác nhau λ1 = 1, λ2 = i, λ3 = −i. Do dó phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t
tu.o.ng ú.ng vó.i 1) có nghiê.m tô’ng quát là

Y = C1ex + C2 cos x + C3 sin x

(o’. dây sô´ α = 0). Vı̀ sô´ α = 0 không là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c
tru.ng nên theo tru.ò.ng ho..p I. 2, ta có ỹ = A1x2 + A2 x + A3, trong
dó A1, A2 , A3 là nhũ.ng hê. sô´ câ
` n du.o..c xác di.nh. Thê´ nghiê.m riêng ỹ
vào phu.o.ng trı̀nh 1), ta thu du.o..c

−A1x2 + (2A1 − A2)x + (A2 − 2A1 − A3) = x2 + x,

tù. dó suy ra ră`ng A1 = −1, A2 = −3, A3 = −1. Do dó ỹ = −x2 −3x−1
và nghiê.m tô’ng quát có da.ng

y = Y + ỹ = C1 ex + C2 cos x + C3 sin x − x2 − 3x − 1.

2) Phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng λ3 − λ2 = 0 có nghiê.m λ1 = λ2 = 0,


λ3 = 1. Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t tu.o.ng
ú.ng vó.i 2) có da.ng

Y = C1 + C2x + C3 ex.
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 283

Vı̀ sô´ α = 0 là nghiê.m kép cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng nên theo
tru.ò.ng ho..p I. 2, ta có

ỹ = x2 (A1x2 + A2x + A3) = A1 x4 + A2 x3 + A3x2 .

Thê´ ỹ vào phu.o.ng trı̀nh 2), ta thu du.o..c

−12A1 x2 + (24A1 − 6A2 )x + (6A2 − 2A3 ) = 12x2 + 6x

và tù. dó A1 = −1, A2 = −5, A3 = −15 và

ỹ = −x4 − 5x3 − 15x2 .

Nhu. vâ.y

y = Y + ỹ = C1 + C2 x + C3 ex − x4 − 5x3 − 15x2 . N

Vı́ du. 2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

y (3) − 2y (2) + 2y 0 = 4 cos x cos 3x + 6 sin2 x.

Gia’i. Ta sẽ áp du.ng nhâ.n xét dã nêu ra sau ba’ng tóm tă´t nghiê.m
riêng. Tru.ó.c tiên ta biê´n dô’i vê´ pha’i cu’a phu.o.ng trı̀nh. Ta có

4 cos x cos 3x + 6 sin2 x = 2 cos 4x − cos 2x + 3.

Khi dó

y (3) − 2y (2) + 2y 0 = 2 cos 4x − cos 2x + 3.

Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ ` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng là
Y = C1 + (C2 cos x + C3 sin x)ex .
Dê’ tı̀m nghiê.m riêng, ta sẽ áp du.ng nhâ.n xét dã nêu: Ta câ
` n tı̀m
nghiê.m riêng cu’a ba phu.o.ng trı̀nh

y (3) − 2y (2) + 2y 0 = 2 cos 4x,


y (3) − 2y (2) + 2y 0 = − cos 2x,
y (3) − 2y (2) + 2y 0 = 3.
284 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Dê˜ dàng thâ´y ră`ng

1 7 1 1 3
ỹ1 = (cos 4x − sin 4x); ỹ2 = ( sin 2x − cos 2x); ỹ3 = x.
65 4 10 2 2
Do dó
1 7 1 1 3
ỹ = ỹ1 + ỹ2 + ỹ3 = (cos 4x − sin 4x) + ( sin 2x − cos 2x) + x.
65 4 10 2 2

Tù. dó suy ra ră`ng

1 7
y = Y + ỹ = C1 + (C2 cos x + C3 sin x)ex + (cos 4x − sin 4x)
65 4
1  sin 2x  3
+ − cos 2x + x. N
10 2 2

Vı́ du. 3. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh

y (3) + y 0 = tgx.

Gia’i. Dê˜ dàng thâ´y ră`ng nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng y (3) + y 0 = 0 là
thuâ

Y = C1 + C2 cos x + C3 sin x.

Ta tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh không thuâ ` n nhâ´t bă`ng
phu.o.ng pháp biê´n phân hă`ng sô´. Tru.ó.c tiên, ta lâ.p phu.o.ng trı̀nh dê’
xác di.nh các hàm Ci (x), i = 1, 3. Ta có

 0 0 0
C1 + C2 cos x + C3 sin x = 0,
−C20 sin x + C30 cos x = 0,


−C20 cos x − C30 sin x = tgx.

Nhân phu.o.ng trı̀nh thú. hai vó.i sin x, phu.o.ng trı̀nh thú. ba vó.i cos x
sin2 x
` i cô.ng la.i, ta thu du.o..c C20 = − sin x. Tù. dó C30 = −
rô . Tiê´p dê´n,
cos x
cô.ng phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t vó.i phu.o.ng trı̀nh thú. ba, ta có C10 = tgx.
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 285

Tù. các kê´ t qua


 π’ này suy ra ră`ng C1 = − ln | cos x|, C2 = cos x, C3 =
x 
sin x − ln tg + ` n tı̀m có da.ng
và do dó nghiê.m riêng câ
4 2
 π x  
2
ỹ = − ln | cos x| + cos x + sin x sin x − ln tg +
 π x  4 2

= − ln | cos x| + 1 − sin x ln tg + .
4 2

Tù. ỹ và Y ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho

y = Y + ỹ = C1 + C2 cos x + C3 sin x
 π x 

− ln | cos x| − sin x ln tg + + 1. N
4 2
Vı́ du. 4. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

e2x
y 00 − 4y 0 + 5y = ·
cos x

Gia’i. Dâ` u tiên tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
`n
nhâ´t. Dê˜ thâ´y ră`ng

Y = C1e2x cos x + C2 e2x sin x.

e2x
Vı̀ vê´ pha’i f (x) = không thuô.c vào nhóm các hàm da.ng dă.c biê.t
cos x
dã xét o’. trên, nên viê.c cho.n nghiê.m riêng theo vê´ pha’i và nghiê.m cu’a
ptdt nhu. o’. trên là không thu..c hiê.n du.o..c. Trong tru.ò.ng ho..p này ta
su’. du.ng phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´ Lagrange. (Lu.u ý ră`ng dó
là phu.o.ng pháp tô’ng quát có thê’ áp du.ng cho phu.o.ng trı̀nh vó.i vê´
pha’i liên tu.c bâ´t kỳ f (x)).
Ta lâ.p hê. phu.o.ng trı̀nh dê’ tı̀m C10 (x) và C20 (x):

C10 (x) cos x + C20 (x) sin x = 0,


1
C10 (x)(2 cos x − sin x) + C20 (x)(2 sin x + cos x) = ·
cos x
286 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Tù. dó suy ra C10 (x) = −tgx, C20 (x) = 1 và do dó
Z
C1 (x) = −tgxdx = ln | cos x| + C̃1,
Z
C2 (x) = dx = x + C̃2.

Thay C1(x) và C2(x) vào biê’u thú.c cu’a Y ta có nghiê.m tô’ng quát
h i 
y = ln | cos x| + C̃1 e2x cos x + x + C̃2 e2x sin x,

trong dó C̃1, C̃2 là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. N
Vı́ du. 5. Gia’i bài toán Cauchy dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh
1
y 00 − y 0 = , y(0) = 1, y 0(0) = 2.
1 + ex
Gia’i. Nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh thuâ
` n nhâ´t là

Y = C1 + C2 ex.

Dă.t C1 = C1(x), C2 = C2 (x). Ta lâ.p hê. phu.o.ng trı̀nh dê’ xác di.nh
C10 (x) và C20 (x). Ta có

C10 (x) + C20 (x)ex = 0, 
1
C20 (x)ex = 
1 + ex
(vı̀ y1(x) = 1 ⇒ y10 (x) = 0; y2(x) = ex ⇒ y20 (x) = ex ). Gia’i hê. này ta
thu du.o..c
1
C10 (x) = − ⇒ C1(x) = −x + ln(1 + ex ) + C̃1
1 + ex
1
C20 (x) = x ⇒ C2 (x) = −e−x − x + ln(1 + ex) + C̃2 .
e (1 + ex )

Tù. dó thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát


 
y = −x + ln(1 + ex) + ex − e−x − x + ln(1 + ex ) + C̃2 + C̃1 .
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 287

Thay x = 0, y = 1 vào nghiê.m tô’ng quát ta có

1 = 2 ln 2 − 1 + C̃2 + C̃1.

Tı́nh y 0(x) rô


` i thay x = 0 và y 0(0) = 2 vào ta có

C̃2 = 3 − ln 2
2 = −1 + C̃2 + ln 2 ⇒
C̃1 = − ln 2 − 1.

` n tı̀m có da.ng


Sau cùnh nghiê.m riêng câ

ỹ = (1 + ex ) ln(1 + ex ) + ex 3 − ln 2 − x − (2 + ln 2 + x). N

BÀI TÂ
.P

Hãy xác di.nh da.ng nghiê.m riêng cu’a các phu.o.ng trı̀nh sau
1. y (3) + y = x. (DS. ỹ = A1 + A2x)
2. y (3) + y 0 = 2. (DS. ỹ = Ax)
3. y (3) + y (2) = 3. (DS. ỹ = Ax2)
4. y (4) − y = 1. (DS. ỹ = A, A = const)
5. y (4) − y 0 = 2. (DS. ỹ = Ax)
6. y (4) − y (2) = 3. (DS. ỹ = Ax2)
7. y (4) − y (3) = 4. (DS. ỹ = Ax3)
8. y (4) + 2y (3) + y (2) = e4x. (DS. ỹ = Ae4x)
9. y (4) + 2y (3) + y (2) = e−x . (DS. ỹ = Ax2e−x )
10. y (4) + 2y (3) + y (2) = xe−x . (DS. ỹ = (A1 x2 + A2 x3)e−x )
11. y (4) + 4y (2) + 4y = sin 2x. (DS. ỹ = A1 cos 2x + A2 sin 2x)
12. y (4) + 4y (2) + 4y = x sin 2x.
288 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

(DS. ỹ = (A1 + A2x) sin 2x + (B1 + B2 x) cos 2x)


Gia’i các phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh không thuâ
` n nhâ´t sau
x2
13. y (3) + y (2) = 1. (DS. y = C1 + C2 x + C3e−x + )
2
x x3
14. 3y (4) + y (3) = 2. (DS. y = C1 + C2x + C3 x2 + C4 e− 3 + )
3
15. y (4) − 2y (3) + 2y (2) − 2y 0 + y = 1.
(DS. y = C1 cos x + C2 sin x + (C3 + C4 x)ex + 1)
16. y (3) − y (2) + y 0 − y = x2 + x.
(DS. y = C1ex + C2 cos x + C3 sin x − (x2 + 3x + 1))
17. y (4) + y (2) = x2 + x.
x 4 x3
(DS. y = C1 + C2 x + C3 cos x + C4 sin x + + − x2 )
12 6
18. y (4) − 2y (2) + y = cos x.
1
(DS. y = (C1 + C2x)ex + (C3 + C4 x)e−x + cos x)
4
19. y (3) − 3y (2) + 3y 0 − y = ex cos x.
2 ex
x
(DS. y = (C1 + C2 x + C3 x )e − sin 2x)
8
(4) (2) 2
20. y − 3y = 9x .
√ √ x4
(DS. y = C1 + C2 x + C3 e 3x + C4e− 3x − − x2)
4
x
21. 4y (3) + y 0 = 3ex + 2 sin .
2
x x 3 x
(DS. y = C1 + C2 cos + C3 sin + ex − x sin )
2 2 5 2
(3) (2) 2
22. y + y = 12x .
(DS. y = x4 − 4x3 + 12x2 + C1 + C2 x + C3e−x )
23. y (3) − 5y (2) + 8y 0 − 4y = e2x.
1
(DS. y = C1 ex + (C2 + C3x)e2x + x2e2x)
2
14.2. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p cao 289

` u kiê.n ban dâ


Tı̀m các nghiê.m riêng tho’a mãn các diê ` u dã chı’ ra.

24. y (3) −y 0 = −2x; y(0) = 0, y 0(0) = 1, y 00(0) = 2. (DS. y = shx+x2)

25. y (4) − y = 8ex ; y(0) = −1, y 0(0) = 0, y (2)(0) = 1, y (3)(0) = 0.


(DS. y = cos x + 2 sin x + e−x + (2x − 3)ex )

26. y (4) − y = 8ex; y(0) = 0, y 0(0) = 2, y (2)(0) = 4, y (3)(0) = 6. (DS.


y = 2xex)

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau bă`ng phu.o.ng pháp biê´n thiên hă`ng sô´.

π
27. y 00 + y = tgx; y(0) = y = 0.
6
√ x π 
3
(DS. y = ln 3 · sin x − cos x · ln tg + )
2 2 4

1
28. y 00 + y = . (DS. y = (C1 − x) cos x + (C2 + ln | sin x|) sin x)
sin x

1 cos 2x
29. y 00 + y = 3
. (DS. y = C1 cos x + C2 sin x − )
cos x 2 cos x

2 cos 2x
30. y 00 + y = 3 . (DS. y = C1 cos x + C2 sin x + )
sin x sin x

ex
31. y 00 − 2y 0 + y = . (DS. y = C1 ex + C2ex − xex + xex ln |x|)
x

1
32. x3(y 00 − y) = x2 − 2. (DS. y = C1 ex + C2 e−x − )
x
290 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

14.3 Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh


câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă
`ng
Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân da.ng

dx1
= f1(t, x1, . . . , xn ),

dt 



dx2 
= f2(t, x2, . . . , xn ), (14.56)
dt 
... ... ... ...  


dxn 

= fn (t, x1, . . . , xn ),
dt
trong dó x1 , x2, . . . , xn là các â’n hàm cu’a biê´n dô.c lâ.p t, du.o..c go.i là
hê. chuâ’n tă´c.
Tâ.p ho..p n hàm x1 = ϕ1 (t), . . . , xn = ϕn (t) xác di.nh trên khoa’ng
(a, b) du.o..c go.i là nghiê.m cu’a hê. chuâ’n tă´c (14.56) nê´u khi thê´ chúng
vào các phu.o.ng trı̀nh (14.56) thı̀ các phu.o.ng trı̀nh này tro’. thành dô ` ng
nhâ´t thú.c.
Bài toán Cauchy dô´i vó.i hê. (14.56) là bài toán tı̀m nghiê.m x1 =
x1 (t), . . . , xn = xn (t) cu’a hê. dó tho’a mãn diê ` u kiê.n ban dâ
`u

x1(t0) = x01, x2 (t0) = x02, . . . , xn (t0 ) = x0n

trong dó t0, x01, . . . , x0n là nhũ.ng sô´ cho tru.ó.c
Tâ.p ho..p n hàm

x1 = ϕ1 (t, C1, . . . , Cn ),


x2 = ϕ2 (t, C1, . . . , Cn ),
(14.57)
... ... ... ...  


xn = ϕn (t, C1, . . . , Cn )

phu. thuô.c vào t và n hă`ng sô´ tùy ý C1 , C2, . . . , Cn du.o..c go.i là nghiê.m
tô’ng quát cu’a hê. (14.56) trong miê ` n D nào dó nê´u:
+ .
1 Vó i mô˜ i giá tri. cho phép cu’a các hă`ng sô´ C1, C2 , . . . , Cn các
hàm này là nghiê.m cu’a hê. (14.56);
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 291

2+ Trong miê ` n D các hàm (14.57) là nghiê.m cu’a mo.i bài toán
.
Cauchy dô´i vó i hê. (14.56).

Các phu.o.ng pháp gia’i


I. Phu.o.ng pháp khu’.. Nô.i dung cu’a nó là du.a hê. dã cho vê ` mô.t
phu.o.ng trı̀nh câ´p n dô´i vó.i mô.t â’n hàm.
II. Phu.o.ng pháp tô’ ho..p kha’ tı́ch. Trong phu.o.ng pháp này, bă`ng
các phép toán sô´ ho.c, tù. các phu.o.ng trı̀nh cu’a hê. ta lâ.p du.o..c các tô’
ho..p (go.i là tô’ ho..p kha’ tı́ch) mà viê.c tı́ch phân sẽ du.o..c thu..c hiê.n dê˜
ho.n.
III. Phu.o.ng pháp biê´n phân hă `ng sô´ (Phu.o.ng pháp Lagrange).
Bă`ng cách xuâ´t phát tù. hê. nghiê.m co. so’. cu’a hê. thuâ ` n nhâ´t và vó.i
viê.c áp du.ng phu.o.ng pháp biê´n phân hă`ng sô´ tùy ý ta sẽ thu du.o..c
nghiê.m cu’a hê. (14.56).
IV. Phu.o.ng pháp Euler. Phu.o.ng pháp này chı’ áp du.ng du.o..c cho
hê. vó.i hê. sô´ hă
`ng.
Ta sẽ trı̀nh bày phu.o.ng pháp Euler và phu.o.ng pháp Lagrange dê’
gia’i hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh vó.i hê. sô´ hă`ng. Tru.ó.c hê´t ta trı̀nh
bày phu.o.ng pháp Euler. Dê’ tiê.n trı̀nh bày ba’n châ´t cu’a phu.o.ng pháp,
ta xét hê. ba phu.o.ng trı̀nh vó.i ba â’n hàm

dx
= a11x + a12y + a13z,
dt
dy
= a21x + a22y + a23z, (14.58)
dt
dz
= a31x + a32y + a33z.
dt
Ta sẽ tı̀m nghiê.m riêng cu’a hê. dó du.ó.i da.ng

x = αekx ,
y = βekx, (14.59)
z = γekx ,
292 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

` n pha’i xác di.nh các hă`ng sô´ α, β, γ và k sao cho (14.59) là
trong dó ta câ
nghiê.m cu’a (14.58). Thay (14.59) vào (14.58) và gia’n u.ó.c cho ekx 6= 0
ta có

kα = a11α + a12β + a13γ,


kβ = a21α + a22β + a23γ,
kγ = a31α + a32β + a33γ,

hay là

(a11 − k)α + a12β + a13γ = 0,


a21α + (a22 − k)β + a33γ = 0, (14.60)
a31α + a32β + (a33 − k)γ = 0.

Hê. (14.60) là hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh thuâ


` n nhâ´t. Nó có
nghiê.m khác 0 khi và chı’ khi

a11 − k a a
12 13

a21 a22 − k a23 = 0. (14.61)

a31 a32 a33 − k

Dă’ng thú.c (14.61) là phu.o.ng trı̀nh bâ.c ba dô´i vó.i k và nó du.o..c
go.i là phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng cu’a hê. (14.58).
Ta chı’ ha.n chê´ xét tru.ò.ng ho..p khi (14.61) có các nghiê.m khác
nhau k1 , k2 và k3 .
Dô´i vó.i mô˜ i nghiê.m vù.a thu du.o..c ta thay vào (14.60) và xác di.nh
du.o..c

α1 , β1, γ1 ; α2, β2, γ2 ; α3 , β3, γ3 .

Nê´u ký hiê.u các nghiê.m riêng cu’a hê. tu.o.ng ú.ng vó.i các nghiê.m
cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng là:
i) dô´i vó.i k1 : x1, y1 , z1;
ii) dô´i vó.i k2 : x2 , y2, z2;
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 293

iii) dô´i vó.i k3 : x3 , y3, z3


thı̀ nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. (14.58) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng

x(t) = C1 x1 + C2 x2 + C3x3 ,
y(t) = C1 y1 + C2 y2 + C3y3 ,
z(t) = C1 z1 + C2 z2 + C3 z3,

hay là

x(t) = C1α1 ek1 t + C2 α2 ek2 t + C3α3 ek3 t ,


y(t) = C1β1 ek1 t + C2β2 ek2 t + C3β3 ek3 t , (14.62)
k1 t k2 t k3 t
z(t) = C1γ1 e + C2 γ2 e + C3 γ3 e .

Ta xét mô.t vı́ du. minh ho.a.


Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a hê.
dx
= −2x − 3y,
dt
dy
= −x.
dt
Gia’i. Lâ.p phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng

−2 − k −3

=0
−1 0 − k
hk1 = −3,
⇔k 2 + 2k − 3 = 0 ⇔
k2 = 1.

Nghiê.m riêng cu’a hê. du.o..c tı̀m du.ó.i da.ng

x1 = α1ek1 t,
y1 = β1ek1 t ,
x2 = α2ek2 t,
y2 = β2ek2 t .
294 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Lâ.p hê. (14.60)

[−2 − (−3)]α1 − 3β1 = 0,


−α1 + [0 − (−3)]β1 = 0,

hay là

α1 − 3β1 = 0,
−α1 + 3β1 = 0.

Hê. này có vô sô´ nghiê.m. Chă’ng ha.n ta cho β1 = 1. Khi dó α1 = 3.
Nhu. vâ.y vó.i nghiê.m k1 = −3 cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng ta có
các nghiê.m riêng

x1 = 3e−3t ,
y1 = e−3t.

Dô´i vó.i nghiê.m k = 1 cu’a phu.o.ng trı̀nh dă.c tru.ng ta có

−3α2 − 3β2 = 0,
−α2 − β2 = 0.

Ta có thê’ lâ´y α2 = 1, β2 = −1. Khi dó tu.o.ng ú.ng vó.i k = 1 ta có

x2 = et ,
y2 = −et.

Nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. dã cho (theo (14.62)) có da.ng

x(t) = 3C1 e−3t + C2 et,


y(t) = C1e−3t − C2et . N

Ta sẽ minh ho.a nô.i dung phu.o.ng pháp Lagrange (phu.o.ng pháp
biê´n thiên hă`ng sô´) trên vı́ du. hê. ba phu.o.ng trı̀nh không thuâ
` n nhâ´t.
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 295

Gia’ su’. cho hê.

x0 + a11x + a12y + a13z = f1 (t),


y 0 + a21x + a22y + a23z = f2 (t), (14.63)
z 0 + a31x + a32y + a33z = f3 (t).

` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng dã


Ta gia’ thiê´t ră`ng nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. thuâ
du.o..c tı̀m du.ó.i da.ng

x = C1 x1 + C2x2 + C3x3 ,
y = C1 y1 + C2y2 + C3y3 , (14.64)
z = C1 z1 + C2z2 + C3z3 .

` n nhâ´t (14.63) du.ó.i da.ng


Ta tı̀m nghiê.m cu’a hê. thuâ

x = C1 (t)x1 + C2(t)x2 + C3(t)x3,


y = C1 (t)y1 + C2 (t)y2 + C3(t)y3, (14.65)
z = C1 (t)z1 + C2(t)z2 + C2 (t)z3,

trong dó C1(t), C2(t), C3(t) là nhũ.ng hàm còn chu.a biê´t.
Thê´ (14.65) vào (14.63). Khi dó phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t cu’a hê.
(14.63) có da.ng

C10 x1 + C20 x2 + C30 x3


+ C1(x01 + a11x1 + a12y1 + a13z1)
+ C2(x02 + a11x2 + a12y2 + a13z2)
+ C3(x03 + a11x3 + a12y3 + a13z3) = f1 (t). (14.66)

Các tô’ng trong các dâ´u ngoă.c do.n dê ` u = 0 vı̀ (14.64) là nghiê.m cu’a
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng. Tù. dó và (14.66) ta có
hê. thuâ

C10 x1 + C20 x2 + C30 x3 = f1 (t). (14.67)


296 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

Tu.o.ng tu.. nhu. vâ.y sau khi thê´ (14.65) vào (14.63) tù. phu.o.ng trı̀nh
thú. hai và thú. ba cu’a hê. ta có

C10 y1 + C20 y20 + C30 y30 = f2 (t),


(14.68)
C10 z1 + C20 z2 + C30 z3 = f3 (t).

Hê. phu.o.ng trı̀nh gô ` m (14.67) và (14.68) là hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n
tı́nh dô´i vó.i C10 , C20 và C30 . Hê. này có nghiê.m vı̀ di.nh thú.c

x1 x2 x3


y1 y2 y3 6= 0

z1 z2 z3
(do tı́nh dô.c lâ.p tuyê´n tı́nh cu’a các nghiê.m riêng cu’a hê. thuâ
` n nhâ´t
. . .
tu o ng ú ng).
Sau khi tı̀m du.o..c C10 (t), C20 (t), C30 (t) ta sẽ tı̀m du.o..c C1(t), C2(t)
và C3(t) bă`ng phép tı́ch phân và do dó thu du.o..c (14.65).
Vı́ du. 2. Gia’i hê. phu.o.ng trı̀nh
dx
+ 2x + 4y = 1 + 4t,
dt
dy 3
+ x − y = t2 .
dt 2
` n nhâ´t tu.o.ng ú.ng
` u tiên ta gia’i hê. thuâ
Gia’i. Dâ

x0 + 2x + 4y = 0,
(14.69)
y 0 + x − y = 0.

Tù. phu.o.ng trı̀nh thú. hai cu’a (14.69) ta có x = y − y 0 và do dó

x0 = y 0 − y 00.

Thay biê’u thú.c dô´i vó.i x và x0 vào phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t cu’a (14.69)
ta thu du.o..c
d2 y dy
+ − 6y = 0. (14.70)
dt2 dt
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 297

Nghiê.m tô’ng quát cu’a (14.70)có da.ng

y = C1 e2t + C2 e−3t.

dy
Vı̀ x = y − ⇒ x = −C1 e2t + 4C2 e−3t.
dt
Nhu. vâ.y, nghiê.m tô’ng quát cu’a hê. (14.69) là

x = −C1e2t + 4C2 e−3t ,


y = C1e2t + C2 e−3t .

Ta sẽ tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng

x = −C1(t)e2t + 4C2 (t)e−3t,


(14.71)
y = C1(t)e2t + C2 (t)e−3t.

Sau khi thê´ (14.71) vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c

−C10 (t)e2t + 4C20 (t)e−3t = 1 + 4t,


3
C10 (t)e2t + C20 (t)e−3t = t2 .
2
Tù. dó suy ra

(6t2 − 4t − 1)e−2t
C10 (t) = ,
5
(3t2 + 8t + 2)e3t
C20 (t) = ·
10

Bă`ng phép tı́ch phân ta thu du.o..c

1
C1 (t) = − (t + 3t2 )e−2t + C1 ,
5
(14.72)
1
C2 (t) = (2t + t2)e3t + C2 ,
10
298 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân

trong dó C1 và C2 là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. Thê´ (14.72) vào (14.71)
ta thu du.o..c nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho

x = −C1e2t + 4C2 e−3t + t2 + t,


1
y = C1 e2t + C2e−3t − t2. N
2
Vı́ du. 3. Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh bă`ng phu.o.ng pháp tô’ ho..p kha’
tı́ch
 
dx y

 =− ,  dx = x2y,

1) dt t 2) dt
 dy x  dy y
 = − , t > 0.  = − xy 2.
dt t dt t
Gia’i. 1) Cô.ng vê´ vó.i vê´ hai phu.o.ng trı̀nh cu’a hê., ta du.o..c
d(x + y) 1
= − (x + y).
dt t
C1
Tù. dó x + y = . Trù. vê´ vó.i vê´ hai phu.o.ng trı̀nh cu’a hê., ta có
t
d(x − y) 1
= (x − y).
dt t
Tù. dó x − y = C2 t. Tù. hê. phu.o.ng trı̀nh
C1
x+y = ,
t
x − y = C2t,

ta thu du.o..c
1  C1 
x= + C2 t ,
2 t

1 C1 
y= − C2 t .
2 t
2) Nhân hai vê´ cu’a phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t vó.i y, cu’a phu.o.ng trı̀nh
thú. hai vó.i x, rô
` i cô.ng các phu.o.ng trı̀nh thu du.o..c, ta có
dx dy xy d xy
y +x = ⇒ (xy) = ·
dt dt t dt t
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 299

Tù. dó

xy = C1 t (14.73)

Thê´ biê’u thú.c xy = C1t vào phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t, ta du.o..c
dx
= C1 tx.
dt
2
Tù. dó x = C2 eC1 2 .
t

Tù. (14.73) vó.i C2 6= 0 ta có


C1 t C1 −C1 t2
y= = te 2 .
x C2

Ngoài ra nê´u x = 0 thı̀ tù. phu.o.ng trı̀nh thú. hai ta du.o..c y = Ct


và nê´u y = 0 thı̀ tù. phu.o.ng trı̀nh thú. nhâ´t ta có x = C. N

BÀI TÂ
.P

Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân sau bă`ng phu.o.ng pháp khu’. â’n
hàm:

 dx (
 = −9y, x = 3C1 cos t − 3C2 sin 3t,
1. dt (DS. )

 dy = x. y = C2 cos 3t + C1 sin 3t.
dt

 dx (
 = y + t, x = C1 et − C2 e−t + t − 1,
2. dt (DS. )

 dy = x − t. y = C1et + C2e−t − t + 1.
dt

 dx dy
4 − + 3x = sin t,
3. dt dt (DS.

 dy + y = cos t.
( dt
x = C1e−t + C2 e−3t,
)
y = C1e−t + 3C2 e−3t + cos t.
300 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân


 dx

 = −y + z, 

 dt 
 x = (C1 − C2 ) cos t + (C1 + C2 ) sin t,
dy
4. −z, (DS. y = C1 sin t − C2 cos t + C3et , )

 dt 


 z = C1 cos t + C2 sin t + C3 et.

 dz = −x + z.
 dt

 dx

 + 3x + 4y = 0, (
 dt x = −2e−t + 3e−7t ,
5. dy (DS. )

 + 2x + 5y = 0, y = e−t
+ 3e −7t
.
 dt

x(0) = 1, y(0) = 4.

 dx (
 = x sin t, x = C1e− cos t ,
6. dt (DS. )

 dy = xecos t . y = C1t + C2.
dt

 dx (
 = ax + y, x = eat (C1 cos t + C2 sin t),
7. dt (DS. )

 dy = −x + ay. y = eat (−C1 sin t + C2 cos t).
dt
 
 dx
t = −x + yt, x = C1 + C2t,
8. dt (DS. )
C

t2 dy = −2x + yt. y = 1 + 2C2 , t 6= 0.
dt t
Gia’i các hê. sau bă`ng phu.o.ng pháp tô’ ho..p kha’ tı́ch
 
dx  1

 = x2 + y 2 , 
 + t = C1,
dt x+y
9. (DS. )

 dy = 2xy. 
 1
 + t = C2 .
dt x−y
 

 dx 1  − t
 = − , x = C2 e C1 ,
dt y
10. (DS. C1 Ct )

 dy 1 
 y = e 1.
 = · C2
dt x

 dx x 

 = , 1 − 1 = C ,
dt y 1
11. (DS. x y )

 dy y 1 + C x = C eC1 t .
 = · 1 2
dt x
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 301


 dx y (

 = ,
dt x−y x2 − y 2 = C1 ,
12. (DS. )

 dy x x − y + t = C 2.
 = ·
dt x−y


 dx 1 (
et = ,
y = C1x,
dt y
13. (DS. )

 dy 1 C1x2 = C2 − 2e−t .
e t
= ·
dt x
 
 dx  x+y
 = sin x cos y, tg = C1 et,
14. dt (DS. 2 )

 dy = cos x sin y. tg x − y = C2 et.

dt 2

 dx

 = y − z,

 dt

dy
15. = x2 + y,

 dt



 dz = x2 + z.
dt 
 t
x = C2e + C1,
(DS. y = −C12 + (2C1 C2t + C3 )et + C22e2t, )

 t t 2 2t 2
z = −C2e + (2C1 C2 t + C3)e + C2 e − C1 .
Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân sau bă`ng phu.o.ng pháp Euler:

 dx (
 = 8y − x, x = 2C1 e3t − 4C2 e−3t ,
16. dt (DS. )

 dy = x + y. y = C1e3t + C2 e−3t.
dt

 dx (
 = x − y, x = C1 + C2et ,
17. dt (DS. )

 dy = y − x. y = C1 .
dt


 dx

 = 2x + y, (
 dt x ≡ 0,
18. dy (DS. )

 = x − 3y, y ≡ 0.

 dt
x(0) = y(0) = 0.
302 Chu.o.ng 14. Phu.o.ng trı̀nh vi phân



 dx

 = x + y, (
 dt x = e2t − e3t,
19. dy (DS. )

 = 4y − 2x, y = e2t
− 2e 3t
.
 dt

x(0) = 0, y(0) = −1.


 dx

 = −x − 2y, (
 dt x = et − 2e2t ,
20. dy (DS. )

 = 3x + 4y, y = −e t
+ 3e 2t
.

 dt
x(0) = −1, y(0) = 2.

Gia’i các hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân không thuâ ` n nhâ´t sau bă`ng
. .
phu o ng pháp biê´n phân hàm sô´.
 
dx

 + 2x − y = −e , 2t x = 8 e2t + 2C1 et + C2 e−t ,

21. dt (DS. 3 )
 dy  29
 + 3x − 2y = 6e2t . y = e2t + 3C1 et + C2e−t .
dt 3


 dx

 = x + y − cos t,
 dt
22. dy (DS.

 = −y − 2x + cos t + sin t,

 dt
x(0) = 1, y(0) = 2.
(
x = (1 − t) cos t − sin t,
)
y = (t − 2) cos t + t sin t.

 dx (
 = y + tg2 t − 1, x = C1 cos t + C2 sin t + tgt,
23. dt (DS. )

 dy = −x + tgt. y = −C1 sin t + C2 cos t + 2.
dt

 dx (
 = 3x + 2y + 3e2t , x = C1et + 2C2 e4t − e2t,
24. dt (DS. )

 dy = x + 2y + e2t. y = −C1et + C2e4t − e2t.
 dt

 dx (
 = −2x + y − e2t,
dt x = 2e2t + C1 et + C2 e−t ,
25. (DS. )

 dy y = 9e 2t
+ 3C t −t
1 e + C2 e .
 = −3x + 2y + 6e , 2x
dt
14.3. Hê. phu.o.ng trı̀nh vi phân tuyê´n tı́nh câ´p 1 vó.i hê. sô´ hă`ng 303

 
dx

 = x − y + 1, x = C1e−t + C2 e3t + 1 + t ,

26. dt (DS. 9 3
 dy  7 t )
 = y − 4x + t.  y = 2C1 e−t − 2C2 e3t + + ·
dt 9 3

 dx
 = x − y + et,
27. dt

 dy
= x − 4y + e3t.
dt 
x = C1e−t + C2 e3t + 1 − 4t e3t,

(DS. 16 )
 1
 y = 2C1 e − 2C2 e + et + (1 + 4t)e3t.
−t 3t
8
Chu.o.ng 15

` phu.o.ng trı̀nh
Khái niê.m vê
vi phân da.o hàm riêng

15.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh


dô´i vó.i các da.o hàm riêng . . . . . . . . . . 306
15.2 Gia’i phu.o.ng trı̀nh d a.o hàm riêng câ´p 2
d o.n gia’n nhâ´t . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
15.3 Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n . . . 313
15.3.1 Phu.o.ng trı̀nh truyê
` n sóng . . . . . . . . . . 314
15.3.2 Phu.o.ng trı̀nh truyê
` n nhiê.t . . . . . . . . . 317
15.3.3 Phu.o.ng trı̀nh Laplace . . . . . . . . . . . . 320
Tài liê.u tham kha’o . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Dă’ng thú.c chú.a â’n hàm (cu’a nhiê


` u biê´n dô.c lâ.p), chú.a các biê´n
dô.c lâ.p và các da.o hàm riêng cu’a â’n hàm theo các biê´n dô.c lâ.p dó
du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh vi phân da.o hàm riêng.
305

Câ´p cao nhâ´t cu’a da.o hàm riêng hiê.n diê.n trong phu.o.ng trı̀nh
du.o..c go.i là câ´p cu’a phu.o.ng trı̀nh. Mô.t phu.o.ng trı̀nh vi phân da.o
hàm riêng bao giò. cũng pha’i chú.a ı́t nhâ´t mô.t trong các da.o hàm
riêng cu’a â’n hàm.
Mô.t hàm có các da.o hàm riêng tu.o.ng ú.ng (vó.i gia’ thiê´t chúng liên
tu.c) mà khi thê´ vào phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng thı̀ phu.o.ng trı̀nh dó
tro’. thành dô ` ng nhâ´t thú.c du.o..c go.i là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dó.
Quá trı̀nh tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng du.o..c go.i là
phép tı́ch phân phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng. Thông thu.ò.ng viê.c tı́ch
phân mô.t phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng sẽ cho phép thu du.o..c mô.t ho.
nghiê.m phu. thuô.c vào các hàm tùy ý chú. không pha’i các hă`ng sô´ tùy
ý nhu. trong tru.ò.ng ho..p phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng.
Nê´u phu.o.ng trı̀nh chú.a â’n hàm z chı’ phu. thuô.c hai biê´n dô.c lâ.p
x và y thı̀ nghiê.m z = z(x, y) cu’a nó tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t mă.t nào
dó trong không gian (x, y, z). Mă.t này du.o..c go.i là mă.t tı́ch phân cu’a
phu.o.ng trı̀nh dã cho.
Dô´i vó.i tru.ò.ng ho..p khi â’n hàm phu. thuô.c hai biê´n dô.c lâ.p các
phu.o.ng trı̀nh sau dây du.o..c xem là nhũ.ng phu.o.ng trı̀nh co. ba’n:
1+ Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n sóng

∂ 2u 2
2∂ u
= a ,
∂t2 ∂x2
(dây là phu.o.ng trı̀nh da.ng hypecbolic).
2+ Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n nhiê.t

∂u ∂ 2u
= a2 2 ,
∂t ∂x
(phu.o.ng trı̀nh da.ng parabolic)
3+ Phu.o.ng trı̀nh Laplace
∂ 2u ∂ 2u
+ =0
∂x2 ∂y 2
(phu.o.ng trı̀nh da.ng eliptic).
306 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

Phu.o.ng pháp thu.ò.ng dùng dê’ gia’i các phu.o.ng trı̀nh trên dây là
phu.o.ng pháp Fourier.
` u tiên, tı̀m các nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng
Dâ
tı́ch các hàm mà mô˜ i hàm chı’ phu. thuô.c mô.t dô´i sô´. Sau dó xuâ´t phát
tù. các diê ` u kiê.n biên ngu.ò.i ta xác di.nh các giá tri. cu’a
` u kiê.n go.i là diê
các hă`ng sô´ tùy ý chú.a trong các nghiê.m riêng dó. Sau cùng nghiê.m
` n tı̀m (tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh và các diê
câ ` u kiê.n biên) thu du.o..c du.ó.i
da.ng chuô˜ i lâ.p nên tù. các nghiê.m riêng dó.

15.1 Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n


tı́nh dô´i vó.i các da.o hàm riêng
Gia’ su’. xét phu.o.ng trı̀nh
∂z ∂z
X1 + X2 = R, (15.1)
∂x ∂y
trong dó X1 , X2 , R là các hàm cu’a x, y, z. Nê´u biê´n z không tham
gia trong X1 , X2 và R ≡ 0 thı̀ (15.1) du.o..c go.i là phu.o.ng trı̀nh thuâ `n
. . . . . . .
nhâ´t. Trong tru ò ng ho. p ngu o. c la.i (15.1) go.i là phu o ng trı̀nh không
` n nhâ´t.
thuâ
Trong tru.ò.ng ho..p thuâ
` n nhâ´t
∂z ∂z
X1 + X2 =0 (15.2)
∂x ∂y
thı̀ (15.2) luôn luôn có nghiê.m z = C là hă`ng sô´ bâ´t kỳ. Nghiê.m này
du.o..c go.i là nghiê.m hiê’n nhiên.
` u tiên ta gia’i so. bô. phu.o.ng trı̀nh vi phân thu.ò.ng
Dê’ gia’i (15.1) dâ
dx dy dz
= = (15.3)
X1 X2 R
Gia’ su’. nghiê.m cu’a hê. dó du.o..c xác di.nh bo’.i các dă’ng thú.c

ω1 (x, y, z) = C1, ω2 (x, y, z) = C2.


15.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh dô´i vó.i các da.o hàm riêng 307

Khi dó nghiê.m tô’ng quát cu’a (15.1) có da.ng

Φ[ω1 (x, y, z), ω2(x, y, z)] = 0.

trong dó Φ(ω1 , ω2 ) là hàm kha’ vi liên tu.c tùy ý.
Nê´u trong phu.o.ng trı̀nh vó.i hai biê´n dô.c lâ.p
∂z ∂y
P (x, y) + Q(x, y) =0 (15.4)
∂x ∂y

thı̀ hê. (15.3) có da.ng

dx dy
= ·
P (x, y) Q(x, y)

Nê´u ψ(x, y) là tı́ch phân cu’a nó thı̀ nghiê.m tô’ng quát cu’a (15.4) là

z = F (ψ(x, y))

trong dó F là hàm kha’ vi liên tu.c tùy ý. Trong tru.ò.ng ho..p phu.o.ng
trı̀nh (15.4) vó.i hai biê´n dô.c lâ.p bài toán Cauchy có nô.i dung nhu.
sau: Tı̀m nghiê.m z = f(x, y) sao cho z(x0 ) = ϕ(y).
308 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh

∂z ∂z
(x2 + y 2) + 2xy = 0.
∂x ∂y

Gia’i. Ta lâ.p hê.

dx dy
= ·
x2 +y 2 2xy

Su’. du.ng tı́nh châ´t cu’a ty’ lê. thú.c ta có

dx + dy dx − dy d(x + y) d(x − y)
= 2 ⇒ =
x2 2
+ y + 2xy 2
x + y − 2xy (x + y) 2 (x − y)2
1 1 1 1
⇒− =− +C ⇒ − =C
(x + y) x−y x−y x+y
2y y
⇒ 2 2
=C ⇒ 2 = C1.
x −y x − y2

Mă.t khác dz = 0 ⇒ z = C2 . Nhu. vâ.y nghiê.m tô’ng quát có da.ng


 y 
F 2 , z =0
x − y2

hay là
y 
z=G 2 . N
x − y2

Vı́ du. 2. Tı̀m mă.t tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh

∂z ∂z
x + (y + x2 ) = z; z = y − 4 khi x = 2.
∂x ∂y

Gia’i. Lâ.p hê. phu.o.ng trı̀nh tu.o.ng ú.ng

dx dy dz
= 2
= ·
x y+x z
15.1. Phu.o.ng trı̀nh vi phân câ´p 1 tuyê´n tı́nh dô´i vó.i các da.o hàm riêng 309

dx dy
Tù. phu.o.ng trı̀nh = suy ra
x y + x2
y − x2 y − x2
y = x(C1 + x) ⇒ = C1 ⇒ ψ1 = ·
x x
dx dz
Tù. phu.o.ng trı̀nh = suy ra
x z
z z
= C2 ⇒ ψ2 = ·
x x
Do dó nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho là
 y − x2 z 
F , =0
x x
hay là
 y − x2 
z = xf . (15.5)
x
Dê’ tı̀m nghiê.m (mă.t !) tho’a mãn diê` u kiê.n dã cho ta thê´ x = 2
vào ψ1 và ψ2 ta có
y − x2 y−4
ψ̃1 = = ⇒ y = 2ψ̃1 + 4;
x x=2 2
z z
ψ̃2 = = ⇒ z = 2ψ̃2 .
x x=2 2
` u kiê.n z = y − 4 và thê´ ψ̃1 , ψ̃2 bo’.i ψ1 và ψ2 ta có
Thê´ y, z vào diê
z y − x2
2ψ̃2 = 2ψ̃1 + 4 − 4 ⇒ ψ2 = ψ1 ⇒ =
x x
hay là z = y − x2. Nghiê.m này thu du.o..c tù. (15.5) khi f(t) ≡ t. N

BÀI TÂ
.P

Tı́ch phân các phu.o.ng trı̀nh sau 1

1
Trong các dáp sô´ ta bo’ qua cu.m tù.“. . . trong dó ψ, ϕ, . . . là nhũ.ng hàm kha’
vi liên tu.c tùy ý.”
310 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

∂z ∂z y 
1. x +y = z. (DS. z = xψ )
∂x ∂y x
∂z ∂z
2. yz + xz = xy. (DS. z 2 = x2 + ψ(y 2 − x2 ))
∂x ∂y
3. Tı̀m mă.t tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh

1 ∂z 1 ∂z
+ =4
x ∂x y ∂y

và di qua parabon y 2 = z, x = 0.


(DS. Paraboloid tròn xoay z = x2 + y 2)
∂z ∂z
4. (1 + x2) + xy = 0, z(0) = y 2.
∂x ∂y
 y2  y2
(DS. z = ψ ; z= )
1 + x2 1 + x2
∂z ∂z
5. yz + xz = −2xy.
∂x ∂y

z2
(DS. x + = ψ(x2 − y 2))
2
∂z ∂z y
6. x −z = 0, x > 0. (DS. F (z, ln x + ) = 0)
∂x ∂y z
. .
˜ n. Dây không là phu o ng trı̀nh thuâ
Chı’ dâ ` n nhâ´t vı̀ hê. sô´ cu’a zy0
có chú.a z. Dâ ` n gia’i dz = 0 ⇒ z = C1 sau thê´ z = C1 vào hê.
` u tiên câ

dx dy dy
= = ·
x −z −C1

15.2 Gia’i phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng


câ´p 2 do.n gia’n nhâ´t
15.2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh d a.o hàm riêng câ´p 2 d o.n gia’n nhâ´t 311

Vı́ du. 1. Tı̀m nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng trı̀nh da.o hàm riêng
(ptdhr)

∂ 2z(x, y)
=0
∂x2
trong dó z(x, y) là â’n hàm cu’a biê´n dô.c lâ.p.
Gia’i. Ta có
∂ 2z ∂  ∂z 
= = 0.
∂x2 ∂x ∂x
∂z
Tù. dó suy ra không phu. thuô.c x. Do dó
∂x
∂z
= C1(y),
∂x
trong dó C1(y) là hàm tùy ý cu’a y. Tù. phu.o.ng trı̀nh này thu du.o..c
Z
z(x, y) = C1 (y)dx = xC1(y) + C2 (y)

trong dó C1(y), C2(y) là nhũ.ng hàm tùy ý cu’a y. Nê´u hàm thu du.o..c
∂ 2z
` n kha’ vi theo x thı̀
hai lâ = 0, do vâ.y hàm thu du.o..c là nghiê.m
∂x2
` n tı̀m. N
câ
Vı́ du. 2.

∂ 2z(x, y)
= x2 − y.
∂x∂y

Gia’i. Viê´t phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng


Z
∂  ∂z  2 ∂z y2
=x −y ⇒ = (x2 − y)dy = x2y − + C1(x).
∂y ∂x ∂x 2

Tù. dó lâ´y tı́ch phân biê’u thú.c thu du.o..c theo x ta có
Z h i
y2 x3 y y 2 x
z(x, y) = x2 y − + C1 (x) dx = − + C1∗(x) + C2(y),
2 3 2
312 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

R
trong dó C1∗(x) = C1(x)dx. Nhu. vâ.y nghiê.m tô’ng quát cu’a phu.o.ng
trı̀nh dã cho là
x3y y 2x
z(x, y) = − + C1∗(x) + C2(y)
3 2
trong dó C1∗(x) và C2 (y) là nhũ.ng hàm tùy ý và C1∗(x) là hàm kha’ vi.
N
Vı́ du. 3. Gia’i phu.o.ng trı̀nh

∂ 2z ∂z
=2 · (15.6)
∂x∂y ∂x

Gia’i. Ta viê´t phu.o.ng trı̀nh (15.6) du.ó.i da.ng


∂  ∂z 
− 2z = 0.
∂x ∂y

Tı́ch phân dă’ng thú.c này ta có


∂z
− 2z = C1(y).
∂y
∂z
Trong phu.o.ng trı̀nh này da.o hàm riêng có thê’ xem nhu. da.o hàm
∂y
thông thu.ò.ng theo y, còn x du.o..c xem là tham sô´
R h Z R i
dz 2dy
− 2z = C1(y) ⇒ z(x, y) = e C2 (x) + C1(y)e− 2dy dy
dy
= C2 (x)e2y + C1∗ (y).

Nhu. vâ.y

z(x, y) = C2(x)e2y + C1∗(y)

trong dó C2(x) và C1∗ (y) là nhũ.ng hàm tùy ý. N

BÀI TÂ
.P
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 313

Gia’i các phu.o.ng trı̀nh sau.


∂z
1. = 1. (DS. z = x + ϕ(y))
∂x
∂ 2z
2. = 6y. (DS. z = y 3 + yϕ(x) + ψ(x))
∂y 2
∂ 2z
3. = 0. (DS. z = ϕ(x) + ψ(y))
∂x∂y
∂ 2z
4. = 1. (DS. z = xy + ϕ(x) + ψ(y))
∂x∂y
∂ 2z x4 yx2
5. 2
= x2 + y. (DS. z = + + xC1(y) + C2(y))
∂x 12 2
∂ 2z x2y xy 2
6. = x + y. (DS. z = + + C1(x) + C2 (y))
∂x∂y 2 2
∂ 2z
7. = ex+y . (DS. z = ex+y + yC1(x) + C2 (y))
∂y 2
∂ 2z 1 ∂z 1
8. + = 0. (DS. z = C1 (x) + C2 (y))
∂x∂y x ∂x x
∂ 2z ∂z 2
9. = 2y · (DS. z = C1 (x)ey + C2 (y))
∂x∂y ∂x
∂ 2z
10. = 2x. (DS. z = x2 y + C1 (y) + C2(x))
∂x∂y
∂ 2z xy 2 y 3
11. = x + y. (DS. z = + + yC1(x) + C2(x))
∂x2 2 6

15.3 Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n


Dô´i vó.i tru.ò.ng ho..p khi â’n hàm phu. thuô.c hai biê´n dô.c lâ.p các phu.o.ng
trı̀nh vâ.t lý toán sau dây du.o..c xem là nhũ.ng phu.o.ng trı̀nh co. ba’n.
1+ Phu.o.ng trı̀nh truyê ` n sóng

∂ 2u 2
2∂ u
= a · (15.7)
∂t2 ∂x2
314 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

2+ Phu.o.ng trı̀nh truyê


` n nhiê.t
∂u ∂ 2u
= a2 2 · (15.8)
∂t ∂x
+ . .
3 Phu o ng trı̀nh Laplace
∂ 2u ∂ 2u
+ = 0. (15.9)
∂x2 ∂y 2
Thông thu.ò.ng ngu.ò.i ta không tı̀m nghiê.m tô’ng quát mà là tı̀m
nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh tho’a mãn nhũ.ng diê
` u kiê.n nào dó go.i
` u kiê.n biên và diê
là diê ` u kiê.n ban dâ
` u.

15.3.1 Phu.o.ng trı̀nh truyê


` n sóng
Bài toán co. ba’n. Tı̀m nghiê.m riêng cu’a phu.o.ng trı̀nh (15.7) tho’a
` u kiê.n biên và diê
mãn các diê ` u kiê.n ban dâ
` u sau:
` u kiê.n biên: (1) u(0, t) = 0; (2) u(`, t) = 0.
i) Diê
∂u(x, 0)
` u kiê.n ban dâ
ii) Diê ` u: (1) u(x, 0) = ϕ1 (x); (2) = ϕ2(x).
∂t
Gia’i. Áp du.ng phu.o.ng pháp Fourier dâ ` u tiên ta tı̀m nghiê.m riêng
cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho du.ó.i da.ng tı́ch hai hàm mà mô.t hàm chı’ phu.
thuô.c x, còn hàm kia chı’ phu. thuô.c t:
u(x, t) = X(t)T (t). (15.10)
Thay u(x, t) vào phu.o.ng trı̀nh dã cho ta thu du.o..c
00 2 00 X 00 T 00
XT − a T X = 0 → = 2 · (15.11)
X aT
Vê´ trái cu’a (15.11) không phu. thuô.c t, vê´ pha’i không phu. thuô.c x.
` u dó chı’ xâ’y ra khi ca’ hai vê´ cu’a (15.11) không phu. thuô.c ca’ x l☠n
Diê
t tú.c là bă`ng mô.t hă`ng sô´. Ký hiê.u hă`ng sô´ dó là −λ2 . Ta thu du.o..c
X 00
= −λ2 ⇒ X 00 + λ2 X = 0 ⇒ X = A cos λx + B sin λx, (15.12)
X
T 00
= −λ2 ⇒ T 00 + a2λ2 T = 0 ⇒ T = C cos aλt + D sin aλt,
a2T
(15.13)
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 315

trong dó A, B, C, D là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý. Tù. (15.12), (15.13) và
(15.10) suy ră`ng

u(x, t) = (A cos λx + B sin λx)(C cos aλt + D sin aλt). (15.14)

` u kiê.n biên
Áp du.ng diê

u(0, t) = 0, u(`, t) = 0

cho (15.14) và sau khi dã do.n gia’n cho T (t) 6≡ 0 ta có

0 = A cos 0 + B sin 0 ⇒ A = 0,
0 = A cos λ` + B sin λ` ⇒ sin λ` = 0 (vı̀ B 6= 0 khi A = 0).


Tù. dó ta xác di.nh du.o..c tham sô´ λ = , n = 1, 2, . . . là tham sô´ tùy
`
ý. Lu.u ý ră`ng nê´u trong (15.12) và (15.13) thay cho −λ2 ta lâ´y +λ2
thı̀ X = Ae−λx + Beλx và dô´i vó.i hàm X da.ng này các diê ` u kiê.n i) và
. .
ii) chı’ du o. c tho’a mãn khi X ≡ 0.
Nhu. vâ.y mô˜ i giá tri. λ (hay n) dê
` u tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m riêng
da.ng
 anπt anπt  nπx
un = Xn Tn = αn cos + βn sin sin
` ` `

trong dó αn = Bn Cn , βn = Bn Dn là các hă`ng sô´ tùy ý.


Vı̀ phu.o.ng trı̀nh dã cho là tuyê´n tı́nh và thuâ
` n nhâ´t nên tô’ng các
nghiê.m cũng là nghiê.m. Do dó tô’ng cu’a chuô˜ i

X X anπt anπt  nπx


u(x, t) = un = αn cos + βn sin sin
n>1 n>1
` ` `

(15.15)

cũng là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh dã cho và nó tho’a mãn các diê
` u kiê.n
biên.
316 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

Dê’ xác di.nh αn và βn ta sẽ áp du.ng các diê


` u kiê.n ban dâ
` u: khi
t = 0 thı̀ u(x, t) = ϕ1(x) nên

X

nπx
ϕ1 (x) = αn sin (15.16)
n=1
`

Tù. (15.15) ta còn có

∂u X anπ  anπt anπt  nπx


= βn cos − αn sin sin
∂t n>1
` ` ` `

` u kiê.n u0t(x, 0) = ϕ2(x) nên


và do diê
X anπ nπx
ϕ2 (x) = βn sin · (15.17)
n>1
` `

Các dă’ng thú.c (15.16) và (15.17) là khai triê’n cu’a các hàm ϕ1 (x) và
ϕ2 (x) thành chuô˜ i Fourier trong khoa’ng (0, `). Các khai triê’n này chı’
chú.a hàm sin. Các hê. sô´ cu’a khai triê’n du.o..c tı́nh theo công thú.c

Z` Z`
2 nπx 2 nπx
αn = ϕ1 (x) sin dx; βn = ϕ2 (x) sin dx.
` ` naπ `
0 0

(15.18)

Nhu. vâ.y nghiê.m riêng tho’a mãn các diê ` u kiê.n dã nêu là hàm
(15.15) vó i các hê. sô´ αn và βn du o. c tı́nh theo công thú.c (15.18). N
. . .

BÀI TÂ
.P

Tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh

∂ 2u 2
2∂ u
= a (15.19)
∂t2 ∂x2
` u kiê.n ban dâ
tho’a mãn các diê ` u và diê
` u kiê.n biên
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 317

` u kiê.n ban dâ


1. (i) Các diê `u

x
 `
vó.i 0 6 x 6 ,
u(x, 0) = f(x) = 5 1 `
2

− (x − `) vó.i 6 x 6 `
5 2
∂u(x, 0)
= ϕ(x) = 0.
∂t
` u kiê.n biên u(0, t) = 0, u(`, t) = 0.
(ii) Các diê

4` X 1 πant πnx
(DS. u(x, t) = 2
(−1)n−1 2
cos sin )
5π n>1 (2n − 1) ` `

∂u(x, 0)
2. (i) u(x, 0) = 0, = 1;
∂t
(ii) u(0, t) = u(`, t) = 0.

2` X 1 2n − 1 (2n − 1)πx
(DS. u(x, t) = sin πat sin )
π 2 a n>1 (2n − 1)2 ` `

3. Cũng ho’i nhu. trên dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh

∂ 2u ∂ 2u
= 4
∂t2 ∂x2
` u kiê.n:
và các diê
4πx
(i) u(x, 0) = sin , u0t(x, 0) = 0;
3
(ii) u(0, t) = 0, u(3, t) = 0.

8πt 4πx
(DS. u(x, t) = cos sin )
3 3

15.3.2 Phu.o.ng trı̀nh truyê


` n nhiê.t
Bài toán co. ba’n. Tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh

∂u ∂ 2u
= a2 2
∂t ∂x
318 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

` u kiê.n
tho’a mãn các diê
1) u(x, 0) = ϕ(x)
2) u(0, t) = u(`, t) = 0.
Gia’i. Áp du.ng phu.o.ng pháp Fourier, ta dă.t

u(x, t) = X(x)T (t)

và phu.o.ng trı̀nh dã cho tro’. thành

X 00 T0
= 2 = −λ2
X aT
và thu du.o..c hai phu.o.ng trı̀nh

X 00 + λ2 X = 0 ⇒ X = A cos λx + B sin λx,


2 λ2 t
T 0 + a2λ2 T = 0 ⇒ T = Ce−a .

Do dó
2 λ2 t  
u(x, t) = e−a α cos λx + β sin λx

trong dó α = AC, β = BC là nhũ.ng hă`ng sô´ tùy ý.


` u kiê.n 2) ta có
Áp du.ng diê

0 = α cos 0 + β sin 0 nπ
⇒ α = 0, λ = , n = 1, 2, 3, . . .
0 = α cos λ` + β sin λ` `

Cũng nhu. trong 1+ , mô˜ i giá tri. λ (hay n) tu.o.ng ú.ng vó.i nghiê.m riêng
a2 n2 π 2 t nπx
un = βn e− `2 sin
`
và tô’ng cu’a chúng cũng là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh
X a2 n2 π 2 t πnx
u(x, t) = βn e− `2 sin · (15.20)
n>1
`
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 319

Bây giò. áp du.ng diê


` u kiê.n 1) ta có: u(x, 0) = ϕ(x):
X nπx
ϕ(x) = βn sin ·
n>1
`

Dó là khai triê’n Fourier cu’a hàm ϕ(x) trong khoa’ng (0, `). Do dó ta
có
Z`
2 nπx
βn = ϕ(x) sin dx. (15.21)
` `
0

Nhu. vâ.y tô’ng chuô˜ i (15.20) vó.i hê. sô´ tı́nh theo vông thú.c (15.21) là
nghiê.m riêng tho’a mãn các diê` u kiê.n dã cho. N

BÀI TÂ
.P

1. Gia’i phu.o.ng trı̀nh


∂u ∂ 2u
= a2 2 (15.22)
∂t  ∂x
 `
x vó.i 0 6 x 6 ,
u(x, 0) = 2
 . `
` − x vó i 6 x 6 `;
2
u(0, t) = u(`, t) = 0.

4` X n−1 1 −
π 2 a2 (2n−1)2
t π(2n−1)
(DS. u = 2
(−1) 2
e `2 sin ` x )
π n>1 (2n − 1)

2. Gia’i phu.o.ng trı̀nh (15.22) vó.i các diê


` u kiê.n

u(x, 0) = f(x); u(0, t) = A, u(`, t) = B; A, B − const.

˜ n. Du.a vào â’n hàm mó.i


Chı’ dâ
B−A
v(x, t) = u(x, t) − x − A.
`
320 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

2
. ∂v 2∂ v

Khi dó (15.22) tro thành =a vó.i các diê
` u kiê.n v(0, t) = 0,
∂t ∂x2
B−A B−A
v(`, t) = 0, v(x, 0) = u(x, 0) − x − A = f (x) − x−A =
` `
g(x). Dó là bài toán dã biê´t cách gia’i.
∂u ∂ 2 u
3. Tı̀m nghiê.m u(x, y) cu’a phu.o.ng trı̀nh = `u
tho’a mãn các diê
∂y ∂x2
` u kiê.n ban dâ
kiê.n biên u(0, y) = u(π, y) = 0 và diê ` u u(x, 0) = 3 sin 2x.
(DS. u(x, y) = 3e−4y sin 2x)

15.3.3 Phu.o.ng trı̀nh Laplace


Hàm u(x, y) du.o..c go.i là hàm diê` u hòa trong miê` n phă’ng D nê´u nó
có các da.o hàm riêng liên tu.c câ´p 2 trên D và trên D nó tho’a mãn
phu.o.ng trı̀nh
∂ 2u ∂ 2u
∆u ≡ + = 0. (15.23)
∂x2 ∂y 2
Tâ.p ho..p các hàm diê ` u hòa - chı́nh là tâ.p ho..p mo.i nghiê.m cu’a
phu.o.ng trı̀nh Laplace. Cũng nhu. dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh vi phân
thu.ò.ng, dê’ tách mô.t nghiê.m xác di.nh cu’a phu.o.ng trı̀nh Laplace ngu.ò.i
ta pha’i cho nhũ.ng diê ` u kiê.n bô’ sung. Dô´i vó.i phu.o.ng trı̀nh Laplace
nhũ.ng diê` u kiê.n bô’ sung dó du.o..c phát biê’u du.ó.i da.ng diê
` u kiê.n biên,
. . .
tú c là cho nhũ ng hê. thú c mà nghiê.m câ` n tı̀m pha’i tho’a mãn trên biên.
Diê .
` u kiê.n do n gia’n nhâ´t trong sô´ dó là cho giá tri. cu’a hàm diê ` u hòa
` n tı̀m ta.i mô˜ i diê’m biên cu’a miê
câ ` n. Ngu.ò.i ta go.i bài toán này là bài
toán biên thú. nhâ´t hay bài toán Dirichlet.
Bài toán biên cu’a phu.o.ng trı̀nh Laplace du.o..c dă.t ra nhu. sau. Gia’
su’. miê` n D ⊂ R2 vó.i biên ∂D là du.ò.ng cong dóng. Hãy tı̀m hàm
u(x, y) liên tu.c trong D = D ∪ ∂D sao cho
a) Tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh Laplace trong D.
b) Tho’a mãn diê ` u kiê.n biên

u(x, y) (x,y)∈∂D = f (x, y),
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 321

trong dó f(x, y) là hàm du.o..c cho trên biên ∂D.
Bài toán vù.a nêu còn du.o..c go.i là bài toán Dirichlet. Trong giáo
trı̀nh này ta chı’ xét bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn.
` 1. Trong to.a dô. cu..c (r, ϕ) phu.o.ng trı̀nh Laplace (15.23) có
Bô’ dê
da.ng

∂ 2u 1 ∂ 2u 1 ∂u
+ + = 0. (15.24)
∂r2 r2 ∂ϕ2 r ∂r

Lò.i gia’i cu’a bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn (cũng tú.c là lò.i
gia’i cu’a phu.o.ng trı̀nh Laplace (15.23) hay (15.24)) vó.i diê ` u kiê.n biên
. . . .
cho tru ó c du o. c mô ta’ trong di.nh lý sau dây.
- i.nh lý. Gia’ su’. S là hı̀nh tròn do.n vi. mo’. vó.i tâm ta.i gô´c to.a dô. và
D
gia’ su’. trên biên ∂S cho hàm 2π-tuâ ` n hoàn liên tu.c f (θ), trong dó θ
.
là góc cu. c cu’a các diê’m biên cu’a ∂D.
Khi dó trong miê ` n S = S + ∂S tô ` n ta.i hàm duy nhâ´t u(x, y) liên

tu.c trên S và diê ` u hòa trên S sao cho u(x, y) = f (θ). Trong
(x,y)∈∂S
.
to.a dô. cu. c (r, θ) hàm u(r, θ) biê’u diê . . . .
˜ n du o. c du ó i da.ng chuô
˜i

a0 X n
u(r, θ) = + r (an cos nθ + bn sin nθ)
2 n>1

trong dó

an o 1 ncos nθo
= f(θ) dθ, n = 0, 1, 2, . . .
bn π sin nθ
−π

là các hê. sô´ Fourier cu’a hàm f(θ).


Hàm diê ` u hòa có tı́nh châ´t dă.c biê.t là tho’a mãn Di.nh lý vê
` giá tri.
trung bı̀nh
- i.nh lý. Nê´u hàm u(x, y) liên tu.c trong hı̀nh tròn dóng tâm O(0, 0)
D
` u hòa trong hı̀nh tròn dó thı̀ giá tri. cu’a hàm
và bán kı́nh R và diê
322 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

`ng trung bı̀nh cô.ng các giá tri. cu’a nó trên
u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn bă
. . .
du ò ng tròn, tú c là

Z
1
u(0, 0) = u(x, y)ds
2πR
x2 +y 2 =R2

Vı́ du. 1. Chú.ng to’ ră`ng hàm u(x, y) = a(x2 − y 2 ) + bxy trong dó a, b
là các hă`ng sô´ tùy ý, là hàm diê
` u hòa.
Gia’i. Ta có


∂u ∂ 2u 
= 2ax + by, = 2a; 

∂x ∂x2
⇒ ∆u = 0. N
∂u ∂ 2u 

= −2ay + bx, = −2a
∂y ∂y 2

Vı́ du. 2. Chú.ng minh Bô’ dê


` 1.
Gia’i. Xét u(x, y) = u(r cos ϕ, r sin ϕ). Ta có


∂u ∂u ∂u 
= cos ϕ + sin ϕ , 

∂r ∂x ∂y

∂u ∂u ∂u 

= −r sin ϕ + r cos ϕ 
∂ϕ ∂x ∂y

∂u ∂u sin ϕ ∂u
= cos ϕ − ,
∂x ∂r r ∂ϕ
(15.25)
∂u ∂u cos ϕ ∂u
= sin ϕ + ·
∂y ∂r r ∂ϕ
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 323

∂ 2u ∂ 2u
Áp du.ng (15.25) dê’ tı́nh và . Ta có
∂x2 ∂y 2
∂ 2u ∂ ∂u sin ϕ ∂u  sin ϕ ∂  ∂u sin ϕ ∂u 
= cos ϕ cos ϕ − − cos ϕ −
∂x2 ∂r ∂r r ∂ϕ r ∂ϕ ∂r r ∂ϕ
2 2 2 2
∂ u sin ϕ cos ϕ ∂ u sin ϕ ∂ u
= cos2 ϕ 2 − 2 +
∂r r ∂r∂ϕ r2 ∂ϕ2
2
2 sin ϕ cos ϕ ∂u sin ϕ ∂u
+ +
r2 ∂ϕ r ∂r
2 2
∂ u 2 ∂ u 2 sin ϕ cos ϕ ∂ 2u cos2 ϕ ∂ 2u
= sin ϕ + +
∂y 2 ∂r2 r ∂r∂ϕ r2 ∂ϕ2
2 sin ϕ cos ϕ ∂u cos2 ϕ ∂u
− + ·
r2 ∂ϕ r ∂r
Tù. dó suy ră`ng
∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u 1 ∂u 1 ∂ 2u
∆u = + = + + · N
∂x2 ∂y 2 ∂r2 r ∂r r2 ∂ϕ2
` u hòa u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn
Vı́ du. 3. Hãy tı̀m giá tri. cu’a hàm diê
2 2 2 ´
x + y 6 R nêu

u(x, y) x2 +y2 =R2 = xy + x − 1.

Gia’i. Áp du.ng di.nh lý trung bı̀nh dã phát biê’u o’. trên ta có
Z
1
u(0, 0) = u(x, y)ds.
2πR
x2 +y 2 =R2

Chuyê’n sang to.a dô. cu..c: x = R cos ϕ, y = R sin ϕ ta thu du.o..c




u = f(ϕ); ds = Rdϕ
2 2
x +y =R 2

và do dó
Z2π
1
u(0, 0) = f (ϕ)dϕ.

0
324 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

Theo gia’ thiê´t


R2 sin 2ϕ
f (ϕ) = R cos ϕ · R sin ϕ + R cos ϕ − 1 = + R cos ϕ − 1
2
và do dó
Z2π  
1 R2 sin 2ϕ
u(0, 0) = + R cos ϕ − 1 dϕ
2π 2
0
1 h R2 2π
= − cos 2ϕ + R sin ϕ − ϕ 0 = −1. N
2π 4
Vı́ du. 4. Tı̀m hàm u(x, y) diê ` u hòa trong hı̀nh tròn x2 + y 2 < R2 và
trên biên hı̀nh tròn nó nhâ.n các giá tri.
1
u x2 +y2 =R2 = x2 − y 2 + y.
2
Gia’i. Bài toán dă.t ra là bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn.
Chuyê’n sang to.a dô. cu..c ta có
1
u x2 +y2 =R2 = u(R, ϕ) = R2 cos2 ϕ − R2 sin2 ϕ + R sin ϕ
2
R
= R2 cos 2ϕ + sin ϕ. (15.26)
2
Trong lý thuyê´t phu.o.ng trı̀nh Laplace ngu.ò.i ta dã chú.ng minh
` u hòa u(r, ϕ) trên du.ò.ng tròn bán kı́nh
ră`ng nê´u giá tri. cu’a hàm diê
R có khai triê’n Fourier da.ng
X
u(R, ϕ) = f (ϕ) = Rn (An cos nϕ + Bn sin nϕ)
n>0

thı̀ trong hı̀nh tròn ta có


X
u(r, ϕ) = rn (An cos nϕ + Bn sin nϕ) (15.27)
n>0
Zπ Zπ
1 1
A0 = f(ϕ)dϕ, An = f (ϕ) cos nϕdϕ,
2π πRn
−π −π

1
Bn = f (ϕ) sin nϕdϕ.
πRn
−π
15.3. Các phu.o.ng trı̀nh vâ.t lý toán co. ba’n 325

Tù. diê
` u kiê.n biên (15.26) thu du.o..c

1
u(R, ϕ) = R2 cos 2ϕ + R sin ϕ
X 2
= (R An cos nϕ + Rn Bn sin nϕ)
n

n>0

1
So sánh các hê. sô´ cu’a cos 2ϕ và sin ϕ ta thu du.o..c R2 = R2 A2, R =
2
1
R · B1 . Do dó A2 = 1, B1 = ; tâ´t ca’ các sô´ còn la.i dê` u bă`ng 0. Thê´
. . 2 . .
các giá tri. tı̀m du o. c này vào (15.27) ta thu du o. c nghiê.m

1 1
u(r, ϕ) = r2 cos 2ϕ + r sin ϕ = r2 (cos2 ϕ − sin2 ϕ) + r sin ϕ
2 2
1 1
= x2 − y 2 + y ⇒ u(x, y) = x2 − y 2 + y. N
2 2

BÀI TÂ
.P

Chú.ng minh ră`ng các hàm dã cho là nhũ.ng hàm diê
` u hòa
1
1. u = ln . Chı’ d☠n. Áp du.ng vı́ du. 2.
r
2. u = rn cos nϕ, v = rn sin nϕ.
3. u − x3 − 3y 2x.
q p p
˜ n. Dă.t t = x + x2 + y 2.
4. u = x + x2 + y 2. Chı’ dâ
5. u = arctg yx .
` u hòa u(x, y) ta.i tâm hı̀nh tròn x2 +y 2 6 R2
Tı̀m giá tri. cu’a hàm diê
nê´u trên biên hı̀nh tròn nó nhâ.n các giá tri. chı’ ra:
y2 1
6. u(x, y) = 2
. (DS. u(0, 0) = )
R 2
7. u(x, y) = R + x. (DS. u(0, 0) = R)
4R
8. u(x, y) = |x| + |y|. (DS. u(0, 0) = )
π
326 Chu.o.ng 15. Khái niê.m vê
` phu.o.ng trı̀nh vi phân d a.o hàm riêng

9. u(x, y) = 2 + 3y. (DS. u(0, 0) = 2)


Gia’i bài toán Dirichlet dô´i vó.i hı̀nh tròn x2 + y 2 6 R2 nê´u cho các
` u kiê.n biên du.ó.i dây (10-11):
diê
3x 3 3x
10. u r=R = . (DS. u(r, ϕ) = r cos ϕ = )
R R R

11. u r=R = 3 − 5y. (DS. u = 3 − 5y = 3 − 5r sin ϕ)
Tài liê.u tham kha’o

[1] R. Ph. Apatenok. Co. so’. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh, Minsk, 1977 (tiê´ng
Nga)

[2] Ia. S. Bugrov, S. M. Nikolski. Co. so’. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh và Hı̀nh
ho.c gia’i tı́ch, M. 1988 (tiê´ng Nga)

[3] Ia. S. Bugrow, S, M. Nikolski. Bài tâ.p Toán cao câ´p, M. 1987
(tiê´ng Nga)

[4] P. E. Danko và các tác gia’ khác. Bài tâ.p toán cao câ´p T1, 2. Hà
Nô.i 1983.

[5] Vũ Văn Khu.o.ng. Da.i sô´ tuyê´n tı́nh, Hà Nô.i 2002.

[6] M. L. Krasnov và các tác gia’ khác. Bài tâ.p phu.o.ng trı̀nh vi phân
thu.ò.ng, M. 1978 (tiê´ng Nga)

[7] L. D. Kudriasev và các tác gia’ khác. Bài tâ.p gia’i tı́ch. T1, 2, M.
1985 (tiê´ng Nga)

[8] L. Ia. Okunev. Bài tâ.p da.i sô´ cao câ´p, M. 1964 (tiê´ng Nga)

[9] L. B. Sneperman. Bài tâ.p da.i sô´ và lý thuyê´t sô´, Minsk 1982
(tiê´ng Nga)

[10] V. S. Sipatchev. Bài tâ.p toán cao câ´p, M. 1997 (tiê´ng Nga)
328 Tài liê.u tham kha’o

[11] I. Ia. Vilenkin và các tác gia’ khác. Bài tâ.p gia’i tı́ch, T1, 2, M.
1971 (tiê´ng Nga)

[12] D. K. Phadeev, I. S. Sominski. Bài tâ.p da.i sô´ cao câ´p, M. 1977.

[13] Nguyê˜ n Thuy’ Thanh. Bài tâ.p gia’i tı́ch, NXBGD, Hà Nô.i 2002.

[14] Nguyê˜ n Thuy’ Thanh, Dô˜ Dú.c Giáo. Hu.ó.ng dâ


˜ n gia’i bài tâ.p gia’i
tı́ch toán ho.c. T1, 2, DHQG Hà Nô.i 1999.

Potrebbero piacerti anche