Esplora E-book
Categorie
Esplora Audiolibri
Categorie
Esplora Riviste
Categorie
Esplora Documenti
Categorie
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
354 A. Tarabochia Caavero
5 J. Grndel, Die Lehre von den Umstanden der menschlichen Handlung im Mitte-
lalter, Beitrge , XXXIX, 5, Mnster i.W. 1963, in particolare pp. 489-492.
6 B. Koroak, Mariologia S. Alberti Magni eiusque coaequalium, Romae 1954,
pp. 4041.
7 A. Fries, Zum Traktat Alberts des Grossen De natura boni , m Theologie in
Geschichte und Gegenwart. M. Schmaus zum 60. Geburtstag dargebracht..., J. Auer-H.
Volk Hrsgs., Munich 1957, pp. 237-254.
8 Rilievi in tal senso sono stati fatti sia da O. Lottin, Notes..., cit., p. 239, che da
F. Van Steenberghen, La -filosofia nel XIII secolo, trad, it., Milano 1972, p. 139. Nell'oper
di Alberto troviamo anche esempi tratti da osservazioni del comportamento degli ani-
mali, seguendo il consiglio di Guglielmo di Auvergne: non est genus animalium, qu
non adiuvet declamatores idest praedicatores, ad vitia fugillanda, et veritates laudibus
extollendas, si natura omnium, et vita eidem innotuerit (Guilelmi Alverni episcopi
parisiensis De vitiis et peccatis, in Opera omnia, t. I, Parisiis 1674, p. 284bH). Ci piace
ricordare, come esempio di questa tendenza di Alberto, le osservazioni con cui sostiene
l'opportunit di compiere molte azioni buone per ottenere un risultato che appare supe-
riore alle nostre forze: basta osservare, come l'autore dei Proverbi, i risultati cui giun-
gono le formiche, i leprotti, le cavallette ( Tractatus , p. 10, rr. 15-58).
9 Huius igitur boni creati naturam in hoc tractatu cupimus magis moraliter quam
substantialiter exsequi, facientes primum tractatum de bono naturae, secundum de bono
virtutis politicae, tertium de bono gratiae, quartum de bono, quod est in donis, quintum
de bono beatitudini, sextum de bono fructus spiritus, septimum et ultimum de bono
felicitatis et beatitudinis, in quibus est perfectio vitae spiritualis ad plenum {ibid.,
p. 1, rr. 16-24).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 355
10 Genesi, I, 31.
11 . Gilson, Introduction l'tude de Saint Augustin, tudes de Philosophie
mdivale , XI, Paris 1929, p. 178, traduce misura, forma, ordine ( mesure , forme,
ordre): noi ci atterremo quasi sempre a questa traduzione, solo in alcuni casi, per rende-
re meglio il significato del contesto, tradurremo species con figura e con specie .
12 Modus autem est limes naturae uniuscuiusque, qui scilicet limes omni creato
secundum suam essentiam finem praefigit, ne immoderate excedendo modum turpe
videatur. Species autem est forma et perfectio rei in sua natura. Ordo vero est inclinatio
ad debitum naturae suae finem ( Tractatus , p. 1. rr. 3541).
13 De natura boni, 3, C.S.E.L. 25, p. 856.
14 De genesi ad litteram, IV, 34, C.S.E.L. 28, 1, pp. 99-100.
15 Sap. XI (21): "Omnia in numero et mensura et pondere disposuisti". Numerus
est forma dans proportionem constitutionis naturae, [...] Mensura autem est modus
finiens et limitans rem, ne sit nimia aut imperfecta ipsius progressio. Pondus autem est
ordo ordinem naturae retinens et conservans secundum inclinationem rei in proprium
locum et operationem ( Tractatus , p. 1, rr. 42-56). Mensura omni rei modum praefigit
et numerus omni rei speciem praebet et pondus omnem rem ad quietem ac stabilitatem
trohit ( De genesi ad litteram, IV, 4, pp. 99, rr. 1547). Sui commenti a Sapienza , XI, 21
(secondo la Vulgata, 20 secondo i lxx) di S. Agostino in particolare, ma anche, pi in
generale, degli scrittori dell'et patristica e altomedioevale fino a Rabano Mauro cfr. il
recente e ben documentato studio di I. Peri, Omnia mensura et numero et pondere
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
356 A. Tarabochia Caavero
disposuisti : Die Auslegung von Weish 11,20 in der lateinischen Patristik, in Mensura.
Mass, Zahl, Zahlensymbolik im Mittelalter, 1. Halb-band, Miscellanea Mediaevalia ,
16, 1, Berlin 1983, pp. 1-21. Sui diversi significati assunti dalla triade sapienzale nel
sec. XII cfr. M. Parodi, Misura, numero e peso. Un'analogia nel XII secolo, in La storia
della -filosofa come sapere critico. Studi offerti a Ai. Dal Pra, Milano 1984, pp. 52-71.
16 Est enim vestigium trinitatis et unitatis bonum istud: unitatis, quia in una re
ista inveniuntur; trinitatis, quia tria sunt, quae in re qualibet consideratur. In specie
enim filius habetur, in modo sive mensura pater, qui potentia sua omnia limitt et
termint, in pondere vero sive ordine spiritus sanctus, qui omnia bene in bono ordinat
et bonitate sua complet ( Tractatus , p. 1, rr. 59-65; cfr. De genesi ad litteram, IV, 3-4).
17 De genesi ad litteram, IV, 4.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 357
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
358 A. Tarabochia Caavero
21 Videndum igitur est, qualiter haec bonitas se in homine os tendit, qualiter deficit
et qualiter recuperatur. Ostendit igitur seipsum bonum naturae in se et ostendit seipsum
in suis partibus ( Tractatus , p. 2, rr. 4-9).
22 Dionigi Areopagita, De divinis nominibus, IV, 1 (P.G. 3, 693 B); De caelesti hier ar-
chici, IV, 1 (P.G. 3, 177 C).
23 Moraliter igitur prima ostensio huius boni est, quando ingenita sibi bonitate
homo se in omnes communicando diffundit et uniuscuiusque desiderio satisfaciens om-
nium in se provocat affectum ( Tractatus , p. 2, rr. 14-16).
24 Ostendit autem et partes suas. Modum enim ostendit et mensuram statuendo
in omnibus suis actibus, ut sit devotum et "rationabile obsequium" (Rom. XII, 1) suum,
speciem autem in pulchritudine conversations et ordinem in intentione operis (ibid.,
p. 2, rr. 33-37).
25 ...Ut aperte intelligatur omnem nostram con versat ionem, quam in mundo cum
terrenis habere necesse est, ad normain honestatis et discretionis debere metiri (ibid.,
p. 2, rr. 64-67).
26 Species autem, quae speciosi tas dici tur, ostenditur in pulchritudine conversa-
tionis. Est autem conversatio tunc pulchra, quando nihil in ea est obscurum, nihil vere-
cundum, nihil in ea quaerit angulum (ibid., p. 3, rr. 3-6).
27 Ordo autem iste qui proprium pondus actionis nostrae est, quo scilicet pondere
actio in suum finem tendit sicut res in suum locum, in tribus consistit, scilicet ut sit
intentio dirigens simplex et ut non sit vana et ut non sit mala (ibid., p. 3, rr. 50-54).
28 In se autem deficit, iut dicit Augustinus, per omne malum, et ideo diffiniens
malum dicit, quaod "malum est corruptio boni" (De natura boni, 4) (ibid., p. 4, rr. 2-4).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 359
29 Corrumpitur autem hoc bonum etiam in partibus suis. Et modus quidem cor-
rumpitur praecipue per duo vitia, quorum unum mensuram propriam operis non per-
mittit attingere, et est frigus pigritiae, alterum autem semper modm debitum excedit,
et hoc vitium non habet nomen proprium, sed vocatur superfluitas in mensura (ibid.,
p. 4, rr. 73-79).
30 Species autem praecipue duobus corrumpitur, scilicet rustico et turpl. Rusticum
autem voco id quod non habet morm civilitatem et urbanitatem secundum elegantiam
operis, sicut sunt homines incompositi etiam secundum honestatem saeculi. [...] Turpe
vocatur scurrilitas verborum et operum "quae", sicut ait Apostolus ( Eph . V; 4), "ad
rem non pertinent" (ibid., p. 5, rr. 19-23; 43-44).
31 Ordo praecipue in duobus corrumpitur vitiis, fatuitate scilicet et inani gloria.
Fatuitas est non attendere, quid agatur, idest ad gloriam dei ipsum opus non referre.
Inanis autem gloria tollit a deo, quod suum est, et confert humanae laudi vel lucrum
(ibid., p. 5, rr. 69-73).
32 Bonum autem naturae, quod praecipue habilitas ad bonum est, praecipue recu-
perator per tria: per fugam eorum quae fuerunt corruptionis causa et occasio, per con-
suetudinem bonorum et per desiderium et affectum caelestium (ibid., p. 6, rr. 8-12).
33 Recuperato autem bonum illud in partibus; et modus quidem sive mensura
duobus recupera tur studiis, scilicet studio fervoris excludentis pigritiam et studio discre-
tionis frenantis superfluitatem immensam (ibid., p. 6, rr. 50-54).
34 Secundo per decorem, qui expellit turpitudinem, et tertio per honestatem sive
compositionem expellentem rusticitatem (ibid., p. 6, rr. 73-75).
35 Ordo etiam corruptus per tria bona rehabetur, quae praecipue reordinant omne
quod est inordinatum, scilicet considerado gradus proprii, impletio et sollicitudo officii
et attentio finis (ibid., p. 1, rr. 16-19).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
360 A. Tarabochia Caavero
36 L 'intentio ad. debitum -finem l'elemento costitutivo della giustizia generale, se-
condo la definizione di Anselmo, da Alberto riportata e spiegata nel De bono : iustitia
est rectitudo voluntatis propter se servata {De ventate, XII). ...rectitudo iustitiae
generalis consistit in toto statu vitae secundum interiora et exteriora, secundum
fidem et mores et ad deum et ad se et ad proximum (De bono, tr. V De iustitia, q. III,
a. I Quid sit iustitia generalis, Solutio, ed. col., XXVIII, p. 299, rr. 66-70).
37 Gradus [...] condicionis humanae, quem attendere debet, est gradus humilita-
tis ( Tractatus , p. 7, rr. 34-35).
38 Significativo della indifferenza a questo problema il modo in cui Pietro di Poi-
tiers riferisce come equivalenti le diverse divisioni delle virt: Virtus quandoque divi-
ditur in quatuor, ut in quatuor cardinales virtu tes; quandoque in septem, ut in septem
dona Spiritus sancti; quandoque etiam, praecipue secundum theologos, dividitur in
tres, scilicet fidem, spem et charitatem ( Sententiarum libri quinqu, III, 20, P.L. 311,
col. 1087; cfr. anche III, 17, coll. 1078-1079).
39 Marci Tullii Ciceronis De inventione, II, 53; Ambrosii Theodosii Macrobii Com-
mentarti in Somnium Scipionis, I, 8.
40 Numerosi sono i cosiddetti libri penitenziali composti fin dai primi anni del XIII
secolo; per avere un'idea di questa letteratura sono senz'altro utili gli studi di P. Mi-
chaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au moyen ge ( XIIe-
XVIe sicles), Analecta mediaevalia namurcensia , 13, Louvain-Lille-Montral 1962;
Les mthodes de la pastorale du XIIIe au XVe sicle, in Methoden in Wissenschaft und
Kunst des Mittelalters, Miscellanea mediaevalia , 7, Berlin 1970, pp. 76-91.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 361
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
362 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 363
speciosa mensura et debito modo et ordine, ut non sit nasus vel aliud membrum maior
quam debet secundum proportionem ad alia membra et in ordine debito (ibid., p. 327,
rr. 60-70: cfr. anche il passo citato alla nota 49).
52 ...Est duplex species substantie: una substantialis, in qua consistit esse rei, que
non est suscipiens magis vel minus nec corrumpitur nec diminuitur, re manente in suo
esse; et talis species non privatur vel corrumpitur vel diminuitur per malum culpae.
Et hoc est quod dicit beatus Dionysius, quod "non corrumpitur a malo quid existen tium
secundum quod essentia vel natura" (De divinis nominibus, IV, 23). Est etiam species
naturalis, non substantialis, que est aptitudo ad naturales operationes sive habitudo vel
habitus sive habilitas sive perfectio ultima naturalis se habendi ad operationes naturales,
que potest bene corrumpi, re manente in suo esse, cuius speciei privatio malum est,
sicut beatus Dionysius, quod "malum est defectus habitudinis naturalium bonorum"
(ibid., IV, 25). Hoc etiam patet in homine exteriori, quia cecitas privatio est visus, id
est habitus sive habilitas videndi, non privatio aptitudinis ad videndum, que substan-
tialis est (Summa aurea, pp. 328-329, rr. 105-117).
53 ...Dicit beatus Dionysius quod "malum non corrompit nturm, sed est defectus
sive privatio eius quod est iuxta na turam, scilicet commensurationis, armonie et ordinis"
(De divinis nominibus, IV, 23), scilicet mensure, speciei et ordinis l(Summa aurea, p.
216, rr. 49-52).
54 ...Unaqueque res una sola bonitate predita est, que ab istarum trium bonitatibus
ortum habet (ibid., pp. 222, rr. 8-9).
55 An malum sit privatio ordinis tantum vel modi tantum vel speciei tantum
(ibid., 1. II, tr. XI, c. II, q. Ill, pp. 336-338). ...malum proprie et principaliter et per se et
semper est privatio speciei naturalis; et quia hec species non est perfecta sine ordine et
modo, ideo non potest privari sine ordine et modo. Sed species privatur principaliter,
et modus et ordo ex consequente, quia annexa sunt ei. Species enim huius est habitudo
naturalis ad operandm debito ordine et modo (ibid., p. 337, rr. 26-31). Poco sotto
(r. 34) ripete: nullum istorum trium potest privari sine alio .
56 ...Aliqua virtus diver sis respectibus bene potest dici species et pondus, sicut
caritas, que potest dici species, in quantum speciosam reddit animam et in quantum
specificai et concernit earn. In quantum autem ordinai earn ad Deum, dicitur eius pon-
dus [...] Fides magis proprie dicitur esse species anime quam pondus, et caritas magis
proprie pondus quam species (ibid., p. 338, rr. 66-73).
57 Riferendosi al cavallo {cfr. nota 49), agli angeli (cfr. nota 50), all'uomo esteriore
(cfr. note 51 e 52).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
364 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 365
P. Glorieux, nella sua edizione dei frammenti a noi giunti della cosid
detta Summa duacensis65, intitola il terzo frammento De modo, specie et
ordine . L'anonimo autore della summa introduce la trattazione richia-
mando il piano della sua opera: diviso il bene di natura in quello che per
il peccato pu diminuire del tutto e secondo se stesso, cio l'immortalit
del primo parente, e quello che per il peccato non pu diminuire o essere
perso del tutto, ma solo in parte, avendo gi parlato a sufficienza del primo
punto, affronta ora il secondo, considerando quel bene di natura che anch
nel disordine del peccato non pu scomparire del tutto e che Agostino
divide in modus , species, ordo 66 . A questo proposito, per procedere con
ordine, l'autore ritiene opportuno considerare successivamente quattro
punti: che cosa si intenda per natura quando si dice che il bene di natura
si corrompe o diminuisce in parte; se e in che modo si possa giustificare
la tripartizione agostiniana; se questi tre elementi si possano trovare in ogni
realt; come questi elementi si corrompano67. Nelle pagine che seguono
l'anonimo inserisce dunque la riflessione specifica sulla divisione agosti-
niana del bene di natura - il secondo e il terzo punto - nella risposta
alle difficolt che sorgono dal contesto stesso in cui la tripartizione agosti-
niana viene considerata. Si tratta innanzi tutto di vedere come siano con-
ciliabili le due affermazioni che il bene di natura diminuisce per il peccato
e che l'essenza di una cosa non viene meno per il peccato: quando si dice
che il peccato fa diminuire il bene di natura, si intende natura non come
essenza, n come potenza, n come inclinazione della potenza all'atto, ma
se est generaliter est bonum, nisi aliqua circumstantia deformans ipsum extrinsecus
adveniat, et secundum hoc dare elemosinam est bonum in genere. Dicimus igitur quod
secundum primm modum aliquid est bonum in se et non secundum se, ut dare ele-
mosinai)^. Similiter dicimus quod malum in genere duobus modis dicitur; secundum
primm fornicari est malum secundum se; secundum secundum modum interficere
hominem est malum in genere, quoniam est in se malum universaliter, sed non secun-
dum se ( Summa aurea in quatuor libros sententiarum a subtilissimo doctore magistro
Guillelmo Altissiodorensi edita, Parisiis 1500, f. 127 rb; cit. da O. Lottin, Le problme de
la moralit intrinsque Ablard saint Thomas d'Aquin, cit., p. 426).
65 La Summa duacensis (Donai 434). Texte critique avec une introduction et des
tables, P. Glorieux d., Paris 1955.
66 Diviso bono nature in id quod penitus et secundum se est diminuibile per pecca-
tum, quod est immortalitas primi parentis ut diximus, et in id bonum quod non simpli-
citer sed quoad quid est minuibile aut amissibile per peccatum, postquam diximus suffi-
cienter de alio bono nature quod penitus est minuibile aut amissibile per peccatum ut
de immortalitate Ade et de adiacentibus eidem questioni, restt terminare et dicere de
alio membro, scilicet de bono nature quod secundum quid minuibile est per peccatum.
Bonum autem nature dividit Augustinus in tria, scilicet bonum modi, speciei et ordinis
in libro de vero et bono ( Summa duacensis, p. 89).
67 Ut ergo competenti ordine procedamus, questionem istam in quatuor membra
partiamur, et sit prima de illis hec questio scilicet quid appelletur natura cum dicitur
bonum nature corrumpi aut minui secundum quid; secunda questio sit quare bonum
nature divisit Augustinus per ternarium et utrum ipse sufficienter sic diviserit. Tertia
vero sit questio quare in omni re sit illa tria reperire. Quarta sit questio qualiter et
quomodo sit corruptio illa boni nature (ibid., p. 89).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
366 A. Tarabochia Caavero
68 ...dicendum est quoniam in re aut circa ipsam rem contingi t reperire quatuor;
et primum bonum dicimus ipsius rei essentiam vel essentialia; secundum est ipse poten-
tie mediantibus quibus exit in actus suos et operat iones suas; tertium autem dicimus
ipsas operationes; quartum vero dicimus ipsius poten tie ad actus inclint ionem. Dico
ergo quod secundum hec predistincta in re sunt in eadem tres boni t ates, scilicet essen-
tie, potentie et ipsius inclinationis potentie ad actum. Per peccatum itaque non minuitur
bonitas prime nature nec secunde nec tertie; dicimus enim naturam ipsam rei essentiam
et potentiam et inclinationem potentie; bonitas enim inclinationis ipsius potentie seu
ipsa habilitatio potentie ad actum viciata fuit per peccatum et solum talis; et hoc est
bonum illud nature quod per peccatum diminutum dicitur esse (ibid., p. 91).
69 ...vide tur quoniam si quid per peccatum minuatur aut corrumpitur quod illud
sit hominis voluntas (ibid., p. 90).
70 ...Si dicis animas vitiari hoc non est nisi ex privatione operationum et habituum
et virtutum divinorum bonorum (ibid., p. 91).
71 Ad quod intelligendum plenius ponamus exemplum de pede qui dupliciter po-
test consideran: quoniam potest accipi ut substantia est in se, vel ut est instrumentum.
Si ergo ut instrumentum consideretur, iam respicitur prout ydoneus est ad movendum
hac et illac; et dicere ipsum esse ydoneum vel habere in se dietam ydoneitatem non est
ponere novum esse circa pedem vel in pede; si enim amittat illam ydoneitatem nihilomi-
nus est pes in actu. A simili, dicere habitudinem potentie diminui vel ipsam potentiam
quantum ad illam habitudinem, -non est dicere naturam aliquam ibi diminui; non enim
illa habitudo addit esse novum supra aut circa illam potentiam cuius est habitudo seu
inclinatio ad actum suum sicut habilitatio circa pedem faciebat (ibid., pp. 92-93).
72 Non mancano le espressioni di aperta lode: Et hunc ordinem bonitatum nature
previdens Augustinus... (ibid., p. 95); ...provide et circumspecte ordinat Augusti-
nus... (ibid., p. 97).
73 Preter hec predicta sciendum est quod quidam ponunt hec tria bona nature in
actionibus, quidam in potentiis tantum, quidam ex parte rei tantum. Illi qui ponunt illa
tria esse in actionibus sive in circumstantiis retorquent modm vel mensuram que est
primum de bonitatibus, ad multitudinem circumstantiarum, speciem vero referunt ad
ordinationem circumstantiarum ad invicem; ordinem vero referunt ad circumstantias
ordinatas in relatione ad actionem. Qui vero in potentiis illa tria ponunt, dicunt ad
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 367
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
368 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 369
85 Ouaerendum est ergo quid sit ista bonitas et quid modus et quid species et
quid ordo et quae sit ratio quia bonitas huiusmodi per haec dividatur, et per tot et
quo ordine habeant ad invicem et utrum communiter haec fecit in omni re aut tantum
in rationali creatura. De diminutione autem eius in fine erit, cum loquimur de effectibus
peccati (ibid., ff. 50 rb-50 va).
86 Ibid., ff. 50 vb-51 ra.
87 Ibid., ff. 51 rb-51 va.
88 Praeterea haec bonitas est diminuibilis aut corruptibilis per peccatum. Ergo
oportet quod insit illis quibus inest malitia peccati. Sed mali tia peccati inest actioni et
inest essentiae secundum potentiam quae est voluntatis, non in eo quod est essentia aut
potentia in quantum sic est, sed in quantum voluntas. Ergo bonitas illa inest substantiae
volenti aut voluntati aut actioni. Dicetur ergo bonitas complementum voluntatis aut
actionis ordinatae secundum nturm in optimum (ibid., f. 50 va).
89 ...Voluntas non nominat potentiam pram sed potentiam inclinatam aut incli-
nabilem in finem et propter hoc quia nott habitudinem potentiae dicitur voluntas mala,
non tarnen potentia mala (ibid., f. 50 vb).
90 ...Habitudo non dicit novum esse, sed potentiam secundum bene esse eius [...]
patet quod non diminuitur, sed eadem potest esse magis habilis et minus et hoc pertinet
ad bene esse et ipsa habilitas non est nisi species modus et ordo potentiae, quia secun-
dum haec habilis est et diminuibilis, quoniam habilitas potentiae sunt haec tria (ibid.,
f. 50 vb).
91 Ibid., f. 51 va.
92 Cfr. nota 88.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
370 A. Tarabochia Caavero
93 Ibid., f. 51 va-51 vb: ...cum sint tria, unitas, ventas, bonitas, bonitas est ulti-
mum in bonitate ut in complemento alia continentur, et ideo alia non dividuntur, sed
ultimum dividitur, quia alia continet in talia quae possunt praecedentibus aptari et hoc
est quod bonitas dividitur in modum, speciem et ordinem et non est mirum si haec
dividentia pertineant ad praedicta, quia bonitas quae comprehendit illa in haec dividitur.
[...] ordo dicitur pertinere potius ad bonitatem quam alia duo. Omnia quidem pertinent
ut pars ad totum, sed ordo aliter, quia ut complementum, quia sicut bonitas continet
praecedentia ut complementum, ita ordo modum et speciem sua precedenza .
94 Tractatus, p. 6, rr. 8-9.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 371
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
372 A. Tarabochia Caavero
Nel De bono Alberto, dopo aver visto che cosa il bene esaminando
le definizioni di Aristotele, di Avicenna e di Algazali e parlando della con-
vertibilit reciproca fra esse , bonum e verum m, passa a dividere il bene.
La prima divisione quella in bonum naturae e in bonum moris , che si
dividono a loro volta in parti. Soffermandosi sulla divisione del bonum na-
turae , che si divide nella Sapienza in numerus , pondus e mensura , in Ago-
stino in modus , species e ordo , in Agostino e Bernardo in unum , verum ,
bonum e ancora in altri modi, Alberto si chiede in primo luogo quale sia
la natura del diviso e dei dividenti, in secondo luogo rispetto a che cosa si
debba prendere il numero di tutte queste divisioni, da ultimo come queste
parti siano vestigium della Trinit increata 103. Alberto risponde cos innanzi
tutto alla domanda che ci siamo posti leggendo il Tractatus, rilevando una
coincidenza fra il tutto e l'ultima parte: le parti del bene di cui parlano i
santi sono parti di un tutto potestativo, parti cio che partecipano in grado
via via maggiore della perfezione del tutto, cosicch il bene minore nel
quem habet ad bonum gratiae: sic enim illa ordinabilitas corrumpitur per peccatum:
aliter autem possunt esse in aliis (ibid., p. 108).
100 ...res consideratur tripliciter, scilicet in se, et in oper at iones, et in comparatio-
ne ad hominem, ad cuius eruditionem facta est res ipsa. In se autem consideratur ulte-
rius tribus modis, scilicet in fieri, [in esse], et in perfectione ultima. [...] Secunda con-
siderati rei est secundum quod est in operatione: et sic iterum tribus modis conside-
ratur, scilicet, secundum disponentia ad opus, vel in actu operis, vel in fine intento per
opus. [...] Tertia rei consideratio est secundum quod ordinatur ad intellectum et ad
affectum hominis, quem instruunt res creatae: et sic iterum est triplex consideratio rei,
scilicet, ut disponitur res ad intellectum et affectum, vel prout est in intellectu et
affectu, vel prout est in effectu consequente se secundum quod est in intellectu et in
affectu (ibid.. d. III, a. 16; pp. 109-111).
101 Penes effectus peccati in bono naturae (In II Sent., d. XXXV; p. 565).
102 Quaestio est de bono secundum commimem intentionem boni. Et quaeruntur
quinqu. Quorum primm est, quid sit, secundum de communitate intentionis boni,
tertium de comparatione sui ad ens, quartum de comparatione ad verum, quintum de
divisione et partibus boni (De bono, tr. I, q. I; ed. cit., p. 1).
103 Consequenter quaeritur de divisione boni. Est autem prima divisio in bonum
naturae et in bonum moris, et utrumque eorum dividitur. Sed primo quaeremus de
divisione boni naturalis, quod dividitur in Sap. (XI, 21) in numerum, pondus et mensu-
ram, et ab Augustino in modum, speciem, et ordinem, et ab eodem Augustino et Bernar-
do in unum, verum et bonum, et ab aliis sanctis dividitur aliter. De divisionibus ergo
ist is quaeremus tria primo. Quorum primum est de ratione divisi et dividentium...
(ibid., tr. I, q. II; ed. cit., p. 22, rr. 3-8).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
De bono naturae in Alberto Magno 373
CONCLUSIONE
104 Dicendomi, quod divisio boni, quae assignatur a sanctis, est divisio totius po-
testativi sive virtualis, cuius partes sic se habent ad divisum, quod divisum non salvatur
secundum sui perfectionem nisi in ultima. In his autem quae simt ante ultimam, salva-
tur quidem et praedicatur de ipsis, sed secundum diminutam perfectionem suae potesta-
tis. Et hoc, qualiter sit, diffuse ostensum est in tractatu De hierarchiis angelorum (De
IV coaequ., q. XXXVI, a. 2, p. 1). Bonum enim in numero est diminutum et in mensura
perfectius, sed completum in pondere. Et similiter est de modo, specie et ordine. In
toto etiam potestativo aliud est, scilicet quod sequens pars semper praecedentem in
se claudit, ut dicit Boethius (De divisione, V.L. 64, 888 C), quia quiaquia potest potestas
inferior, potest et superior, sed non convertitur. Et ideo in partibus boni similiter est;
numerus enim in mensura, et mensura et numerus in pondere, similiter modus in specie,
et utrumque in ordine (De bono , tr. I, q. II, a. 1, Solatio, ed. cit., p. 23, rr. 56-74).
105 Secundum ordinem quem habet ad bonum gratiae (cfr. nota 99).
106 Ut ordinatus ad actum meriti vel demeriti (De bono, tr. I, q. II, . 2, ed. cit.,
p. 25, rr. 17-18).
107 Anche nel commento alle Sentenze Alberto accenna al problema - e alla solu-
zione - usando proprio come Filippo il termine complementum : Ultimum autem sem-
per dicit complementum respectu duorum praecedentium (In I Sent., d. III, a. 15; ed.
Borgnet, p. 111).
108 Cfr. sopra nota 3.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 18:07:46 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms