jmeeeve efJe%eeve FmeceW keF& ke#eeeW nesleer nQ efpevnW K, L, M, N.... ee 1, 2, 3, 4.....

FmeceW keF& ke#eeeW nesleer nQ efpevnW K, L, M, N.... ee 1, 2, 3, 4..... Fme efmeeble kes Devegmeej, efkemeer ke#ee leLee Gheke#ee ceW Fueskee^ v@ eeW kee eJesMe Tpee&
Page Page
A-PDF N-up Crop DEMO: Purchasefrom
Demo. Purchase fromwww.A-PDF.com
www.A-PDF.comto
toremove
removethe
thewatermark
watermark Fleeefo kes veece mes peevee peelee nw~ mlejeW kes ye{les Tpee& kes ece ceW Ske-Ske kej neslee nw~
(Chemistry)
veeefYeke kes efvekelece mesue keer Tpee& meyemes kece leLee yeeelece mesue keer Tpee& Fme efmeeble kes Devegmeej, Tpee& mlejeW kee ye{lee ece efvecveebefkele nw1s < 2s
DeefOekelece nesleer nw~ < 2p < 3s < 3p < 4s < 3d < 4p < 5s < 4d < 5p < 6s < 4f <
hejceeCeg SJeb Gmekeer mebjevee ener keCe veeefYeke kes mLeeefelJe kes efueS Gejoeeer ceeves peeles nQ~
eleske ke#ee (Shell) ceW Gheke#eeeW (Subshells) nesleer nQ efpevnW s,p,d SJeb 5d < 6p < 7s < 5f < 6d<7p.
(Atom and Its Structure) heefce&Dee@ve (Fermion)es oes ekeej kes nesles nQ efpevnW ueshe@ve leLee keJeeke& f De#ejeW mes efveefhele kejles nQ~ efpeveceW Fueskee^ veeW keer DeefOekelece mebKee eceMe: eesefceece (Cr), leeByee (Cu), eeboer (Ag) leLee meesvee (Au) kee JeemleefJeke
hejceeCeg Meyo kee eeesie meJe&eLece Yeejle kes cenef<e& keCeeo ves "er Meleeyoer F&. het. kene peelee nw~ Ssmee ceevee pee jne nw efke ceneefJemhees (Big-bang) kes mecee 2, 6, 10 Je 14 nes mekeleer nw~ Fueskee^ e@ vf eke efJeveeme DeeheyeeG efmeeble mes Lees[ e mee Deueie neslee nw~
ceW efkeee~ es keCe GheefmLele Les~ ueshe@veeW mes Fueske^e@ve kee, peyeefke keJeekeeX mes eese@ve SJeb ke#eeDeeW (orbits) kee Deekeej oerIe&Je=eere (Elliptical) mes ueskej Je=eere ngC[ kee efveece (Hund's law)efkemeer Gheke#eke (sub-orbital) ceW Fueskee^ v@ e
etveeve kes Jew%eeefvekeeW ves ueieYeie eewLeer Meleeyoer F&. het. ceW Sce (Atom) Meyo vete^ v@ e kee efvecee&Ce ngDee nw~ (Circular) leke nesleer nw~ henues Ske-Ske kej Yejles nQ, Fmekes yeeo pees[ e yeveeles nQ (Electron fills
kee eeesie efkeee~ yeesmee@ve (Boson)DeeFbmerve leLee Yeejle kes Jew%eeefveke melesv veeLe yeesme kes ke#eeDeeW ceW Fueske^e@ve veeefYeke kes eejeW Deesj ekekej ueieeles jnles nQ~ singlely and then pairing start from beginning)~ Fmes Gelece
veece hej Fmekee veece yeesmee@ve jKee ieee nw~ es yeue Jeenke (Force Carrier) ke#eeDeeW ceW efmLele Jen mLeeve peneB Fueske^e@veeW kes eehle nesves keer iegCeve kee efveece (Law of Maximum Multiplicity) Yeer kenles nQ~
1808 F&. ceW efyevs e kes Jew%eeefveke pee@ve [euve ves meJe&eLece hejceeCeg efmeeble kee

keCe nesles nQ~ mebYeeJeveeSb meJee&efOeke nesleer nQ, Gmes ke#eke (Orbitals) kenles nQ~ ke#eke kee hee@Tueer kee DeheJepe&ve efmeeble (Pauli's Exclusion Principle)
eefleheeove efkeee~ [euve kes Devegmeej, hejceeCeg efkemeer heoeLe& kee meyemes met#celece
Deekeej ef$eefJeceere neslee nw~ Ske ner hejceeCeg ceW GheefmLele oes Fueskee^ v@ eeW keer eejeW keJeebce mebKeeeW meceeve veneR
keCe neslee nw pees DeefJeYeepe leLee MeeMJele neslee nw~ eeflekeCe (Anti-Particle)
ebtefke hejceeCeg mechetCe& he mes Goemeerve (Neutral) neslee nw, FmeefueS GmeceW nes mekeleer nQ~ Ske ke#eke ceW DeefOekelece oes Fueske^eve Yejs pee mekeles nQ~
yeermeJeeR Meleeyoer kes hetJee&& ceW efkees iees eeesieeW kes DeeOeej hej Jew%eeefvekeeW ves hejceeCeg eeflekeCe keer DeJeOeejCee efyesve kes Jew%eeefveke hee@ue ef[jske (Paul Dirac) ves GheefmLele eese@veeW keer mebKee, Fueske^e@veeW keer mebKee kes yejeyej nesleer nw~ keJeebce mebKeeSb (Quantum Numbers)Jes mebKeeSb efpemekeer meneelee
kees efJeKeefC[le kej [euve kes hejceeCeg kes DeefJeYeepe nesves kes efmeeble kees ieuele 1928 F&. ceW emlegle efkeee~ mes efkemeer hejceeCeg kes Fueskee^ v@ eeW keer efmLeefle (ke#ee SJeb Gheke#ee keer mebKee) Gmekes
Jeceeve mebKee (Mass number)efkemeer lelJe kes hejceeCeg kes veeefYeke ceW
meeefyele kej efoee nw~ Ssmes keCe pees otmejs keCe mes Jeceeve ceW meceevelee jKeles nQ, efkevleg DeeJesMe keer eeCe keer efoMee leLee Tpee& ke#eke kee Deekeej Deewj ekeej keer peevekeejer eehle
GheefmLele eese@veeW SJeb vet^e@veeW kes eesie kees Jeceeve mebKee (A) kenles nQ~
nesleer nw, Gmes keJeebce mebKee kenles nQ~
DeYeer leke hejceeCeg kes Devoj meew mes Yeer DeefOeke keCeeW keer Keespe keer pee egkeer nQ, eke=efle, jbie ee eeCe ceW efYeVe nesles nQ, eeflekeCe kens peeles nQ~ veeefYeke ceW GheefmLele eese@veeW leLee vet^e@veeW kees vetefkeueDee@ve (Nucleon) kene
keJeebce mebKeeSb efvecve eej ekeej keer nesleer nQ
efpemeceW keg keCe mLeeeer leLee keg keCe DemLeeeer eke=efle kes nesles nQ~ Fueske^e@ve kee eeflekeCe hee@peer^e@ve, eese@ve kee eefle-eese@ve (anti-proton), peelee nw~
(a) cegKe keJeebce mebKee (Principal quantum number)Fmes
neF[^espeve kees es[kej meYeer heoeLe& kes hejceeCegDeeW ceW Fueske^e@ve eese@ve leLee vet^e@ve kee eefle-vet^e@ve (anti-neutron) leLee vetef^vees kee eefle-vetef^vees Jeceeve mebKee (A) eese@veeW keer mebKee (p) vet^e@veeW keer mebKee (n) ~ n mes Jee kejles nQ leLee Fmekes eje efkemeer Fueske^e@ve keer ke#ee mebKee leLee
vet^e@ve DeefveJeee& he mes heees peeles nQ~ FvnW hejceeCeg kee cetue keCe (Funda- (Anti-nutrino) neslee nw~ ee, A = p + n Deewmele Tpee& keer peevekeejer eehle nesleer nw~ Fmekee ceeve 1, 2, 3...ee K, LM,
mental particle) kene peelee nw~ ee, A = z + n eese@veeW keer mebKee (p) = hejceeCeg eceebke (z) N.... (hetCeeke) neslee nw~ en veeefYeke mes Fueske^eve keer Deewmele otjer yeleelee nw~
Jeceeve mebKee hetCeeke nesleer nw~ (b) efoiebMeer keJeebce mebKee (Azimuthal quantum number)
hejceeCeg kes cetue keCeeW kee efJeJejCe hejceeCeg mebKee (Atomic Number)efkemeer lelJe kes hejceeCeg ceW GheefmLele Fmes l mes Jee kejles nQ leLee Fmekes eje Fueske^e@ve kes GhekeesMe leLee keesCeere
eese@veeW keer mebKee kees Gmekee hejceeCeg mebKee ee hejceeCeg eceebke kene peelee nw~ mebJesie keer peevekeejer eehle nesleer nw~ n kes efkemeer ceeve kes efueS l kee ceeve 0 mes
veece Keespekelee& JeemleefJeke Jeceeve JeemleefJeke DeeJesMe Deehesef#eke DeeJesMe ueskej n-1 leke nes mekelee nw~
hejceeCeg mebKee (z) = eese@veeW keer mebKee (p)~
(Name) (Discoverer) (Absolute Mass) (Absolute Charge) (Relative Charge) (c) egcyekeere keJeebce mebKee (Magnetic quantum number)
Goemeerve hejceeCeg ceW kegue Fueske^eveeW keer mebKee Fmes 'm' mes Jee kejles nQ leLee Fmemes ke#eke kes DeefOeefJeveeme keer peevekeejer efceueleer
Fueske^e@ve (e) (Electron) pes. pes. Lee@cemeve (1897) 9.110 -31
Kg. -1.60210 -19
C -1
Fueske^e@efveke efJeveeme (Electronic Configuration) nw~ Fmekee ceeve l kes eleske ceeve kes efueS -l mes ueskej +l leke nes mekelee nw~
eese@ve (p) (Proton) jojhees[& (1919) 1.67310 -27
Kg. 1.60210 -19
C 1 (d) eeCe keJeebce mebKee (Spin Quantum Number)en Fueskee^ v@ e
yeesj-yejer eespevee (Bohr-Burry Scheme)Fme eespevee kees yeesj leLee
kes eeCe keer efoMee kees eoefMe&le kejleer nw, Fmes 's' mes Jee kejles nQ~ Fmekes oes
vet^e@ve (n) (Neutron) pescme ew[efJeke (1932) 1.67510-27Kg. Metve Metve yejer veeceke Jew%eeefvekeeW ves 1921 F&. ceW Deueie-Deueie emlegle efkeee~ Fme eespevee
ceeve nes mekeles nQ- +1/2 leLee -1/2~
kes Devegmeej
hejceeCeg Jeceeve FkeeF& (Atomic Mass Unit) : keeye&ve hejceeCeg
hejceeCeg kes Devoj heees peeves Jeeues keg Deve keCe hejceeCeg kee veeefYekeere Yeeie (Nuclear part of atom) (a) efkemeer hejceeCeg keer efJeefYeVe ke#eeDeeW ceW ekekej ueieeves Jeeues Fueske^e@veeW keer
(6C12) kes Ske hejceeCeg kes Jeceeve kes 12JeW Yeeie kees hejceeCeg Jeceeve
mebKee 2n2 nesleer nw, peneb n ke#ee keer mebKee nw~ FkeeF&, kenles nQ~
hee@peer^e@ve (Positron)en Fueske^e@ve kee Ske eeflekeCe (antipar- Fmekee Deekeej mechetCe& hejceeCeg keer leguevee ceW yengle kece neslee nw~ hejceeCeg kes
(b) efkemeer hejceeCeg keer meyemes yeenjer ke#ee ceW 8 mes DeefOeke Fueske^e@ve veneR jn hejceeCeg Jeceeve (Atomic Mass) efkemeer lelJe kee hejceeCeg Jeceeve Ske
ticle) neslee nw~ FmeceW Fueske^e@ve kes yejeyej Oeve DeeJesMe heeee peelee nw~ Fme veeefYeke kee Deewmele Jeeme 10-15m kes yejeyej neslee nw~
mekeles nQ~ mebKee nw, pees en yeleueeleer nw efke Gme lelJe kes Ske hejceeCeg kee Jeceeve keeye&ve
keCe keer Keespe SC[jmeve ves 1932 F&. ceW keer~ FmeceW hejceeCeg kee ueieYeie mechetCe& Jeceeve kesefvle jnlee nw~ (c) yeeelece ke#ee kes henues Jeeues ke#ee ee Gheeble ke#ee (Penultimate (6C12) kes Ske hejceeCeg kes Jeceeve mes efkelevee iegvee Yeejer nw~
vetef^vees (Neutrino)en ueieYeie Jeceeve jefnle SJeb DeeJesMe jefnle keCe Fueske^e@ve kees es[kej meYeer hejceeefCJeke keCe (atomic particles) FmeceW orbit) ceW 18 mes DeefOeke Fueske^e@ve veneR jn mekeles nw~ ceesue (Mole) : efkemeer heoeLe& keer Jen cee$ee efpemeceW 6.0231023 hejceeCeg
neslee nw~ Fme keCe keer Keespe 1932 F&. ceW hee@Tueer (Pauli) kes eje efkeee efmLele jnles nQ~ (d) yeee keesMe ceW 2 Fueske^e@veeW mes DeefOeke Fueske^e@ve leYeer nes mekeles nQ peyeefke (Atom), DeCeg (Molecule) DeLeJee Deeeve (Ion) GheefmLele jnles nQ Gmes
ieee~ hejceeCeg kee iewj-veeefYekeere Yeeie Gmekee efheuee keesMe hetje Yej egkee nes~ Ske ceesue kenles nQ~ Ske ceesue kees Ske SJeesiee[^es mebKee (Avogadro
Sver-vetef^vees (Anti-neutrino)en vetef^vees kee eeflekeCe neslee nw~ (e) yeee keesMe mes efheues keesMe ceW 8 Fueskee^ v@ e leYeer nes mekeles nQ, peyeefke Gmekee number) Yeer kenles nQ~
(Extra-nuclear part of atom)
Fmekeer Keespe heceea ves 1934 F&. ceW keer~ efheuee keesMe (Shell) hetje Yej egkee nes~ mecemLeeefveke (Isotopes) : Ske ner lelJe kes Jes hejceeCeg efpevekeer hejceeCeg
en hejceeCeg kes kesv kes eejeW Deesj kee Yeeie neslee nw~ DeeheyeeG kee efmeeble (Aufbau Principle)pece&ve Yee<ee kee Meyo nw mebKee meceeve hejvleg Jeceeve mebKee efYeVe-efYeVe nesleer nw, mecemLeeefveke kenueeles nQ~
cesmee@ve (Meson)peeheeve kes Jew%eeefveke etkeeJee kes eje Fmekeer Keespe 1935
hejceeCeg kee DeefOekeebMe Deeeleve Fmeer mes yevee neslee nw~ efpemekee DeLe& neslee nw Ske-Ske kej pees[vee (Building-up)~ Jeceeve mebKee efYeVe nesves kes keejCe veeefYeke ceW vete^ veeW keer mebKee efYeVe nesvee nw~
F&. ceW keer ieF&~ en heeF& () cesmee@ve +, - leLee 0 ekeej kes nesles nQ, leLee
mecemLeeefvekeeW kes Yeewelf eke iegCe efYeVe nesles nQ, hej jemeeeefveke iegCe meceeve nesles nQ~
 meceYeeefjke (Isobars) : Jes lelJe efpevekeer Jeceeve mebKee Ske nes, hejvleg
hejceeCeg mebKeeSb efYeVe-efYeVe neW, meceYeeefjke kenueeles nQ~ mecYeeefjkeeW kes Yeewefleke
Je jmeeeefveke iegCe efYeVe nesles nQ~
mebeespekelee (Valency) : efkemeer hejceeCeg keer mebeespekelee Fueske^eveeW keer Jen
DeOeelegDeeW ceW efmehe& yeecs eerve (Bromine-35Br) lejue DeJemLee ceW heeee peelee nw,
peyeefke Mes<e "esme ee iewme keer DeJemLeeDeeW ceW heees peeles nQ~
efmeefuekee@ve (Silicon-14Si), pecexefveece (Germenium-32Ge), Deemexefveke
jse[
f eesmeefeelee (Radioactivity) veeefYekeere DeefYeefeeeSb
en efkemeer heoeLe& kee Jen iegCe nw, efpemekes keejCe Gmekes veeefYeke mes Deuhee (), veeefYekeere DeefYeefeeeDeeW mes nceeje DeeMee efkemeer hejceeCeg kes veeefYeke ceW heefjJele&ve
yeere () leLee ieecee () efkejCeW efvekeueleer nQ~ kes eje vees veeefYeke kes efvecee&Ce mes neslee nw~

(Arsenic-33AS), Sberceveer (Antimony-51Sb) leLee wuetefjece (Tel-

mebKee nw, pees Ske hejceeCeg otmejs hejceeCeg kes meeLe DeeyebOe yeveeves ceW Keeslee nw lurium-52Tl) Oeeleg leLee DeOeeleg oesveeW kes iegCeeW kee eoMe&ve kejles nQ, FmeefueS Fmekeer Keespe eebme kes Jew%eeefveke nsvejer yeskeJesjue (Henry Becquerel) ves veeefYekeere DeefYeefeeeSb oes ekeej keer nesleer nQveeefYekeere efJeKeb[ve (Nuclear
DeLeJee enCe kejlee nw ee meePee yeveelee nw~ FvnW GheOeeleg (Metalloid) keer esCeer ceW jKee ieee nw~ 1896 F&. ceW keer~ Fission) leLee veeefYekeere mebueeve (Nuclear Fusion)~
menmebeespekelee (Covalency) : efkemeer hejceeCeg keer menmebeespekelee Fueskee^ veeW
ceeveJe Mejerj ceW meJee&eOf eke GheefmLele lelJeDee@kemeerpeve (65)~ eefo en efeee mJele: nesleer nw, lees Fmes eeke=efleke jse[f eesmeefeelee, peyeefke ceveg<e veeefYekeere efJeKeb[ve (Nuclear Fission)
keer Jen mebKee nw efpemes hejceeCeg meePesoejer kes oewjeve eoeve kejlee nw~
ceeveJe Mejerj ceW otmeje meJee&eOf eke GheefmLele lelJekeeye&ve (18)~ kes eje kejees peeves hej ke=ef$ece jsef[eesmeefeelee kenles nQ~
lelJe (Element)

efkemeer ye[s Yeejer veeefYeke kes oes ee oes mes DeefOeke ess veeefYekeeW ceW tves keer efeee
ceeveJe Mejerj ceW meJee&eOf eke eehle OeelegkewefuMeece (2)~ eeke=efleke jsef[eesmeefeelee cegKele: Yeejer veeefYekeeW ceW nesleer nw~ kees veeefYekeere efJeKeb[ve DeefYeefeee kenles nQ~
Ske ner ekeej kes hejceeCegDeeW mes yeves heoeLe& kees lelJe kenles nQ~
ceeveJe kes nerceesiueesyeerve ceW heeee peeves Jeeuee lelJeueesne (26Fe) etjsefveece (92U238) henuee Keespee ieee eeke=efleke jsef[eesmeefee lelJe nw~ Fme DeefYeefeee keer Keespe pece&veer kes Jew%eeefveke Dee@esne@ve (Otto Hahn) leLee
DeYeer leke 118 lelJeeW keer Keespe keer pee egkeer nw, efpemeceW 110 lelJeeW kee
heewOeeW kes heCe&nefjce (Chlorophyll) ceW heeee peeves Jeeuee lelJecewiveerefMeece ke=ef$ece jse[f eesmeefeelee keer Keespe DeeFjerve keetjer leLee Gvekes heefle She. peeseuf eDees efedme m^ebmeceeve (Fritz Stransman) ves 1939 F&. ceW keer~
veecekejCe efkeee pee egkee nw~

lelJeeW kes hejceeCegDeeW kes veeefYeke ceW GheefmLele eese@veeW keer mebKee kees Gmekee hejceeCeg
(12Mg) (keetjer) ves 1934 F&. ceW keer~ Fme DeefYeefeee ceW veeefYeke kes Jeceeve kes keg DebMe kes Tpee& ceW heefjJele&ve kes
eceebke (Atomic Number) kenles nQ~ meYeer lelJeeW kes hejceeCeg eceebke Deueie- keejCe eegj cee$ee ceW Tpee& kee Glheeove (Production) neslee nw~
lelJeeW kee DeeJeleea JeieeakejCe eLece ke=ef$ece jsef[eesmeefee lelJe hee@mheesjme (15P ) nw efpemes Suetefceefveece
40

Deueie nesles nQ~ (13Al27) hej Deuhee () keCeeW kes enej eje eehle efkeee ieee Lee~ veeefYekeere e=bKeuee DeefYeefeee oes ekeej keer nesleer nwDeefveebef$ele veeefYekeere
sefkemeefveece (Tc43) leLee eesefceefLeece (Pm61) kees es[kej hejceeCeg eceebke 1 lelJeeW kes DeeJeleea iegCe (Periodic Properties of Elements) : e=bKeuee DeefYeefeee (Uncontrolled Nuclear Chain Reaction) leLee
jse[f eesmeefee heoeLe& keer Jen cee$ee pees 1 efJeIeve eefle meskesC[ (Disintegration
mes 92 leke kes lelJe eke=efle ceW heees peeles nQ, FmeefueS FvnW eeke=efleke lelJe iegCe kee veece iegCe keer JeeKee Jeie& ceW DeeJele& efveebef$ele veeefYekeere e=bKeuee DeefYeefeee (Controlled Nuclear Chain
per-second-dps) keer oj mes efJeIeefle nesleer nw Ske yewkesjue kenueelee nw~
(Natural Element) kenles nQ~ veeres ceW oebeeR Reaction)~ hejceeCeg yece ceW Deefveebef$ele veeefYekeere e=bKeuee DeefYeefeee leLee
hejceeCeg eceebke 92 mes Deeies kes lelJeeW kees eeesieMeeuee mes eehle efkeee peelee nw~ peeves hej Deesj jse[f eesmeefee efkejCeeW keer ceehe ieeriej cetuej keeGvj (peer. Sce. keeGvj) kes eje hejceeCeg mebeb$eeW ceW efveebe$f ele e=Kb euee DeefYeefeee nesleer nw~
Fve lelJeeW kees ke=ef$ece lelJe (Artificial Element) kene peelee nw~ peeves keer peeleer nw~
veeefYekeere mebueeve (Nuclear Fusion)
DeYeer leke %eele lelJeeW ceW 22 DeOeeleg (Non-metal) he ceW leLee 5 GheOeeleg hej jsef[eesmeefeelee kes Gheeesie (Uses of Radioactivity)
hejceeCeg ef$epee en meceeve hejceeCegDeeW ye{lee nw Ielee nw oes nukes hejceeCegDeeW kes veeefYeke peye hejmhej mebueefele neskej Ske vees hejceeCeg
(Metalliod) kes he ceW eehle nQ, peyeefke Mes<e lelJe Oeeleg kes he ceW heees peeles nQ~
(Atomic eje yeveeS ieS Skeue (i) keeye&ve [sefbie efJeefOe ceW (In Carbon-Dating Process) veeefYeke kee efvecee&Ce kejles nQ lees GmeceW DeleefOeke Tpee& GlheVe nesleer nw~
OeelegDeeW ceW heeje (Mercury 80Hg) kees es[ kej Mes<e meYeer meeceeve leeheceeve hej
"esme (Solid) DeJemLee ceW heees peeles nQ~ Radius) menmebeespeke DeeyebOe keer Fme efJeefOe keer Keespe Decesefjkee kes Jew%eeefveke She. ueeryeer (F. Libby) ves mete& Deewj leejeW ceW Tpee& kee eesle veeefYekeere mebueeve ner nw~ neF[^espeve yece
iewefueece (Galium-31Ga) leLee meerefpeece (Cesium-55Cs) Yeer 300C hej otjer kee DeeOee neslee nw~ 1940 ceW efkeee~ veeefYekeere mebueeve hej ner DeeOeeefjle neslee nw~
lejue (Liquid) keer DeJemLee ceW heees peeles nQ~ Deeeveve efJeYeJe en efkemeer efJeueie iewmeere Ielee nw ye{lee nw Fme efJeefOe kes eje efkemeer keeye&evf eke heoeLe& keer Deeeg keer ieCevee keeye&ve 6C14 Decue, Yemce Deewj ueJeCe
(Ionization hejceeCeg ceW mes Ske keer efJeIeefle cee$ee kes DeeOeej hej keer peeleer nw~
lelJe (efJeMes<e leLe) potential) Fueske^e@ve kees yeenj (ii) eeveeW keer Deeeg efveOee&jCe ceW (In the determination of the age of Decue (Acid)
efvekeeueves ceW Kee& rocks)
meyemes nukee lelJe neF[^espeve (1H) Tpee& neslee nw~ FveceW Ske ee Ske mes DeefOeke efJemLeeheveMeerue (Replaceable) neF[^espeve
meyemes nukeer Oeeleg ueerefLeece (3Li) efkemeer eeve ceW GheefmLele etjes vf eece leLee MeerMes keer eefleMele cee$ee kes DeeOeej hejceeCeg efJeeceeve jnles nQ leLee es #eej (Base) mes DeefYeefeee kej ueJeCe (Salt)
Fueskee^ v@ e yebOeglee en efkemeer Goemeerve Ieleer nw ye{leer nw hej Gmekeer Deeeg keer ieCevee keer peeleer nw~
meyemes nukeer DeOeeleg neF[^espeve (1H) Deewj peue (Water) kee efvecee&Ce kejles nQ~
(Electron iewmeere hejceeCeg ceW jsef[ees Deveg%eeheke (Radio-tracer) kes he ceW
meyemes Yeejer Oeeleg Dee@meefceece (76Os) (iii) es Ske pees[s (Pair) Fueske^e@veeW kees enCe kejves keer #ecelee jKeles nQ~
Affinity) Ske Fueske^e@ve [eueves efeefkelmee kes #es$e ceW efpeve jse[f eesmeefee lelJeeW kee Gheeesie efkeee peelee nw
meyemes Yeejer "esme DeOeeleg msefve (85At)
es eee: mJeeo ceW Kes nesles nQ~
hej efvece&g e Tpee&
meyemes Yeejer iewme DeOeeleg js[e@ve (86Rn) Gmes jsef[ees Deveg%eeheke kenles nQ~ veerues efueceme he$e leLee efceLeeFue Dee@jpW e kees ueeue kej osles nQ~
nesleer nw~
meyemes DeefOeke efJeegle $e+Ceelceke lelJe Heueesjerve (6F) keg jse[f ees Deveg%eeheke SJeb Gvekes Gheeesie efvecveefueefKele nQ : Fvekee pH ceeve 7 mes kece neslee nw~
efJeegle en DeCeg ceW efkemeer Ieleer nw ye{leer nw
meyemes DeefOeke efJeegle Oeveelceke lelJe efmeefpeece (55Cs) lelJe Gheeesie
$e+Ceelcekelee hejceeCeg keer Fueskee^ v@ eeW efpeve DecueeW ceW neF[^eps eve SJeb Dee@kemeerpeve oesveeW GheefmLele jnles nQ, GvnW Dee@kemeer
meyemes ecekeoej DeOeeleg nerje Na 24
(mees ef
[ ece-24) : je-heef jmebejCe leb$e keer peeBe ceW Gheeesie~ Decue (Oxy acid) kenles nQ~ pewmesmeuheetefjke Decue (H2SO4) veeFef^ke
(Electrone- kees Deheveer Deesj 11
meyemes ecekeoej Oeeleg huesefvece (78Pt) gativity) Deekeef<e&le kejves 15
P (hee@mheesjme-30) :
30
je keQmej keer peeBe ceW~ Decue (HNO3) Deeefo~
meyemes ke"esj DeOeeleg nerje keer #ecelee nw~ Fe59 (ueesne-59) : jeeuhelelee (Anaemia) keer peeBe SJeb Gheeej
26 efpeve DecueeW ceW kesJeue neF[^eps eve GheefmLele jnlee nw, GvnW neF[^es Decue kenles nQ
yeeeC[ ceW meyemes DeefOeke heeee neF[^espeve (1H) ceW~
mebeespekelee Fueske^eve keer mebKee meceeve henues pewmesneF[^eks eueesejf ke Decue (HCl)~
peeves Jeeuee lelJe (keesy eeu-60) : keQmej kes Gheeej ceW~
(Valency) pees hejceeCeg Keeslee, ye{leer 27
Co 60
Jewmes Decue efpeveceW H+ Deeeve leeieves keer eJe=ef e DeefOeke nesleer nw, GvnW eyeue Decue
he=LJeer keer Yet-heue hej Dee@kemeerpeve (49.9) enCe kejlee ee meePee efhej As (Deemexevf eke-71) :
71
detcej keer peeBe ceW~
33 kenles nQ, pewmes meuHeetefjke Decue (H2SO4), neF[^eskeueesefjke Decue (HCl)
meJee&eOf eke eehle lelJe yeveelee nw~ Ieleer nw 131
(Deeees [ er
v e-131) : IeW Iee jesie keer peeBe SJeb Gheeej ceW~
53
I Deeefo~

Decue kee veece
meuheetefjke Decue (H2SO4) :
veeFef^ke Decue (HNO3)
Smeerefke Decue (CH3COOH) :
heeefce&ke Decue (HCOOH) :
Dee@kepesefueke Decue (COOH COOH) : heeseseeheer ceW, kehe[s hej mes
yeWpeesFke Decue (C6H5COOH) :
Yemce
(Base)
FveceW Ske ee Ske mes DeefOeke efJemLeeheveMeerue neF[^esDee@kemeer (OH-) mecetn
DecueeW kes Gheeesie he mes efJemLeeefhele nesves hej yeveles nQ~ pH ceeve (pH Value) (v) meesef[ece meuhes Na2SO4. 10H2O
(Uses of Acids) FvnW n JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee pee mekelee nwmeeceeve ueJeCe, Decueere (Sodium Sulphate)
en heoeLeeX keer Decueerelee (Acidity) leLee #eejerelee (Basicity) kees
cegKe Gheeesie ueJeCe, #eejere ueJeCe, efceefele ueJeCe, efke ueJeCe leLee peefue ueJeCe~ (Glauber's Salt)
eoefMe&le kejves Jeeueer Ske mebKee nw~
hese^ es uf eece kes MeesOeve leLee meeceeve ueJeCe (Common Salt) : Suegecf eefveece (i) yee@kemeeF Al2O3. 2H2O
es Decueere neF[^espeve hejceeCeg ee neF[^e@efkemeue Deeeve mes cege jnles nQ~ Fmekee ceeve neF[^espeve Deeeve (H+) kes meebCe kes Jeglece kes ueIeg iegCeke
mebeeeke yewjer ceW
(Reciprocal of the logarithm of H ion's concentration) + (Al) (Bauxite)
GJe&jke leLee efJemheeske heoeLe& Na2SO4, CaSO4, NaCl, KCl, FeCl3, Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~ (ii) keesjb[ce Al2 O3.
kes yejeyej neslee nw~
kes efvecee&Ce leLee heeseseeheer ceW Decueere ueJeCe (Acidic Salt) : (Corundum)
pH kes ceeve kes eoMe&ve kes efueS meesjsvmeve veeceke Jew%eeefveke ves 1909 ceW pH (iii) hesuemheej
efmejkee kes efvecee&Ce ceW FveceW Ske ee Ske mes DeefOeke mLeeveevlejCe eesie (Replaceable) neF[^eps eve KAlSi3O8
hejceeCeg jnles nQ~ mkesue yeveeee~
heueeW kes mebj#eCe leLee jyej (Felspar)
mkebove ceW, ece[e Geesie ceW NaHCO3, NaHSO4 Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~ Fmekee ceeve 0 mes 14 kes yeere neslee nw~ (iv) eeeesueeF Na3Al F6
#eejere ueJeCe (Basic Salt) : DecueeW kee pH ceeve 7 mes kece, #eejeW kee 7 mes DeefOeke, peyeefke Meg peue kee (Cryolite)
meener kes Oeyyes neves ceW leLee (v) SsuetveeF K2SO4. Al2 (SO4).
efkemeer Decue eje #eej kes DeebeMf eke GoemeerveerkejCe kes keejCe Fvekee efvecee&Ce neslee nw~ 7 kes yejeyej neslee nw~
(Alunite) 4Al(OH)3
kehe[eW keer heeF& SJeb jbieeF& ceW Pb (OH)Cl, Bi (OH)2 NO3, Mg (OH)Cl, CuCO3, Cu(OH)2 keg heoeLeeX kes pH ceeve efvecveefueefKele nQ
(vi) keeDeesueerve 3Al2 O3. 6SiO2.
oJee SJeb Keee heoeLeeX kes mebj#eCe ceW Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~
heoeLe& kee veece pH ceeve (Kaolin) 2H 2O
efceefele ueJeCe (Mixed Salt) : (vii) [eeesmheesj
ceveg<e kes hes ceW efmLele Decue 1 Al2O3. H2O
FmeceW Ske mes DeefOeke #eejere ee Decueere cetueke GheefmLele jnles nQ~ veeRyet 2.2 mes 2.4 (Diaspore)
NaKSO4, Ca(OCI)Cl, Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~

efJeeceeve jnles nQ~

Mejeye 2.8 mes 3.8 heeswefMeece (K) (i) veeFj (Niter) KNO3
efke ueJeCe (Double Salt) : yeerej 4.0 mes 5.0 keevexueeF
es Decue mes DeefYeefeee kej ueJeCe Deewj peue kee efvecee&Ce kejles nQ~ (ii) KCl. MgCl2. 6H2O
Fvekee efvecee&Ce oes meeceeve ueJeCeeW mes neslee nw~ Decue Je<ee& 4.5 (Karnelite)
FveceW Ske pees[s Fueske^e@veeW kees leeieves keer #ecelee nesleer nw~
FveceW jJee peue (Water of Crystallization) jnlee nw~ ceeveJe cet$e 5.5 mes 7.5 (iii) efmeuJeeFve KCl
es mJeeo ceW leerKes ee ke[Jes nesles nQ leLee tves ceW meeyegve pewmes efekeves nesles nQ~ ceeveJe je 7.3 mes 7.5
ceesnj ueJeCe [(FeSO4 (NH4)2 SO4. 6H2O]), heeseMe Suece [K2SO4. (Sylvine)
es ueeue efueceme (Red Litmus) kees veeruee leLee efceLeeFue Dee@jWpe kees heeruee Al2 (SO4)3. 24H2O] Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~ meceger peue 8.5
kej osles nQ~ cewiveereMf eece (i) cewivesmeeF MgCO3
peefue ueJeCe (Complex Salt) : Deheceepe&ke 10
en efheveeHeLewueerve kees iegueeyeer kej oslee nw~ (Mg) (Magnesite)

Jewmee ueJeCe efpemeceW Ske Ssmee peefue cetueke neslee nw, pees peue ceW Dehevee he=Leke Deceesevf eee 12
es keeye&efveke heoeLeeX kees ve kejves keer #ecelee jKeles nQ~
(ii) [esueesceeF MgCO3. CaCO3
DeefmlelJe yeveees jKelee nw~ yehej efJeueeve (Buffer Solution) (Dolomite)
Fvekee pH ceeve 7 mes DeefOeke neslee nw~
heesew Mf eece hesjesmeeeveeF[ K4 [Fe (CN)6], heesew Mf eece cejkeetejf ke Deeees[eF[ Ske Ssmee efJeueeve pees Decue ee #eej keer meeOeejCe cee$eeDeeW kees Deheveer eYeeJeer (iii) Fhmece ueJeCe MgSO4. 7H2O
Jewmes Yemce pees peue ceW IegueveMeerue nesles nQ, #eej (Alkalies) kenueeles nQ~ K2 [Hg (I)4] Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~ (Epsom Salt)
Decueerelee ee #eejerelee ceW heee&hle heefjJele&ve efkeS efyevee DeJeMeese<f ele kej ueslee nw~
Yemce kes Gheeesie }JeCeeW kes Gheeesie (iv) keermesjeF MgSO4. H2O
meese[f ece Ssmeers leLee Ssmesef ke Decue kee peue ceW efJeueeve Ske yehej efJeueeve nw~
(Uses of Bases) (Uses of Salts) (Kiscerite)
Yemce kee veece cegKe Gheeesie Deemke (Ore) (v) keevexueeF KCl. MgCl2. 6H2O
ueJeCe kee veece cegKe Gheeesie
kee@efmke mees[e Na (OH) meeyegve yeveeves ceW, kehe[e SJeb keeiepe efvecee&Ce Jen Keefvepe efpevemes lelJeeW kees kece Keex leLee megefJeOeepeveke he (Economi- (Karnelite)
meesef[ece keueesjeF[ (NaCl) ceeveJe Deenej kee DeeJeMeke
cally and Conveniently) ceW eehle efkeee pee mekelee nw, leLee efpemeceW Oeeleg kewefuMeece (Ca) (i) [esueesceeF MgCO3. CaCO3
ceW, IejeW, keejKeeveeW kees meehe kejves ceW Debie, Keee heoeLeeX kee mebj#eCe
kee heee&hle eefleMele nes Deemke kenueelee nw~ keg Oeeleg lelJeeW kes Deemke Deewj (Dolomite)
Deeefo~ meese[f ece yeeFkeeyeexves yesekf ebie heeG[j kes he ceW,
Gvekes met$e efvecveefueefKele nQ (ii) efpehmece CaSO4. 2H2O
kewefuMeece neF[^e@kemeeF[ Ca(OH)2 ieeje SJeb hueemj yeveeves ceW, yueeref ebie heeG[j (NaHCO3 ) DeefiveMeeceke eb$eeW (Fire Extin
guisher appliances) ceW Deeefo~ ecegKe lelJe SJeb Gvekes Deemke (Gypsum)
yeveeves ceW, ece[s kes Thej kee yeeue meehe (iii) heueesjsmheej Ca F2
kejves ceW, efceer keer Decueerelee otj kejves ceW~ meese[f ece keeyeesv& es Deheceepe&ke kes efvecee&Ce ceW, keeBe, lelJe Deemke met$e (Flurospar)
heeswefMeece neF[^e@kemeeF[ (KOH) veneves Jeeuee meeyegve yeveeves ceW~ (Na2CO3 ). 10H2O keeefmke mees[e yeveeves ceW, Deeefo~ (Element) (Ore) (Formula) (iv) hee@mheesjeF Ca3. (PO4)2
heeswefMeece veeF^s (KNO3) GJe&jke kes he ceW, DeeefleMeyeepeer meesef[ece (Na) (i) efeueer meeuheerj
cewiveerefMeece neF[^e@kemeeF[ Mg (OH)2 Decue efJe<eeeerkejCe (Poisoning) kes NaNO3 (Phosphorite)
kee meeceeve, ieve heeG[j efvecee&Ce (Chile Saltpeter) (v) kewuemeeF Ca CO3
efJe<enj (Anti-dote) kes he ceW, eerveer ceW Deeefo~
Geesie Deeefo ceW~ (ii) ^esvee (Trona) Na2CO3 . (Calcite)
kee@hej meuhes (CuSO4.5H2O) keereCegveeMeke leLee jbieeF& SJeb 2NaHCO3. 3H2 O m^eefvmeece (Sr) (i) m^eefvmeeveeF Sr CO3
ueJeCe (Salt) heeF& ceW~
(iii) yeesjskeme (Borax) Na2 B4O7. 10H2O (Stronsynite)
heeseMe Suece (efheefkejer) peue kes MegefkejCe, Deew<eefOe, efmeuesmeFve
Decue SJeb #eej keer DeefYeefeee mes Fvekee efvecee&Ce neslee nw~ (iv) meeOeejCe veceke NaCl (ii) Sr SO4
(K2SO4 . Al2 (SO4)3 . 24H2O jbieeF& ceW~ (Sylestine)
es Decue ceW efJeeceeve efJemLeeheveMeerue neF[^eps eve hejceeCegDeeW kes hetCe& ee DeebeMf eke (Common Salt)
leeByee (Cu) (i) keeteeF Cu2O meermee (Pb) (i) iewuesvee PbS cenJehetCe& lelJe SJeb Gvekes eewefieke kewefuMeece kes keueesjeF[ SJeb meuhes ueJeCeeW kee Ieguee nesvee nw~
(Cuprite) (Galena) peue kees meeJe&ef$eke efJeueeeke (Universal Solvent) kene peelee nw~ keeeWefke
cewueskeeF SbiuesmeeF neF[^espeve (Hydrogen)
(ii) CuCO3. Cu(OH)2 (ii) PbSO4 FmeceW Deveske Dekeeye&evf eke heoeLeeX kees Iegueeves keer #ecelee nesleer nw~
(Malachite) (Anglesite) neF[^eps eve DeeJele& meejCeer kee eLece leLee meyemes nukee lelJe nw~ DemLeeeer ke"esjlee otj kejves kes Gheee :
(iii) SpegjeF 2CuCO3. Cu(OH)2 (iii) mesmeeF PbCO3
Fmekeer Keespe 1766 ceW nsvejer kewJeWe[f me ves keer~
(a) peue kees Keewueekej (Boiling)~
(Azurite) (Cerussite)
ueevej keeF Fmekes veeefYeke ceW Ske eeseve neslee nw peyeefke vet^eve veneR heeee peelee~ (b) peue ceW kee@efmke mees[e (NaOH) efceueekej~
(iv) kewukeesheeejeF CuFeS2 (iv) PbO. PbSO4
(Calcopyrite) (Lanarkite) yeeeC[ ceW en meJee&eOf eke cee$ee ceW heeee peelee nw~ mLeeeer ke"esjlee otj kejves kes Gheee :
(v) kewukeesmeeF Cu2S ceQieveerpe (Mn) (i) heeFjesuegmeeF MnO 2 neF[^espeve kees YeefJe<e kee FOeve (Fuel) kene peelee nw~ (a) peue ceW meesef[ece keeyeexves (Na2CO3) efceueekej~
(Calcocite) (Pyrolussite) neF[^espeve kes leerve mecemLeeefveke (Isotope) nQeesefece (1H1), [detsefjece (b) hejcetef efJeefOe (Permutit method) mes : hejcetef ke=ef$ece efpeeesueeF
(vi) kee@hej iueebme Cu2S (ii) cewiveseF Mn2O3. H2O (1H2 ee D), leLee ef^efece (1H3 ee T)~ (Zeolite) neslee nw~ Fmes meesef[ece-Suegefceefveece Dee@Leexefmeefuekes (Na2Al2
(Copper Glance) (Magnetite) neF[^eps eve Ske efheejceeefCJeke (Diatomic) iewme nw~ eefo neF[^espeve DeCeg kes Si2 O3) Yeer kenles nQ~
efmeuJej (Ag) (i) yeer efmeuJej 3Ag2S. Sb2S3 ueesne (Fe) (i) nsceseF Fe2O3 oesveeW hejceeCeg kes veeefYeke meceeve efoMee ceW Ietceles nQ, lees Ssmes neF[^eps eve kees DeeLeex- (c) keeueiee@ve efJeefOe (Colgon Process) mes : Fme efJeefOe ceW ke"esj peue kees keeueiee@ve
(Ruby Silver) (Haematite) neF[^espeve (Ortho- hydrogen), peyeefke efJehejerle efoMee ceW eeCe kejves hej meesef[ece nskemee cesehee@mhes (Sodium Hexa Metaphosphate) kes
(ii) heeeje ieeF&jeF 3Ag2S. Sb2S3 (ii) efueceesveeF 2 Fe2O3. 3H2O Jeeues hejceeCeg kes veeefYekeeW kees hewje neF[^espeve (Para-Hydrogen) kenles nQ~ Thej hekeeee peelee nw~
(Pyra gyrite) (Limonite)
neF[^eps eve kes cenJehetCe& eeweif eke efvecveebekf ele nQ Yeejer peue (Heavy Water, D2O)
(iii) neve& efmeuJej AgCl (iii) cewiveseF Fe3O4 Fmekeer Keespe etjs kes eje 1953 ceW keer ieF&~
neF[^espeve hejekemeeF[ (H2O2) :
(Horn Silver) (Magnetite) Fme peue kee DeCegYeej (20) Je IevelJe meeOeejCe peue mes DeefOeke neslee nw Dele:
(iv) DepexveeF ee Ag2S (iv) efme[sjeF FeCO3 en Ske nukee veeruee Je (Pale blue liquid) nw~ Fmes Yeejer peue kenles nQ~
efmeuJej iueebme (Siderite) en Ske DemLeeeer Je neslee nw~ Fmekes efJeIeve (Decomposition) kees meeOeejCe peue kes 5000 Yeeie ceW Ske Yeeie Yeejer peue neslee nw~
(Argentite or (v) Deeejve heeFjeF FeS2 jeskeves kes efueS Fmes Devoj mes ceesce mes uesefhele (wax lined) Scyej-jbie Fmes peue kes ueieeleej efJeegle DeheIeve (Electrolysis) kes eje eehle efkeee
Silver glance) (Iron Pyrites) (amber-coloured) yeesleue ceW mebenerle efkeee peelee nw~ peelee nw~
(v) vesefJe efmeuJej Ag (vi) kewukees heeFjeF Cu FeS2 hegjeves ues[ heWefbie kes jbie kees hegveye&neue kejves leLee Tve, yeeue, hej Fleeefo kes peneb peue kee efnceebke efyevog (Freezing point) 00C neslee nw, JeneR Fmekee
(Native Silver) (Calco Pyrites) jbie neves ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~ 3.80C neslee nw~
efpebke efpebke yueW[ kew[efceece (Cd) eerkeesveeF CdS Fmekee Gheeesie veeefYekeere YeefeeW ceW ceboke (Moderator) leLee Meerleueke kes
(Zn) (i) ZnS Fmekee Gheeesie yueeref ebie, pece&veeMeer, jekes FOeve ceW neslee nw~
(Zinc Blande) (Gryconite) he ceW efkeee peelee nw~
peue (H2O) :
(ii) kewueceeFve ZnCO3 efveefkeue (Ni) efveefkeue iueebme NiAs S ueesne (Fe)
peue kes DeCegDeeW keer mebjevee keesCeere (Angular) nesleer nw~ Fmekes DeCegDeeW kes
(Calmine) (Nickel Glance) mebkesle -Fe ; hejceeCeg mebKee - 26; Jeie& - VIII ; DeeJele&-IV
efpebkeeF yeere kee keesCe 10405' neslee nw~
(iii) ZnO eesefceece (Cr) eesceeF FeO. Cr2O3 ueesne Ske mebeceCe Oeeleg lelJe (Transition metal element) nw~
(Zincite) (Cromite)
peue kes efJeefMe T<cee kes Deefle Ge nesves kes keejCe en Ske yengle Dee G<cee
DeJeMees<eke neslee nw~ en hesjme eewefieke ceW 2 Je hesefjke eewefieke ceW 3 mebeespekelee eoefMe&le kejlee nw~
(iv) efJeuesceeF Zn2 SiO4
keesyeeu (Co) mcesueeF CoAs2 eke=efle ceW en cege DeJemLee ceW Deuhecee$ee ceW heeee peelee nw, Dele: Fmekee efve<ke<e&Ce
(Willemite) Fmekee IevelJe 40C hej meJee&efOeke neslee nw~
(Smeltite) (Extraction) Jeele Yeer (Blast furnace) kee eeesie kej ueeue nsceeeF
(v) eQkeefueveeF (ZnFe). Fe2 O3 Deve heoeLeeX kes efJehejerle "esme (yehe&) ceW heefjJeefle&le nesves hej Fmekee IevelJe Ie
(Fe2O3) kes eje efkeee peelee nw~
(Franklinite) peelee nw leLee Deeeleve ye{lee nw~
ueesns keer cegKele: leerve efkemceW nesleer nQ{ueJeeB ueesne (Cast Iron), efheJeeB
efve (Sn) kewefmesjeF SnO2 iewmeere efveece yehe& kee IevelJe peue kes IevelJe mes kece nesves kee keejCe GmeceW GheefmLele neF[^eps eve

ueesne (Wrought Iron) leLee Fmheele (Steel)~
meesvee (Au) (i) vesefJe ieesu[ Au yee@eue kee efveece : iewme kee Deeeleve oeye kee Jegleceevegheeleer neslee nw~ (T yebOe (Hydrogen bonding) neslee nw~ leerveeW efkemceeW ceW efheJeeB ueesne (Wrought Iron) meyemes Meg ceevee peelee nw,
(Native Gold) efveele jnvee eeefnS~) Je<ee& kee peue meJee&efOeke Meg peue neslee nw~
eeume& kee efveece : iewme kee Deeeleve hejce leehe kee Devegeceevegheeleer neslee nw
keeeWekf e peneB FmeceW keeye&ve keer cee$ee cee$e 0.12 mes 0.25 leke neslee nw, JeneR
(ii) keeuJesjeF Au Te2
(oeye efveele jnlee nw~) peue keer ke"esjlee (Hardness of Water) : {ueJeeB (Cast Iron) leLee Fmheele (Steel) ceW keeye&ve keer cee$ee eceMe: 2.5
(Kalverite)
SJeeiee[^es kee efveece : meeceeve Deeeleve kes iewme ceW DeCegDeeW keer mebKee meceeve Jen peue efpemeceW ueJeCeeW kes Iegues jnves kes keejCe Jen meeyegve kes meeLe Deemeeveer mes leLee 0.25 mes 1.5 leke nesleer nw~
(iii) efmeuJesveeF (Ag Au)2 Te2

(Sylvenite) nesleer nw~ (leehe Je oeye efveele jnlee nw) Peeie veneR oslee, ke"esj peue (Hard Water) kenueelee nw~ ueesns ceW pebie ueievee (Rusting of Iron)
[euve kee DeebeMf eke efveece : iewme kee kegue oeye DeJeeJeer iewmeeW kes DeebeMf eke peue keer ke"esjlee kee keejCe GmeceW Iegues ngS cewiveerefMeece leLee kewefuMeece kes Dee& Jeeeg ceW es[ ves hej ueesns kes Thej ueeue jbie keer Ske {erueer hejle kes efvecee&Ce
yesefjece (Ba) yesjeF BaSO4
oeye kee eesie neslee nw~ keueesjeF[, meuhes SJeb yeeFkeeyeexves nesles nQ~ kees pebie ueievee kenles nQ~
(Bayrite)
eence kes efJemejCe kee efveece : iewmeeW kes efJemejCe keer oj Gvekes IevelJe kes pebie ceW yevee heoeLe& hesefjke Dee@kemeeF[ (Fe2O3) leLee hesefjke neF[^e@kemeeF[
heeje (Hg) efmevesyeej HgS peue ceW cewiveseMf eece leLee kewefuMeece kes yeeFkeeyeexves (HCO3) kes Iegues nesves hej
Jeie&cetue kee Jegleceevegheeleer neslee nw~ (Fe(OH)3) neslee nw~
(Cinebar) Gmekeer ke"esjlee DemLeeeer (Temporary) nesleer nw~
ueeue lehle ueesns hej peueJee<he eJeeefnle kejves mes Gme hej hesjsmeeshesefjke DeekemeeF[
peue ceW mLeeeer ke"es j lee kee keejCe GmeceW cew i veer e f M eece leLee
 (Fe3O4) keer hejle yew" peeleer nw pees ueesns kees pebie mes yeeelee nw~ efYeVe-efYeVe jbie kee neslee nw~ cenJehetCe& eefeeeSB leLee eewefiekeeW kee efJeefvecee&Ce efcee Oeeleg mebie"ve Devegeeesie kee veece
pebie ueievee Ske jemeeeefveke heefjJele&ve neslee nw~ (v) keeuee nerje kees yees& (Bort) ee keeyeexves[es kenles nQ~
eefeee kee veece efJeefveefce&le eewefieke [e Oeeleg Cu (80%)+Zn(20%)
pebie ueieves mes ueesns kee Yeej ye{ peelee nw~ (vi) nerjs kee Gheeesie DeeYet<eCe yeveeves, keeBe kees keeves SJeb helLejeW ceW so kejves ceW
yee@Me (Bosch) neF[^espeve (H2) (Dutch metal)
ueesns kees pebie mes yeeeves kes efueS Gmekes melen hej keesueleej ee leeByes/efveefkeue kee neslee nw~
ebkee (Solder) Pb (67%)+Sn(33%) OeelegDeeW kees pees[ ves ceW
mlej e{eee peelee nw~ esheeF keemvej (Castner) meesef[ece (Na)
pebiejesOeer Fmheele Fe (73%)+Cr(18%) yele&ve yeveeves ceW (Stainless
ueesns kes pemleerkejCe (Galvanization) kes eje Yeer Fmes pebie mes yeeeee pee (i) en DeOeeleg nesles ngS Yeer efJeegle kee megeeueke nw~ [eGve (Down) meesef[ece (Na) + Ni (8%)+C(1%) Steel)
mekelee nw~ Fmekes jJes (Crystal) <edkeesCeere (Hexagonal) nesles nQ~
(ii) vesumeve (Nelson) meesef[ece neF[^e@kemeeF[ (NaOH) bimeve Fmheele Fe (94%)+Cu(5%) keeves kes Deewpeej
Gheeesie : (iii) Fmes jie[ves hej keeuee efveMeeve yeve peelee nw~ Dele: Fmes keeuee meermee (black
keemvej-kewuesvej meese[f ece neF[^ek@ emeeF[ + C(1%) yeveeves ceW
(i) Deveske ekeej kes FmheeleeW kes efvecee&Ce ceW lead) Yeer kenles nQ~ FveJeej Fe (64%)+Ni(36%) Ieef[ eeW kes efvecee&Ce ceW
(Castner-Kalener) (NaOH)
(ii) egcyeke kes efvecee&Ce ceW (iv) ke=ef$ece esheeF Smeereve efJeefOe mes leweej efkeee peelee nw~ (Invar)
leeByee (Copper- 29Cu63) (v) Fmekee Gheeesie heWefmeue, Meg<ke mesueeW kes Fueske^es[eW Deeefo ceW efkeee peelee nw~
meeuJes ee Deceesevf eee mees[e meese[f ece yeeF& keeyeexves veeFeesce Ni (60%)+Cr(12%)+ nerj kes G<ceke kes
eejkeesue (Charcoal) (NaHCO3) (Nichrome) Fe(26%)+Mn(2%) he ceW
en keeteme eeweif eke ceW 1 leLee keetef eke eeweif eke ceWs 2 mebeespekelee eoefMe&le kejlee
nw~ (i) en keeye&ve kee Ske DeMeg he nw~ heeke& (Parke) efmeuJej (Ag) cewiveerve Cu (84%)+Mn(12%) neref ib e SueerceW ceW
hewefvmeve (Pattinson) efmeuJej (Ag) (Magnin) + Ni(4%)
Ske mebeceCe Oeeleg lelJe nw~ (ii) en kee<" eejkeesue (Wood Charcoal), DeefmLe eejkeesue (Bone Char-
kee@mverve Cu (60%)+Ni(40%) neref ib e Sueercesb ceW
ceeveJe kes eje eege henuee Oeeleg lelJe nw~ coal), eerveer eejkeesue (Sugar Charcoal) leLee je eejkeesue (Blood yesej (Bayer) Suetefceefveece (Al)
(Constantin)
Fmekee efve<ke<e&Ce (Extraction) kee@hej heeejeFdme (Cu FeS2) Deemke kes Charcoal) ekeej kee neslee nw~ mejheske (Serpek) Suegefceefveece (Al)
Deeweesefieke jmeeeve (Industrial Chemistry)
eje hesve hueeJeve efJeefOe (Froth Flotation Process) keer meneelee mes (iii) Fmekee Gheeesie iewme kees DeJeMeese<f ele kejves, yeeo yeveeves Deeefo ceW efkeee peelee nw~ nwyej (Haber) Deceesefveee (NH3) 1. meerceW (Cement)
kejles nQ~ keepeue (Lamp Black or Soot) DeesmJeeu[ (Ostwald) veeFef^ke Decue (HNO3) FbiuewC[ kes Jew%eeefveke peesmeshe Demheef[ ve kees Fmekee Keespekelee& ceevee peelee nw~
en eeBoer kes yeeo meyemes DeefOeke megeeueke heoeLe& nw~
(i) keeye&ve kees Jeeeg keer Deheee&hle cee$ee ceW peueeves mes efvekeues OegSb mes eehle neslee nw~ [skee@ve (Decon) keueesjerve (Cl2) en Ske Oetmej jbie kee yeejerke etCe& neslee nw~
Gheeesie : (ii) en keeye&ve kee meyemes Meg Dehehe nw (keeye&ve keer cee$ee 95)~ MeerMe ke#e (Lead chamber) meuheetefjke Decue (H2SO4) meerceW kee mebIeve :
(i) efJeegle leej SJeb efJeegle GhekejCe kes efvecee&Ce ceW (iii) Fmekee Gheeesie efeefib e keer meener, petles keer hee@euf eMe, DeeBKeeW kes Debpeve Deeefo ceW
keevwke (Contact) meuheetefjke Decue (H2SO4) kewefuMeece Dee@kemeeF[ (CaO) - 60 mes 70
(ii) efJeegle cegCe (Electro typing) leLee efJeegle-uesheve (Electro plat- efkeee peelee nw~
ing) ceW keeseuee (Coal) Sue.[er. (L.D.) Fmheele (Steel) efmeefuekee (SiO2) - 20 mes 25
(iii) efmekekeeW leLee yele&veeW kes efvecee&Ce ceW (i) en cegKele: keeye&ve kes eewefiekeeW kee cege efceeCe nw~ [es (Dow) efhevee@ue (Phenol) Suegefcevee (Al2O3) - 5 mes 10
(iv) heerleue (Brass), keebmee (Bronze), pece&ve efmeuJej, ieve cesue Deeefo (ii) keeye&ve keer cee$ee kes DeeOeej hej en efvecve eej efkemceeW kee neslee nw : ecegKe efcee OeelegSB (Alloys) SJeb Gvekes Gheeesie hesefjke Dee@kemeeF[ (Fe2O3) - 2 mes 3
efcee OeelegDeeW kes efvecee&Ce ceW~ (a) heer - 50 mes 60 keeye&ve efcee Oeeleg mebie"ve Devegeeesie kee veece efpehmece (CaSO4. 2H2O) - 2 mes 5
nwueespesve (Halogens) (b) efueiveeF - 60 mes 70 keeye&ve meerceW ceW efpehmece Gmes osj mes peceves kes efueS efceueeee peelee nw~
cewiveseuf eece Mg(2%)+Al (95%)+ nJeeF& penepe SJeb
(c) efyedetecf eveme - 78 mes 86 keeye&ve meerceW, yeeuet Deewj peue kes efceeCe kees etvee ueshe (Mortar) kene peelee nw~
Jeie& VII A kes lelJeeW kees nwueespeve kenles nQ~ (Magnelium) Cu leLee Fe (2 to 3%) lejepet efvecee&Ce ceW
(d) SvLeemeeF - 94 mes 98 keeye&ve [degjeuegecf eve Al (94%)+Mn(0.5%)+ nJeeF& penepe SJeb esMej
nwueespeve kes Devleie&le heueesjerve (9F), keueesjerve (17Cl), yeecs eerve (35Br), Deeees[erve etvee ueshe kes meeLe peye meboefuele helLej hebgpe efceueeee peelee nw lees Fmes kebeer
keeye&ve kes mecemLeeefveke (Isotopes of Carbon) kegkej kes efvecee&Ce ceW
(53I) leLee Smwerve (85At) Deeles nQ~ (Duralumin) Cu(4%)+Mg(0.5%) (Concrete) kenles nQ~
nwueespeve kee Meeefyoke DeLe& meceger ueJeCe hewoe kejves Jeeuee neslee nw~ meceeve hejceeCeg eceebke efkevleg efYeVe hejceeCeg Yeej Jeeues hejceeCeg mecemLeeefveke kens efvekesuee@e Al (95%)+Cu(40%)+ Jeeegeeve efvecee&Ce ceW
kebeer kes meeLe Fmheele keer [eW kees efceueeves hej eyeefuele kebeer meerceW (Re-
peeles nQ~ (Nickeloy) Ni(1%)
keeye&ve (6C12) inforced Concrete Cement-R.C.C.) kee efvecee&Ce neslee nw~
keeye&ve kes leerve mecemLeeefveke nQ6C12, 6C13 leLee 6C14~ heerleue Cu(80%)+Zn(20%) yejleve, keejletme,
en eke=efle ceW cege SJeb mebege oesveeW DeJemLeeDeeW ceW heeee peelee nw~ ceMeerve kes hegpeeX Deeefo 2. keeBe (Glass) :

FveceW keeye&ve ceW 6C12 keer eefleMele cee$ee ueieYeie 98 neslee nw~ (Brass)
keeye&ve ceW e=bKeueve (Catenation) kee iegCe nesves kes keejCe eke=efle ceW Fmekes C14 Ske jsef[eesmeefee hejceeCeg neslee nw~ kes efvecee&Ce ceW meJe&eLece keeBe kee efvecee&Ce efcee ceW ngDee~
6
eeweif ekeeW keer mebKee meJee&eOf eke nw~ keebmee Cu (88%)+Sn(12%) yele&ve SJeb cetelf e&eeW kes Fmes DeefleMeerleefuele Je (Supercooled Liquid) Yeer kene peelee nw~
keeye&ve kes eewefieke SJeb Gvekes Gheeesie
keeseuee, nerje, esheeF, keeye&ve kes Dehehe (Allotrops) nQ~ DeheheeW kes (Bronze) efvecee&Ce ceW meeceeve keebe kee mebie"ve Na2O.CaO.6Si2 O2 neslee nw~
jemeeeefveke iegCe meceeve, hej Yeewefleke iegCe efYeVe nesles nQ~ eewefieke kee veece Gheeesie
pece&ve efmeuJej Cu (60%)+Zn(20%)+ yele&ve SJeb cetelf e& kes meese[f ece keeyeexves (Na2CO3), kewefuMeece keeyeexves (CaCO3) leLee efmeefuekee@ve
nerje (Diamond) Jee@j iewme (CO+H2) (i) FOeve ceWW
(Germon- Ni (20%) efvecee&Ce ceW
(ii) Jesefu[bie ceW Dee@kemeeF[ (SiO2) kes efceeCe kees yewe (Batch) kenles nQ~
(i) Fmekee eeke=efleke eesle efkecyejueeF helLej neslee nw~ Silver)
ees[detmej iewme (CO+N2) (i) Yeer iece& kejves ceW ieve cesue yebokt eeW SJeb ceMeerveeW keeBe efvecee&Ce keer eefeee ceW mece SJeb cebo ieefle mes Meerleueve eece (Cooling)
(ii) en Ske DeOeeleg nw~ Cu (90%)+Zn(2%)+
(iii) en mebmeej kee meyemes ke"esj SJeb ecekeeruee heoeLe& nw~ (ii) memles FOeve kes he ceW (Gun metal) Sn(8%) kes hegpeeX kes efvecee&Ce ceW kees leeheevegMeerueve (Annealing) kenles nQ~
(iii) Oeeleg efve<ke<e&Ce ceW keeBe kees ke"esj yeveeves kes efueS heesew Mf eece keueesjeF[ kee Gheeesie efkeee peelee nw~
(iv) Meg nerje heejoMe&ke SJeb jbienerve neslee nw~ uesefkeve DeMegefeeW kes keejCe en
 efJeefYeVe ekeej kes keeBe, mebie"ve SJeb Gheeesie cem[& iewme (Mustard Gas) : FmeceW 80-90 eefleMele cee$ee efceLesve iewme keer nesleer nw~ mebege jepe Decesejf kee ceW Fmes meeFkeesveeF, pece&veer ceW nskemeespeve, leLee Fueer ceW
Fmes [eF&keueesjes-[eF-FLeeFue meuheeF[ [(C2H4)2Cl2S] kes veece mes Yeer peevee heee&JejCe keer ef mes en Ske Dee FOeve nw, keeeWefke pewJe FOeveeW keer leguevee T-4 kes veece mes peevee peelee nw~
keeBe kee veece mebie"ve Gheeesie
peelee nw~ ceW Fmekes onve heeeled efvekeueves Jeeueer eot<eCekeejer (Polluting) iewmeeW kee er.Sve.peer. (TNG) :
vejce ee mees[e meese[f ece kewefuMeece detyeueeF Deewj FmeceW mejmeeW kes lesue pewmeer Peebme (Smell) nesleer nw~ eefleMele cee$ee keeheer kece neslee nw~ Fmekee hetje veece ^eFveeF^ees if uemejerve nw~
keebe (Soft glass) efmeefuekes yeesleue efvecee&Ce ceW Fmekee Gheeesie eg #es$e ceW efkeee peelee nw~ en Ske megjef#ele FOeve nw keeeWefke Fmekes peueves kes efueS 5400C leehe keer en Ske jbienerve lewueere Je nw~ Fmes veesyeue kee lesue Yeer kenles nQ~
ke"esj keeBe heesew Mf eece, kewefuMeece eeesieMeeuee kes yeesleueeW efceLeeFue-DeeFmeesmeeeves (Methyl-Isocynate ) : DeeJeMekelee nesleer nw~ efJemhees kes meeLe-meeLe Fmekee Gheeesie [eeveeceeF efvecee&Ce ceW Yeer neslee nw~
(Hard glass) efmeefuekes kes efvecee&Ce ceW en Ske Delevle efJe<ewueer iewme nw~ iewmeesne@ue (Gasohol) : [eeveeceeF (Dynamite) :
keerveeMeke oJee yeveeves Jeeueer kecheveer etevf eeve keeyee&F[ keejKeeves mes Fmeer iewme kes hes^esue leLee Sukeesne@ue kes efceeCe (9010) kees iewmeesne@ue kenles nQ~ Fme efJemheeske kee DeeefJe<keej Deues[ veesyesue ves 1863 F&. ceW efkeee~
meermee efemue ues[ heesew Mf eece efPeueefceueen Jeeues

efjmeeJe mes Yeesheeue iewme $eemeoer (Bhopal Gas Tragedy) ngDee Lee~ en Yeer pewefJeke FOeve mes mJe FOeve neslee nw~ Fmes veeF^esefiuemejerve leLee ueke[er kes yegjeos pewmes Deefee heoeLeeX kes mebeesie mes
keeBe ee pesvee keeyeexves SJeb cenbies hee$e efvecee&Ce ceW
keuewLejs (Clathret) : nefjle [erpeue (Green Diesel) : yeveeee peelee nw~
keeBe (Lead efmeefuekes
Crystal glass en meceg keer leuener ceW pecee FOeve nw~ nefjle-[erpeue kees yeeees[erpeue Yeer kenles nQ~ yengueke (Polymer)
or Xena glass) en Jemlegle: heeveer kes DeCegDeeW ceW heBmee efceLesve iewme nw~ en pew^eshee ee jlevepeesle kes heewOeeW mes eehle efkeee peelee nw~ Demeble=hle neF[^eskeeye&ve (Unsaturated hydrocarbons) kes ueeKeeW ess
heeFjskeme keeBe ee yeeuet, etvee leLee oJeeFeeW kes hee$e leLee Fmekee Gheeesie eMeerleke leLee heecexmeer GeesieeW ceW efkeee pee jne nw~ Fmes etjes-4 (Euro-4) ceeveke keer ceevelee eehle nw~ DeCegDeeW efpevnW Skeekeer DeCeg ee Skeke (Monomers) kenles nQ, kes peg[ves mes
yeesjesemf eefuekes keeBe yeesjks eme eeesieMeeuee GhekejCeeW ieesyej iewme (Gobar Gas) : hes^esefueece (Petroleum) yengueke (Polymer) kee efvecee&Ce neslee nw~ DeCegDeeW kes Fme ekeej kes pees[ kees
(Pyrex or Boro- kes efvecee&Ce ceW efceLesve (methane) Fmekee cegKe Ieke neslee nw~ hese^ es uf eece kee Meeefyoke DeLe& (Literal meaning) helLej kee lesue neslee nw~ yenguekeerkejCe (Polymerisation) kenles nQ~
silicate glass) ieesyej kes me[ves mes Fmekee efvecee&Ce neslee nw~ en Yet-hehe&er (Earth's Crust) kes yengle veeres DeJemeeoer hejleeW (Sedimen- yengueke, Skeke leLee Gmekes Gheeesie
tary layers) kes yeere heeee peeves Jeeuee meble=hle neF[^eskeeye&veeW (Saturated yengueke Skeke cegKe Gheeesie kee veece
egkeme keeBe ogue&Ye ce=oe Oeeleg en hejeyeQieveer efkejCeeW Fmekee eeesie FOeve kes he ceW efkeee peelee nw~
Hydrocarbons) kee yevee keeues Yetjs jbie kee lewueere Je nw~ (Monomer)
(Crooks glass) leLee efmeefuekes kee DeJeMees<eCe kejlee Sue.heer.peer. (LPG) :
Fmekes DeleefOeke cenJe kes keejCe Fmes keeuee meesvee (Black gold) leLee Je hee@euf eLeerve SefLeueerve (CH2=CH2) hueeefmke kes efvecee&Ce ceW
nw, Dele: Fmekee eeesie Fmekee hetje veece efueefkeJeheeF[ hes^esefueece iewme (Liquified Petroleum
meesvee (Liquid gold) Yeer kenles nQ~ hee@euf emjerve meejerve DeC[s kes kee&ve,
Oethe kes eMceW ceW efkeee Gas) nw~
hes^esefueece kes cegKe DeJeeJeer heoeLe& hes^esefueece iewme, hes^esue, efkejemeve lesue, (C6 H5-CH=CH2) iece& hese hee$e, Deeefo kes efvecee&Ce ceW
peelee nw~ Fmekee cegKe Ieke yetsve neslee nw~
[erpeue, FOeve lesue, mvesnke (Lubricant), ceesce leLee Deemeheeu nesles nQ~~ hee@euf eefJeveeFue ceesveeseJf eveeFue keueesjeF[ heer.Jeer.meer.heeFhe, nwC[ yewie
FmeceW ogie&vOe kes efueS FLeeFue cejkewhve (C2H5-SH) efceueeee peelee nw~ leeefke
keg Gheeesieer eewefieke hes^esefueece mes Fmekes efJeefYeVe DeJeeJeer (Constituent) heoeLeeX kees eYeepeer keueesjeF[ (CH2=CHCl) kes efvecee&Ce ceW Fleeefo
efjmeeJe kee helee ueieeee pee mekes~
mewkejerve (Sacchrine) : DeemeJeve efJeefOe (Fractional distillation method) kes eje Deueie hee@ueers e^ - se^ heueesjesSefLeueerve vee@ve-efmke yele&ve kes
Fmekee Gheeesie FOeve kes he ceW efkeee peelee nw~
Fmes DeeLeex-meuhee yeWpeeceeF[ (C6H4SO2CONH) Yeer kenles nQ~ efkeee peelee nw~ heuetjes SLeueerve (CF2 = CF2) efvecee&Ce ceW
etjes^esheerve (Eurotropin) : eYeepeer DeemeJeve ceW meyemes henues hes^esefueece iewme leLee meyemes yeeo ceW hewjeheerve ee sheuee@ve
en eerveer mes 550 iegvee DeefOeke ceer"e neslee nw~
Fmekee jemeeeefveke veece nskemeeefceefLeueerve s^eceeFve (Hexamethylene ceesce (Paraffin wax) eehle neslee nw~ veesJeesueke efhevee@ueheece&euf [neF[ js e f [ ees kew ef y eves leLee
Fmekee Yeespe-ceeve (Caloric value) Metve neslee nw~
tetramine) nw~
Fmekee Gheeesie ceOegcesn (Diabetes) kes jesieer eerveer kes mLeeve hej kejles nQ~ efyetcesve DeJeMes<e (Residue) kes he ceW eehle efkeee peelee nw~ (Novolak) (C6H5OH+HCHO) kewcejeW kes DeeJejCe
Fmekee Gheeesie cet$e jesie keer oJee kes he ceW neslee nw~ hese^ es uf eece heoeLeeX kee cegKe Gheeesie FOeve kes he ceW neslee nw~ jsepf eve efvecee&Ce ceW
keeyeexneF[^sme (Carbohydrates) : iesceskemeerve (Gammexene) :

en ceveg<e kes Yeespeve kee cegKe DeJeeJe nw~
en ceesveesmewkejeF[, [eFmewkejeF[, hee@ueermewkejeF[, Deeefo heeW ceW heeee peelee nw~
en keesefMekeeDeeW kees legjvle Tpee& eoeve kejlee nw~
iuetkeespe, Meke&je, mee& Deeefo Fmekes GoenjCe nQ~
LeeF&kee@ue (Thiokol) :
en Ske ke=ef$ece jyej nw~
Fmes Dee@kemeerpeve cege kejves Jeeues jmeeeveeW mes efceueekej je@kes FbpeveeW ceW "esme FOeve
kes he ceW eege efkeee peelee nw~
efveeeseerve (Neoprene) :
Fmes 2-keueesjesyete[eFve kes yengueerkejCe (Polymerization) mes yeveeee
peelee nw~
Fmekee Gheeesie efJeeglejesOeer heoeLe& yeveeves ceW efkeee peelee nw~
Deeg iewme (Tear gas) :
ceeveJe ves$e kes mebheke& ceW Deeves mes Fmemes Deeg efvekeueves ueielee nw~
Suhee-keueesjes Smeeresehf evee@ue, Seeseuf eve Deeefo keg ecegKe Deeg iewmeW nQ~
Fmekee Gheeesie Yeer[ kees eflelej-efyelej kejves ceW efkeee peelee nw~
FOeve kes peueves hej eehle T<cee hetCe&leee keee& ceW heefjJeefle&le ve neskej F&Oeve ceW hee@ueer efJeveeFue efJeveeFue Sefmes uewskeme hesv leLee
Fmekee jemeeeefveke veece yeWpeerve nskemeekeueesjeF[ (B.H.C.) nw~ OeeeflJeke OJeefve (Metallic sound) hewoe kejleer nw~ Fmes Dehemheesve (Knock- Sefmes (PVA) CH2=CH-C=O-CH3 Deemebpeke (Adhesive)
en Ske Dee keereCegveeMeer (Insecticide) neslee nw~
ing) kene peelee nw~ kes efvecee&Ce ceW
Sefmheefjve (Aspirin) : Dehemheesve kees jeskeves kes efueS FOeve kes meeLe pees jmeeeve efceueeee peelee nw Gmes hee@ueerkeeyeexves yeguesethe pewkes kes
SmeereFue meweuf eefmeefueke Decue kees Sefmheefjve kene peelee nw~
eefle-Dehemheesve DeefYekeejke (Anti-knocking agent) kenles nQ~ GoenjCe efvecee&Ce ceW
en Ske pJejveeMeer leLee heer[ eveeMeer oJee nw~
kes efueS, hes^esue kes meeLe lesue (TEL) ee ^se FLeeFue ues[ kee eeesie jmeeeve Jew%eeefveke leLee Gvekes eje keer ieF& KeespeW
Deekesve mebKee (Octane No.) : eefleDemheesve heoeLe& kes he ceW efkeee peelee nw~ 1. uee[& jojhees[& - veeefYeke keer Keespe (1911)
efkemeer FOeve kes Dehemheesve kees Dee@kesve mebKee (Octane No.) kes eje
efJemheeske (Explosive) 2. ceesmeues - hejceeCeg eceebke (1913-14)
Jee efkeee peelee nw, efpeme FOeve kee Dee@kevs e mebKee efpelevee DeefOeke neslee nw, Jen 3. hueebke - keJeeCce efmeeble (1902)
Glevee Dee FOeve ceevee peelee nw~ Fvekes onve kes meeLe leere OJeefve kes meeLe DeleefOeke T<cee hewoe neslee nw~
4. veerume yeesj - hejceeCeg mebjevee kee yeesj efmeeble (1913)
eeke=efleke iewme (Natural Gas) : Deej.[er.Skeme., er.Sve.peer., er.Sve.er., [eeveeceeF Deeefo ecegKe efJemheeske nQ~
5. keeue& [er. SC[jmeve - heesefpe^e@ve (1932)
en he=LJeer keer melen kes veeres hese^ es uf eece kes meeLe ee mJeleb$e he mes GheefmLele jnlee nw~ Deej.[er.Skeme. (RDX)
6. S.Se. eescheve - heese@ve (1925)
Fmekee Ieke efceLesve (95), Deve Sukesve (3.5), veeF^eps eve (2) leLee Fmekee hetje veece efjmee& SC[ [sJesueh[ SkemehueesefmeJe (Research and De-
7. ef[efce^er cesC[ueerhe - DeeJele& efveece leLee DeeJele& meejCeer (ceee& 1869)
keeye&ve [eF&kemeeF[ (0.5) neslee nw~ veloped Explosive) nw~ 8. keesmesue leLee uegF&me - mebeespekelee kee Fueske^e@efveke efmeeble (1915-16)
en Ske Dee FOeve ceevee peelee nw~ Fmekee jemeeeefveke veece meeFkeueese^ F efceLeeFueerve ^eFveeF^eSefceve nw~ Fmes hueeefmke
9. ces[ce keetjer - jse[f ece leLee heesueesevf eece, jse[f eesSes kf eJe lelJeeW keer Keespe (1898)
mebheeref[le eeke=efleke iewme (Compressed Natural Gas) : efJemheeske Yeer kenles nQ~ 10. hewpeevme leLee mees[er - Jeie& efJemLeeheve efveece (1913)
Fmes meb#eshe ceW meer.Sve.peer. (CNG) Yeer kenles nQ~
11. jojhees[& - ke=ef$ece veeefYekeere heevlejCe (Artificial Nuclear Trans- 2. efveDeeseerve veeceke ke=ef$ece jyej yeveeves ceW, 1. efmejkee (Vinegar) yeveeves ceW, 1. [er.[er.er. veeceke ecegKe keerveeMeer kes efvecee&Ce ceW,
mutation (1919) 3. efveMesleke kes he ceW 2. eeesieMeeuee ceW DeefYekece&ke kes he ceW, 2. Sveereuf eve SJeb efhevee@ue kes Deeweeseif eke efvecee&Ce ceW,
12. mees[er - mecemLeeefvekeeW keer Keespe (1912) 4. ekeeMe GlheVe kejves ceW~ 3. Deew<eefOe leLee jbie yeveeves ceW~ yueerefebie heeG[j (Bleaching powder)
13. etjs - Yeejer heeveer (D2O) keer Keespe keueesjesheece& (Chloroform) Dee@kemewefueke Decue (Oxalic acid) jemeeeefveke met$eCaOCl2
14. uewJeesefMees - Jeceeve mebj#eCe (Conservation of mass) kee efmeeble jemeeeefveke met$eCH Cl3 jemeeeefveke met$eC2H2O4 1. jesieeCegveeMeer kes he ceW hese peue kees Mege f kejCe kejves ceW,
(1789) 1. Meue-efeee ceW efveMesleke kes he ceW, 1. jesMeveeF& SJeb keesueleej kes jbie yeveeves ceW, 2. efJejbpeke kes he ceW,
2. lesue, eyeea, ieeWo Fleeefo keeye&efveke heoeLeeX kees Ieesueves kes 2. kehe[eW keer jbieeF& kejves ceW, etefjee (Urea)
15. Deuye& DeeFvmeerve - meehes#elee kee efmeeble (Theory of Relativity), efueS efJeueeeke kes he ceW, 3. ece& Geesie ceW ece& kes efJejbpeve ceW~ jemeeeefveke met$eNH2 CONH2
heesesFuesekf ek^ e eYeeJe (1905) 3. peerJeeCegveeMeer nesves kes keejCe mepeerJeeW mes eehle heoeLeeX kes yesvpeerve (Benzene) 1. GJe&jke kes he ceW,
16. eence - iewmeeW kee efJemejCe efveece (Principle of Diffusion of Gases) mebj#eCe ceW~ jemeeeefveke met$eC6H6 2. hee@cexeuf [neF[ SJeb etejf ee huee@emf ke efvecee&Ce ceW,
17. [e@uve - DeebefMeke oeye kee efveece (Partial Pressure Law) efceLeeFue keuesejeF[ (Methyl Chloride) 1. Tveer kehe[eW keer OegueeF& ceW, 3. veeF^ems esuetueespe veeceke efJemheeske heoeLe& kes efvecee&Ce ceW~
18. peer.Sce. uegF&me - men mebeespekelee (Co-valency) jemeeeefveke met$eCH3 Cl 2. lesue, Jemee kes efJeueeeke kes he ceW, keeye&ve s^ekeueesjeF[ (Carbon Tetrachloride)
19. ceesmeues - DeeOegevf eke DeeJele& meejCeer (1912-13) 1. mLeeveere efveMesleke kes he ceW, 3. Deew<eefOe leLee efJemheeske heoeLeeX kes efvecee&Ce ceW~ jemeeeefveke met$eCCl4
20. }ejsvmeve - pH mkesue (1911) 2. jsefepejsjeW ceW eMeerleke kes he ceW, veeF^esyeWpeerve (Nitrobenzene) 1. keereCegveeMeer kes he ceW,
21. ieu[ye& leLee Jesie - Jeevegheeleer efeee kee efveece (1964) 3. DeefiveMeeceke kes he ceW~ jemeeeefveke met$eC6H5 NO2 2. DeefiveMeeceke kes he ceW~
efceLeeFue Sukeesne@ue (Methyl alcohol) 1. petles keer hee@euf eMe yeveeves ceW, euetF&ve (Toluene)
22. yepeeaefueeme - Glesjke (Catalyst) kee efmeeble jemeeeefveke met$e CH3 OH 2. jbpekeeW kes efvecee&Ce ceW, jemeeeefveke met$eC6H5CH3
23. hesje[s - Jewegle-DeheIeve kee efveece (Principle of Electrolysis) (1833) 1. ke=ef$ece jbie yeveeves ceW, 3. meeyegve, hee@euf eMe Fleeefo ceW memleer megievOeer kes he ceW~ 1. efJeueeeke kes he ceW,
24. Deeneaefveeme - meefeeCe Tpee& (Activation energy) 2. megiebeOf ele F$e leLee vesuehee@euf eMe yeveeves ceW, F&Lej (Ether) 2. Deew<eefOe efvecee&Ce ceW,
25. yeke&ues - hejemejCe oeye kee efveece (Law of Osmosis) 3. iewmeesueerve ceW 20 eefleMele efceLee@Fue Sukeesnue efceueekej jemeeeefveke met$eC2H5OC2H5 3. er. Sve. er. pewmes efJemheeske heoeLe& kes efvecee&Ce ceW,
26. Dee@mJeeu[ - leveglee efveece (Dilution Theory) FOeve kes he ceW~ 1. efveMesleke kes he ceW, 4. jbie Geesie ceW~
27. je@vpesve - Skeme-js ceMeerve (X-Ray Machine) FLeeFue Sukeesneue (Ethyl alcohol) 2. efJeueeeke leLee Meerleueke kes he ceW, Smeerefke Svene@F[^eF[ (Acetic anhydride)
jemeeeefveke met$e C2H5 OH 3. Sukeesne@ue efvecee&Ce ceW~ jemeeeefveke met$eCH3COOCOCH3
owefveke peerJeve ceW jmeeeve 1. Mejeye Je Deve Sukeesnueere hese yeveeves ceW, efiuemejerve (Glycerine) 1. mesuetueesme mes ke=ef$ece jsMece efvecee&Ce ceW,
2. keereCegveeMeer kes he ceW, jemeeeefveke met$eC3H8O 2. jbie Geesie ceW,
cenJehetCe& keeye&efveke eewefieke leLee Gvekes Gheeesie 3. IeeJeeW kees meehe kejves ceW, 1. "C[s ceuence leLee e=ib eej meeceeer efvecee&Ce ceW, 3. Smheerejf ve veeceke Deew<eefOe yeveeves ceW~
(Organic Compounds and their uses) 4. heejoMe&ke meeyegve yeveeves ceW~ 2. ceesnjeW ceW eege nesves Jeeues meener leLee petleeW keer hee@efueMe SmeereceeF[ (Acetamide)
heecexefu[neF[ (Formaldehyde) efvecee&Ce ceW, jemeeeefveke met$eCH3CONH2
efceLesve (Methane) jemeeeefveke met$e HCHO 3. veeF^es efiuemejerve veeceke efJemheeske yeveeves ceW~ 1. ece& Geesie leLee kehe[e Geesie ceW,
jemeeeefveke met$eCH4 1. peerJeeCegveeMeer kes he ceW, Sefveueerve (Anelyne) 2. keeiepe kees vece kejves ceW~
1. iewmeere FOeve kes he ceW, 2. Fmekee 40 peueere Ieesue heecexeuf eve kenueelee nw ,efpemekee jemeeeefveke met$eC6H5NH2 efveDeeseerve (Neoprine)
2. keeye&evf eke eeweif ekeeW kes efvecee&Ce ceW, Gheeesie eeesieMeeuee ceW ce=le peerJeeW kes heefjj#eCe ceW, 1. jyej Geesie ceW 1. T<cee jesOeer heoeLeeX kes efvecee&Ce ceW,
3. keeuee-keeye&ve (Black carbon) efvecee&Ce ceW, efpemekee 3. heeseseeheer kes hueseW hej efpeuesefve efheuce kees efmLej 2. Deew<eefOe Geesie ceW 2. lesue heefjJenve nsleg ye[s newpe heeFhe efvecee&Ce ceW,
Gheeesie eheeKeeves keer meener, ceesj eej, petles keer jKeves ceW~ 3. efJeueeeke kes he ceW 3. keeseuee kes KeeveeW ceW eege nesves Jeeues mebJeenke heefeeW ceW~
hee@euf eMe efvecee&Ce ceW neslee nw, Sefmeefu[ne@F[ (Acetyldehyde) efhevee@ue (Phenol) jsee@ve (Rayon)
4. heecexu[erneF[ Je keueesjesheece& efvecee&Ce ceW~ jemeeeefveke met$eCH3 CHO jemeeeefveke met$eC6H5OH 1. Jee, keeueerve leLee eej efvecee&Ce ceW,
FLesve (Ethane) 1. hewjeefu[ne@F[ veeceke veeRo keer oJee kes he ceW, 1. peerJeeCegveeMeer kes he ceW, 2. Meue efeefkelmee mebyebOeer heefeeW kes efvecee&Ce ceW~
jemeeeefveke met$e(C2 H6) 2. hueeefmke yeveeves ceW, 2. keeyeexeuf eke meeyegve efvecee&Ce ceW, jwkemeerve (Rexin)
1. iewmeere FOeve kes he ceW, 3. Sefmeefke Decue kes efvecee&Ce ceW~ 3. yeskesueeF Je efJemheeske heoeLe& yeveeves ceW~ 1. petlee, ehheueeW kees yeveeves ceW,
2. ke=ef$ece kehetj (nskemee-keueesjesFLesve) yeveeves ceW, heeefce&ke Decue (Formic acid) iuetkeespe (Glucose) 2. yewie, Deweer Fleeefo kees yeveeves ceW~
3. jsefepesjj ceW~ jemeeeefveke met$eHCOOH jemeeeefveke met$eC6H12O6 mebefMue jyej (Synthetic Rubber)
SefLeueerve (Ethylene) 1. ieef"ee jesie kes Gheeej ceW Je jesieeCegveeMeer kes he ceW, 1. MeefeJe& hese kes he ceW, 1. efJeefYeVe ekeej kes jmeeeveeW kes efvecee&Ce nsleg,
jemeeeefveke met$eC2H4 2. heueeW kes jmeeW kees megjef#ele jKeves ceW, 2. Deukeesne@ue efvecee&Ce ceW, 2. IejeW ceW eeesie nesves Jeeues yele&veeW Je QkeeW keer ueeFefvebie,
1. hee@ueerLeerve veeceke hueeefmke yeveeves ceW, 3. jyej Geesie ceW jyej kee mkebove kejves ceW~ 3. cegjyyeeW Je heueeW kes jme kees megjef#ele jKeves ceW, 3. efJeueeekeeW kes Yeb[ejCe nsleg~
2. cem[& iewme yeveeves ceW, Smeeresve (Acetone) 4. kewefuMeece iuetkeesves veeceke oJee kes he ceW~ heeefueSmj (Polyster)
3. kees heueeW kees hekeeves leLee heueeW kes mebj#eCe ceW, jemeeeefveke met$eCH3 COCH3 yesvpeesFke Decue (Benzoic acid) 1. Jee Geesie ceW,
4. Dee@kemeer-SefLeueerve pJeeuee GlheVe kejves ceW, 1. ke=ef$ece jsMece yeveeves ceW, jemeeeefveke met$eC6H5COOH 2. heeue veewkeeDeeW kee heeue yeveeves ceW,
5. efveMesleke kes he ceW, 2. meuheesveue, keueesjesheece& Fleeefo Deew<eefOe efvecee&Ce ceW, 1. heueeW kes jme kes mebj#eCe ceW, 3. DeefiveMeeceke ceW eege newpe heeFhe kees yeveeves ceW~
Smeerefueerve (Acetylene) 3. Jeeefve&Me efvecee&Ce ceW~ 2. Deveske ekeej keer Deew<eefOeeeW kees yeveeves ceW, keeye&ve heeFyej (Carbon fibre)
jemeeeefveke met$eC2H2 Sefmeefke Decue (Acetic acid) keueesjesyeWpeerve (Chlorobenzene) 1. Debleefj#e eeve ceW,
1. OeelegDeeW kees keeves Je pees[ ves ceW, jemeeeefveke met$eCH3 COOH jemeeeefveke met$eC6H5Cl 2. Kesueketo keer meeceeer efvecee&Ce ceW,
 hee@efueLeerve (Polythene) 1. Yeespe heoeLe& kes he ceW, 1. meeyegve Je heW Geesie ceW, 1. efhekejer yeveeves ceW]
1. efKeueewves, yeesleue, yeeuer efvecee&Ce ceW, 2. neF[^eks eueesjeF[ efvecee&Ce ceW~ 2. cewiemeuhe veeceke omleeJej (Purgative) kes he ceW~ 2. kehe[eW keer heeF& Je jbieeF& ceW]
2. heeFhe Je hewefkebie heVeer Fleeefo kes efvecee&Ce ceW~ kewefuMeece (Calcium) kee@hej meuhes (Copper Sulphate) 3. DeefiveMeeceke ceWA
eesheerve (Propene) jemeeeefveke met$eCa jemeeeefveke met$eCu SO4 .5H2O heeswefMeece hejcewieves (Potassium Permagnate)
1. keejheseW leLee jefmmeeeW kes yeveeves ceW, 1. OeelegDeeW kes efve<ke<e&Ce ceW, 1. keereCegveeMeer kes he ceW, jemeeeefveke met$eKMn O4
2. celme Geesie ceW peeueeW kes levleg efvecee&Ce ceW~ 2. Sukeesnue mes peue kees neves ceW, 2. kee@hej kes MegefkejCe ceW, 1. Meg<ke mesue kes yeveeves ceW
keueesjeseerve (Chloroprene) 3. DeJekeejke kes he ceW~ 3. efJeegle mesueeW Je JeCe&ke efvecee&Ce ceW , 2. Dee@kemeerkeejke kes he ceW
1. efJeeglejesOeer leejeW Je keeseues keer KeeveeW kes mebJeenke heeW hueemj Dee@he hesefjme (Plaster of Paris) 4. eeesieMeeuee ceW DeefYekece&ke kes he ceW~ keeye&ve [eF& Dee@kemeeF[ (Carbon dioxide)
kees yeveeves ceW, jemeeeefveke met$eCaSO4.1/2H2O keetefeke Dee@kemeeF[ (Cupric Oxide) jemeeeefveke met$eCO2
2. ceesj Fbpeve kes yeveeves ceW~ 1. Meue efeefkelmee ceW heer kes he ceW, jemeeeefveke met$eCu2O 1. DeefiveMeeceke kes he ceW,
efheuev keeBe (Flint glass) 2. yeeeW kes efKeueewves Je cetelf e&eeW kes efvecee&Ce ceW, 1. hese^ es uf eece kes MeesOeve ceW, 2. mees[eJeej kes efvecee&Ce ceW,
1. otjoMeea ceW ueWme efvecee&Ce ceW, 3. oerJeejeW hej nesves Jeeues hueemj kes he ceW~ 2. veerues Je njs keeBe kes efvecee&Ce ceW, 3. "esme Fmheele kes yeveeves ceW~
2. efJeegle yeuye kes efvecee&Ce ceW, kew e f u Meece meuhes ee ef p ehmece (Calcium Sulphate or pemlee (Zinc)
hee@mheesjme (Phosphorus)
3. efepce efvecee&Ce ceW, Zypsum) jemeeeefveke met$eZn
jemeeeefveke met$eP
4. heeseseeheer kewceje kees yeveeves ceW~ jemeeeefveke met$eCa SO4 .2H2O 1. pemlee etCe& kes he ceW eeesieMeeuee ceW,
1. MJesle heemheesjmeDeeefleMeyeepeer kes meeceeve yeveeves ceW,
^eFveeF^es efiuemejerve (Trinitro glycerine, TNG) 1. Deeceesevf eece meuhes veeceke GJe&jke kes efvecee&Ce nsleg, 2. efcee OeelegDeeW kes efvecee&Ce ceW,
1. Fmes veesyesue kee lesue (Nobel oil) Yeer kene peelee nw, 2. ee@ke Je huee@mj Dee@he hesejf me yeveeves ceW, 3. neF[^eps eve efvecee&Ce ceW, 2. ueeue heemheesjmeefoeemeueeF& yeveeves ceW~
2. [eeveeceeF (Dyanamite) efvecee&Ce ceW Gheeesieer~ 3. meerceW Geesie ceW~ 4. eg #es$e ceW Oetcehe yeveeves ceW~ Deespeesve (Ozone)
kewefuMeece keeyeexves (Calcium Carbonate) efpebke Dee@kemeeF[ (Zinc Oxide) jemeeeefveke mebkesleO3
Deve ecegKe lelJe leLee Gvekes eewefiekeeW kee Gheeesie 1. keereCegveeMeer kes he ceW,
jemeeeefveke met$eCa CO3 jemeeeefveke met$eZnO
meesef[ece (Sodium) 1. meerceW Geesie ceW, 1. ceuence Je esnjs keer eerce yeveeves ceW, 2. peue kees meehe Je MegefkejCe ceW,
jemeeeefveke met$eNa 2. efJeefYeVe ekeej kes oblecebpeve Je heeG[j kes efvecee&Ce ceW, 2. heesmexeuf eve ceW eceke GlheVe kejves ceW, 3. Yeespe heoeLeeX kees me[ves mes yeeeves kes efueS~
1. veeefYekeere mebeb$eeW ceW Meerleueke kes he ceW, 3. oerJeejeW hej mehesoer kejves ceW~ 3. ke=ef$ece oeBle kees yeveeves ceW~ keueesjerve (Chlorine)
2. meese[f ece uewche ceW, kewefuMeece Dee@kemeeF[ (Calcium Oxide) efpebke keueesjeF[ (Zinc Chloride) jemeeeefveke met$e Cl
3. ke=ef$ece jyej kes yenguekeere (Polymerisation) ceW Glesjke kes he ceW, jemeeeefveke met$eCaO jemeeeefveke met$eZnCl2 1. yueeref ebie heeG[j yeveeves ceW,
4. DeJekeejke kes he ceW~ 1. Meg<kekeejke kes he ceW, 1. efJeefYeVe JemlegDeeW pewmes leebyee, keebe Fleeefo keer meleneW 2. jesieeCegveeMeer kes he ceW,
meesef[ece neF[^e@kemeeF[ (Sodium hydroxide) 2. kee@emf ke mees[e, MeerMee Je yueeref ebie heeG[j Fleeefo kes kees pees[ ves ceW, 3. Hee@mpeerve, cem[& iewme Fleeefo efJe<ewueer iewme kes efvecee&Ce ceW~
jemeeeefveke met$eNaOH efvecee&Ce ceW, 2. Devee& efpebke keueesjeF[ peue Mees<eke kes he ceW, yeesceerve (Bromine)
1. hese^ es uf eece kes MeesOeve ceW, 3. ueeFce ekeeMe GlheVe kejves ceW~ 3. Jee Geesie ceW~ jemeeeefveke met$eBr2
2. meeyegve, keeiepe Je [eF yeveeves ceW, kewefuMeece keeyee&F[ ( Calcium Carbide) heeje (Mercury) 1. DeeBmet ueeves Jeeueer iewmeeW kes yeveeves ceW,
3. eeesieMeeuee ceW eeflekeejke kes he ceW~ jemeeeefveke met$eCa C2 jemeeeefveke met$eHg 2. heeseseeheer ceW,
meesef[ece keeyeexves (Sodium Carbonate) 1. peue keer eefleefeee mes Smeeref ueerve iewme kes efvecee&Ce ceW, 1. Lecee&ceerj, yewjesceerj Fleeefo kes yeveeves ceW, 3. eeflekeejke kes he ceW,
jemeeeefveke met$eNa2CO3 .10H2O 2. jesMeveer leLee Jesefub[ie kes he ceW~ 2. meesvee Je eeBoer kes efve<ke<e&Ce ceW, Deeees[erve (Iodine)
1. ef[pexv (Detergent) efvecee&Ce ceW, cewiveerefMeece (Magnesium) 3. cejkejer Jee<he uewche efvecee&Ce ceW~
2. peue keer ke"esjlee otj kejves ceW, jemeeeefveke met$eI2
jemeeeefveke met$eMg cejkeetefjke meuheeF[ (Mercuric Sulphide) 1. jbpeke Je efJemheeske heoeLe& yeveeves ceW,
3. heeseseeheer~ 1. heeseseeheer Je DeeefleMeyeepeer ceW, jemeeeefveke met$eHg S
meesef[ece yeeF& keeyeexves (Sodium Bicarbonate) 2. efb ej Deeees[erve, Dee@ees[ks eme yeveeves ceW~
2. Oeeleg efceeCe yeveeves ceW, 1. efmebojt kes yeveeves ceW, nerefueece (Helium)
jemeeeefveke met$eNaHCO3 3. efeievee[& eeflekeejke kes efvecee&Ce ceW~ 2. Deew<eefOeeeW ceW cekejOJepe kes he ceW,
1. yeskejer Geesie ceW, jemeeeefveke met$eHe
cewiveerefMeece Dee@kemeeF[ (Magnesium Oxide) 3. peue jbie (Water colours) yeveeves ceW~ 1. Jeeegeeve kes eejeW ceW Yejves ceW,
2. hes keer Decuelee otj kejves ceW, jemeeeefveke met$eMgO js[ ues[ (Red lead)
3. DeefiveMeeceke eb$e ceW~ 2. Demheleeue ceW jeseif eeeW kees ke=ef$ece meebme kes he ceW eege,
1. Deew<eefOe efvecee&Ce ceW, jemeeeefveke met$ePb3 O4
meesef[ece Leeeesmeuhes (Sodium Thiosulphate) 3. iegyyeejeW ceW Yejves kes efueS~
2. yee@euejeW Je YeefeeW ceW Demlej kes he ceW, 1. keebe Geesie ceW efJeMes<e he mes efheueb keebe kes yeveeves ceW,
jemeeeefveke met$eNa2 S2 O3 .5H2O Deeie&ve (Argon)
3. jyej hetjke kes he ceW~ 2. efoeemeueeF& Geesie ceW,
1. heeseseeheer ceW efveiesef Je Je hee@epf eefJe kee mLeeeerkejCe cewiveerefMeece keeyeexves (Magnesium Carbonate) 3. ueeue hesC yeveeves ceW~ jemeeeefveke met$eAr
kejves ceW, jemeeeefveke met$eMgCO3 hesjme meuhes (Ferrous Sulphate) 1. Deeke& Jeseuf [b ie kes he ceW
2. eeflekeueesj (Antichlor) kes he ceW, 1. efJeefYeVe ekeej kes ovle cebpeve efvecee&Ce ceW, jemeeeefveke met$eFe SO4 .7H2O 2. efJeegle yeuyeeW ceW Yejves ceW
3. efJeefYeVe Oeeleg pewmes ieesu[ (Au) Je efmeuJej (Ag) kes 2. hesefMeeue heeG[j ceW, 1. meener Je ceesnj ueJeCe yeveeves ceW] efveee@ve (Neon)
efve<ke<e&Ce ceW~ 3. efpehmece meeu Je Deew<eefOe yeveeves ceW~ 2. jbie Geesie ceW] jemeeeefveke met$eNe
meesef[ece keueesjeF[ (Sodium Chloride) cewiveerefMeece meuhes (Magnesium Sulphate) 3. Deew<eefOe kes he ceW 1. nJeeF& DeeW hej efJeceeve eeuekeeW kees mebkesle osves ceW,
jemeeeefveke met$eNaCl jemeeeefveke met$eMg SO4 . 7H2O Deuegceerefveece meuhes (Aluminium Sulphate) 2. ecekeves Jeeues efJe%eeheveeW ceW,
jemeeeefveke met$eAl2 (SO4)3 .18H2O 3. mhegjoerehf le yeuyeeW ceW~