Sei sulla pagina 1di 361

SENECA

CUESTIONES
NATURALES

I
L. ANNAEI SENECAE

NATVRALES QVAESTIONES

TEXTO REVISADO Y TRADUCIDO POR

C A R M E N G O D O E R M E R IN O

CATEDRTICO DE LA UNIVERSIDAD DE SALAMANCA

VOLUM EN I
(LIB. I-III)

C O N S E JO S U P E R IO R D E IN V E S T IG A C IO N E S C IE N T F IC A S
MADRI D
MCMLXXIX
COLECCIN HISPNICA DE AUTORES
GRIEGOS Y LATINOS

P U BLIC A D A

PO R

EL C O N SE JO S U P E R IO R DE IN V E S T IG A C IO N E S C IE N T F IC A S
Consejo asesor:

Manuel C. D az y D az, Manuel Fernndez-Galiano,


Jess Lens, Sebastin Mariner, Antonio Tovar,
bajo la presidencia de Francisco R. Adrados

G. S. I. G.

D e p s it o L e g a l : S. 446 - 1979

I S B N 84-00-04500-9 O b ra com pleta

ISBN 84-00-04501-7 'lo m o 1

I mpreso en E spaa

P r in t e d in S p a in

G r f ic a s E U R O P A . Snchez Llevot, 1. Telfono 2 2 22 5 0 . Salam anca, 1979


Ha colaborado en la revisin de este volumen
D. Manuel Segura Moreno, Catedrtico del
Instituto Nacional de Bachillerato de Jan.

R E SE R V A D O S T O D O S L O S D E R E C H O S DE P R O PIE D A D
A Miguel y Juan, curiosos
universales.
IN T R O D U C C I N

P ara alguien que posea u n conocim iento superficial de la


o b ra de Sneca el encontrarse con las Naturales Quaestiones
p u d iera significar u n a sorpresa. U n a obra cientfica es un
producto inesperado, p a ra u n a visin actual, d entro de la
actividad de u n filsofo. Y sin em bargo, quiz h u b iera que
pensar que est d entro de lo ms representativo de su obra, y
que el conjunto de su lab o r se com prende m ejor incluyendo esta
m uestra de u n gnero del que, en tre los rom anos, no contam os
con ningn ejemplo. Las constantes alusiones a problem as de
este tipo en otras producciones de nuestro au to r (De prouidenlia,
Epistulae Morales) son indicio de u n a absorbente preocupacin
por el te m a ; no es casual la presencia de las Naturales Quae
stiones dentro de la produccin senequiana, sino ms bien u n a
consecuencia lgica de sus planteam ientos filosficos, de su
concepcin del hom bre y del m undo.

D A m e i N DE LA OBRA

El fechar u n a o b ra com o las Naturales Qiiaestiones resulta


relativam en te fcil y a que contam os con dos tipos de datos:
objetivos y subjetivos. Son datos del p rim er tipo los conteni
dos en los siguientes pasajes: 6, 1, 2; 7, 1, 13; 7, 28, 23.
V eam os cada uno de ellos. E n el p rim ero se nos d a ta el te
rrem oto de C am p an ia, adscribiendo tal suceso al 5 de febrero

[IX ]
IN T R O D U C C I N

del ao 63 d. C., bajo el consulado de C. M em m ius Regulus y


M. V erginius Rufus. No h a b ra dudas, por consiguiente, sobre
la datacin del libro, si no fuera p o rq u e T cito nos ofrece u n a
fecha distinta p a ra este mismo suceso: el ao 62 i .
E. C h a b e r t2 y R. Lecocq 3 coinciden en a cep tar el dato
de T cito, considerando como u n a adicin posterior al texto
de Sneca la referencia al consulado, dato disonante con la
fecha ofrecida por T cito ; tal alusin a los cnsules resulta
innecesaria, si se piensa que est aludiendo a u n hecho acae
cido ese mismo ao en que escribe 4.
Si a pesar de ls problem as planteados, consideram os que la
fecha de com posicin del libro puede ser m ediados del ao 62,
es evidente su coincidencia con el alejam iento de Sneca de la
vida poltica; y suponiendo que. el libro 6 corresponda al pe
rodo interm edio de redaccin del total, p o d ra pensarse que
com enzara esta o b ra a principios de dicho ao, no pudiendo
precisarse la fecha final, debido al distinto o rd en que cada
uno de los investigadores acep ta p a ra los lib r o s 5.

1 Ann. 15, 22.


2 Le trem blem ent de terre Pompei et sa vritable d ate (5 fv. 62 H. J . C.),
Mlanges G. Boissier, Paris 1903, 115-119.
3 Q uelle d ate assigner la prem ire catastrophe de G arnpanie, 62 ou 63 d.
C.?, Ant. Clas. 18, 1949, 85-91.
4 A ceptando el 62 d. C. tam poco se resuelve el problem a que, con relacin
a esta fecha, p lan tea el pasaje 6, 1, 13, que se refiere a los terrem otos de Acaya y
M acedonia con los trm inos anno priore; de acuerdo con T cito , que atribuye el
terrem oto d e C am p an ia al ao 62, h a b ra que situarlos en el a o 61, a o que tam
poco coincide con el tem blor d e tierra, que tiene lugar en el ao 60, bajo la in
fluencia de u n com eta aparecido d u ran te el consulado de Paterculus y Vopiscus en
M acedonia: 7, 28, 23. C f . A c t . A p o s t . 16, 26, 1; T a c ., Ann. 15, 22.
5 H e r r m a n n , L . en C hronologie des oeuvres en prose de Snque, La
tomus 1, 1937, 94-112, m antiene que la redaccin de las Naturales Quaestiones co-

[xj
IN T R O D U C C I N

En cu an to al segundo tipo de datos, aquellos que hemos


denom inado subjetivos, no hacen sino co rro b o rar la fecha
ta rd a de redaccin, establecida an terio rm en te: alusiones
constantes a la vejez (3, praef. 1, etc.), su dedicatoria a L u
cilius Iunio r, el mismo destinatario de las Epistulae Morales y
del De prouidentia 1.

Si aceptam os com o vlidas las noticias que sobre Lucilio


nos ofrece Sneca, en los m om entos de redaccin de esta o b ra
Lucilio est desem peando el cargo de procurator en Sicilia
(4a, praef. 1). Es au to r de u n poem a al E tn a (Ep. 79), y se

m ienza en el a o 59, basndose en com paraciones con sucesos historiados por


T cito . El fuego del pas de los ubios (Ann. 13, 57) del ao 59 d ara origen a l pasaje
1, 15 sobre fuegos celestes con aspecto terreno; la cita de versos de N ern en 1, 5, 6
correspondera a los ensayos poticos del em perador en el ao 59 (Ann. 14, 16).
Gomo H errm a n n p arte del supuesto de que el orden de composicin de los libros
es el q u e actu alm en te se suele acep tar en las ediciones, la fecha 59-62 es la que
concluye p a ra la redaccin de la obra. N o se ocupa de ella P. G r im a l en Est-il
possible de d a te r un traite de Snque?. R E I, T I , 1949, 178-188, centrndose
en el p ro b lem a del De breuitatc uitae.
1 A h o ra bien, deducida p o r distintos cam inos la fecha de las Naturales Qiiac-
stiones, Epistulae Morales y De prouidentia (aunque W altz, R ., Snque. Dialogues, IV ,
P aris 1927, 7 es p artid ario de u n a redaccin m ucho m s tem p ran a p a ra el De
prouidentia : 41 d. C .), resulta curioso com probar cm o p ueden establecerse vnculos
en tre las tres obras, vnculos de carcter tem tico y form al, que nos llevan a concluir
u n a relativ a sim ultaneidad en la redaccin. E n efecto en De prou. 1, 2 ss. se m en
cion an los mism os tem as que h a n sido objeto de tratam ien to en las' Naturales Quae
stiones, si bien se invierte el o rd en de rayos y terrem otos, aadiendo los volcanes.
U n a serie d e expresiones (2, 1; 2, 8 ; 3,4) nos recu erd an expresiones sim ilares en
contradas n los libros 3 y 4 d e las Naturales Quaestiones. Lo m ism o sucede con u n a
p a rte del epistolario aproxim adam ente de la epstola 57 a la 80.

[xij
IN T R O D U C C I N

piensa que puede ser identificado con el poem a Aetna, conser


vado como p arte del Appendix Vergiliana.

N m ero de l ib r o s y o r d e n de l o s m is m o s

U no de los problem as con que tropieza el editor de las


.Naturales Qiiaestiones, casi de inm ediato, es el orden en que se
nos han transm itido los libros y la relacin del mismo con el
orden original en los m a n u sc rito sx.
U ltim am en te existe coincidencia en lo que se refiere a la
opinin sobre el nm ero de libros de que constaba en origen
la obra de que estamos tratan d o . T a l como nos h a n llegado, las
Naturales Qiiaestiones constan de ocho libros, dos de ellos incom
pletos, a los que se h a.co n v en id o en d a r u n a m ism a n u m era
cin: 4a y 4b. Esta convencin conduce a d a r com o libro final
de la obra el libro 7, au n siendo ocho en realidad. Los libros
4a y 4b carecen de final y principio respectivam ente. No hay
por qu pensar en u n m ayor n m ero de libros, basndose en
que Sneca, repetidas veces, introduce frases com o: ...cum de
ista re agetur, dicam quemadmodum, manente fato, aliquid sit in ho-

1 U n resum en m u y claro de las distintas soluciones ofrecidas po r los inves


tigadores se encuentra en S t a h l , G ., Aufbau, Darstellungsform und philosophischer
Gehalt der Naturales Quaestiones des L. A. Seneca, K iel 1960, 1-19. L a exposicin de
las teoras ajenas supone, a su vez, u n a crtica de las m ism as y el enunciado de
su propio p u n to de v ista: acep ta el actu al orden de las ediciones. Es asombroso,
sin em bargo, que la discusin no se apoye m s que en el confrontam iento y es
tudio de pasajes, dejando al m argen los datos que puede proporcionar el estudio
de la trasm isin m anuscrita. U n a exposicin abreviada de la tesis puede consi
derarse: D ie N aturales Q uaestiones Senecas. E in Beitrag zum Spiritualisi-
rungsprozei der rom ischen Stoa, Hermes 92, 1964, 425-4-54.

[x ii]
IN T R O D U C C I N

minis arbitrio 1. Tales afirm aciones p ueden referirse a propsitos


del a u to r p a ra el futuro, in tencionalidad que no im plica, a su
vez, que los proyectos llegaran a realizarse.
Partien d o del supuesto de que, inicialm ente, el nm ero
de libros era ocho, pasam os a an alizar el p ro b lem a de la tran s
m isin en s mismo 2. Estos ocho libros los m anuscritos los
transm iten en u n ord en u o tro ; de este criterio suele partirse
p a ra a g ru p a r los cdices p o r familias.
Fue G ercke 3 quien ag ru p en dos grandes fam ilias los m a
nuscritos existentes: u n a la constituyen los m anuscritos que
com ienzan p o r el libro que actu alm en te se n u m e ra como 4b,
y finalizan con el 4a. Se les designa trad icio n alm ente com o
serie Grandinem, p o r ser sta la p a la b ra con que com ienzan.
O tra fam ilia ag ru p a a los que se inician p o r el libro 1 de nues
tras ediciones y acab an con el 7. Su designcin es de grupo
Quantum, p o r la m ism a raz n expuesta p a ra el caso anterior.
Nos q u ed a u n tercer grupo, en sentido estricto u n subgrupo del
grupo Quantum, que coloca el libro 4a detrs del 7, m anteniendo
p a ra el resto la correlacin num rica p ro p ia del g ru p o Quantum.
Es decir, el orden de libros en la serie Grandinem seria: 4b 5

1 I I 3 8 , 3. En este pasaje se apoya O llram are p ara situar e] De prouidentin


en u n a etap a posterior a las Naturales Quaestiones. R ealm ente, situndonos en ese
m ism o terreno, el pasaje De prou. 1 , 4 : Suo ista tempori reseruentur, si se interpreta
com o referencia a todo el prrafo que com ienza en 1, 2, sera u n a invitacin a
esperar las Naturales Quaestiones. Cf. A. F o n t a n , De prouidentia y la cronologa de
las ltim as obras de Sneca. Emrita 18, 1 9 50, 3 6 7 -7 6 .
2 E n el catlogo de A m plonius R atinck 1 4 1 0 -1 2 , f. 16v, epgrafe 4 3 , leemos:
Item libellus Senece de formula honeste vite, o t o libri eiusdem de questionibus naturalibus
(Mittelalterliche Bibliothekskathaloge Deutschlands und der Schweiz, b arbeitet von P.
L e h m a n n , Zw eiter Band, M n ch en 1 9 2 8 , 3 7 , 4 1 ) ; asimismo en e l c a t lo g o de
K arth au se Salvatorberg, f. 1 55v : de causis naturalibus siue de quaestionibus libros ocio:..
(Ibid., 5 1 6 , 1 9 ).
3 G e r c k e , A ., Seneca-Studien, Leipzig 1 895. 431 ss.

[x i i i ]
IN T R O D U C C I N

6 7 1 2 3 4 a; el del grupo Quantum, el mismo orden que suele


aceptarse p a ra las ediciones: 1 2 3 4 5 6 7 -entendiendo por
4 los libros 4a y 4 b . E n el caso del subgrupo m encionado,
la variacin estriba en sacar de su lu g ar el libro 4a p a ra h a
cerle cerrar el trabajo.
L a que se conoce p o r fam ilia 1, a p a rtir de Gercke, nos
ofrece el o rd en Grandinem', la 2, el de Quantum. A hora bien,
estas dos fam ilias no cuentan con esa sola diferencia que las
separe; les es com n la carencia del principio del libro 4b y
del final del 4a. Pero adem s , por su p arte, no cu enta con el
final del libro 3 (desde 25, 6 efferantur), ni con el 4a com pleto.
Basndose en estos datos y en los incipit y explicit existentes
en los m anuscritos, O ltram are no ve posibilidad de poder lle
g ar a establecer el prim itivo o rden de los libros, p artiendo de
criterios externos. Por razones o indicios, ms bien de tipo
interno, concluye G ercke que el libro 1 3 tuvo que ser el p ri
m ero inicialm ente en los m anuscritos, hecho que no im plica
la p rio rid ad en la redaccin. Respecto al o rd en en q ue Sneca
los escribi acepta el siguiente: I I I IV a IV b I I V V I V II I 4.

1 F,n nuestra edicin pertenecen a e ste grupo los m anuscritos H Z Q J P L N .


Es decir, estn incluidos los mss. considerados m s valiosos po r Gercke y O ltra
m are, H y Z respectivam ente.
2 M anuscritos CD M W A B V . El cdice de W olfenbttel (W ), incluido por
Gercke en u n a categora especial, resultado de la fusin de dos tradiciones m a
nuscritas, coincide con el grupo en considerar com o seis el nm ero total de li
bros, si bien no sufre de esa laguna propia de los m anuscritos pertenecientes al
grupo . El m ism o es el caso de los cdices G D M .
3 0 . c., 84 ss. y ed. G ercke, X IV -X V I. Se entiende en este caso el orden
siguiente, p artien d o del libro 1: 1 2 3 4a 4b 5 6 7. Desde este m om ento, en lo que
resta de la introduccin, el nm ero de orden de los libros en las ediciones trad i
cionales se d a r en num eracin ro m an a, y el supuesto original en rabe.
4 0 . c., 110 ss. y ed. Gercke, X IV -X V I. E ntiende Gercke que el orden de

[xiv]
IN T R O D U C C I N

' O ltra m are discute sim plem ente la p rio rid ad de u n a serie sobre
la o tra ; p o r ello concluye que p a ra reconstituer lo rdre dans
lequel les h u it livres des Q uestions N aturelles furent publis
tout d abord, il suffit de m ettre la srie grandinem av an t la srie
quantum :l. A m bas argum entaciones, la de G ercke que acepta
el libro I I I como inicial, y la de O ltram are, p a rte n bsica
m ente de u n pasaje que obliga a colocar el libro I con poste
rio ridad al libro V II 2.
E videntem ente el p ro b lem a del orden de los libros es algo
m ucho ms complejo de lo que se desprende de la lec tu ra del
prlogo de O ltram are, y G ercke ve con to d a claridad las difi
cultades que surgen, sea cual sea el o rden aceptado p a ra la
prim era publicacin.
A un cuando Gercke u tiliza en su razonam iento tam bin
los incipit y explicit, creo que u n anlisis m s detenido y siste
m tico de los mismos, q u iz p u ed a a rro ja r algo ms de luz
sobre los resultados h asta ah o ra obtenidos. Si hacem os un es
quem a de la num eracin de los libros ofrecida p o r los cdices
que hem os utilizado, tendrem os:

I 5LQ . 6 Z 7 H
II 6 LNQ 8 H
111 GL 3V 9
IV a 7L HN
IV-b 3 HZN

redaccin fue m odificado p ara publicacin, bien p o r el propio Sneca, bien poi
uno de sus am igos (tal vez Lucilio).
1 O ltram are, P., Snque. Questions Naturelles, Paris 1929, X V .
1 N o es posible tener en cuenta la interpretacin que d a H e rrm a n n al p a
saje en cuestin (I 15, 4 ): ...cometas nostri putant de quibus dictum est. C on el fin de
m an ten er el orden de la vulgata, dice q u e de quibus dictum est h ay que referirlo a
nostri (o. c., 111).

[xv]
IN T R O D U C C I N

V 2 PL 4 HZ
VI 3 PLQ 5 H Z (expi. 7 H)
V II 4 PL 6 Z 8 H

Los m anuscritos que ofrecen u n a lgica en su ordenacin,


evidente a p rim era vista, son L y los explicit existentes en P.
E n tre los restantes, H Z N V (N y V en p arte), si se estudian con
u n poco de atencin, ofrecen tam b in u n a m ayor coherencia
que la que ap aren tan .
L a num eracin de P L est de acuerdo con la que hace de
IV b el com ienzo de la obra. Si tal fuera el orden originario
resultara inexplicable la n um eracin que vemos en H Z N
(este ltim o en parte, au n cuando la ordenacin m aterial del
m anuscrito sea exactam ente la m ism a que la de PL ). Por
o tra p arte, nicam ente la num eraci n de libros en V , m anus
crito con claros signos de correccin, respondera a la orde
nacin d la serie Qiiantum.
E n mi opinin p o d ra aceptarse la siguiente explicacin:
en principio la ordenacin de los libros h a b ra sido hecha co
m enzando p o r el libro I I I :

I I I IV a IV b V V I V II I II

Los dos prim eros libros ( I I I y IV a) se desprendieron y, en


lugar de seguir en su lugar, el copista los situ detrs, en la
p a rte posterior del m anuscrito. D e ah p rocedera la num e
racin de los m anuscritos Z N y H . E n H se observa con b as
tan te claridad. Efectivam ente, el copista de H , al transcribir
au tom ticam en te la n um eracin de u n ejem plar que abra
el libro IV b (serie Grandinem), num eracin que g u ard ab a
relacin con la original, dio el nm ero 3 al libro que constitua,
segn l, el principio de la ob ra, es decir, al IV b . E n efecto,

[xvi]
IN T R O D U C C I N

el libro IV b , si contam os que com enzaba con el I I I ( = 1),


constitua el 3 original. Al seguir num eran d o siem pre de m odo
autom tico los siguientes libros, al p asar del libro 8 y encon-
contrarse con dos libros a continuacin, sigui, p o r inercia, la
serie correlativa llegando h asta diez. Con ello los dos libros
prim eros en origen ad q u iriero n los nm eros 9 y 10 respecti
vam ente.
C orrob o ra esto la num eraci n p arcial de los m anuscritos Z
y N correspondientes, como H , al grupo Grandinem *; dentro de
esta fam ilia LPQ , significaran u n estadio m s tard o donde la
regularizacin del esquema' se ve clara: se h a d ado al libro
inicial (IV b) el nm ero 1 y se h a continuado la n u m eracin
correlativa. E n cuanto a los cdices del grupo Quantum, es
curioso que no ofrezcan incipit ni explicit, a excepcin de V , y
eso en u n solo libro. A hora bien, h a y que ten er en cu en ta que
la serie Quantum carece del final del libro I I I , de todo el libro
IV a y del principio del IVId, con lo cual el libro I I I a b a rc a el
com ienzo del I I I y el final del IV b.
R esulta significativo que los m anuscritos, com o dije, de
m ayor g a ra n ta y que, casi siem pre se to m an como bsicos p a ra
fijar el texto, presenten u n a ordenacin que, cu an d o menos,
solventa la necesaria p rio rid ad del libro V I I sobre el I.
Por otro lado adem s, la explicacin que acabo de p ro p o
n er ac la ra ra el que en la fam ilia falte el final del libro IV a
y el com ienzo del IV b, puesto que al ser el com ienzo y el final
del cdice despus de producirse el accidente de p asar atrs
los libros I I I y IV a estaban expuestos a la p rd id a de folios.

1 D ado el carcter tardo de los m anuscritos, incluido H , no es ra ro en


co n trar contam inaciones incluso en la num eracin; sta sera la explicacin de
ese VIIus explicit, V illu s incipit, q u e respondera a u n a contam inacin con u n m a
nuscrito de num eracin m oderna (Cf. G e r c k e , o. c., 110).

[xvn]
IN T R O D U C C I N

E n la serie Quantum el deterioro del original est en un


perodo m ucho ms avan zad o : ha desaparecido todo el libro
IV a, as como g ran p a rte del I I I . T a l como supongo que cay
en m anos del copista, com enzaba con el IV b incom pleto ,
num erado como 3 o no n um erado, y constaba de u n libro
m enos: el IV a ; term in ab a, por consiguiente, con el libro I I I
incom pleto, que p robablem ente ib a num erado como 1. Sa
bemos que la serie Quantum se caracteriza frente a la fam ilia
por tratarse de cdices b astan te corregidos, que m ejoran cons
tantem ente el texto.
Tengam os en cu enta que, estando IV b incom pleto, lo ms
probable es que no estuviese n u m erado y, por tan to , el prim er
libro num erado del volum en sera el V como 4. H a b a que res
titu ir los tres libros que faltab an . El libro n u m erad o como 1

el I I I era el ltim o, puesto que h aba desaparecido IV a


com pleto y IV b en su p a rte inicial, y puede suponerse que se
antepuso. Al observarse que del libro 1 se p asab a al 4 ( = V),
se pens que faltab an dos ms y se pasaron los dos siguientes
de la p arte de atrs, con lo cual el libro penltim o original
qued encabezando la obra. Pinsese adem s que, al faltar
el IV a y considerar IV b y I I I como u n solo libro, el nm ero
total era de seis, y la n um eracin 7 ( = I) y 8 ( = 1 1 ) careca
de sentido.
Este orden propuesto solventa la serie de dificultades p lan
teadas por algunos pasajes que, aceptando el actual orden de
las ediciones, provocan graves problem as. El caso ms claro
es el de la anterio rid ad de I I I sobre IV a : Nilum interim sepo
nemus a turba propriae naturae ac singularis et illi suum diem dabimus
(I II 1, 2). T am b in es evidente que el libro V I I es anterior
al I ; dice I 15, 4: Cometas nostri putant de quibus dictum e s t1.

1 El libro V II est dedicado a estos fenmenos.

[ ]
IN T R O D U C C I N

Si aceptam os este orden no existe n in g n obstculo p a ra acep


ta r la redaccin del. libro I I despus de la de I V a 1.
Los obstculos de c a r c ter in tern o que se h a n opuesto a la
aceptacin del libro I I I com o prim ero originariam ente, me
parecen poco consistentes. D iscutirem os en p rim er lu g ar la
argum entaci n de Gercke, basad a en el desplazam iento, por
l defendido, del libro I I d en tro del conjunto. P artiendo de
los presupuestos enunciados ya, h ay que ace p ta r que, a pesar
de la ordenacin lgica de los libros defendida p o r el sabio ale
m n, existe otro tipo de afinidades entre los libros I y II . V e a
mos. G ercke, atenindose al prefacio del libro I I , busca la
agrupacin del to tal de los libros bajo tres epgrafes: terrena,
sublimia, caelestia,

III IV a IV b II V VI V II I
terren a sublim ia caelestia

E n consecuencia, el libro I sera el ltim o en h a b e r sido re


dactado. Este tipo de afinidad a la que acabam os de alu d ir
entre el libro I (de ignibus caelestibus) y el I I (de fulminibus et
tonitruis), est basad a en el c a r c ter gneo de am bos fenm e
nos, sea cual sea la zona donde se p ro d u zcan y el agente que
d a lu g ar a e llo s2.
P or otro lado, el p lan team ien to terico de I I , 1 no tiene
por qu ser p rogram tico, ya que com o vemos en la o b ra que

1 A u n q u e no nos p arece vlido el pasaje utilizado p a ra argum entar' por


Gercke. E n efecto, h ab la de I I 59, 5 com o redactado porteriorm ente a IV a, 2, 12,
donde Sneca alu d e a los delfines y los caracteriza de audaces o tm idos, segn
las circunstancias. U n a lectu ra del pasaje del libro en cuestin evidencia su carc
ter generalizador : Animus ex ipsa desperatione sumatur. Ignauissima animalia, quae natu
ra ad fugam genuit, ubi exitus non patet temptant fugam corpore imbelli (ed. Gercke, IX ).
2 V. p. X X X I I I.

N
IN T R O D U C C I N

nos h a llegado, la omnis quaestio 1 slo est tra ta d a m uy p a r


cialm ente. Efectivam ente, del a p artad o referente a caelestia
om ite todo menos naturam siderum . . . e t formam ignium, del que
afecta a sublimia tra ta nubila imbres niues (uenti terrae motus f u l
gura) et humanas motura tonitrua mentes es decir, todo ; por
su p arte, el a p artad o dedicado a terrena se ve reducido a de aquis,
om itiendo de terris arbustis satis. Visto as el problem a, no sera
de ex tra a r que Sneca al llegar al final de la redaccin se
haya propuesto u n p lan team ien to de tipo general, que ya no
ha afectado al resto de la obra. E n este sentido resulta curioso
com probar que todos los pasajes utilizados como p ru e b a de la
descolocacin del libro I I se co n cen tran en los prim eros cap
tulos, lo cual q uiz p u e d a slo apo y ar la posterioridad de toda
esa p arte 2. Com o dice O ltra m a re no h ay p o r qu buscar re
lacin entre el com ienzo del libro I I y el resto de la obra, si se
adm ite que esta p a rte responde al deseo de am p liar la m ism a 3.
Por lo que respecta a los pasajes aducidos por O ltram are,
p a ra apoyar su idea de que la ordenacin prim itiva com en
zab a con el libro IV b , no tienen m ucha consistencia. En V I 8,
3 se dice: Nescis autem inter opiniones quibus enarratur N ili aestiua
inundatio et hanc esse, e terra illum erumpere et augeri non supernis

1 I I 1, 1 Omnis de uniuerso quaestio in caelestia, sublimia, terrena diuiditur.


2 L a am p litu d del libro I I p odra equipararse a la del libro I I I , prescindiendo
del prefacio d e este ltim o, si quitam os los doce prim eros captulos del libro I I, de
carcter extrasim o d entro del conjunto. Lo cierto es que el captulo 1 constituye
el planteam ien to terico que podram os considerar posterior, pero los once si
guientes captulos, dedicados a disquisiciones sobre las propiedades del aer, cons
tituyen tam bin u n a especie de aadido, com o se advieite po r el prrafo de tra n
sicin utilizado p o r Sneca al final del captulo 11 : Haec necessarium fu it proloqui
dicturo de tonitru fulminibusqiie ac fulgurationibus. Nam cum in aere fia n t, naturam eius
explicari oportebat, quo facilius appareret quid facere aut pati posset.
8 0 . c., X IV . Se refiere exclusivam ente al captulo 1.

[X X ]
IN T R O D U C C I N

aquis. Segn O ltram are, Sneca no dira tal cosa si h u b iera


escrito antes el libro dedicado al Nilo (IV a), es decir, que si
el libro IV a se ocupa de la crecida del Nilo sobre todo, es por
que el problem a de los orgenes ya h ab a sido tra ta d o . R e al
m ente es p a rtir de dos conjeturas: O ltra m a re in te rp re ta las
razones que llevaron a Sneca a decir esto y no o tra cosa, y
adem s p a rte del supuesto de que en lo que nos falta del li
bro IV a no se h a b lab a de ello.

G nero l it e r a r io de la obra

E l h a b e r com enzado p o r p la n te a r el problem a del orden


de los libros no h a sido arb itrario . Sin u n conocim iento previo
de los problem as que existen en torno a este p u n to , y de las
soluciones ap u n tad as p o r los investigadores ms destacados,
no es posible el tratam ien to de la obra desde cualquier otro
p u n to de vista, ya que la respuesta a este p roblem a no puede
p a rtir slo de u n a prem isa, sino de dos, u n a de las cuales es la
anterior, y o tra la que va a ser tra ta d a a continuacin.
U no de los puntos que recibe especial atencin en las edi
ciones y estudios sobre las Naturales Quaestiones, es el carcter
cientfico de la obra. No se concede ta n ta im p o rtancia, sin
em bargo, a la n atu raleza literaria de la mism a. Es mi in te n
cin ver la posibilidad de pon er en relacin am bos factores, a
pesar de la ap aren te incongruencia.
E sta o b ra de Sneca suele relacionarse con la correspon
diente Historia Naturalis de Plinio, au n q u e de m odo ap are n te
m ente inexplicable Plinio siem pre recibe u n lu g ar en las H is
torias sobre la C iencia A n tig u a y Sneca no. El p rim er hecho
es posible q u e se deba a la sem ejanza de ttu lo : De naturalibus
quaestionibus e Historia Naturalis coinciden en u no de los ele

[xxi]
IN T R O D U C C I N

m entos lxicos; en el segundo caso, la cuestin es b astante ms


com plicada. Existe, desde luego, u n a razn evidente: la can
tid ad de datos que nos p ro p o rcio n a Plinio, cuya o b ra parece
tener carcter de archivo, frente a la escasez de ellos en Sne
ca, que da a su tratad o u n a ap arien cia de dilogo tradicional
en ocasiones. D e todos m odos, el carcter cientfico de una
obra adm ite dos posibilidades de enjuiciam iento: su a p o rta
cin objetiva al desarrollo de la ciencia, y su significacin p a ra
el propio m undo en que h a sido elaborada. D el estudio de este
ltim o h asta ah o ra no m uy tratado puede deducirse cul
es la concep ci n 'q u e de la ciencia tena el m undo rom ano y
si dentro de ella se establecan esas afinidades que actual
m ente establecem os entre tratad o s ap aren tem en te similares.
Nos encontram os, en p rim er lugar, con u n a diferencia sig
nificativa entre los ttulos de las obras de Sneca y de Plinio:
Sneca al in tro d u c ir el trm in o quaestiones se sita en un plano
distinto al de la Historia pliniana. El prim ero com porta la
discusin, el contraste de pareceres del que puede obtenerse
u n a luz; el segundo, sim plem ente la exposicin discrim inada
o indiscrim inada de hechos o dichos.
Por otro lado, la conviccin del propio Plinio acerca de la
originalidad de su obra y su carcter enciclopdico es otro
sntom a de que ese cam po no se consideraba todava cultivado :
n e m o a p u d n o s qui idem temptauerit inuenitur, n e m o a p u d
G r a e c o s qui unus omnia ea tractauerit. magna pars studiorum
amoenitates quaerimus ... ante omnia attingenda quae Graeci
uocant1. H ay que a ad ir que la m encin
que en ese mismo pasaje hace Plinio del c a r c ter leuis de su
obra a u n aceptando la posible influencia que en tal deno

1 P l i n . , Praef. 14,.

[x x ii]
IN T R O D U C C I N

m inacin h ay a podido ejercer el hecho de encontrarse en la


dedicatoria nos lleva en direccin co n traria a Sneca.
Por ltim o en el libro dos de Plinio, que incluye m uchos de
los puntos desarrollados en las Naturales Quaestiones de Sneca,
tam poco se cita a este a u to r en tre las autoridades. Son a b u n
dantes los datos que nos llevan a u n a m ism a conclusin: esa
asim ilacin que actu alm en te hacem os nosotros entre las dos
obras no era sentida por sus autores. El tra ta d o de Plinio p er
sigue la acum ulacin y exposicin de datos tiles, curiosos,
variados; qu persigue Sneca con el suyo?
A nte todo creo in teresante d ejar constancia de que los tr a
bajos actuales sobre historia de la ciencia dedican m ucha m e
nos atencin a Sneca que a Plinio; se considera la obra del
prim ero com o el caso m s claro de lo que la ciencia es en su
etapa pre-cientfica l . Se a d o p ta el p u n to de vista al que h a
camos referencia en p rim er lu g a r: la consideracin de la o b ra
en cuanto a logros; se prescinde de su estudio como exponente
de un m om ento histrico determ in ad o y de unas concepciones
literarias y cientficas correspondientes al mismo. Este es el
punto de p a rtid a que nosotros vam os a a d o p ta r en el anlisis:
si p a ra los contem porneos de Sneca la ciencia era as conce
bida cul es la id ea que sobre la m ism a tienen? El mismo
F arrington co n tin a diciendo que Sneca n u n ca percibi la
diferencia entre ciencia y filosofa, que p a ra l la verdad cien
tfica se estableca ms bien p o r arg um entacin que por ex
periencia 2.
El tono utilizado, la separacin ejercida en tre Sneca, y
otros autores como V itrubio, Celso, etc. 3, d a n la sensacin

1 Gf. F a r r in g t o n , B ., Science in Antiquity, Oxford 1 9 50, 2 1 7 .


2 I b id .
3 S obre este p u n to resulta ilu m in ad o r el pasaje de V i t r . 1, 1, 7 : Praeterea

[x x iii]
IN T R O D U C C I N

de que F arrin g to n considera a nuestro au to r como un caso


especial, que m antiene ideas ya caducas, inm vil en medio
de u n m undo en m ovim iento. Considero conveniente p ara mis
propsitos in v ertir el p lan team ien to : p a ra llegar a las con
clusiones expuestas p o r F arrin g to n que considero acerta
das , tan to com o p a ra concluir lo contrario, h ay que decidir
previam ente si !a postura de Sneca en relacin con la ciencia
es u n a p o stu ra aislada o, p o r el co ntrario, l no es ms que
exponente de criterios g eneralm ente aceptados en. su poca.
En definitiva, si debe aceptarse que las Naturales Quaestiones de
Sne'ca h a n sido-as elaboradas p o rq u e la ciencia en esos m o
m entos deba recibir el tratam ien to que Sneca le h a dado, o si,
p or el co ntrario, h a b r que a cep tar las consideraciones an te
riores, recogidas por m uchos autores actuales, consideraciones
que tienen su ltim a raz n de ser en el carcter fu n d am en tal
m ente m oralista de la o b ra en cuestin. Si llegram os a esta
ltim a conclusin, h a b ra que acep tar la existencia de una
especie de dicotom a: ...ce m an u el de philosophie physique
se double d u n m anuel de philosophie m orale x.
O ltram are establece la afinidad entre la form a de los d i
logos filosficos y la de las Naturales Quaestiones, aunque no
hace uso posterior de la observacin 2. En realid ad la literatu ra
latina exige u n a clara in terd ep en d en cia entre la form a y el
objeto de la elaboracin literaria. Ni cualq u ier tem a puede

de rerum natura, quae Graece physiologia dicitur, philosophia explicat. Qiiam necesse est
studiosius nouisse, quod habet multas et uarias naturales quaestiones.
1 R ic h a r d , F .-P ., Snque. Recherches sur la Nature, Paris 1935, V I I I . A esta
ac titu d alude G. S t a h l , o. ., cuando se refiere a la filologa an terio r al siglo X IX ,
que rep ro c h a a esta o bra de S neca su falta de unidad, ro ta com o est la expo
sicin cientfica p o r digresiones de carcter m oralizante.
2 O. c., X X V : Elles m riteraient le titre de D ialogues presque a u ta n t que
le De Prouidentia ou le De Ira.

[xxiv]
IN T R O D U C C I N

ser objeto de tratam ien to dram tico, por ejem plo, ni u n tem a
concreto puede recibir cualq u ier tratam ien to form al. T odo
ello est vinculado a la aceptacin de la validez universal de
la retrica en lo que a la elaboracin literaria se refiere. T odo
escritor que q uiera m erecer la consideracin de literario debe
cum plir u n requisito : diserte scribere o dicere1, y en cuanto que lo
cum ple, sus escritos pasan a ser considerados lite ratu ra. La
filosofa no escapa a las norm as, y el mismo C icern nos m ues
tra cul es la situacin : Qiiodsi in philosophia tantum interest quemad
modum dicas, ubi res spectatur, non uerba penduntur... 2. Es decir,
aun aceptan d o que el inters p rim o rd ial de la filosofa ra d ica
en su contenido, la form a sigue siendo im p o rtan te. Nos p ro
porciona la confirm acin la atencin que en los tra tad o s de
retrica recibe este ap artad o . L a ret rica nos h a b la del tipo
de discurso que debe em plear el o rad o r y, m uchas veces, a u n
que siem pre p o r va negativa, del adecuado al filsofo.
Despus de estudiar el p ro b lem a con cierta p rofundidad,
tom ando siem pre como fundam ento de mi anlisis los tr a ta
dos de ret rica, parece poder llegarse a las siguientes con
clusiones :
El gnero al que pertenecen las Naturales Quaestiones recibe
u n tratam ien to especfico en las retricas; se enclava en el
ap artad o de las llam adas quaestiones infinitae o theses, y consti
tuye cam po privativo de los filsofos. D entro de l'as quaestiones
infinitae est adscrito a la llam ad a quaestio cognitionis, es decir,
aqulla cuya finalidad es el cultivo de la scientia la identifi
cacin en tre filosofa y scientia es u n hecho p a ra Cicern, y
versa i n obscuris n a t u r a l i b u s q u e q u a e s t i o n i b u s 3.

1 C e., De orat. 2, 38.


1 I d e m , Or. 51.
a C e., Part. orat. 64.

[xxv]
IN T R O D U C C I N

Pero no slo esto, sino que p o r el hecho de pertenecer a la


quaestio cognitionis, lleva im plcito en el esquem a el tratam iento
de la quaestio actionis, cuyo fin es quid faciendum sit.
Por otro lado, el hecho de estar adscrito a la quaestio cogni
tionis, le hace seguir los derroteros del genus deliberatiuum en la
parte de la confirmatio y, p o r tan to , a d o p ta r el carcter de una
controllersia, incluso desde el p u n to de vista form al.
Por su parte, la filosofa adm ite u n a triple direccin: in
naturae obscuritatem, in disserendi subtilitatem, in uitam atque mores',
la prim era y tercera coinciden con la actio cognitionis y actionis
respectivam ente. Esta vertiente triple en C icern pasa a do
ble en S n e c a 2: ...illam partem quae ad homines et hanc quae ad
deos pertinet, donde est in v ertid a la correspondencia: actio,
cognitio. La inter relacin de am bas q u ed a p aten te en ese mismo
pasaje: altera docet quid in terris agendum sit, altera quid agatur
in caelo.
As quiz pued a com prenderse el cam bio de enfoque que
supone el paso de los Meteorologica de Aristteles a las Naturales
Qiiaestiones de Sneca; cam bio de concepcin y consiguiente
m ente de form a. La p u ra especulacin cientfica en A ristteles
( = quaestio cognitionis), es sustituida por u n tratam ien to que
a n a cognitio y actio, y que lleva a a d o p ta r la form a del genus
deliberatiuum, propio de la utilitas cum honestate. N o es necesario
decir que el m aterial objeto nico del tra ta d o de Aristteles,
ha sufrido u n cam bio de funcin en Sneca, pasando a con
vertirse, y sta es su funcin p rim o rd ial, en la base de las re
flexiones m orales que son el v erdadero centro de inters de la

1 Id e m , D e orat. 1, 6 8 .
2 Nal. Quaest. I p r a e f . 1. L a p o s ib le e q u i p a r a c i n philosophia y scientia se
c o n f ir m a e n P l v t ., De plac. phil. 1, 2.

[xxvij
IN T R O D U C C I N

obra \ A esto se lia visto llevado Sneca por la adicin del


cam honestate, que lleva im plcito en los filsofos el tratam ien to
de la quaestio actionis. En el sapiens el conocim iento no puede
separarse de la ^accin. Al sapiens no le basta con a d q u irir co
nocim ientos, debe transm itirlos con u n fin claro, y hacerlos
suyos en su m odo de com portarse 2. Es la uni n de lo utile y lo
honestum lo que caracteriza la v erd ad era ciencia frente a la
tcnica, tal vez lim itad a a la utilitas. P a ra Sneca las Artes libe
rales
geom etra, gram tica, m atem ticas, etc. necesarias a
la filosofa en su calidad de auxiliares, se ven reducidas a la
consideracin de t c n ic a s 3.
Lo an terio r nos lleva tam bin a d a r cu en ta del p orqu de
la diferencia entre Sneca y Celso por ejem plo. Este autor,
como V itru b io , como Plinio tam b in , en cierto m odo, se d e d i
can a las artes liberales, artes que estn m ucho m s alejadas de
la honestas, y que, por tanto, ad m iten tratam ientos diferentes,
incluido el form al. L a identificacin, que vemos p alp a b le
m ente en Sneca, entre ad deos y ad caelum, co m p o rta la a d ju

1 No sera entonces cuestin solam ente, como dice L a f r a n h je , M . en Po-


seidonios dApame, Paris 1964, 219, de que la poca de Sneca m anifieste m ayor
inters p o r esas cuestiones de tipo m oral, debido a la inestabilidad de las clases
dirigentes.
2 Desde presupuestos com pletam ente distintos llega a la m ism a conclusin
G. S t a h l , en su obra ya citada. P artiendo del p rogram a filosfico de Sneca, ,las
exhortaciones m oralizantes form an u n a u n id ad con las disquisiciones de tipo cien
tfico. Asimismo las apreciaciones expuestas, basadas fundam entalm ente en la
aplicacin de norm as expresas en la retrica, coinciden con los rasgos atribuidos
al estoicismo ro m an o por B o y a n c , P., en Le stocisme R om e, Assoc. G. Bud,
Actes du V [le Congrs, Paris 1964, 218-254. Dice en la p. 253: Sduite (sc. R om a)
p a r la svrit d une asctisme, d u n e austrit qui rappelait celle du mos maiorum,
elle la to u r to u r incline en deux directions... : la vie politique et laction, la vie
intrieure et la contem plation.
3 Cf. Sen. Ep. 88.

[xxvii]
IN T R O D U C C I N

dicacin al filsofo del tra ta m ie n to de los fenm enos celestes


(iquid agatur in caelo). A hora bien, su tratam ien to cientfico-
filosfico slo se justifica, en concepto de Sneca, en cuanto que
p articipa en la adquisicin de la uirtus que enlaza al hom bre
con la divinidad (quid in tenis agenclum sit) ; es esta unin de los
dos aspectos lo que d eterm in a la adscripcin de las Naturales
Quaestiones a u n a d eterm in ad a form a ret rica y explica, entre
otras cosas, la adopcin clel adversario ficticio 1.
M anejando, por tan to , el concepto rom ano de ciencia, lo
cierto es que apenas disponem os de otro ejem plo que las N a
turales Q a e stio n e si, por el contrario, aceptam os u n a am plia
cin que d cabida a las obras tcnicas o recopilaciones tiles
de m aterial, la lista quiz se alargue, incluyendo algunas obras
de Sneca desaparecidas, de cuya form a n a d a sa b e m o s2.
Lo dicho an terio rm en te no prejuzga el m ayor o m enor
valor o exactitud de los datos ofrecidos por Sneca, sino que
atiende solam ente a u n aspecto: aclarar los mviles que in d u
je ro n a Sneca a em p ren d er la redaccin de las Naturales Qiiae
stiones. La validez de sus reflexiones, la relativa com prensin de

1 Ello u n id o al h bito que C icern atribuye a los estoicos: ...Stoicus, et ea


sentit quae non sane probatur in uulgus et in ea est haeresi quae nullum, sequitur florem ora
tionis neque dilatat argumentum sed minutis interrogatiunculis quasi
punctis quod proposuit efficit (Ce. Par. 2 ) . E n sentido distinto, ponindolo en rela
cin con G ig . De f i n . 4 , 7, lo in terp reta T r a n a , A., Lo stile drammatico del filosofo
Seneca, Bolonia 19 7 4 , 123. P ara T r a n a el estilo de Sneca no est de acuerdo con
la praxis estilstica de los estoicos, tal com o se econstruye sobre los juicios de Ci
cern. M aurach, G ., Z u r E ig enart u n d H erkunft von Senecas M ethode in den
N aturales Q uaestiones5, Hermes 9 3 , 19 6 5 , 3 5 7 -3 6 9 , relaciona el estilo de Sneca,
en esta o b ra, con el propio de los abogados.
2 D e l m is m o S n e c a s e h a n p e r d i d o : De motil terrarum (Nat. quaest. 6 , 4 , 2 ) ;
De forma mundi (C a s s io d ., Art. 7 ) ; De situ Indiae (S e r v ., A d Aen. 6 , 1 5 4 ; P l i n .,
Ind. lib. 6 y 6 , 6 0 ) ; De situ et sacris Aegyptiorum (S e r v ., A d Aen. 6 , 1 5 4 ); De Nilo, De
piscium natura ( P l i n ., Ind. lib. 9 ) ; De lapidum natura ( P l in ., Ind. lib. 3 6 ) .

[ ]
IN T R O D U C C I N

fenmenos que l mismo tra ta , son parcelas que a ta e n al


historiador de la ciencia.
T a l vez h ay a u n aspecto, con todo, en el que la filologa
po d ra hacer u n a p eq u e a ap o rtaci n : el estudio del lxico
cientfico 1. Despus de an alizar u n a p eq u e a m uestra de este
lxico, la referente a aer, spiritus, tientas, caelum, se saca la idea
de que la indiscrim inacin real en el uso de cad a u n o de estos
trm inos, es consecuencia de la falta de claridad en el m ane
jo de los conceptos que a ellos van lig a d o s2.
L a sum a de los dos aspectos tratad o s: el carcter cientfico
que Sneca atrib u y a a su p ro p ia obra, y la falta real de base
cientfica que p u ed a d a r categora e im p o rtan cia a la m ism a,
no suponen contradiccin, sino que aclaran las escasas posi
bilidades de u n a ciencia as concebida en esa poca.
D e acuerdo, pues, con sus propios convencim ientos, Sne
ca nos ofrece u n a o b ra c e n tra d a en torno a u n com n den o
m inador : 1) el universo, creacin de la divinidad, y fenmenos
con l relacionados; 2) repercusin del conocim iento de los
mismos sobre la uirtus.
Gomo acabam os de ver, la concepcin de las Naturales
Quaestiones responde a u na cu ltu ra especfica en la que la cien
cia deba a d o p ta r formas m uy sim ilares a las del tra ta d o que
ahora estudiam os. L a repercusin de tal hecho es ms p ro
funda de lo que p o d ra esperarse, e incide p a rtic u la rm en te en
el desarrollo de la obra. Dejem os ap arte los exordios y eplogos

1 N o m e refiero a ndices m s o m enos am plios, ordenados conceptual


m ente com o el d e M otto, A. L ., Guide to the thought o f L . A . Seneca, A m sterdam
1970, sino a estudios lexicogrficos.
2 C o u o e r , G., T raduccin de la term inologa cientfica de Sneca, Actas
del I I I Congreso Espaol de Estudios Clsicos, M a d rid 1968, 55-60.

[xxix]
IN T R O D U C C I N

de cada uno de los libros y lim itm onos al tratam ien to que
del m aterial cientfico hace Sneca.

F uentes y estru ctu ra de la obra

Los estudios sobre el m anejo de fuentes hecho p or Sneca


en esta o b ra son ab undantes y, sobre todo, se cen tran en dos
aspectos concretos : la versin ofrecida p o r el au to r latino de sus
distintos modelos en cada u n a de las teoras p o r l expuestas,
y la distinta ordenacin del m aterial en el conjunto de la obra,
en relacin con com pendios sim ilares conocidos.
L a discusin, en el prim ero de lospuntos, suele hacer h i
capi en la utilizacin directa o indirecta de los Meteorologica
de A ristteles y de Posidonio, en cad a uno de los puntos con
cretos, o en su ordenacin c o n ju n ta 1. Ese mismo p lan tea
m iento se introduce respecto a otras fuentes, pero en m enor
m edida. En este sentido es frecuente la aceptacin de u n n
m ero restringido de fuentes especie de florilegio que, en
el m ejor de los casos, perm iten suponer u n m anejo directo de
las m ism a s2. No por ello faltan defensores de u n am plio nm ero
de fuentes, contando con u n a seleccin consciente y rigurosa
por p arte de Sneca 3.

1 L a influencia de Posidonio sobre esta obra en concreto, es com nm ente


acep tad a; se discute, sin em bargo, en qu sentido se ha ejercido dicha influencia,
cf. P. B o y a n c , o. c., 248 ss.
2 S t a h l , W . H . , Roman Science, M adison 1962, 14, defiende esta opinin,
especificando adem s que los m anuales griegos que proporcionaron a los rom anos
sus conocim ientos cientficos estaban com pilados por no-especialistas, y no hay
que confundirlos con los tratados tcnicos y especializados elaborados por ex
pertos cientficos.
3 H o l l , ., Die Naturales Quaestiones les Philosophen Seneca, Diss. Berlin,
Je n a 1935.

[xxx]
IN T R O D U C C I N

De hecho, la com paracin estricta del conjunto de la obra


de Sneca slo puede hacerse con los Meteorologica de A rist
teles, que nos ha llegado com pleto, y que presenta asombrosas
coincidencias con la o b ra que es ah o ra objeto de estudio. Si
guiendo pun to p o r p unto los desarrollos de am bos tratados, vemos
que Sneca introduce con respecto a Aristteles nuevos fenm e
nos: el libro del Nilo (IV a) ; cam bia aspectos tratad o s por el fil
sofo griego (I 1, 2; I 17; II 12, 4-6, etc.); re e s tiu c tu ra la presen
tacin del m aterial a lo largo del libro ; ofrece teoras distintas
frente a los mismos hechos (por ej. los com etas); presenta con
fusiones, en com paracin con Aristteles, en la versin de teo
ras ajenas. E sta diferencia existente entre am bos autores ha
llevado a n eg ar la utilizacin directa del texto aristotlico, en
pro del uso de com pendios posteriores, en m uchos casos. Las
discrepancias no se deben, en opinin de la m ayora de los
investigadores, a enfrentam iento consciente, sino a descono
cim iento del m aterial, m aterial que recoge a travs de Posi
donio y Asclepiodoto x. E lim inada as la nica fuente posible
que nos h a llegado in tacta, quedam os reducidos al terreno de
las conjeturas, p o r lo que se refiere a la estru ctu ra conjunta
de la obra. Si a ello se une la ten d en cia a ver u n a in co n g ru en
cia en la introduccin de digresiones morales, ser fcil llegar
a concluir el escaso valor cientfico de las Naturales Qiiaestiones.
No es mi in tencin discutir este ltim o punto, que dejo al
criterio m s au torizado de los especialistas ; s me propongo, sin
em bargo, dem ostrar las vas equivocadas que a ello h a n con

1 H o l l , ., o. c., 10, pone en d u d a que conociera la obra de Posidonio y


piensa en la posibilidad de que su contenido le haya llegado a travs de F abiano,
alum no de Sextio (sobre la escuela de Sextio vase S e n . R h e t . , Contr. 2, praef. 1)
y m aestro de Sneca, q u e escribi tam bin unas causae naturales (G L K , I , 106, 14 y
146, 28). P ara u n a m ejor com prensin de su postura doctrinal, vase L a n a , I.,
Sextiorum nova el R om ani roboris secta, R.I.F.C. 31, 1953, 1-26 y 209-234.

[xxxi] _
IN T R O D U C C I N

ducido. Al igual que no se puede concluir, sin ms, el carcter


acientfico de la o b ra en funcin de la existencia de digresiones
morales, puesto que son precisam ente stas las que garantizan
que nos encontram os, en su opinin, ante u n tratam iento
cientfico del m aterial; ni tam poco deducir de la presencia del
dilogo el carcter exclusivam ente literario de la obra, ya que
la ciencia exiga tal presentacin, del mismo m odo la m ayor
o m enor fidelidad a la ordenacin del m aterial en Aristteles,
no elim ina la posibilidad de u n m anejo directo del mismo,
as como tam poco las diferencias, que pueden deberse a la
aceptacin de teoras distintas. En definitiva, la lgica de com
posicin del tra ta d o puede diferir, ya que diferente es el punto
de p a rtid a de la redaccin.
Si analizam os la estru ctu ra de los Meteorologica de A rist
teles, percibim os u n esquem a claro, que va de los fenmenos
que tienen lugar en las zonas m s elevadas de la atm sfera,
a los que se pro d u cen en la zona m s cercana a la tierra. Este
esquem a no se repite en Sneca, tom em os p o r donde tom e
mos el posible com ienzo del libro. Por ello, todo intento de
en co n trar el prim itivo o id e n de los libios aceptando como
vlido este esquem a parece condenado al fracaso. Precisa
m ente el desplazam iento del libro I I dentro de la reconstruc
cin de Gercke, se debe al in ten to de restitu ir al lugar, fijado
de antem ano, los fenmenos enunciados como terrena, 'sublimia,
caelestia, tal como aparece en el com ienzo del libro II. Hemos
visto el posible carcter posterior de este com ienzo del libro II,
hay que seguir pensando en en co n trar ese mismo esquema,
que respondera, en lneas generales, al aristotlico?
Lo cierto es que el ttulo de am bas obras nos puede a d
v ertir del espejismo que supone h acer coincidir el tratad o de
Sneca con el de Aristteles.
Si analizam os sin prejuicios el contenido de la obra de

[x x x ii]
IN T R O D U C C I N

Sneca, la estructu raci n del m aterial incluido se hace evi


dente en su p ro p ia lgica. N o h ay que buscar su parcelam iento
por zonas en que se p roduce cad a uno de los fenmenos, sino
p or su atrib u ci n a uno de los elem entos fundam entales : agua,
aire y fuego. Se prescinde de la tierra, p o rq u e p ro bablem ente
la idea que subyace es la m ism a de Meteorologica, au n que se in
troduzca u n nuevo catalizad o r en torno al cual se a g ru p a n
los fenm enos : los e le m e n to s E f e c tiv a m e n te , aceptando esto,
el orden sera el siguiente: aguas terrestres ( I I I y IV a ), aguas
c e le ste ^ (IV b ); vientos, terrem otos ( = aire, V y V I ) ; com etas,
m eteoros arco iris , rayos y truenos ( = fuego, V II, I, II).
No afecta el qu los m eteoros lum inosos se incluyan en el espa
cio dedicado al elem ento fuego, ya que es su ap ariencia y la
discusin sobre su n atu raleza lo que est en ju e g o 2. D e todos m o
dos, los conceptos terrena, sublimia, caelestia m anejados p or Sneca
en nin g n m om ento p u ed en hacerse coincidir con los de Aris
tteles, puesto que no se tra ta de conceptos fsicos, sino morales.

1 N o creo q u e el mismo criterio presida la redaccin del libro I I de Plinio,


com o dice B e a u j e u en su edicin (ed. Belles L ettres, Paris 1950, V ): L e principe
de com position d u livre est l an tiq u e division de la m atire en q u atre lm ents
feu, air, terre et eau correspondant peu p rs aux q u atre grandes rgions de
lunivers: m onde sidral, air atm osphvique, teire et eaux de n otre globe. Des
pus de esta afirm acin le es necesario justificar el desplazam iento de m uchos
pasajes d entro del libro. En m i opinin la ordenacin y exposicin de datos en
Plinio responde a u n criterio topolgico : de mundo sideribusque, de aere, de tena. Q uiz
don d e se vea m s claro es en la transicin del prim ero al segundo (102): Hactenus
de mundo sideribusque: nunc reliqua caeli memorabilia, namque et hoc caelum appellauere
maiores quod alio nomine aera, omne quod inani simile uitalem hunc spiritum fundit. I n f r a
l u n a m ha- ec s e d e s . , multoque inferior... 104. Ventorum h o c r e g n u m . As
se explica q u e site los terrem otos en el a p a rta d o dedicado a la tierra, a pesar de
decir (192) : u e n t o s i n c a u s a e s s e n o n d u b i u m reor.
2 Algo sem ejante a lo que enuncia directam ente refirindose a los fulmina:
Etiammnc conuenit et fulgurationes et fulminationes aut igneas esse aut ignea s p e c i e
(II 12, 2).

[ ]
IN T R O D U C C I N

V eam os el pasaje de Cons. ad Helu. 20, referente a este pro


blem a, que nos puede servir de ilustracin : Qjioniam animus omnis
occupationis expers operibus suis uacat et modo se leuioribus studiis
oblectat, modo ad considerandam suam uniuersique naturam ueri auidus
insurgit. Terras primum situmque earum quaerit, deinde condicionem
circumfusi maris cursusque eius alternos et recursus, tunc quicquid inter
caelum terrasque plenum formidinis interiacet perspicit et hoc tonitri
bus, fulminibus, uentorum flatibus ac nimborum niuisque et grandinis
iactu tumultuosum spatium. Se tra ta de u n a ordenacin basada
en la valoracin escalonada, se va ascendiendo desde lo nfimo
a lo superior, en sentido no slo fsico, sino m oral. L a o rd en a
cin, al cabo de unos veinte aos recordem os que la Cons.
ad Helu. parece re d a c ta d a en to rn o al ao 4 2 1 ha sido sus
titu id a por unos criterios u n tan to ms objetivos y simplistas
a la vez, en las Naturales Quaestiones 2.
De cualq u ier m a n e ra .n o creo que p u eda hablarse de u n a
rgida planificacin previa en la exposicin de Sneca, sino
de u n ord en lgico de derivacin de unos tem as a otros. Este
orden, en u n plano ms profundo, correspondera a la duali
dad tierra/atm sfera [caelum).
Com o ya he dicho, no e n tra en mis intenciones el resolver
los problem as de tipo cientfico planteados, sino el c en trar el
anlisis del texto en u n a perspectiva m s afn a lo que p ara
los rom anos de poca de Sneca p o d ra ser u n tra ta d o como

1 U n a exposicin sobre las distintas dataciones ofrecidas p ara los Dilogos de


Sneca la encontram os en G i a n c o t t , F ., Cronologa dei D ia lo g h i d i Seneca, T orino
1957. Gf. G r i m a l , P., Snque ou la conscience de l E m pire, Paris 1978, pp. 262-322.
2 Cf. D e prou. 1, 2: ...u t t e r r a r u m grauissim um pondus sedeat in m otum et
circa se properantis caeli fu g a m spectet, u t in fu sa uallibus m a r i a m olliant terras nec ullum
incrementum flu m in u m se n tia n t... 3. N e illa quidem quae uidentur confusa et incerta , p t u -
u i a s dico n u b e s q u e et elisorum f u l m i n u m iactus et i n c e n d i a ruptis mon
tium uerticibus e ffu s a , tremores labantis s o li...

[xxxiv]
IN T R O D U C C I N

las Naturales Quaestiones. Q u iz la com prensin de esto sirva


p a ra dilu cid ar el posible grado de originalidad, no ya de S
neca, sino de u n m ovim iento y de un m om ento al que Sneca
perteneca. E n las notas a pasajes concretos del texto, quiz
tengam os que hacer alusin, en alguna ocasin, a los criterios
m anejados en esta introduccin.

T r a d ic i n m a n u s c r it a

Nos^, q u ed a por tra ta r, au n q u e apoyndonos fun d am en


talm ente en los resultados obtenidos p o r G ercke 1, el pioble-
m a de la tiansm isin m anuscrita. Por necesidades de la expo
sicin se h a dicho hasta ah o ra que los m anuscritos p o dan a g ru
parse en dos grandes fam ilias: y , as como u n a fam ilia
interm edia que p a rtic ip a b a de caractersticas m ixtas. E n esta
agrupacin seguimos bsicam ente la clasificacin de G ercke 2,
al tiem po que las precisiones introducidas p o r O ltra m a re 3 y
G astig lio n ii, a propsito de algunos m anuscritos, en lo que se
refiere al estudio de los cdices y a su ordenacin dentro del
stemma. A hora bien, dando p o r supuesto la vigencia a ctu al de
los resultados alcanzados p o r G ercke, en especial, creo que
esta edicin puede a p o rta r algo, si no en lo que afecta al stemma
general, s en cuanto que la colacin com pleta de nuevos m a
nuscritos supone u n a contribucin a la m ejora del texto de

1 Cf. p. X I ss. M antenem os las m ism as siglas utilizadas desde Gercke p ara
designar a esos mismos m anuscritos.
2 G e r c k e , A ., L. A . Seneca. Naturales Quaestiones, S tu ttg art 1 9 0 7 , y su obra
Seneca-Stiidien citad a anteriorm ente.
3 O ltra m are, P., Le codex Genevensis des Questions N aturelles de
Snque en Rev. Phil. 4 5 , 1 9 2 1 , 1-44.
4 C a s t ig l io n i , L ., C o ntributo alla storia del testo delle Nat. Quaestiones
di Seneca, Ann. Fac. di Lett. Fil. Mag. Univ. di Cagliari 18, 1 9 5 1 , 8 3 -1 0 2 .

[xxxv]
IN T R O D U C C I N

las Naturales Qiiaestiones, tan necesitado de ella en muchos


pasajes.
A los m anuscritos utilizados d irectam ente por O ltram are
y a las lecturas de ABV controladas a travs de Gercke-,
he sum ado las lecturas procedentes de varios m anuscritos n u e
vos : ocho, algunos de los cuales no figuran en la lista ofrecida por
Gercke en su edicin. Estos nuevos m anuscritos son: El Escorial
N. I I I . 16 ( = N ), siglo X I I I , citado por G eicke x, El Esco
rial O . I I I . 2 ( = L), siglo X IV , citado por Gercke 2, aunque
apenas utilizado p o r l. Los dos son de fecha relativam ente
tem prana, d a d a la escasa an tig ed ad de los cdices que nos
h an transm itido la obra, y ofrecen lecturas apreciables en
muchos pasajes.
El m anuscrito N pertenece al grupo 3, la obra estudiada
ocupa los folios 101v-153v, va precedida por las epistolae ad
Lucilium que com ienzan en el f. 22v, y con las Naturales Qiiae
stiones term in a el cdice. El tra ta d o a que nos dedicam os em
pieza, pues, con Grandinem', no lleva ttulo, as com o tam poco
encabeza n in g n epgrafe cada u no de los libros, si exceptua
mos la transicin del penltim o al ltim o libro, donde a p a
rece (f. 152r): Explicit liber nonus. Incipit decimus. U n a m ano
tard a ha aad id o m arg in alm en te notas, supliendo esas ausen-

1 Edicin, X X V I, dentro del stem m a del grupo . Es de suponer que tam


bin se refiera a l en p. X X I II , au n q u e equivocadam ente, como N . I l l 13. En
efecto p arece u n a confusin, puesto que A n t o l n , G ., en su catlogo de m anus
critos de El Escorial, nos inform a sobre el contenido de N . I I I . 13 y no incluye la
o bra d e que estam os tratan d o . Si la confusin entre N . I I I . 16 y N . I I I . 13 es real,
no se com prende la afirm acin de G ercke (p. X X I II ) : Nimirum e codice Escurialensi
N . III. 13 nihil nisi ttulos librorum primi et ultimi enotatos habemus.
2 I b id ., X X III.
3 G f. A n t o l n , G ., Catlogo de los cdices latinos de la Real Biblioteca de E l Es
corial, M a d rid 1913, vol. I I I .

[xxxvi]
IN T R O D U C C I N

cias. El m anuscrito tiene m ltiples omisiones de prrafos com


pletos, que son aadidos p o r la m ism a m ano en los m rgenes.
H ay otras correcciones tam b in sobre el texto, que pertenecen
a dos m anos distintas. En el f. 145r h ay u n cam bio de m ano,
la m ism a que vuelve a ap arecer en 153v. Efectivam ente se h a
producido u n fallo de encuadernacin que hace que del folio
153v, donde com ienza el libro IV a (de Nilo), h ay a que p asar a
145r_v, donde co n tin a el pasaje. U n salto sem ejante, pero que
afecta a u n cUaternin, entero, lo tenem os en los folios 113 a
120, que^.han sido encuadernados antes de los ocho correspon
dientes, que ah o ra les siguen.
En el m anuscrito L las Naturales Qiiaestiones o cupan los fo
lios 6r-72r en posicin inicial y v an seguidas de Adelardi batensis
de quibusdam naturalibus quaestionibus1. Pertenece, como N, al
grupo . T iene ttulo inicial y subttulos parciales de los libros.
H ay acotaciones m arginales de m ano posterior, sobre todo en
el prim er libro. A pesar de pertenecer al grupo Grandinem,
ofrece en sus lecturas asom brosas coincidencias con ABV. Ello
hace pensar que el nivel de contam inacin en L es m ucho
m ayor que en N. Al igual que ste, ofrece m uchas lecturas
independientes quiz ms que N , que au n q u e no h ayan
sido recogidas en el a p a ra to crtico in d ican la degradacin
de la transm isin m anuscrita.
No existe u n a vinculacin estrecha entre L y N, com o no
sea el hecho de encontrarse d entro de la g ran fam ilia . Es
curioso que las relaciones entre cada u no de ellos y el resto de
los m anuscritos varen segn el libro que se analice. Por ejem
plo, en el libro I h ay u n claro predom inio de lecturas com unes
a L ap , lo q u e lleva a pensar en u n a influencia de u n modelo
tipo quantum-, sin em bargo, en el libro I I se o pera u n cam bio

1 I b id .

[x x x v ii]
IN T R O D U C C I N

y se producen coincidencias ZL, y en el libro V I puede casi


hablarse exclusivam ente de coincidencias LN y PL. Esto nos
advierte del peligro de in te n ta r delim itar dem asiado el rea
de estos m anuscritos, que podram os considerar pertenecientes
a u n a zona de influencia sim ilar a la de Z.
Los otros tres m anuscritos espaoles proceden de la Biblio
teca N acional de M ad rid : el 10238 ( = G), ff. 128vb-l5 2 va 1;
de El Escorial: el ) . I. 8 ( = M ), ff. 107v-139 y el S. II. 3
( = D ), ff. 155-199v. Los tres p ertenecen al grupo Qiiantim, es
decir, fam ilia de G ercke, y en com n tienen su coincidencia,
en m uchas ocasiones, de lecturas equivocadas. M y C hacen
el paso del libro I I I al IV a sin explicit ni incipit (ff. 124ra-145va
respectivam ente), as como tam b in el de IV a a IV b (ff. 126ra
y 148ra respectivam ente) ; ello d a como resultado la contabi-
lizacin del total de los libros com o cinco. Esta afinidad entre
am bos se deja sentir, adem s, en el m ayor nm ero de lecturas
com unes a GM con respecto a D. P articip an los tres de la pre
sencia de ttulos am pliados, as como de frecuentes in tro d u c
ciones a captulos aislados d entro de cada libro. El conjunto
es poco valioso, aun cuando en ocasiones, sobre todo D, nos
haya servido p a ra fu n d am en tar lecturas no despreciables.
Estos ltim os m anuscritos, especialm ente M , se e n c u e n
tra n estrecham ente vinculados a otro de los m anuscritos que
he colacionado: W olfenbttel, G udianus X , siglo X I I I ( = W ).
Las Naturales Qiiaestiones o cu p an los folios 123v-161v. C om parte
las m ism as caractersticas de G D M , si bien h a sufrido m uch
simas ms correcciones m arginales e interlineales que stos.
L a vinculacin con M es perceptible incluso en las in tro d u c
ciones a los captulos de que he h ab lad o anteriorm ente al refe-

1 La noticia del mismo la debo a la am abilidad del D r. R ubio, de la U n i


versidad Com plutense de M adrid.

[x x x v i i i ]
IN T R O D U C C I N

iim e al conjunto ele C D M . D ebido a que los cuatro son ta r


dos, sus afinidades con m anuscritos pertenecientes a uno u otro
grupo son m uy frecuentes.

Por ltim o dos m anuscritos, procedentes de u n mismo m o


delo: C am b rai 555 (513), siglo X I I ( = Q ,), a dos colum nas,
y St. Jo h n s College, O xford, siglo X I I ( = J ) , a dos colum nas
tam bin. L a o b ra en Q, o cupa los folios 12l r-163v, y l r-44v
en J . Ambos pertenecen a la fam ilia . J h a sido corregido
despus, y la m ayora de las correcciones estn hechas sobre
raspados, en ocasiones de m odo ta n perfecto que incluso es
difcil percibirlas en fotocopia. O tras correcciones se h a n hecho
sub p u n tean d o y con aadidos sobre la lnea: en Q, hay algn
incipit de libros anteriores, si bien no h ay incipit ni explicit glo
bal. En J falta en todos los casos. En el caso de Q_ se observa
que el m odelo sobre el que est copiado no es nico: lecturas
como afferebat se convierten en Q_ en afferebat uel inafferebat
(IV b 6. 2), alii en alii uel alteri (IV b 7, 1), etc. E n conjunto,
am bos estn m uy prxim os al tipo sobre el que parece apo
yarse el m anuscrito H .

Es v erd ad que la colacin de los ocho m anuscritos m encio


nados, si exceptuam os N L , no h a ap o rtad o resultados sorpren
dentes al estado de la cuestin en el caso del texto de las N a
turales Qiiaestiones1. Pero tam b in es v erd ad que, sin dejar
ap arte el alto valor que p u ed a ten er la elim inacin de algunos
pasajes corruptos, incluso los resultados, apoyo h asta cierto
p u n to de u n a tradicin filolgica, p u ed en servir de aliciente,
cuando la resultante es la confirm acin de trabajos com o los
de Gercke.

1 D e todos m odos, algunas veces las coirecciones de G D M W h an aportado


valiosas lecturas en pasajes m uy difciles.
IN T R O D U C C I N

Las aportaciones de G D M W al a p a ra to crtico son espo


rdicas. D ebido a que los cu atro son tardos, ofrezco en el
ap arato crtico exclusivam ente las v ariantes de inters especial
o aquellas de inters en que coinciden los cuatro, o bien alguno
de ellos. L ecturas aisladas apenas se en co n trarn , debido a su
falta de inters general. E n algunos libros como el IV a ta m
poco h a n sido puestos a co n trib u ci n todos ellos.

E n el caso de W , sobre todo, en el que las correcciones son


abundantsim as, no distingo en tre si W 2 es de u n a u o tra m ano,
sim plem ente con ello indico que W 1 es la lectu ra original en
caso de que h ay a u n a segunda lectura-y ,W 2 las correcciones
o adiciones interlineales o m arginales.

Por lo que respecta al a p a ra to crtico en su presentacin, es


fundam en talm en te negativo. H e prescindido de intro d u cir
aquellas variantes que no a p o rta b a n n ad a a la com prensin
de la transm isin textual, o no p lan teab an u n a alternativa al
texto fijado en la edicin; en resum en, h an desaparecido todas
las tiansposiciones (a pesar del inters que p u e d a n tener en
ocasiones, desde el pun to de vista de las clusulas m tricas),
adiciones o supresiones de verbos cpula, presencia o ausencia
de h, e en lu g ar de ae, confusiones que p ueden deberse a la
m ala com prensin de abreviaturas, siem pre que no sean espor
dicas sino constantes, etc. E n caso de duda, y siem pre en fun
cin de red u cir el volum en del ap arato , he preferido elim inar
las lecturas de los m anuscritos que ya ap arecen en ediciones
anteriores, a lecturas de los que yo aporto p o r p rim era vez:
es el caso especialm ente de ABV. Al mismo tiem po he de ad
vertir que, cuando en la edicin de Gercke u O ltra m a re falta
alguna v arian te de los m anuscritos por ellos m anejados y no
por m, la v a ria n te tam b in falta, com o es lgico, en mi a p a
rato crtico (p. ej.: I I 32, 1, 3).

[x l ]
IN T R O D U C C I N

E d ic io n e s

Por lo q u e se refiere a ediciones del texto, en E spaa no


contam os con n in g u n a de esta o b ra an terio r al s. X X , como
no se considere edicin las Castigationes del Pinciano al texto.
H e consultado las que, en mi opinin, p odan resultar in
teresantes p a ra la m ejora del texto, a u n cuando se supona
que h a b a n sido m anejadas p o r los editores m odernos anterior,es,
especialm ente Gercke, y de ese m odo he localizado algn error
que se h a b a deslizado en G ercke, y a p a rtir de l en todas las
ediciones. D en tro de las consideradas im portantes, he u tili
zado la de Matthaeus Fortunatus o Aldina, la de Erasmo, las Cas
tigationes del Pinciano, y la de Muret. L a A ldina y el P inciano,

[xli ]
IN T R O D U C C I N

aunque con algn error, como he dicho, h a b a n sido puestas a


contribucin casi exhaustivam ente por Gercke, pero no es se
el caso de Erasm o y M uret. Bien es verdad que las posibili
dades de explotar a estos ltim os son m e n o re s1.
Con respecto a los editores de Sneca, en esta obra, per
tenecientes al siglo X X , he p a rtid o de la edicin de Gercke y
de sus observaciones a la ob ra, si bien tam bin ha sido puesta
a contribucin la de O ltram are, sobre todo en lo que afecta
a la especificacin de lecturas, que en Gercke suele hacerse
por grupos de m anuscritos. O ltram are h a elim inado muchos
m anuscritos usados por G ercke y ha despejado el ap arato
crtico, dejndolo reducido a sus lneas fundam entales. T o
m ando como base el n m ero de m anuscritos utilizados por
O ltram are, y contrastando las lecturas con las de Gercke se
h a elaborado, en la p arte que dependo de ellos, mi ap arato
crtico. N o sucede as con la fijacin del texto, aspecto en el
que he podido contar con num erosas aportaciones posteriores
a O ltram a re 2. A pesar de todo, en el ap arato crtico he reco

1 Com o posible fuente de inform acin p a ra algunos pasajes he utilizado


cl Speculum naturale dp V incent d r Beauvais y la obra de R . B a c o n . Opus maius, que
h an usado el escrito de Sneca.
2 G a r r o d , H . W ., Notes on the N aturales Quaestiones of Seneca, Class.
Quat. 8, 1914. 272-281 y 9, 1915, 39-49; M uller, F., Ad Senecas N aturales Q iiae
stiones obseruatiunculae, Mnem. 45, 1917, p p. 319-337; A x e l s o n , B., Seneca-
studien. Kritische Bcmerkungen zu Senecas Naturales Qiiaestiones, L und 1933 y Neue
Senecastudien. Textkritische Beitrage zu Senecas Epistulae morales, L und 1939; C a s t i -
g l io n i , L ., S tu d i A nneani IV . N ote critiche ai libri delle Q uestioni N aturali,
R .F .l.C . 49, 1921, 435-455 y 50, 1922, 55-66; A l e x a n d e r , H . W ., Senecas Naturales
Quaestiones. The text emended and explained, U niv. o f California P ubl. in Class Philo
logy 13, 1948, pp. 241-332. U n a com pilacin de todas las lecturas y conjeturas
a p artir de 1945 nos la ofrece Z e i n z , J . H ., Recent critical work in the text o f the prose
writings o f L . Annaeus Seneca, T h e O hio S tate U niv. 1965.

[X L .Il]
IN T R O D U C C I N

gido escasas conjeturas, ya que el hacerlo h u b iera supuesto


duplicar el volum en del mismo.
A las dos ediciones m encionadas, la de G ercke y O ltra
m are, he de a a d ir la de F.-P. R ichard, de la editorial G arnier,
la de C. C ard en la B ernat M erge, y la de C orcoran en edi
ciones Loeb.
U n breve com entario sobre ellas, de conjunto, puede servir
de orientacin. Dejo de m om ento el problem a de la traduccin,
p ara centrarm e en el texto que nos ofrecen. R econociendo como
todo el m undo reconoce el enorm e valor de la edicin de G ercke,
por lo que supuso en la historia de la trasm isin tex tual de las
Naturales Quaestiones, y en la adscripcin a grandes fam ilias de
todos los cdices, no me parece ju sto dep reciar la labor de
O ltram are en ese terreno, au n q u e se h ay a hecho en ocasiones 1.
Es evidente que cu alquier edicin posterior a la de Gercke,
que p re ten d a em ularla, p arte de u n a situacin que no le es
precisam ente favorable. Podram os decir en p alab ras de O l
tram are 2 : vouloii faire nouveau to u t le trav ail du savant
allem and, on o b tien d rait p ro b ab lem en t une rcolte tout fait
disproportionne au tem ps et aux efforts q u elle a u ra it co
ts. Pero ello, en mi opinion no quiere decir que el m rito
de O ltram a re resida slo en la traduccin, sino tam bin en
algo insinuado u n poco ms a rrib a : h ab er sabido desbrozar
el ap a ra to crtico, h a b e r revisado y revalorado lecturas selec
cionando lo til, y de ese m odo h ab er facilitado u n futuro
anlisis del texto. F rente al texto de Gercke, el de O ltram are
se encu en tra m uchas veces libre de pasajes corruptos, y va un
paso ms all con respecto a l. L a p ru eb a de la validez de su
labor es que las. ediciones posteriores a 1929, fecha de la mis-

1 Cf. R L 9, 1931, 375. M arouzeau.


2 0 . c., xxix.

[X L III]
IN T R O D U C C I N

m a, siguen ms de cerca el texto de O ltra m a re que el de Gercke.


Efectivam ente las otras tres ediciones m encionadas se m antie
nen dentro de los mismos cauces de las del investigador francs.
A dem s de las ya citadas de O ltram are, R ich ard, Gardo
y C orcoran, he p rocurado consultar todas las traducciones
espaolas aisladas, aun sin texto latino. H e com enzado por
la de Alonso de C artagena, en el ms. 201 (s. X V ) de la Biblio
teca U niversitaria de S alam anca. Se tra ta de u n a seleccin de
pasajes de las Naturales Quaestiones de Sneca, intercalados, en
u n florilegio de la obra en tera de este autor. Los pasajes son
(aunque no en este o rd e n ): I I 32, 3-8; I I 35; II 38, 2-4; I I I
praef. 7-9; IV b 13, 5-6; V I I 25, 1-3. Es notable la elegancia de
la traduccin, as como la h ab ilid ad en soslayar las dificulta
des plantead as p o r algn locus corruptus1.
L a siguiente, en o rden cronolgico es la de F. N avarro y
Calvo, c itad a en otros lugares como de P. Fernndez de N ava-
rrete 2. Le siguen la de O ltra m a re 3, R ich ard 4, Izquierdo 5,
C ard 6 y C orcoran 7. Puede decirse sin tem or a error, que

1 A unque en u n orden distinto, es de m ucho inters la num eracin que


Alonso de C artag en a d a a los libros. T res de los pasajes estn incluidos en libros
cuya n u m eracin corresponde al libro I I I com o libio inicial (IV b y V I I = 3 y 6),
el resto corresponde a la v ulgata actu al. L uego el m anuscrito m anejado corres
pond a a u n a ordenacin del m aterial no coincidente con la num eracin de los
libros, o bien utiliz dos m anuscritos distintos p a ra las dos series de pasajes.
2 Fe r n n d e z de N a v a r r e t e , P. - N avarro y C a l v o , F ., Tratados filos
ficos por L. A . Sneca, M ad rid 1884.
3 O ltram are, P ., Snque. Questions Naturelles, Paris 1929.
4 R ic h a r d , F .-P ., Snque. Recherches sur la Nature, Paris 1935.
5 L. A . Sneca. Los ocho libros de cuestiones naturales. T rad , directa del latn
p o r J . L . I z q u ie r d o H ernndez, P ref., notas e ndices de A. M ie l i, Buenos Aires
1948.
6 Sneca. Questions Naturals, text revisat i trad u it de C. C a r d , 3 vols., Bar
celona 1956-59.
7 Seneca. Naturales Quaestiones, 2 vols., L ondon 1971.

[X L IV ]
IN T R O D U C C I N

las traducciones de Izqu ierd o y C ardo se h a n beneficiado


grandem ente de la de .O ltra m a re , y en cierta m edida tam bin
puede incluirse a C orcoran, au n q u e dem uestra u n a in depen
dencia m ucho m ayor respecto a la edicin francesa. Especial
m ente en el caso de Izqu ierd o casi p o d ra hablarse de u n a
traduccin del francs en lu g ar del latn. T am b in es verdad
que la traduccin de O ltra m a re es de g ran calidad, pero no
es menos cierto que el castellano, por principio, exige u n tra
tam iento de frase distinto al del francs. C on ello quiero decir
que, aun no preten d ien do m ejorar la trad u cci n de O ltram are,
s he procu rad o m an ten er m i independencia respecto a ella,
acogindom e a unos criterios en la traduccin que necesaria
m ente no p ueden coincidir con los del investigador francs,
precisam ente p o rq u e la lengua no es la m ism a 1.
En mi versin he procu rad o m an ten er el aire del texto la
tino tradu cid o , m ezcla de lenguaje cientfico-literario-barroco,
aun a costa, en ocasiones, y de eso soy consciente, de perd er
viveza en el estilo. Si lo he logrado o no, es cuestin que ya
qued a fuera de mi dom inio.

S alam an ca, septiem bre 1977

1 D eben ser m encionadas, au n q u e sean parciales, las traducciones inde


pendientes del libro V I, dedicado a los terrem otos: C h a b e r t , S., L . A nnaeus S-
nque. Sismologie, Anuales de VUniv. de Grenoble 15, 1903, 155-190, T r a g l i a , A .,
L . Anneo Seneca. Trattato sui terremoti, R o m a 1965.

[X L V ]
B IB L IO G R A FIA

A bel, ., Bauformen in Senecas Dialogen, H eidelberg 1967.


A l b e r t i i, E ., La composition dans les ouvrages philosophiques de Snque, Paris 1923.
A lexander, W. H ., S enecas N aturales Q uaestiones. T h e text em ended and
explained, Univ. o f Calif. Public, in Class. Phil. 13, 8, 1948, 241-332.
C hange of colour in m o rib u n d fishes, Class. Week. 48, 1955, 192-193.
A n d r , j . , Etude sur les termes de couleur dans la langue latine, P a r is 1949.
A xelsn , B., Senecastudien. Kritische Bemerkungen zu Senecas Naturales Quaestiones,

L u n d 1933.
Nene Senecastudien. Textkritische Beitrge zu Senecas Epistulae Morales, L u n d 1939.
B o Nn e a u , D ., La crue du N il, Paris 1964.
L origine gyptienne de lexplication stocienne de la crue du Nil, Assoc.
G. Bud, Actes du V IIe Congrs, Paris 1964, 260-262.
B o y a Mc , P., Le stocisme R om e, Assoc. G. Bud, Actes du V IIe Congrs, Paris
1964, 218-254.
B u r t o n , H . F., Senecas idea of God, Am. Journ. Theol. 13, 1909, 350-369.
C a s t ig l io n i , L ., Studi A nneani IV . N ote critiche ai libri delle Q uestioni N a
turali, R.F.I.C . 49, 1921, 435-355 y 50, 1922, 55-56.
C o n trib u to alla storia del testo delle N aturales Q uaestiones diSeneca, Ann.
Fac. Lett. Fil. Mag. Unir. Cagliari 18. 1951. 83-102.
C a t t in , A., Snque et lastronom ie, Hommage L. Herrmann, Bruxelles 1960,237-
243.
C o d o e r , C ., T rad u cci n de la term inologa cientfica de Sneca, Actas I II
Congr. Esp. Est. Clas., M ad rid 1968, 55-60.
C o u r t n e y , E., C onjectures in Senecas prose works, Inst, o f Class. Stud. 21, 1974,
100-106.
C h a b e r t , E ., L e trem blem ent de terre Pom pei et sa vritable d a te (5 fv. 62
a. J . C.), Mlanges G. Boissier, Paris 1903, 115-119.
L . A nnaeus Snque. Sismologie, Annales de lUniv. de Grenoble 15, 1903,
155-190.
C h a t e l a i n , L ., T horie d au teurs anciens sur les trem blem ents de terre, M
langes d archologie et d histoire 29, 1908, 87-101.

[xLVIl]
B IB L IO G R A F IA

D o d d s , W . R ., The ancient concept o f progress, O xford 1973.


D r io t o n , E . - V a n d ie r , J . , Les peuples de rOrient Mditerranen, II. L'Egypte, Paris
1946.
E d e l s t e in , L ., The idea o f progress in Classical Antiquity, Baltim ore 1967.
F a r r in g t o n , B ., Science in Antiquity, O xford 1950.
F o e r s t e r , O ., Handschriftliche Untersuchmgen zu Senecas Epistulae Morales und Natu
rales Quaestiones, S tu ttg art 1936.
G a l d i , M ., D i u n a partico lare form a di ripetizione nelle N Q di Seneca, Mou-
seion 1, 1923, 118-125.
G a r r o d , H . W ., N otes on the N atu iales Q uaestiones of Seneca, Class. Quart. 8,
1914, 272-281 y 9, 1915, 39-49.
G e o r g e s , L ., Les citations virgiliennes dans les ouvrages en prose de Snque le philosophe,
M m oire Licenc., U niv. C athol. de L ouvain, 1941.
G e r c k e , A ., Seneca-Studien, Leipzig 1895.
G ia n c o t t i , F ., Cronologa dei Dialoghi di Seneca, T orino 1957.
G r im a l , P ., Est-il possible de d a te r u n trait de Snque?, Rev. Et. Lat. 27,
1949, 178-188.
Place et rle du temps dans la philosophie de Snque, Rev. Et. Ane. 70,
1968, 22-109.
- Snque ou la conscience de l Empire, Paris 1978.
H a l k in , L ., La supplication d'action de grces chez les Romains, Paris 1953.
H e r r m a Nn , L ., C hronologie des oeuvres en prose de Snque, Latomus 1,1937,
94-112.
H o l l , ., Die Naturales Quaestiones des Philosophen Seneca, Diss. J e n a 1935.
L a f r a n q u e , M ., Poseidonios d Apame, Paris 1964.
L f.coc ), R ., Q uelle d ate assigner la p rem ire catastrophe de Cam punie. 6 2 ou
6 3 a. C .?, Ant. Class. 18, 1949, 85-91.

L e h m a n n , P., Mittelalterliche Bibliothekskatalogen Deutschlands und der Schweiz, M n


chen 1918-1928.
M aurach, G ., Z u r E igenart u n d H erk u n ft von Senecas M ethode in den N atu
rales Q uaestiones, Hermes 93, 1965, 357-369.
M a z z o l i, G ., N ote e discussione. D ue note anneane, Athen. 4 6 , 1 9 6 8 , 3 5 5 -3 6 8 .
Seneca e la poesa, M ilano 1970.
M erchant, F. J . , Seneca an d h is theory o f style, Am. Journ. Phil. 2 6 , 1 9 0 5 , 4 4 -
59.

M otto, A. L ., Guide to the thought o f L . A . Seneca, A m sterdam 1970.


Seneca, New -Y ork 1973.

[X L V IIl]
B IB L IO G R A F IA

M ller, F., A d Senecas N aturales Q uaestiones obseruatiunculae, Menm. 45,


1917, 319-337.
N ie l s e n , . , L e s n o m s g re c s e t la tin s d e s v e n ts , Class, et med. 7, 1 9 45, 1-13.
O ltra m are, P ., L e codex Genevensis des N aturales Q uaestiones de Snque,
Rev. Phil. 45, 1921, 5-44.
R a m b a u d , M ., Cicern et lhistoire romaine, Paris 1953.
R W ., Lucius Annaeus Seneca. Das Problem der Bildung in seiner Philosophie,
ic h t e r ,

A m berg 1939.
S a m b u r s k y , S ., The physical world o f the Greeks, L ondon 1956.
S a u n e r o n , S ., L e N i l e t l a p lu i e , Bull. Inst. Fr. Arch. Or. 5 1 , 1 9 52, 4 1 -4 8 .
S o l m s e n , F., Aristotles system o f the physical world, New-York 1960.
S t a h l , G., Aufbau, Darstellmgsform und philosophischer Gehalt der Naturales Quaestio
nes des L . A . Seneca, K iel 1960.
S t a h l , W . H ., Roman Science, M adison 1962.
T ho m so n, J . O ., History o f ancient Geography, C am bridge 1948.
T im o t h y , H . B., The tenets o f Stoicism, assembled and systematized, from the works o f L.
A. S., A m s te r d a m 1973.
T r a g l ia , A ., L. Anneo Seneca. Trattato sui terremoti, R om a 1965.
T r a n a , A ., Lo stile drammatico del filosofo Seneca, Bologna 1974.
W e in s t o c k , S., L ibri fulgurales, Pap. Brit. Sch. Rome, 19, 1951, 122-153.
Z e i n z , J . H ., Recent critical work in the text o f the prose writings o f L . Annaeus Seneca,
T h e O hio S tate U niv. 1965.
E D IC IO N E S

L. A nnei Senecae N atu raliu m Q uaestionum libri V II M atthaei F o r t u n a t i in


eosdem libros annotationes (Venetia) 1522.
L. A nnaeus Seneca a M . A n t o n io M ureto correctus et notis illustratus... R om ae
1 525.
L. A nnaei Senecae opera, q u ae extant om nia, cum D . E r a s m i R o t . Scholiis... ac
F e r n a n d i P in c ia n i in universum opus castigationibus, L ugduni 1555.
Bibliotheca m u n d i V i n c e n t i i B u r g u n d i ex ordine predicatorum uenerabilis episcopi
B e l l o v a c e n s is , speculum q u adruplex naturale, doctrinale, m orale, historiale,
D uaci 1624.
B a c o n , R ., Opus Maius, ed. J . H . Bridges, 2 vols., O xford 1897.
G e r c k e , A ., L. Annaei Senecae Naturales Quaestiones libri VIII, S tu ttg art 1907.
O ltram are, P., Snque, Questions Naturelles, ed. Belles L ettres, Paris 1929.
R ic h a r d , F.-P ., Snque. Recherches sur la nature, ed. G arnier, P aris 1935.
C a r d , C ., Sneca. Questions Naturals, ed. B ernt M etge, Barcelona 1956-59.
C o r c o r a n , T h . H ., Seneca. Naturales Quaestiones, ed. Loeb, L ondon 1971.

T R A D U C C IO N E S AL C A S T E L L A N O

P. F e r n n d e z de N a v a r r -e t e ... Tratados filosficos por L . A . Sneca, t. 2 , M a d rid


1 884.
I z q u ie r d o H ernndez, J . L ., L. A. Sneca. Los ocho libros de Cuestiones Naturales,
Buenos Aires 1948.

[U ]
C O N S P E C T U S S IG L O R U M

H Parisinus lat. 8624, saec. X I I /X I I I


Z Geneuensis lat. 77, saec. X I I ex.
P Parisinus la t 6628, saec. X I I I
L Escurialensis O . I II . 2, saec. X IV
N Escurialensis N. I I I . 16, saec. X I II
Q Cam eracensis 555, saec. X II
J Oxoniensis collegii Scti. Iohannis 36, saec. X I I I
E Berolinensis lat. 9, saec. X I I I
A Leidensis Vossianus lat. 55, saec. X I I I
B Bambergensis . IV . 16, saec. X I I
V V aticanus Palatinus 1579, saec. X I I / X I I I
YV G uelferbytanus G udianus 10, saec. X I I I
C M atritensis 10238, saec. X IV
D Escurialensis S. I I . 3, saec. X IV
M Escurialensis Q . I. 8, saec. X IV

a consensus codicum ABV


consensus codicum YVCDM

[L U ]
L. ANNAEI SENECAE

NATVRALIVM QVAESTIONVM
LIBRI OCTO

VOLVMEN I
LIBER PRIMVS
[L IB E R P R IM V S ]
L IB E R S E P T IM V S

De ig n ib v s ( c a e l e s t ib v s )

(.Prafatio) Q u an tu m in te r philosophiam interest, Lucili


uirorum o p tim e ,-e t ceteras artes, ta n tu m interesse existimo in
ipsa philosophia in te r illam p a rte m q u ae d hom ines et hanc
quae ad deos p ertinet. A ltior est haec et anim osior;

L iber septim us H : incipit sextus Z incipit quintus L N incipit liber q u in


tus Q, incipit liber prim us De ignibus (caelestibus) Gercke: d e discurren
tibus Z de flum inibus et tonitruis L N de quaestionibus naturalibus lucii amici
(annaei D) Senecae de diuersitate u ap o ru m eleuatorum in altum et de diuersi-
tate figurarum et q u an titatu m ipsorum et significationibus ipsorum DG ad L u
cilium Lucii A nnaei Senecae de quaestionibus naturalibus de ignibus caelestibus
et hiis q u ae fiunt circa stellas MW de Iride Bacon De ignibus (in aere
discu rren tib u s) Oltr. praeftio add. Fortun. P r a e f . 1 inter om. L
3 h an c: illam LAB 4 pertinet: spectat

[4 ]
[L IB R O P R IM E R O ]
L IB R O S P T IM O

Sobre los fu eg o s celestes

Pref. T a n ta distancia m edia, Lucilio mi m ejor amigo, entre


la filosofa y el resto de las c ie n c ia s1, c u a n ta creo que m edia,
d entro de la filosofa en s, entre la p arte que ata e a los hom bres
y la que ata e a los d io ses2. sta es m s p ro fu n d a y requiere

1 S obre la p ostura de Sneca en la consideracin de la filosofa respecto al


resto de las ciencias, puede verse la epstola 88. L a designacin utilizada en las
cartas es la m ism a de ars o arte. Este prlogo siem pre ha constituido un problem a
en lo que se refiere al contraste entre las opiniones expresadas aq u sobre el es
tudio de la natu raleza, y las m anifestaciones que sobre este mismo p u n to hace
en otros escritos, p o r ejem plo en la epstola 88. U n o de los m ltiples intentos de
conciliar la supuesta incongruencia lo tenem os en R i c h t e r , W ., Lucius Annaeus
Seneca. Das Problem der Bildung in seiner Philosophie, Inaug. Diss., A m berg 1939,
espec. pp. 84 ss.
2 F rente a la divisin que el propio Sneca hace de la filosofa en ep. 89,
9: ...moralem, naturalem et rationalem (cf. C e.. Acad. 1. 5 s.). aq u parece referirse
a la sapientia y no a la philosophia, pues en otro pasaje de la carta m encionada (89, 5),
despus de p lan tear la necesidad de distinguir entre sapientia y philosophia, define
a la prim era com o diuinorum et humanorum scientia segn otros : sapientia est nosse
diuina et humana et horum causas y se refiere a la philosophia com o studium uirtutis (8),
y a las partes en que se divide les atribuye las siguientes funciones (9) : Prima com
ponit animum\ secunda rerum naturam scrutatur; tertia proprietates uerborum exigit...* En
ese m ism o sentido introduce m s adelante (11), al hacer la crtica de la divisin
de la filosofa en dos partes p o r E picuro: naturalem atque moralem, rationalem remo-
uerunt. Deinde, ...alio nomine rationalem induxerunt, sed eum accessionem esse naturalis
partis existimant (cf. C e., N at. deor. 2, 13-15 y S e n ., Ep. 88, 24). Obsrvese, sin em
bargo, p o r otro lado, la significativa equivalencia entre sapiens y philosophus de
la Ep. 88, 26 ss.
P r a e f., 1 N A T V R A L IV M Q V A E ST IO N V M LIB . I P r a e t'., 3

m ultum perm isit sibi ; non fuit oculis co n ten ta ; m aius esse q u id
dam suspicata est ac pulchrius quod extra conspectum n a tu ra
2 posuisset. D enique inter duas interest q u a n tu m in te r deum et
hom inem . A ltera docet quid in terris agendum sit, altera quid
ag atu r in caelo. A ltera errores nostros discutit et lum en ad-
m ouet quo discern an tu r am b ig u a u ita e ; altera m ultum supra
hanc in q u a u o lu tam u r caliginem excedit et e tenebris ereptos
3 perducit illo u n d e lucet. E quidem tunc reru m n a tu ra e gratias

ago cum illam non ab hac p a rte uideo q u a publica est, sed cum
secretiora eius in trau i, cum disco q u ae uniuersi m ateria sit,
quis au cto r a u t custos, quid sit deus, totus in se te n d a t an et ad
nos aliquando respiciat, faciat cotidie aliquid an semel fecerit,
pars m u n d i sit an m undus, liceat illi hodieque decernere et ex
lege fatoru m aliquid derogare an m aiestatis dem inutio sit et
confessio erroris m u ta n d a fecisse... necesse est eadem placere ei

1.6 pulchrius: pulcri L ex tra: e. nostrum D 2.1 denique: d. tan tu m


4 altera h an c om. B m ultum h anc om. A C m ultum uolu tam u r
om. V 6 p erd u cit: ducit N lucet: licet N 1 3.2 q u a : quae N aD C M
uniuersi: uniuersali L 4 auctor sit a u t: autem J 1 autem quis Q,
q u id : quis ZQ , a n om. L et om. ad om. N 7 derogare: erogare
N 8 fecisse: f. itan e uero? quasi aliquid facere non possit, quin m u tet quod
an tea fecerit! sed Diels Gercke

L5]
P re f., 1 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1 P re f., 3

m s esfuerzo; se h a lanzado m uy lejos, no se h a contentado


con la visin, sospech que exista algo de m ayor en v ergadura
y ms bello que la n atu ra le z a poda h a b e r colocado fuera
del alcance de n uestra m irad a. En fin, m edia en tre las dos la 2
mism a distancia que entre dios y el hom bre. L a u n a ensea
qu debe suceder en la tierra, la o tra qu sucede en el cielo.
L a u n a disipa nuestros errores y nos aproxim a la luz con que
analizar las am bigedades de la v id a; la o tra se sita muy por
encim a de la oscuridad en que nos debatim os y conduce a
los arrancad o s de las tinieblas al lug ar de donde procede la luz.
Por m i p arte, es claro que doy las gracias a la n atu raleza, 3
no precisam ente cuando la contem plo bajo el aspecto que es
com n a todos, sino cuando m e he intro d u cid o en sus pene
trales, cuando ap rendo cul es la m ateria del universo, quin
el responsable y g u a rd i n de l, qu es dios, si se repliega en
s mismo por entero o si tam bin lanza su m ira d a alguna vez
sobre n o so tro s1; si es p a rte del m undo o es el m undo 2; si liace
algo todos los das o lo hizo de u n a sola vez p o r todas 3, si le
es posible, incluso hoy en da, d ecretar y dero g ar algo fijado
por la ley del hado, o bien supone u n a m en g u a de su sobera
na y reconocim iento de erro r el h a b e r hecho m utable el u n i
verso. Ahora bien, es lgico que siem pre agrade la m ism a

1 Gf. Co., N at. deor. 1, 53 ss.


2 Cf. P l i n . 2, 1-2 to m an do mundus com o p u n to de referencia. P ara u n a
exposicin de las distintas teoras sobre la divinidad, C e., N al. deor. 1, 26 ss.; sobre
este p u n to en concreto, 1, 33 (opinin de Aristteles) y 1, 39 (de C risipo): modo
mundum ipsum deum ducit esse, e ipsum mundum deum dicit esse, respectivam ente.
3 Cf. S e n ., De ben. 6, 23, 1 en este ltim o sentido: statuerunt (sc. dii) quae non
mutarent. E n Ep. 58, 24 el p lan team iento, m ucho m s m atizado, no presenta como
com patibles las dos posibilidades: mundus quoque, aeterna res et inuicta, mutatur nec
idem manet. Quamuis enim omnia in se habeat, quae habuit aliter habet quam habuit.

[5]
P ra e f., 3 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I P r a e f., 6

cui nisi o p tim a placere non possunt. Nec Ob hoc m inus liber et
potens; ipse est enim necessitas sua.
4 Nisi ad haec ad m itterer, non ( ta n ti) fu erat nasci. Q uid
enim erat cur in num ero u iu en tiu m me positum esse g aude
rem ? An u t cibos et potiones percolarem ? u t hoc corpus causa
rium ac fluidum , p eritu ru m q u e nisi subinde im p letu r, farcirem
et. uiuerem aegri m inister? u t m ortem tim erem , cui u n i nasci
m ur? D etrah e hoc, inaestim abile bonum , non est u ita tan ti ut
s sudem, u t aestuem . O q u am co n tem p ta res est hom o, nisi
supra h u m a n a surrexerit! Q p am d iu cum affectibus collucta
m ur, quid m agnifici facim us? E tiam si superiores sumus, p o r
ten ta uincim us. Q uid est cu r suspiciam us nosm et ipsi quia
dissimiles deterrim is sum us? N on uideo q u are sibi p laceat qui
6 robustior est in ualetu d in ario . M u ltu m interest in ter uires et
bonam ualetudinem . Effugisti u itia an im i; n on est tibi frons
ficta, nec in alienam u o lu n ta te m sermo com positus, nec cor
inuolutum , nec a u a ritia qu ae, quicq u id om nibus abstulit, sibi
ipsi neget, nec luxuria pecu n iam tu rp ite r perdens q u am turpius
reparet, nec am bitio quae te ad dignitatem nisi p er indigna
non ducet: nihil adhuc consecutus es; m ulta effugisti, te non-

3.9 liber et potens ego: liber est potens H N liber ac (et ) potens est , liber
est et potens ZAV est liber et (aut B om. Q.) potens Q .JB 10 enim om. iSf
4.1 nisi: non N ad m itterer: ad m itteret Z W 1 Lfstedt tan ti suppi. Leo:
operae pretium Z iu u erat Axel. 3 causarium : causarum Z casurum Q W
percausarium J 4 im p letur: im pleretur N im pleatur supletur Z
5 u n i: omnes uni omnes A 2BV W 2 6 inaestim abile: inuestigabile N W
5.3 sum us: simus L p o rten ta om. L 4 uincim us: uincim ur L cur:
quod A*B suspiciamus : suspicamus L suspicimus ArB ipsi : ipsos Q. JB
5 dissimiles: similes H N L D 'C M placeat: placet H Z P L Q J 1 6.1 m ul
tu m u aletudinem om. B in ter om. L 3 in alienam : inalienant Q J 1
4 in u o lu tu m : in uoluit L 5 ipsi : ipsa a M W neget: negat 2

[6]
P r e f ., 3 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P ref. 6

situacin a u n ser a quien no puede a g ra d a r sino lo m ejor.


Y no por ello es menos libre y poderoso, pues l mismo cons
tituye su p ro p ia necesidad. Si yo no tuviese acceso a estos 4
problem as, no hubiese m erecido la p en a nacer. E n efecto,
qu razn ten d ra p a ra alegrarm e de o cu p ar u n lugar entre
el nm ero de los seres vivos? Tal vez el servir de filtro a ali
m entos y bebidas?, el em b u tir este cuerpo dbil y sin consis
tencia, destinado a perecer si no se le llena sin descanso, y
vivir supeditado a u n enferm o?, el tem er la m uerte, lo nico
p ara lo que nacem os? Aleja este bien inapreciab le, no vale la
vida tan to como p a ra sudar, ato rm en tarm e. Ah, qu desprecia- 5
ble es el hom bre, si no consigue elevarse por encim a de lo h u
m ano! En tan to que estam os en lucha con nuestras pasiones,
cul es nu estra valiosa actuacin? A unque somos superiores,
vencemos a m o n stru o s1. Q u raz n h a y p a ra que quedem os
suspensos an te nosotros mismos, p o r el hecho de ser dis
tintos a los peores? N o veo p o r qu debe estar satisfecho de
s mismo el ms fornido de u n hospital. M ed ia g ra n distancia 6
entre la fuerza y u n a b u en a salud. H as escapado a los defectos
del espritu : tu rostro no es fingido, ni tu conversacin se am ol
da al gusto de los dem s; ni h ay doblez en tu corazn; ni
avaricia, que se niega a s m ism a todo lo que a rreb ata a los
dem s; ni afn de lujo, que m algasta vergonzosaniente el di
nero que se p ro cu ra de m odo a n m s vergonzoso; ni a m b i
cin, que no te llevai a alcan zar dignidades ms que a travs
de actos indignos: n a d a has logrado h asta el m om ento. H as
escapado de m uchos peligros, de ti todava n o ! E n efecto, esa

1 C e., Din. 2, 61: (exponiendo la doctrina de Crisipo) nihil enitn fie r i sine
causa potest; nec quicquam f i t quod fie r i non potest; nec, si id factum est quod potuit fieri,
portentum debet uideri; nulla igitur portenta sunt.

[6]
P r a e f ., 6 N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I P r a e f ., 9

dum . V irtus enim ista q u am affectam us m agnifica est, non


quia per se b eatu m est m alo caruisse, sed q uia anim um laxat
et p ra e p a ra t ad cognitionem caelestium dignum que efficit qui
7 in consortium deo ueniat. T u n c consum m atum h ab et plenum -
que bonum sortis h u m an ae cum calcato om ni m alo petit
altum et in interiorem n a tu ra e sinum uenit. T u n c iu u a t inter
ipsa sidera u ag an tem diu itu m p a u im e n ta ridere et totam cum
auro suo terram , non illo ta n tu m dico quod egessit et signan
dum m onetae dedit, sed et illo q u o d in occulto seruat poste-
8 rorum auaritiae. N on potest an te contem nere porticus et la
cu n aria ebore fulgentia et tonsiles siluas et d e riu a ta in domos
flum ina q u am totum circum it m u n d u m et, te rra ru m orbem
superne despiciens angustum et m ag n a ex p a rte o p ertum m ari,
etiam ea q u a extat late squalidum et a u t u stum a u t rigentem ,
sibi ipse d ix it: Hoc est illud p u n c tu m quod in te r to t gentes
9 ferro et igne d iu id itu r? O q u a m ridiculi sunt m ortalium ter-

6.8 ista em. D C affectam us: affectas W 2 7.3 in om. N Q .JM W 1 5 illo: illud
6 e t om. H Z P L N Q .J illo: illud posterorum : posterius L 8.1
non: nec nunc L 3 circum it: circuit Z LN J circuerit Q, circum eat
ABMW. circueat V circuerat C 4 ex om. Z 5 etiam : in L q u a:
quae H ^ZL 6 ipse: ipsi N C 1 dixit: ait tot om. L

[7]
P r e f ., 6 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P r e f ., 9

v irtud a que aspiram os es valiosa, no p o rq u e sea u n a dicha


en s el estar libre de todo m al, sino p o rq u e lib era y p re p a ra
el espritu p a ra el conocim iento de los fenm enos celestes y
lo hace co m p artir la suerte de d io s 1. Posee el bien to tal y 7

pleno de la condicin h u m a n a en el m om ento en que, despus


de pasar po r encim a de todo m al, tiende h acia las alturas y va
a d a r en el profundo' seno de la n atu raleza. Entonces, m ien
tras pasea entre los astros, se com place en rerse de los pavi
m entos de los ricos y de la tie rra en tera con todo su oro no
me refiero slo al que h a sacado y entregado p a ra acu ar
m oneda 2, sino tam b in al que conserva oculto, destinado a la
avaricia de los que vengan detrs de nosotros-. No puede des- 8
p reciar los prticos y las techum bres de brillantes paneles de
m arfil, los bosquecillos re c o rta d o s 3 y los ros desviados al in
terior de las casas, antes de h ab er recorrido el universo entero;
y, al contem p lar desde las alturas el orbe de las tierras, estre
cho y cubierto, en su m ayor p arte, p o r el m ar, q u em ado o
helado p o r all p o r donde sobresale en cierta extensin, haberse
dicho a s mismo : es se aquel famoso p u n to que tantos p u e
blos se rep a rte n a sangre y fuego 4? Ah, c.un ridiculas son 9

1 L a afirm acin de que el valor de la uirtus reside en su alcance prope-


dutico resu lta, com o dice R i c h t e r ( o. c., p. 90) casi unstoische y p arece colo
car la fsica p o r encim a d e la tica.
2 E n la Ep. 94, 56 h ab la Sneca del valor de esta m ism a ciencia celeste; es
una idea q u e rep ite en m uchas de las epstolas a Lucilio. P or otro lado, resulta
curioso q u e identifique el oro extrado con el utilizado p a ra acu ar m oneda.
3 Ep. 89, 20 Inlustrium fluminum per priuatum decursus est et amnes magni magna-
rumque gentium termini usque ad ostium a fronte uestri sunt.
4 L a com paracin del espacio terrestre con u n punctum es frecuente en S
neca; entre otros m uchos pasajes lo tenemos en Ep. 49, 3. E n realid ad es u n clich
ya frecuente en los autores clsicos.

[7]
P ra e f., 9 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I P r a e f . , 12

mini ! V itra Istru m Dacis non exeat im perium , H aem o Thraces


in cludat; P arthis obstet E u p h rates; D anuuius S arm atica ac
R o m an a d isterm inet; R henus G erm aniae m odum faciat; Py
renaeus m edium in ter G allias et H ispanias iugum extollat;
in ter A egyptum et A ethiopas h a re n a ru m inculta uastitas iaceat.
10 Si quis form icis d et intellectum hom inis, nonne et illae unam
aream in m ultas prouincias d iu id en t? C um te in illa uere m agna
sustuleris, quotiens uidebis exercitus subrectis ire uexillis et,
quasi m ag n u m aliquid ag atu r, equitem m odo ulteriora explo
rantem , m odo a lateribus affusum , libebit dicere:

it nigrum cam pis agm en.

F orm icarum ,iste discursus est in angusto lab o ran tiu m . Q uid
illis et nobis interest nisi exigui m ensura corpusculi?,
n P u n ctu m est istud in quo nauigatis, in quo bellatis, in quo
regna disponitis; m inim a, etiam cum illis u trim q u e oceanus
occurrit. Sursum ingentia spatia sunt, in q u o ru m possessionem
anim us a d m ittitu r, et ita si secum m inim um ex corpore tulit,
si sordidum om ne detersit et expeditus leuisque ac con-
12 tentus m odico em icuit. Cum illa tetigit, alitur, crescit ac uelut

1 0 .6 V e r u . , A en. 4 , 4 0 4

9.2 Dacis ego. Dacus codd. Dacos Oltr. non exeat: nostrum arceat Oltr.
im perium : istm ium Ister cum Gercke H aem o: hoc L W 2 H aem o
T hraces: H o (m o )traces Q, Sam otraces a G D M W 4 R henus: R henus et N
6 et om. L in cu lta: m ulta L a p 10.1 illae: illam a D M 2 d iuident: di-
u idet L d iu id u n t N cum te: certe N Q D C M L 3 subrectis: sub multis
L ap 4 m odo: m . extrem a ingentem Z ulteriora; altiora 5 libebit:
licebit N Q libebat M 6 it:id p o m . N 11.2 regna disponitis Fortun. Gercke.
regnatis ponitis codd. m inim a: m in u tia Q illis: istis Q .JW 1 5 a c : ac se
Z P Axel. 6 m odico om. Z Axel. 12.1 alitu r: aliter P 2LN alter J ' alte
AB crescit: cum scit L ac om. Z uelut om. L ap

[8]
P re f., 9 CUESTIONES NATURALES.-L IB . I P r e f ., 12

las fronteras de los m ortales! Q ue el poder de los dacios no


sobrepase el H ster; que el H em n encierre a los tracios; que
ante los parto s se levante el E ufrates; que el D anubio delim ite
el territorio srm ata y el ro m an o ; que el R in p onga freno a
G erm an ia; que el Pirineo levante sus cum bres entre las G a
llas e H isp an ia; que un estril desierto de aren a, yerm o, se
extienda entre Egipto, y E tio p a 1. Si alguien concediese a las 10
horm igas la inteligencia de los hom bres, no es verdad que
tam b in ellas d ividiran u n a sola era en m uchas provincias?
G uando hayas conseguido elevarte a los asuntos de v erd ad era
im p ortancia, siem pre que veas m a rc h a r a los ejrcitos con sus
estandartes izados, y a los jin etes que exploran en v ang u ard ia
o se desp arram an p o r los flancos, como si se tratase de algo
im p o rtan te, se te o cu rrir decir:

m arch a la n eg ra tro p a p o r la llan u ra.

se es el m odo de ir y ven ir de las horm igas, que se afanan


en u n pequeo espacio. Q u diferencia h a y entre ellas y nos
otros, sino sus cuerpecillos de pequeo tam ao?.
U n p u n to es eso p o r donde navegis, donde hacis la gue- ll
rra , donde establecis reinos insignificantes incluso cuan d o el
ocano los lim ita p o r uno y otro lado 2. H a c ia a rrib a los es
pacios son inm ensos, y a su posesin s es adm itido el espritu,
con tal de que se presente con la m nim a p a rte corporal, con
tal de que se h ay a lim piado de toda im p u reza y se lance libre,
ligero, y contento con lo preciso. C uando los h a alcanzado, 12

1 E num eracin d e tipo tradicional, incluso en su valor desiderativo. P uede


com pararse con L vc. 2, 48 ss. en construccin negativa.
2 U n pasaje extraordinariam ente sim ilar encontram os en P l i n . 2, 174,
tan to en su aspecto form al, com o en las ideas objeto de desarrollo.

[8]
P ra e f., 12 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. I P r a e f ., 14

uinculis liberatus in originem redit et hoc h a b e t argum entum


diuinitatis suae quod illum d iu in a d electant, nec u t alienis, sed
u t suis interest. Secure spectat occasus siderum atq u e ortus
et tam diuersas concordantium uias; obseruat ubi quaeque
stella p rim u m terris lum en ostendat, ubi colum en eius sum-
m um que cursus sit, quousque d escendat; curiosus spectator
excutit singula et quaerit. Q u id n i q u a e ra t? Scit illa ad se p er
tinere.
13 T unc contem nit dom icilii prioris angustias. Q u an tu m est
enim quod ab ultim is litoribus H ispaniae usque ad Indos iacet?
Paucissim orum dierum spatium , si nauem suus ferat uentus.
At illa regio caelestis p er trig in ta annos uelocissimo sideri uiam
praestat nusq u am resistenti sed aeq u aliter cito. Illic dem um
discit quod diu quaesiit; illic in cip it deum nosse. Q uid est deus?
M ens uniuersi. Q uid est deus? Q u o d uides totum et quod non
uides totum . Sic dem um m ag n itu d o illi sua redd itu r, qua nihil
m aius cogitari potest, si solus est om nia, si opus suum et in tra
14 et extra tenet. Q uid ergo interest in te r n a tu ra m dei et nos
tram ? N ostri m elior pars anim us est, in illo nulla pars extra
anim um est. T otus est ratio, cum interim tan tu s error m ortalia

12.2 liberatus: libertus L 3 illum : eum N 4 interest: i. non Z 5 con


cordantium : concordiarum N 6 ostendat : ostendit LAB ubi 7 descendat
om. Q, colum en: uolum en N culm en 2 sum m um que Z N : sum m um
quo sum m um cett. 7 cursus: cursu D C 8 quidni q u aerat: quid in-
q u aerat Q J q u am d iu q u aerit q u am d iu L 13.1 prioris: priores N
3 ferat : im pleuit im pleat B om. L 5 praestat: praestet L nusquam
H Z L N : n u m q u am cett. dem um om. a 6 deus: d. sum m us auctor est ani
m al sem piternum optim um C 8 dem um : deinde P W 2 totum L om. sua
om. L . q u a: q u ia ^ 9 si ... si: sic ... sic L si1: et AB om. D M
10 ten et: exercet L 1 14.2 nulla: illa N 3 est1 om.

[9]
P r e f ., 12 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P r e f ., 14

se alim enta, crece y, como liberado de sus cadenas, vuelve a


su o r ig e n 1; y tiene com o p ru e b a de su d iv in id ad el que lo
divino le deleita y no p a rtic ip a de ello como de algo ajeno,
sino como de algo propio. L ibre de cuidados contem pla el
ocaso de los astros y sus ortos, los opuestos recorridos de cu er
pos que a c t a n al u nsono; observa en qu m om ento m uestra,
por p rim era vez, cad a estrella su luz a la tierra, dnde tiene
su culm en y el apogeo de su carrera, h asta dnde desciende;
espectador minucioso, desm enuza y exam ina cosa p or cosa.
Y cmo no va a exam inarlas? Sabe que le ata en . E ntonces 13
desprecia las estrecheces de su an terio r m o rad a. E n efecto,
qu espacio es el que separa el ms distante lito ral de H ispa
nia de las I n d ia s 2? U n espacio de m uy pocos das, si u n viento
favorable conduce la nave. E n cam bio, la regin celeste ofrece
a la estrella ms veloz 3 un recorrido de 30 aos, sin detenerse
en ningn sitio, a velocidad constante. All, p o r fin, aprende
lo que busc d u ra n te m ucho tiem po; all em pieza a conocer
a dios. Q u es dios? L a m ente del universo. Q u es dios?
El todo que ves, y el todo que no v e s 4. Y as, en fin, le es re
conocida su grandeza, superior a la cual n a d a puede conce
birse, si es que l solo lo es todo, si es que m antiene su o b ra
tan to exterior com o interiorm ente. Q u diferencia hay, por 14.
tanto, entre la n a tu ra le z a de dios y la n u estra? Lo m ejor de
nosotros es el espritu, en l n a d a existe a p a rte del espritu.
Todo l es raz n , m ientras que a los m ortales los dom ina u n a

1 Co., De rep. 6, 15.


2 S t r a b . 1, 64 ss. E n este pasaje parece aludirse a la posibilidad de llegar
a las In d ias p o r el Oeste, y a que se tra ta de u n viaje por m a r exclusivam ente. El
clculo de todos m odos, es errneo: paucissimorum dierum spatium.
3 Cf. V II 29.
4 Vase I I 45, 3 y P l i n . 2, 1-2.

[9]
P r a e f . , 14 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

tenet u t hoc, quo eque form osius est quicq u am nec dispositius
nec in proposito constantius, existim ent hom ines fortuitum et
casu uolubile ideoque tum u ltu o su m in te r fulm ina nubes
tem pestates et cetera quibus terrae ac terris u icina pul-
15 santur. Nec haec in tra u u lg u m dem entia est sed sapientiam

quoque professos contigit. S u n t qui p u te n t ipsis anim um


esse, et q u id em prouidum , dispensantem singula et sua
et aliena, hoc autem uniuersum , in quo nos quoque sumus,
expers consilii a u t ferri tem eritate q u a d a m a u t n a tu ra nesciente
16 quid faciat. Q u a n ti aestim as ista cognoscere et rebus term inos

ponere, q u a n tu m deus possit ; m a te ria m , ipse sibi form et an


d ata u ta tu r ; u tru m u tro sit prius, m ateriae superuenerit ratio
an m ateria ra tio n i; deus q uicquid u u lt efficiat an ( in ) multis
rebus illum tra c ta n d a d estitu an t et a m agno artifice praue
m u lta fo rm en tu r, non q u ia cessat ars, sed q u ia id in quo exer-
17 cetur saepe inobsequens a rti est? H aec inspicere, haec discere,

his incubare, nonne transilire est m o rtalitatem suam et in m elio


rem transcribi sortem ? Q u id tibi, inquis, ista proderunt?-
Si nil aliud, hoc certe: sciam om nia angusta esse mensus deum .
1 N unc, Tit ad propositum opus ueniam , audi quid de igni-

14.4 q u icq u am : inquam L l> fulmina : f. et N (empesttes: tem pestatesque


L 7 u icin a: uicinia N 15.1 sed: si H sed sic L 2 quoque: quosque
N contigit: contingit H Q J P p u te n t: p u ta n t L ap p utent sibi aW C M
p u ten t sub D 3 p ro u id u m : prouidit Q J dispensantem : ad dispensan
d um W 4 au tem om. L quoque om. N 5 expers esse a u tf e r r iZ :
aufferri Q et ferri et auferri W M auferri cett. Alex. 1
utile 2 an : a u t N an d a ta : a n ea au d en d a L 3 u tro : uirtus L
idea sit om. ratio om. L p 4 ratio n i: ideae in suppi.
Fortun. 7 saepe om. L 17.1 haec1 om. L 2 m ortalitatem : inm ortalita-
tem 3 transcribi : transigi W*M 4 si n il: simul L hoc certe om. N
deum : deinde LW mensus deum : sed hoc (haec) deinde A mensus
deum de ignibus caelestibus et m otibus ipsorum (eorum W ) W D M
1 1.1 u t om.

[1 0 ]
P r e f . , 14 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

confusin de tales proporciones que eso, a lo que n a d a sobre


pasa en belleza ni en ordenacin y fidelidad a lo planeado,
los hom bres lo consideran casual, reversible p o r el azar y, por
ello, desordenado en m edio de rayos, nubes, tem pestades y
dem s accidentes por los que resulta afectada la tierra y las
zonas contiguas a la tierra. Y no es sta u n a locura restringida 15
al vulgo, sino que tam b in alcanza a los q u e h a c e n de la sa
b id u ra su profesin. H ay q u ie n e s 1 creen q u e in d ividualm ente
poseen u n espritu, presciente desde luego, que sopesa cada
problem a en p articu lar, los propios y los ajenos; p o r o tra p a r
te, creen que este universo al que tam b in nosotros pertene
cemos, incap az de discernir, se deja llevar p o r u n a especie de
im previsin, o p o r u n a n atu ra le z a que ig n o ra lo que hace.
En cunto valoras el conocer todo esto, el d elim itar las cosas, 16
qu poder tiene dios, si l m ismo se p re p a ra la m ateria o u ti
liza la que le h a sido d ad a, cul de estas dos cosas es anterior
a la o tra : si la raz n h a seguido a la m ateria o la m ateria a
la raz n ; si dios logra todo lo que quiere o si, en m uchas oca
siones, le fallan las cosas que m an eja, y reciben del g ran a r
tista u n a form a defectuosa; no p orque falle el m todo, sino
porque aquello a lo que se aplica es, m uchas veces, renuente 17
al m todo? El p restar atencin a esto, el a p re n d e r esto, el
m ed itar sobre esto, no es acaso d a r u n salto p o r encim a de
la p ro p ia n atu raleza m ortal y pasar a u n a suerte m ejor? Dices,
de qu te van a servir estas cosas?. A u n q u e no sea de n ad a
m s: sabr, u n a vez que ten g a la m edida de dios, que todo lo
dem s es pequeo.

Y ahora, p a ra e n tra r ya en la m ateria p ropuesta, escucha 1

1 Los epicreos; C e., Ncit. deor. 2, 88.

[1 0 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

bus sentiam quos aer transuersos agit. M ag n a illos ui excuti


arg um entu m est quod obliqui feru n tu r et p ra e ra p id a celeritate;
ap p aret illos non ire, sed proici.
2 Ignium m ultae u ariaeq u e facies sunt. Aristoteles quoddam
genus ho ru m cap ram uocat. Si m e interrogaueris q u are, prior
m ihi ratio n em reddas opo rtet q u are h aedi uocen tu r. Si autem ,
quod com m odissim um est, conuenerit inter nos ne alter alte
rum interro g et quod scit illum respondere non posse, satius rit
de re ipsa quaerere q uam m irari quid ita Aristoteles globum
ignis ap p ellau erit capram . T alis enim fuit form a eius qui bellum
aduersus Persen Paulo gerente lu n a ri m agnitudine ap p aru it.
3 V idim us nos quoque non semel flam m am ingentis pilae specie,
quae tam en in ipso cursu suo dissipata est. V idim us circa diui
A ugusti excessum simile prodigium . V idim us eo tem pore quo
de Seiano actu m est, nec G erm anici mors sine d en u n tiatione

1.2 sentiam : philo so p h iau elit 3 prae-: quod L 2.2 horum : illorum
interrogaueris: interrogas N 3 au tem om. N - 5 q uod: quid scit Z :
discit ' dicit cett. illum : illi L non posse om. quod
posse om. B 7 ignis : illum M 3.1 nos Z : om. cett. non om. LA 2
dissipata: dissoluta Z 3 quo: cum 4 actu m : auctum L d en u n tia
tione : determ inatione M

[1 1 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

qu opino de los fuegos q u e cruzan la atm sfera x. P ru e b a de


que son lanzados por u n a fuerza considerable lo es el hecho
de que se desplazan oblicuam ente y a u n a velocidad ex tra
o rd in a ria; d a la sensacin no de que m arch an , sino de que
son proyectados. M ltiple y v ariado es el aspecto de los fue- 2
gos. Aristteles llam a cabra a u n tipo determ in ad o de ellos.
E n caso de que me preguntes el porqu, conviene que antes
m e des razones de p o r qu se les llam a cabrillas. Y si llega
mos al acuerdo, cosa la m s conveniente, de que u n o no pre
gunte al otro aquello que sabe que aqu l n o pued e responder,
ser m ejor investigar sobre el problem a en s, que extraarse
de por qu Aristteles h ay a llam ado c a b ra a u n globo de fue
go 2. E n efecto, ta l fue la form a de u n fuego, del tam ao de
la luna, que se hizo visible m ientras Paulo llevaba a cabo la
gu erra co n tra Perseo 3/ H em os visto tam b in nosotros, y no 3
u n a sola vez, u n a llam a del aspecto de u n a bola inm ensa que,
sin em bargo, se disip en su mismo recorrido. H em os visto
que, por la poca de la m uerte del divino A ugusto, se m ani
fest un prodigio sem ejante 4. Lo hem os visto en el m om ento
en que se tom u n a decisin sobre Sejano 5; y la m uerte de

1 Ji V II 23, 2 aparec; a designacin stellac tnmsucisac con valor cspccfico


frente al general que a q u tiene ignes transuersi.
2 Si bien es cierto que Aristteles la prim era vez que m enciona este tipo
de m eteoros dice: o ... aye. (Meteor. 341 b), no l es
m enos qu e, a p a rtir de ese m om ento, acepta y utiliza la designacin. D educir
de a h que Sneca n o h a utilizado a Aristteles parece excesivo.
3 A u n fenm eno sem ejante parece referirse P l i n . 2, 100, aunque el p ro
ceso difiera, acaecido en el ao 76: lunae magnitudine facta est. Respecto a u n eclipse
de lu n a en la g u erra co n tra M acedonia inform an L iv. 44, 37, 5 ss. y C e., De rep. 1,
23.
4 Cf; D io. G a s s . 5 6 , 2 9 ss.
5 A o 31.

[1 1 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . 1

vt tali fuit. Dices m ihi: Ergo tu in tantis erroribus es u t existimes


deos m ortium signa p raem ittere et quicq u am in terris esse tam
m agnum quocl perire m undus sciat? E rit aliud istius rei tem
pus. V idebim us an reru m om nium certus ordo d u c a tu r et alia
aliis ita im plexa sint u t quod anteced it a u t causa sit sequen
tium au t signum . V idebim us an diis h u m a n a curae sint; an
5 series ipsa, quid factu ra sit, certis reru m notis nu n tiet. Intrim
illud existimo eiusmodi ignes existere aere uehem entius trito,
cum inclinatio eius in alteram p a rte m facta est et non cessit,
sed in ter se p u g n a u it; ex hac uexatione n ascu n tu r trabes et
globi et faces et ardores. A t cum leuius collisus et, u t ita dicam ,
frictus est, m inora lum ina excutiuntur,

crinem que u o lan tia sidera ducunt:

5.7 V e r g ., A m . 5, 528

4.1 m ihi tu L a p 3 istius: istud L 5 im plexa: com plexa L a p causa:


certa L 6 h u m an a : h u m anae p 7 certis : ceteris L 5.4 ex hac : ex quo
L n ascu n tu r: n ascitur N 5 collisus: est L 6 frictus est om. L m i
n o ra: m iora p 7 u o lan tia: uiolentia L

[12]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

G erm nico no acaeci sin u n aviso de este t i p o 1. M e dirs: 4


Entonces, t participas de errores tales como considerar
que los dioses envan, p o r ad elantado, indicios de las m uertes
y que existe en la tie rra algo lo b astan te im p o rtan te como
p a ra que el universo se entere de que v a a desaparecer?. O tro
ser el m om ento de esta cuestin. V erem os entonces si se m a n
tiene un orden fijo en la n atu ra le z a y, si las cosas estn tra b a
das unas con otras de tal m odo que lo que antecede es causa
o indicio de lo que sigue. V erem os si los asuntos hum anos cons
tituyen u n a preocupacin p a ra los dioses; si la sucesin m isma
de los acontecim ientos advierte, con sntom as precisos, lo que
va a suceder. E n tretan d o considero: que se originan fuegos 5
de este tipo a p a rtir de u n a m asa de aire som etida a intensas
fricciones,. cuando se h a producido u n a desviacin de la m ism a
hacia el lado co ntrario y esta o tra no h a cedido, sino que se
h a entablado u n a lu ch a i n t e r n a 2. Com o resultado de este
choque surgen las vigas, los globos, las anto rch as y los resplan
dores. Y cuando la colisin h a sido ms ligera y, p o r as decirlo,
h a h abido u n sim ple roce, se o riginan luces m enores y

las estrellas al volar arra stra n su cabellera.

1 Ao 19 d. c.
2 R ealm en te p arece que sea sta la teora de Sneca, que no hace in ter
venir las em anaciones aristotlicas. Ello justificara el 1,7: Aristoteles rationem
eius modi reddit. A pesar de la concisin el texto parece claro, siem pre teniendo en
cuenta la im precisin h ab itu al en el uso de los trm inos. Aer como m asa de aire,
es al m ism o tiem po u n a de las dos partes de esa m asa de aire, de tal m odo que,
cuando u n a p arte' de ellas se desplaza a ocupar el lugar de la otra, se produce el
choque. L a idea im plcita de duplicidad se exterioriza en alteram. H e m antenido
la am b ig ed ad tam bin en la traduccin, centrando la posible interpretacin
de la lectura en altera (cf. I 1, 15).

[1 2 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

6 T unc ignes tenuissim i ite r exile designant et caelo p roducunt.


Ideo nulla sine eiusmodi speetaculis nox est; non enim opus est
ad efficienda ista m agno aeris m otu. D enique, u t b reuiter di
cam, eadem ratione fiunt ista q u a fulm ina, sed ui m inore:
quem adm o d u m nubes collisae m ediocriter fulgurationes effi
cient, m aiore im petu im pulsae fulm ina, sic quan to illas minus
pressit uis m inoresue, tan to leuiora lu m in a em ittunt.
7 Aristoteles rationem eiusmodi reddit. V a ria et m ulta te r
rarum orbis expirt, q u aed am u m id a, q u aed am sicca, q u ae
dam calentia, quaed am concipiendis ignibus idonea. Nec
m irum est si terrae omnis generis et u a ria euaporatio est, cum
in caelo quoque non unus a p p a re a t color rerum , sed acrior
sit C aniculae rubor, M artis rem issior, louis nullus in lucem
8 puram nitore perducto. Necesse est ergo, in m agna copia cor
pusculorum q u ae terrae eiectant et in superiorem agunt p a r
tem, aliq u a in nubes peruenire alim enta ignium , q u a e non
tan tu m collisa possint ard ere sed etiam afflata radiis solis; nam
apud nos quo q u e ram en ta sulphure aspersa ignem ex intem allo
9 tra h u n t. V eri ergo simile est talem m ateriam in ter nubes con-

6.1 iter: id L a 2 n u lla: si ulla L 5 efficient:


6 m aiore: m inore D sic qu an to lum ina om. L a D M illas: illa N
minus pressit uis Gercke. m inus presseris codd. m inor pressit uis Mado, minus
presserit m inor uis Castigl. 7 em ittu n t:
uaria: u n a L 3 calentia, q uaed am om. L concipiendis: concipienda L
om. B 6 sit om. L M artis: V eneris Garrod 7 p u ram : p u ro P M
8.1 copia: copula G 2 ag unt: agitur L 4 possint: possunt etiam
om. L 5 ram en ta: ium enta Q_ stram enta a W 2DC sarm enta Z fragm enta
W M

[13]
C U ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I 1 ,9

Entonces fuegos m uy tenues trazan u n cam ino apenas per- 6


ceptible y lo p rolongan p o r el cielo. Por ello, no existe noche
alguna sin u n espectculo de este tipo ; en efecto, p a ra provocar
esos fuegos no es necesario g ra n m ovim iento del aire. E n fin,
p a ra abreviar, stos se form an de la m ism a m an era que los
rayos, pero necesitan u n a fuerza m enoi. Al igual que las n u
bes, en colisin suave, provocan chispazos, im pelidas con
m ayor m petu, rayos, as cuanto menos fuerza las oprim a o
menores sean, tan to m s dbil es la luz em itida.
Aristteles d a la siguiente raz n : el orbe de la tie rra em i- 7
te m ltiples y diversas sustancias, unas hm edas, otras secas,
otras calientes, otras adecuadas p a ra provocar fu e g o s1. Y no
es asombroso el que la evaporacin de la tierra sea v a ria d a
d entro de distintos tipos, d ado que tam poco en el cielo a p a
rece u n nico color, sino que el rojo de la C ancula es ms
intenso, el de M arte m s apagado 2, el de J p ite r ninguno, al
transform arse su resplandor en luz p u ra. Es necesario, por 8
tan to , que entre la gran can tid ad de corpsculos que la tierra
em ite y conduce h acia las zonas superiores, lleguen h asta las
nubes como alim ento de los fuegos algunos que no solam ente
son susceptibles de ard er al e n tra r en colisin, sino tam bin
al recibir el im pacto de los rayos solares; en efecto, tam bin
entre nosotros las ram as secas rociadas de azufre se pren d en
a distancia. Por tan to , es verosm il que ta l m ateiia am onto- 9

1 Expuesto p o r Aristteles en Meteor. 341b ss.


2 H o r ., Serm. 2, 5, 39 rubra canicula. El propio P l i n . 2, 79 habla del color
de M a rte com o igneus. El hecho de que Sneca aplique a M a rte el epteto remissior
h a producido extraeza en todos los editores; G arrod in ten ta justificarlo a p artir
de u n a confusin en la utilizacin de los signos de M a rte y Venus en los mss. P ie n
so yo que quiz haya que entender el remissior com o u n com parativo referido al
acrior an terio r, y en m an era alg una de m odo absoluto.

[13]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M LIB . I

gregatam facile succendi et m inores m aioresue ignes existcre,


prout plus illis fuit a u t m inus uirium .
Illud enim stultissim um , existim are a u t decidere stellas,
10 aut transilire, a u t aliquid illis auferri et abradi. N am si hoc
fuisset, etiam defuissent; nulla enim nox est q u a non pluri
mae ire et in diuersum u id e a n tu r abduci. A tqui, quo solet
quaeque in u e n itu r loco m ag n itu d o sua singulis constat; se
qu itu r ergo u t infra illas ista n ascan tu r et cito in te rc id an t quia
11 sine fundam ento et sede certa sunt. Q u are ergo non etiam
interdiu tran sferu n tu r? Q u id , si dicas stellas in terd iu non
esse, quia non ap p aren t? Q u em ad m o d u m illae laten t et solis
fulgore o b u m b ran tu r, sic faces quo q u e tra n sc u rru n t et interdiu,
sed abscondit illas diurni lum inis claritas. Si q u an d o tam en
ta n ta uis em icuit u t etiam aduersus diem u indicare sibi fulgo-
12 rem suum possint, ap p aren t. N ostra certe aetas non semel
uidit diurnas faces alias ab oriente in occidentem uersas, alias
ab occasu in ortum .
A rgu m en tu m tem pestatis n au tae p u ta n t, cum m ultae trans-
uo lan t stellae. Q uod si u en to ru m signum est, ibi est un d e
uenti sunt, id est in aere, qui m edius in te r lu n am terrasque est.
13 In m agna tem pestate ap p arere quasi stellae solent uelo insi-

9.4 decidere: discedere L 5 e t: a u t N 10.2 fuisset: esset Z om. Q etiam :


iam om. Madv. defuissent: defecissent H 1 Madv. plurim ae: plurim um
LBp 3 solet: solent L aW M 4 q u aeq u e: eo quoque L quoque
in u en itu r: in u en iu n tu r L a p loco: 1. et Gercke Oltr. 5 u t om.
diu1: in terd u m L C 1 dicas: dicam interdiu2: interdum L 4 faces:
facies ZB1 et om. in terd iu : interdum La 12.1 certe: quoque
Lp 2 uersas: lapsas Z 5 si om. M est unde om. L 6 terrasque:
et terras L a et stellas 13.1 apparere solent: ap p aren t
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

n ad a entre las nubes se inflam e fcilm ente y que se originen


fuegos m ayores o m enores, segn aqullas tuviesen en m ayor
o m enor ab u n d an cia. En efecto, es u n a so berana estupidez
considerarlos estrellas que caen, que cruzan o algo que se
q u ita y se reco rta a stas. Pues si hubiese sido as, incluso hu- 10
biesen dejado de existir; en efecto, no h ay noche que no se
vean pasar m uchsim as y trasladarse en direcciones opuestas.
Y el caso es que cad a u n a de ellas se en cu en tra en el lugar
acostum brado; el tam a o de cada u n a se m antiene in m u tab le;
se deduce, p o r tan to , que esos fuegos nacen p o r debajo de aqu
llas y m ueren rp id am en te p orque no poseen asiento ni lugar
fijo.
Entonces, por q u no se deslizan tam bin d u ra n te el ll
da?. Y bien, diras que d u ra n te el d a no existen las estre
llas porque no son visibles? Al igual que stas estn ocultas y
obscurecidas por el resplandor del sol, as tam b in las an to r
chas se desplazan d u ra n te el da, pero las o cu lta la claridad
de la luz diu rn a. Sin em bargo, si alg u n a vez su brillo llega a
ser tan intenso que, incluso frente al da, p ueden m antener
su resplandor, se hacen v isib lesx. N uestra poca por cierto, 12
no ba visto slo u n a vez an torchas diurnas, unas veces d iri
gindose de oriente a occidente, otras del ocaso al orto del sol.
Los m arineros creen q u e es sntom a de tem pestad el que
m uchas estrellas crucen volando el cielo 2. Y si esto es sntom a
de vientos, nacen all de donde vienen los vientos, esto es,- en
la zona atm osfrica que est en m edio de la lu n a y la tierra.
En las grandes tem pestades suelen verse u n a especie de estre- 13

1 Gf. P li n . 2, 98.
a La im precisin del vocabulario es notable. Com parem os con I 1, 9-10 do n
de insiste en la necesidad de no confundir ignes con stellae. Cf. P lin . 2, 100.

[H ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

dentes; ad iu u ari se tunc periclitantes aestim ant Pollucis et


Castoris num ine. Causa au tem m elioris spei est quod iam
ap p aret frangi tem pestatem et desinere uentos; alioquin fer-
14 ren tu r ignes, n on sederent. G ylippo Syracusas petenti uisa
est stella super ipsam lanceam constitisse. In R om anorum
castris ardere uisa sunt pila, ignibus scilicet in illa delapsis.
Q ui saepe fulm inum m odo anim alia ferire solent et arb u sta; sed
si m inore ui u tu n tu r, defluunt ta n tu m et insidunt, non feriunt
nec u u in eran t. Alii au tem in te r nubes elid u n tu r; alii sereno,
15 si aer ad exprim endos ignes aptus fuit. N am sereno quoque

13.4 alioquin: aliq u an d o L aW M alii C ferrentur : feru n tu r 14.2 super:


supra Z N 3 scilicet: si licet W licet N 4 m odo: m ore Q J anim alia
: om. cett. solent: solent et anim alia Z 5 u tu n tu r: m ittu n tu r A2BVDC
m ittan tu r W M no n : si L feriunt: deferuntur N 6 autem om. L a p
in ter: in L a p alii2: a. autem -N 7 fuit: sit N 1 fuerit B 15.1 quoque:
quicum que L
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

lias que se asientan sobre la vela; quienes estn a p u n to de n a u


fragar, ju zg an entonces que reciben a y u d a de C stor y Plux 1.
Y es causa de esperanza m s fu n d ad a el hecho de que inm e
d iatam en te se ve que la tem pestad se frag m en ta y cesan los
vientos; de o tra m a n e ra los fuegos seran arrastrados, no se
posaran. A G ilipo 2, cuando se diriga a Siracusa, le pareci 14
que u n a estrella se h a b a posado sobre la lan za misma. En el
cam pam en to de los rom anos, pareci que a rd a n las jabalinas,
al caer, segn parece., unos fuegos sobre ellas a. Y a m enudo
stos, a m odo de rayos, suelen h erir anim ales y arbustos, pero
si em plean m enor fuerza, solam ente se deslizan y se posan, no
d a a n ni hieren. U nos surgen de un choque entre nubes; otros
en u n cielo sereno, si la atm sfera era ad ecu ad a p a ra originar
fuegos. E n efecto, tam b in alguna vez tru e n a en u n cielo se- 15

1 Dioses protectores de los m arineros. Segn OI tram are, H oracio y Plinio


a ad en com o diosa p ro tecto ra a H elena. T ranscribo los pasajes m encionados,
sin a a d ir com entario alguno: H o r ., Carm. 1, 3, 2: Sic fratres Helenae, lucida sidera ;
P u n . 2, 101 : Granes, cum solitariae uenere uergentesqne nauigia, etsi in carinae imae deci
derint, exurentes, geminae autem salutares et prosperi cursus nuntiae, quarum aduentu fugari
diram illam ac minacem appellatamque Helenam ferunt et ob id Polluci ac Castori id numen
adsignant eoque in mari inuocant,
2 L spartano que en el invierno 415-4 a. C. i'uc enviado a dei'ender Sira
cusa del asedio de los atenienses. A comienzos del verano (ao 414) se puso en
m arch a hacia Siracusa. Slo poseemos la inform acin de Sneca sobre este hecho
qu e en el artculo d e R E dedicado a Gilippus se considera como presagio favo
rable.
3 N oticias sobre este efecto en cam pam entos rom anos, siem pre con el ver
bo ardere, aparecen ab u n d an tem en te en los autores latinos y griegos. L a frecuen
cia con q u e se m enciona tal vez haya que ponerla en relacin con el carcter de
auspicio q u e s d a a tal fenm eno (C e., Diu. 2, 77: ...auspicium militare), ms
concretam ente, auspicio favorable ( D i o n . H a l . 5, 46, 2 ); entre los prodigia es
m encionado p o r Livio en varias ocasiones: 22, 1, 8; 43, 13, 6 y po r T cito, en
Ann. 17, 7.

[15]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

aliquando caelo to n at ex eadem causa q u a nubilo, aere in ter


se colliso, qui, etiam si est lucidior ac siccior, coire tam en et
facere corpora quaed am sim ilia nubibus potest, quae percussa
red d an t sonum . Q u an d o ergo fiunt trabes? quan d o clipei et
uastorum im agines ignium ? V bi in talem m ateriam similis
incidit causa, sed m aior.
2 V ideam us nunc q u em ad m o d u m fiat is fulgor qui sidera
circum uenit. M em oriae p ro d itu m est, quo die V rb em diuus
Augustus A pollonia reuersus in tra u it, circa solem uisum colo
ris uarii circulum , qualis esse in arcu solet. H u n c G raeci halo
uocant, nos dicere coronam aptissim e possumus. Q u ae quem
adm odum fieri dicatu r, exponam .
2 Cum in piscinam lapis missus est, uidem us in m ultos orbes
aquam discedere et fieri prim um angustissim um orbem , deinde
laxiorem ac deinde alios maiores, donec euanescat im petus
et in planitiem im m o taru m a q u a ru m soluatur. T ale quiddam
cogitemus fieri etiam in aere. C um spissior factus est, sentire
plagam potest; lux solis a u t lun ae uel cuiuslibet sideris in cu r
rens recedere illum in circulos cogit. N am um or et aer et

15.2 q u a : quae L 3 q u i: quo L quod W M coire: ire H Z P L N Q J 4 per


cussa: percussae L 5 red d an t: re d d u n t L jonum : sonum , de coronis
q uae fiunt circa stellas (sidera W M ) et in (cum M ) q u a fiant p arte (parte de M W )
significationibus (-e W M ) ipsarum W D M 6 similis: sim ul P
2 1.1 is: his N om. L 2 circum uenit: circum nectit A V p 3 Augustus:
A. ex A pollonia: A. tem pla L 5 u o can t: u. quod N D u. quem W G M
possum us: possimus P 2.1 cum : cum autem L 2 discedere: descendere.
H P L N Q JV p 3 laxiorem : largiorem N 1 alios om. m aiores: m ino
res N euanescat: euanescit N W 1 4 soluatur: soluant L

[16]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

reno, por la m ism a causa que en un cielo n u b la d o : al p ro d u


cirse choques en u n a m asa de aire; ste, si bien libre de im p u
rezas y seco, puede condensarse y form ar ciertos cuerpos se
m ejantes a las nubes, que al recibir u n golpe produzcan un
sonido. P or tan to , cundo se form an vigas? cundo escu d o s1
e im genes inm ensas de fuego? G uando sobre tal m ateria in
cide u n a causa sem ejante pero de m ayor potencia.

V eam os ah o ra de q u m odo se form a el resplandor que 2


rodea a los astros. Se g u a rd a m em oria de que el d a en que el
divino A ugusto entr en la capital de vuelta de A polonia, se
vio en torno al sol u n crculo de variados colores, como suele
ser el del arco i r i s 2. Los griegos lo d enom inan halo, nosotros
podem os llam arlo, con to d a pro p ied ad , corona. V oy a expo
ner cmo se dice que se orig in an : cuando se lan za u n a p ied ra 2
a un estanque, vemos q u e el agua se aleja form ando muchos
crculos y que, prim ero, se form a u n crculo m uy cerrado,
despus m s am plio, y despus otros m ayores, h a sta que el
im pulso desaparece y se pierd e en la extensin de las aguas
in m v iles3. Pensemos que algo sem ejante sucede tam b in en
el aire. G uando se h a espesado lo suficiente, p u ed e acusar los
golpes; al incidir sobre l la luz del sol, de la lu n a o de cual
quier astro, le obliga a alejarse form ando crculos. En efecto,

1 S obre u n clipeus, su direccin, y el m om ento en q u e se produjo : solis occasu,


nos inform a P l i n . 2, 100 (ao 100 a. C.).
2 Este hecho en concreto es m encionado por m uchos autores: V e l l . P a t . 2,
59, 6; P l i n . 2, 98, etc.
3 Los estoicos fueron los prim eros que estudiaron la propagacin circular
y esfrica; suyo es el sm il de las ondas de agua, aplicndolo incluso al fenm eno
de la audicin. E n este caso se aplica a la propagacin de la luz. R especto a la
audicin, cf. V i t r . 5, 3.

[16]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

om ne quod ex ictu form am accipit in talem h ab itu m im pellitur


qualis est eius quod im p ellit; om ne autem lum en rotundum
est; ergo et aer in h unc m odum lum ine percussus exibit.
3 O b hoc tales splendores G raeci areas u o cau eru n t quia
fere terendis frugibus d estinata loca ro tu n d a sunt. N on est
autem quod existim emus istas, siue areae siue coronae sunt,
in uicinia siderum fieri. Plu rim u m enim ab his absunt, quam -
uis cingere ea et coronare u id e a n tu r; non longe a te rra fit
talis effigies, quam uisus noster solita im becillitate deceptus
4 circa ipsum sidus p u ta t positam . In uicinia autem stellarum
et solis nihil tale fieri potest, q uia illic tenuis aether est. N am
form ae crassis dem um spissisque corporibus im prim i solent;
in subtilibus non h a b e n t u b i consistant a u t h aereant. In b a l
neis quoque circa lucernam tale q u id d am aspici solet ob aeris
densi obscu ritatem ; frequentissim e autem austro, cum caelum
5 m axim e graue et spissum est. N o n n u m q u am p au latim d ilu u n
tu r et desinunt. N on n u m q u am ab aliq u a p arte ru m p u n tu r
et inde u en tu m nautici expectant u n d e contextus coronae perit:
si a septem trione discessit, aquilo e rit; si ab occidente, fauo-
nius. Q uod argu m en tu m est in tra eam p artem caeli has fieri

2.8 accipit: accepit P recipit L 9 eius om. L q uod: quem L 10 in om. V p


exibit: exhibet V p 3.2 N on est existim em us: nos autem non existimemus
P 3 istas: eas LNAB siue2: seu potius Z sunt: sint N A V p 4 enim
om. L a p 6 noster : sit L 7 positam : positum L W 1 inpositam D 4.1 a u
tem om. B stellarum : siderum L 2 potest : plus L aether : aer P 3 so
lent: possunt Z 4 non om. Q J 1 h ab en t: habet L consistant: consistat
L h aerean t: h aereat L 6 au tem : om. B aut M 7 m axim e: m axim o
L 5.2 et: ac N om. P 3 perit: ceperit N 1 4 si: si autem p si2
fauonius om. L 5 eam p artem : eas partes L

[1 7 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

el aire, el agua y todo lo que m odifica su form a a consecuencia


de u n golpe, se ve forzado a ad o p tar u n aspecto sem ejante
al del factor que lo fuerza 1. Y to d a luz es red o n d a ; por tanto,
tam b in el aire golpeado p o r la luz a d o p ta r este aspecto.
D ebido a ello, los griegos llam aron a tales resplandores eras, 3
porque vienen a ser redondos, como los lugares destinados a
la trilla del grano. Y bien, no h a y razn p a ra considerar que
stas, sean eras, sean coronas, se form an en la cercana de los
a s tro s 2. E n efecto, estn m u y distantes de ellos, au n q u e p a
rezcan ceirlos y coronarlos; ta l im agen se form a no lejos de
la tierra, y n uestra vista, en g a ad a p o r su h a b itu a l in ca p a
cidad, la considera colocada en torno al astro mismo. Y bien, 4
no puede foim arse n a d a sem ejante en la v ecindad de las es
trellas y el sol, p orque all el ter es ligero. Pues en fin, las
form as suelen im prim irse en cuerpos espesos y densos; en los
cuerpos ralos no tienen donde posarse y adherirse. E n los b a
os suele verse tam b in en torno a la l m p a ra algo sem ejante
debido a la o pacidad del aire denso. Y es especialm ente fre
cuente con el austro, cuando la atm sfera est m uy cargada
y densa. A lgunas veces se deshacen poco a poco y desapare- 5
cen. O tras veces se ro m p en p o r algn lado y la gente de m ar
espera que el viento venga de all de donde h a perecido el
trenzado de la corona: si se desgarr p o r el norte, ser el aq u i
ln; si p o r el occidente, el favonio. Y esto es la p ru e b a de que
las coronas se form an den tro de la regin celeste en la qe

1 Cf. iV b 3, 4.
2 Se d a n a q u confundidos coronas y halos*. E l origen de am bos fen
m enos n o es el m ism o, com o tam poco lo es su apariencia. Las coronas d eben su
origen a la difraccin d e los rayos del sol, no a la refraccin com o los halos; ade
m s, los colores d e las coronas aparecen en orden inverso al de los halos.

[17]
N A T V R A L IV M )VA ESTIO N V M L IB . I

coronas in tra q u am u en ti quoque esse solent; superiora non


h ab e n t coronas, q u ia ne uentos quidem .
6 His argum entis et illud adice n u m q u a m coronam colligi
nisi stabili aere et pigro u e n to ; aliter non solet aspici. N am
qui stat aer im pelli et diduci et in aliq u am faciem fingi potest.
Is autem qui fluit ne feritur quidem lum ine; non enim resistit
7 nec form atur, q u ia p rim a q u aeq u e pars eius dissipatur. N u m

quam ergo ullum sidus talem sibi effigiem circum dabit, nisi
cum aer erit densus atq u e im m otus et ob hoc custodiens inci
dentem in se ro tu n d i lineam lum inis. Nec sine causa. R epete
enim exem plum quod paulo an te proposui. Lapillus in pisci
nam au t lacum et alligatam aq u a m missus circulos facit in
num erabiles; at hoc idem non faciet in flum ine. Q u are? Q uia
om nem figuram fugiens a q u a d isturbat. Idem ergo in aere
euenit, u t ille qui m an et possit figurari, at ille qui ra p itu r et
cu rrit non d et sui potestatem et om nem ictum uenientem que
form am ex eo turbet.
8 H ae de quibus dixi coronae, cum dilapsae sunt aequaliter
et in sem et ipsae eu an u eru n t, significatur quies aeris et otium
et tranqu illitas; cum ad u n a m p a rte m cesserunt, illinc uentus

5.6 superiora: superiora autem 6.1 n u m q u am : nullam 3 aer im pelli:


aere im pellit L e t2 om. Q. J faciem : p a rte m N 4 feritur: fertur N JC
5 q uaeque om. L pars: pars aeris N 7.2 ullum N Erasm.. illum L illud
cett. u llum sidus om. B sibi om. H Q J B 3 aer erit: pareb it aperit L
apparebit erit W 2 4 ro tu n d i lineam : rotundique W 'M R epete: re
pente L 6 lacu m et alligatam : locum caligatum L innum erabiles om.
N 7 idem : q uidem 8 fugiens: fluens L 10 cu rrit: occurrit
N d et: d a t LAB 11 ex eo tu rb e t: exturbet ex tu rb at B 8.1 hae
om. su n t: sint 2 ipsae: ipsis otium et: om nium 3 tra n
quillitas: t. et tu n c aq u am expecta a d : ob H Z P L Q J in N

[18]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

suelen estar los vientos tam bin. Las zonas superiores no tie
nen coronas, p orque ni siquiera tienen vientos.
A estas pruebas a ad e lo siguiente: n u n ca u n a corona 6
puede llegar a form arse a no ser cuando el aire es estable y los
vientos suaves; de otro m odo no suelen contem plarse. Pues el
aire en calm a puede ser im pulsado, arrastrad o y recibir u n a
conform acin d e te rm in a d a ; el que fluye ni siquiera resulta
afectado po r la luz. En efecto, no opone resistencia, ni ad o p ta
u n a form a, porque cad a u n a de sus partes se disipa a m edida
que va pasando a o cu p ar el p rim er lugar. P or tan to , n u n ca 7
u n astro se ro d ear de tal im agen a no ser que el aire sea denso
e inm vil, y en razn de ello conserve el contorno redondo de
la luz que incide sobre l 1. Y no sin razn. En efecto, recoge
el ejem plo que he propuesto hace poco. U n a piedrecilla lan
za d a a un estanque, u n lago, u n espacio cerrado de ag u a 2,
provoca innum erables crculos; ahora bien, no p rovocar lo
mismo en u n ro. Por qu? Porque el ag u a al h u ir destroza
to d a figura. P or ta n to lo mismo sucede en el aire: el aire que
est inm vil puede recibir u n a form a, en cam bio el que es
arrastrad o y corre, no d a p oder sobre l y altera cualquier
incidencia y form a que de ah provenga.
Estas coronas de que he hablad o , cuando se h a n desvane- 8
cido uniform em ente y se h a n reabsorbido, son indicio de aire
en calm a, de inactividad, de tra n q u ilid a d 3; cuando h a n ce-
cido por u n a parte, el viento viene de all de donde se escinden ;

1 Cf. I 2, 2.
a P ara l valor de alligatam, cf. I I 1, 4 y V e r o . Aen. 6, 437.
3 Es interesante observar aq u la sucesin de tres trm inos: quies, otium,
tranquillitas, que suelen encontrarse en m uchos autores con valor poltico. Son
cualidades positivas, con ello no se indica exclusivam ente la ausencia de actividad.

[18]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

est unde fin d u n tu r; si ru p ta e pluribus locis sunt, tempestas


9 fit. Q uare id accidat, ex his quae iam exposui intellegi potest.
N am si facies uniuersa subsedit, a p p a re t tem p eratu m esse aera,
et sic placidum . Si ab u n a p a rte intercisa est, a p p a re t inde
aera incum bere, et ideo illa regio u en tu m dabit. A t cum u n d i
que lacerata et concerpta est, m anifestum est a pluribus p a r
tibus in illam im p etu m fieri et in q u ietu m aera hinc atque illinc
assilire; ita q u e ex hac inconstantia caeli tam m u lta tem ptantis
et un d iq u e laborantis a p p a re t fu tu ra tem pestas uentorum
plurium .
10 H ae coronae noctibus fere circa lunam et alias stellas no
ta n tu r; in terd iu raro, adeo u t q u id am ex Graecis negauerint
om nino eas fieri, cum illos historiae coarguant. C ausa autem
raritatis haec est quod solis fortius lu m en est et aer ipse agi
tatus ab illo calefactusque solutior. L u nae in ertio r uis est ideo-
11 que facilius a circum posito aere sustinetur. A eque cetera si
dera infirm a su n t nec p erru m p ere aera u i sua possunt; exci-
cip itu r itaq u e illorum im ago et in m ateria solidiore ac minus
cedente seruatur. D ebet enim aer nec tam spissus esse u t ex
cludat ac sum m oueat a se lum en im missum , nec tam tenuis
a u t solutus u t nullam uenientibus radiis m oram praebeat.

8.4 fin d u n tu r: fu n d u n tu r P L N Q JA V su n t: sint N 9.1 exposui: proposui


L ap posui Z 2 facies: faces L tem peratum ap p aret om. L- 5
co ncerpta: concepta Z W 1 6 hinc: itaque Q J 1 7 assilire: dissilire Q J 2
inconstantia: co nstantia L N Q J 8 fu tu ra tem pestas: fu tu rae tem pestatis L
uen to ru m om. L 10.1 n o tan tu r: n o tab u n tu r H P L N Q J A 1 2 negauerint:
n eg au eru n t Q J 1 negauerit L 4 ipse om. 5 calefactusque: calefactus
et N 1 calefactus q u ia N 2 solutior. L u n ae: solutior est, lunae autem
11.3 m ateria: m odo Q J 1 4 se ru atu r: uersatur 5 ac sum m oueat om.
A 6 a u t: ac L a et

[1 9 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

si se h a n roto p o r m uchos lugares, hay tem pestad 1. Por qu 9


sucede esto? P uede com prenderse por lo que llevo expuesto.
E n efecto, si la form a desaparece en su to talid ad , se hace evi
dente que el aire est equilibrado y, en consecuencia, tra n
quilo. Si se h a desgarrado por u n a p arte, se hace evidente
que el aire afluye de all y, p o r eso, aquella regin nos enviar
el viento. Pues bien, cu ando se h a rasgado y destrozado por
todos los sitios, es manifiesto que el a taq u e c o n tra ella se hace
desde m ltiples puntos y que el aire en m ovim iento asalta por
aq u y por all; y as, a p a rtir de la inestabilidad atm osfrica,
que hace tantos intentos y aplica sus esfuerzos a todos los
lugares, q u ed a claro que va a originarse u n a tem pestad en la
que intervienen m uchos vientos.
Estas coronas se perciben, por lo general, p o r la noche, 10
en torno a la lu n a y otras estrellas; de da, raram en te, hasta
el p u nto de que algunos griegos dijeron que no se form aban,
aun q u e las historias los contradigan. Y la causa de su poca
frecuencia es que la luz del sol es ms fuerte y el propio aire,
agitado y recalentado p o r l, es ms fluido. L a energa lu n a r es
menos activa y, por eso, el aire que la rodea hace ms fcil
su perduracin. De igual m odo el resto de los astros son dbi- 11
les V no pueden atrav esar el aire por sus propios m edios; as
que se cap ta su im agen y se m antiene en u n a m ateria ms
slida y resistente. En efecto, el aire no debe ser ni tan denso
que aleje y excluya de l la luz que le viene, ni ta n ligero, y
rarificado que no ofrezca ningn obstculo a los rayos que le

1 P l i n . 18, 345 d a in d ic a c io n e s sim ilares, a u n q u e los t rm in o s u tiliz a d o s


s e a n d is tin to s : si oriens (se. sol) cingetur orbe, ex qua parte is se ruperit, expectetur uentus.
Si totus defluxerit aequaliter, serenitatem dabit... Si circa occidentem candidus circulus erit,
noctis lenem tempestatem ... si ater circulus fuerit, ex qua regione is ruperit, uentum magnum.

[19]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

H aec noctibus te m p e ra tu ra contingit, cum sidera circum iec-


tum aera luce leni non p u g n aciter nec aspere feriunt spissio-
rem que q u am solet esse in terd iu inficiunt.

3 A t co n tra arcus nocte non fit a u t ad m odum raro, quia luna


non h ab et ta n tu m u iriu m u t nubes tran seat et illis colorem
suffundat, qualem accipiunt sole perstrictae.
Sic enim form am arcus discoloris efficiunt. Q p ia aliae p a r
tes in nubibus tum idiores sunt, aliae summissiores, quaedam
crassiores q u am u t solem tra n sm itta n t, aliae imbecilliores
quam u t excludant, haec in aequalitas alternis lucem um-
b ram que perm iscet et exprim it illam m irabilem arcus uarie-
2 tatem . A ltera causa arcus eiusm odi red d itu r. V idem us, cum
fistula aliquo loco ru p ta est, aq u am p er tenue foram en elidi,
quae sparsa co n tra solem oblique positum faciem arcus re
praesentat. Id em uidebis accidere, si q u an d o uolueris obser-
uare fullonem ; cum os a q u a im pleuit et uestim enta tendiculis
diducta leuiter aspergit, a p p a re t uarios edi colores in illo aere
asperso, quales fulgere in arcu solent.
3 Iiu iu s rei caUsam in u m ore esse ne dubitau eris; non fit
enim u m q u a m arcus nisi nubilo. Sed quaeram us quem adm o
dum fiat.

11.7 circu m iectu m : coniectum La(3 9 inficiunt: inficiunt de hyride et de


tem pore suae creationis et de causis diuersitatis in suo colore
3 1.1 a t: et DG om. M -t deest maior littera W a u t: nisi 3 accipiunt:
percipiunt N accipiat L 4 form am : foram ina N efficiunt: accipiunt
Va 5 summissiores: summissiores e t H Q J 7 alternis: alterius G*A
lucem : lucere C 8 arcus om. L 1 uarietatem : representationem
2.5 tendiculis: tendideris L D credideris a W 1G 6 leuiter om. Q_ 7 asper
so om. B in arcu : m ane L solent: solet L 3.1 um ore: in arcu M D 1
arcu W C 2 u m q u am om. N M 1 arcus: aerius N nisi: nihi 1L nihil
in W 1

[2 0 ]
2, 11 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I 3, 3

llegan. Este equilibrio se da por la noche, cuando los astros


con su luz suave no d a a n con violencia o aspereza el aire
que los rod ea y, al ser ste ms denso de lo que suele serlo de
da, lo colorean.

Por el contrario, el arco iris no se form a por la noche 3


o m uy raras veces, p orque la energa lu n a r no b asta p a ra a tra
vesar las nubes e im pregnarlas de color como el que to m an al
.er rozadas por el s o l 2.
En efecto, dicen que se consigue as la form a del arco iris
de colorido m ltiple: com o en las nubes h ay partes m s sa
lientes, otras m s hundidas, algunas dem asiado com pactas
p a ra dejar p asar el s o l3, o tras dem asiado dbiles p a ra excluirlo,
esta desigualdad m ezcla altern ativ am en te la luz y la som bra y
d a lu g ar a la m aravillosa v a ried ad del arco iris. L a o tra causa 2
del arco iris se explica as: cuando u n a ca a se rom pe por
algn p u n to , vemos que el agua se filtra p o r u n agujero im
perceptible y, al esparcirse frente al sol, que le da de lado, nos
ofrece u n a ap arien cia de arco iris. V ers que sucede lo mismo
si alguna vez se te h a o currido observar a u n b a ta n e ro : c u an
do se h a llenado la boca de agua, y roca ligeram ente los ves
tidos extendidos en los tendales, da la sensacin de que en el
aire rociado se originan los diversos colores que suelen brillar
en el arco iris. No dudes de que la explicacin de lo an terio r 3
reside en el agua 4. E n efecto, n u n ca se d a el arco iris a no
ser en cielo nublado. Pero investiguem os de qu m odo sucede.

1 S o b re el a rc o iris, A r i s t . , Meteor. 371a, 18 ss. y P li n . 2, 150.


2 T a m b i n P lin io h a b la d e la im p o s ib ilid a d d e u n a rc o iris n o c tu rn o (2,
150), a u n c ita n d o la o p in i n c o n tra ria d e A rist teles ( Meteor. 37 2 a, 26-8).
3 C f. A r i s t . , Meteor. 37 1 b , 4 ss., C e ., N at. deor. 3, 51.
4 P a ra e n te n d e r el m to d o d e e n u n c ia c i n d e te o ra s y o b jecio n es hay que
c o n sid e ra r fu n d a m e n ta l esta a firm a c i n u n id a a la d e 3, 1 ...quia luna non habet
tantum uirium ut nubes trameat et illis colorem suffundat. Se re c o g e en I 3, 11, a a -

[2 0 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

Q uidam aiu n t esse aliq u a stillicidia quae solem transm it


tant, quaed am magis coacta q u am u t tran slu cean t; itaque ab
illis fulgorem reddi, ab his u m b ram , et sic utriu sq u e intercursu
effici arcum in quo pars fulgeat, quae solem recipit, pars obscu
rior sit, quae exclusit et ex se u m b ra m proxim is fecit.
4 Hoc ita esse q u id am negant. P o terat enim uerum uideri,
si arcus duos ta n tu m h a b e re t colores, si ex lum ine um b raq u e
constaret. N unc

diuersi n ite a n t cum m ille colores,


T ransitus ipse tam en spectantia lu m in a fallit;
Vsque adeo quod tan g it idem est, tam en u ltim a distant.

V idem us in eo aliquid flam m ei, aliquid lutei, aliquid caerulei


et alia in p ictu rae m odum subtilibus lineis ducta. V t ait poeta,
an dissimiles colores sint, scire non possis, nisi cum prim is ex-

4.4 O v id ., Metam. 6, 65-7

3.4 aliq u a om. L -5 q u aed am : quae Q J 1 m agis: magis quibus L trans


luceant: perlu cean t Z 6 intercursu: cursu V 7 effici: fieri Q J 8 ex
om. B 4.1 u eru m : u m b ra nostra L u m b ra et lux causa 2 haberet:
hab eat HLN Q JY V habens C 'D M 3 constaret: constaret sed ZQ_JP
8 u t ait poeta post 3 nunc tr. Gercke po eta: poeta u t Gercke 9 sint om. P

[2 1 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

Algunos dicen que h ay gotas que dejan p asar el sol, que


otras son dem asiado densas p a ra ser translcidas y, en con
secuencia, que unas devuelven el resplandor, otras la som bra;
que as, po r el entrecruzam iento de unas y otras, se form a el
arco iris: u n a p arte de l brilla, la que recibe el sol; p arte es
ms opaca, la que lo h a rechazado y h a proyectado su som bra
sobre los puntos contiguos. Algunos dicen que esto no es as. 4
E n efecto, p o d ra parecer v erd ad si el arco iris tu v iera slo
dos colores, si estuviera com puesto de sol y som bra. A hora
bien

com o b rillan mil colores distintos,


la transicin de u no a o tro engaa a los ojos que lo contem
p la n :
ta n idnticos son los contiguos, au n cuando los extremos
[difieran

Vemos en l u n n a ra n ja vivo 1; un am arillo 2, u n azul y otros


colores trazados con lneas delicadas, a la m a n e ra de u n a p in
tu ra. Como dice el poeta, no se puede saber si los colores son

diendo ciertas precisiones: Illud dubium esse nulli potest quin arcus i m a g o solis sit
r o s c i d a et caua nube concepta. E n tre los dos pasajes nos d an la teora que Sneca
m antiene. Es evidente la sem ejanza de construccin entre am bos.
1 Cf. A n d r , J . , tude sur les termes de couleur dans la langue latine, Paris 1949,
p. 116. Sneca lo distingue del am arillo en el arco iris.
2 I d e m , p . 152. E n el arco iris es el trm ino aplicado a la ban d a am arilla.
A mm. M aro. 20, 11, 27 a ad e u n color a esta gam a del arco iris, no especificado
en Sneca: puniceus, y sita entre el luteus y puniceus un fuluus, que en Sneca co
rresponde al flammeus. H ay que com p arar con I 3, 12 donde el mismo Sneca,
inv in ien d o el orden, com pleta colores : modo caeruleas lineas, modo uirides, modo pur
pureae similes et igneas ( = aliquid flammei) aut luteas ducit, aproxim ndose a A m m .
M arc, en el pasaje citado.

[2 1 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

trem a contuleris. N am com m issura decipit, usque eo m ira


arte n atu ra e : quod a simillimo coepit, in dissimillimo desinit.
Q uid ergo istic duo colores faciunt lucis atque um brae, cum
innum erabilium ratio red d en d a sit?
5 Q u id am ita existim ant arcu m fieri: in ea p arte in qua
iam pluit singula stillicidia p lu u iae cadentis singula esse spe
cula, a singulis ergo reddi im aginem solis; deinde m ultas im a
gines, im m o innum erabiles, et deuexas et in praeceps euntes
confundi; itaq u e arcum esse m u lta ru m solis im aginum con-
6 fusionem. H oc sic colligunt. Pelues, in q u iu n t, mille sereno
die pone, om nes h a b e b u n t im agines solis;,in singulis foliis dis
pone guttas, singulae h a b e b u n t im aginem solis. A t contra
ingens stagnum non am plius h ab eb it q u am u n am im aginem .
Q uare? Q iiia omnis circum scripta leuitas et circum data suis
finibus speculum est. Ita q u e piscinam ingentis m agnitudinis
insertis parietibus diuide, totidem illa h ab eb it imagines solis
quot lacus h a b u e rit; relinque illam sic u t est diffusa, semel
tibi im aginem reddet. N ihil refert quam exiguus sit um or au t
lacus; si d eterm inatus est, speculum est. Ergo stillicidia illa
infinita quae im b er cadens defert, totidem specula sunt, to ti
dem solis facies hab en t. H ae contra in tu en ti p e rtu rb atae a p
p arent, nec d ispiciuntur in teru alla quibus singulae distant,

4.11 q u od: q u ae L M 12 istic: isti P L a 5.1 quidam : q ui L a ita cm. N


fieri: f. dicunt 3 deinde 6.3 solis om. H N 4 euntes: transeuntes
L ap 5 itaq u e: i. et L a p arcu m : aerem L aerem et Z P 6.2 in 3
solis om. L M 1 dispone: d. singulas a p 4 am plius om. q u am :
nisi L a p 6 speculum : speculis L 7 insertis: incertis NQ_J in plures a p
parietibus om. L p illa om. L - h ab eb it: h ab u erit L 8 habuerit: ha
bebit L h a b u it M semel: similem L om. B 9 q u am : quod M 10 si:
si m odo Z 11 q u ae : q u a L defert : differt P 2L specula sunt, totidem
om. L a totidem 2: tolidem quae Z 12 solis: similes L hae H Fortun.:
haec cett. in tu en ti: ui uenti AB1 uidenti B2 13 dispiciuntur: despiciant
L decip iu n tu r W

[22]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

distintos, a no ser que com pares los de u n extrem o con los del
otro. E n efecto, nos en g a a la transicin. H asta aqu llega el
asombroso arte de la n a tu ra le z a: lo que em pez d entro de la
m ayor sem ejanza, acaba en la m ayor desem ejanza. P or tanto,
qu hacen ah dos colores, el de la luz y el de la som bra, c u an
do se tra ta de d a r u n a explicacin sobre innum erables co
lores?
Algunos consideran que el arco iris se form a a s 1 : en la 5
p a rte en que est lloviendo cada u n a de las gotas de lluvia
que cae es u n espejo independiente, por tan to , cada u n a de
ellas devuelve la im agen del sol; despus, las m ltiples, m ejor
dicho, las innum erables im genes, al precipitarse en su cada,
se confunden; y as, el arco iris resulta de la confusin de m l
tiples im genes del sol. Lo razo n an as. D icen: coloca en u n 6
da sereno m il barreos, todos te n d r n u n a im agen del sol;
distribuye u n a gota, en cad a u n a de varias hojas, cada u n a de
ellas te n d r u n a im agen del sol. Por el co ntrario u n a ch arca
inm ensa no ten d r ms que u n a sola im agen. Por qu? P or
que to d a superficie lisa, lim itad a y circunscrita d entro de
unos lmites, es u n espejo. As, divide u n estanque de grandes
proporciones por m edio de tabiques interiores, el estanque ten
dr tan tas im genes del sol como charcos ten g a; djalo en
to d a su extensin, tal como est, te devolver u n a sola im agen.
No im p o rta n a d a la exigidad del agua o del charco; si est li
m itado, es un espejo. P o r tan to , aquel infinito nm ero de
gotas de que es p o rta d o ra la lluvia al caer, son otros tantos
espejos, contienen otras ta n ta s reproducciones del sol. P ara
quien las m ira de frente ap arecen confusas y no se distingue
el espacio que las separa, debido a que la distancia im pide

1 A r i s t . , Meteor. 372a.

[22]
N A T V R A L IV M Q V A E ST IO N V M L IB . I

spatio pro h ib en te discerni; deinde pro singulis ap p aret una


facies tu rb id a ex om nibus.
Aristoteles idem iudicat. A b om ni, inq u it, leuitate acies
radios suos rep licat; nihil au tem est leuius a q u a et aere; ergo
etiam ab aere spisso uisus noster in nos redit. V bi uero acies
hebes et infirm a est, qualislibet aeris ictu deficiet. Q uidam
itaque hoc genere ualetudinis la b o ra n t u t ipsi sibi u id ean tu r
occurrere, u t u b iq u e im aginem suam cernant. Q uare? Q uia
infirm a uis oculorum n on potest p erru m p ere ne sibi quidem
proxim um aera, sed resi/it. Ita q u e , quod in aliis efficit densus,
aer, in his facit om nis; satis enim u a le t qualiscum que ad im
becillam aciem repellendam . L onge autem magis uisum nobis
nostrum rem ittit aq u a, q u ia crassior est et peruinci non potest,
sed radios lu m inum nostrorum m o ra tu r et eo unde exierunt
reflectit. Ergo, cum m u lta stillicidia sint, totidem specula sunt;
sed, quia p a ru a sunt, solis colorem sine figura exprim unt.
D einde, cum in stillicidiis innum erabilibus et sine interuallo
cadentibus re d d a tu r idem color, in cipit facies esse non mul-

7.1 idem om. NVVV1C M iudicat Z L A C : indicat cett. 3 uero: ergo


4 qualislibet: qualilibet N qualibet P quolibet 2 cuiuslibet Z defi
ciet: deficit 5 itaq u e om. sibi om. L 6 quia om. L infi
ma L 8 aera: aerem resilit Kroll Gercke. resistit codd. 8.1 den
sus: depressus L 2 om nis: omnis a q u a 3 m agis om. N 4 aqua Haase
secutus Palat. Grui.: itaq u e codd. 5 sed: et N om. ZB exierunt: exierint
WD exierit a C M 6 m u lta: m. in pluuia Z 9 re d d a tu r: redditur LN
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

calcularlo. Despus, en lu g a r de cada u n a p o r separado, se


hace visible u n a sola im agen borrosa resultado de todas 1.
Aristteles opina lo m ism o 2. Dice : la m ira d a refleja los rayos 7
que inciden sobre to d a superficie lisa, y no h a y n a d a ms liso
que el agua y el aire. P or tan to , tam b in el aire denso refleja
nuestra m irad a. C uando la vista es ro m a y dbil, fracasar
al chocar con cualquier tipo de aire. Y algunos se ven tan
afectados p o r esta clase de enferm edad que tienen la sensa
cin de tro p ezar consigo mismos, y ven su im agen por do
qu ier 3. Por qu? P orque la debilidad de sus ojos no puede
atravesar siquiera el aire que los rodea, sino que vuelve sobre
s m ism a 4. Y as el efecto que en otros p roduce el aire denso, 8
en ellos los produce todo tipo de aire, pues cu alq u iera tiene
suficiente consistencia p a ra rech azar u n a visin dbil. Bien,
el agua nos devuelve nuestros rayos visuales m ucho ms, por
que es ms com pacta y no puede ser atravesada, sino que
retiene nuestros rayos visuales y los refleja al p u n to de donde
partiero n . Por tan to , al h a b e r m uchas gotas h a y otros tantos
espejos ; pero, debido a que son pequeos, rep ro d u cen el color
del sol sin la form a. Despus, como aparece el m ismo color
en las gotas que caen en nm ero inco n tab le y sin n in g u n a se
paracin, el aspecto com ienza por ser no el de im genes ml-

1 Vase I 5, 6.
! A r i s t . , I. c.

3 A r i s t . , Meteor. 3 7 2 b , 2 ss.
4Cf. R . B a c o n , Opus Maius, P e rs p e c tiv e pars tertia , dist. 1, cap. 5 : Ebrii
uero et infirmi secundum Aristotelem tertio Meteorologicorum (3 , 4) et secundum Senecam
libro de Iride uident se et uidetur eis quod uident se ipsos ambulare ante se. Cuius causam
Senecaassignat dicens quod species ab eis uenientes, id est, uisus eorum sunt debiles, et ideo
aer licet parum spissus potest resisterespeciei et reflectere in uisum et ideo coi am se ipsis f i t
species in aere et redit ad oculos.

[23]
N A T V R A L IV M Q V A E ST IO N V M L IB . I

taru m im aginum et interm issarum , sed unius longae atque


continuae.
9 Q uom odo, inquis, tu m ihi m u lta m ilia im aginum istic
esse dicis u b i ego nullam uideo? E t q u are, cum solis color
unus sit, im aginum diuersus est? U t et haec quae propo
suisti refellam et alia q u ae non m inus refellenda sunt, illud
dicam oportet, nihil esse acie n ostra fallacius non tan tu m in
his a quibus subtiliter peruidendis illam locorum diuerSitas
subm ouet, sed etiam in his quoque q u ae ad m an um cernit.
R em us tenui a q u a teg itu r et fracti speciem red d it; pom a per
u itru m aspicientibus m ulto m aiora su n t; colum narum inter-
10 u alla porticus longior iungit. Ad ipsum solem reuertere. H unc,
quem toto te rra ru m orbe m aiorem p ro b a t ratio, acies nostra
sic contraxit u t sapientes u iri pedalem esse co ntenderent;
quem uelocissim um om nium scimus, nem o nostrum m oueri
uidet, nec ire crederem us, nisi a p p a re ret isse. M u n dum ipsum
praecipiti uelocitate labentem et ortus occasusque in tra m o
m entum tem poris reuoluentem nem o nostrum sentit procedere.
Q uid ergo m iraris, si oculi nostri im b riu m stillicidia non se
p a ra n t et ex ingenti spatio in tu en tib u s m in u taru m im aginum

8.10 et orr. BVp 9.1 inquis: inquit Z m ilia: nulla L 2 ego om. La(3
uideo: uideam Z P 3 diuersus: diuisus N 1 5 nostra om. L fallacius: fa
cilius N 6 his: his quoque L locorum Gronov.: caelorum L colorum
cett. 8 rem us: r. integer in tenui: t. quidem L tegitur et
om. tegitur: tan g itu r L 9 m ulto om. L 10.2 quem : quam N
3 sic om. L a co n ten d eren t: contenderint Z contem pnerint W*M 4 nos
tru m : nostrorum Z P L Q J 5 uidet: uideat L u id it W XM 6 in tra m o
m entum tem poris om. N m om entum : m otus L 8 ergo om. -. 9 ex
Z: 07n. cett.

[24]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

tiples y separadas, sino el de u n a sola, larg a y sin in te rru p


cin. Cmo, objetas, me dices t que ah donde yo no veo 9
ninguna hay miles y miles de im genes? Y por qu, siendo uno
el color del sol, es v ariado el de las im genes?. P a ra refutar
las objeciones que m e has p lan tead o y otras, no m enos dignas
de refutacin, conviene q u e te diga lo siguiente: que n ad a
h ay ms engaoso que n u e stra vista x, no solam ente en los
casos en que la lejana del lu g a r le im pide ver los objetos con
todo detalle, sino incluso en aquellos en que los ve m uy de
cerca. U n rem o se cubre de u n poco de ag u a y nos d a la sensa
cin de roto ; los frutos son m ucho m ayores p a ra quienes los con
tem p lan a travs de u n cristal; u n prtico de cierta longitud une
los huecos entre colum na y colum na 2. V olvam os al sol mismo. 10
Este, que el clculo d em uestra que es m ayor que el orbe com
pleto de la tierra, n u e stra vista lo viene a reducir de tal m odo,
que h u b o sabios que llegaron a m an ten er que era de u n pie de
dim etro 3. ste, que sabem os que es el m s rp id o de los as
tros, ninguno de nosotros lo ve desplazarse, y no creeram os
que se m ueve si no fuese p aten te que se h a m archado. H asta
el universo, que se desliza a u n a velocidad vertiginosa y que
pasa de la salida al ocaso en el espacio de u n m om ento, n in
guno de nosotros se da cuenta de que avanza. P or tanto, de
qu te extraas, si nuestros ojos no logran sep arar las^gotas
de lluvia y, debido a la enorm e distancia, desaparece p ara

1 De este postulado p arte el estoicismo, frente al epicureism o que traslada


la responsabilidad de las posibles confusiones al animus: L v c r . 4, 379 ss.
2 Ejem plos del tipo aq u m encionado por Sneca aparecen en pasajes de
otras obras del mismo au to r y en otros autores tam bin. Los mismos ejemplos en
S e n ., Ep. 71, 24; L v c r . 4, 438 ss. (rem o); y S e n ., De ben. 7, 1, 5 y L v c r . 4, 426 ss.
(prtico).
3 Cf. V II 1, 3.

[24]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

11 discrim en in terit? Illu d dubium esse nulli potest q uin arcus


im ago solis sit roscida et caua n ube concepta. Q uod ex hoc
tibi a p p a re a t: n u m q u am non aduersa soli est; sublimis aut
humilis, p ro u t ille se subm isit a u t sustulit; in con trarium m ota,
illo enim descendente altior est, alto depressior. Saepe talis
nubes a latere solis est nec arcu m efficit, q u ia non ex recto
im aginem trah it.
12 V arietas au tem non ob aliam causam fit quam quia pars
coloris ( a ) sole est sparsa, (p a rs ) a nube illa; u m o r m odo cae
ruleas lineas, m odo uirides, m odo p u rp u ra e similes et luteas
au t igneas ducit, duobus coloribus hanc, u arietatem efficien
tibus, remisso et intento. Sic enim et p u rp u ra eodem conchylio
non in un u m m odum exit; interest q u am d iu m acerata sit, cras
sius m edicam entum an aq u atiu s trax erit, saepius m ersa sit et
13 excocta an semel tincta. N on est ergo m irum si, cum duae res
sint, sol et nubes, id est corpus et speculum , tam m ulta genera
colorum ex p rim u n tu r q u am m ultis generibus possunt ista
incitari a u t relanguescere; alius est enim color ex igneo lu

l o . 10 discrim en: discerni L 11.1 q u in : quin in L 3 ap p a re a t: ap p aret L


4 in om. co n trariu m m ota: contrario m otu W 2D C M 12.2 a add.
Gercke sparsa: pars Gercke pars add. Alex. nube illa L JaC 2M 2: nube
in illa Z N Q .J1D n u b e nulla A V W C 1M 1 nube u d a B um or: um or autem
aD C M 3 m odo1: autem W 1 uero L Q J 4 a u t: et P om. L 5 conchy
lio: concilio H J 2 consili\L cum nihilo J 1 6 q u am d iu : q u an tu m
m acerata: lab o rata Z ? \tra x e rit: trax it L et: a n N 13.1 si, cum :
sicut L J1 sunt L A V 2 tm : si tam Z D C M si tam en H P L N Q J ge
n era 3 m ultis om. L ista: a u t 4 est enim om. J enim om. Q_

[25]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

los espectadores la posibilidad de sep arar esas im genes m i


nsculas? N o puede h a b e r d u d a p a ra n ad ie de que el arco 11
iris es la im agen del sol concebida en u n a n u b e im p reg n ad a de
agua y h u e c a 1. Y tenlo p o r seguro p o r lo siguiente: n u n ca
aparece si no es frente al s o l 2; en lo alto del espacio o pegado
a la tie rra, segn que aqu l se en cu en tre bajo o alto ; m ovin
dose en sentido inverso al sol: en efecto, cu an d o aqul des
ciende se form a ms alto, cu an d o se eleva, m s bajo. A m e
nudo tal tipo de n ube est a u n lado del sol y no logra form ar
un arco iris p orque no reproduce de frente la im ag en del sol.'
L a v aried ad de colores no se debe a o tra cosa que a que p arte 12
del colorido lo produce el sol, p a rte la n ube en cuestin; la
hum ed ad traza, bien lneas azuladas, bien verdes, bien seme
ja n te s a la p rp u ra , am arillas o n a ra n ja in te n s o 3; esta v a
ried ad la p rovocan dos colores: uno intenso, otro apagado. E n
efecto, tam poco la p rp u ra de u n mism o molusco d a u n solo
resultado. L a diferencia reside en el tiem po que est en m a-
ceracin, en si h a absorbido u n producto ms concentrado o
ms diluido, si se h a sum ergido o cocido bastantes veces o si
bien h a recibido u n solo tin te 4. No es, p o r tan to , extrao el 13
que, puesto que son dos los objetos, el sol y la nube, es decir,
el cuerpo y su espejo, se p ro d u zcan tantos colores como po
d ran resultar de la am plia g am a a que stos d an lugar. E n
efecto, u n color procede de la luz brillante, el otro de la m ate

1 Cf. R . B a c o n , /. c., cap. 2 : E t cum iris nihil aliud sit quam imago solis reflexa
a nube rorida... Cam = concaua, cf. 4,3 y 5,13.
2 D ato em prico necesario p a ra el desarrollo posterior de la teora, 4,1.
3 Cf, A n d r , o . c ., p. 94. Purpureus p arece quiz aplicarse slo al m atiz p r
p u ra violeta. Cf. A m m . M a r o . 20, 11, 26 . punicea tertia, quarta purpurea.
4 E l m ism o p lanteam iento en Ep. 71,31 : Qitemadmodum lana quosdam colores
semel ducit, quosdam nisi saepius macerata et recocta non perbibit. Cf. H o r . , C am . 2,16,3.

[25]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

14 m ine, alius ex obtunso et leniore. In aliis rebus uaga inquisitio


est, u b i non habem us quod m anu tenere possimus et late con-
iectura m itten d a est; hic a p p a re t duas causas esse arcus, solem
nubem que, q u ia nec sereno u m q u a m fit, nec nubilo ita u t sol
late a t; ergo u tiq u e ex his est q u o ru m sine altero non est.
4 Ia m n unc illud accedit quod aeque m anifestum est speculi
ratione im aginem reddi, q u ia n u m q u am nisi e contrario red
d itu r id est nisi ex altera p a rte stetit quod ap p areret, ex altera
quod ostenderet. R ationes, quae non p ersuadent sed cogunt,
a geom etris afferuntur nec d u b iu m cuiquam relin q u itu r quin
arcus im ago solis sit m ale expressi ob u itiu m figuram que speculi.
Nos interim tem ptem us alias probationes quae de plano legi
2 possint. In te r arg u m en ta sic nascentis arcus pono quod celerri
me nascitur. Ingens enim u a riu m q u e corpus in tra m om entum
subtexitur caelo et aeque celeriter aboletur. N ihil autem tarn
cito red d itu r quam a speculo im ago; non enim facit quic-
3 quam sed ostendit. P arian u s A rtem idorus adicit etiam quale
genus nubis esse d ebeat quod talem soli im aginem reddit.
Si speculum , in q u it, concauum feceris, quod sit sectae pilae

14.4 n ubem que: atq u e nubem L u t om. LA V p 5 q uorum : quorum unum


N est: est. de iride (iride et W ) q u id sit deffinitiue W M
4 1.2 red d itu r om. P 3 stetit: steterit N W ap p areret: ap p aret N Q .JP
ex altera om. Z 4 ostenderet Gercke. ostendere codd. 5 afferuntur: aufe
ru n tu r assum untur N relin q u itu r: u id etu r N 1 6 arcus: in arcu L
sit: sit u t L 7 tem ptem us: repetem us L aD C repetam us W om. M 1 pla
no: paulo L a p 1 Platone Q J W 2G2M 2 2.2 ingens: igneum igneo L
3 aeq u e: a q u a P L a ^ 3.1 etiam : ad L D 1C 1 id AB 2 red d it: red d at ZQ_
om. J 3 sectae: sede L

[26]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

y ms suave. E n otros casos la investigacin es insegura, cuan- 14

do no tenem os algo que p o d er m anejar y hay am plio cam po


p a ra em itir conjeturas; en este caso es claro que dos son las
causas del arco iris: el sol y la nube, p o rq u e n u n c a se d a en
u n da despejado, ni en uno ta n nuboso que no se vea el sol.
Por tan to , tiene sobre todo su origen en estos dos factores que
no pueden existir el uno sin el otro.

In m ed iatam en te se aad e el hecho de que es ig ualm ente 4


manifiesto que la im agen se refleja p o r el mismo proceso de
un espejo, p orque n u n c a se form a si no es en la p a rte opuesta,
es decir, si no se situ en u n lado lo que presta su im agen, en
otro lo que la m uestra. Los gem etras a p o rta n clculos que
no logran convencernos, pero tenem os que acep tar, y no le
q u eda a nadie d u d a de que el arco iris es la im agen del sol
m al rep ro d u cid a debido a la form a defectuosa del espejo 1.
En ta n to , intentem os nosotros otras dem ostraciones que pue
dan leerse con sencillez. E n tre las p ru eb as de que el arco iris 2
nace as pongo el que nace de m odo m uy rpido. E n efecto, el
inm enso y m ulticolor cuerpo se d ib u ja en el cielo en u n ins
tante, y desaparece con la m ism a rapidez. Pues bien, n ad a
se form a tan velozm ente como u n a im agen en u n espejo; en
efecto, ste no hace n a d a ms que m ostrar. A rtem idoro de 3
P a r o s 2 aad e tam b in cul debe ser el tipo de n ube capaz
de devolver tal im agen del sol. D ice: si fabricas u n espejo

1 O ltram are piensa que se puede referir a Euclides. S e n ., Ep. 88, 27 : Quae
causa in speculo imagines exprimat, sciet sapiens : illud tibi geometres potest dicere, quantum
abesse debeat corpus ab imagine et qualis forma speculi quales imagines reddat.
8 Cf. V II 13, 1-3. Debi de escribir un tra ta d o , pues el arco
iris y los com etas, fenm enos sobre los que Sneca nos ofrece su opinin, queda
b an incluidos entre los . Cf. artculo sobre A rtem idoro en R E .

[26]
N A 'I V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . 1

pars, si extra m edium constiteris, quicum que iu x ta te steterint


4 inuersi tibi u id e b u n tu r et p r(o p )io res a te q u am a speculo. Idem ,
inquit, euenit, cum ro tu n d am et cauam nubem in tu em u r a
latere, u t solis im ago a n u b e discedat p r(o p )io rq u e nobis sit et
in nos m agis conuersa. C olor illi igneus a sole est, caeruleus
a nube, ceteri u triusque m ixturae.
5 C ontra haec illa d icu n tu r, de speculis duae opiniones sunt.
Alii enim in illis sim ulacra cerni p u ta n t, id est corporum nos
tro ru m figuras a nostris corporibus emissas ac separatas; alii
non im agines in speculo sed ipsa aspici corpora reto rta ocu
lorum acie et in se rursus reflexa. N unc nihil ad rem pertinet
2 quom odo uideam us q u o dcum que u idem us; sed quoquom odo
im ago similis re d d i deb et e speculo. O u id au tem est tan: dissi
mile quam sol et arcus, in quo neque figura solis neque color
neque m agnitudo ap p a re t? A rcus longe am plior est longeque
ea p arte q u a fulget ru b icu n d io r q u am sol, ceteris uero coloribus
3 cliuersus. D einde, cum uelis speculum inesse aeri, des oportet
mihi eandem leuitatem corporis, eandem aequalitatem , eun
dem nitorem . A tqui nullae nubes h a b e n t sim ilitudinem spe-

3.4 p a rs : p a r L 5 et om. p ro p io re s Fortun.: p rio res codd. 4.1 idem :


idem que L 2 e u e n it om. in tu e m u r: in tu e n tu r N 3 a n u b e : a la te re
L aW 2D C propior Fortun.: prior codd. nobis: nobis magis N
5 1.2 sim ulacra: sim ulacrum L cerni: esse 3 alii non imagines: alii
imagines a iu n t non esse 4 non: n o n a iu n t ZQ _Ja 6 quom odo sed
om. L quom odo: q. ipsas quodcum que: quaecum que N quod
cum que uidem us om. 2.1 quoquom odo Schultess: quom odo codd. om.
Haase 2 im ago om. L deb et: debeat L quid au tem : q u idnam ,
3 neque figura solis om. 4 a p p aret: com paret Z 3.1 speculum : spe
culi uim Z inesse aeri: aeri com parare aliis (-i C) com parare om. L
2 eandem corporis om. aequalitatem : qualitatem ND

[27]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

cncavo que sea segm ento de u n a esfera, y te colocas fuera


del centro, todos los que se coloquen ju n to a ti te p arecer que
estn al revs, y m s cerca de ti que del espejo. Signe dicien- 4
do: sucede lo mismo cu an d o observam os lateralm ente u n a
nu b e red o n d a y hueca: la im agen del sol se aleja de la nube
y est ms cercana a nosotros y ms v olcada h acia nosotros.
El color n ara n ja vivo lo tiene p o r el sol, el azulado por la nube,
los restantes p o r la m ezcla de u n o y otro.

C o ntra lo expuesto se dice lo siguiente: sobre los espe- 5


jos hay dos opiniones. U nos creen que en ellos se ven ap a
riencias, es decir, form as em itidas p o r nuestros cuerpos y se
p arad a s de e llo s1; otros que en los espejos no se contem plan
im genes, sino los cuerpos mismos, al dispararse n uestra vi
sin y replegarse de nuevo sobre s m ism a 2. A hora bien, n ad a
a ta e al problem a cm o vemos lo que vemos, sino que, sea 2
como sea, el espejo debe reflejar u n a im agen sem ejante. Y
bien, qu es menos p arecid o que el sol y el arco iris en el que
no se ve ni el color, n i el tam a o del sol? El arco iris tiene
m ucha m ayor extensin y p o r la p arte p o r donde brilla es
m ucho ms rojo que el sol, y adem s distinto en el resto de
los colores. Despus, si se p reten d e que la condicin de espejo 3
sea in heren te al aire a, se me tiene que dem ostrar que es la mis
m a la lisura de su cuerpo, idn tica su uniform idad, idntico el
resplandor. Y lo cierto es que n in g u n a n ube tiene sem ejanza

1 T eo ra expuesta p o r L v c r . 4, 230 ss., y p o r A p v l ., Apol. 15,12, atrib u id a


a Epicuro.
2 E n A p v l., o. c. 15,13 ss. se hace u n a exposicin de varias teoras, entre
ellas la de los estoicos: ...seu intentu aeris coacti, ut Stoici rentur, cum alicui corpori inci
derunt (sc. radii nostri) spisso et splendido et leui
3 E n este caso es evidente la v aguedad de la term inologa utilizada.

[27]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I

culi; per m edias saepe transim us nec in illis nos cernim us;
qui m ontium sum m a conscendunt, (d e)sp ectan t nubem nec
4 tam en im aginem in illa suam aspiciunt. Singula stillicidia sin
gula specula sunt, concedo; sed illud nego ex stillicidiis con
stare nubem . H ab e n t enim quaed am ex quibus fieri stillicidia
possint, non ipsa. N e aq u am quidem h ab et nubes sed m ate-
5 riam futurae aquae. Concedam us tibi et guttas innum erabiles
nubibus inesse et illas faciem reddere, non tam en u n am omnes
reddunt, sed singulae singulas. D einde in ter se specula con-
iunge, in u n am im aginem non coibunt, sed u n u m quodque in
se sim ilitudinem uisae rei claudet. S unt quaed am specula ex
multis m inutisque com posita, quibus si unum, ostenderis ho
m inem , populus apparet, u n aq u aq u e p articu la faciem suam
exprim ente. H aec, cum sint coniuncta et simul collocata,
nihilom inus seducunt im agines suas et ex u no quidem tu rb am
efficiunt, ceterum cateruam illam non confundunt, sed direm p
tam in facies singulas distrahunt. Arcus autem uno circum -

3.5 despectant Madv.: spectant codd. 6 illa: illam Q J 1 aspiciunt: cernunt


BVp 4.4 possint: possunt NL(3 hab et: hab en t Q .JP 5.1 concedamus:
concedimus Q, concedant concedam 3 red d u n t: reddant Z P N Q J
4 unum quodque Leo Rossbach: quaque particula unaquaeque cett. 5 uisae
om. PLp 7 u n aq u aq u e: u naquaeque H 8 collocata: collata N Q W 2
9 un o : uno quoque H 10 confundunt: co n trah u n t direm ptam E:
direp tam (-a L) H Z L N aD G directam P W 1M 11 distrahunt: d etrah u n t N
autem om. L aD C

[28]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1

con un espejo; a m enudo pasam os por su centro y no nos ve


mos en ellas; quienes ascienden a la cum bre de los m ontes
contem plan la nube desde a rrib a y, sin em bargo, no observan
su im agen en ella. C ada gota es u n espejo independiente, lo 4
ad m ito ; pero digo que u n a n ube no est com puesta de gotas.
En efecto, contienen algunos elementos que p u ed en d ar origen
a las gotas, no las gotas mismas. Ni siquiera tiene agua una
nube, sino m ateria transform able en agua. V am os a adm itirte 5
incluso que existen en las nubes gotas innum erables, y que
stas reflejan u n a im agen. No obstante, no reflejan todas una
sola im agen, sino cada u n a u n a distinta. J u n ta , despus, unos
espejos entre s, no se u n ir n en u n a sola im agen, sino que
cada uno de ellos en cerrar en s mismo la a p aiien cia del
objeto visto Existe u n tipo de espejos form ado de muchos y
m uy pequeos y, si pones ante ellos u n solo hom bre, aparece
una m asa de gente, dado que cada p artcu la reproduce su
im agen correspondiente. stas, aunque se den ju n ta s espacial
y tem poralm ente, no p or ello m antienen menos separadas sus
imgenes, y con la base de u n solo hom bre, d an lugar a una
m u ltitu d ; p o r lo dem s, no fusionan esa m uchedum bre, sino
que separndola la descom ponen en im genes independientes.
Bien, el arco iris est circunscrito en u n solo trazo, nica es la

1 P ara este pasaje he cam biado la puntuacin. Suele hacerse com enzar
la frase con m ayscula, con Concedo, lo cual produce posible confusionismo en la
atribucin de objeciones. P u n tu ando tal como lo hago, concedo sigue perteneciendo
al mismo objetor anterior. N o significa nada, por lo que se refiere a un posible
cam bio de interlocutor, el cam bio a la prim era persona. L a coherencia de la a r
gum entacin es total, y no hay por qu atribuirla a Sneca, ya que responde a
lo enunciado en 5, 1 : Contra haec illa dicuntur. Por ltim o en 6: Quid ergo, inquit...
sera u n a objecin al que lleva hablando desde 4. No es posible interpretarlo
como u n dilogo real.

[2 8 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

t scriptus est ductu, u n a totius est facies. Q uid ergo? inquit.


Non et a q u a ru p ta fistula sparsa et rem o excussa habere q u id
dam simile his quod uidem us in arcu coloribus solet? V erum
est, sed non ex hac causa ex q u a tu uideri uis, quia u n aq u ae
que stilla recipiat im aginem solis. Citius enim cad u n t stillae
quam ut concipere im agines possint. S tandum est, u t id quod
im itan tu r excipiant. Q uid ergo fit? Colorem , non im aginem
ducunt. A lioquin, u t ait N ero Caesar disertissime,

Colla C ytheriacae splendent agitata colum bae


4

et uariis coloribus pauonum ceruix, quotiens aliquo deflecti


tur, nitet. N um quid ergo dicem us specula eiusmodi plum ae,
7 quarum omnis inclinatio in colores nouos transit? N on minus
nubes diuersam n atu ram speculis h ab en t quam aues quas
rettuli, et cham aeleontes, et reliqua anim alia q uorum color
aut ex ipsis m u tatu r, cum ira uel cupidine incensa cutem suam
u aria n t um ore suffuso, a u t positione lucis, q u am p ro u t rectam
8 uel obliquam receperunt, ita colorantur. Q uid enim simile
speculis h ab e n t nubes, cum illa non perluceant, hae transm it-

6.1 in quit om. P 2 e t1: etiam N ex - 5 stilla: stella L recipiat: recipit


im aginem : m agnitudinem H 6 concipere: recipere N possint:
possunt L 7 im itan tu r: im itatur W M in m itta tu r D C 8 alioquin: aliquo
m odo alio m ihi L disertissime: dissertissimus L
modo B 11 N u m q u id : nequid L 7.2 q u am om. 3 et chamaeleontes
om. N reliqua: aliqua L N O J W 1 4 ex om. N 6 receperunt: receperint
8.2 speculis: speculo H Z P L Q J transm ittant: transm ittuntur L

[29]
C U ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I

im agen de todo l. Y entonces, dice el agua filtrada por 6


u n a caa ro ta o golpeada por un rem o, no suele tener cierta
sem ejanza con los colores que vemos en el arco iris?. Es cier
to, pero no por la razn que t quieres que aparezca, porque
cada u n a de las gotas reciba u n a im agen del sol. En efecto, las
gotas caen con ms rapidez de la conveniente p a ra form ar
imgenes. H a de existir inm ovilidad p a ra recibir lo que re
producen. Entonces, qu sucede? T ran sm iten el color, no la
im agen. De otro m odo, como dice nuestro Csar N ern, con
toda propied ad :

El cuello de la palom a de la C iterea lanza destellos al agitarse,

y la cerviz de los pavos reales, de colores variados, resplan


dece cada vez que gira en alguna direccin 1. Entonces, es que
vamos a decir que las plum as de este tipo son espejos, porque
cualquier giro de ellos d lugar a nuevos colores? Las nubes 7

tienen una n aturaleza no menos distinta a los espejos que las


aves que he puesto como ejem plo, los cam aleones y esos otros
anim ales que cam bian de color ya por causas internas
cuando irritados o presas de deseo v aran el color de su piel
al segregar u n lquido- ya por la posicin de la luz varan su
coloracin segn la reciban de frente o lateralm ente 2. En efec- n
to, qu sem ejanza tienen las nubes con los espejos? M ientras

1 U tilizado el mismo ejemplo como argum ento por los escpticos, Co., Acad.
2 ,7 9 (cf. 2 ,1 9 ) : Tu autem te negas ... columbae collo commoueri. Primum curl Nam et in
columba pluris uideri colores nec esse plus uno. Cf. B a c o n , R ., o. c. Persp. pars tertia,
dist. 1, cap. 2 : ...ut patet in collo columbae et cauda pauonis, et multis rebus. Este es uno
de los fenmenos de difraccin, al igual que en ocasiones la irisacin, presentada
por los hilos de las telas de araa. N o tienen pues que ver con el arco iris, produc
to de la reflexin y refraccin.
2 El positione lucis de Sneca se corresponde, aplicado a los mismos ejem
plos, con recta aut obliqua percussus luce refulget, de L v c r . 2 ,8 0 0 .

[29]
5, 8 N A T V R A L IV M O V A ERTIONVM LIB . I 5, 11

tan t lucem ; illa densa et coacta, hae rarae sint; illa eiusdem
m ateriae tota, hae e diuersis tem ere compositae et ob hoc
discordes nec diu cohaesurae? P raeterea uidem us ortu solis
partem q u an d am caeli rubere, uidem us nubes aliquando
ignei coloris; quid ergo prohibet, quom odo hunc u n u m colo
rem accipiunt solis occursu, sic m ultos ab illis trah i quam uis
9 non hab ean t speculi potentiam ? M odo, inquit, inter argum enta
ponebas sem per arcum contra solem excitari, q uia ne a speculo
quidem im ago red d eretu r nisi aduerso. Hoc, inquit, com
m une nobis est; nam , quem adm odum opponendum est speculo
id cuius in se im aginem transferat, sic, u t nubes infici possint,
ita sol ad hoc apte ponendus est. N on enim idem facit, u n d e
cum que effulsit, et ad hoc opus est radiorum idoneus ictus.
10 H aec d icu n tu r ab his qui uideri u o lu n t nubem colorari.
Posidonius et hi qui speculari ratione talem effici iudicant
uisum hoc respondent: Si ullus esset in arcu color, perm a
neret et uiseretur eo manifestius quo propius; nunc imago
arcus, ex longinquo clara, in terit, cum ex uicino uentum est.
11 H uic contradictioni non consentio, cum ipsam sententiam

8.3 sint: sunt H illa2: ille L 4 m ateriae: m ateriei NB 5 uidem us


rubere om. L a 7 prohibet: pro h ib etu r W prohiberet M hunc om. N
9 h ab ean t: habens L 9.3 aduerso: a. et B. hoc 4 est1: haec in
quam quaestio nobiscum 4 opponendum : apponendum L 6 ita om. B
dei. Kroll Rossbach et Gercke undecum que Z : undique LW si undique cett.
si undecum que Garrod 7 idoneus ictus: idoneum latus N idonea locatio
idoneus situs La Grange Axel. 10. 2 talem om. aW *M iudicant: iudicat
H 3 uisum om. N 5 ex: uicino: in uicinum Z uentum : uentus N om.
Haupt. est u en tu ra W M 11.1 consentio: c. quia L

[30]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I

que stos no son translcidos, aqullas dejan pasar la luz;


stos son densos y com pactos, aqullas esponjosas; stos estn
com puestos de u n a sola m ateria, aqullas de diversas sustan
cias al azar, por ello discordes e incapaces de m an ten er la cohe
sin m ucho tiem po. Adem s, vemos que, con la salida del sol,
cierta p a rte del cielo adquiere u n tono rojizo, vemos, algunas
veces, nubes de color gneo; entonces, qu im pide que, de
la m ism a m anera que reciben este nico color p o r el paso del
sol, aprehendan mltiples colores, au nque no tengan las pro
piedades de u n espejo? H ace u n poco, dice, ponas entre tus 9
pruebas que el arco iris surge siem pre frente al sol, porque
u n a im agen no puede ser reflejada por u n espejo, a no ser que
est situado enfrente. Esto, sigue diciendo, nos es com n. Pues
del mismo m odo que hay que poner frente al espejo el objeto
cuya im agen haya de transferir, as, p a ra que las nubes pue
dan colorearse, el sol debe estar situado de m odo adecuado
a este fin. En efecto, no act a igual desde cualquier punto
que brilla y, p a ra ello es necesaria u n a incidencia adecuada
de los rayos de sol
Esto dicen los que quieren que d la im presin de que la 10
nube recibe coloracin. Posidonio y los que ju z g a n que tal
visin se form a con el sistema del espejo, responden lo siguien
te : si existiese color en el arco iris sera constante y se vera con
ms claridad cuanto ms cercano; ahora bien, la im agen del
arco iris, clara a lo lejos, desaparece cuando se va llegando a
las proxim idades. No estoy de acuerdo con esta objecin, 11

1 N o entrecom illo las intervenciones ltim as introducidas po r los p arti


darios de la coloracin porque, en el fondo, no es m s que el m ism o objetor que
com ienza en 5, que pau latin am ente se va identificando con un adversario de
fensor de u n a teora concreta.

[30]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

probem . Q u are? D icam : q uia coloratur quidem nubes, sed


ita u t color eius non u n d iq u e ap p areat. N am ne ipsa quidem
undique a p p a re t; nubem enim nem o qui in ipsa est uidet.
Q uid ergo m irum , si color eius non u id etu r ab eo a quo ipsa
non uisitur? A tqui ipsa, quam uis non u id eatu r, est; ergo et
color. Ita non est arg u m en tu m falsi coloris quod apparere
accedentibus desinit. Id em enim in ipsis euenit nubibus, nec
12 ideo falsae sunt quia non uidentur. Praeterea, cum dicitur
tibi nubem sole suffectam, non dicitur tibi colorem illum
inustum esse u elu t duro corpori et stabili ac m anenti, sed u t
fluido et uago et nihil am plius quam breuem speciem reci
pienti. S unt etiam q u id am colores qui ex interuallo uim suam
ostendunt: p u rp u ram T yriam , quo m elior est saturiorque, eo
altius oportet teneas u t fulgorem suum intendat. N on tam en
ideo non h ab et colorem illa, quia, quae optim um habet, non
quom odocum que explicatur ostendit.
13 In eadem sententia sum q u a Posidonius u t arcum iudi-
cem fieri nube form ata in m odum concaui speculi et rotundi,
cui form a sit partis e pila secta. H oc probari, nisi geom etrae
adiuuerint, non potest, qui argum entis nihil dubii relinquen-

11.2 nubes: nube N 3 non om. LBV nam 4 ap paret om. L W 1 5 ab


6 est om. L 6 u isitur: uid etur BV A tqui est om. BV et om. NAB
12.1 d icitu r: dicim us L 2 tibi om. LBV sole: s. esse aW M suffec
tam : confectam 4 et1: ac Z P 5 etiam : et LABDGM quidam om.
N 6 quo : q u a L 7 o portet: o. u t u t: et Z M intendat
Garrod (cf. ep. 77, 1): em ittat Z ostendat uel teneat cett. 8 hab et: habent L
quae: quem B edd. usque ad Koeler 13.2 ro tu n d i: rotunda (3 3 e: cum L
om. hoc om. L 4 d u bii: dubiis L
5, II C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I 5, 13

aunque doy m i aprobacin a la opinin en s. Por qu? T e lo


voy a decir. Porque es evidente que la nube recibe una colo
racin, pero de tal m odo que su color no se hace visible por
todos los lados, pues ni siquiera la nube m ism a es visible por
todos los lados. E n efecto, nadie que est d entro de ella la ve.
Entonces, qu de extrao tiene el que nadie vea su color, si
ni siquiera percibe la nube? Y lo cierto es que sta, aunque
no se vea, existe. Por tan to , tam b in existe el color. As pues,
no es p ru e b a de la falsedad del color el que deje de ser visible
a los que se aproxim an. E n efecto, lo mismo sucede con las
nubes mismas, y no porque no se ven son falsas. A d e m sx, 12
cuando se te dice que la nube recibe el colorido del sol, no se
te dice que el color est g rabado como en u n cuerpo duro,
inm vil y consistente, sino como en uno fluido, errante e in
capaz de acoger u n a im agen como no sea pasajera. T am bin
hay algunos colores que m uestran su intensidad a distancia:
la p rp u ra de T iro cuanto m ejor y ms rica sea, tan to ms alto
conviene que la m antengas, p a ra que despliegue su resplan
dor. Sin em bargo, no deja de tener color porque la que m ejor
lo tenga no lo m uestre si se la despliega de cualquier m anera 2.
Soy de la misma opinin que Posidonio, es decir, creo que 13
el arco iris se form a en una nube configurada a la m anera de
un espejo cncavo y redondo, cuya form a sea la de u n segmen
to de esfera 3. El probarlo no es posible, si no nos ay u d an los
gem etras que ensean con argum entos que no dejan lugar a

1 N o estoy de acuerdo con O ltram are en considerar que Praeterea intro


duce u n a segunda objecin de Posidonio; m s bien me parece u n a ms de las
restricciones form uladas por Sneca a la objecin de Posidonio.
2 Cf. M a c r . 2 ,4 ,1 4 .
3 Se percibe claram ente la influencia de la teora de A rtem idoro (cf. I 4 ,3 )
sobre la de Posidonio.

[3-1]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I

tibus docent solis illam esse effigiem non similem. eque enim
14 om nia ad u erum specula respondent. Sunt quae uidere exti
mescas, tan tam deform itatem co rru p ta facie uisentium red
dunt, seruata sim ilitudine in peius; sunt quae cum uideris
placere tibi uires tuae possint, in tan tu m lacerti crescunt et
totius corporis, super h u m an am m agnitudinem habitus augetur;
sunt quae dextras facies ostendant; sunt quae sinistras; sunt
quae deto rq u ean t et u ertan t. Q uid ergo m irum est eiusmodi
speculum in nube quoque fieri quo solis species uitiosa red
datur?
6 In te r cetera argum enta et hoc. erit quod n u m quam m aior
arcus dim idio circulo a p p aret et quod eo m inor est quo altior
2 sol... [ut ait V ergilius... p ro m ittit] > Q uare tam en, si imago
solis est arcus, longe ipso sole m aior ap p aret? Q uia est
alicuius speculi n a tu ra talis u t m aiora m ulto quae uidit ostendat
et in portentuosam m agnitudinem augeat formas, alicuius in-
3 uicem talis u t m inuat. Illu d m ihi dic q u are in orbem eat

13.6 ad u erum Z Pine. Michael. : aduersum N aduersus cett. 14. 2 corrupta fa


cie Z P: corru p tam faciem H L N corrupta u t faciem cet.1. uisentium : uisentibus
N red d u n t: red d an t 4 tan tu m : tan tu m tibi M lacerti: luctari
N 1 lacerti tu i H 5 corporis: operis L 7 detorqueant: torqueant .
u ertan t: eu ertan t 8 in nube om. N
6 1.1 q u o d : quo H Z 3 sol: sol quando arcus uentos aut pluuias au t sere
n um significat B u t prom ittit in finem cap. 8 Oltr. trans. 2.3 m ulto N :
m ulta cett. quae Rossbach Gercke. quam codd. uidit: uidet P uideat
u id eatu r W 2 4 portentuosam : portentosam Z portuosam L m agnitu
dinem om. H N form as: form am N alicuius: alius L 3.1 m ihi: modo
L eat: erat N C 1

[32]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L B . I

dudas, que aqulla es u n a im agen aproxim ada del s o l1. Y, en


efecto, no todos los espejos responden a la realidad. Existen 14
algunos que asusta m irar, ta n deform ado devuelven el rostro
de los que se contem plan: la sem ejanza se m antiene, pero
afeada; hay otros que, al verlos, puedes q u ed ar satisfecho de
tus fuerzas, tan to crecen los brazos y el aspecto del cuerpo por
encim a del tam ao n o rm al; h ay otros que m uestran la parte
derecha de las caras; h ay otros que la p arte izq u ierd a; hay
otros que las retuercen y las invierten a. Q,u de extrao tiene,
entonces, que se forme tam b in u n espejo de este tipo en u n a
nube, y po r su m ediacin se nos devuelva u n a im agen defec
tuosa del sol?

E n tre otros argum entos tam bin est el siguiente: el arco 6


iris n u nca se m uestra m ayor que u n sem icrculo, y es m enor
cuanto m ayor es la altu ra del sol. Sin em bargo, por qu, si el 2
arco iris es la im agen del sol, d a la sensacin de ser m ucho
m ayor que el propio sol?. Porque la n atu raleza de algunos
espejos es tal que nos p resentan lo que ven m ucho ms am
pliado y hacen alcanzar a las formas u n tam ao monstruoso,
y la de otros, por el contrario, es tal que las dism inuyen. Di- 3
me por qu adopta la form a de crculo, si no reproduce la de

1 P o r s e g u n d a v ez (v. 1 4 ,1 ) se m e n c io n a n los g e m e tra s. E n A p v l ., Apol.


16,5 ss. se nos d ic e : qui fiat arcus in nubibus uane ... quae tractat uolumine ingenti Archi
medes Syracusanus, uir in omni quidem geometria multum ante alios admirabilis subtilitate,
sed haud sciam an propter hoc uel maxime memorandus, quod inspexerat speculum saepe ac
diligenter. L a c o in c id en c ia d e te m a e n los dos te x to s: a rc o iris, espejo y g e m e tra
lla m a la a te n c i n y h a c e p e n sa r e n la id e n tific a c i n d e los g e m e tra s co n A rq u -
m edes.
2 C f. A p v l ., Apol. 16,2 Quibus (se. speculis) praeter ista quae dixi etiam illa ra
tiocinatio necessaria est, cur in planis quidem speculis ... tumidis uero et globosis ... in cauis.

[32]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I

facies, nisi orbi red d itu r? Dices enim fortasse unde sit illi color
uarius; u n d e talis figura sit, non dices, nisi aliquod exem plar
ad quod form etur ostenderis. N ullum autem quam solis est,
a quo cum tu quoque fatearis illi colorem dari, sequitur u t et
d e tu r form a. D enique in ter m e teque conuenit colores illos
quibus caeli regio d ep in g itu r a sole esse; illud u n u m inter nos
non conuenit: tu dicis illum colorem esse, ego uideri. Q ui siue
est, siue u id etu r, a sole est.
T u non expedies quare color
ille subito desinat, cum omnes fulgores paulatim discutiantur.
4 Pro me est et rep en tin a eius facies et repentinus interitus.
P roprium enim hoc speculi est, in quo non per partes struitur
quod apparet, sed statim to tu m fit. A eque cito omnis imago
aboletur in illo quam p o n itu r; nihil enim aliud ad ista efficienda
uel rem ouenda opus est quam ostendi et abduci. N on est ergo
propria in ista nube substantia, nec corpus est sed m endacium ,
sine re sim ilitudo. Vis scire hoc ita esse? Desinet arcus, si ob
texeris solem. O ppone, inquam , soli alteram nubem , huius
uarietas interibit.
5 - A t m aior aliquanto est arcus quam sol. Dixi modo
fieri specula quae m ultiplicent om ne corpus quod im itantur.

3.2 Dices: diceres illi om. Z W M 1 3 aliquod om. L 4 autem : a.


aliud 5 tu quoque: que D C M om. LAVW 6 conuenit
7 nos om. L a 7 caeli om. H a 10 fulgores: f. et H Z L N Q j f. eius Leo
pau latim : p. ap p arean t et paulatim Gercke 4.2 in quo: quod quo
niam B per om. PW 1 3 aeque: ex quo ex quo tam en (etiam D 2)
D aM 2 . 4 enim om. A 9 interibit: intercidit N incum bit L 'peribit
5.1 at: ac N

[33]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

un crculo. En efecto, tal vez me puedas decir de dnde re


cibe las variaciones de colorido; de dnde recibe tal figura,
no lo podrs decir a no ser que presentes algn modelo, segn
el cual adopte esa form a. No existe ninguno ms que el del
sol, el cual, dado que incluso t reconoces que d a el color, se
deduce que tam bin da la form a. E n fin, t y yo coincidimos
en que los colores de que se tie la regin celeste proceden
del sol; en un nico pun to no coincidim os: t dices que eso
es realm ente color, yo que lo parece 1. ste, bien lo sea, bien
lo parezca, procede del sol. T no puedes explicarm e por
qu ese color se b o rra sbitam ente, siendo as que todos los
resplandores desaparecen poco a poco. A mi favor est su 4
form acin rep en tin a y su m uerte repentina. En efecto, es lo
propio de u n espejo, en el cual lo que se hace visible no resul
ta de la acum ulacin de las partes, sino que se da, por en
tero, en un instante. Con igual rapidez que aparece en l cual
quier im agen, se borra. E n efecto, p a ra producirlas o supri
m irlas, no es necesario ms que el hacerlas presentes o qui
tarlas de en m edio. Por tanto, no existe en esa n u b e u n a subs
tancia especial, ni hay u n cuerpo, sino u n a ficcin, u n a a p a
riencia in m aterial. Quieres convencerte de que esto es as?
D esaparecer el arco iris en cuanto ocultes el sol. Pon, te digo,
u n a segunda nube frente al sol, la v ariedad de colores m orir.
A hora bien, el arco iris es algo m ayor que el sol. H ace 5
u n m om ento dije que se fabrican espejos que a g ran d an todos

1 C ontina dirigindose a los defensores de la coloracin de las nubes.


N o existe n in g u n a contradiccin entre esta ltim a afirm acin de Sneca y la res
triccin opuesta p o r l mismo a Posidonio en I 5,12, puesto que cuando precisa
su disconform idad con Posidonio no ad o p ta su propio p u n to de vista, sino la po
sible debilidad de la postura posidoniana desde el p u n to de vista de sus adver
sarios.

[33]
N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I

Illud adiciam om nia p er aq u am uidentibus longe esse m aiora.


L itterae quam uis m inutae et obscurae per uitream pilam aqua
plenam m aiores clarioresque cernuntur. Pom a formosiora
quam sunt uid en tu r, si in n a ta n t uitro. Sidera am pliora per
nubem aspicienti uidentur, quia acies nostra in um ido labitur
nec apprehendere quod u u lt fideliter potest. Q uod m anifestum
fiet, si poculum im pleueris a q u a et in id conieceris anulum ;
nam , cum in ipso fundo anulus iaceat, facies eius in sum m a
6 aqua redditur. Q uicquid u id e tu r p er um orem , longe amplius
uero est: quid m irum m aiorem reddi im aginem solis, quae in
nube um ida uisitur, cum ex duabus causis hoc accidat? Q uia
in nube est aliquid uitro simile quod potest perlucere; est ali
quid et aquae, quam , etiam si nondum habet, iam p a ra t, id
est iam eius n a tu ra est in quam ex sua u ertatu r.
7 Q uoniam , inquit, u itri fecisti m entionem , ex hoc ipso
argum entum contra te sum am . V irgula solet fieri u itrea, striata
uel pluribus angulis in m odum clauae torosa. H aec, si in trans-
uersum solem accipit, colorem talem qualis in arcu uideri
solet reddit, u t scias non im aginem hic solis esse, sed coloris
im itationem ex repercussu .
2 Prim um in hoc argum ento m u lta pro m e sunt: quod ap-

5.3 o m n ia : o. q u a e LA13 4 a q u a : o a q u a m I. (i q u a m s u n l: i n a q u a
nunc L su n t: sint in n atan t: n a ta n t N 7 u id en tu r: cernuntur
in om. 8 nec om. L q u o d 1: quid M qui N q uam L fideliter:
fid. non L 9 id om. L conieceris : ieceris B ceteris L 10 in 1 om. PL
6.3 duabus: d. quae u identur per hum orem nauis est de casilis(?) L duabus
de 4 aliquid om. potest: possit N 5 et om. N quam :
quod N etiam - om. , habet om. L p arat 6 iam om. L id
est iam om. 6 iam om. Q J W a n a tu ra : n atu rae Axel. u ertatu r:
uersatur L u ertitu r Z u. soluit quaestionem qui posset fieri W M
7 1.2 striata Gronov.: stricta codd. 3 torosa: torsa M Q J W 2 et torosa Z tor
tuosa si om. L transuersum : transuersa in L 5 scias om. N
6 im itationem : m utationem H ZPLN 2.1 argum ento: argum enta ZA
m ulta om. L a

[34]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1

los cuerpos que reproducen. A adir ah o ra que, a travs del


agua, todo adquiere u n tam ao m ucho m ayor p a ra los espec
tadores. Los caracteres grficos, au n q u e sean dim inutos y con
fusos, se ven mayores y ms claros a travs de u n a esfera llena
de agua. Los frutos parecen m s hermosos de lo que son si estn
sumergidos dentro de u n c ris ta l1. Las estrellas parecen ms
volum inosas a quien las contem pla a travs de u n a nube, por
que nuestra vista en u n m edio hm edo resbala, y no puede
cap tar con fidelidad lo que quiere. Y esto q u e d a r clarsimo
si llenas de agua u n a copa y echas dentro u n anillo; pues, aun
cuando el anillo repose en el fondo mismo, la im agen se form a
en la superficie del agua. T odo lo que se ve a travs del agua, 6
es m ucho ms volum inoso que en la realidad. Q u tiene de
extrao que la im agen del sol, que se ve en u n a n ube em papada,
se refleje de m ayor tam ao, dado que ello sucede por dos cau
sas? A saber: que en la nube h a y algo sem ejante al vidrio,
que puede ser translcido, tam bin hay algo de agua -aun
que no la tiene todava, la est p rep aran d o ya, es decir, existe
ya la natu raleza que a d o p ta r ab andonando la suya propia .

Ya que, dice, has m encionado el vidrio, de ese mismo 7


punto sacar u n a prueba contra ti. Suele fabricarse un tipo
de varilla d e vidrio, estriada o con muchos ngulos, con sa
lientes a m odo de u n a clava. sta, si recibe el sol oblicuam ente
adquiere un colorido sem ejante a] que suele verse en el arco
iris. P ara que sepas que no es u n a im agen del sol, en este caso,
sino u n a im itacin del colorido por reflexin. E n p rim er lu- 2
gar, en esta pru eb a hay m uchas cosas a mi favor: el que es

1 Este uso de formonsus tiene su correspondiente castellano en u n a acep


cin de herm oso.

[34]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I

p aret a sole fieri; quod a p p a re t leue q uiddam esse debere et


simile speculo quod solem rep ercu tiat; deinde quod apparet
non fieri u llum colorem sed speciem falsi coloris, qualem , ut
dixi, colum barum ceruix et sum it et ponit, utcum que deflec
titur. Hoc autem et in speculo est, cui nullus in d itu r color, sed
3 sim ulatio quaedam coloris alieni. U num hoc tan tu m mihi
soluendum est quod non uisitur in ista uirgula solis imago.
Cuius bene exprim endae capax non est; ita conatur quidem
reddere im aginem , quia leuis est m ateria et ad hoc habilis,
sed non potest, quia enorm iter facta est. Si ap ta fabricata
foret, totidem redderet soles q u o t habuisset f inspectores. Q uae
quia discernuntur in ter se nec satis in uicem speculi nitent, in-
cohant tan tu m imagines, nec exprim unt, et ob ipsam uiciniam
tu rb a n t et in speciem coloris unius abducunt.

8
'A t q u are arcus non im plet orbem , sed pars dim idia eius
uidetur, cum plurim um p o rrig itu r in cu ru atu rq u e? Q uidam
ita op in an tu r: Sol, cum sit m ulto altior nubibus, a superiore

2.2 q uod: quidem 5 e t1: sed Q J 1 utcum que: u t quaecum que Z


utru m q u e Q J ubicum que 7 sim ulatio: sim ilitudo N quaedam om.
* 3.1 hoc: hoc autem N m ihi om. , 2 uisitur: uisitatur Z
uirgula om. 3 cuius: cui P non om. , 4 ad: ob Z 6 inspec
tores codd..: insecturas Fortun. in se toros Leo insectiones Schultess incisiones
fort. q u ae: qui ^ 7 uix post quia add. Gercke discernuntur:
discernitur N 9 in om. Schultess Alex. ab d u cu n t: ad d u cu n t LNM abdu
cunt. quare yris non agit circulum sed sem icirculun W M
8 1.3 o p in an tu r: o p ponunt L

[35]
CUESTIONES NATURALES,-LIB. I

claro que se form a gracias al sol; el que es claro que lo que


refleja el sol tiene que ser liso y sem ejante a u n espejo; des
pus, el que es claro que no se form a ningn color, sino una
falsa sensacin de color, sem ejante a la que adquiere y pierde
el cuello de las palom as gire en la direccin que gire, como
dije ]. Y esto tam bin sucede en el espejo; sobre l no se sobre
pone ningn color, sino u n a cierta apariencia de u n color que
le es extrao. U nicam ente he de aclarar lo siguiente: que en 3
esta varilla no se ve la im agen del sol. No es capaz de rep ro
ducirla bien; s, evidentem ente p ro cu ra reflejar la im agen
porque su m ateria es lisa y a p ta p a ra ello, pero no puede p o r
que est construida irregularm ente. Si su fabricacin fuera
ad ecuada reflejara u n nm ero de soles equivalente al de fa
cetas que tuviese. D ebido a que stas son distintas entre s, y
no resplandecen lo suficiente a modo de u n espejo, solam ente
dan u n conato de im agen y no su reproduccin; debido a su
proxim idad las confunden y las reducen a la sensacin de un
color nico.

Pero, por qu el arco iris no com pleta u n crculo, sino 8


que se ve la m itad de l, au n q u e se extienda y curve m ucho?.
Algunos tienen la siguiente opinin: el sol, dado que est
m ucho ms alto que las nubes, slo les afecta por la p a rte de

1 A qu Sneca utiliza u n ejemplo que antes I 5,6 h aba puesto en


boca de los defensores de la coloracin, aunque en sentido distinto. Lo nico que
puede llevar a confusin es el ut dixi, ya que hubiera debido recordar que no era
l com o personaje dialogante quien h a b a em pleado el caso concreto. E n u n sen
tido com pletam ente distinto, resulta de m ucho inters que se m encionen como
exponentes de u n mismo fenm eno ese tipo de varillas y el plum aje de las palomas,
ya que am bos parecen ser ejemplificaciones del fenmeno de los resaltos (cf. p. 29,
n. 1).

[35]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

illas tan tu m percu tit p a rte ; sequitur u t inferior pars earum


non tin g atu r lum ine; ergo, cum ab u n a p arte solem accipiant,
unam eius p artem im itan tu r, q u ae n u m q u am dim idia m aior
2 est. Hoc argum entum p a ru m potens est. Q u are? Q uia, quam -
uis sol ex superiore p arte sit, totam tam en p ercutit nubem ;
ergo et tingit. Q uidni? cum radios transm ittere soleat et om nem
densitatem perrum pere. D einde contrariam rem proposito
suo dicunt. N am , si superior est sol et ideo superiori tantum
parti nubium affunditur, n u m q u am te rra tenus descendet arcus ;
3 atqui usque in hum um d em ittitur. P raeterea n u m q u am non
contra solem arcus est. N ihil autem ad rem p ertinet supra
infraue sit, q uia to tu m quod contra est latus u erb eratu r. Deinde
aliquando arcum et occidens facit. T u m certe ex inferiore parte
nubes ferit terris p ropinquus; atq u i et tunc dim idia pars est,
quam uis solem nubes ex hum ili et sordido accipiant.
4 Nostri, qui sic in n ube quom odo in speculo lum en uolunt
reddi, nubem cauam faciunt et sectae pilae p artem , quae non
potest totum orbem reddere, q u ia ipsa pars orbis est. Proposito
accedo, argum ento non consentio. N am , si in concauo speculo
to ta facies oppositi orbis exprim itur, et in sem iorbe nihil prohi-
5 bet totam aspici pilam . E tiam nunc dixim us circulos apparere
soli lunaeque in sim ilitudinem arcus circum datos; quare ille

1.4 carum : illarum N eius L 5 tin g atu r Michael., tangatur codd. acci
pian t: accipiunt aspiciunt L 6 p artem : partem eius N 2.2 p arte om.
3 et tingit: et tinguit H Z N J1 contingit (-at B) P L D C M contigit W 2 et
contigit W 1 quid n i: qu id d iu L quid nunc B 6 descendet: descendit
, arcus o m .L ft 7 usque om. L dem ittitur : dim ittitu r H Z P Q JB V ^
3 .3 - u e : - n e Z -m e P 4 T u m : tunc Q.JB cum DG 5 et om. L 6 acci
pian t: accipiunt W 4.1 n u b e: nubilo 2 lum en: im aginem Z 3 ipsa
om. V 4 non : nunc P si : si et Z in om. LNAB 5 facies : species N
oppositi: oppressi L 5.1 dixim us: dicim us Z dixi G 2
a W lM in om. Q ille : illo L illis a W lM illic Axel.

[36]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

arrib a; la consecuencia es que su p arte inferior no se tie de


luz. Por tanto, al recibir sol por u n solo lado, reproducen ese
nico lado, que nunca es m ayor que la m itad. Esta argu- 2
m entacin es poco convincente. Por qu? Porque, aunque el sol
venga de la p arte de arrib a, afecta a la nube p o r entero y, por
tanto, la tie. Y cmo no, dado que suele enviar los rayos
solares a su travs y atravesar cualquier n ube p o r densa que
sea? Por o tra parte, lo que estn diciendo va en contra de lo
que m antienen. Pues si el sol est encim a y, por ello, solamente
colorea la p arte de encim a de las nubes, n u n ca el arco iris
descendera hasta la superficie de la tierra. Pues bien, llega
h asta el suelo. Adems, nun ca se form a el arco iris si no es 3
frente al sol. Y en n ad a afecta el que est encim a o debajo,
porque d a de lleno sobre el flanco que est enfrente. Y es ms,
algunas veces incluso form a u n arco iris cuando se est po
niendo. Y entonces, al estar ta n cercano a la tierra, s que
hiere a las nubes por la p a rte de abajo. Lo cierto es que ta m
bin entonces es la m itad, au n q u e las nubes reciben el sol
desde un lug ar pegado a la tierra.
Los nuestros, que p retenden que la luz se refleja en la nube 4
como en u n espejo, conciben a la n ube hueca y como uno de
los segmentos de u n a esfera, que no puede reflejar el crculo
com pleto p orque no es sino p a rte del crculo. Doy mi asenti
m iento a la teora, no estoy de acuerdo con la argum entacin.
E n efecto, si en u n espejo cncavo se reproduce la im agen
com pleta de u n a esfera situ ad a enfrente, n ad a im pide que
tam bin se contem ple en uno sem icircular la esfera entera.
T am bin acabam os de decir que aparecen crculos, a seme- 5
ja n z a de u n arco iris, en torno a la luna y el s o l1. Por qu ese

1 L a referencia a los halos en ese pasaje, establece u n a conexin equivo


cada entre am bos fenmenos, cuyo origen difiere bsicam ente.

[36]
N A TV R A LIV M Q V A EST IO N V M LIB . I

circulus iungitur, in arcu n u m q u am ? D einde quare semper


concauae nubes solem accipiunt, non aliquando planae et
tum entes?
C Aristoteles ait post autu m n ale aequinoctium qualibet hora
diei arcum fieri; aestate non fieri, nisi a u t incipiente au t in
clinato die. Cuius rei causa m anifesta est. P rim um , q u ia m edia
diei p arte sol calidissimus nubes euincit nec potest im aginem
suam ab his recipere quas scindit. A t m atutino tem pore aut
uergens in occasum m inus h ab et u iriu m ; ideo a nubibus susti-
7 neri et repercut potest. D einde, cum arcum facere non soleat
nisi aduersus his in quibus facit nubibus, cum breuiores dies
sunt, sem per obliquus est; itaq u e qualibet diei parte, etiam
cum altissimus est, h abet aliquas nubes quas ex aduerso ferire
possit. A t tem poribus aestiuis super nostrum uerticem fertur;
itaque medio die excelsissimus terras rectiore aspicit linea
quam u t ullis nubibus possit occurri; omnes enim sub se tunc
habet.
8 U t ait Vergilius noster,
et bibit ingens arcus,
cum ad u en tat im ber. Sed non easdem, undecum que apparuit,
minas affert. A m eridie ortus m agnam uim aq u a ru m uehet;

8.2 V e r o ., Georg. 1, 380

5.3 iung itu r: circum datur a W l M arcu : arcum D C ortum L num quam :
nonum quani sem per con- om. Q J 1 4 planae om. Z 6.2 inclinato: i.
iam L a p 4 p arte om. calidissimus: calid. est et N 5 a u t: et
6 h ab et uiriu m om. L 7.1 arcum om. L 2 nisi: nisi i
itaque et 4 aliquas: a. similes N aduerso: d
5 possit: potest A super: supra Z L aD C 6 rectiore : recta Q, aspicit:
accipit 7 ullis: illis 8 hab et: latent L habet, de uirgis quid
sint discriptiue et cuius figure W D 8.3 easdem : eadem 1. undecum que:
unum cum que L ap p aru it: ap p aru erit 4 m agnam : m agnarum L
ueh et: uehit L

[37]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. I

crculo se cierra y en el arco iris nunca? Despus, por qu


siempre reciben el sol las nubes cncavas, y en n in g u n a oca
sin las planas y co n v ex asx? Aristteles dice 2 que, despus 6
del equinoccio de otoo el arco iris se form a a cualquier hoi a
del da; que, en verano, no se form a ms que al com enzar o
al declinar el da. La causa de ello es claia. En p iim er lugar,
porque el sol, ms caliente que n u n ca al m edioda, es clara
m ente superior a las nubes, y no puede im prim ir su im agen
en ellas, puesto que las desgarra. A hora bien, por la m aana
o cuando com ienza a declinar, tiene menos fuerza, por eso
puede ser tolerado por las nubes y reflejarse en ellas. Adems, 7
dado que no suele form ar u n arco iris a no ser cuando est
frente a las nubes que lo foim an, cuando los das son ms cor
tos siem pre incide oblicuam ente; y as, en cualquier m om ento
del da, incluso cuando est ms alto, dispone de alguna nube
a la que puede herir desde enfrente. A hora bien, en poca
estival, pasa por encim a de n uestra cabeza y as, a m edioda,
cuando est en el cnit, contem pla la tierra en lnea tan to ta l
m ente vertical, que ninguna nube puede suponerle obstculo.
Entonces las tiene todas bajo l.

Como dice nuestro V irgilio: 8


y el inmenso arco iris se em papa,

cuando se aproxim a la lluvia. Pero no supone la m isma am e


naza aparezca por donde aparezca. Su aparicin por el sur
tra er consigo u n poderoso desencadenam iento de lluvias.

1 Se tra ta de objeciones destinadas a m anifestar su disconform idad con


el m odo de argum entacin de los estoicos ( 4). L a form a interrogativa de las
mismas no supone, por tanto, m s que un recurso literario.
2 A r i s t . , Meteor. 377a, 11 ss.

[37]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

uinci enim non p o tu eru n t ualentissim o sole, ta n tu m illis est


uirium . Si circa oc.casum refulsit, ro rab it et leuiter im pluet.
Si ab ortu circaue surrexit, serena prom ittit.

9 Nunc de uirgis dicendum est, quas non m inus pictas ua-


riasque aeque p lu u iaru m signa solemus accipere. In quibus
non m ultum operae consum endum est, quia uirgae nihil aliud
sunt quam im perfecti arcus. N am facies illis est quidem picta
2 sed nihil cu ru ati habens; in rectum iacent. F iu n t autem iuxta
solem fere in nube u m id a et iam se spargente. Ita q u e idem
est in illis qui in a rc u color; ta n tu m figura m u tatu r, quia n u
bium quoque in quibus ex ten d u n tu r alia est.

10 Similis uarietas in coronis est; sed hoc differunt quod co


ronae ubiq u e fiunt u bicum que sidus est, arcus non nisi contra
solem, uirgae non nisi in uicinia solis. Possum et hoc modo
differentiam om nium red d ere: coronam si diuiseris, arcus erit;
si direxeris, uirga. In om nibus color m ultiplex, ex caeruleo

8.5 enim : enim nubes Z ualentissim o: uehem entissim o V p 6 rorabit:


conabit L to n ab it
9 1.1 quas om. L uariasque: u. et 2 aeque om. L acci
pere: aspicere Z 4 illis est quidem Z : illis quidem est H P J quidem illis
est L Q aW D G M quid est N p icta: posita L 2.4 quoque: quaeque N
in quibus om. N ex ten d u ntur: extenditur L est: est. de differentia crea
tionis insitu u irg aru m et (om. W ) coronarum et arcuum W D M
10 1.1 similis: simul L sed: sed in L 3 possum et: possunt P positae
sunt L 4 reddere: crede L 5 direxeris: duxeris L dixeris W 1 color
om. L

[38]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

E n efecto, no pudo deshacerse de ellas el sol, a u n al m xim o


de su potencia, ta n grande es su fuerza. Si brill al ocaso poco
ms o menos, h a b r roco y llover ligeram ente. Si se h a ori
ginado al am anecer o en torno a l, es prom esa de tiem po
sereno \

A hora h a y que h ab lar de las columnas que, de colora- 9


cin no menos variada, solemos p ercibir tam bin como snto
m a de lluvia. En ellas no hay que em plear m ucho tiem po,
porque las colum nas no son o tra cosa que arcos iris in acab a
dos. Pues realm ente su aspecto es coloreado, pero no tienen
ninguna curva, se prolongan en lnea recta 2. Y se form an, 2
casi siempre, ju n to al sol, en u n a nube cargada de hum edad
y que com ienza a deshacerse. Y as, tienen el mismo color que
el arco iris, solam ente cam bia la form a, porque tam bin es
otra la de las nubes en las que se despliegan.

U n a variedad sem ejante existe entre las coronas. Pero 10


difieren en que las coronas, dondequiera que h ay un astro,
all se form an ; el arco iris no, a no ser frente al sol; las colum
nas no, a no ser en la proxim idad del sol. Puedo explicarte
la diferencia entre todas de esta m anera: si segmentas una
corona, q u e d a r u n arco; si la prolongas en lnea recta, u n a
colum na. E n todas el colorido es m ltiple, v ariando desde el

1 Cf. L vc. 4,81 y P l in . 2,150. Este ltim o es m ucho m enos preciso en


este caso que Sneca, ya que con su afirm acin : Ne pluuios quidem aut serenos dies
cum fide portendunt, solventa el problem a de su posible validez p ara indicar el tiem po.
2 T am b in Aristteles trata de las irgue () ju n to con el arco iris,
especialm ente en 377b, 4 ss., y a continuacin de los pmhelia.

[3 8 1
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I

fuluoque uarius. V irgae soli tan tu m adiaceiit; arcus solares


lunaresque sunt; coronae om nium siderum.

11 Aliud quoque uirgarum genus apparet, cum radii per an


gusta foram ina nubium tenues et intenti distantesque inter se
diriguntur. Et ipsi signa im brium sunt.
2 Q uom odo nunc m e hoc loco geram ? Q uid uocem ? Im a
gines solis? H istorici soles vocant et binos ternosque a p p a
ruisse m em oriae trad u n t. G raeci parhelia appellant, quia in
propinquo fere a sole uisu n tu r a u t quia accedunt ad aliquam
sim ilitudinem solis. Nom enim totum im itan tu r, sed m agni
tudinem eius figuram que; ceterum nihil h ab en t ardoris hebetes
et languidi. His quod nom en im ponim us? A n facio quod V er
gilius, qui d u b itau it de nom ine, deinde id de quo dubitauerat
posuit?

E t quo te nom ine dicam ,


R haetica? Nec cellis ideo contende Falernis.

N ihil ergo prohibet illas p arh elia uocari.


3 S unt autem imagines solis in n ube spissa et uicina in mo
dum speculi. Q uidam parhelion ita definiunt: nubes ro tunda

2.10 V e r g ., Georg. 2 , 95 s.

1.6 solares: sol. tan tu m H P Q J W 2 sol. omnes p . 7 sunt: omnes L siderum


om. L siderum : siderum , de alio genere uirgarum et de significationibus
ipsarum W M
11 1.3 d irig u n tu r: d eriguntur V Skutsch ipsi: ipsa L ipsae a M signa:
signum Q J 1 2.1 -m odo om. im agines: im aginem N 5 sim ilitu
dinem : im aginem L m agnitudinem : im aginem J 1 6 eius om. L a p 8 id
om. L 10 nom ine: carm ine Verg. codd. 12 illas: ita |3 3.2 parhelion:
par. qui L

[39]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-IJB . I

azul al am arillo o c r e L a s colum nas slo se d an ju n to al sol; los


arcos iris son lunares y so la re s2; las coronas, de todos los astros.

Se hace visible tam bin otro tipo de colum nas, cuando 11


los rayos de sol, dbiles, tensos y separados entre s, se lanzan
a travs de los espacios estrechos de las n u b e s 3. T am bin
stas son anuncio de lluvias. Cmo me voy a desenvolver en
este punto ? Cmo las llam ar? Im genes del sol? Los his
toriadores las llam an soles y se g u ard a recuerdo de que han
aparecido dobles y trip le s 4. Los griegos les llam an parhelia 2
porque casi siempre se ven cerca del sol, o porque llegan a ad
qu irir u n a cierta apariencia de sol. En efecto, no lo im itan en
todo, s en tam ao y form a. Por lo dems, romos y lnguidos
no tienen n in g n color. Q u nom bre les ponem os? H ago co
mo Virgilio, que dud sobre el nom bre y luego le puso el que
h ab a sido objeto de su d u d a?

Y con qu nom bre te llam ar, R tica?


No por ello te enfrentes con las bodegas de Falerno.

Por tanto n a d a im pide que les llam e parelios. Bien, son im - 3


genes del sol en u n a nube densa y cercana a l, que acta
como u n espejo. Algunos definen el parelio as: u n a nube re-

1 D a la sensacin de que la diferenciacin la establece Sneca sobre una


base pedaggica, au n q u e atrib u ya u n mismo origen a todos estos fenmenos, pues
to que no explica la razn de sus diferentes apariencias.
2 C ontradice la afirm acin anterior: arcus non nisi contra solem.
3 L a diversidad de origen entre colum nas y parhelia no perm ite conside
rarlos com o variedades de u n m ism o fenm eno, puesto que las prim eras sen pro
ducto de la reflexin y las segundas de la refraccin, como los halos.
1 S obre la aparicin de soles triples nos inform a P l in . 2,99, para los aos
174, 118, 44, 42 a. C. y 51 d. C. L a m encin a los historiadores puede hacer re
ferencia a Livio. Por lo que respecta a la designacin es cierto que les llam a soles
(tam bin Plinio) : E t Albae duo soles tiisos ferebant (Liv. 28,11,3); como de costum-

[39]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

et splendida siniilisque soli S equitur enim illum nec um quam


longius relin q u itu r quam fuit, cum ap p aru it. N um quis nos
trum m iratur, si solis effigiem in aliquo fonte au t placido lacu
uidit? N on, u t puto. A tq u i tam in sublim i facies eius quam
inter nos potest reddi, si m odo idonea est m ateria quae reddat.
12 Q uotiens defectionem solis uolum us deprehendere, poni
mus pelues quas a u t oleo a u t pice im plem us, q uia pinguis
um or m inus facile tu rb a tu r et ideo quas recipit im agines seruat;
apparere autem imagines non possunt nisi in liquido et im
moto. T u n c solemus notare quem adm odum lu n a soli se opponat
et illum tan to m aiorem subiecto corpore abscondat, m odo ex
parte, si ita com petit u t in latus eius incurreret, m odo totum .
H aec dicitur perfecta defectio, q u ae stellas quoque ostendit et
intercipit lucem, tunc scilicet cum u terq u e orbis sub eodem
2 libram ento stetit. Q uem adm odum ergo utriusque im ago in
terris aspici potest, ita in aere, cum sic coactus aer et limpidus
constitit u t faciem solis acciperet. Q u am et aliae nubes acci
piunt, sed tran sm ittu n t, si a u t mobiles sunt a u t rarae au t sor
didae. M obiles enim spargunt illam ; rarae em ittu n t; sordidae
turpesque non sentiunt, sicut apud nos im aginem m aculosa
non reddunt.

3 .4 a p p a r u it: a p p a r u e r it Q J num : n o n Z n a m Q J 2W 2 6 u id it: u id e t


AVG u id e rit B u t: id N om. B ta m : ta m e n LAB 7 in te r nos p o t
est om. L in te r no s: nos u id e m u s D G M u id e m u s AB r e d d a t: re d d it
re d d a t, d e ex p erim e n to eclipsis solis e t d e ra tio n e ipsius e x p erim e n ti et
q u a lite r fia t eclipsis W D M
12 X.l defectionem : defectiones Z 4 nisi in liquido om. L 5 quem ad
m odum : quom odo N 6 et: u t aD G M om. L abscondat: abscondit L
7 u t om. Q J 1 in om. AV|3 eius om. L N A V M 9 lucem : lum en L
uterq u e: idem N 1 2.1 q u em adm odum : quem , in aere L ergo : ergo in aere
in : a 2 potest : solet P Q .J1 aer: im ber L 3 u t:u b iN D M
nisi G -, 5 em ittu n t: rem ittunt L 6 m aculosa: m aculosam L M 7 red
d u n t: reddunt, de (dehinc de W) pareliis q u ia (quod W) plura fieri possunt W M

[40]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

donda, resplandeciente y sem ejante al sol. E n efecto, le sigue


y n u n ca desaparece a distancia m ayor de la que estaba cuando
se hizo visible. Acaso alguno de nosotros se ex tra a si ve la
im agen del sol en u n a fuente o u n lago tranquilo? No, creo yo.
Y es cierto que su im agen puede reproducirse, tan to en lo
ms alto del cielo, como en nuestro am biente, con tal de que
sea ap ropiad a la m ateria que lo refleja.

T odas cuantas veces querem os cap tar u n eclipse de sol, 12


colocamos calderas previam ente llenas de aceite o pez, porque
un lquido denso se altera con m enor facilidad y, por eso,
conserva las im genes que recibe; y a su vez las im genes no
pueden hacerse visibles, com o no sea en u n elem ento lquido
e inmvil. Entonces solemos advertir cmo la lu n a se sita
frente al sol y lo oculta, au n siendo m ucho m ayor el cuerpo
que est detrs, bien en parte, si la coincidencia se hace de
tal m odo que incida sobre u n lado, bien por com pleto. Se
llam a eclipse total el que incluso deja ver las estrellas e in te r
cepta la luz, a saber: justo en el m om ento en que uno y otro
cuerpo se m antienen al mismo nivel. P or tan to , de la m ism a 2
m anera que puede contem plarse en la tierra la im agen de
uno y otro, as tam bin en el aire, siem pre que el aire se m an
tenga ta n com pacto y lm pido que p u ed a adm itir, la im agen
del sol. T am b in otras nubes la form an, pero la dejan esca
p a r a travs si son inestables, ralas o im puras. E n efecto, las
inestables la deshacen. Las ralas la dejan escapar. Las im
puras o sucias son insensibles a ella, al igual que en nuestro
medio las superficies m anchadas no reflejan im genes.

b re se m e n c io n a n en el a p a r ta d o d e stin a d o a los prodigia. T a m b i n en C e ., De


lep. 1,15 ss. se h a b la d e do soles, eque enim pauci negu lenes sunt qui se do soles ui-
disse dicant, y d e sol geminatus en Nat. deor. 2,14.

[40]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

13 Solent et b ina fieri p arhelia eadem ratione. Q uid enim


im pedit quom inus tot sint q u o t nubes fuerint ap tae ad exhi
bendam solis effigiem? Q u id am in illa sententia sunt, quotiens
duo sim ulacra talia existunt, u t iudicent in illis alteram solis
im aginem esse, alteram imaginis. N am apud nos quoque, cum
p lura specula disposita sunt ita u t alteri sit conspectus alterius,
om nia im p len tu r, et u n a im ago a uero est, ceterae im aginum
effigies sunt. N ihil enim refert quid sit quod speculo ostenda
tu r; quicquid uidet, reddit. Ita illic quoque in sublimi, si sic
nubes fors aliqua disposuit u t in ter se conspiciant, altera nu-
2 bes solis im aginem , altera im aginis reddit. D ebent autem hae
nubes quae hoc p raestant densae esse, leues, splendidae, planae,
n a tu ra e similes solis. O b hoc om nia eiusmodi sim ulacra can
dida sunt et similia lunaribus circulis, quia ex percussu oblique
accepto sole respondent. N am , si infra solem nubes fuerit et
propior, ab eo dissipatur. Longe autem posita radios non re
m ittet nec im aginem efficiet; q u are apud nos quoque specula,
cum procul a nobis ab d u cta sunt, faciem non red d u n t; quia
3 acies nostra non h ab et usque ad nos recursum . Pluuiarum
autem et hi soles, u ta r enim historica lingua, indicia

13 1.1 solent: solet L et b in a: enim et bina N in luna parhelia:


p arh . p lu ra Z 2 fuerint: fuerunt Z LV 4 existunt: existant N L a p
solis om. L in 5 im aginis: u n u m esse solis alterum imaginis esse
alteram im aginis om. L a 7 ceterae: ceterum L 8 q u id sit om. 9 illic
Haase: illis H Z P N O J illud L a p si sic Z : si cett. 10 se om. L 11 im a
ginis: im aginem * 2.3 natu rae similes solis ego: nec solis L n atu rae solis
cett. et n a tu ra e solis similes Leo Alex, u t n a tu ra est solis Garrod saturae solis
Rossbach uice fu n ctu rae solis Oltr. aduersae solis fort. 4 sim ilia: simul aera
Q, sim ulacra J q u ia: q u a L oblique: obliquoue N 5 respondent:
resplendent N L Q J p fuerit: fuerint L fiunt L Q J W D 1C 1 6 rem ittet:
re m ittit. 7 efficiet: efficit q u a re ...? A lex.: quia codd. sic Gercke
9 recursum : cursum a p 3.2 autem : enim H N Q J

[41]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S ,-L IB . I

Suelen form arse parelios dobles, siguiendo el mismo sis- 13


tem a 1. En efecto, qu im pide que haya tantos como nubes
susceptibles de rep ro d u cir la im agen del sol? Algunos son de
la siguiente opinin: cuantas veces se originan dos apariciones
de este tipo, creen que u n a de ellas es la im agen del sol, o tra la
de la im agen. Pues entre nosotros tam bin, cuando hay m u
chos espejos dispuestos de tal m anera que cada uno entre dentro
de la perspectiva del otro, todos ellos se cubren con la imagen
y es u n a sola la procedente de la realidad, el resto son repro
ducciones de las imgenes. E n efecto, no im p o rta n a d a qu
sea lo que se presenta ante el espejo. T odo lo que ve lo refleja.
Asimismo, si tam bin all en lo alto u n a fortuidad cualquiera
h a dispuesto las nubes de ta l m odo que caigan dentro de una
m ism a perspectiva, u n a nube refleja la im agen del sol, la otra 2
la de la im agen. Y estas nubes que lo consiguen deben ser
densas, lisas, resplandecientes, planas, de n atu raleza seme
ja n te al sol. D ebido a ello todas las apariciones de este tipo
son de un blanco brillante y se asem ejan a los crculos lu n a
res, porque responden al im pacto del sol, que reciben oblicua
m ente. Pues si la nube estuviera debajo del sol y ms cerca,
sera disuelta por l. Y situada lejos no devolvera los rayos
solares ni reproducira su im agen. Por qu entre nosotros
tam bin los espejos, cuando se les retira lejos de nosotros, no
reflejan nuestra im agen? Porque nuestra vista no vuelve sobre
nosotros. Y tam bin estos soles por usar la lengua de los 3
historiadores 2 son sntom a de lluvia, especialm ente si se

1 A r i s t . , Meteor. 372a, 14 y P li n . 2,99. Ambos se refieren a la aparicin


de dos parhelig. en el Bsforo, que d u raro n desde la salida al ocaso del sol.
2 Cf. I 11,2. Si tenemos en cuenta que tam bin C e., /. c,, m enciona dito
soles, no se entiende bien lo de la lengua de los historiadores.

[41]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

sunt, utique si a p arte austri constiterunt, u nde m axim e nubes


ingrauescunt. Cum u trim q u e solem cinxit talis effigies, tem
pestas, si A rato credim us, surgit.

14 T em pus est alios quoque ignes percurrere, quorum di-


uersae figurae sunt. A liquando em icat stella, aliquando a r
dores sunt, hi n o nnum quam fixi et haerentes, nonnum quam
uolubiles. H orum p lu ra genera conspiciuntur. S unt putei,
cum uelut corona cingente introrsus ingens caeli recessus est
similis effossae in orbem specu; sunt pithiae, cum m agnitudo
uasti ro tundique ignis dolio similis uel fertur uel uno loco
flagrat; sunt chasm ata, cum aliquod spatium caeli desedit et
2 flam m am u elu t dehiscens in abd ito ostentat. Colores quoque
horum om nium plurim i sunt: quidam ruboris acerrim i, qui
dam euanidae ac leuis flam m ae, quidam candidae lucis, qui*

3.3 si om. L 4 ingrauescunt. ingrauescent ingrauescant M cinxit, cin


xerit N talis: tales L 5 surgit: surgit, de diuersitate ignium caelestium
(om. M ) W D M
14 1.3 hi n o n num quam : aliquando num quam N 4 putei Rossbach Gercke :
u t ei H Z P L Q J utrei N ei C om. cett. bothyni Oltr. 5 ingens Fortun. (in edit.
1522 non apparet), igneus H Z L N J2 ignes cett. 6 specu Z L : specus H P N Q J
speluncae cett. 7 ro tu n d ique: rotundoque N dolio: dolioque Z uel2:
uel in 9 dehiscens: deiciens M om. ) ostentat: ostendit 2.3
flam mae, q u id am : flam m a quidem L

[42]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I

originaron por la p arte del austro, lugar de donde proceden


las nubes ms cargadas. G uando u n a im agen sem ejante rodea
el sol por uno y otro lado, descarga u n a torm enta, si creemos
a A ra to s 1.

Es el m om ento de pasar revista tam bin a otros fu eg o s2, 14


cuyas formas son distintas. Algunas veces salta u n a estrella,
otras veces son resplandores, en ocasiones inmviles y fijos,
en ocasiones circulantes. P ueden contem plarse m uchas clases
de ellos. Estn los putei : se tra ta de u n a enorm e depresin del
cielo, con u n a especie de corona que la rodea y que semeja
a u n a caverna excavada en form a circular. E stn las pithiae s \
cuando un fuego de considerable am plitud, circular, seme
ja n te a un tonel, se desplaza o arde fijo en u n lu g ar; estn los
chasmata, cuando h ay u n a falla de u n trozo de cielo y m ues
tra, como si se agrietara, u n fuego en su interio r 4. Sus colores 2
son tam bin muchos, algunos de u n rojo rabioso, otros de
llam a desvada y suave, otros de un blanco luminoso, otros

1 A r a t o s , Phain. 8 8 8 ss., donde puntualiza la necesaria proxim idad del


Ocano.
2 Obsrvese la utilizacin de igns eferido a los fenmenos recin anali
zados, y que en la propia opinin de Sneca no tiene u n a existencia real, sino
que son im genes. La confusin en este caso que produce el trm ino utilizado:
altos ... ignes, quiz se deba a la continuacin de u n a tradicin cientfica q u e an a
liza, como u n conjunt hom ogneo, fenmenos de caractersticas diferentes. L a
pervivencia de la estructura basada en caractersticas externas comunes es m ayor,
pues, que la confusin real en torno a la identidad de los fenmenos tratados con
ju n tam en te. Esto explicara la existencia de 6 del cap. 15.
3 Pitheus e n P l in . 2,90.
4 Los chasmata son m encionados por Plinio ju n to a los (2,96), y su
definicin es descriptiva, como en el caso de Sneca: Fit et caeli ipsius hiatus, quod
uocant chasma.

[42]
N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I

dam micantes, quidam aequaliter et sine eruptionibus aut


radiis fului. V idem us ergo

F lam m arum longos a tergo albescere tractus.

3 H ae uelu t stellae exiliunt et tran su o lan t u id en tu rq u e longum


ignem porrigere p ropter im m ensam celeritatem , cum acies
nostra non discernat transitum earum , sed, quacum que cu
currerunt, id totum igneum credat. T a n ta est enim uelocitas
motus u t partes eius non dispiciantur, sum m a p re n d a tu r; in-
4 tellegimus magis q u a ierit stella q u am q u a eat. Ita q u e uelut
igne continuo totum iter signat, quia uisus nostri tarditas non
subsequitur m om enta currentis, sed uidet simul et unde exi-
luerit et quo peruenerit. Q uod fit in fulmine. Longus nobis
uidetur ignis eius, quia cito spatium suum transilit et oculis
nostris occurrit uniuersum p er quod deiectus est. A t ille non
est extenti corporis p er om ne q u a uen it; neque enim tam
5 longa et extenuata in im petum ualent. Q uom odo ergo pro
siliunt? A ttritu aeris ignis incensus uento praeceps im pellitur.
Non sem per tam en uento a ttritu u e fit; nonnum quam et aliqua
o pportun itate aeris nascitur. M u lta enim sunt in sublim i sicca

2.fi Ykh., Georg. I. 31)7

2.5 ergo: enim Z b flam m arum Verg. codd.: stellarum codd. 3.2 propter:
et p er L 3 earum Haase Gercke: eorum cett. quacum que: quocum que
B 4 id : hoc om. igneum : ignem NQ_J ig n itu m o ^ 5 dispiciantur
M Fortun.: displiciantur L despiciantur cett. p ren d atu r: prendantur
H Z P L Q Jc^ p ren d an t N 6 q u a 1: q uam ierit Gercke: perit H Z P N Q J
perit L pereat cett. q u a2: quam L W - eat: pereat PL M exeat
4.3 et om. N W 1 exiluerit: exiluit N exilierit PQ A M exilient C exierit
B 4 fit: si N 5 suum ZLQ_: sursum H P N JaW D M suum sursum Q, cur
sum C transilit Z L N W 1: transtulit cett. 7 extenti: extincti H 1 qua
uenit : peru en it p er quo u en it D s enim om. 5.2 aeris 3 attrituue
om. a 3 aliq u a: alia N Q J 1 4 nascitur om. N enim om. B

[431
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

rutilantes, otros de u n am arillo ocre uniform e y sin destellos


ni rayos. Vemos, pues

las largas estelas de las llam as blan q u ear tras de ellas.

stas saltan y vuelan a travs del espacio como estrellas, pa- 3


recen prolongar u n a larga lnea de fuego, a causa de su enor
me velocidad, dado que nuestra vista no distingue su paso,
sino que cree que por all por donde pasaron todo est en
llamas. En efecto, es ta n rpido su desplazam iento, que no se
distinguen los momentos, se cap ta el conjunto. Nos damos ms
cuenta de por dnde h a pasado la estrella, que de por dnde
va. Y as m arca el cam ino entero como con u n fuego inin- 4
terrum pido, porque la torpeza de nuestra vista no se adeca a
seguir los movim ientos del objeto que corre, sino que percibe
sim ultneam ente de dnde ha surgido y a dnde h a llegado.
Y esto sucede en el caso del rayo. Su fuego nos parece largo,
porque salta a travs del espacio correspondiente con rapidez,
y el espacio atravesado se ofrece a nuestros ojos en su totalidad.
A hora bien, aqul no posee u n cuerpo que cu b ra el espacio
p or donde pasa. Pues los cuerpos ta n largos y consumidos
no tienen fuerza p a ra lanzarse. Entonces, cmo se precipi- 5
tan? El fuego producido por el roce del aire es im pulsado
hacia abajo por el viento. Sin em bargo, no siem pre se pro
duce debido al viento o al roce; algunas veces tam bin nace
por u n estado favorable del aire. E n efecto, en la zona alta
de la atm sfera existen muchos elementos secos, calientes, terro-

[43]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

calida terrena, in te r quae o ritu r et p ab u lu m suum subsequens


6 defluit ideoque uelociter rap itu r. A t quare color diuersus est?
Q uia refert quale sit id quod in cenditur, q u an tu m et quam
uehem ens quo incenditur. V entum autem significant eiusmodi
lapsus, et quidem ab ea p arte q u a erum punt.
15 Fulgores, inquis, quom odo fiunt quos G raeci ap
pellant? M ultis, u t aiunt, modis. Potest illos uentorum uis
edere; potest superioris caeli feruor, nam , cum late fusus sit
ignis, inferiora aliquando, si sunt idonea accendi, corripit;
potest stellarum motus cursu suo excitare ignem et in subiecta
transm ittere. Q uid porro? N on potest fieri u t aer u im igneam
usque in aeth era elidat, ex q u a fulgor ardorue sit uel stellae
2 similis excursus? Ex his fulgoribus quaedam praeceps eunt
similia prosilientibus stellis, q u aed am certo loco perm anent
et ta n tu m lucis em ittunt u t fugent tenebras ac diem repraesen
tent, donec consum pto alim ento prim um obscuriora sint,
deinde flam m ae m odo q u ae in se cad it p er assiduam dem inu
tionem red ig an tu r ad nihilum . Ex his quaedam in nubibus ap
p arent, quaed am supra nubes, cum aer spissus ignem quem
3 propior terris diu p a u e ra t usque in sidera expressit. H orum
aliqua non p a tiu n tu r m oram sed tran scu rru n t au t extinguntur
subinde quam reluxerant. H aec fulgura dicuntur, quia breuis

6.2 q u ia: qu ia non J 8 id om. Z L q uantum et q uam Z N : q u an tu m et


HPLQ J et q u am cett. 3 au tem : enim Z significant: significat sicant
L 4 eru m p u n t: erum punt, de fulgoribus et causis ipsorum (uaporum M ) W D M
15 X.l sela H Z N : sola L chelas 2 aiu n t: uocant N 3 superioris:
superiore L superior Z N feruor: furor N cum : cum tam Z L 6 quid
porro: hoc uero fieri: fieri quid porro - 2 . 1 quaedam : quidam N
2 sim ilia: similes N 3 em ittu n t: en u triu n t V fugent: fugeret J 1 re
praesentent: repraesentat Q J 1 repraesentem L 4 sint: sunt L N 5 de
m inutionem Gercke: rem inutionem H Z P L N Q .JW 2 dim inutionem cett. 3.2
aliqua: aliquam L 3 q u am : q uae q u a Gercke reluxerant: luxerant
AW 2 fu lg u ra Schultess: fulgores codd.

[44]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IE . I

sos; entre ellos se origina y, yendo tras su pbulo, se desliza


hacia abajo; por eso va a g ran velocidad. A hora bien, por 6
qu el colorido es distinto? Porque interviene la calidad de
lo que se inflam a, la cantid ad y energa de lo que provoca la
inflam acin. Y los deslizam ientos de este tipo anu n cian vien
tos, precisam ente por la p arte por donde se m anifiestan.

M e dices, cmo se form an los resplandores que los grie- 15


gos llam an sela? l . De m uchos modos, segn dicen. Puede
ser su origen la fuerza del viento; puede tam bin serlo el ardor
de la parte superior del cielo, pues, al extenderse m ucho el
fuego, algunas veces hace presa en la p a rte inferior, si es que
es ap ta p ara inflam arse; puede el m ovim iento de las estrellas,
en su curso, suscitar el fuego y transm itirlo a las zonas que
estn debajo. Y qu ms? No puede darse el caso de que el
aire arrastre hasta el ter u n a m asa gnea y, como consecuen
cia de ello se produzca u n resplandor o incendio o un reco
rrido sem ejante al de u n a estrella? Algunos de estos resplan- 2
dores m arch an hacia abajo, semejantes a estrellas que bro
ta n repentin am en te; otros perm anecen en u n lug ar fijo y de
ja n escapar ta n ta luz, que ponen en fuga las tinieblas y dan
la sensacin de pleno da, hasta que, agotado su sustento,
prim ero se oscurecen, despus, a m an era de u n a llam a que se
agota en s misma, se reducen a la n a d a como resultado de
un debilitam iento constante. Algunos de ellos se hacen visibles
en las nubes, otros sobre las nubes, cuando el aire denso hace
llegar a las estrellas el fuego que h ab a alim entado en las cer
canas de la tierra d u ran te tiem po. Algunos de ellos apenas 3
tienen duracin: atraviesan el espacio y se extinguen inm e
diatam ente despus de h ab er brillado. stos se llam an res-

1 A p v l ., De mundo 16: Selas autem Graeci uocant incensi aeris lucem. Cf.
A r is t ., De mundo 3 9 5 a , 14 ss.

[44]
15, 3 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. 1 15, 5

illorum facies et caduca est nec sine iniuria decidens; saepe


enim fulm inum noxas ediderunt. A b his tacta nos dicimus
(siderosa, id est) icta sine fulm ine, quae Graeci
4 uocant. At quibus longior m ora est et ignis fortior m otum que
caeli sequens a u t etiam proprios cursus agunt, cometas nostri
p utant, de quibus dictum est. H orum genera sunt pogoniae
et cyparissiae et lam pades et alia om n ia quorum ignis in exitu
sparsus est. D ubium an in ter hos p o n a n tu r trabes et pithiae
raro uisi; m ulta enim conglobatione ignium indigent, cum
ingens illorum orbis aliq u an tu m m atu tin i am plitudinem solis
5 exuperet. In te r haec licet ponas et quod frequenter in historiis
legimus caelum ardere uisum, cuius non n u m q u am tam sublimis
ardor est u t in ter sidera ipsa u id eatu r, nonnum quam tam
humilis u t speciem longinqui incendii praebeat. Sub Tiberio
Caesare cohortes in auxilium Ostiensis coloniae cucurrerunt
tam quam conflagrantis, cum caeli ardor fuisset per m agnam
partem noctis p arum lucidus crassi fum idique ignis.

3.5 fu lm in u m : fu lm in a N ta c ta : te c ta C tra c ta N nos d icim us : u id im us


AB u id e m u s 6 siderosa suppi, ego (cf. CGL 2, 183, 4 1 : sid ero sus: -
) : fu lg u ra ta Gercke fu lg u rita Castigl. (cf. N on M a r c .. 480 M ) sid e ra ta
Oltr. id est suppi, edd. L Ian. : u. L codd. 4.2 a u t:
a u te m L e tia m om. 3 d e q u ib u s d ic tu m est om. N 4 cy paryssiae For-
tun.: u. I. codd. 5 p y th ia e : p y th ia e q u a e 6 r a ro : r a ro s u n t uisi:
uisae c o n g lo b a tio n e : c o n g lo b a tio N c u m in g en s: se co n iu n g en s
8 e x u p e ra t 5.4 lo n g in q u i: h u m ilis aW * C h o m in is M 5 c u c u r re ru n t:
c o n c u rre ru n t B o c c u rre ru n t N

m
15, 3 ( CUESTIONES NATURALES.-LIB . I 15, 5

plandores, porque su im agen d u ra poco, es caduca y al caer


no lo hacen sin dao. Pues a m enudo provocaron los mismos
destrozos que los rayos. Los objetos alcanzados por ellos los
llamamos siderosa, es decir, no fulm inados, y los griegos los
llam an . A hora bien, aquellos cuya duracin 4
es un poco m ayor y su fuego ms intenso, y que siguen el m o
vim iento del cielo o incluso tienen rbitas propias, a sos los
nuestros los consideran com etas, y sobre ellos ya he hablado.
Tipos de cometas son las pogonias, las ciparisias y las lam
pad as 1,.y todas aquellas cuyo fuego se va disipando por sus
extremos. Se d uda de si hay que poner entre stos las trabes y
las pitias, que se ven m uy raram ente. En efecto, necesitan
u n a gran acum ulacin de fuego, dado que su enorm e volum en
sobrepasa u n poco el tam ao del sol al nacer. Es lgico que 5
coloques tam bin entre estos fenmenos lo que leemos a me
nudo en las obras de historia 2: que el cielo parece a rd er; ardor
que, a veces, se da en u n a zona tan alta de la atm sfera que
parece estar entre las mismas estrellas, a veces ta n pegado a
la tierra, que produce la sensacin de un incendio lejano. En
el reinado del Csar T iberio las cohortes corrieron en auxilio
de la colonia de O stia creyendo que estaba en llam as, porque,
durante gran p arte de la noche, hubo en el cielo un fulgor
poco brillante, como propio ele un incendio producido por

1 S o b r e lo s d is tin to s y n u m e r o s o s tip o s d e c o m e ta s h a b l a P l i n . 2 ,8 9 . s te
acepta la designacin griega com etas slo p a ra u n tipo de ellos: cometas Graeci
uocant, nostri crinitas, siguiendo la distincin ya establecida po r A r is t ., Meteor. 343 a,
23, entre y . E n esa lnea tenemos a C e., Nat. deor. 2,14:
...tum stellis his quas Graeci nostri cincinnatas uocant... S obre los distintos
tipos de com etas M a n i l ., Astron, 1,809 ss.
2 Cf. L iv. 3,10; 31,12. R esulta curioso la constante alusin a los historia
dores, siem pre que busca apoyar u n a referencia concreta. Son los que recogen
datos, m ientras que los cientficos los discuten. I v l . O b s . 20,38,5.

[4 5 ]
15, fi NATVRAL1VM QVAESTIONVM LIB. I 16, 1

6 De his nem o d u b itat quin h a b e a n t flam m am quam osten


d u n t; certa illis substantia est. De prioribus q u aeritur, de
arcu dico et coronis, decipiant aciem et m endacio constent,
7 an in illis quoque uerum sit quod apparet. Nobis non placet
in arcu au t corona subesse aliquid corporis certi, sed illam
iudicam us speculi esse fallaciam alienum corpus nihil aliud
quam m entientis. Non est enim in speculo quod ostenditur.
Alioquin non exiret nec alia protinus im agine obduceretur, nec
innum erabiles modo in teriren t m odo exciperentur formae.
8 Q uid ergo? Sim ulacra ista sunt et inanis uerorum corporum
im itatio, quae ipsa a quibusdam ita compositis u t hoc possint
d eto rquen tu r in prauum . N am , u t dixi, sunt specula quae
faciem prospicientium obliq u en t; sunt quae in infinitum a u
geant, ita u t h u m anum h ab itu m m odum que excedant nostro
rum corporum .
16 Hoc loco uolo tibi n arrare fabellam , u t intellegas quam
nullum instrum entum irritan d ae uoluptatis libido contem nat
et ingeniosa sit ad incitan d u m furorem suum. Hostius fuit
Q u ad ra, obscenitatis in scaenam usque productae. H unc
diuitem au aru m , sestertii milies seruum , diuus Augustus in
dignum u in d icta iudicauit, cum a seruis occisus esset, et tantum

6.2 prioribus: quibus N 3 coronis: cor. a n 4 in om. quo


qu e: quo L 7.2 subesse: subest L sed 4 m entientis: nihil enim iudica
mus in speculis nisi fallaciam esse nihil aliud quam alienum corpus (opus ) men-
tientibus 3 speculi Larisch Gercke: populis H Z P L N Q J speculis Alex. *
5 nec1: nisi Q ,JXW 2 6 interirent: in tra ren t L exciperentur N p V : eripe
ren tu r cett. 8.2 im itatio: inim icatio N 3 detorquentur: detorquent N
4 in om. Z L N M 5 ita om. 6 corporum : corporum , de narratione cuius
dam perniciosi (de q uodam nefando G) q ui u iru m p atieb atu r et ab u teb atu r speculo
WDM corporum e t quod non est in uerum ineo m unditiae causa N
16 1.2 irritan d ae: uitan d ae N libido om. DG 4 Q u a d ra : quidam
scaenam : cenam N productae Fortun.: perductae cett. 5 milies: mille
6 ta n tu m : ta m e n ,LA

[46]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

materias densas y humosas. Sobre estos ltimos nadie duda 6


de que posean la llama que presentan; su sustancia es real.
Se investiga sobre los anteriores, me refiero al arco iris y las
coronas, si engaan a la vista y se basan en una falsedad o,
si bien es verdad tam bin en ellos lo que se muestra ante nues
tros ojos. No me parece que en el arco iris o la corona exista 7
una base corprea concreta, sino que soy de la opinin que
no es nada ms que la ilusin que produce un espejo al si
m ular un cuerpo extrao. En efecto, en el espejo no existe
lo que se muestra. De otro modo no desaparecera, ni sera
sustituido inm ediatam ente por otra imagen, ni surgiran in
numerables figuras con la misma facilidad con que desapare
cen. Entonces? sos son simulacros e imitacin sin consis- 8
tencia de unos cuerpos reales; e incluso stos sufren defor
maciones, por efecto de algunos espejos fabricados precisa
mente para tal fin. Pues, como te dije, hay espejos que tuercen
el aspecto del que se m ira; hay algunos que lo aum entan hasta
el infinito, de modo que sobrepasan la configuracin hum ana
y las proporciones de nuestro cuerpo.

En este punto quiero contarte una historieta, para que 16


te des cuenta de cmo la lascivia no desprecia ningn medio
de provocar el placer, y es ingeniosa cuando se .trata de esti
mular su locura. Exista un tal Hostio Cuadra, hombre de
obscenidad tal que mereci ser llevada a la escena. Rico, ava
ro, esclavo de sus millones, cuando fue asesinado por sus es
clavos, el divino Augusto juzg indigno tom ar represalias,
y se limit a no declarar pblicamente que su muerte era justa.

[46]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I 16, 4

2 non. pronuntiauit iure caesum uideri. Non erat ille ab


uno tantum modo sexu impurus, sed tam uirorum quam fe
minarum auidus fuit fecitque specula huius notae cuius modo
rettuli imagines longe maiores reddentia, in quibus digitus
brachii mensuram et crassitudinem excederet. Haec autem
ita disponebat ut, cum uirum ipse pateretur, auersus omnes
admissarii sui motus in speculo uideret ac deinde falsa magni-
3 tudine ipsius membri tam quam uera gaudebat. In omnibus
quidem balneis agebat ille dilectum et aperta mensura legebat
uiros, sed nihilominus mendaciis quoque insatiabile malum
oblectabat.
I nunc et dic speculum m unditiarum causa repertum.
Foeda dictu sunt quae portentum illud ore suo lancinandum
dixerit feceritque, cum illi specula ab omni parte opponerentur,
ut ipse flagitiorum suorum spectator esset et, quae secreta quo
que conscientiam prem unt quaeque sibi quisque fecisse se
4 negat, non in os tantum sed in oculos suos ingereret. At hercule
scelera conspectum sui reformidant. In perditis quoque et ad
omne dedecus expositis tenerrim a est oculorum uerecundia.
Ille, quasi parum esset inaudita et incognita pati, oculos suos
ad illa aduocauit nec quantum peccabat uidere contentus

2.3 -que om. huius notae om. N 5 crassitudinem : longitudinem


6 auersus: aduersus Z P L ) ^ 7 adm issarii: aduersarii J*W 2 3.2 ille om.
P 3 m endaciis: m endatius L 4 oblectabat: obdelectabat PQ5J1 5
nunc: in fine L 6 lancinandum : lacinandum Z PL lacerandum 2
lenocinandum Q ,J1W S 7 dixerit feceritque: dixit fecitque B illi: illis
L 8 esset om. P existeret N 9 conscientiam : conscientia pre
m unt: p rem u n tu r quaeque: et quae ac L quaeque ac H Z N Q J
quaeque et Gercke quaeque qui facit Madv. sibi: accusatus om. J 2
se om. Q J* A 10 os: nos N. 4.2 sui: suum 3 dedecus: decus
L J1 4 ille 17.7.4 fuit om. B ille: ille autem 5 aduocauit:
aduocant L

[47]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB , I

Su corrupcin no se lim itaba a un solo sexo, sino que estaba 2


ansioso tanto de hombres como de mujeres, e hizo espejos de
las caractersticas de que te he hablado hace poco: reflejaban
imgenes mucho mayores y en ellas un dedo rebasaba el ta
mao y la anchura de un brazo. Los distribua de tal modo
que, cuando se entregaba a un hombre, vea en el espejo,
boca abajo como estaba, todos los movimientos de su jinete,
y adems gozaba incluso del falso tam ao del miembro, como
si fuera el real. Seguro que llevaba a cabo la seleccin reco- 3
rriendo los baos pblicos, y escoga los hombres con pleno
conocimiento de sus proporciones, pero no por ello dejaba de
alim entar su insaciable mal con engaos. Venme t a decir
ahora que el espejo ha sido inventado en funcin del aseo.
Vergenza da decir lo que dijo e hizo aquel monstruo que
mereca ser desgarrado con sus propios dientes. Pues colocaba
frente a l espejos por todos lados para poder l mismo ser
espectador de sus infamias y dejar constancia no slo en su
boca, sino tam bin en sus ojos de cosas que oprimen la con
ciencia, aun cuando se m antengan en secreto, cosas que todo
el mundo declara ante s mismo no haber hecho. Y es que, 4
sin duda, el crimen se espanta ante la visin de s mismo. In
cluso en los perdularios y en los que se entregan a cualquier
indignidad, los ojos son particularm ente sensibles al pudor 1.
Aqul, por si fuera poco el tolerar actos inauditos y descono
cidos, solicitaba que sus ojos participaran en ellos y, no conten-

1 No creo que sea m uy acertada la observacin de O ltram are diciendo


q u e el pueblo rom ano acep tab a que le contasen las cosas, no que se las m ostra
ran . C ita en su apoyo a H o r ., Carrn. 2,185 ss. Pero precisam ente el ars poetica hay
que concebirla com o u n a obra de crtica literaria, y el prrafo referente a las po
sibilidades d e expresin del teatro, no es lo m s indicado p a ra sacar conclusiones
de tipo m oral sobre las tendencias del pueblo rom ano. Por otro lado, basta pensar
en los espectculos del anfiteatro y en las representaciones de m imos.

[47]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

specula sibi per quae flagitia sua diuideret disponeretque


circumdedit; et, quia non tam diligenter intueri poterat, cum
caput merserat inguinibusque alienis obhaeserat, opus sibi
5 suum per imagines offerebat. Spectabat illam libidinem oris
sui; spectabat admissos sibi pariter in omnia uiros; nonnum
quam inter marem et feminam distributus et toto corpore
patientiae expositus spectabat nefanda. Quidnam homo im
purus reliquit quod in tenebris faceret? Non pertim uit diem,
sed illos concubitus portentuosos sibi ipse ostendit, sibi ipse
approbauit, quem non putes in ipso habitu pingi noluisse.
6 Est aliqua etiam prostitutis modestia et illa corpora publico
obiecta ludibrio aliquid quo infelix patientia lateat obten
dunt; adeo in quaedam lupanar quoque uerecundum est.
At illud monstrum obscenitatem suam spectaculum fecerat et
ea sibi ostentabat quibus abscondendis nulla satis alta nox
7 est. Simul, inquit, et uirum et feminam patior. Nihilominus
illa quoque superuacua mihi parte alicuius contumelia m a
rem exerceo; omnia membra stupris occupata sunt; oculi quo
que in partem libidinis ueniant et testes eius exactoresque
sint. Etiam ea quae a conspectu corporis nostri positio submo-
8 uit arte uisantur, ne quis me putet nescire quid faciam. Nil
egit natura quod hum anae libidini ministeria tam maligna

4.7 non tam om. N cum 8 inguinibusque: cum compressus (complexus )


erat clunibusque 8 -que om. NM 5.2 pariter om. A V p 4 pa
tientiae: p atiente N L W M 6 illos: ipsos A V p ipse2 om. 7 quem :
quid a Fortun. cu r Leo n on: num H nam Alex. ipso: illo ZL ha
b itu : hab itu et Z L 6.2 o b tendunt: ostendunt L|3 3 in quaedain: quo
dam m odo A V p quoque om. Q uerecundum : uerecunde N 5 sibi:
sibi ipse ZL ostentabat : ostendebat W 1 7.1 patior
2 contum elia: contum eliae Q, 5 a om. ZL(3 6 arte uisantur: ante uersen-
tu r u isan tu r: uisentur W !

[^ 8 ]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

to con ver cuanto haca, se rode de espejos con los que clasi
ficaba y distribua sus infamias. Y, debido a que no poda ob
servarse con tanta atencin cuando haba hundido la cabeza
y la haba pegado a las ingles del otro, se ofreca a s mismo
la accin por medio de imgenes. Contem plaba la lascivia 5
de su boca; contemplaba a los hombres que adm ita igual
para cualquier acto; algunas veces, repartindose entre un
macho y una hembra, y entregado con todo su cuerpo a los
manejos de ambos, contemplaba aquellas abominaciones.
Aquel degenerado qu dej para realizar en la oscuridad?
No temi la luz del da, sino que se mostr a s mismo aquellos
ayuntamientos monstruosos, se dio la aprobacin a s mismo,
y no creas que no le hubiera gustado ser pintado en esa acti
tud. Incluso las prostitutas tienen cierto decoro y extienden 6
delante algo que pueda ocultar la penosa entrega de sus cuer
pos hechos objeto de escarnio pblico. H asta en un burdel
existe tam bin un cierto sentimiento del pudor. En cambio,
aquel monstruo haba hecho de su obscenidad un espectculo,
y pona ante s mismo, repetidamente, actos que no existe
noche lo bastante oscura para encubrir. Deca: me entrego 7
al mismo tiempo a un hom bre y a una mujer. Incluso con la
parte que me queda libre, no dejo de emplearme como macho,
ultrajando a otro. Todos mis miembros estn ocupados en
fornicar; que tambin mis ojos participen del placer; sean sus
testigos y control. Incluso las partes que la postura del cuerpo
aparta de nuestra vista, vanse por medio de artificios, nadie
crea que no s lo que hago. N ada ha hecho la naturaleza con 8
dar instrumentos tan deficientes a la lascivia hum ana, con

[48]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I

dedit, quod aliorum animalium concubitus melius instruxit;


inueniam quemadmodum morbo meo et imponam et satisfa
ciam. Quo nequitiam meam, si ad naturae modum pecco?
Id genus speculorum circumponam mihi quod incredibilem
9 magnitudinem imaginum reddat. Si liceret mihi, ad uerum
ista perducerem; quia non licet, mendacio pascar. Obscenitas
mea plus quam capit uideat et patientiam suam ipsa miretur.
Facinus indignum! Hic fortasse cito et antequam uideret occisus
est; ad speculum suum immolandus fuit.
<

17 Derideantur nunc philosophi quod de speculi natura dis


serant, quod inquirant quid ita facies nostra nobis et quidem
in nos obuersa reddatur, quid sibi rerum natura uoluerit quod,
cum uera corpora edidisset, etiam simulacra eorum aspici
2 uoluit, quorsus pertinuerit hanc comparare m ateriam exci
piendarum imaginum potentem ; non in hoc scilicet ut ad
speculum barbam uelleremus aut ut: faciem uiri poliremus,
- in nulla re illa luxuriae negotium concessit, - sed primum
omnium, quia imbecilli oculi ad sustinendum comminus solem
ignoraturi erant formam eius, hebetato illum lumine ostendit.
Quamuis enim orientem occidentemque eum contmplari

8.4 q uem adm odum : quem ad, el N im ponam : potiar A C 2 potior 2 pa


tior V* 5 nequitiam m eam : nequitia m ea 6 incredibilem : incr. m ag
nam DC 7 im aginum om. D C M 9.2 ista om. L pascar: pascat L
3 m iretur: m ittetu r C n um eretur W M m iretur, de reprobatione abusus spe
culi W M
17 1.1 quod : qui PN n atu ra om. L 2 ita: ista quidem : quid
quod B 3 in nos om. N uoluerit: uoluit 4 edidisset: dedisset
2.1 quorsus: quorsum pertinuerit: pertinuit AB 2 non: nam Z num
Q J*B scilicet om. Q 3 .b arb am : barb am faciemque u t om. Na
4 concessit: gessit Madv. Gercke G illum Z LA V D C M Alex.: illud H N J2 eius W
om. cett. 7 eum om. W

[49]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

preparar mejor el ayuntamiento de otros animales; encon


trar la m anera de superar mis desviaciones y satisfacerlas.
A qu conduce mi depravacin, si acto aceptando los lmi
tes que impone la naturaleza? Me rodear de una clase de
espejos, que devuelvan imgenes de un tam ao increble.
Si me fuera posible lo convertira en realidad. Ya que no me 9
es posible, me alim entar con el engao. Que mi obscenidad
vea ms de lo que es capaz de abarcar, y se admire a s misma
de su capacidad. Accin indignante. Tal vez fue asesinado
rpidam ente, antes de que pudiera verlo. Debiera haber sido
inmolado ante su espejo.

Ahora se puede rer uno de que los filsofos discutan so- 17


bre la naturaleza del espejo, que investiguen por qu nuestra
imagen se refleja y, por cierto invertida, qu ha pretendido
la naturaleza al querer que se contem plaran las imgenes,
adems de haber creado los cuerpos reales; a qu fin va en- 2
caminado el procurar una m ateria capaz de captar las im
genes. Es sabido que no es para que los hombres nos arran
quemos los pelos de la barba ante el espejo, o para que nos
arreglemos la cara en ningn aspecto hizo concesiones al
lujo , sino que ante todo, como nuestros ojos dbiles para
resistir de cerca el sol estaban destinados a ignorar su forma,
nos lo muestran con una luz mate. En efecto, aunque sea po
sible contemplarlo en su salida y en su ocaso, no conocera-

[49]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I

liceat, tam en habitum eius ipsum qui uerus est, non rubentis
sed candida luce fulgentis, nesciremus, nisi in aliquo nobis
3 umore lenior et aspici facilior occurreret. Praeterea duorum
siderum occursum, quo interpolari dies solet, non uideremus,
nec scire possemus quid esset, nisi liberius humi solis lunaeque
4 imagines uideremus. Inuenta sunt specula u t homo ipse se
nosset, m ulta ex hoc consecuturus, primum sui notitiam, deinde
ad quaedam consilium: formosus, u t uitaret infamiam; defor
mis, u t sciret redimendum esse uirtutibus quicquid corpori
deesset; iuuenis, u t flore aetatis admoneretur illud tempus esse
discendi et fortia audendi; senex, ut indecora canis deponeret,
ut de morte aliquid cogitaret. Ad haec rerum natura faculta-
5 tem nobis dedit nosmet ipsos uidendi. Fons cuique perlucidus
aut leue saxum imaginem reddit:

nuper me in litore uidi


Cum placidum uentis staret mare.

Qualem fuisse cultum putas ad hoc se speculum comen


tium? Aetas illa simplicior et fortuitis contenta nondum in
uitium beneficia detorquebat nec inuenta naturae in libidinem
6 luxumque rapiebat. Primo faciem suam cuique casus ostendit.
Deinde, cum insitus sui mortalibus amor dulcem aspectum

5.3 V e r g ., B uc . 2, 25 s.

3.2 interpolari: interpellari L 3 esset: esset, quod solem nulla (-o L) obuersan-
te nube subduceret ZL 4.2 consecuturus Gertz Gercke. consequitur N con
sectantur AV consequuntur uel consecuntur cett. prim um 3 consilium
om. Z 3 ad q uaedam : et quoddam 4 sciret om. Q J 1 6 discendi:
dicendi Z aud en d i: audiendi 5.2 reddit: reddidit Z L 4 placidum :
placidis L 5 se om. N com entium : com m ercium N cernentium A cer
nendum W D C cernendi M 8 rap ieb at: trah eb at 6.1 suam om.

[5 0 ]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

mos su aspecto en s, el real no el rojizo sino el brillante, de


una luz blanca intensa, si no se nos ofreciera, ms suave y
propicio a ser contemplado, en un lquido. Adems no vera- 3
mos la conjuncin de los dos astros, que interrum pe el da. No
podramos saber qu suceda si no viramos con ms facilidad
en la tierra las imgenes de la luna y del sol. Se inventaron 4
los espejos para que el hombre se conociera a s mismo con
ello podra conseguir muchas ventajas; en prim er lugar, el
conocimiento de s mismo; despus, consejos respecto a ciertos
problemas: los hermosos, para evitar el envilecimiento; los
deformes, para darse cuenta de que deben compensar con
sus mritos todo lo que falta a su cuerpo; los jvenes, para
que adviertan en la flor de la edad que es el momento de apren
der y acometer grandes empresas; los viejos, para que aban
donen lo que deshonra a sus cabellos blancos, para que me
diten un poco sobre la, muerte. Para todo esto nos dio la n atu
raleza la posibilidad (de vernos a nosotros mismos'. La fuente 5
transparente o la piedra pulida reflejan la imagen de todos:
hace poco me he visto en la orilla,
cuando el m ar estaba tranquilo y sin vientos.

Qu grado de civilizacin crees que ha sido el de quienes se


peinaban ante este espejo? Aquella poca, llena de sencillez,
contenta con su suerte, todava no transformaba los bienes en
vicios, y no arrastraba Bos logros de la naturaleza hacia la
lascivia y el lujo 2. Primero, la casualidad mostr a cada uno 6
su im agen; despus, el amor a s mismo, innato en los hom-

1 Com o dice Sam bursky, la filosofa de Aristteles, dom inada po r el prin


cipio teleolgico, se continu en los estoicos (o. c.. p. 81). Este prrafo entero es un a
aplicacin de tal principio.
2 U n a visin com pletam ente distinta a la idlica ofrecida por Sneca sobre
el hom bre prim itivo, la encontram os en L v c r . 5,925 ss.

[50]
N A T V R A LIV M Q V A ESTIO N V M LIB . I

formae suae faceret, saepius ea despexere in quibus effigies


suas uiderant. Postquam deterior populus ipsas subit terras
effossurus obruenda, ferrum prim um in usu fuit, et id im
pune homines eruerant, si solum eruissent, tunc deinde
alia terrae mala, quorum leuitas aliud agentibus speciem suam
obtulit, quam hic in poculo, ille in aere ad aliquos usus com
parato uidit; et mox huic proprie ministerio praeparatus est
7 orbis, nondum argenti nitor sed fragilis uilisque materia. Tunc

quoque, cum antiqui illi uiri incondite uiuerent, satis nitidi


si squalorem opere collectum aduerso flumine eluerant, cura
comere capillum fuit ac prominentem . barbam depectere,
et in hac re sibi quisque, non alteri in uicem, operam dabat.
(N e) coniugum quidem manu crinis ille quem effundere olim
mos uiris fu.it attrectabatur, sed illum sibi ipsi sine ullo artifice
formosi quatiebant, non aliter quam iubam generosa animalia.
8 Postea, iam rerum potiente luxuria, specula totis paria cor
poribus auro argentoque caelata sunt, gemmis deinde ador
nata; et pluris unum ex his feminae constitit quam antiqua
rum dos fuit illa quae publice dabatur im peratorum pauperum

6.3 effigies: imagines N 4 uiderant: uideat L ipsas ferrum : subiit in


ipsas terras se effusurus ferrum obruendum prim um A V p 5 usu: usum P W 1
6 eru eran t: irruerent errerent a 8 poculo: populo N aliquos: alios M
Fortun. com parato: co m parata Q J1 com paratos N com paratam
9praep aratu s: form atus Z L 10 nitor sed: nitores Z 7.3 squalorem : squa
lore N elu eran t: eluerent ccDCW eluerunt M 5 non Z : om. cett.
6ne add. Haase m anu: m anibus quem : quem que L 8.1 po
tiente: potientem L patiente N potentiae W 1 2 ado rn ata: ad ornam enta
Q J 1 . 3 pluris: populis P poculis pluri Q_ u num om. Q_ anti
quaru m : an tiq u o ru m \ fuit Pine.: non fuit codd.

[51]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I

bres, al hacerles agradable la contemplacin de su figura,


hizo que contem plaran con mayor frecuencia los objetos en
los que haban visto sus imgenes. Ms tarde el pueblo perver
tido penetr en la tierra misma, con la idea de extraer lo que
hubiera debido permanecer cubierto 1. Lo primero que se
utiliz fue el hierro y los hombres lo hubieran sacado im
punemente si lo hubiesen sacado aislado. Pues bien, despus
se utilizaron otros elementos terrestres no menos malos, cuya
superficie lisa ofreci a quien se ocupaba de otra cosa su pro
pia im agen; y ste la vio en una copa, aqul en el bronce pre
parado para otros usos; a continuacin se fabric un crculo
exclusivamente para este menester, todava no con el brillo de
la plata, sino con una m ateria frgil y de poco valor. Tam bin 7
entonces, al vivir aquellos hombres antiguos sin artificio, cre
yndose bastante limpios si se haban lavado la suciedad acu
m ulada por el trabajo en la corriente del ro, era su preocupa
cin peinarse el cabello y arreglarse la barba que les creca,
y en esta ocupacin cada uno se bastaba a s mismo, no se
prestaban ayuda unos a otros. Ni siquiera la mano de las espo
sas acariciaba aquel cabello que, en otro tiempo, solan los
hombres dejarse suelto sin necesidad de ningn afeite, de
igual modo que los nobles brutos sacuden la crin. Posterior- 8
mente, dominndolo todo el lujo, se cincelaron espejos de
cuerpo entero en plata y oro ; despus, adornados con piedras
preciosas: uno solo de ellos costaba ms a una mujer que valor
tuvo la dote que se daba a expensas del erario pblico a las

1 Adem s de situar el uso del bronce con anterioridad al del hierro (5,1287),
el cuadro descriptivo, sin reflexiones de carcter m oral, es m ucho m s objetivo
en Lucrecio. ^

[51]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I 17, 10

liberis. An tu existimas auro inditum habuisse Scipionis filias


9 speculum, cum illis dos fuisset aes graue? O felix paupertas
quae tanto titulo locum fecit! Non fecissent illa dotem si h a
buissent. At quisquis ille erat cui soceri loco senatus fuit intel
lexit accepisse se dotem quam fas non esset reddere. Iam li
bertinorum uirgunculis in unum speculum non sufficit illa dos
10 quam dedit p(opulus) R o(m anus) animose. Processit enim
paulatim in deterius opibus ipsis inuitata luxuria et incremen
tum ingens uitia ceperunt, adeoque omnia indiscreta sunt
diuersissimis artibus ut, quicquid mundus muliebris uocaba-
tur, sarcinae uiriles sint; omnes dico, etiam militares. Iam
speculum ornatus tantum causa adhibetur. Nulli non uitio
necessarium factum est.

8.5 liberis: filiabus A lV jp inditum : inclutum A S speculum om. Q J 1


aes om. N 9.2 fecissent Z L J2: fecisset cett. cepissent Leo Gercke 6 populus
Rom anus animose Oltr. : pro am m osa Z pro anim o se cett. 10.2 in om. P
in deterius: molestius AV|3 ipsis om. N inuitata: m utata A V D C
4 diuersissimis : peruersissim isA V p m undus : m unditiae N m undius H Q J
m uliebris: m uliebre L u o cab atu r: u o cab an tu r L 5 m ilitares: mulieres
Q .J1 7 est: est. explicit liber ii L explicit liber i,us p

[52]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I 17, 10

hijas de los generales pobres. Piensas t que las hijas de Es-


cipin tuvieron un espejo adornado con oro, siendo as que
su dote haba sido una moneda de cobre? Feliz pobreza que 9
dio lugar a ttulos de gloria tan notorios! No hubiesen actua
do as, si hubiesen tenido dote. Ahora bien, quienquiera que
fuese aquel para quien el senado hizo veces de suegro, se dio
cuenta de que haba recibido una dote que no era posible
devolver. Actualmente aquella dote, que el pueblo romano dio,
lleno de generosidad \ no le es suficiente a, las muchachitas
casaderas, hijas de liberto, para un espejo. En efecto, poco a 10
poco degener cada vez ms el lujo, llevado de la abundancia
de recursos, y los vicios tom aron gran increm ento; y, hasta tal
punto no hay discriminacin para los ms diversos objetos
artsticos, que todo lo que se llam aba aseo femenino, ha pa
sado a ser bagaje masculino. Me refiero a todos, incluso a los
militares. Actualmente el espejo se emplea slo para arreglarse.
Se ha hecho imprescindible para todo vicio.

1 L a conjetura de O ltram arc encuentra un fuerte apoyo en V a l . M a x . 4,4,3,


au n q u e este pasaje no sea citado por l, sino el 4,4,10. Efectivam ente, dice V ale
rio M x im o : Papus quoque satis animose, qui cum hereditatis nomine ea accepisset, reli
gionis causa abalienanda non putauit. Gf. A p v l., Apol. 18,9. Sobre este mismo exem
plum, cf. S e n ., A d Helu. 12,6.

[52]
LIBER SECYNDYS
[LIBER SECVNDVS]
{LIBER OCTAVVS)
(D e f v l m in ib v s et t o n it r ib v s )

1 Omnis de uniuerso quaestio in caelestia, sublimia, terrena


diuiditur. Prima pars naturam siderum scrutatur et magni
tudinem et formam ignium quibus mundus includitur, solidum-
ne sit caelum ac firmae concretaeque materiae an ex subtili
tenuique nexum, agatur an agat, et infra sese sidera habeat
an in contextu sui fixa, quemadmodum anni uices seruet, solem
retro flectat, cetera deinceps his similia.
2 Secunda pars tractat inter caelum terram que uersantia.
Haec sunt nubila, imbres, niues, (uenti, terrae motus, fulgura)

O ctauus H : incipit sextus L liber sextus N ms incipit liber sextus Q_ inci


pit secundus octauus: oct. de tonitruo et fulgurationibus L de natu ra
aeris et de uariis q u ae fiunt in ipso impressionibus et de opinionibus circa ipsas et
de causis et significationibus ipsarum D C de impressionibus quae fiunt in aere
WM oct. de fulm inibus et tonitruis Gercke Oltr.
1 1.4 caelum om. Q J 1 ac: an N m ateriae: n aturae DG 5 nexum :
nexu 6 a n : non P fixa: fixa quam L solem: solem an 2.1
inter: in tra N terram que: terrasque Z P Q .JL N Castigl. 2 haec -, Gercke:
hic cett. uenti, terrae m otus, fulgura suppi. Gercke

[55]
[LIBRO SEGUNDO]
{LIBRO OCTAVO)

Sobre lo s r a y o s y los t r u e n o s

Toda investigacin sobre el universo se divide en tres zonas: 1


celeste, atmosfrica y terrestre x. La prim era examina la natu
raleza de los astros, el tam ao y la forma de los cuerpos gneos
que rodean al mundo; si el cielo es un cuerpo slido y de ma
teria firme y compacta, o un tejido de elementos sutiles y ligeros;
si es movido o si imprime movimiento ; si tiene los astros bajo
s, o fijos en su estructura; de qu modo mantiene el turno de
las estaciones; si hace girar el sol hacia atrs. En fin, todo
lo dems relacionado con esto 2. La segunda parte trata de 2
lo que sucede entre el cielo y la tierra. Esto es: nubes, lluvias,
nieves, (vientos, terremotos, rayos)

1 A esta clasificacin topolgica de los estudios sobre el universo, corres


ponde en Aristteles una m ultiplicidad de puntos de referencia. Sobre el posible
valor m oral de la clasificacin de Sneca, vase Introduccin, p. X X X I ss.
2 De los caelestia slo es objeto de tratam iento el problem a de los com etas, y
eso po r la teora sustentada por Sneca, que los separa de Aristteles: el carcter
real de tales cuerpos. D entro de la concepcin tradicional de Meteorologica, este
ap artad o prim ero no reciba atencin alguna. Pinsese en la obra independiente
de Ps. Aristteles, De celo.

[55]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II

et humanas m otura tonitrua mentes;

quaecumque aer facit patiturue, haec sublimia dicimus, quia


editiora imis sunt. Tertia illa pars de aquis, terris, arbustis,
satis quaerit et, u t iurisconsultorum uerbo utar, de omnibus
quae solo continentur.
3 Quomodo, inquis, de terrarum motu quaestionem eo po
suisti loco quo de tonitribus fulguribusque dicturus es? Quia,
cum motus spiritu fiat, spiritus autem aer sit agitatus, etiamsi
subit terras, non ibi spectandus est; cogitetur in ea sede in
4 qua illum natura disposuit. Dicam quod magis mirum uidebi-
tur: inter caelestia de terra dicendum e rit. Quare? inquis.
Quia, cum propria terrae ipsius excutimus suo loco, utrum
lata sit et inaequalis et enormiter proiecta an tota in formam
pilae spectet et in orbem partes suas cogat, alliget aquas an
aquis alligetur, ipsa animal sit an iners corpus et sine sensu,
plenum quidem spiritus sed alieni, et cetera huiusmodi quo
tiens in manus uenerint, terram sequentur et in imo colloca-
5 buntur; at ubi quaeretur quis terrae situs sit, qua parte mundi
consederit, quomodo aduersus sidera caelumque posita sit, haec

2.4 O vm ., Metam. 1, 55

2.4 aer: uer Q J q u ia: q uae Q J quia quae H Z P 5 aquis: agris


agris et N arbustis: a. et N 3.2 fulguribusque: fulm inibusque ZL
es: est Q 3 m otus: m. terrae 4 subit: subeat 4.1 dicam :
d. tibi Z 3 cum om. Q, ; ipsius: im pius L om. 5 cogat: agat
2 , 6 anim al: anim ata L 8 uenerint: uenerunt Q J im o: uno
L imis

[56]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II

y los truenos que conmueven las mentes humanas;

a todos los fenmenos que el aire produce o permite les


llamamos excelsos, porque se dan en una zona ms ele
vada que las inferiores. La tercera parte indaga sobre
las aguas, Jas tierras, los rboles, las plantas y, por utili
zar un trmino jurdico, sobre todos los bienes races. Y
cmo, me dices, has colocado la investigacin sobre los 3
terremotos en el lugar que destinas a hablar de los truenos y
rayos?. Porque, dado que el terremoto es el resultado de una
corriente, y una corriente no es ms que aire en movimiento,
aunque se introduzca bajo tierra no debe considerarse en ese
lugar; pinsese en el lugar en el que la naturaleza lo situ.
Te dir algo que te parecer an ms extrao: hay que hablar 4
de la tierra en la parte dedicada a los fenmenos celestes. Por
qu?, me dices. Porque cuando se estudian detalladamente
los caracteres propios de la tierra, lo hacemos en su lugar : si es de
superficie plana, irregular, de proyeccin anmala, si toda
ella tiende a formar una esfera y une sus partes para formar
una figura circular; si sujeta las aguas o es sujetada por las
aguas; si es propiamente del gnero animado o un cuerpo inerte
y sin sensaciones, lleno -- -sin lugar a dudas- de corrientes,
corrientes que no le son. propias \ Todas cuantas .veces vengan
a cuento problemas de este tipo, irn tras la tierra y se colo
carn en la zona inferior. Ahora bien, cuando se investigue 5
cul es la situacin de la tierra, en qu parte del mundo se
asienta, cul es su colocacin respecto a los astros y el cielo,

1 Exposicin de distintos puntos de vista en la consideracin de la tierra


como cuerpo, puntos de vista que van desde H om ero a los defendidos po r Posi
donio, en ocasiones.

[56]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II

quaestio cedet superioribus et, ut ita dicam, meliorem con


dicionem sequetur.

2 Q uoniam dixi de partibus in quas omnis rerum naturae


m ateria diuiditur, quaedam in com m une dicenda sunt, et
hoc prim um praesum endum in ter ea corpora quibus unitas
2 est aera esse. Quid sit hoc et quare praecipiendum fuerit, scies,
si paulo altius repetiero et dixero esse aliquid continuum,
aliquid commissum. Continuatio est partium inter se non inter
missa coniunctio.i Vnitas est sine commissura continuatio. Et
(commissura est) duorum coniunctorum inter se corporum tac-
3 tus. Numquid dubium est quin ex his corporibus quae uidemus
tractamusque, quae aut sentiuntur aut sentiunt, quaedam sint
composita, illa constant aut nexu aut aceruatione (aut com
pactione), u t puta funis, frumentum , nauis, rursus non com
posita, u t arbor, lapis? Ergo concedas oportet ex his quoque
quae sensum quidem effugiunt, ceterum ratione prenduntur,
4 esse in quibusdam unitatem corporum. Vide quomodo auribus
tuis parcam. Expedire me poteram , si philosophorum lingua
uti uoluissem, u t dicerem unita corpora. Hoc cum tibi rem it
tam, tu inuicem mihi refer gratiam. Quare istud? Si quando

5.3 quaestio: quom odo L cedet: cedit 4 sequetur: sequitur PAVp


sequetur, distinctio corporum com positorum et incom positorum W M
2 1.3 corpora Koeler Gercke: corpora a com para H Z P L N 2.2 et V : om.
cett. aliquid: a. u num , aliquid Gercke 4 et 5 tactus ante continua
tio transp. Bongars. Gercke et: est Alex, etenim Bongars. Gercke 5 commis
sura est suppi. Bongars. Gercke: com m issura Alex. 3.1 uidem us : uideam us L
2 q u ae om. L sin t: sunt H Q .JL N V 3 a u t1: autem N a u t2 om. N
au t com pactione suppi. Diels Gercke 4 funis: finis H P nauis om.
5 quoque om. N 6 quidem om. p ren d u n tu r: pend u n tu r Z 4.2
si philosophorum : sophistarum N lingua: lingua si N 3 hoc: haec N Q J

[57]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II

esta investigacin dar paso a las zonas superiores y, por de


cirlo as, se acoger a una condicin ms favorable l.

Ya que he hablado de las partes en que se divide toda la 2


m ateria de la naturaleza, hay que hacer algunas advertencias
generales y hay que presuponer, en prim er lugar, que entre
los cuerpos que gozan de unidad se cuenta el aire 2. Sabrs qu 2
es esto y por qu hay que advertirlo de antemano, si arranco de
un poco ms arriba y digo que existe lo continuo y lo conjunto.
La continuidad es la conjuncin ininterrum pida de las partes
entre s. La unidad es la continuidad de un cuerpo, sin con
juncin. Y la conjuncin es el contacto de dos cuerpos unidos
ntre s. Existe acaso alguna duda de que entre los cuerpos 3
que vemos y manejamos, que son percibidos o perciben, unos
son compuestos stos estn formados por elementos articula
dos, amontonados o trabados, como por el ejemplo un cable,
el trigo, un navio, y, a su vez, los hay no compuestos como una
piedra, un rb o l3? Es justo, por tanto, que admitas que de los
objetos que escapan incluso a las sensaciones, aunque la razn
los perciba, hay algunos en que existe unidad de elementos. 4
Fjate cmo me compadezco de tus odos: podra salir del paso,
si hubiese querido usar vocabulario filosfico, con decirte
cuerpos indivisibles. Puesto que te lo evito, dame, a tu vez,
las gracias. A qu viene esto? Si alguna vez digo uno, re-

1 Com o trm ino legal condicio se utiliza p a ra indicar el estatuto jurdico de


u n a persona.
2 E n este principio del libro dos parece haberse tenido u n especial cuidado
en utilizar u n a term inologa ap ropiada, por ejemplo en el caso de aer y spiritus.
3 Ep. 102, 6: quaedam continua esse corpora ut hominem; quaedam esse composita,
ut nauem, domum; omnia denique quorum diuersae iunctura in unum coactae sunt; quaedam
ex distantibus quorum adhuc membra separata sunt, tamquam exercitus, populus, senatus.

[57]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . II

dixero unum , memineris me non ad numerum referre, sed


ad naturam corporis nulla ope externa sed unitate sua cohae
rentis. Ex hac nota corporum aer est.

3 Omnia quae in notitiam nostram cadunt aut cadere pos


sunt mundus complectitur. Ex his quaedam partes eius sunt,
quaedam m ateriae loco relicta; desiderat enim omnis natura
2 materiam, sicut ars omnis quae m anu constat. Quid sit hoc,
apertius faciam. Pars est nostri oculus, manus, ossa, nerui.
M ateria sucus recentis cibi iturus in partes. Rursus quasi pars
est sanguis nostri qui et tam en est m ateria; praeparat enim
idem alia, et nihilominus in numero eorum est quibus totum
corpus efficitur.

4 Sic mundi pars est aer, et quidem necessaria. Hic est enim
qui caelum terram que conectit, qui ima ac summa sic separat
ut tamen iungat. Separat, quia medius interuenit; iungit, quia
utrique per hunc inter se consensus est; supra se dat quicquid
accepit a terris, rursus uim siderum in terrena transfundit.
2 Quasi partem m undi uoco ut anim alia et arbusta. Nam genus
animalium arbustorumque pars uniuersi est, quia in consum-

4.6 n atu ram : m ateriam Q J ope om. L sua: sola Q .JW 2 7 est: est. quod
m undus ex pluribus constat elementis (om. W D) sicut corpus (om. W) ex pluribus
mem bris W D M
3 1.1 nostram : uestram L au t: uel 2 his: hac Q J 1 eius om.
2.2 faciam : disseram Q J 1 est: enim 4 sanguis: sanguinis
N nostri om. Q J qui om. B 5 idem Garrod: ad Q_ et om. L id
cett. idem alia: uitalia Gercke alia: alim entum Garrod in om. Z PL Q ,J
in num ero om. H N
4 1.1 et q u idem : equidem Z P L Q J quidem B 3 tam en om. H N in Z
m edius : m elius N 4 hunc LB : hoc cett 5 terris : terris et N 2.1 quasi :
quem sic q u ae sic W 2 et om. Z 2 anim alium om. Q

[58]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S ,-L IB . II

cuerda que no me refiero a la cantidad, sino a la n aturaleza


de un cuerpo cuya cohesin no se debe a n in g u n a ayuda exter
na, sino a su propia u n id ad . El aire es u n cuerpo de esas ca
ractersticas.

Todo lo que cae bajo nuestro conocimiento, o puede caer, 3


el universo lo contiene. Ciertos elementos forman parte de l,
otros han quedado en calidad de m ateria; en efecto, toda
naturaleza siente necesidad de la materia, como toda labor
basada en el trabajo manual. Te voy a aclarar un poco ms 2
qu es esto. Parte de nosotros son los ojos, las manos, los hue
sos, los nervios. M ateria el jugo de la comida recin tom ada,
que se distribuye por las distintas partes 1. A su vez la sangre
es como parte de nosotros y, con todo, es m ateria; en efecto,
es ella misma la que da lugar a otros cuerpos y, no menos,
se cuenta entre el nmero de los elementos con los que se for
ma el total del cuerpo 2.

As, el aire es parte del mundo y, por cierto, necesaria. En 4


efecto, l es quien sirve de unin al cielo y la tierra, el que
separa las zonas superiores de las inferiores de modo tal que,
aun as, las une. Separa porque ocupa la parte del centro;
une, porque gracias a l, existe un punto comn a una y otra.
Da a la zona que est encima de l todo lo que. recibe de la
tierra y, a su vez, transmite la energa de los astros a las re
giones terrestres. Doy el nombre de parte del mundo, por 2
ejemplo, a los animales y vegetales. Pues el gnero anim al y ve
getal son parte del universo porque se les incluye con vistas

1 Ep. 88,25: Cibus adiutorium corporis nec tamen pars est.


2 Este tipo de ejemplificacin que tom a como base el cuerpo hum ano, es
m uy frecuente en Sneca y p o d ra responder a las actitud vitalista* de Posido
nio, influyendo sobre la concepcin senequiana.

[58]
4, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 6, !

m ationem totius assum ptum et q u ia non est sine hoc uniuer-


sum. V num autem anim al et u n a arb o r quasi pars est, quia,
quam uis perierit, tam en id ex quo perit, totum est. Aer autem ,
u t dicebam , et caelo et terris cohaeret; u triq u e innatus est.
H abet autem u n itatem quicquid alicuius rei n atiu a pars est.
Nihil enim nascitur sine unitate.
5 T erra et pars est m undi et m ateria. Pars quare sit, non
puto te interro g atu ru m , nisi aeque interrogas quare caelum
pars sit; quia scilicet non magis sine hoc q u am sine illa uniuer-
sum potest esse; (m a te ria ) quod cum his uniuersis est ex qui
bus alim enta om nibus anim alibus, om nibus satis, omnibus
2 stellis diuid u n tu r. H inc u iritim singulis, hinc ipsi m undo tam
m ulta pascenti subm in istran tu r; hinc profertur quo sustinean
tu r to t sidera tam exercita tam au id a p er diem noctem que u t
in opere ita in pastu. O m nium quidem rerum n atu ra, q u an
tum in nutrim en tu m sui satis sit, ap p reh en d it; m undus autem ,
q u antum in aeternum desiderabat, inuasit. Pusillum tibi exem
p lar m agnae rei ponam : oua ta n tu m com plectuntur umoris
q u antum ad effectum anim alis exituri sat est.
6 A er continuus terrae est et sic appositus u t statim ibi futu
rus sit unde illa discesserit. Pars totius est m u n d i; sed tam en,
quicquid te rra in alim entum caelestium misit, recipit, ut scili-

2.3 assum ptum : acceptum 4 quia om. PN 7 alicuius: alterius


natiu a: n atu rae 8 sine om.
5 1.2 nisi N Rossbach: u t ceti, aut Pine. Gercke Oltr. aeque: eque Kroll Leo
Garrod interrogas: interroges interroga Pine. Gercke Oltr. 4 m ateria
suppi. Michael.: aliq u a terrae m ateriae loco sunt Gercke m ateria porro m undi
propterea est terra Oltr. uniuersis: uniuersum quibus Z L N : quibus
quam H P quibusdam ex hac Q J ex quibus id est ex illo et illa (om. )
2.1 H in c1: hic Q uiritim : uiriu m Z quicquid est uirium u iuunt N
singulis: singuli N 2 pascenti N : poscendi L poscenti cett. 4 ita : ita
et p astu : pastu et 6 desiderabat: desiderauit
6 1.2 pars: pars autem N est m undi om. B 3 recipit: recepit LV

[59]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II

al perfeccionam iento del todo, y porque el universo no existe


sin ellos. Y u n solo rbol y u n solo anim al son como p artes,
p orque aun q u e desaparezcan, aquello de donde desaparecen si
gue siendo el todo. Y el aire, como deca, es inherente al cielo
y la tie rra; es inn ato a u no y a otra. Y tiene u n id a d todo lo
que es p arte in n ata de algo. En efecto, n a d a nace sin unidad.

La tierra es p arte del m undo y m ateria. No creo que me 5


vayas a p reg u n tar por qu es p a rte del m undo, a no ser que
me preguntes tam bin por qu el cielo es p a rte ; p orque es
sabido que el universo no puede existir tan to sin ste como sin
aqulla. Es m ateria porque contiene todos los elementos de los
que proceden los alim entos p a ra cualquier anim al, cualquier
p lan ta, cualquier estrella. D e ah se sum inistran a cada uno 2
de los seres, de ah al universo mismo que tan to consum e;
de ah se saca con qu m an ten er tantos astros ta n ocupados,
tan vidos da y noche, en su trab ajo y sustento. Por cierto
que la natu raleza aprehende cuanto le es suficiente p a ra su
m antenim iento, y el m undo se procur p a ra siempre cuanto
necesitaba. T e pondr u n ejemplo chiquito de u n a cosa im
p o rtan te: los huevos solam ente contienen cuanto lquido les
es suficiente para la form acin del anim al que tiene que salir.

El aire est contiguo a la tierra, ta n en contacto que al 6


punto va a situarse en el lug ar que la tierra ha abandonado.
Es p arte del total del universo y, sin em bargo, recibe todo lo
que la tierra ha enviado p a ra alim ento de los cuerpos celestes,
de modo que, y esto es sabido, debe entenderse como m ateria,

[59]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II

cet m ateria, non pars, intellegi d eb e a t; ex hoc omnis inconstan


tia eius tum ultusque est.
2 H unc q u id am ex distantibus corpusculis, u t puluerem ,
struunt p lurim um que a uero recedunt. N u m quam enim nisi
contexti p er u n itatem corporis nisus est, cum partes consentire
ad intentionem debeant et conferre uires. Aer autem , si in
atomos inciditur, sparsus est; tendi uero disiecta non possunt.
3 Intentionem aeris ostendent tibi in flata nec ad ictum ceden
tia; ostendent pondera per m agnum spatium ab lata gestante
uento; ostendent, uoces, quae remissae claraeque sunt prout
aer se concitauit. Q uid enim est uox nisi intentio aeris, ut
4 audiatur, linguae form ata percussu? Q u id ? cursus et motus
omnis, nonne in tenti spiritus opera sunt? Hic facit uim neruis,
uelocitatem currentibus; hic, cum uehem enter concitatus ipse
se torsit, arb u sta siluasque conuoluit et aedificia tota corri
piens in altu m frangit; hic m are p er se languidum et iacens
5 incitat. Ad m inora ueniam us. Quis sine intentione spiritus

2.2 -que a : an C 1 om. aW D M recedunt: discederet Q J 3 contexti: con


texte H Z P L Q J nisus: uisus L Q J 1 uisum P J2 5 inciditur: diuiditur
tendi Schultess: teneri codd. 3.1 ostendent ter Z L : ostendent ... osten
den t ... ostendunt H - u n t ... -ent ... -en t W D M -u n t ... -u n t ... -ent G -uni ter
cett. ad ictum : ad itu m L ictu ictus D 2 cedentia: cadentia N D 2C1M
redentia L 4.3 cum : est Q J 1 autem J 2 om. D C uehem enter: uehem entius
ZL 4 se om. N tota corripiens om. N 5 hic: hoc Q J 1

[60]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

no como p arte; de ello proviene toda su inestabilidad y des


orden x. Algunos le atribuyen u n a estructura basada en cor- 2
psculos separados, como el polvo, y se alejan m ucho de la
verdad. E n efecto, la capacidad energtica de u n cuerpo existe
exclusivam ente en virtu d de la cohesin que le proporciona su
unidad, puesto que sus partes deben colaborar a m antener la
tensin y a p o rta r conjuntam ente sus fuerzas. A hora bien, el
aire si. se escinde en tom os se dispersa; y los cuerpos disgrega
dos no pueden m antenerse en tensin 2. T e m ostrarn la ten- 3
sin del aire los cuerpos hinchados, que no ceden ante los
golpes; te lo m ostrarn los objetos pesados arrastrados a lo
largo de un buen trecho p o r la accin del viento; te lo m ostra
r n las voces, apagadas o claras, segn la intensidad de la
emisin del aire. En efecto, qu es la voz sino aire en tensin,
conform ado por la percusin de la lengua de form a que se
oiga 3? M s an. L a carrera y todo m ovim iento, no es verdad 4
que son resultado de u n a corriente de aire en tensin? El es
quien da fuerza a los msculos, velocidad a los que corren;
l, cuando se retuerce, lanzndose con violencia arrastra rbo
les y bosques y, arran can d o edificios enteros los destroza; l
agita el m ar de por s tran q u ilo y en calm a. V ayam os a los 5
hechos de m enor im portancia, Existe meloda sin la tensin

1 Cf. 1 1,7.
2 P arece clara en este p rrafo la equivalencia entre aer y , ya que
ste y su fuerza tensional son los agentes que crean la vida del cosmos. Gf. S a m -
b u r s k y , p. 141. F rente a esta teora posidoniana defendida po r Sneca, el quidam

an terio r hay que atribuirlo, sin d u d a alguna, a los epicreos.


3 Los estoicos fueron los prim eros que analizaron el fenmeno de la pro
pagacin de las ondas sonoras y visuales en u n continuo. Esta propagacin por
ondas g u ard ab a relacin, como se ve, con el carcter tensional del elemento en
que se producen (S a m b u r sk y , p. 137). Cf. II 29,2.

[60]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

cantus est? C ornua et tubae et q u ae aq u aru m pressura m aio


rem sonitum form ant quam qui ore reddi potest, nonne aeris
intentione partes suas explicant? Considerem us quae ingentem
uim per occultum agunt: p a ru u la adm odum sem ina et quo
rum exilitas in com m issura lapidum locum inuenit in tantum
conualescunt u t ingentia saxa d etu rb en t et m onum enta dis-
soluant; scopulos interim rupesque radices minutissimae ac
tenuissimae findunt. H oc quid est aliud quam intentio spiritus,
sine q u a nihil u alidum et contra q u am nihil ualid u m est?
6 Esse autem u n itatem in aere uel ex hoc intellegi potest
quod corpora nostra inter se cohaerent. Q uid enim est aliud
quod teneat illa quam spiritus? Q uid est aliud quo animus
noster agitetur? Qtiis est illi m otus nisi intentio? Q uae intentio
nisi ex u n itate? Q uae unitas, nisi haec esset in aere? Q uid
autem aliud p roducit fruges et segetem im becillam ac uirentes
exigit arbores a u t distendit in ram os a u t in altum erigit quam
spiritus intentio et unitas?

7 Q pidam aera discerpunt et in particulas didu cunt ita ut

5.2 e t2: et ea aq u aru m : aliquarum AB aliqua 3 nonne: in me


Q J 1 4 q u ae: q u am 5 ag u n t: agant A W 2 agat 7 d etu r
ben t: d etrah an t tra h a n t m onum enta: in m om enta 8 interim
om. 9 fin dunt: fu n d u nt Q J \ ^ q u id : quidem H Q 6.3 teneat M
Millier: teneret H Z Q J tenet cett. Gercke quo: quod ZB agitetur:
agitur ag itatu r Gercke 4 est: esset H Z P 2L N Q J est et L om. AB 6 ui
rentes: uirentem H Z P L N Q J 7 exigit Z B M : erigit cett. a u t1 Z N L : ac
cett. erigit: exigit H P L A ^ ' a u t erigit om. Haase Gercke
7 1.1 d iducunt: d iu id u n t N

[61]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

de u n a corriente de aire? 1. Los cuernos, trom petas, e instru


m entos que, debido a la presin del agua 2 configuran u n so
nido ms intenso que el que puede emitirse con la boca, no
es verdad que desem pean su papel gracias a la tensin del
aire? Considerem os las cosas que desarrollan en secreto su
enorm e energa: semillas extrem adam ente pequeas, cuya
insignificancia en cu en tra lugar en los intersticios de las pie
dras, llegan a ad q u irir tal fuerza que echan abajo enormes
rocas y deshacen m o n u m e n to s3; de vez en cuando, races
m enudsim as y apenas visibles hienden escollos y peas. Qu
o tra cosa es esto sino la tensin de u n a corriente de aire, sin
el cual n a d a tiene fuerza y co n tra el cual n ad a la tiene? Y que 6
el aire es indivisible puede deducirse incluso de lo siguiente:
nuestros cuerpos tienen cohesin interna. E n efecto, qu otra
cosa es la que los m antiene sino el aire?; qu o tra causa m an
tiene la actividad de nuestro espritu?; qu m ovim iento le
es propio sino la tensin?; qu tensin sino la que procede
de la u n id a d ? ; qu u n id ad si el aire no dispusiese de ella?;
y qu otro factor produce los frutos, las cosechas ruines, hace
surgir rboles verdes, despliega sus ram as o los eleva a las al
turas, sino la tensin y la u n id ad del aire?

Algunos destrizan el aire y lo reducen a partculas, de 7

1 Obsrvese que, a p artir de este m om ento, la utilizacin de aer y spiritus


suele ser indiferenciada; por consiguiente, la traduccin seguir un criterio si
m ilar dentro de las posibilidades del castellano.
2 H ab la del rgano hidrulico.
3 Se refiere a la labor destructiva que ejercen sobre los m onum entos en
piedra las races de determ inados rboles (cf. P ro p . 4, 5, 75-6; P e rs. 1, 24; M a rt.
10, 2, 9 j I vven. 10, 144).

[61]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II

illi inane perm isceant. A rgum entum autem existim ant non
pleni corporis sed m ultum u acui habentis quod auibus in illo
tam facilis motus, quod maximis m inim isque per illum trans-
2 cursus est. Sed falluntur. N am aq u aru m quoque similis faci
litas est, nec de unitate illarum dubium est, quae sic corpora
accipiunt ut. sem per in contrarium acceptis refluant; hanc
nostri circum stantiam , G raeci appellant. Q pae
in aere quoque sicut in a q u a fit; circum sistit enim om ne corpus
a quo im pellitur. N ihil ergo opus erit adm ixto inani. Sed haec
alias.

8 Esse quaedam in rerum n a tu ra uehem entia m agnique im


petus nunc sic colligendum ; nihil autem nisi intentione
uebem entius est, tam m ehercule q u am nihil intendi ab alio
poterit, nisi aliquid p er semet fuerit intentum , dicimus
enim eodem m odo non posse quicquam ab alio m oueri, nisi
aliquid fuerit m obile ex sem et; quid autem est quod magis
credatur ex se ipso habere intentionem quam spiritus? H unc
intendi quis negabit, cum uid erit iactari terram cum mon-

1.2 illi: illud N 3 illo : isto Q.J ' 2.1 facilitas: facultas P 2 illarum : illorum
H P Q .J ' 4 G raeci: gentes L Haase Gercke. anteperistas
H Z P N C 2M 2W 2 ii. L cett. 5 fit: sunt L 6 inani Fortun.. inanis codd.
haec: hoc Z L N Q J P 7 alias: alias nunc autem A V p
8 1.1 quaedam ... uehem entia: q uandam ... uehem entiam V p 2 nunc sic
Ficlcert Gercke. non sit H Z P L N Q J a est non sit diu Oltr. fort, nobis sit autem
Z L: om. H P N Q J enim cett. 4 aliquid; aliquem Q J om. V(3 7 credatur:
creditur ex: an Q J 1 om. J s ?

[62]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

m odo que le entrem ezclan el vaco x. Y consideran que es indi


cio de cuerpo no lleno, sino de cuerpo que tiene g ran p arte de
vaco el hecho de que p a ra las aves sea tan fcil el m ovim iento
en l, el que tengan paso a su travs cuerpos de grande y pe
queo tam ao. Pero se equivocan. Pues sem ejante es tam bin 2
la facilidad que ofrecen las aguas, y no existen dudas sobre
su u n id ad 2. Estas acogen los cuerpos de modo que siempre
retroceden h acia el lado contrario al de los cuerpos recibidos;
los nuestros llam an a esto circunstantia, los griegos .
Y se d a tan to en el aire como en el agua. En efecto, ambos
circundan a todo cuerpo que los im pulsa. Por tan to , no tiene
por qu estar entrem ezclado el vaco. Pero en o tra ocasin
tratarem os de ello.

A hora hay que concluir que existen en la n atu raleza cier- 8


tos elementos violentos y de g ran arrastre; y no existe n a d a
relativam ente violento sin u n a tensin, del mismo m odo que
la tensin no puede provenirles de otro elem ento, si no hay
uno que posea la tensin por s mismo. E n efecto, de ese mis
mo modo decimos que nin g n cuerpo puede im p rim ir m ovi
m iento a otro, si no existe algo mvil de por s. Y qu es lo
que inspira ms confianza de que tenga tensin de por s que
el aire? Quin puede decir que no est en tensin, cuando
haya visto que la tierra es zaran d ead a con sus m ontes, edifi-

1 Despus de exponer su propia argum entacin vuelve al quidam de I I 6,2,


referido a los epicreos. Vase L v c r . 1, 2 3 0 : ...namque est in rebus inane. L a p ru e
ba ofrecida a continuacin por Sneca es aquella sobre la que apoya su arg u
m entacin E picuro en su carta a Herod. 40.
1 No opina as L v c r . 1, 3 79-83: ...concedere porro / quo poterunt undae, cum
pisces ire nequibunt? / Aut igitur motu priuandumst corpora quaeque / aut esse admixtum
dicendumst rebus inane / unde initium primum capiat res quaeque mouendi.

[6 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

tibus, tecta m urosque, m agnas cum populis urbes, cum totis


m aria litoribus?

9 O stendit intentionem spiritus uelocitas eius et diductio.


O culi statim p er m ulta m ilia aciem suam m ittu n t; uox una
totas urbes simul p ercu tit; lum en non p aulatim prorepit sed
2 semel uniuersis rebus infunditur. A qua autem quem adm odum
sine spiritu posset intendi? N um quid dubitas quin sparsio illa
quae ex fundam entis m ediae harenae crescens in sum m am
usque am p h ith eatri altitu d in em p eru en it cum intentione aquae
fiat? A tqui nec manus nec ullum aliud, torm entum aquam
potest m ittere a u t agere quam spiritus; huic se com m odat;
hoc attollitu r inserto et cogen te; contra n a tu ra m suam m ulta
3 conatur et ascendit, n a ta defluere. Q uid? N auigia sarcina
depressa p aru m ostendunt non aquam sibi resistere, quo m i
nus m ergantur, sed spiritum ? A qua enim cederet nec posset
pondera sustinere, nisi ipsa sustineretur. Discus ex loco supe
riore in piscinam missus non descendit, sed resilit; quem ad-
4 m odum , nisi spiritu referiente? Vox autem q u a ratione per
parietum m unim enta tran sm ittitu r, nisi quod solido quoque
aer inest, qui sonum extrinsecus missum et accipit et rem ittit,

1.9 m urosque: m. et AB m. plures et V p m agnas: m agnasque N cum 1


om. Q J populis: p. suis ZL
9 1.2 statim om. N 3 prorepit: subrepit N 2.1 quem adm odum : quo
m odo N 2 N u m quid: niquid H Z L N ni quod P nisi quid Q J 4 usque:
usque in Q J om. 5 potest: poterit poterat 3.2 depressa: pressa
ZL 4 ex om. Q J 1 5 q uem adm odum 4.3 rem ittit om. referiente:
reficiente. Q J 1 resistente N 4.2 solido: solida Q J 1 3 rem ittit: proximo
trad it ZL

[6 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-!.,IB. II

cios y m urallas; que lo son grandes ciudades con sus h a b itan


tes, m ares y litorales en to d a su extensin?

Su velocidad y capacidad de expansin m uestran la ten- 9


sin del aire. Los ojos envan al punto, a travs de miles de
kilmetros, su m ira d a ; u n a voz aislada resuena al mismo
tiem po por ciudades enteras; la luz no se insina gradualm ente,
sino que se desparram a de u n solo golpe sobre los objetos.
Y cmo p odra el agua estar en tensin sin la existencia de 2
aire? Dudas acaso de que el surtidor que, surgiendo de los
basam entos que hay en m edio de la arena, alcanza la parte
ms alta del anfiteatro, funcione gracias a la tensin del agua?
Lo cierto es que ni el esfuerzo m anual, ni n in g u n a o tra m a
q u in aria puede enviar el agua y em pujarla, como no sea el
aire ; se a d a p ta a sta y al mezclrsele y presionarle, el agua se
levanta, hace serios intentos en contra de su p ropia naturaleza
y asciende, ella nacida p a ra correr hacia abajo. Y qu? Los 3
navios, oprim idos p o r la carga, no m uestran, en cierto modo,
que no es el agua lo que im pide que se h u n d an , sino el aire?
En efecto, el agua cedera y no p odra a g u an tar el peso si a
su vez no recibiese apoyo. U n disco lanzado a u n estanque
desde un lugar elevado no llega al fondo, sino que rebota. De
qu m odo sino gracias al aire que lo devuelve? Y. la voz, por 4
qu razn se transm ite atravesando la proteccin de las p a re
des sino p o rq u e el aire est tam bin m etido en los cuerpos
slidos y acoge el sonido enviado desde fuera y lo lanza lejos? 1.

1 L v c r. 1, 354-5: Inter saepta meant uoces et clausa domorum / transuolitant... /


quod nisi inania sint qua passent corpora quaque / transire, haud ulla fieri ratione uideres.
Sobre el mismo ejemplo apoya L ucrecio la existencia del vaco en los cuerpos, y
ofrece como p ru eb a de la existencia del mismo la distinta perm eabilidad. Vemos
de este m odo que inane y spiritus cum plen una m ism a funcin segn epicreos
(inane) y estoicos (spiritus).

[63]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

scilicet spiritu non ap erta tan tu m intendens, sed etiam abdita


et inclusa, quod illi facere expeditum est, q uia nusquam diui-
sus est sed p er illa ipsa quibus separari u id e tu r coit secum?
Interponas licet muros et m ediam altitudinem m ontium , per
om nia ista pro h ib etu r nobis esse peruius, non sibi. Id enim
intercluditur tan tu m p er quod illum nos sequi possumus; ipse
quidem p er ipsum transit quo scinditur, et m edia non circum
fundit tan tu m et utrim q u e cingit, sed perm eat.

10 Ab aethere lucidissimo aer in terram usque diffusus est,


agilior quidem tenuiorque et altior terris nec minus aquis, ce
terum aethere spissior grauiorque, frigidus per se et obscurus.
2 Lum en illi calorque aliunde sunt. Sed non p er om ne spatium
sui similis est; m u ta tu r a proximis. Sum m a pars eius siccissima
calidissim aque et ob hoc etiam tenuissim a est p ro p ter uiciniam
aeternorum ignium et illos tot m otus siderum assiduum que
caeli circum actum ; illa pars im a et uicina terris densa et ca
liginosa est, quia terrenas exhalationes recep tat; m edia pars
tem peratior, si summis im isque conferas, q u a n tu m ad siccita
tem tenuitatem que pertinet, ceterum u traq u e p arte frigidior.

4.4 spiritu: spiritus N 5 diuisus: diuisum H Z L N Q .J 7 Interponas: inter


ponat Q J 1 8 id enim : ideinde J id deinde Q. 10 quo E : quoa cett.
11 u trim q u e: u tru m q u e Lp utrique ZP
10 1.1 terram : terras ZL 3 per se om. N 4 aliunde: alim entum a
lum ine Q J 1 2.2 sui om. 3 calidissim aque om. -que om. L
et : est u t Castigl. hoc : haec H Z P L tenuissima : pertenuissima P Q J I U ^
5 illa om. N 7 conferas: conferat L 8 pertinet: pertineat H L N Q J

[64]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

Es decir: ejerce presin con su soplo no slo sobre las zonas


al descubierto, sino tam bin sobre las escondidas e interiores;
esto le es fcil de hacer p orque es indivisible, verifica su cohe
sin interior valindose precisam ente de aquello que parece
separarlo. Puedes interponer m urallas y m ontaas de altura
m edia: con todo ello se le im pide que sea accesible a nosotros,
no a s mismo. En efecto, nicam ente qued a cerrado el paso
por el que nosotros podem os seguirle ; l pasa a travs de lo que
es causa de su escisin, y no slo se desparram a en torno a los
objetos que quedan en el centro y los cie por uno y otro lado,
sino que los atra\esa.

Desde el ter resplendente hasta la tierra se extiende sin 10


interrupci n el aire 1; por cierto que es ms mvil, m s ligero
y ocupa, en profundidad, m ayor espacio que la tierra, y no
m enor que el agu a; por lo dem s es ms denso y pesado que
el ter, fro por n atu raleza y oscuro. L a luz y el calor le vienen
de otro sitio. Pero no es sem ejante a s mismo a lo largo de 2
todo el trecho, cam bia segn las zonas contiguas. Su parte ms
elevada es m uy seca y caliente, y tam bin m uy ligera por lo
siguiente: la cercana de los fuegos eternos, los num erosos mo-
mientos astrales y la constante revolucin del cielo. La parte
inferior, cercana a la tierra, es densa y caliginosa p o ique re
cibe constantem ente em anaciones terrestres; la p arte central
es ms eq u ilib rad a si la com paras con la p arte superior y la
inferior, en lo que atae a sequedad y ligereza; ahora bien,

1 Esta descripcin corresponde a la idea posidoniana de la ausencia de


vaco y a la concepcin del cosmos como un continuum; cf. A r is t ., Meteor. 339b
donde, partiendo de la teora de las exhalaciones, hace un a descripcin del es
pacio com prendido entre la esfera celestial y la tierra.

[64]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

3 N am superiora eius calorem uicinorum siderum sentiunt. In


feriora quoque tep en t; prim u m terraru m halitu, qui m ultum
secum calidi affert; deinde q uia rad ii solis replican tu r et, quous
que redire p otuerunt, id duplicato calore benignius fouent;
deinde etiam illo spiritu qui om nibus anim alibus arbustisque
4 ac satis calidus est, nihil enim uiueret sine calore. Adice nunc
ignes, non tan tu m m anufactos et certos, sed opertos terris,
quorum aliqui eruperunt, innum erabiles in obscuro et condito
flagrant semper. H ae tot partes eius fertiles rerum habent
quiddam teporis, quoniam quidem sterile frigus est, calor
gignit. M edia ergo pars aeris ab his sum m ota in frigore suo
m anet; n a tu ra enim aeris gelida est.

11 Q ui cum sic diuisus sit, im a sui p arte m axim e uarius et


inconstans ac m utabilis est. Circa terras plurim um audet,
plurim um p a titu r, exagitat et ex ag itatu r; nec tam en eodem
m odo totus afficitur, sed aliter alibi et p artibus inquietus ac
2 turbidus est. Causas autem illi m utationis et inconstantiae
alias terra praebet, cuius positiones hoc au t illo uersae m agna
ad aeris tem periem m om enta sunt, alias siderum cursus, ex
quibus soli plurim um im putes; illum sequitur annus, ad illius

3.5 -que om. Q J 4.2 sed: et N 3 aliqui: aliquid P V in: et H Z P L N


QJ in flagrant: abscondito flagrant et obscuro 4 hae: haec
HZLNQJ 5 qu id d am : cuidam L et aliquid teporis: temporis
ZPQ PP calor: calor autem
11 1.1 q u i: qu ia H N Q J diuisus: diuersus P im a L N : iam cett. m a
xim e: m axim a BVp et. om. ZL 2 ac L Gercke: sic H Z P N Q J W 2 et
m utabilis: m irabilia H Z P Q J 3 tam en: t. simul Z t. similis L 2.1
Causas: causa H P Q J illi: illius om. N

[65]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II ,2

es ms fra que u n a y otra. Y es que las zonas superiores son 3


sensibles al calor de los astros cercanos. Las zonas inferiores
tam bin se caldean; en p rim er lugar, por las em anaciones
terrestres que llevan consigo m ucho calor; despus porque
los rayos de sol se reflejan y calientan generosam ente el espa
cio que logran cub rir al volver, duplicndose el calor. Despus,
gracias tam bin a la respiracin clida de todos los seres:
anim ales, rboles, p lan tas; en efecto, n ad a p o d ra vivir sin
calor. A ade ahora los fuegos, no slo los que son obra del 4
hom bre y localizables, sino los que estn cubiertos p o r la tierra,
algunos de los cuales h a n brotad o a la luz y otros, in co n ta
bles, arden constantem ente en la oscuridad y a escondidas.
Estas num erosas zonas productoras de vida tienen cierto calor
ya que, es claro, el fro es estril, el calor g e n e ra 1. Por tanto,
la p arte central de la atm sfera, alejada de ellas, se m antiene
en el fro que le es propio; pues la n atu raleza del aire es glacial.

ste, al estar as dividido es especialm ente vario, inestable 11


y variable en su p arte m s b aja 2. E n torno a la tierra afronta
muchos riesgos, se aviene a m ucho, im prim e m ovim iento y
lo recibe; sin em bargo, el to tal no resulta afectado por igual,
sino de u n modo e n c a d a lu g ar: su inquietud y turbulencia
depende de la zona. A hora bien, algunas causas de cam bio e 2
inestabilidad se las proporciona la tierra; las posiciones que
adopta al inclinarse en u n sentido u otro son de gran im por
tancia p a ra el equilibrio de la atm sfera; o tra causa la ofrece
el recorrido de los astros y, entre ellos, h ay que achacarlo,
sobre todo, al sol. El ao se acom oda a l, inviernos y veranos

1L a triparticin que aq u vemos aparece tam bin en Co., Diu. 2, 44.


2 Cf. II 10, 2.

[65]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

flexum hiemes aestatesque u ertu n tu r. L unae proxim um ius


est. Sed ceterae quoque stellae non m inus terren a quam in
cum bentem terris spiritum afficiunt et cursu suo occursuue
contrario m odo frigora, m odo im bres aliasque terris turbide
iniurias m ouent.
3 H aec necessarium fuit praeloqui dicturo de tonitru ful-
m inibusque ac fulgurationibus. N am cum in aere fiant, n a tu
ram eius explicari oportebat, quo facilius ap pareret quid facere
aut pati posset.

12 T ria sunt quae accidunt, fulgurationes, fulm ina, tonitrua,


quae u n a facta serius au d iu n tu r. Fulguratio ostendit ignem,
fulm inatio em ittit. Illa, u t ita dicam , com m inatio est et conatio
sine ictu ; ista iaculatio cum ictu.
2 Q uaed am sunt de quibus in ter omnes conuenit, quaedam
in quibus diuersae sententiae sunt. C onuenit de illis, om nia ista
in nubibus et e nubibus fieri. E tiam nunc conuenit et fulgura-
3 tiones et fulm inationes a u t igneas esse a u t ignea specie. Ad illa
nunc transeam us in quibus lis est. Q uidam p u ta n t ignem inesse

2.5 flexum : flexus Z om. L ius: uix L uisus Q, 6 sed: sed et 7 spiri
t u m 8 terris om. Q, cursu N E 2: cultu H Z P L Q J E 1 ortu occursuue:
occasuuep 8 terris: terraru m 3.1 to n itru : t. de V t. ac 2 -que
om. V cum : quia fiant: fiunt 3 appareret quid om.
12 1.2 ostendit: extendit Q J 1 . 4 ista iaculatio cum ictu om. H Z P L N Q J M 1
2.2 su n t: sint Z de om. a C M W 1 3 et e nubibus: quidem fieri om.
QJ1 etiam nunc 3.3 fieri om.

[6 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

se suceden siguiendo su recorrido. L a influencia inm ediata en


im portancia corresponde a la luna. Pero tam b in las restantes
estrellas afectan por igual a las zonas terrestres y a la m asa de
aire que descansa sobre la tie rra ; con sus recorridos, o sus en
cuentros, provocan bien fros, bien lluvias y dem s azotes tu r
bulentos de la tierra 1. H a sido necesario hacer estos prelim i- 3
nares, puesto que me propongo h ab lar sobre el trueno, los
rayos y los relm pagos. Pues, al producirse stos en el aire,
convena que se explicase la n atu raleza del mismo, p a ra que
resultase claro, a todas luces, qu poda provocar o perm itir.

Tres son los fenmenos que se d a n : relm pagos, rayos, 12


truenos; estos ltimos, p o r ms que se prod u cen al mismo
tiem po, se escuchan m s tard e 2. El relm pago hace ver el
fuego, el rayo lo lanza. E l prim ero, por as decirlo, es u n a
am enaza y un intento sin im p acto ; el segundo, u n lanzam ien
to con im pacto.
H ay puntos sobre los que existe acuerdo to tal; otros sobre 2
los que las opiniones son opuestas. H ay acuerdo en lo siguien
te : en que esos fenmenos se producen en las nubes y su origen
son las nubes. Incluso hay ainierdo en que los relm pagos y
los rayos son gneos o de aspecto gneo. Pasemos ah o ra a aque- 3
los puntos objeto de debate. Algunos creen que el fuego est

1 El continuum de Posidonio aparece como u n a interrelacin. Esta idea


de la existencia de unin y tensin entre lo celestial y lo terrestre es u n a cons
tante de la filosofa estoica.
2 Cf. II 12, 6. Distincin entre fulgor, tonitruum y fulmen en C e., Diu. 2, 44.

[6 6 ]
12, 3 N A T V R A L IVM O V A ESTIO N V M L IB . II 12, 5

n u b ib u s ; q u id a m a d te m p u s fieri n ec p riu s esse q u a m m itti.


N e in te r illos q u id e m q u i p r a e p a r a n t ig n e m c o n u e n it; alius
en im illu m a liu n d e colligit. Q u id a m a iu n t ra d io s solis in tr o
c u rre n tis re c u rre n tis q u e et saep iu s in se re la to s-ig n e m excitare.
A n a x a g o ra s a it illu m ex aetlxere d estillare et ex ta n to a rd o re
caeli m u lta d ec id e re q u a e n u b e s d iu in c lu sa c u sto d ia n t.
A ristoteles m u lto a n te ig n e m colligi n o n p u ta t, sed eodem
m o m e n to ex ilire q u o fiat. C u iu s se n te n tia talis est. D u a e p arte s
m u n d i in im o ia c e n t, te r r a e t a q u a . V tra q u e ex se re d d it a li
q u id : te rre n u s u a p o r siccus est et fu m o sim ilis, q u i u entos,
fu lm in a , to n itr u a fa c it; a q u a r u m h a litu s u m id u s est et in im
bres et niues ced it. Sed siccus ille te rra ru m u a p o r, u n d e u e n tis
origo est, cu m c o a c e ru a tu s est, coitu n u b iu m u e h e m e n te r a
la te re e lid itu r; d e in d e , u i illatu s, nubes p ro x im a s feriet. H a e c
p la g a cu m sono in c u titu r, q u a lis in nostris ig n ib u s re d d itu r,

3 .4 q u id e m om. N p r a e p a r a n t: p ro p e re n t 5 co llig it: co lit L a iu n t:


a u te m Q J P A V p om. B 7 A n a x a g o ra s : A. u ero d estillare L : distillare
cett. 8 c u s to d ia n t: c u s to d iu n t H P N Q J cu sto d ia t AB 4.3 m undi om.
5 in om. Q J 1 6 c e d it: c a d it re d it B 5.2 a la te re : alte ru m
H Z P L N Q J 3 ui illa tu s ego: u b i la tiu s N u t la tiu s cett. u i latu s Gronov.
u t exilit la tiu s fo rt. Oltr.
12, 3 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II 12, 5

d e n tro d e las n u b e s x; o tro s q u e se p ro d u c e en el preciso m o


m e n to y q u e n o existe an tes de ser la n z a d o . N i siq u ie ra hay
a c u e rd o e n tre los q u e s it a n a n te s la ex iste n c ia d el fuego E n
efecto, c a d a c u a l le d e d u c e u n o rig e n . U n o s d ic en q u e los
ray o s de sol, en su re c o rrid o h a c ia a d e la n te y h a c ia a tr s p o r
el in te rio r d e las n u b e s, e n tre c h o c a n d o co n r e la tiv a frec u e n cia ,
p ro v o c a n el fuego 2. A n a x g o ra s dice q u e ste g o te a del ter
y q u e, d eb id o a l in te n so a rd o r del cielo, c a e n m u c h a s p a r tc u
las q u e las n u b e s g u a r d a n e n c e rra d a s la rg o tie m p o . A rist te
les no cree q u e el fuego se fo rm e m u c h o an tes, sino q u e b ro ta
en el m ism o m o m e n to en q u e se p ro d u c e . T a l es su o p in i n :
dos elem en to s re p o sa n en la z o n a in fe rio r del u n iv e rso , la tie
r r a y el ag u a. U n o y o tro d e ja n e s c a p a r algo de s m ism os: el
v a p o r te rre stre es seco y se m e ja n te al h u m o , y o rig in a v ie n
tos, rayos, tru e n o s ; los efluvios d el a g u a son h m e d o s, y se
tra n sfo rm a n en llu v ias y nieves. P e ro a q u e l v a p o r seco d e la
tie rr a al q u e d e b e n su o rig e n los v ien to s, c u a n d o se h a a c u
m u la d o , d e b id o al c h o q u e d e las n u b e s sale im p e lid o p o r un
la d o con v io le n c ia 3. D espus, llev ad o de su fu e rz a , d a a r a las
n u b e s c o n tig u as. E ste g o lp e se p ro d u c e co n u n ru id o sem e
ja n te al q u e e sc a p a de n u estro s fuegos, c u a n d o la lla m a c re p ita

1 D a la sen saci n d e q u e no se tr a ta d e u n a te o ra especial, com o p iensa


O ltra m a re , sin o d e l ep g ra fe g en eral b ajo el q u e se clasifican las teo ras e n u n
ciad as u n poco m s a b a jo con el e n c a b e z a m ie n to : hiidam aiunt radios y Anaxago
ras, d el m ism o m o d o q u e Qjiidam ad tempus fieri no es m s q u e u n a v a n c e del p
rra fo 4 : Aristoteles...
2 L v c r . 6, 2 7 1 -7 3 : Quippe etenim supra docui permulta uaporis / semina habere
cauas nubes et multa necessest / concipere ex solis radiis "rdoreque eorum. A ristteles lo
a trib u y e a E m p d o cles (Meteor. 369a).
. 3 P l i n . 2 ,1 1 8 : posse et conflictu nubium elidi, ut duoium lapidum.
12, 5 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

cum flam m a uitio lignorum u iren tiu m crepat. Et illic spiritus


habens aliquid um idi secum conglobatusque ru m pitur flam
m a; eodem m odo spiritus ille, quem paulo ante exprimi
collisis nubibus dixi, im pactus aliis nec ru m p i nec exilire
6 silentio potest. Dissimilis autem crepitus fit ob dissimilitudi
nem nubium , qu aru m aliae m aiorem sinum habent, aliae
minorem . Ceterum illa uis expressi spiritus ignis est qui ful
gurationis nom en h abet, leui im petu accensus et uanus. Ante
autem uidem us fulgorem quam sonum audim us, quia oculorum
uelocior sensus est et m ultum aures antecedit.

13 Falsam opinionem esse eorum qui ignem in nubibus ser-


u a n t per m ulta colligi potest. Si de caelo cadit, quom odo non
cotidie fit, cum tan tu n d em sem per illic ard eat? D einde n u l
lam rationem red d id eru n t quare ignis, quem n a tu ra sursum
uocat, defluat. A lia enim condicio nostrorum ignium est, ex
quibus fauillae cadunt, quae ponderis aliquid secum habent;
2 ita non descendit ignis, sed p raecip itatu r et deducitur. H uic

5.5 uirentium L N J1: uren tiu m cett. illic: i. enim L 8 nubibus: ignibus Q J 1
nec exilire om. H Z P L N Q J 6.2 q u aru m : quare? habent:
h. et L 4 im petu: im petus L 5 sonum : sonus L audim us: audiam us

13 1.1 eorum qui: quorum C 1 qui D l M l 3 nullam rationem reddiderunt :
nulla ratione crediderunt (crediderim C) V C 4 rationem : r. inde N Q J
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

a causa de los leos verdes. Y all el aire, que contiene cierto


grado de hum edad y est aglom erado, estalla debido a la
llam a. Del mismo modo el soplo que antes he dicho que se
produca 1 cuando las nubes en trab an en colisin, al chocar
contra otras, no puede estallar ni saltar silenciosam ente. Y el 6
ruido es diferente debido a las diferencias entre las nubes;
algunas tienen repliegues mayores, otras m e n o re s2. Poi lo
dems, la energa de la corriente de aire creada es el fuego que
recibe el nom bre de relm pago, originado por u n impulso
ligero y sin consecuencias. A hora bien, vemos el resplandor
antes de escuchar el sonido porque el sentido de la vista es
ms rpido y va m uy por delante del del odo 3.

Q ue es falsa la opinin de los que conservan el fuego den- 13


tro de las nubes, puede deducirse por m uchos detalles. Si cae
del cielo, cmo es que no sucede todos los das, dado que
siem pre est ardiendo? Despus, no h a n dado n in g u n a razn
de por qu el fuego cuya n atu raleza lo llam a h acia las alturas,
fluye hacia abajo. En efecto, las caractersticas de nuestros
fuegos son otras, de ellos se desprenden cenizas que tienen
algn peso. As que el fuego no desciende, sino que es lanzado
y arrastrad o hacia abajo. N a d a sem ejante ocurre en aquel 2

1 N o creo que pueda aceptarse la idea .de O ltram are que hace term inar
aq u la exposicin de la teora de Aristteles, basndose en la utilizacin de la
prim era persona, dixi. Efectivam ente el uso de la prim era persona puede alu
dir al hecho de que h a sido el propio Sneca quien ha expuesto la teora aristotli
ca. Hem os visto frecuentes casos en que sucede lo m ismo, y no supone esto la apor
tacin de u n a opinin personal de Sneca (cf. I 7,2).
2 A r i s t . , MeTeor. 3 6 9 b .
3 Cf. L v c r . 6 ,1 6 3 - 6 : Sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus / fulgere quam
cernant oculi, quia semper ad aures / tardius adueninnt quam uisum quae moneant res.

[6 8 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

simile nihil accidit in illo igne purissimo, in quo nihil est quod
deprimatur. Aut si ulla pars eius exciderit, in periculo totus
est, quia totum potest excidere quod potest carpi. Deinde
illud quod cadit leue est an graue? Leue est? Non potest ruere
quod cadere leuitas prohibet; illud suo (se) in adyto tenet.
3 Graue est? Quomodo illic esse potuit unde caderet? Quid
ergo? non aliqui ignes in inferiora ferri solent, sicut haec ipsa
de quibus quaerimus fulmina? Fateor. Non eunt tamen,
sed feruntur; aliqua illos potentia deprimit. Quae non est in
aethere; nihil enim illic iniuria cogitur, nihil rum pitur, nihil
4 praeter solitum euenit. Ordo rerum est, et expurgatus ignis in
custodia mundi summa sortitus oras operis pulcherrimi circu
mit. Hic descendere non potest, sed ne ab externo quidem de
primi, quia in aethere nulli incerto corpori locus est; certa et
ordinata non pugnant.

14- Vos, inquam, dicitis, cum causas stellarum transuolan-


tium redditis, posse aliquas aeris partes ad se trahere ignem
ex loci superioris ardore et sic accendi *. Sed plurimum in
terest utrum aliquis dicat ignem ex aethere decidere, quod
natura non patitur, an dicat ex ignea ui calorem in ea quae

2.2 accidit: accidet H ZPLN Q JY V 2 3 A ut si: a u t deprim at. Si Gercke


5 cadit 6 quod om. N Q J an graue? Leue est? om. L ruere: r. quod
potest carpi. Deinde illud Z P L 6 se suppi. Oltr. adyto: adito H Z L N ad
dito P abdito aW D C audito M 7 est om. HNQJYV2 3.2 ergo om.
Q, 3 fateor : fato enim 1 fateor enim 2 non : non enim N tam en
om. 4 feru n tu r : feriuntur P 6 euenit: uenit L 4.2 pulcherrim i Madv. :
pulcherrim e codd. circum it: circuit circum id L 3 deprim i: exprimi
AV com prim i H Z L N Q J W 2D 2 deprim i 4 incerto om.
14 1.1 inq u am : inquit AB 3 ex loci 4 ignem om. loci superioris
ardore Castigl.: locis superioribus ardore codd. locis superioribus Gercke locis su
perioribus et sic ardore Oltr. 3 accendi: ardere L 4 ex om. L 5 an
d icat: u t liceat

[69]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

fuego incontaminado en el que no existe nada que adm ita una


tensin hacia abajo. O en el caso de que se desprenda una
partcula todo l corre peligro, porque lo que permite desgajes
puede desaparecer por entero. Despus, lo que cae es ligero o
pesado? Es ligero? No puede desplomarse porque su ligereza
le impide caer, se mantiene en su santuario; es pesado?,cmo
ha podido mantenerse en un lugar del que poda caer? En- 3
tonces? No suelen algunos fuegos ser arrastrados a las zonas
' inferiores, como sucede con estos mismos rayos sobre los que
estamos investigando?. S, lo admito.. Con todo, no es que
marchen, sino que son arrastrados. Alguna fuerza los presiona
hacia abajo. Y tal fuerza no est en el ter; en efecto, all nada
se ve forzado violentando las normas, nada se rompe, nada
sucede fuera de lo acostumbrado. Existe un orden de cosas, y 4
el fuego incontaminado, por corresponderle en la conserva
cin del mundo la parte ms elevada, da vueltas bordeando
las orillas de obra tan bella. No puede descender aqu, pero
es que ni siquiera puede ser presionado hacia abajo por un
factor externo, porque en el ter no existe lugar para un cuer
po sometido al azar; lo fijo y ordenado no lucha.

Vosotros, digo, decs cuando dais razn d r las estrellas 14


fugaces, que algunas partes de la atmsfera pueden atraer el
fuego de un lugar ms elevado en llamas y, de ese modo, resul
tar inflamadas 1. Pero hay mucha diferencia entre que al
guien diga que el fuego cae desde el ter 2, cosa qu no per
mite su naturaleza, a que diga que de una masa gnea el calor

1 E n I 15,1 habla de esta posibilidad.


-E n realidad es la teora de Anaxgoras a que ha hecho alusin en II 12,3,
pero precisada.

[69]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II

subiacent transilire. Non enim illinc, ignis cadit, quod non


2 potest fieri, sed hic nascitur. Videmus certe apud nos late
incendio peruagante quasdam insulas quae diu concaluerunt
ex se concipere flammam; itaque uerisimile est etiam in aere
summo id quod ignis rapiendi naturam habet accendi calore
aetheris superpositi. Necesse est enim u t et imus aether habeat
aliquid aeri simile et summus aer non sit dissimilis imo aetheri,
quia non fit statim in diuersum ex diuerso transitus; paulatim
ista in confinio uim suam miscent ita ut dubitare possis aer an
hoc iam aether sit.

15 Quidam ex nostris existimant aera, cum in ignem et aquam


mutabilis sit, non detrahere aliunde causas flammarum nouas;
ipse enim se mouendo accendit et, cum densos compactosque
nubium sinus dissipat, necessario uastum in tam magnorum
corporum diruptione reddit sonum. Illa porro nubium dif
ficulter cedentium pugna aliquid confert ad concitandum
ignem sic quemadmodum, ferro ad secandum aliquid manus
confert, sed secare ferri est.

16 Quid ergo inter fulgurationem et fulmen interest? Dicam.


Fulguratio est late ignis explicitus, fulmen est coactus ignis et
in impetum iactus. Solemus duabus manibus inter se iunctis

2 2 q u ae: q u am H Z L Q J 4 id quod Gercke: in quo H P N Q J in q u a ZL qui


5 u t om. Z PL im us: unus L Q 6 aeri: aeris L ueri ) : simile:
consimile N * im o: uno L sum m o H P Q J * 8 dubitare possis: dubitaueris
N possis: p. an codd. an dei. Gercke *aer om. O J 1 an : an in Kroll
15 1.2 m utabilis: m irabilis L 3 accendit: ascendit Q,accedit L
om. B com pactosqi e :actosque Q J 1 5 corporum : operum L 7 sic
om. B ad om. O,
16 1.1 q u id : quid est interest om. 3 in om. im petum :
impetu LNQccp Castigl.

[70J
14, CUESTIONES NATURALES.-LIB II

se transmite a las zonas que estn debajo. En efecto, el fuego


no cae de all, cosa que no es posible, sino que nace aqu. Por 2
lo menos entre nosotros vemos, cuando un incendio se pro
paga en una gran extensin, que algunos edificios que han
sufrido recalentamiento durante mucho tiempo se prenden
por s mismos; y as es verosmil tambin que, en lo ms alto
de la atmsfera, los elementos que tienen la propiedad de
provocar el fuego se inflamen por el calor del ter situado
encima. En efecto, es lgico que la parte inferior del ter tenga
cierta semejanza con la atmsfera, y que la atmsfera, en su
parte superior, no sea distinta a la inferior del ter, porque
el paso de un punto al opuesto no se verifica de repente; poco
a poco mezclan sus propiedades en la zona de contacto, de
tal modo que se llega a dudar de que sea atmsfera o de que
sea ya ter.

Algunos de los nuestros consideran que el aire, al ser trans- 15


formable en fuego y agua, no saca de otro lugar nuevas cau
sas de fuego. En efecto, l mismo al moverse se inflama y cuando
desfiace los repliegues densos y compactos que forman las nu
bes, provoca un ruido de gran alcance, dado que es producto
del desgarramiento de cuerpos tan grandes. Siguiendo: aquella
lucha de las nubes que ceden con dificultad contribuye en gran
parte a atizar el fuego, del mismo modo que la mano contri
buye en parte a que el hierro corte, pero el cortar compete
al hierro.

Entonc.es, qu diferencia hay entre un relmpago y un 16


rayo? Te lo voy a decir. El relmpago es un fuego desplegado
ampliamente, el rayo es un fuego concentrado que se lanza
al ataque. Solemos recoger agua con las dos manos unidas

[70]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

aquam concipere et compressa utrim que palma in modum


siponis exprimere. Simile quiddam et illic fieri puta: nubium
inter se compressarum angustiae medium spiritum eiciunt et
hoc ipso inflammant ac tormenti modo em ittunt; nam bal
listae quoque scorpionesque tela cum sono expellunt.

17 Quidam existimant igneum spiritum per frigida atque


umida meantem sonum reddere. Nam ne ferrum quidem a r
dens silentio tinguitur, sed, si in aquam feruens massa descen
dit, cum multo m urm ure extinguitur. Ita, ut Anaximenes ait,
spiritus incidens nubibus tonitrua edit et, dum luctatur per
obstantia atque interscissa uadere, ipsa ignem fuga accendit.

18 Anaximandrus omnia ad spiritum rettulit. Tonitrua, in


quit, sunt nubis ictae sonus. Q uare inaequalia sunt? Ouia et
ipsae. Quare et sereno tonat? Q uia tunc quoque per crassum
et scissum aera spiritus prosilit. At quare aliquando non ful
gurat et tonat? Q,uia spiritus infirmior non ualuit in flammam,
in sonum ualuit. Quid est ergo ipsa fulguratio? Aeris didu
centis se corruentisque iactatio languidum ignem nec exitu-

1.4 concipere: accipere 5 illic: illi L


17 1.1 igneum Z : in eum H P L N Q J ipsum A V p istum B 2 m eantem :
ineuntem sonum om. Q N am : non Q J ardens: a. in N * 3 tin
g u itu r: tingitur H P extinguitur 2 4 ita om. H Z P L Q J 5 dum luc
ta tu r. deinde cum lu ctatu r deinde colluctatur M 2 et cum luctatur Z
18 1.3 ipsae ego (cf. II 12, 6) : ipse H Z P L N Q J ipse ictus inaequalis est Gercke
Oltr. 3 qu ia 5 tonat om. per crassum : percussum B per quasum
Gronov. Haase 4 scissum: spissum N prosilit: protulit N 5 infirmior:
i. qui AB infirmus qui

[71]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

entre s y, apretando las dos palmas, hacerla salir a modo de


un sifn. Im agnate que all sucede algo semejante. La angos
tura que dejan las nubes al apretarse unas con otras despide
el aire que queda en medio y debido a eso mismo lo infla
man y lo disparan a la m anera de una m quina de guerra;
pues tam bin las balistas y los escorpiones arrojan sus proyec
tiles con ruido

Otros consideran que el aire incandescente, cuando atra- 17


viesa zonas fras y hmedas, provoca ruidos. Ni siquiera el
hierro al rojo vivo se templa en silencio, sino que si se sumerge
la masa hirviendo en el agua, el fuego se extingue con gran
estridor 2. As, como dice Anaximenes, el aire al incidir sobre
las nubes, origina los truenos y, mientras se debate por m ar
char a travs de obstculos y desgarrones, con su propia huida
concita el fuego.

Anaximandro lo atribuye todo al aire. Los truenos, dice, 18


son el ruido de una nube al recibir golpes. Y por qu son
desiguales? Porque tambin lo son las nubes. Por qu true
na estando el cielo despejado? Porque tambin entonces el
aire escapa por medio de la atmsfera compacta y desgarrada.
Ahora bien, por qu algunas veces no relam paguea y s true
na? Porque el sopl no tiene suficiente fuerza para producir
fuego, s la tiene para producir ruido. Entonces, qu es el
relmpago en s? U na masa de aire que se agita, y que al per
der trabazn y cohesin deja ver un fuego dbil, destinado a

1 L v c r . 6 ,3 2 9 : ...ul ualidis quae de tormentis missa feruntur, sm il a p lic ad o


a l m ism o fenm eno.
3 L a ejem p lificaci n es sim ila r en P l in . 2,112.

Pl]
NTVRALVM OVAESTIONVM LIB II

rum aperiens. Quid est fulmen? Acrioris densiorisque spi


ritus cursus.

19 Anaxagoras ait omnia ista sic fieri ut ex aethere aliqua


uis in inferiora descendat. Ita ignis impactus nubibus frigidis
sonat; at, cum illas interscindit, fulget, et minor uis ignium
fulgurationes facit, maior fulmina.

20 Diogenes Apolloniates ait quaedam tonitrua igne, quae


dam spiritu fieri; illa ignis facit quae ipse antecedit et nuntiat;
2 illa spiritus quae sine splendore crepuerunt. Vtirumque sine
altero esse aliquando concedo, ita tamen ut non discreta illis
potestas sit, sed utrum que ab utroque effici possit. Quis enim
negabit spiritum magno impetu latum , cum effecerit sonum,
effecturum et ignem? Quis autem non et hoc concedet ali
quando ignem quoque irrum pere posse nubes et non exilire,
si plurium aceruo nubium, cum paucas perscidisset, oppressus
est? Ergo et ignis ibit in spiritum perdetque fulgorem, et spi-
3 ritus, dum secat (uiam ) ui fera (se) incendet. Adice nunc
quod necesse est impetus fulminis et praem ittat spiritus agat-
que ante se, et a tergo trahat uentum, cum tam uasto ictu

1.8 aperiens: pariens Oltr. densioris- om. L


19 1.1 A naxagoras Opsop. Gercke'. A naxim andros A1 A naxandrus uel -os cett.
A naxarchus uel Archelaus Koeler ex om. LN
20 1.2 et om P 2.1 u tru m q u e: u traq u e L 2 esse Z Oltr.: effixa esse H P Q J
fieri et esse efficax esse Gercke effici posse fort. Oltr. effictum esse fort.
5 quis 6 ignem om. Q J 'M 1 autem : aut L om. A V p 6 irrum pere: erum
pere rum pere 7 p lurium : plurim um L Q J plurim arum per
scidisset H L N : percidisset cett. ; 9 dum om. W 2 secat uiam ui fera se ego :
secata infra (infera Z) H Z P N Q J a V ^ D M secat infra L consecuta W 2 in
cendet: intendet L accendet N incedent C,2
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Il

no alejarse de all. Qu es el rayo? El recorrido de una co


rriente de aire ms penetrante y densa.

Anaxgoras dice que todo el proceso se verifica de modo 19


que una masa baja desde el ter a las regiones inferiores. As,
el fuego, al chocar contra las nubes fras, resuena. En cambio,
cuando las desgarra brilla; una masa menor de fuego origina
los relmpagos, una mayor los rayos,

Digenes de Apolonia dice que unos truenos se producen 20


por el fuego, otros por las corrientes de aire; el fuego provoca
aquellos a los que precede y anuncia; la corriente de aire los
que estallan sin brillar. Admito que uno y otro fenmeno 2
se den, en ocasiones, independientemente, no obstante es de
tal modo que sus posibilidades no se dan aisladas, sino que
cada uno de ellos puede ser resultado del otro. En efecto,
quin dir que una corriente de aire, llevada por un gran
impulso, cuando ha producido el sonido, no producir tam
bin el fuego? Y quin no admitir, a su vez, que algunas
veces el fuego puede tam bin hacer irrupcin en las nubes y
no salir de all si, debido a la acumulacin de mltiples nubes,
despus de haber desgarrado varias se ve oprimido por el res
to? En ese caso, el fuego pasar a ser una corriente de aire y
perder su resplandor; la corriente de aire se inflamar mien
tras se abre paso 1 ferozmente. Aade ahora que es necesario 3
que el impulso del rayo lance por delante y conduzca una
corriente de aire, y que arrastre tambin viento a sus espal
das, puesto que ha incidido sobre la atmsfera con un impacto

1 O bsrvese la equivalencia de uso entre spiritus y uentus: praemittat spiritus


agatque ante se y uibrata liento quem ignis ante se pressit.

[72]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

aera inciderit. Itaque omnia, antequam feriantur, intremescunt


uibrata uento quem ignis ante se pressit.

21 Dimissis nunc praeceptoribus nostris incipimus per nos


moueri et a confessis transimus ad dubia. Quid in confesso
est? Fulmen ignem esse, et aeque fulgurationem, quae nihil
aliud est quam flamma, futura fulmen, si plus uirium habuis-
2 set; non natura ista sed impetu distant. Esse illum ignem color
ostendit, qui non est nisi ex eo. Ostendit effectus: magnorum
enim saepe incendiorum causa fulmen fuit; siluae illo concre
m atae et urbium partes; etiam quae non percussa sunt, tamen
adusta cernuntur; quaedam uero ueluti fuligine colorantur.
3 Quid quod omnibus fulguratis odor sulphuris est? Ergo et
utram que rem ignem esse constat et utram que rem inter se
meando distare; fulguratio enim est non perlatum usque in
terras fulmen, et rursus licet dicas fulmen esse fulgurationem
4 usque in terras perductam. Non ad exercendum uerba diutius
hoc idem tracto, sed ut cognata esse ista et eiusdem notae ac

3.5 u ib rata: uib rato V u ib ra ta uento: uibram ento L


21 1.2 confesso: confessione W 2 3 et om. H P L N Q J 2.1 color: calor
Q J 'A V p 2 ex eo G : ex eo quod J 2 ex quod N ex igne Z ex se L ex
H Q qui ex eo: om. q u i si non esset A V 3 saepe om. N siluae:
sic ille N 5 q u aed am : q u idam N fuligine: fulm ine Q_ 3.2 se: se loco-
que ZL , 4 et rursus 4.3 paene om. B dicas: dicat L 4.1exercendum :
exercenda Madv. 2 tracto Z L : pertracto cett.

[73]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

fuerte. Y as, todo objeto, antes de sufrir daos, se estremece


con las vibraciones transmitidas por el viento que el rayo em
puja delante de l 1.

Ahora, dejando a un lado nuestros maestros, comenzamos 21


a movernos con independencia y pasamos de lo aceptado a
lo dudoso. Q,u se da como aceptado? Que el rayo es un fuego
igual al relmpago; que ste no es otra cosa que una llama
cuyo destino era ser rayo, si hubiera tenido ms energa; los
dos se diferencian, no por su naturaleza, sino por su intensi
dad. Que el primero es un fuego lo demuestra la coloracin 2
que no existe si no procede del fuego. Lo demuestran las con
secuencias: en efecto, a menudo el rayo ha sido causa de gran
des incendios; bosques y parte de grandes ciudades han sido
calcinadas por l; incluso los objetos que no resultaron afec
tados se ven, a pesar de todo, chamuscados y algunos se colo
rean, como ahumados. Y qu me dices de que todos los objetos
alcanzados por el rayo despidan olor a azufre? Por tanto, 3
queda claro que uno y otro son fuegos y que uno y otro difie
ren entre s por el recorrido. En efecto, el relmpago es un
rayo que no ha alcanzado la tierra y, a su vez, es lgico decir
que el rayo es un relmpago que se ha llegado hasta la tierra.
No estoy tratando de esto durante tanto tiempo por hablar 4
sino para probar que esos fenmenos estn emparentados, y

1 L v c r . 1, 151 s s .: qualiter expressum uentis per nubila fu lm e n / aetheris im pulsi


sonitu m undique fragore.

[73]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II

naturae probem. Fulguratio est paene fulmen. Vertamus istud,


fulmen est plus quiddam quam fulguratio.

22 Q uoniam constat u tra m q u e rem ignem esse, uideam us


quem adm odum ignis fieri soleat apud nos; eadem enim ra
tione et supra fiet. (F it) duobus modis, uno si excitatur sicut
e lapide; altero si a ttritu inuenitur, sicut cum duo ligna inter
se diutius fricta sunt, non omnis hoc tibi m ateria praestabit,
sed idonea eliciendis ignibus, sicut laurus, hederae et alia in
2 hunc usum nota .pastoribus.
Potest ergo fieri ut nubes quo
que ignem eodem modo uel percussae reddant uel attritae.
Videamus quantis procellae uiribus ruant, quanto uertantur
impetu turbines; id quod obuium fuit, dissipatur et rapitur
3 et longe a loco suo proicitur. Quid ergo mirum, si tanta uis
ignem excutit uel aliunde uel sibi? Vides enim quantum fer-
uorem sensura sint corpora horum transitu trita, nec hoc in his
tantum debere credi ac siderum, quorum ingens in confesso
potentia est ,

4.3 Fulguratio ...fu lm e n ... fulm en ... fulguratio: fulmen ... fulguratio ... fulgur ...
fulm en V p istud: illud O J 4 q u iddam : quidam L
22 1.1 ignem : igneam J 2 3 fiet: fit Fit suppi. Gercke 5 fricta Z L N :
stricta uel trita cett. 2.1 quoque om. N 4 id: in H Z P L N Q J id in
q uod: quo quam L 3.2 ignem E : om. cett. 3 sint N Gronov.: sunt
cett. nec: ne H P in his. tan tu m Z L : tan tu m in his cett. 4 debere:
debet ac siderum : ac secundum L accidere Madv. Gercke in confesso:
et confessa 5 est, sed Madv. : est. Sed codd.

[74]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

son de las mismas caractersticas y naturaleza. El relmpago


es casi un rayo. Invirtamos los trminos, el rayo es algo ms
que un relmpago 1.

Ya que queda claro que uno y otro son fuegos, veamos 22


cmo suele hacerse fuego en nuestro medio; en efecto, tam
bin, se producir arriba segn el mismo sistem a2. Se produce
de dos modos, uno si se hace saltar, como por ejemplo de una
piedra; otro, si se obtiene por rozamiento, como cuando se
frotan dos maderos entre s durante mucho tiempo. No toda
m ateria se prestar a esto, sino slo la adecuada para producir
fuego, como el laurel, la hiedra y otras plantas conocidas por
los pastores para tal uso 3. Por tanto, puede suceder que las 2
nubes, al recibir un im pacto o sufrir un roce, tam bin pro
duzcan fuego de modo sem ejante4. Veamos con cunta violen
cia se desencadenan las tempestades, con qu enorme empuje
giran los ciclones; lo que se opone a su paso desaparece, es
arrastrado y lanzado muy lejos del lugar que ocupaba. Qu 3
de extrao hay entonces en que una fuerza tan poderosa d
origen al fuego en otro lugar o en s mismo? En efecto, ests
viendo cunto calor deben experimentar los cuerpos que su
fren el roce de estos fenmenos al pasar, y ests viendo que
no debe creerse que esto slo sucede en ese caso tam bin
en los astros, cuyo enorme poder est reconocido',

1 R esulta interesante hacer n otar que fulguratio no aparece en latn ms


que en esta obra d e Sneca, segn el ThLL. Es fulgur el trm ino utilizado a veces
con el sentido de fulguratio.
2 La equivalencia de origen de los fenmenos de las zonas terrestre y a t
mosfrica es u no de los puntos de apoyo de las exposiciones cientficas de S
3 G f. L v o r . 5, 1091 ss.
4 La correspondencia excitatur percussae, attritu Iattritae es clara.

[74]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

23 sed fortasse nubes quoque in nubes incitatae fremente


uento et leuiter urgente ignem euocabunt qui explendescat nec
exiliat; minore enim ui ad fulgurandum opus est quam ad
fulminandum.
2 Superioribus collegimus in quantum feruorem quaedam
affricta perducerentur. Cum autem aer mutabilis in ignem
maximis uiribus, id est suis, cum in uentum conuersus est,
atteratur, uerisimile est ignem excuti caducum et cito inter
iturum , quia non ex solida m ateria oritur nec in qua possit
consistere. Transit itaque tantum que habet morae quantum
itineris et cursus: sine alimento proiectus.est.

24 Quomodo, inquit, cum dicatis ignis hanc esse naturam


ut petat superiora, fulmen terram petit? Aut falsum est quod
de igne dixistis; est enim illi aeque sursum iter quam deor
sum. V trum que uerum potest esse. Ignis enim 'natura in
uerticem surgit et, si nihil illum prohibet, ascendit, sicut
aqua natura defertur; si tam en aliqua uis accessit quae illam
in contrarium circumageret, illo intenditur unde imbre deiecta
2 est; fulmen autem eadem necessitate qua (aqua ascendit)
excutitur. Id (em ) his ignibus accidit quod arboribus quarum
cacumina trahi possunt ita ut terram spectent, si tenera sunt,

23 1.1 nubes2: nubem H Z P L N Q J om. B lie m e n te (cf. 11 27.1): frentes Z


frementes cett. feriente Oltr. prem ent e. fort. 2 uento: lientos L urgente:
urgentes L 2.1 superioribus: sup. libris H Z P L N Q J collegimus: collige
mus L legimus Q J 1 2 affricta L Gronov.: adflicta Z astricta Castigl.
a ttrita P Q J W 2 ignem : i. his H P J 3 maximis 4 ignem om. Q J 1
4-5 in teritu ru m : p eritu ru m N in terra itu ru m L 7 proiectus: coniectus
24 1.3 de igne F Geuke : deinde cett. enim om. N 6 aq u a : aquae LBV
n a tu ra : n. in terram L illam : illum AXB 7 unde: inde L 2.1 aqua
ascendit suppi. Oltr. 2 ex cutitur: e. deicitur Gercke Idem Gertz: in ZNB
WM id cett. 3 u t om. N tenera: terrena N Q J

[75]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

sino que, quiz tambin las nubes, lanzadas contra otras 23


nubes por un viento que ruge y las acosa dbilmente, provo
carn un fuego que resplandezca y no llegue a saltar; efecti
vamente, es necesaria menor fuerza para emitir relmpagos
que rayos. Por lo anterior deducimos qu grado de calor pue- 2
den alcanzar algunos cuerpos al ser frotados. Y el aire, trans
formable en fuego, al ser frotado con una energa extraordi
naria, es decir, la suya, cuando se ha convertido en viento, es
posible que produzca un fuego de corta duracin destinado a
desaparecer rpidam ente, porque no nace de una m ateria
slida o capaz de procurarle asiento. Por eso pasa y slo tiene
de duracin lo que tiene de camino y recorrido: es lanzado
sin alimento.

Cmo? contina aun diciendo que la naturaleza del 24


fuego es tal que tiende a las regiones superiores, el rayo tien
de hacia la tierra? O es falso lo que has dicho del fuego; en
efecto, traza su camino igual hacia arriba que hacia abajo.
U na y otra posibilidad pueden darse en la realidad. En efecto,
la naturaleza del fuego tiende hacia lo alto y, si nada se lo
impide, asciende (asimismo, por naturaleza, el agua se desliza
hacia abajo; sin embargo, si se le suma una fuerza que le haga
dar la vuelta en sentido contrario, se dirige hacia el lugar
desde donde ha cado en forma de lluvia) y el rayo sale des- 2
pedido hacia abajo por la misma ley por la que el agua sube.
Lo mismo sucede a esos fuegos que a los rboles, cuyas copas
pueden ser doblegadas hasta quedar mirando a la tierra y, si
son jvenes, incluso hasta tocarla; pero cuando se les d la po-

[75]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 26, 3

etiam ut attingant; sed cum permiseris, in locum suum exilient.


Itaque non est quod eum spectes cuiusque rei habitum qui
3 illi non ex uoluntate est. Si igni permittes ire quo uelit, caelum,
id est leuissimi cuiusque sedem, repetet ; ubi est aliquid quod
eum feriat et ab impetu suo auertat, id non natura, sed serui
tus eius sit.

25 Dicis, inquit, nubes attritas edere ignem, cum sint um i


dae, immo udae; quomodo ergo possunt gignere ignem, quem
non magis uerisimile est ex nube quam ex aqua (nasci)?

26 Ex nube nascitur. Primum in nubibus non aqua est, sed


aer spissus, ad gignendam aquam praeparatus, nondum in illam
mutatus, sed iam pronus et uergens. Non est quod existimes
2 eam tum colligi, tum effundi; simul fit et cadit. Deinde, si
concessero umidam esse nubem conceptis aquis plenam, nihil
tamen prohibet ignem ex umido quoque educi, immo ex ipso,
quod magis mireris, umore. Quidam negauerunt in ignem
quicquam posse mutari, priusquam m utatum esset in aquam.
Potest ergo nubes, salua quam continet aqua, ignem parte
aliqua sui reddere, u t saepe alia pars ligni ardet, alia sudat.
3 Nec hoc dico non contraria inter se ista esse et alterum altero
perimi; sed ubi ualentior ignis quam umor est, uincit; rursus,
cum copia umoris exuperat, tunc ignis sine effectu est; itaque

2.5 quod om. B eu m : cum B illum Z 3.1 perm ittes: perm itteres H Z L N
perm ittas D C perm ittis W M 2 repetet: repeteret N ubi: ubique L
4 eius sit: iussit Schultess Gercke
25 1.1 inquit Z L N : in q u is cett. 2 q u o m o d o om. B erg o om. Z quem :
quod B 3 nasci suppi. Oltr. : g e n e ra ri om. cett. na sc itu ru m Gercke
26 1.2 spissus: spissatus ZL illam : aquam N 3 existimes:existimas L
4 eam : illam Z illum L om. G tu m 1 a : tunc om. cett. tu m 2: tam en
LQJ sed om. N simul:, s. et Q J 2.1 si: etiamsi ZL 2 nubem :
n. et Z L 3 prohibet: prohibebit Z quoque: q. posse N 4 ignem :
igni L 3.3 est om. H Z P L

[76]
24, 2 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 26, 3

sibiliclad, saltarn a su sitio. Por ello, no hay razn para que


en cada cosa tomes en consideracin unas normas, que no les
vienen por su voluntad. Si dejaras al fuego ir donde quisiera, 3

alcanzara el cielo, es decir, el asiento de todas las materias


ms ligeras; cuando existe algo que pueda daarlo y alejarlo de
la direccin que lleva en su impulso, no se debe a su propia na
turaleza, sino a su servidumbre.

Dices, contina, que las nubes por rozamiento engen- 25


dran fuego aunque estn hmedas, ms an, em papadas; en
tonces, cmo pueden generar fuego? No es ms verosmil que
ste proceda de una nube que del agua.

Procede de una nube. En prim er lugar, en las nubes no 26


hay agua, sino un aire denso en condiciones de generar agua 1
todava no transformado en ella, pero volcado e inclinado a
ello. No hay razn para que consideres que el agua se va for
mando y despus se derram a; se origina al mismo tiempo que
cae. Despus, aunque te adm ita que una nube hm eda est 2
llena de agua que ha producido, nada impide, sin embargo,
que el fuego se produzca tam bin en un ambiente hmedo,
mejor dicho, en el agua misma, para que ms te asombres.
Algunos han dicho que nada puede transformarse en fuego
antes de haberse transformado en agua. Por tanto una nube
puede, sin afectar al agua que contiene, provocar fuego en
algunas de sus partes, de igual m anera que una parte del leo
arde, otj-a rezuma. Y no es que yo diga que esos elementos no 3
sean opuestos y que el uno no sea eliminado por el otro, sino
que, cuando es ms potente el fuego que el agua, la vence;
y viceversa, cuando la cantidad de agua es superior, enton
ces el fuego no llega a cuajar; por eso los objetos verdes no

1 Cf. I 5,4.

[76]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 26, 6

non ardent uirentia. Refert ergo quantum aquae sit; exigua


enim non resistet nec uim ignis impediet.
4 Quidni? M aiorum nostrorum memoria, u t Posidonius tra
didit, cum insula in Aegaeo m ari surgeret, spum abat interdiu
mare et fumus ex alto ferebatur. Nos demum prodebat ignem,
non continuum sed ex interuallis emicantem fulminum more,
quotiens ardor infernus iacentis super undae pondus euicerat.
5 Deinde saxa euoluta rupesque partim illaesae, quas spiritus,
antequam urerentur, expulerat, partim exesae et in leuitatem
pumicis uersae. Nouissime cacumen usti montis emicuit. Postea
altitudini adiectum et saxum illud in magnitudinem insulae
6 creuit. Idem nostra memoria Valerio Asiatico consule iterum
accidit.

3.4 R efert: refer H P 2 5 enim : e. uis 4.1 tradidit: tradit Z L p 3 nox


Madv.: non Z nam cett. 4 ex om. L fulm inum : flum inum H Z P L a
5 infernus: inferius L*a super un d ae: superum 5.1 illaesae: illisae
NB 2 u reren tu r LN : u ererentur Q J 1 uerrerentur J 2 uerterentur ZB
uerteretur 3 em icuit: ap p aru it N 1 4 altitudini N Fortun.. altitudine
H Q J a W 2D C M altitudinem Z P L W 1 Castigl. illud in om. Q, m agnitu
dinem : im aginem Q J

[77]
CUESTIONES N A T U R A L ES.-U B . II 26, 6

arden. Por tanto, interesa qu cantidad de agua hay. Efectiva


mente, si es insignificante, ni se opondr ni obstaculizar la
energa del fuego. Y por qu no? En tiempos de nuestros an- 4
tepasados, segn cuenta Posidonio, se dio el caso de que sur
giese una isla en, el mar Egeo 1; durante el da estaba el m ar
lleno de espuma y sala humo del fondo. La noche, al llegar,
traicionaba la presencia del fuego, no continuo, sino brillante
a intervalos, como los rayos; y esto, cada vez que el ardor de
las capas inferiores venca el peso del agua que se apoyaba
sobre ellas. Despus, salan despedidas rocas y peas: unas 5
intactas, que el aire haba lanzado antes de que se quem aran;
otras corrodas, y que haban adquirido la ligereza de la pie
dra pmez. Y por ltimo brot ante 1a, vista la cima de un
monte quemado. Despus, aument la altura y aquella roca
creci hasta alcanzar el tam ao de una isla. Eso mismo su
cedi en nuestro tiempo, durante el segundo consulado de 6
Valerio Asitico 2.

1 Si se com para la ocasin en que es utilizado el mismo dato en Sneca


y Plinio (2,202), se ve clara la diferencia entre la obra de ambos autores. Sneca
en torno a u n p u n to central m uy definido, equivalente a los Meteorologa d e Aris
tteles, va integrando una serie de notas que, en su relacin con el ncleo central,
tienen m s bien el carcter de ejemplificaciones. El libro dos de Plinio, en con
creto, es el resultado de la sum a de datos, sum a que resulta nicam ente del hecho
de ir unos a continuacin de otros, y de la un id ad propuesta p ara cada libro, pero
que Plinio no intenta m antener a escala de relacin.
Se tra ta de u n a isla de origen volcnico-ssmico, u n a entre las num erosas m en
cionadas por Plinio 2,202. Sobre la dificultad que plantea el texto de Plinio desde
el p u n to de vista cronolgico, vase el com entario de J . Beaujeu al pasaje en la
edicin de Belles Lettres.
2 Parece que hay que identificar esta isla con la citada por el mismo S
neca en V I 21,1, que, a su vez, parece ser la isla T h ia , en el m ar Egeo, recogida
por P l in . 2,202, ao 46. A esta m ism a isla se refieren A v r . V ic t ., Caes. 4,14 y
P o m p . M e l . 2,111, que cita el nom bre.

[77]
26, C NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. IT 27, I

Quorsus haec rettuli? Vt appareret nec extinctum ignem


mari superfuso, nec impetum eius grauitate ingentis undae
prohibitum exire; ducentorum passuum fuisse altitudinem
Asclepiodotus, auditor Posidonii, tradidit, per quam diremp-
7 tis aquis ignis emersit. Quod si immensa aquarum uis flam
marum ex imo subeuntem uim non potuit opprimere, quanto
minus impedire poterit ignem nubium tenuis um or et roscidus?
Adeo res ista non affert ullam moram ut contra causa
ignium sit; quos non uidemus emicare nisi impendente caelo;
serenum sine fulmine est. Non habet istos metus dies purus, ne
8 nox quidem nisi obscura nubibus. - Quid ergo? non aliquando
etiam apparentibus stellis et nocte tranquilla fulgurat? Sed
scias licet illic nubes esse unde splendor effertur, quas uideri a
y nobis terrarum tum or non sinit. Adice nunc quod fieri potest
u t nubes summziiae et humiles attritu suo ignem reddant;
qui in superiora expressus, in parte caeli sincera puraque uisi-
tur, sed fit in sordida.

27 T onitrua distinxere quidam ita ut dicerent unum esse


genus cuius graue sit m urm ur, quale terrarum motum ante-

6.3 rettuli: retulit ZD K 1 4 undae: aquae N 6 trad id it: trad it L di


rem ptis Pine. Gercke. direptis codd. 7.2 subeuntem uim : subeuntium ZL
3 im pedire E : in ea edere H Z P L N Q J in ea extinguere in aere extnguele
Fortun. includere Gercke 4 u t Z L : quae PQ JA B |3 quod H N causa
Madv.. causas cett. 5 non om. L im pendente: im pediente N Q J 1 7
quidem ovi. Q J 1 9.1 fieri potest em. N 2 ut om. Q J summissae Schul-
tess: sum m ae codd. 3 uisitur: uisatur
27 1.1 u t om. N
26, (i CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

Con que fin he relatado estos sucesos? Con el de ha


cer evidente que el fuego no se extingue, aunque lo cubra
el mar, y que su empuje no resulta afectado por el peso
de una gran masa de agua. Asclepiodoto, discpulo de Posi
donio, cu enta, que haba una profundidad de doscientos pasos
y, despus de atravesarla separando las aguas, sali el fuego
a la superficie. Y si la inmensa masa de las aguas no-es capaz 7
de dom inar la fuerza de las llamas que asciende desde lo ms
profundo, cunto menos podr poner obstculos al fuego la
hum edad de las nubes, escasa y como de roco. Hasta tal punto
ese agua no supone ningn impedimento que, por el contra
rio, es la causa de los fuegos. No los vemos brillar como no sea
en un da agobiante; los das claros no tienen rayos. U n da
despejado no sufre de ese miedo, ni siquiera la noche, a no
ser que est obscurecida por las nubes. Entonces? No relam- 8
paguea tambin alguna vez estando las estrellas a la vista y
tranquila la noche?. Pero conviene que sepas que hay nubes
en el punto de donde procede el resplandor 1, y es la eleva
cin de las tierras lo que no permite que nos sean perceptibles.
Aade ahora que es posible que las nubes bajas y prximas a 9
la tierra em itan fuego debido a su rozamiento; ste, lanzado
a las zonas superiores se percibe en la parle del cielo despe
jad a y clara, aun cuando se produce en la contaminada.

Algunos han establecido una distincin entre los truenos 2, 27


en el sentido de decir que hay un tipo cuyo sonido es sordo 3,

1 Gf. L v c r . 6, 9 9 .
2 A r i s t . , Meteor. 369b. E n realidad no hace alusin a los distintos tipos
de truenos, sino que se lim ita a exponer el hecho de su existencia dando las ra
zones.
3 A r i s t . , Meteor. 369b, 1 ss. se lim ita a enunciar el hecho de que existen
diferentes sonidos debido a la falta de uniform idad de las nubes.

[7 8 ]
27, 1 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 28, 1

cedit clauso uento et fremente. Hoc quomodo uideatur illis


2 fieri dicam. Gum spiritum intra se clausere nubes, in concauis
partibus earum uolutatus aer similem agit mugitibus sonum,
raucum et aequalem et continuum, utique ubi etiam umida
illa regio est et exitum claudit; ideo eiusmodi tonitrua uenturi
3 praenuntia imbris sunt. Aliud genus est acre, quod acerbum
magis dixerim quam sonorum, quale audire solemus, cum
super caput alicuius dirupta uesica est; talia eduntur tonitrua,
cum conglobata nubes dissoluitur et eum quo distenta fuerat
spiritum emittit. Hic proprie fragor dicitur, subitus et uehe-
mens. Quo edito concidunt homines et exanim antur; quidam
uero uiui stupent et in totum sibi excidunt, quos uocamus
attonitos, quorum mentem sonus ille caelestis loco pepulit.
4 Hic- fieri illo quoque modo potest ut inclusus aer caua nube
et motu ipso extenuatus diffundatur; deinde, dum maiorem
sibi locum quaerit, a quibus inuolutus est, sonum patitur. Quid
autem? non, quemadmodum illisae inter se manus plausum
edunt, sic illisarum inter se nubium sonus potest esse, magnus
quia magna concurrunt?

28 Videmus, inquit, nubes impingi montibus nec sonum

1.3 et* uel N 2.1 in tra : inter P Q J A 2 earum : eorum Q J uolutatus:


uolutus aVV^DM inuolutus C 1 3 et2: atque ZL om. P utique: itaque
H Q J B V p 4 claudit: eludit ZL ideo: ideoque Z L 5 im bris: nubis
Q J 1 3.1 genus: ergo L acre: aere J 2 acre acerbum LN J acre uerbum
(X 2 magis Z LA : m age cett. sonorum Oltr.: sonum cett. quale
Z N a: qualem cett. solemus: s. u t H P L Q J 4 cum om. Z PV 5 em ittit:
emisit H P L N fragor om. 6 exanim antur: exalantur Q J 8 m en
tem : mentes * 4.1 H ic: hoc illo: hoc om. quoque m odo:
quom odo O J inclusus N E : incussus H Z L Q JA B incursus 2 m otu:
motus Q J 1 ipso: ipse Z Q JP 4 non: nam Q J A 2 om. quem adm odum
om. illisae: i. et Z inter se om. L 5 illisarum : illarum P

[79]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II

como el que antecede a los terremotos, producido por un


viento sin salida que ruge. Te voy a decir cmo les parece
que se produce. Guando las nubes han encerrado una co- 2
rriente de aire en su interior, el aire, al revolverse en las partes
huecas de las nubes, da lugar a un sonido semejante a u n mu
gido ronco, uniforme y continuo; sobre todo, cuando aquella
zona es adems hm eda y le cierra la salida. Por eso, los true
nos de este tipo son anuncios de la lluvia que va a venir. O tro 3
tipo es de sonido intenso, lo llam ara ms bien estridente que
sonoro, como suele orse cuando se rompe una vejiga encima
de la cabeza de alguien 1. Tales truenos se generan cuando
se deshace una nube apelotonada y deja escapar el aire que la
mantena trgida. ste se llama propiamente tronido, es re
pentino y violento. Al generarse ste, los hombres caen y que
dan sin vida; algunos, aun vivos, quedan estupefactos y se ol
vidan ,de todo; les llamamos pasmados, hombres a quienes
un ruido celeste les dej fuera de s mismos. Este tipo de true- 4
no puede producirse tam bin de la siguiente m anera: el aire
encerrado en una nube hueca, rarificado por el propio movi
miento, se expande; despus, mientras se procura un espacio
ms amplio produce un ruido provocado por los obstculos
que lo envuelven.
Y dime, al igual que las manos al chocar entre s produ
cen un aplauso, no puede producirse as el ruido de las nubes
al chocar entre s?, ruido mayor porque se encuentran m a
sas mayores?

Vemos, se objeta, que las nubes dan contra los montes 28

1 P li n . 2,113, utiliza la m ism a im agen a propsito del mismo ruido: ut


in membrana spiritu intenta. T am bin L v c r . 6, 130 ss. habla de plena animae uesicula.

[79]
NATVRAL1VM QVAEST10NVM LIB. Il

fieri
. Primum omnium non quocumque modo illisae sunt
sonant, sed si apte compositae ad sonum edendum. Auersas
inter se manus collide, non plaudent; sed palm a cum palma
collata plausum facit; et plurimum interest utrum cauae con
cutiantur an planae et extentae. Deinde non tantum ire nubes
2 oportet sed agi magna ui et procellosa. Etiamnunc mons non
findit nubem, sed digerit et prim am quam que partem eius
soluit. Ne uesica quidem, quocumque modo spiritum emisit,
sonat: si ferro diuisa est, sine ullo aurium sensu exit; rumpi
illam oportet, u t sonet, non secari. Idem de nubibus dico;
nisi multo impetu dissiluere, non resonant. Adice nunc quod
nubes in montem actae non franguntur, sed circumfunduntur
et in aliquas partes montis, in arbores, ramos, frutices, aspera
saxa et eminentia ita diducuntur ut, si quem habent spiritum,
multifariam emittant, qui, nisi uniuersus erumpit, non crepat.
3 Hoc ut scias, uentus qui circa arborem finditur sibilat, non
tonat; lato, u t ita dicam, ictu et totum globum semel dissipante
opus est, u t sonitus erum pat qualis auditur, cum tonat.

29 Praeter haec natura aptus est aer ad uoces. Quidni, cum


uox nihil aliud sit. quam ictus aer? Debent ergo nubes utrim-

28 1.2 fieri: red d u n t N 3 sonant: tonant sed om. Q J 1 Auersas:


aduersas P aduersus Z Q J 1 aduersae auersae a W 2 4 collide: collisae
p lau d en t: p lau d u n t sed om. Z 2.1 E tiam nunc: etiam *
non: nunc O J 3 em isit: am ittit B2 om. 4 exit: erit Q J 1 5 sonet:
solent L 8 in2 om. 9 u t ... 10 em ittan t L Haase: et ... em ittunt cett. *
10 q u i: q u ia N nisi: non BV non crepat: increpat Q, 3.1 uentus:
lientos H P N Q J 1 uento L q u i: q uae H P L N finditur: funditur P L Jaf
fu n d u n tu r ) sibilat: si u ilat LN si u iu a t uel si iuuat H P Q J

[8 0 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

y no se produce ruido. Ante todo, no resuenan sea cual sea


el modo en que han chocado, sino solamente si su colocacin
es la adecuada para generar un ruido. Haz chocar las manos
encaradas por el dorso, no aplaudirn. Pero la palma, al cho
car con la otra palma, produce un aplauso, y hay mucha dife
rencia entre que las manos al golpearse estn huecas, planas o
extendidas. Despus, no slo es necesario que las nubes estn
en movimiento, sino que sean arrastradas por la fuerza de una
gran tormenta. Y todava ms, el monte no hiende la nube 2
sino que la disgrega y la disuelve, a medida que va tomando
contacto con sus partes. Ni siquiera una vejiga hace ruido inde
pendientemente de la forma en que deja escapar el aire; si se
corta con un hierro sale sin que los odos perciban nada; es
necesario para que haga ruido que sufra una ruptura, no un
corte. Eso mismo digo de las nubes: si no saltan en pedazos
con gran violencia, no producen ruido. Aade ahora el que
las nubes arrastradas contra un monte no se rompen, sino
que se extienden en derredor y se esparcen de tal modo en
torno a ciertas partes del monte: en torno a rboles, ramas,
matorrales, rocas escarpadas de gran altura que, si contienen
alguna corriente de aire, la dejan escapar por muchos sitios,
siendo as que esa corriente si no sale de golpe no resuena.
Para que lo sepas, el viento que se escinde contorneando los 3
rboles emite un silbido, no un trueno; es necesario un im pac
to amplio, por as decirlo, que disuelva de una sola vez la masa
entera, para que estalle el sonido tal como se oye cuando truena.

Adems el aire, por naturaleza, es adecuado para la emi- 29


sin de la voz. Cmo no, puesto que la voz no es otra cosa que
un impacto sobre el aire? Por tanto, deben entrar en contacto

[80]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIE. II

que conseri, et cauae et intentae. Vides enim quanto uocaliora


sint uacua quam plena, quanto intenta quam remissa. Item
tym pana et cymbala sonant, quia illa repugnantem ex ulterio
re parte spiritum pulsant, haec et ipso aere non nisi cauo tin
niunt.

30 Quidam, inter quos Asclepiodotus est, iudicant sic quo-


rundam quoque corporum concursu tonitrum et fulmina excuti
posse. Aetna aliquando multo igne abundauit, ingentem uim
harenae urentis effudit, inuolutus est dies puluere, populosque
subita nox terruit. Aiunt tunc plurim a fuisse fulmina et toni
trua quae concursu aridorum corporum facta sunt, non nu
bium, quas uerisimile est in tanto feruore aeris nullas fuisse.
2 Aliquando Cambyses ad Ammonem misit exercitum, quem
harena austro mota et more niuis incidens texit, deinde obruit;
tunc quoque uerisimile est fuisse tonitrum fulminaque attritu
harenae sese affricantis.
3 Non repugnat proposito nostro ista opinio. Diximus enim
utriusque naturae corpora efflare terras et sicci aliquid et
umidi in toto aere uagari; itaque si quid tale interuenit, nubem
fecit solidiorem et crassiorem quam si tantum simplici spiritu
4 texeretur. Illa frangi potest et edere sonum. Ista quae dixi,
siue incendiis uaporantibus aera repleuerunt, siue uentis terras

29 1.3 conseri Gercke. inseri H Z P L N Q J dissecari uocaliora: u. uerba


J 2 4 sint: sunt H Q J A p Item : idem Z inter Q J ita Gronov. 6 ipso
N Oltr.: ipsa H Z P L Q J 1 illa J2 ad ipsum aere Z N : aera cett.
30 1.1 quos: quos e t Z L est: est et L 2 quoque: q. inter se Z 3 m ulto
om. V igne : ignium L 5 te rru it N : t. illo tem pore cett. tu n c om. L
et om. Q J 1 7 feruore : furore N ardore 2.2 et: etiam H Z P L N Q J W 2
more: m . densae Z L 3.3 aere: corpore N 5 texeretur: intexetur in
teretu r C M niteretur W !D et om. N 4.1 ista: ita N Q J 1

[81]
29, 1 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II 30, 4

nubes con estas dos caractersticas: huecas y tensas. En efecto,


ves cunto ms sonoros son los objetos huecos que los llanos,
cunto ms los tensos que los muelles. Del mismo modo resue
nan los tamborcillos y los cm balosx, porque los primeros gol
pean el aire que hace presin en direccin opuesta, los segun
dos no tintinean por el bronce en s, a no ser que sea hueco.

Algunos, entre ios que se cuenta Asclepiodoto, juzgan que 30


el trueno y los rayos pueden originarse por el choque de cier
tos cuerpos. El Etna, en cierta ocasin, derram abundante
fuego, verti enormes cantidades de arena incandescente, el
da qued envuelto en polvo y una noche repentina aterroriz
al pueblo2. Dicen que hubo entonces muchos rayos y truenos
producidos por el choque de cuerpos secos, no de las nubes;
es probable que en medio de un caldeamiento tal no hubiese
ninguna. En otra ocasin Cambises envi a Ammn un ejr- 2
cito al que cubri la arena removida por el viento, cayendo a
manera de n iev e3; despus, lo sepult. Tam bin es probable
que hubiese entonces rayos y truenos, debido al roce de los
granos de arena entre s. Esa opinin no repugna a nuestro 3
planteamiento. En efecto, dijimos que la tierra emite cuerpos
de una y otra naturaleza, y que por todo el aire circula cierta
proporcin de cuerpos secos y hmedos. De modo que, si suce
de algo as se forma una nube ms slida y densa que si slo
estuviera integrada por aire puro. sta puede romperse y 4
generar un ruido. Esos elementos que he mencionado, bien
hayan llenado la atmsfera de fuego que emite vapores, bien

1 Instrum ento sem ejante a los platillos.


8 C e., N a t. deor. 2 ,9 6 .
3 Cf. H erod. 3 ,2 6 .

[81]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

uerrentibus, necesse est nubem faciant ante quam sonum.


Nubem autem tam arida quam um ida conserunt; est enim,
u t diximus, nubes spissitudo aeris crassi.

31 Ceterum mira fulminis, si intueri uelis, opera sunt nec


quicquam dubii relinquentia quin diuina sit illius ac subtilis
potentia. Loculis integris et illaesis conflatur argentum ; ma-
nente uagina gladius ipse liquescit et inuiolato ligno circa pila
ferrum omne destillat; stat fracto dolio uinum nec ultra tri-
2 duum ille rigor durat. Illud aeque inter adnotanda ponas licet
quod et hominum et ceterorum animalium quae icta sunt
caput spectat ad exitum fulminis, quod omnium percussarum
arborum contra fulmina astulae surgunt. Quid quod malarum
serpentium et aliorum animalium quibus mortifera uis inest,
cum fulmine icta sunt, uenenum omne consumitur? Unde.

4.3 uerrentibus: uertentibus D C 1W urentibus Q G 2 utentibus M faciant L:


om. B faciat cett. sonum : u m bram L 4 conserunt : conferunt N
31 1.1 ceterum : uerum 3 2 illius Kroll: illis codd. illi Gercke 3 et Z : ac
cett. 5 destillat Kroll. distillt codd. 2.1 adnotanda: adnotandum P
2 quae icta: quae ita Q_ qu^e dicta W l D 1M quaedam G1 4 m alarum :
m alorum Z Q J P 5 quibus: q. etiam V 6 fulmine om. Z icta: iacta N
ista P

[8 2 1
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

la tierra de vientos que la barran, forzosamente tienen que


formar una nube antes que un ruido. Y tanto los elementos
secos como los hmedos se unen formando una nube. En efec
to, como hemos dicho, la nube es una condensacin de aire
denso 1.

Por lo dems, si uno observa con atencin, los efectos del 31


rayo son asombrosos, sin dejar ninguna duda de que su poder
es divino y sutil. Funde las monedas de plata metidas en co
frecillos, que quedan completos e in tacto s2; aun resistiendo la
vaina, lo que es la espada se lica y, sin que sufra dao la
madera, gotea todo el hierro que bordea las lan zas3; el vino no
se sale del barril roto, y su solidez no perdura ms all de tres
das. Entre los fenmenos curiosos, conviene que pongas el 2
siguiente: la cabeza de hombres y animales que han sido al
canzados por el rayo, queda contemplando el punto de par
tida del ra y o 4; las astillas de todos los rboles alcanzados
saltan dando la cara al rayo. Y qu me dices de las serpientes
malignas y de otros animales con fuerza mortfera que, cuan
do resultan alcanzados por el rayo, se les agota todo el vene-

1 T al definicin no aparece en lo que ha llegado a nosotros de las Naturales


Quaestiones. O ltram are, sin d udar, considera que deba pertenecer a lo que nos
falta de IV b.
a Cf. L v c r . 6,230-1 y P lin . 2,137. Sin em bargo, en Plinio el enunciado
difiere, ya que l capacidad de producir esos efectos la reduce a u n tipo de fulmen,
entre los tres posibles : fulmen clarum, mirificae tamen naturae. Dos de los fenmenos
narrados son los mismos (el del m etal y el vino), si bien en el segundo no h ay coin
cidencia con Sneca en los efectos producidos.
3 Cf. A r is t ., Meteor. 371a, 30.
4 P l i n . 2,145 establece u n a distincin entre los efectos del rayo sobre ani
m ales y personas. Unos y otros : contrarias incubant partes, pero slo el hom bre tiene
la posibilidad de salvarse si conuertatur in percussas.

[8 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

inquit, scis? In uenenatis corporibus uermis non nascitur;


fulmine icta intra paucos dies uerminant.

32 Quid quod futura portendunt, nec unius tantum aut alte


rius rei signa dant, sed saepe longum fatorum sequentium
ordinem nuntiant, et quidem notis euidentibus longeque clario-
2 ribus quam si scriberentur? Hoc inter nos et Tuscos, quibus
summa est fulgurum persequendorum scientia, interest: nos
putamus, quia nubes collisae sunt, fulmina emitti; ipsi existi
m ant nubes collidi ut fulmina em ittantur; nam, cum omnia
ad deum referant, in ea opinione sunt tam quam non, quia
facta sunt, significent, sed quia significatura sunt, fiant. Eadem
tam en ratione fiunt, siue illis significare propositum, siue
consequens est.
3 Quomodo ergo significant, nisi ideo m ittuntur? Quo
modo aues non in hoc motae ut nobis occurrerent dextrum
auspicium sinistrumque fecerunt. Et illas, inquit, deus
mouit. - Nimis illum otiosum et pusillae rei ministrum facis,

2.9 u erm in an t: u erm inatur P


32 1.1 a u t: ad L 2 longum : totum 3 quidem notis Z : qui ei (eis Q J )
de totis H L N Q J qui eidem totis P quidem decretis \ 2.3 sunt: s. ideo
em itti: em ittan tu r ipsi: illi L 6 significatura sunt: significant
3.1 ergo om. ZP quom odo1 m ittu n tu r om. Q J 1 ideo m ittun
tu r: a deo m ittan tu r 3 auspicium : hospicium H Z P L N Q J * sinistrum
qu e: sinistrum ue

[8 3 ]
31, 2 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II

no? Dice cmo lo sabes?. El gusano no nace en los cuerpos


que contienen veneno; los cuerpos alcanzados por el rayo se
agusanan al cabo de unos cuantos das.

Y qu me dices de que anticipen el futuro y den seales 32


no slo de u n a cosa o dos, sino que a m enudo anuncien u n a
larga serie de acontecim ientos sucesivos con detalles evidentes,
m ucho ms claros que si estuvieran escritos? E ntre nosotros 2
y los etruscos, a quienes se atribuye la m ayor sabidura en
in terp re tar los rayos 1, existe esta diferencia : Nosotros creemos
que los rayos son lanzados p orque las nubes e n tran en colisin;
ellos estim an que las nubes e n tra n en colisin con el fin de que
sean lanzados los rayos; pues, al atribuirlo todo a la divini
dad, son de la opinin de que no tienen u n significado porque
se h a n producido, sino que se producen p orque van a tener
u n significado. No obstante, se producen de la m ism a m anera,
bien sea su propsito el significar algo, bien sea sta su conse
cuencia. Entonces, cmo tienen u n significado, si no son 3
lanzados por esa razn? 2. Al igual que las aves, au n q u e no
se m uevan con el fin de salim os al encuentro nos d an u n au g u
rio favorable o desfavorable 3. Es que tam bin, dice l, las
mueve dios. Lo ests convirtiendo en un ser ocioso, encargado
de asuntillos sin im p o rtan cia: p re p a ra r los sueos a unos, las

1 Cf. C e., Diu. 1,92: Etruria autem de caelo tacta scientissime animaduertit.
2 Es ste el problem a que plantea en la doctrina estoica la adm isin del
fatum y la necesidad de conciliario con cierta independencia en el funcionam iento
del cosmos, y del hom bre como p arte integrante del mismo. Es u n a observacin
m uy caracterstica de los debates epicreo-estoicos ante el conflicto entre aspectos
divinatorios y cientficos.
8 Cf. P l a v t ., Aul. 624 ss.

[83]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II

4 si aliis som nia, aliis exta disponit. Ista nihilom inus diuina ope
geruntur, si non a deo pennae auium regu n tu r nec pecudum
uiscera sub ipsa securi fo rm an tu r. A lia ratione fatorum series
explicatur indicia u en tu ri ubique praem ittens, ex quibus
quaedam nobis fam iliaria, quaed am ignota sunt. Q uicquid
fit, alicuius rei futurae signum est. F o rtu ita et sine ratione
uaga diuinationem non recip iu n t; cuius rei ordo est, etiam
5 praedictio est. C ur ergo aquilae hic honor datus est u t
m agnarum reru m faceret auspicia, au t coruo et paucissimis
auibus, ceterarupi sine praesagio uox est? Q uia quaedam
nondum in artem redacta sunt, q uaedam uero ne redigi qui
dem possunt ob nim ium rem otam conuersationem ; ceterum
nullum anim al est quod non m otu et occursu suo praedicat
6 aliquid. N on om nia scilicet, quaed am no tan tu r. Auspicium
obseruantis est; ad eum itaq u e p ertin et qui in ea direxit ani-
7 m um . C eterum fiunt et illa quae pereunt. Q u inque stellarum

3.5 si om. L 4.1 ope: opere L 2 si non L W 2C 2 Gercke: si sed non cett.
3 form antur om. L 7 etia m :.e t N W D G 5.2 et: a u t 3 quia: quod
P quaedam om. H P L N Q J 4 in : istam L 6 anim al : aliud L occur
su: cursu L 6.2 itaque om. ea: eum 3 fiunt om. illa om. L

[84]
32, 3 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 32, 6

entraas a o tr o s 1. No es que el poder divino intervenga menos 4


en su realizacin, aunque las plum as de las aves no estn di
rigidas por dios, ni las visceras de los anim ales reciban form a
en el m om ento de utilizar el hacha. L a sucesin de los acon
tecim ientos fijados por el hado se despliega segn otro siste-
tem a, enviando, por anticipado y en cada caso, sntom as de
lo que va a suceder; algunos de ellos nos son familiares, otros
nos son desconocidos. Todo lo que sucede es sntom a de algo
futuro. Los hechos casuales y fluctuantes, que no estn siste
m atizados, no adm iten la adivinacin; lo que form a p arte de
un a serie, es tam bin posible el predecirlo. Entonces, por 5
qu se h a concedido al guila el honor de d a r los auspicios
sobre asuntos im portantes, o al cuervo y otras cuantas aves,
y la voz del resto no com porta un presagio?. Porque unas no
h an sido som etidas a estudio, y otras ni siquiera pueden ser
som etidas a causa de la lejana excesiva que las hace inase
quibles. Por lo dem s, no existe n ingn anim al que con su
m ovim iento y su presencia no em ita u n presagio. Es sabido que 6
no los captam os todos, sino algunos. El auspicio es cosa de
quien observa, y as atae al que puso atencin en ello 2. P or lo
dem s tam bin se cum plen los indicios que desaparecen.

1 Expresin sem ejante en C e., Nat. deor. 3,93: ...hominibus dispertiri ac di-
uidi somnia.
2 No debe atribuirse el mismo sentido al pasaje de P l in . 28,17, citado como
paralelo al de Sneca por O ltram are. Si aadim os lo advertido previam ente en
28,14, qu ed ar m s clara la diferencia: multi nero magnarum rerum fa ta et ostenta
uerbis permutari. Y 28,17 : Haec satis sint exemplis ut appareat ostentorum uires et in nostra
potestate esse ac, prout quaeque accepta sint, ita ualere. Sin em bargo, la posibilidad que
a rengln seguido enuncia Plinio, s parece responder a lo enunciado: In augurum
certe disciplina constat eque diras eque ulla auspicia pertinere ad eos qui quamque rem
ingredientes obseruare se ea negauerint.

[84]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

potestates C haldaeorum obseruatio excepit; quid? tu tot illa


m ilia siderum iudicas otiosa lucere? Q u id est porro aliud quod
errorem m axim um in cu tiat peritis nataliu m quam quod paucis
nos sideribus assignant, cum om nia quae supra nos sunt p a r
tem nostri sibi uindicent? Sum m issiora forsitan propius in nos
uim suam dirig u n t et ea quae frequentius m ota aliter nos aliter-
8 que prospiciunt; ceterum et illa quae a u t im m ota sunt aut
p ropter uelocitatem uniuerso parem immotis similia non extra
ius dom inium que nostri sunt. A lium aliud aspicit; distributis
rem officiis tra c ta n t; non magis autem facile est scire quid
possint, quam chlbitare an possint.

33 N unc ad fulm ina reu ertam u r. Q u o ru m ars in haec tria


diuid itu r: quem adm odum explorem us, quem adm odum in
terp retem u r; quem adm odum expiemus. Prim a pars ad for
m ulam p ertinet, secunda ad diuinationem , tertia ad p ro p itian
dos deos, quos bono fulm ine rogare oportet, malo deprecari;
rogare, u t prom issa firm ent; deprecari, u t rem ittan t minas.

34 Sum m am esse uim fulm inis iudicant, quia, quicquid alia


portendu n t, interventus fulm inis tollit; quicquid ab hoc porten
ditur, fixum est nec alterius ostenti significatione m u tatu r;
quicquid exta, quicquid nues m inab u n tu r, secundo fulmine

7.2 illa om. N 3 otiosa: sine causa 4 m axim um om. q uam quod:
q uam que L q u am H N 6 propius: proprius Z P 7 alitcrque: aliter ani
m alia alia A V aliter anim alia - 8 . 1 im m ota: m ota 3 A lium aliud
aspicit Madv.: aliu d aspice et codd. 4 officiis Faber: efficis codd. tractant
Ruhkopf Madv. : tractas codd. 6 dubitare N : d. debet dubitari debet ceti.
33 1.1 in haec: nihil Q .J 1 in 2 quem adm odum explorem us om. H Z P
3 quem adm odum expiemus om. L N Q J expiemus Z: exoremus explore
mus H P expleam us L 5 bono ... m alo: bona ... mala fulmine E:
om. fulgure cett.
34 1.3 significatione: significationem L figuratione P 4 aues om. Q J 1

[8 5 ]
32, 7 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II 34, 1

La observacin de los caldeos descubri el poder de cinco 7


p la n e ta s 1; y t opinas que tantos miles de astros brillan sin
sentido? Siguiendo, qu es lo que hace com eter mayores erro
res a los entendidos en horscopos sino el distribuirnos entre
tan pocos astros, cuando todos los que estn sobre nosotros
reclam an p a ra s p arte de n uestra persona? Los de la zona
ms baja tal vez dirigen su influjo sobre nosotros desde ms cer
ca; y los que estn dotados de m ayor m ovilidad, nos ven desde
arrib a de distintas m aneras. En cuanto al resto, los que son 8
inmviles o, debido a su velocidad igual a la del universo, son
semejantes a los inmviles, no q u ed an excluidos de ejercer
derechos y dom inio sobre nosotros. C ad a uno de ellos se ocupa
de uno y act an distribuyndose las tareas; y no es ms fcil
saber qu poder tienen, que d u d a r de si lo tienen.

Volvam os ah o ra a los rayos. L a ciencia de los mismos se 33


divide en tres p artes: cmo analizarlos, cmo interpretarlos,
cmo expiarlos. L a prim era p arte atae a la clasificacin, la
segunda a la adivinacin, la tercera a propiciarnos a los dioses.
Conviene rogarles cuando el rayo es u n buen presagio y supli
carles cuando es m alo; rogar p a ra que confirmen sus prom e
sas; suplicar, para que retiren sus am enazas.

O p in an que es extrao rd in aria la energa del rayo, porque 34


la intervencin del rayo anu la todo lo que otros fenmenos
revelan; todo lo que es revelado por l es fijo y no cam bia con
la significacin de otro prodigio; todas las am enazas que con
tengan las visceras, todas las de las aves, se vern desplazadas

1 M ercurio, Venus, M arte, J p iter, Saturno.

[85]
34, I NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 35, 1

abolebitur; quicquid fulm ine d en u n tiatu m est, nec extis nec


aue contraria refellitur.
2 In quo m ihi falli uidentur. Q uare? Q uia uero uerius nihil
est. Si aues fu tu ra cecinerunt, non potest hoc auspicium ful
mine irritu m fieri, au t non fu tu ra cecinerunt. N on enim nunc
auem com paro et fulm en, sed duo ueri signa, quae, si uerum
significant, p aria sunt. Itaq u e, quae fulminis interuentus sub-
mouet extorum uel augurii indicia, m ale inspecta exta, male
seruata auguria sunt. N on enim refert utrius rei species m aior
sit uel n atu ra potentior; si u tra q u e res ueri attu lit signa, quan-
3 tum ad hoc., p a r est. Si dicas flam m ae m aiorem uim esse quam
fumi, non m entieris; sed, ad indicandum ignem , idem ualet
flam m a quod fumus. Ita q u e si hoc d icu n t: Q uotiens aliud
exta significabunt, aliud fulm ina, fulm inum erit auctoritas
maior, fortasse consentiam . Si hoc dicunt: Q uam uis altera
res uerum praedixisset, fulminis ictus priora deleuit et ad se
fidem traxit, falsum est. Q u are? Q u ia nihil interest quam
m ulta auspicia sint. F atum u n u m est; quod si bene prim o
4 auspicio intellectum est, secundo non interit. Ita dico, non
refert an aliud sit per quod quidem quaerim us, quoniam de
quo quaeritu r idem est. Fatum fulm ine m u tari non potest.
Q uidni? N am Culmen ipsum fati pars est.
35 Q uid ergo? expiationes procurationesque quo perti-

1.5 abolebitur: obolebitur L adolebitur P abolebunt N 6 contraria om.


QJ 2.1 falli: falsi 3 au t: autem L au t si potest 4 uerum : erum L
unum 5 quae: si Fortun, si quae Gercke 7enim om. N utr
utriusque H XPZ u tru m N species om. 3.2 idem : tan tu m N id est
Q J1 3 si N E ; om. cett. aliud1: aliquid N 4 aliud fulm ina om. N
5 si: sed 6 deleuit: d ebent Q J 1 8 sint: sunt ZB si bene: sibi ne
H ZPLN Q J bene: b. nec 4.2 quidem om. N 4.3 qu aeritu r: q u a
rum L quaerim us
35 1.1 pertin en t: p ertinet L

[8 6 ]
34, 1 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 35, 1

por un rayo favorable; todo lo que es puesto en evidencia por


u n rayo no lo invalidan las visceras, ni u n ave desfavorable.
En este pu n to me parece que se equivocan. Por qu? Porque 2
no existe n ad a ms verdadero que la verdad. Si las aves han
predicho lo que ib a a suceder, no puede este auspicio quedar
anulado po r el rayo; o bien es que no predijeron lo que ib a a
suceder. En efecto, no com paro ahora el ave y el rayo, sino
dos indicios de la verd ad que, si indican la verdad, son equi
valentes. Y as, los sntomas de las visceras o de los augurios
de las aves a los que desplaza la intervencin del rayo, son
visceras m al analizadas, augurios m al observados. En efecto,
no im porta de cul de los dos es ms im p o rtan te la observa
cin o ms poderosa la n aturaleza. Si uno y otro h an p ro p o r
cionado sntom as de la verdad, en cuanto a sta, son equiva
lentes. Si dijeras que la fuerza de la llam a es m ayor que la del 3
hum o, no m entiras; pero, p a ra hacer n o tar el fuego, el mismo
poder tiene la llam a que el hum o. Y as, si dicen: siempre
que las visceras signifiquen u n a cosa, o tra los rayos, ser m ayor
la au to rid ad del rayo, puede que est de acuerdo. Si dicen:
A unque el uno hubiese predicho la verdad, la cada de un
rayo borr lo anterior y obtuvo crdito, es falso. Por qu?
Porque nada im porta la cantidad de auspicios que haya. El
hado es nico. Y si ha sido bien captado por el prim er auspi
cio, no q u ed a invalidado por el segundo. D igo: no im porta 4
si es distinto el medio por el que investigam os, ya que aquello
que es objeto de investigacin, es lo mismo. El hado no puede
sufrir cam bios por u n rayo. Por qu no? Pues porque el rayo,
en s mismo, es p arte del hado.

Y entonces?, en qu les afectan las expiaciones y las 35

[8 6 ]
35, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 36, 1

nent, si im m utabilia sunt fata? Perm itte m ihi illam rigidam


sectam tueri eorum qui excipiunt ista et nihil esse aliud quam
2 aegrae m entis solacia existim ant. F a ta aliter ius suum p era
gunt nec ulla com m ouentur prece. Non m isericordia flecti,
non gratia sciunt. Cursum irreuocabilem ingressa ex destinato
fluunt. Q uem adm odum rap id o ru m aqua to rren tium in se
non recurrit, ne m oratu r quidem , quia priorem superueniens
praecipitat, sic ordinem fati rerum aeterna series ro tat, cuius
haec prim a lex est, stare decreto.

36 Q uid enim intellegis fatum ? Existimo necessitatem rerum


om nium actionum que, quam nulla uis rum p at. H anc si sa
crificiis au t capite niueae agnae exorari iudicas, diuina non
nosti. Sapientis quoque uiri sententiam negatis posse m u tari;

1.3 q ui: qui risu Oltr. 2.2 com m ouentur: m onentur N Non flecti om.
L flecti Haase Gercke. flectuntur N flectit cett. 3 ingressa Haase Gercke.
ingesta non Q J 1 ingesta cett. 5 ne Z : nec cett. quidem om. N 6 re
rum om. V ro tat : regit
36 1.1 intellegis: intellegas L 2 om nium om. L^A1 si om. 4 quoque:
quo Q.

[8 7 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

conjuraciones, si los hados son inm utables? 1. D jam e que


defienda la rgida d octrina de los que form ulan reservas a
estas prcticas, y estim an que no son ms que u n alivio de la
m ente e n fe rm a 2. Los hados aplican sus derechos de otros
modos, y no se dejan conm over por ruego alguno. No saben
doblegarse por u n sentim iento de m isericordia ni de favor.
Em prendido su curso irrevocable, fluyen segn lo fijado. Al
igual que el agua de los torrentes im petuosos no rem onta su
curso, ni siquiera se p ara, porque la que viene a continua
cin em puja a la anterior, as la serie eterna de las cosas pone
en m ovim iento el orden del hado, cuya p rim era ley es m an
tenerse segn lo estatuido.

E n efecto, qu entiendes por hado? Estimo que es la in- 36


defectibilidad de todos los sucesos y actos, indefectibilidad
que ningun a fuerza puede rom per 3. Si juzgas que puedes con
ju ra rlo con sacrificios o con la cabeza de u n ternero blanco
como la nieve, no conoces la divinidad. T am b in decs que la
opinin de u n sabio no puede cam b iar; cunto ms la de dios,

1 l'J ritual rxmiino conoc dos frmulas, una que respond* a una catstrofe
de que h a sido vctim a R o m a (expiatio) y otra que difera de la precedente en que
la calam idad de la que se pretenda ser preservado se reduca a una am enaza
(procuratio). Son \aried ad es de una sola frm ula. Gf. C e., Diu. 1,101: Qiiod neglec
tum tum, cum caueri poterat, post acceptam ... cladem e x p i a t u m est; .,..Atque etiam
scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset, ut sue plena p r o c u r a t i o fieret,
uocem ab aede Iunonis ex arce extitisse. D urante el im perio no hubo o tra procuratio que
la encam inada a conservar al princeps la salud. Cf. H a l k in , L ., La supplication d'ac
tion de grces chez les Romains, Paris 1953, pp. 9-12.
2 S e n ., De ben. 4,34,4: (sc. sapiens) ad omnia cum exceptione uenit: *si nihil in
ciderit, quod impediat \ R epresentante de esta postura sera C atn de U tica, como
se ve en S a l l ., Cat. 52,24. A dopto el valor jurdico de excipio.
3 Lvc. 2,7-11.

[8 7 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

quanto magis dei, cum sapiens quid sit optimum in praesentia


sciat, illius diuinitati omne praesens sit?

37 Agere nunc causam eorum uolo qui procuranda existimant


fulmina, et expiationes non dubitant prodesse aliquando ad
summovenda pericula, aliquando ad leuanda, aliquando ad
2 differenda. Quid sit quod sequatur, paulo post persequar; in
terim hoc habent commune nobiscum quod nos quoque exis
timamus uota proficere salua ui ac potestate fatorum. Quae
dam enim a diis, immortalibus ita suspensa relicta sunt ut in
bonum uertant, si admotae diis preces fuerint, si uota suscepta ;
ita non est hoc contra fatum, sed ipsum quoque in fato est.
3 Aut futurum, inquit, est aut non; si futurum est, fiet, etiamsi
uota non suscipis; si non est futurum, etiamsi susceperis uota,
non fiet. Falsa est ista interrogatio, quia illam mediam
inter ista exceptionem praeteris: futurum hoc est, sed si uota
suscepta fuerint.

38 Hoc quoque, inquit, ipsum necesse est fato comprehen


sum sit u t aut suscipias uota aut non. Puta me tibi manus

37 1.1 agere: a. tam en nunc: n. tam en 2 fulm ina: fulgura ZL


et om. Q, prodesse: prodest H Z L Q J 3 leuanda: lenienda leticianda
LN 2.1 persequar: sequar N 2 h ab en t: habeant LN 5 u ertan t: uer-
ta n tu r N 6 ita: itaque P Q J sed: si Q .JW 2 3.4 fu turum : f. inquit
9ed om. N
38 1.1 inquit om. ipsum om. Q J P 2 au t2: an L

[8 8 ]
36, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 38, 1

puesto que el sabio se da cuenta de qu es mejor de momento,


y para la divinidad todo est presente

Ahora quiero defender la causa de los que consideran que 37


hay que conjurar el efecto de los rayos, y no dudan de que
las expiaciones sirven a veces para desplazar los peligros, otras
para aligerarlos, otras p aia diferirlos2. Cul es la finalidad? 2
Lo voy a explicar dentro de poco; entre tanto, dir que tie
nen de comn con nosotros el hecho de que nosotros tambin
consideramos que las ofrendas sirven, dejando a salvo la fuerza
y el poder de los hados. En efecto, los dioses han dejado en
suspenso algunas situaciones, de modo que se convierten en
un bien si se han elevado preces a los dioses y se han formulado
promesas. As que esto no va en contra del hado, sino que for
ma parte real del hado. Va a cumplirse o no, dice, si va a 3
cumplirse se cumplir, aunque no formules promesas; si no va
a cumplirse, aunque hayas formulado promesas, no se cum
plir. Esta argumentacin 3 es falsa porque deja a un lado
la posibilidad intermedia entre esos dos extremos : que va cum
plirse, pero si se han formulado las promesas.

Esto m s, dice, es lgico que forme p arle del hado, 38


formules promesas o no. Im agina que me rindo y reconozco

1 El planteam iento aqu es m ucho ms radical que en I praef. 3, donde


sim plem ente se enuncia el problem a.
8 M s que a los seguidores de u n a doctrina filosfica en concreto, parece
referirse a los practicantes de u n a serie de ritos, desvinculados de unas creencias
filosficas sistemticas.
Como se ve el trm ino expiatio est identificado aqu con procuratio, lo cual
supone u n carcter m s genrico del mismo.
3 Cf. Sen. Ep. 87,35 y C e., D efato 29, sobre el sentido de interrogatio.

[8 8 ]
38, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

dare et fateri hoc quoque fato esse comprehensum ut utique


2 fiant uota; ideo fient. Fatum est u t hic disertus sit, sed si lit
teras didicerit; at eodem fato continetur ut litteras discat;
ideo docendus est. Hic diues erit, sed si nauigauerit; at, in
illo fati ordine quo patrim onium illi grande prom ittitur, hoc
quoque protinus adfatum est ut etim nauiget; ideo nauigabit.
Idem tibi de expiationibus dico: effugiet pericula, si expia-
uerit praedictas diuinitus minas; at hoc quoque in fato est,
3 u t expiet; ideo expiabit. Ista nobis opponi solent, ut probetur
nihil uoluntati nostrae relictum et omne ius faciendi (fato)
traditum . Cum de ista re agetur, dicam quemadmodum ma-
nente fato aliquid sit in hominis arbitrio; nunc uero id de quo
agitur explicui, quomodo, si fati certus est ordo, expiationes
procurationesque prodigiorum pericula auertant, quia non cum
4 fato pugnant, sed et ipsae in lege fati sunt.
Quid ergo, in
quis, aruspex mihi prodest? Vtique enim expiare mihi etiam
non suadente illo necesse est.
Hoc prodest quod fati minister

1.3 u tique om. N 2.1 hic: iste Z 2 discat: dicat L 3 docendus est: di
cendus est Q J discat AB discet sed om. N 4 fati om. N 5 etiam :
et H Z N Castigl. om. LV|3 7 diuinitus: diutius 8 expiabit: expiat H Z
PLNQ J 3.2 faciendi: fato Erasm. fato suppi. Michael. Leo 4 id om.
P 5 fati om. P 6 au ertan t: u ertan t L 7 et ipsae Z : ipsae L ipsa
cett. fati L E : d ati H Z P d a ta cett. 4.2 m ihi bis om. Z L 3 non suaden
te: cum suadente N consuadente Z P L Q J est: et LN est uel cum Q J 1

[89]
38, 1 CUESTIONES NATURALES,-LIB . II 38, 4

que tambin, forma parte del hado, sobre todo, el que se ha


gan promesas; por eso se harn Hado es el que se sea culto, 2
siempre que haya estudiado; ahora bien, se incluye en el mis
mo hado que debe estudiar: por eso hay que ensearle. Este
otro se har rico, siempre que haya navegado 2; ahora bien,
en el orden del hado en el que se le promete una gran fortuna
se ha dicho tambin, a rengln seguido, que debe navegar:
por eso navegar. Lo mismo te digo de las conjuraciones: es
capar de los peligros, si conjura las amenazas anunciadas
por la divinidad; ahoia bien, tam bin esto forma parte del
hado, el que las conjure: por eso las conjurar. Se nos suelen 3
oponer estos argumentos para probar que nada se deja a nues
tro arbitrio y todo derecho a actuar ha pasado al hado. Cuando
trate este punto dir de qu modo, aun aceptando el hado,
queda algo dependiente de la voluntad del ho m b re3. Pero
de momento he explicado lo que se est tratando; de qu
modo, aun siendo fijo el orden del hado, las expiaciones y las
conjuraciones pueden alejar el peligro de sucesos extranatu
rales ; porque no luchan contra el hado, sino que incluso forman
parte de la ley del hado. Entonces, dices, de qu me sirve 4
el harspice? De todos modos me es necesario conjurar, aun
cuando aqul no me lo indique. Sirve por el hecho de ser un
ministro de la divinidad. As, aunque la salud se debe al hado,

1 R azonam iento atribuido po r Cicern a Crisipo {De fa t. 30) : 'Siuetu adhi


bueris medicum siuet non adhibueris, conualesces captiosum ; tam enim est fatale medic
adhibere quam conualescere. Haec, ut dixi, confatalia ille appellat.
2O bservacin que aparece con relativa frecuencia en los autores latinos;
en concreto aparece como tpico en los satricos.
3 Sobre la doctrina de los estoicos acerca de este punto, vase C e., Diu.
1, 82 ss.

V
[89]
38, 4 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 3% 3.

est. Sic cum sanitas fato debeatur, debetur et medico quia


ad nos beneficium fati per huius manus uenit.

39 Genera fulgurum tria esse ait Caecina, consiliarium, auc


toritatis et quod status dicitur. Consiliarium ante rem fit sed
post cogitationem, cum aliquid in animo uersantibus aut sua
detur fulminis ictu aut dissuadetur. Auctoritatis est ubi post
2 rem factam uenit, quam bono futuram maloue significat. Sta
tus est ubi quietis nec agentibus quicquam nec cogitantibus
quidem fulm en. interuenit et aut m inatur aut prom ittit aut
monet. Hoc monitorium uocat, sed nescio quare non idem sit
3 quod consiliarium, nam et qui monet consilium dat. Sed ha
beat aliquam distinctionem et ob hoc separetur a consiliario,

4.4 deb eatu r E 2: u ideatur H Z P L N XQ J uideatur esse iudicatur N fato


debeatur ego: d eb eatu r fato codd. deberi uideatur Castigl.
39 1' fulgurum : fulm inum E . 3 cogitationem : cognitionem Q J 1 4 ful
minis dissuadetur om. L u b i: ibi L 5 bono f. m aloue: bonam f. ma-
lam ue 2.3 quidem om. N 5 quod om. O 3.2 et om. N

[90]
38, 4 CUESTIONES NATURALES.-LJB, II 3.9, 3.

tambin se debe al mdico, porque los beneficios del hado nos


llegan por mediacin de sus m anos1.

Dice Cecina que existen tres tipos de rayos: el .consejero 2, 39


el de autoridad y el que llama de estado 3. El consejero se
produce antes del, hecho, pero despus de haber meditado:
cuando, con el lanzamiento del rayo, persuade a los que pla
nean algo o los disuade. Es de autoridad cuando tiene lugar
despus del hecho, y hace ver si va a ser para bien o para mal.
Es de estado cuando el rayo irrum pe sobre hombres inactivos, 2
que no hacen nada, ni pensar siquiera; en este caso amenaza,
predice o aconseja. Llam a a ste amonestador, pero no s
por qu no va a ser el mismo que el consejero, pues tambin
el que amonesta da un consejo i . Supongamos, sin embargo, 3
que existe alguna diferencia y que est separado del consejero

1 La utilizacin de smiles mdicos es u n a caracterstica de los escritores


estoicos.
2 P ara A fulm en consiliarum puede verse tam bin A mm. M a rc. 23, 5, 8 ss.
3 Es adm itido el uso directo de Cecina por Sneca. Esta divisin de los
rayos en tres apartados responde nicam ente al p unto de vista de la clasifica
c i n e n f u n c i n d e l a /liuitlatin. S u r o n v s p n n d i c n u Y i c n l i f i r o l o h a l l a m o s e n II

40, 1, donde alude a la clasificacin de Cecina como referida a la significatio y no


a los genera.
Estas clasificaciones p o r tradas de Cecina, hasta cierto p unto artificiosas,
hacen pensar a W einstock en la posibilidad de que sea reflejo de clasificaciones
etruscas, ya qu los etruscos eran m uy aficionados al nm ero tres ( W e in s t o c k ,
S., Libri fulgurales, Papers o f the British School at Rome, 19, 1951, 122-153 ; sobre
este p unto p. 148).
1 L a diferencia entre consiliarium y monitorium es clara en la escisin de Ce
cina. R adica en el post cogitationem im prescindible al consiliarium, y que im plica
haberse p lanteado u n problem a sobre un punto. El razonam iento de Sneca,
innecesario, constituye uno de los casos ms claros de excursus con sabor gra
m atical. .'

s
[90]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

quia illud suadet dissuadetque, hoc solam euitationem im pen


dentis periculi continet, u t cum tim em us ignem , fraudem a
4 proximis, insidias a seruis. E tiam nunc tam en aliam distinctio
nem utriusque uideo: consiliarium est quod cogitanti factum
est, m onitorium quod nihil cogitanti; hab et autem utraque
res suam proprietatem : suad etu r deliberantibus; ultro mo
nentur.

40 Prim um om nium non sunt fulm inum genera sed signifi


cationum . N am fulm inum genera sunt illa, quod terebrat,
quod discutit, quod u rit. Q uod tereb rat subtile est et flam
m eum , cui p er angustissim um fuga est ob sinceram et puram
2 flam m ae tenuitatem . Q uod dissipat conglobatum est et habet
adm ixtam uim spiritus coacti ac procellosi. Itaq u e illud ful
m en per id foram en quod ingressum est redit et eu ad it; huius
3 late sparsa uis rum pit icta, non perforat. T ertium illud genus,
quod u rit, m ultum terreni h a b e t et igneum magis est quam
flam m eum ; itaque relinquit m agnas ignium notas, quae p er
cussis in haereant. N ullum quidem sine igne fulm en uenit,
sed tam en hoc proprie igneum dicim us quod manifesta ardoris
4 uestigia im prim it, quod a u t u rit a u t fuscat. T ribus modis u rit;
aut afflat et leui iniuria laedit, a u t com burit, a u t accendit.
O m nia ista u ru n t sed genere et modo differunt: quodcum que

3.4 cum tim em us: continuem us L contineam us N proximis: p. aut


5 insidias: i. autem L i. au t H P Q J a om. Q J 4.1 tam en: om. PA t. et
ZL aliam : illam L 2 utriusque om. H N cogitanti: ex cogitatu N
3 h ab et: h ab en t L 4 res om. Q J 1 u ltro Oltr.: et ultro codd. a t ultro Fortun.
sed ultro Madv. non deliberantes et ultro Gercke
40 1.1 prim um N : prim o cett. 3 Q uod8 om. L 2.2 ac: u t P 3 ingres
sum : egressa L est : e. sic factum Z e. sicut factum L euadit : u ad it Q J
3.3 itaque: ita L 5 tam en om. 6 uestigia: signa a u t1 om.
a u t2 om. 4.3 differunt: differt L

[91]
39, 3 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 40, 4

porque ste persuade o disuade, aqul nicamente se refiere a


evitar un peligro que amenaza, como cuando tenemos un.
incendio, un engao de los amigos, asechanzas de los esclavos.
Sin embargo, todava veo otra distincin entre uno y otro: 4
es consejero el que acontece al que est pensando; amones-
tador al que no est pensando nada. U na y otra situacin
tienen sus caractersticas: se persuade a los que estn delibe
rando; se amonesta sin motivo alguno.

Ante todo, no se trata de tipos de rayos, sino de significa- 40


ciones. Pues los tipos de rayos son: el que horada, el que cuar
tea, el que quema \ El que horada es sutil y encendido, tiene
salida a travs de los pasajes ms estrechos, debido a la inte
gridad y pureza total de su llama. El que cuartea est agio- 2
merado y lleva mezclada la fuerza del aire condensado y tem
pestuoso. Y as, aquel rayo vuelve y escapa por el orificio por
el que ha entrado; la fuerza de este ltimo, menos concen
trada, hace reventar los objetos alcanzados, no los perfora.
El tercer tipo, el que quema, tiene mucho elemento terroso, y 3
es ms cercano al fuego que a la llam a; as que deja indicios
perceptibles de fuego, que se adhieren a los objetos alcanzados.
Desde luego, no nos llega ningn rayo sin fuego, y no obstante
llamamos propiam ente de fuego al que deja impresas huellas
claras de Incandescencia porque quema o chamusca. Quem a 4
de tres maneras: sopla en la superficie y produce daos leves,
carboniza o hace arder. Todos ellos queman, pero difieren en

1 Es sta la clasificacin cientfica de los rayos que, con matices distintos,


puede referirse a A r is t., Meteor. 371a, 18-24, y que tam bin encontram os en
P lin . 2, 137, au n q u e centrada m s en su naturaleza : sicca, hmida, clara, que en
sus consecuencias, como el pasaje de Sneca.

[91]
NATVRALIVM QVESTIONVM LIB. II

combustum est, utique et ustum est; at quod ustum est, non


5 utique combustum est. Item quod accensum est, potest enim
illud ips transitu ignis exussisse,
quis nescit uri quidem
nec ardere, nihil autem ardere quod non et uratur? Vnum hoc
adiciam: potest aliquid esse combustum nec accensum, potest
6 accensum esse nec combustum. Nunc ad id transe genus
fulminis quo icta fuscantur; hoc aut decolorat aut colorat'.
Utrique distinctionem suam reddam : decolratur id cuius
color uitiatur, non m utatur; coloratur id cuius alia fit quam
fuit facies, tam quam caerulea uel nigra uel pallida.

41 Haec adhuc Etruscis philosophisque communia sunt. Iri


illo dissentiunt quod fulmina a loue dicunt mitti et tres illi
manubias dant. Prima, ut aiunt, monet et placata est et ipsiuS

5.2 exussisse N : ussisse cett. 3 u num : unde N 4 nec: quod non sit ajj
potest 5 com bustum om. 6.2 icta: ita L 4 fit: sit L 5 uel
om. N uela om. Q,
41 1.2 illo: illud H P Q J illis Z a lo u e : nouem H ZPLN Q J dicunt':
iudicant ZL illi om. L ap 3 p rim a : p. autem N
40, 4 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Il 41', 1

su clasificacin y en la m anera de hacerlo. Todo lo que queda


carbonizado no deja, de todos modos, de estar quem ado; en
cambio, lo que se ha quemado no tiene por qu resultar car
bonizado. Asimismo, lo que ha prendido en efecto, puede 5
haberlo quemado el fuego al pasar simplemente quin igno
ra que se quem a y no arde, y que no arde nada que no se que
me tambin? Aade nicamente esto: un objeto puede quedar
carbonizado y no arder; puede arder y no carbonizarse. Ahora 6
paso a un tipo de rayo que chamusca los objetos que alcanza:
los colorea o los decoloia. Te voy a explicar la diferencia entre
uno y otro: se decolora el objeto cuyo color se altera, no cam
bia; se colorea el objeto cuyo aspecto se hace distinto al que
tena, como azul oscuro, negro o amarillento .

Lo dicho hasta ahora es comn a los etruscos y a los fil- 41


sofos. Disienten en que dicen que los rayos son enviados por
Jpiter y le atribuyen tres lanzam ientos2. El primero, segn

1 Cf. A m d r , J . , o . c ., pp. 164-167 y 139-147.


2 Es interesante la versin que de las creencias etruscas hace P li n . 2,82 : Latet
Itlcmsqiic magna raeli adsectatianc conpertum n principibus doctrinae utris (los Babilonios,
segn Beaujeu, ed. c.) superiorum trium siderum ignes esse qui decidui ad terras fu lm i
num nomen habeant, sed maxime ex his medio loco siti ... ideoque dictum louem fulmina iacu-
lari. P to lo m ., Tetrabl. 1,5 atribuye esta doctrina a los caldeos. Se trata de la co
nexin del origen de los rayos con los planetas S aturno y M arte, fros y secos y
J p ite r, hm edo y clido (vase W e n s to c k , o. c., pp. 133-4). P a v l . F e s t. 129M
hace una exposicin sim ilar reducida.
E n C ic., Diu. 1, 35 aparecen los etruscos como intrpretes de la significacin
de los rayos, y asimismo en P l in . 2, 138. El pasaje de Plinio: Tuscorum litterae nouem
deos emittere fulmina existimant, hace pensar a W einstock que la lectura correcta
sea nouem ... Ioui, y p o r ella se inclina (o. c., p. 125). N o m e parece aceptable, ya
que se trata no de nouem fulm ina sino dos, los rayos en el texto de Plinio son once.
P l in . 2, 138: louem trina iaculari. Cf. F e st . 129M.

[9 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

louis consilio m ittitur. Secundam m ittit quidem Iu piter, sed


ex consilii sententia, duodecim enim deos aduo cat; hoc fulmen
boni aliquid aliquando facit, sed tunc quoque non aliter quam
2 u t noceat; ne prodest quidem im pune. T ertiam m anubiam
idem Iu p ite r m ittit, sed adhibitis in consilium diis quos supe
riores et inuolutos uocant, quia u astat in quae incidit et utique
m u tat statum p riu atu m et publicum quem in u en it; ignis enim
nihil esse quod fuit patitur.

42 In his prim a specie si intueri uelis, errat antiquitas. Quid


enim tam imperitum est quam credere fulmina e nubibus
Iouem mittere, columnas, arbores, nonnum quam statuas suas
petere, uti, impunitis sacrilegis percussoribus incendiariis, pe
cudes innoxias feriat, et ad summum consilium a loue uocari
deos, quasi in ipso parum consilii sit? illa laeta esse et placata
fulmina quae solus excutiat, perniciosa quibus mittendis maior
2 turba numinum intersit? Si a me quaeris quid sentiam, non
existimo tam hebetes fuisse u t crederent Iouem iniquae uolun-
tatis aut certe minus pm tum . V trum enim tunc cum emisit

1.4 quidem om. N sed om. Z 5 sententia: scientia N 2.2 consilium:


consiliis Z 3 et inuolutos om. H N J2 in om. L q u ae: quam P in
cidit: includit H Z P L N V p in n ititu r Garrot! ol om. utique T .N F ,: ui

que H Z P Q J inique AV(3 5 fuit: sit LNQJYV2 sic D G M


42 1.1 intueri antiq u itas: intuere r e lu t rudis antiquitas errat ZL 4 per
cussoribus incendiariis Schultess Gercke: percussis ouibus, incensis aris codd. 5 ad
^uram um consilium ego: ad suum sumi consilium Z L ad suum concilium (con
cilium suum N Q J ) N Q J a W D 2G2 ad suum H D C 1 adsumi in consilium Cas-
tigl. Oltr. a lo u e uocari N : aduocari a a loue cett. 6 sit: sit aduocari
illa: tria L 7 quibus 2.4 quibus om. D 8 intersit: interfuit
H ZPN Q j interfluat 2.1 a om. H Z P L N Q J 2 iniquae: u t quae ZPL
a u t n o n aeque (neque C) BVYVl C M 3 a u t certe m inus peritum ego: a u t certe
minus p aratu m H Z P N Q J a u t certe m inus p a ra tu m esse ante m anus Deri-
tum esse L au t certae minus peritiae Oltr. u tru m enim : uerum si aW *CM
u tru m W 2 cum om. aC M W

[93]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Il

dicen, advierte y es pacfico, enviado por propia decisin de


Jpiter. El segundo, desde luego, lo enva Jpiter, pero si
guiendo la opinin del rgano consultivo. En efecto, convoca
a los doce dioses1. Este rayo, de vez en cuando, hace algo bueno,
pero, aun as, no deja de producir daos. No reporta beneficios
impunemente. El tercer lanzamiento lo enva el mismo Jpi- 2
ter, pero despus de rodearse para tom ar la decisin de los
dioses que llaman superiores y velados, porque asla el terreno
sobre el que cae, y sobre todo porque cambia la situacin de
los individuos y sociedades que alcanza; en efecto, el fuego
no permite que siga existiendo nada de lo que exista.

A primera vista, en estos fenmenos, si se observan con 42


atencin, se equivoca la antigedad. En efecto, qu es menos
cientfico que creer que Jpiter enva los rayos desde las nu
bes, que alcanza columnas, rboles, incluso a veces sus pro
pias estatuas, de tal modo que, dejando impunes a sacrilegos,
asesinos, incendiarios, hiere a inofensivos rebaos?, y creer
que Jpiter convoca a los dioses para tom ar una decisin im
portante, como si en l mismo hubiera poca capacidad de de
cisin?, y creer que son fecundos y pacficos los rayos que l
lanza poi su propia cuenta, dainos aquellos que, para enviar
los interviene mayor cantidad de dioses? Si me preguntas qu 2
opino, no considero que hayan sido tan obtusos que creyesen
en la mala voluntad de Jpiter, o no reconociesen su capa
cidad. En efecto, una de dos: en el momento en que lanz sus

1 Cf. V arr. ap. A r n ., Adu. nat. 3, 4 0 : hos Comentes et Complices Etrusci ...
nominant quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem feminas, nominibus ignotis
et miserationis parcissimae. Son los D i Consentes de A v g ., Ciu. Dei 4, 23. Segn W ein -
s o o k (o. c.. p. 128) pueden identificarse con los adorados en Ate
nas desde 522 a. C. y en R om a desde 217 a. C.

[93]
42, 2 NATVRALlVM OVAESTIOVM LIB'. II 43, 2

ignes quibus innoxia capita p ercuteret, scelerata transiret,


3 noluit iustius m ittere an non successit? Q uid ergo secuti sunt,
cum haec dicerent? Ad coercendos im peritorum anim os sapien-
tissimi uiri iudicau eru n t ineuitabilem m etum , u t aliquid supra
nos tim erem us. V tile erat in ta n ta audacia scelerum esse a d
uersus quod nemo sibi satis potens u id eretu r; ad conterrendos
itaque eos quibus innocentia nisi m etu non placet posuerunt
supra cap u l uindicem , ct quidem arm atum .

43 Q uare ergo id fulmen quod solus Iu p iter m ittit placabile


est, perniciosum id de quo d eliberauit et. quod aliis quoque
diis auctoribus misit? Q uia Iouem , id est regem, prodesse
etiam solum oportet; ncere non nisi cum. pluribus uisum est.
2 D iscant hi; quicum que m agnam in te r homines adepti sunt
potentiam , sine consilio ne fulm en quidem m itti; aduocent,
considerent m ultorum sententias, nociturum tem perent, hoc
sibi prponant-, ubi aliquid percut debet; ne Ioui quidem
suum satis esse consilium.

2.4 scelerata transiret om. transiret: t. an AV t. aut 5 an: a u t


3.2 im peritorum : im peratorum N 3 m etum : m otum H P N Q J 5 conter
rendos PLA : conferendos cohcrcendos N conuertendos Q_ 6 m etu:
m etum L
43 1.1 ergo id: id solum id ergo solum W 2 quod: quod eos L solus
om: 2.1 h i: inquid L * 2 potcntim : sapientiam H P Q J A potestateni
ZL 3 sententias; n o citurum : seritentiis placita 5 suum a(3
42, 2 CUESTIONES NATURALES'.-LIB . II 43', 2

rayos y alcanzaron a seres inofensivos, pasando a los malvados


de largo, o no quiso lanzarlos de acuerdo con un criterio de
justicia, o no lo consigui. Entonces, qu perseguan al decir 3
esto? Hombres muy sabios juzgaron que el miedo era im
prescindible para mantener en un puo el espritu de los igno
rantes, para inspirarnos el temor de algo por encima de nos
otros. Era til, en medio de tanto atrevimiento en los crmenes,
que existiera algo contra lo cual nadie se creyese lo bastante
poderoso. As que, para aterrar a quienes no admiten la ino
cencia si no es con miedo, pusieron un vengador sobre u ca
beza, y por cierto, armado .

: -y

Entonces, por qu el rayo que enva Jpiter por su cuenta 43


es suave, pernicioso el que fue objeto de deliberacin y tam
bin el que envi bajo la responsabilidad de otros dioses?
Porque es justo que Jpiter, es decir, el rey, haga el bien in
cluso por su cuenta, que no perjudique ms que cuando lo ha
decidido en unin de otros muchos. Que aprendan todos los 2
que han conseguido gran poder entre los hombres: ni siquiera
se lanza un rayo sin previa consulta ; que convoquen asambleas,
que sopesen las opiniones de m ucha gente, que suavicen lo que
va a causar dao, que pongan ante sus ojos que, cuando hay
'que asestar un golpe, ni siquiera a Jpiter le bast su propi
decisin.

1 Vase la distinta actitud que an te u n a invencin d e este tipo adopta


Lucrecio. La coincidencia en la apreciacin, aunque desde puntos de vista opues
tos, indica q u e se trata de algo m s que de una tendencia abusiva a las interpre-
taciones racionalistas y alegorizantes, como dice O ltram are. L V cr. 5, 1218 y Ce.,
N at. deor. 2, 14.

[94]
44, I NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 45, 2

44 In hoc quoque tam im periti non fuerunt u t Iouem existi


m arent tela m utare. Poeticam istud licentiam decet:
Est aliud leuius fulm en, cui dextra Cyclopum
Saeuitiae flam m aeque minus, m inus addidit irae;
T ela secunda uocant superi.
2 Illos uero altissimos uiros error iste non tenuit u t existim a
rent Iouem m odo (grauioribus, m o d o ) leuioribus fulminibus et
lusoriis uti. Sed uolu eru n t adm onere eos quibus aduersus pec
cata hom inum fulm inandum est non eodem m odo om nia esse
percutienda; quaedam stringi debere, quaedam effligi ac
distringi, quaed am adm oneri.

45 Ne hoc quidem crediderunt Iouem , qualem in C apitolio et


in ceteris aedibus colimus, m ittere m anu sua fulm ina, sed
eundem quem nos Iouem intellegunt, rectorem custodem que
uniuersi, anim um ac spiritum m undi, operis huius dom inum
2 et artificem, cui nom en om ne conuenit. Vis illum fatum uoca-
re, non errabis; hic est ex quo suspensa sunt om nia, causa
causarum . Vis illum prouidentiam dicere, recte dices; est
enim cuius consilio huic m undo prouidetur, u t inoffensus
exeat et actus suos explicet. Vis illum n atu ram uocare, non
peccabis; hic est ex quo n ula sunl om uia, cuius spiritu uiuim us.

1.3 Ovid., Metam. 3, 305-7

44 1.1 lu eru n t: fuerint L 2 istud: illud N 4 m inus2 om. LfJ 2.1 te


nuit: detinuit N 2 modo om. grauioribus, modo suppi. Fickert Gercke
5 stringi: frangi quaedam 6 distringi om. Z effligi Leo: eligi Q J
adelegi L elegi cett. affligi fori. 6 distringi P E : disti L distingui cett.
45 1.1 Iouem : I. quidem D C W 2 esse M W 1 2 aedibus: sedibus N * sua om.
HZp * 5 conuenit: conueniet Z L 2.1 illum : illud N 3 illum : illud N
recte: rectissime L * dices: dicis H Z PL N O JA V (3 4 enim om. P inof
fensus: inoffensis Z L in confisus inconcussus (3 5 n atu ram : n a tu ra L
6 hic est: est enim

[95]
44, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 45, 2

En este aspecto tam poco fueron ta n ignorantes que con- 44


sideraran que J p ite r cam b iab a los proyectiles. Esto va bien
a la licencia potica

Existe otro rayo ms suave, en el que la m ano de los Cclopes


puso menos crueldad, menos llam a, m enos ira.
Los dioses superiores lo llam an arm a de segunda 1.

Pero en aquellos hom bres profundos no hizo presa el error de 2


considerar que J p ite r usab a unas veces rayos ms violentos,
otras veces m s suaves y como de jugu ete, sino que quisieron
advertir a los encargados de lan zar rayos contra los defectos
hum anos que no todos los defectos deben ser castigados del
mismo modo. Q ue unos deben ser arrancados, otros com bati
dos y obstaculizados; otros recibir u n a am onestacin.

Ni siquiera creyeron que J p ite r, tal como lo veneram os 45


en el C apitolio y en los dem s templos, enve los rayos con
su m ano, sino que entienden u n J p ite r igual al nuestro, rec
to r y guard in del universo, alm a y vida del m undo, seor
y artfice de esta obra, a quien conviene todo nom bre i. Quie- 2
res llam arle hado? No te equivocars; l es de quien todo
depende, la causa de las causas. Quieres darle el nom bre de
providencia? Se lo dars con p ro p ied ad ; en efecto, es por su
decisin por lo que se vela por este m undo, p a ra que salga
sin tropiezo y desarrolle sus actividades. Quieres llam arle
n a tu raleza? No te equivocars. l es de quien ha nacido todo,

1 Cf. C e., Diu. 43: Non enim te puto esse eum, qui Ioni fulmn fabricatos esse
Cyclopas in Aetna putes.
2 Cf. I praef. 13 ss.

[95]
45, 3 N A T y RA LlyM OVAESTIONVM LIB.. II 47, t

3 Vis illum uocare m undum , non falleris; ipse enim est hoc
quod uides totum , partibus suis inditus, et se sustinens et sua.
Idem Etruscis quoque uisum est, et ideo fulm ina m itti dixerunt
a loue q uia sine illo nihil geritur.

46 At q u are Iu p iter a u t ferienda transit a u t innoxia ferit?,


In m aiorem m e quaestionem uocas, cui suus dies, suus
locus dandus est. In terim hoc dico fulm ina non m itti a loue,
sed sic om nia esse disposita u t etiam quae ab illo non fiunt
tam en sine ratione non fiant, quae illius est. N am etiamsi
Iu p iter illa nunc non facit, Iu p iter fecit u t fierent. Singulis
non adest ad om ne, sed m anum et uini et causam omnibus
dedit.

47 H uic illorum diuisioni non accedo. A iunt au t perpetua


esse fulm ina, a u t finita, a u t prorogatiua. P erpetua, quorum
significatio in totam p ertinet u itam nec u n am rem denuntiat
sed contextum rerum p er om nem deinceps aetatem futurarum
com plectitur; haec sunt fulm ina quae p rim a accepto p a tri
monio et in nouo hom inis au t urbis statu fiunt. Finita ad diem

3.2 totu m : t. totus t. totis B t. quod uides totus V et2: u i a p 3 ful


m ina om. H N dixeru n t: dixerit L 4 illo: eo N geritur: agitur N
46 1.1Iu p iter om. P aut1 om. PA V p 2 uocas: euocas J* 3 non om.
P 4 u t: u t ea 5 fiant: fiunt N 6 Iu p ite r2
non 7 adest om. H Z P L N Q J sed: et L N Castigl. m anum : m. om
nibus Q J
47 1.2 a u t1: autem N prorogativa : p ro ro g atu ra prerogatiua H L perro-
gatiu a P 3 p ertin et: p erm anet L rem : r. id H Z P Q JccW 2D C de
n u n tiat: en u n tiat H P Q Ja W ^ D C 1 4 reru m : r. om nium N deinceps:
deinde O J 1 6 urbis Fortun. : orbis codd. fiunt Gercke: fiant codd.
CUESTIONES NATURALES.-L IB . U

aquel gracias al que vivimos. Quieres llam arle universo? 3.


No te engaars. En efecto, l mismo es este todo que ves m e
tido en todas sus partes, sostenindose a s mismo y a todo
lo que le pertenece. Lo mismo pareci tam bin a los etruscos
y, por eso, dijeron que los rayos eran enviados por Jp iter,
porque n ad a se lleva a cabo sin l.

A hora bien, por qu J p ite r deja de lado los seres dig- 46


nos de castigo y hiere a los ms inofensivos?. M e llevas a
un problem a ms grave, al que hay que fijar u n da adecuado,
u n m om ento adecuado 1. E n tretan to digo lo siguiente : los ra
yos no son enviados p o r J p ite r, sino que las cosas estn dis
puestas de m odo que, incluso las que no surgen de l, no se
realizan sin contar con u n a razn, razn que le es propia. Pues
aunque J p ite r no las hace ahora, J p ite r hizo que se reali
zaran. No atiende, en todos los aspectos, a cada hom bre en
particular, pero les dio medios y razn de ser a todos ellos.

No me sumo a la divisin de e llo s2. D icen que los rayos 47


son perpetuos, de d uracin finita o prorrogables. Perpetuos,
cuyo valor significativo atae a la vida entera, y no anuncian
un solo hecho, sino que ab arcan la serie de hechos que van a
suceder a lo largo de toda una vida; stos son los rayos que
prim ero se originan al recibir u n patrim onio, y en u n a nueva
situacin de u n hom bre o u n a ciudad 3. Los de duracin finita

1 Son riiuchas Jas ocasiones en que habla de diferir el tratam iento de un


aspecto; au n qu e puede referirse al De prou., no quiere esto decir que tenga, en
cada caso, la intencin definida de hacerlo.
3 Los etruscos.
3 U n o de los com ponentes de esta divisin en P l in . 2, 139, aunque bajo
otra designacin: Vocant et familiaria in totam uitam fatdica, quae primam Jiunt familiam
suam cuique indepto. Ceterum existimant non ultra decem annos portendere priuata ... pu
blica non ultra tricesimum annum...

[?6]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

u tique respondent. Prorogatiua sunt quorum m inae differri


possunt, auerti tollique non possunt.

48 D icam quid sit q u are huic diuisioni non consentiam. N am


et quod perp etu u m u o can t fulm en finitum est aeque enim
ad diem respondet nec ideo m inus finitum est quia m ulta
significat ; et quod proro g atiu u m u id etu r finitum est nam
illorum quoque confessione certum est quousque im petretur
dilatio; p riu a ta enim fulgura n egant u ltra decim um annum ,
publica u ltra tricesim um posse differri; hoc m odo et ista
finita sunt, quia u ltra quod non pro ro g en tu r inclusum est .
O m nium ergo fulm inum et omnis euentus dies stata sit; non
potest enim ulla incerti esse com prehensio.
2 Q.uae inspicienda sint in fulgure, passim et uage dicunt,
cum possint sic diuidere quem ad m o d u m ab. A ttalo philosopho,
qui se huic disciplinae dediderat, diuisa sunt, u t inspiciant
ubi factum sit, quando, cui, in q u a re, quale, q uantum . H aec

48 1.2 aeque - 3 est om. H N enim : e. talia 3 respondet . : respon


den t codd. respondens Gercke m ulta: m ultum 4 significat: significant
u id etu r: dicitu r N B 5 confessione: confusione Z LA V W D C im
p etretu r: im p etratu r H P Q J 8 non om. 9 ergo: igitur Q J stata:
statu ta 2.1 d icu n t: d icu n tu r N 3 d ediderat: dederat cre
d iderat P 4 factum : fatum L in: om. Z N ubi Q J

[9 7 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

responden a u n d a en concreto. Son prorrogables aquellos


cuyas am enazas pueden diferirse, no p ueden ser alejadas ni
elim in a d a s1.

T e dir qu razn tengo p a ra no estar de acuerdo con esta 48


divisin. Es que el rayo que llam an perpetuo es de duracin
tam bin finita en efecto, de igual m odo d a la respuesta p ara
u n da, y no es menos finito porque tenga m ltiples significa
ciones, y el que parece prorrogable es de duracin finita,
pues, tam bin, segn confesin de aqullos, est determ inado
cul es el alcance de la dem ora. En efecto, dicen que los rayos
que afectan a la vida p riv ad a no pueden ser diferidos ms de
diez aos, los relativos a la vida del estado m s de trein ta 2.
D e esta m anera, tam bin stos son de duracin finita, porque
est im plcito que no se prorroguen m s all de este lmite.
P or tanto, hay que suponer que est fijada la fecha de todos
los rayos y de todos los acontecim ientos; en efecto, no puede
existir ordenacin n inguna de lo inseguro.
Q u es lo que h ay que considerar en los rayos lo dicen de 2
m an era vaga en diversos pasajes, aunque podran dividir la
m ateria de igual m odo que la dividi A talo el filsofo, que se
h a b a dedicado a esta ciencia, p ara analizar dnde se p ro d u
je ro n , cundo, en qu ocasin, de qu tipo, de qu tam ao 3.

1 Cf. P l i n . 2 , 139.
2 P li n . 2 , 139 donde se percibe u n a diferencia acusada con el texto de
Sneca, ya que los diez y trein ta aos en Plinio se refieren a la duracin del efecto
del rayo privado y pblico respectivam ente. Segn W einstock (o. c., p. 137) es el
texto de Sneca el que parece m erecer m ayor crdito.
3 Atalo es citado p o r Sneca en sus cartas con m ucha frecuencia. D e la
lectura de stas se concluye la enorm e influencia que sobre Sneca ejerci en su
infancia.

[9 7 ]
48, 2 NATVRALIVM ^VAESTIONVM LIB. II 49, 3

si digerere in partes suas uoluero, quid postea faciam ? In


im m ensa procedam .

49 N unc nom ina fulgurum quae a C aecina p o n u n tu r per


stringam et quid de eis sentiam exponam . Ait esse postula
toria, quibus sacrificia interm issa a u t non rite facta rep etu n tu r;
m onitoria, quibus docetur quid cauendum sit; pestifera, quae
m ortem exilium que p o rte n d u n t; fallacia, quae p er speciem
alicuius boni nocent d a n t consulatum m alo futurum geren
tibus et hereditatem cuius com pendium m agno luendum sit
incom m odo ; ostentanea, quae speciem periculi sine periculo
2 afferunt; perem ptalia, quibus tolluntur priorum fulm inum
m inae; attestata, quae prioribus consentiunt; atterranea, quae
in cluso fiu n t; o bruta, quibus iam prius percussa nec procurata
feriu n tu r; regalia, cum forum tan g itu r uel com itium uel p rin
cipalia urbis liberae loca, q uorum significatio regnum ciuitati
3 m in atu r; inferna, cum e terra exiliuit ignis; hospitalia, quae

2.5 q u id : quod ZV 6 im m ensa: im m ensum ZLa(3 im m ensam Q J 1


49 1.1 perstringam Pine. Gercke'. aperte stringam (stingam L stringuam Q J
codd. 2 ait : ait illa N 3 non om. Q_ 7 et : et haec L 8 ostentanea
Schnieisser Gercke. dem ptanea O J dentanea cett. uidentanea Alex. 2.1 pe
rem ptalia: perem italia H Z P Q J 2 atterran e a L N : atertanea H Z P Q W 2G2
att(-rt- P )ercauta 3 in cluso Z L N : incluso cett. 4 feriuntur: feruntur
LOT cum forum Haase Gercke: cum eorum H Z P L O J cum ab eisN quo
rum ui cett. uel1: au t ZL om. N uel2: a u t H Z O J 5 significatio: signi
ficatione H P Q J significationem N 6 m in atu r: m inuatur H Z L Q J 3.1 e
terra: extra N exiliuit: exiliit L exiliunt exiluit Castigl. ignis:
ignes

[9 8 ]
48, 2 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 49, 3

Si intento d istribuir esta m ateria en sus partes correspondientes,


qu voy a hacer despus? M e lanzara a u n terreno inmenso.

A hora enum erar los nom bres que C ecina pone a los ra- 49
yos y expondr lo que opino sobre ellos. D ice que son postula
toria 1 aquellos a los que se debe la repeticin de los sacrificios
omitidos o no celebrados de acuerdo con el ritu a l; monitoria
aquellos por los que se advierte qu es lo que hay que evitar ;
pestfera 2 los que an u n cian la m uerte y el exilio ; fallada los que
bajo apariencia de bien, perjudican conceden u n consulado
que va a suponer u n a desgracia p a ra quienes lo desem peen;
u n a herencia cuyo disfrute h a de ser pagado a costa de un
gran perjuicio ; ostentanea 3, los que d an sensacin de peligro
sin peligro; peremptalia 4, a los que se debe la elim inacin de las 2
am enazas de los rayos anteriores; attestata 5, los que confirm an
los anteriores; atterranea, los que se m anifiestan en u n sitio
cerrado; obruta, los que hieren los objetos ya antes alcanzados
p or el rayo y no conjurados; regalia, cuando resulta alcanzado
el foro, el comicio o los lugares principales de u n a ciudad libre ;
su valor significativo am enaza a la ciudad con u n a m onar
q u a; inferna, cuando el fuego h a saltado de la tierra; hospitalia, 3

1 P a v l . F est . 245M : Postulatoria fulgura quae uotorum (<a)ut sacrificiorum spre


tam religionem desiderant.
2 Ib id . : pestifera quae mortem, aut exilium ostendunt.
3 S e r v . j A d Aen. 8,429: sane fulmen triplici praeditum potestate est, est ostenta-
torium, peremptorium, praesagum.
4 P a v l . F e s t. 216M : Peremptalia fulgura f Grapusj ait uocari quae superiora
fulgura, ut portenta, ui sua perimant duobus modis, prioribus tollendis, aut maiore manubia,
ut tertia secundae, secunda primae cedat. Nam ut omnia spernentur fulgure, sic ictum
fulgur manubiis uinci.
5 Idem . 12M : Adtestata dicebantur fulgor a, quae iterato fiebant, uidelicet signifi
catione priorum adtestantia.

[9 8 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

sacrificiis ad nos Iouem arcessunt et, ut uerbo eorum molliore


utar, inuitant sed non irasceretur inuitatus; nunc uenire
eum magno inuitantium periculo affirmant ; auxiliaria,
quae inuocata sed aduocantium bono ueniunt.

50 Quanto simplicior diuisio est qua utebatur Attalus noster,


uir egregius, qui Etruscorum disciplinam Graeca subtilitate
miscuerat: ex fulminibus quaedam sunt quae significant id
quod ad nos pertinet, quaedam aut nihil significant aut id
2 cuius intellectus ad nos non peruenit. Ex his quae significant
quaedam sunt laeta, quaedam aduersa, (quaedam m ixta),
quaedam nec aduersa nec laeta. Aduersorum hae species sunt:
aut ineuitabilia mala portendunt, aut euitabilia, aut quae
minui possunt, aut quae prorogari. Laeta aut mansura signi-
3 ficant, aut caduca. M ixta aut partem habent boni, partem
mali, aut m ala in bonum, bona in malum uertunt. Nec aduersa
nec laeta sunt quae aliquam nobis actionem significant qua.
nec terreri nec laetari debemus, ut peregrinationem in qua
nec metus quicquam nec spei sit.

51 Reuertor ad ea fulmina quae significant quidem aliquid


sed quod ad nos non pertineat, tam quam iterum eodem anno
idem fu tu ru m fulm en quod factum est. Nihil significatu fui-

3.2 molliore Z L N : m olliori cett. 3 sed non : se dom ino L Q J W 2D C M irasc


eretur L W Gercke: irascentur D G M nasceretur cett. inuitatus: inuitus E
Weinstock eu m : cum ZLN A V p 4 inuitantium : insultantium H Z P L O J
assultantium N
50 1.4 ad om. Q_ a u t1: autem Q J W 1 om. N 5 non om. Q J a p 2.2 q uae
d am m ixta suppi. Gronov. Haase 5 possunt: possint Z significant: sunt
AVp 3.2 b onum : b. au t H P Q J a p bona: aut bonum N 3 sunt om.
N 4 terreri: terreni L u t: a u t H Z L Q J V fl 5 sit: fit H P
51 1.1 ea: illa N 2 non: nihil N iterum : uitrum B utrum 3
idem : i. hom inum H Z P L Q J fu tu ru m : f. sit fulmen quod: ful-
m enque H Z N fulm ina om. P

[99]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

los que llaman a presencia nuestra a Jpiter por medio de sa


crificios y, para emplear una palabra suya ms suave, lo in
vitan pero invitado, no se enojara; ahora bien, afirman
que acude con gran peligro de los que lo invitan; auxiliaria ,
los que invocados acuden, pero para bien de los que invocan.

Cunto ms sencilla es la divisin que utilizaba nuestro 50


Atalo, hombre notable, que haba mezclado la ciencia de los
etruscos a la sutileza griega: entre los rayos hay unos que nos
dan un significado que nos atae; otros que no tienen ningn
significado, o lo tienen tal que su comprensin no llega a nos
otros. Entre los que tienen un significado, unos son favora- 2
bles, otros adversos, otros a medias, otros ni adversos ni favo
rables. stos son los tipos de los adversos: anuncian daos
inevitables o evitables; o daos que pueden disminuir o dife
rirse. Los favorables significan situaciones que van a durar o
son perecederas. Los mixtos tienen una parte de bueno y parte 3
de malo, o bien transforman lo malo en bueno, lo bueno en
malo. Y no son adversos ni favorables los que nos sealan al
guna actividad de la que no debemos aterrarnos ni alegrarnos,
como un viaje al extranjero, en el que no puede haber miedo
ni ilusin alguna.

Vuelvo a los rayos que tienen un significado, pero que no 51


nos atae a nosotros, como por ejemplo, que un rayo otra vez
en el mismo ao advierta que va a repetirse el mismo rayo
que ha tenido lugar 1. No tienen significado alguno, o escapa

1 P a v l. Fest. 2 8 9 M : Renouatiuum fu lg u r uocatur cum ex aliquo fulgure functio fieri


coepit, si factum est simile fu lg a r quod idem significet. Quiz a este mismo se refiera la
clasificacin de P l i n . 2 , 1 4 1 : ...eo profecit scientia, ut uentura alia finito die praecinat,
et an peremptura sint aut prius alia fa c t a quae lateant, innumerabilibus in utro publicis pri-
uatisque experimentis.

[99]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

mina aut id cuius notitia nos effugit, ut ilia quae in uastum


mare sparguntur aut in desertas solitudines; quorum signifi
catio uel nulla est uel perit.

52 Pauca adhuc adiciam ad enarrandam uim fulminis. Quae


non eodem modo omnem materiam uexat. Valentiora, quia
resistunt, uehementius dissipat; cedentia nonnum quam sine
iniuria transit: cum lapide ferroque et durissimis quibusque
confligit, quia uiam necesse est per illa impetu quaerat, itaque
facit qua effugiat; at teneris et rarioribus parcit, quam quam
flammis opportuna uideantur, quia transitu patente minus
saeuit. Loculis itaque integris, ut dixi, pecunia quae in his
fuit conflata reperitur, quia ignis tenuissimus per foramina
occulta transcurrit, quicquid autem in tigno solidum inuenit
2 et contumax uincit. Non uno autem, ut dixi, modo saeuit, sed
quid quaeque uis fecerit, ex ipso genere iniuriae intellegis et
fulmen opere cognosces. Interdum in eadem m ateria m ulta
diuersa eiusdem fulminis uis facit, sicut in arbore quod aridis
simum urit, quod durissimum et solidissimum est terebrat et
frangit, summos cortices dissipat, interiores libros rum pit ac
scindit, folia pertundit ac stringit. Vinum gelat, ferrum et
aes fundit.

52 1.2 q u ia: q u ae 5 confligit: confligunt N illa: illam H Z C M im


petu om. a 6 facit: f. uiam q u a: quae H Z P L N Q J a t: ac HZAYV2
a W 2DG 1M 1 8 saeuit M 2 E ram . Gercke: uenit codd. 9 fuit: fuerat
10 autem : et A an te L inuenit et : inuenitur L 11 uincit:
2.1 dixi, m odo: dixim us N saeuit: uenit 2 genere iniuriae om.
4 eiusdem om. N 6 libros: 1. in p arte interioris PZ 1. in p arte interioris arbo
ris cett. dei. Opsop. 7 uin um : hum um L a D 'C M 1 hum um uinu m W 1

[100]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II

al conocimiento su significado, los rayos que se esparcen por


el ancho m ar o en los desiertos solitarios; su significacin es
nula o desaparece x.

Todava aadir unas cuantas cosas para describir la fuer- 52


za del rayo. sta no m altrata de igual modo todo tipo de ma
teria. Deshace con mayor violencia los objetos ms fuertes,
porque oponen resistencia ; alguna vez atraviesa sin perjudicar
los los objetos que ceden. Entra en conflicto con la piedra y
el hierro y todas las materias ms duras, porque es necesario
que busque paso a travs de ellas con todo su empuje y, por
tanto, se procura un camino por donde escapar; pero perdona
las materias blandas y ralas, aunque parezcan ms adecuadas
para la llama, porque al existir un paso claro se ensaa menos.
As que, como he dicho, se encuentra en cofrecillos intactos2
el dinero, que estuvo en ellos, fundido, porque el fuego, de gran
sutileza, atraviesa los agujeros invisibles y vence todo lo slido
y resistente que encuentra en el interior de la madera. Y no se 2
ensaa, como he dicho, de una sola m anera, sino que se da
uno cuenta de qu clase de violencia ha ejercido por el tipo
mismo de perjuicio: se reconoce el rayo por sus efectos. De tanto
en tanto la energa de u n mismo rayo provoca en un mismo
cuerpo fenmenos muy distintos; as, por ejemplo, en el rbol
quema las partes ms secas, horada y rompe las partes ms
duras y slidas, hace desaparecer la corteza superficial, rompe
y desgarra las capas del lber, agujerea y pela las hojas. Hiela
el vino, funde el hierro y el cobre.

1 C e., Diu. 2, 45: Quid enim proficit cum in medium mare fulmen iecit? Quid
cum in altissimos montes, quod plerumque f i f Quid cum in desertas solitudines? Quid cum
in earum gentium oras in quibus haec ne obseruantur quidem? Cf. L v c r . 6, 396-422.
2 Cf. I I 31,3.

[100]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

53 Illud est mirum quod uinum fulmine gelatum, cum ad


priorem habitum redit, potum aut exanimat aut dementes
facit. Q uare id accidat quaerenti mihi illud occurrit. Inest
uis fulmini pestifera; ex hoc aliquem remanere spiritum in eo
umore quem coegit congelauitque simile ueri est; nec enim
alligari potuisset, nisi aliquod illi esset additum uinculum.
2 Praeterea olei quoque et omnis unguenti taeter post fulmen
odor est; ex quo apparet inesse quandam subtilissimo igni et
contra naturam suam acto pestilentem potentiam, qua non
icta tantum cadunt sed et afflata. Praeterea quocumque decidit
fulmen, ibi ociorem esse sulphuris certum est, qui, quia natura
grauis est, saepius haustus alienat.
3 Sed ad haec uacui reuertemur. Fortasse enim libebit osten
dere quam omnia ista a philosophia parente artium fluxerint.
Illa primum et quaesiuit causas rerum et obseruauit effectus
et, quod in fulminis inspectione longe melius est, initiis rerum
exitus contulit.

54 Nunc ad opinionem Posidonii reuertor. E terra terrenis-

53 1.2 potum : po tu N D 1 5 congelauitque: coagulauitque N gelauitque


ZLj3 enim om. N 6 nisi aliquod: uel aliquid Q J 1 2.1 olei: olet H Z P
L N JZ solet Q J 1 et: ex L taeter: tecum Q J 3 n atu ram suam Z L:
suam N n atu ram cett. pestilentem : pestilentiam PLN pestis lentam H
4 et om. H Z P L N Q J Castigl. afflata: sufflata Q J 1 5 n atu ra om. H
6 saepius: diutius Z 3.1 haec: hoc H N Q J P enim om. N libebit
om. Q 2 artiu m : sunt L om. fluxerint Millier: fluxerunt codd. 4 ful
minis: fulm inum Z longe om. B initiis: uitiis H Q J 1 in uitiis L
54 1.1 reu erto r: reu erta r Z

[101]
CUESTIONES NATUR ALES.-L IB . II

Es asombroso el que el vino helado por un rayo, cuando 53


vuelve a su estado anterior, deje exnimes o vuelva locos a los
que lo beben. Al preguntarme a m mismo por qu sucede esto
me viene una idea: el rayo lleva dentro una fuerza malsana;
es probable que quede algn efluvio de ella en el lquido, que
ha espesado y se ha helado. En efecto, no hubiese podido tra
barse, si no se le hubiera aadido algn vnculo. Adems, tam - 2
bin el olor del aceite o de cualquier perfume, despus que los
ha alcanzado el rayo, es desagradable; de donde resulta cla
ro que este fuego extremadamente sutil y lanzado en contra
de su natural, contiene cierta capacidad daina; debido a
ello, no slo caen los objetos alcanzados por l, sino tambin
los que reciben su soplo. Adems, dondequiera que ha cado
un rayo, es seguro que hay olor a azufre que, por su n atura
leza venenosa, enloquece muy a menudo a los que lo aspiran,
pero volveremos a estos problemas cuando estemos desocu- 3
pados. En efecto, quiz me parezca oportuno mostrar en qu
medida todas estas disquisiciones han salido de la filosofa,
madre de las ciencias. Ella investig por prim era vez las causas
y observ los efectos y, lo que es mucho mejor en la conside
racin de los rayos, compar con sus orgenes los resultados

Ahora vuelvo a la opinin de Posidonio 2. De la tierra y 54

1 O ltram are parece d a r u n sentido m aterial a initiis ... exitus: Il se peut


que Snque donne ici une valeur hautem ent philosophique lattention toute
particulire que les haruspices prtaient lentre de la foudre dans un corps et
sa sortie. N o lo creo probable, ya que la designacin de philosophia como parens
artium, parece colocarla en su plano superior al resto de las ciencias, y en cuanto
tal vincularla a problem as de carcter m s general.
2 C e., Diu. 2 ,4 4 : Placent enim Stoicis eos anhelitus, qui frigidi sunt, cum fluere
coeperint, uentos esse; cum autem se in nubem induerint ... tum et fulgores et tonitrua existere;
si autem conflictu ardor expressus se emiserit, id esse fulmen. G f. L v c r . 6 , 2 7 1 -7 3 . No p a -

[101]
NATVRALIVM (VAESTIONVM LIB. II 55, 2

que omnibus pars um ida efflatur, pars sicca et fumida; haec


fulminibus alimentum est, illa imbribus. Quicquid in aera
sicci fumosique peruenit, id includi se nubibus non fert sed
rumpit claudentia; inde est sonus quem nos tonitrum uocamus.
2 In ipso quoque aere quicquid extenuatur, simul siccatur et
calefit; hoc quoque, si inclusum est, aeque fugam quaerit et
cum sono euadit, ac modo uniuersum eruptionem facit eoque
3 uehementius intonat, modo per partes et minutatim. Ergo
tonitrua hic spiritus exprimit, dum aut rum pit nubes, aut
peruolat; uolutatio autem spiritus in nube conclusi ualentis-
simum est atterendi genus. Tonitrua nihil aliud sunt quam
citi aeris sonitus, qui fieri, nisi dum aut terit aut rumpitur,
non potest.

55 --- Etsi colliduntur inter se, inquit, nubes, fit is quem desi
deras ictus. Sed non uniuersus, neque enim tota totis con
currunt, sed partibus partes; nec sonant mollia, nisi illisa duris
2 sint, itaque non auditur fluctus, nisi impactus est. Ignis,
inquit, demissus in aquam sonat, dum extinguitur. Puta
ita esse, pro me est; non enim ignis tunc sonum efficit sed

1.2 efflatur: affatur N afflatus L 4 includi: includit Q_ nubibus om. P


5 ru m p it : ru m p i L nos om. Q J
calet caluit L 3 uniuersum ZPAB: uniuersam cett. 4 m inutatim :
m uniant L 3.3 uolutatio: uolatio L ap 4 tonitrua: t. autem LA t. u t puto
Z quam 55.1.2 non om. N 5 qui: nisi L om. Q J Castigl. fieri:
ferri H Z P Q J terit: currit L
55 1.1 colliduntur: collidantur L 2 totis: artis O J 1 3 nec: non non
enim N 4 sint: su n t ZAV 2.2 P u ta : p u ta t H Z 2PNQ_J

[102]
54, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 55, 2

de todos los objetos terrestres se desprende una parte hmeda,


una parte seca de naturaleza similar al humo. Esta ltim a es
alimento de los rayos, aqulla de las lluvias. Todo lo seco,
similar al humo que llega a la atmsfera, se resiste a quedar
encerrado en las nubes; rompe todo lo que le encierra; de ah
viene el ruido que nosotros llamamos trueno. Tambin, todo 2
lo que se hace ms ligero, en el seno mismo del aire, se reseca
y se calienta al mismo tiempo; y tambin, si est encerrado,
busca de igual modo un escape y sale con ruido: unas veces
hace su evasin de golpe, y por ello truena con ms violencia;
otras veces lo hace por partes, y poco a poco. Por tanto, esta 3
corriente de aire da lugar a los truenos, bien cuando rompe
las nubes o cuando las atraviesa rpidam ente. La agitacin
de la corriente encerrada en una nube, es el tipo de rozamiento
ms potente. Los truenos no son nada ms que el sonido del
aire en movimiento; no puede producirse a no ser en el mo
mento que roza o estalla.

Con tal de que las nubes entren en colisin, dice, se 55


produce el impacto necesario. S, pero no es general; en
efecto, no choca la masa total de la nube con la masa total de
otra, sino una parte con otra; no producen sonido las m ate
rias blandas a no ser que choquen con las duras. As que no se
percibe el sonido del oleaje, si no ha chocado contra algo.
El fuego, dice, al ser introducido en el agua, produce un 2
sonido al tiempo que se extingue. Im agina que es as, es a
mi favor. En efecto, en ese caso, el ruido no lo produce el fue-

rece que la exposicin tcnica de este prrafo sea coincidente con la atrib u id a a
Aristteles en 12,4, puesto que aq u se atribuye im portancia fundam ental al he
cho de estar encerrado, y se prescinde de su accin externa, de roce.

[102]
NA.TVRALIVM QVAESTIONVM LIB, II

spiritus p er extinguentia effugiens. V t dem tibi et fieri ignem


3 in nube et extingu, spiritu nascitur et attritu. Quid ergo,
inquit, non potest aliqua ex his transcurrentibus stellis inci
dere in nubem et extingu? Existimemus posse aliquando et
hoc fieri; nunc naturalem causam quaerimus et assiduam,
non raram fortuitamque. Puta enim me confiteri uerum esse
quod dicis, aliquando post tonitrua emicare ignes stellis trans-
uersis et cadentibus similes, non ob hoc tonitrua facta sunt,
sed, cum hoc fieret, tonitrua facta sunt.
4 Clidemos ait fulgurationem speciem inanem esse, non
ignem; sic enim per noctem splendorem motu rem o(rum fie)ri.
Dissimile est exemplum. Illic enim splendor intra ipsam aquam
apparet; qui fit in aere erumpit et exilit.
56 Heraclitus existimat fulgurationem esse uelut apud nos
incipientium ignium conatum et prim am flammam incertam,
modo intereuntem, modo resurgentem; haec antiqui fulgetra
dicebant. Tonitrua nos pluraliter dicimus; antiqui autem
tonitrum dixerunt aut tonum hoc apud Caecinam inuenio,
facundum uirum et qui habuisset aliquando in eloquentia
2 nomen, nisi illum Ciceronis um bra pressisset . Etiamnunc
illo uerbo utebantur antiqui quo nos producta una syllaba

2.4 effugiens: exiens N 1 5 extingu: e. ex W D G e. et M 3.4 hoc: id ,


5 enim om. LNBV p confiteri om. N 8 sed sunt om. 4.1 Clide
mos: G. autem fulgurationem : f. et H P L Q J a 2 sic: dicit N
motu W 2D2C2 Fortun. Gercke. m otum H Z P N Q J m orum L om. cett. rem orum
fieri ego: rem orum uideri 2 rem orari Z rem orare H P L N Q .J rem orum
m icare Gercke rem orum rem orari Oltr. 4 qui : quid L hic A V fit : sic PQ,
quod AV
56 1.1 H eraclitus: H erodotus 2 conatum : conatus 4 pluraliter:
plurim i L 5 dix eru n t: dixerant H L Q J hoc: haec L Q J 6 et q ui E:
si cett. qui Muret Gercke aliquando om. 7 nom en: n. et pres
sisset: texisset N 2.1 E tiam nunc Z L : etiam num AV etiam non cell. 2 an
tiqui om. L syllaba om. P Q .J

[103]
CUESTIONES NATURA LES.-L IB . II

go, sino el soplo que escapa a travs de la m ateria que se ex


tingue. Voy a concederte que el fuego se origina en la nube
y en ella se extingue: nace debido al roce de la corriente de
aire. Entonces, dice, por qu no podra alguna de esas 3
estrellas fugaces incidir sobre una nube y extinguirse?. Acep
temos que alguna vez pueda ocurrir; ahora estamos investi
gando la causa natural y regular, no la rara y casual. En efecto,
imagina que yo reconozco que es verdad lo que dices, que
alguna vez depus de los truenos brillan fuegos semejantes a
estrellas que cruzan y caen; no es por esa razn por la que
que se originan los truenos, sino que, mientras sucede esto,
se originan los truenos. Clidemo dice que el relmpago es una 4
falsa apariencia, no un fuego; que, en efecto, as se origina
durante la noche un resplandor debido al movimiento de los
rem o s1. Es un caso sin semejanza, pues all el resplandor se
hace visible dentro del agua misma, el que se produce en el
aire, estalla y salta.

Herclito considera que un relmpago es, como en nues- 56


tro medio, el conato, la insegura y prim era llam a de los fuegos
al prender, tan pronta prxima a morir como a reavivarse.
Los antiguos los llam aban fulgetra 2. Nosotros decimos en plu
ral: tonitrua y los antiguos decan tonitrum o tonum
encuentro
esto en Cecina, hombre bien dotado y que hubiera gozado de
renombre alguna vez en la elocuencia, si la sombra de Cice
rn no hubiese pesado sobre l-. Todava ms, los antiguos 2
utilizaban la palabra que nosotros utilizamos con slaba larga.

1 E l m ism o ejem plo en A r is t ., Meteor. 370a, 14.


2 N o n . M a r c . 430M : fulgus ignis qui coruscat fulmine', unde et fulgetrae dicun
tur et fulgor. Cf. P lin . 2,112.

[103]
56, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 57, 4

utim ur; dicimus enim, ut splendere, sic fulgere; at illis ad


significandum hanc e nubibus subitae lucis eruptionem mos
erat correpta media syllaba uti, ut dicerent fulgere.

57 Quid ipse existimem quaeris; adhuc enim alienis opinio


nibus commodaui manum. Dicam. Fulgurat, cum repentinum
late lumen emicuit; id euenit ubi in ignem aer extenuatis nu
bibus uertitur, nec uires quibus longius prosiliret inuenit.
2 Non miraris, puto, si aera aut motus extenuat aut extenuatio
incendit; sic liquescit'excussa glans funda et attritu aeris uelut
igne destillat. Ideo plurim a aestate sunt fulmina quia pluri
mum calidi est; facilius autem attritu calidorum ignis existit.
3 Eodem autem modo fit fulgur, quod tantum splendet, et ful
men, quod m ittitur. Sed illi leuior uis alimentique minus est
et, ut breuiter dicam quod sentio, fulmen est fulgur intentum.
Ergo ubi calidi fumidique natura emissa terris in nubes incidit
et diu in illarum sinu uolutata est, nouissime erumpit et, quia
4 uires non habet, splendor est; at ubi illa fulgura plus habuere
m ateriae et m aiore im petu arserunt, non ap p arent tantum ,
sed decidunt.
Quidam existimant utique fulmen reuerti, quidam subsi-

2.4- significandum : significandam H L N Q J a p subitae lucis om. N 5 erat:


e. u t N u ti u t om. N
57 1.1 alienis: aliis N 2 com m odaui: com m endaui Q J 1 accom m odaui
3 aer om. H N W p 2.3 destillat Gercke. distillt codd. 4 calidi: cali
dior calor L 3.1 fulgur: fulgor Z P Q J < ^ splendet: fulget
2 m ittitu r: m en titu r Z P Q J 4 ubi om. I. 5 illarum : illorum H Z P L Q J B
erumpit: ru m p it Z 4.1 illa: ita L om. fulgura: figura N 2 arse
ru n t: asserunt Q J 1 4 Q uidam : quodam L a q. aliquando Z

[104]
56, 2 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

En efecto, nosotros decimos fulgre , como splendere, ahora bien,


aqullos acostumbraban a utilizar la slaba media breve, para
indicar ese estallar de una sbita luz en las nubes, de modo
que decan fulgre.

Preguntas qu pienso yo, personalmente; en efecto, hasta 57


ahora he dedicado mi atencin a las opiniones ajenas. Te lo
voy a decir: relampaguea cuando una luz repentina brilla
en un espacio amplio; sucede cuando el aire se transforma en
fuego, al rarificarse las nubes, y no tiene fuerza para saltar
ms trecho. No te asombras, creo, de que el movimiento rari- 2
fique el aire, ni de que ese proceso de Tarificacin lo inflame;
as, un proyectil, lanzado por una honda, se funde y gotea
debido al roce del aire, tal como lo hara por el fuego 1. Por
eso, en verano hay ms rayos, porque es mayor el calor y el
fuego prende con ms facilidad con el roce de materias calien
tes. Y se produce del mismo modo el relmpago, que slo res- 3
plandece, y el rayo que es lanzado. Pero la energa del pri
mero es inferior y menores sus reservas; en fin, para decirte
lo que opino en una palabra: el rayo es un relmpago intenso.
Por tanto, cuando una sustancia de naturaleza caliente y hu
mosa, que lia emanado de la tierra, incide sobre las nubes, y se
agita durante cierto tiempo en el seno de aqullas, al final sale
de all violentamente y, como no tiene fuerzas, es un resplan
dor. Ahora bien, cuando los relmpagos disponen de ms 4
m ateria y arden con mayor violencia, no slo se hacen visibles,
sino que caen desde lo alto. Algunos consideran que el rayo,
de todos modos, vuelve atrs; otros que se para cuando las

1 A ris t., Meteor. 341a, 18; L vc. 7,512: hide faces et saxa uolant, spatioqne solu
tae I Aeris et calido liquefactae pondere glandes.

[104]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

dere ubi alimenta praegrauauerunt et fulmen ictu languidiore


delatum est.

58 At quare fulmen subitum apparet nec continuatur assiduus


ignis? Q uia celere mirique motus simul et nubes rum pit et
aera incendit, deinde desinit flamma motu quiescente. Non
enim assiduus est spiritus cursus, ut ignis possit extendi. Sed
quotiens fortius ipsa iactatione se accendit,,fugiendi impetum
capit; deinde, cum Suasit et pugna desinit, ex eadem causa
modo usque ad terram profertur, modo ante dissoluitur, si
minore ui pressus est.
2 Q uare oblique fertur? Q uia spiritu constat spiritus
autem obliquus est flexuosusque , et quia natura ignem
sursum vocat, iniuria deorsum premit, incipit autem obliquum
esse iter, dum neutra uis alteri cedit et ignis in superiora
nititur, in inferiora deprimitur.
3 Q aare frequenter cacumina montium feriuntur? Quia
opposita sunt nubibus et e caelo cadentibus per haec, transeun
dum est.

59 Intellego quid dudum desideres, quid efflagites. Malo,


inquis, fulmina non timere cjuam nosse; itaque alios doce

4.5 praeg rau au eru n t: p u rg au erunt L 6 delatum : dilatum L


58 1.1 subitum : subito N 2 q u i a : e t L celere Gercke: celer est P 2L Q JA W 2C2
ceteruin est H Z L V D celorum est GXM calm N 3 incendit: incidit L
5 iactatione : actione L 6 capit : cadit L pugna : pugnare Kroll. eadem :
eodem Lp causa : esse om. L 7 ante: autem L N Q J om. 2.2 quia:
qui H P N Q J P quod A 4 iter d u m : interdum autem P D 1W C 1M interdum
tam en AV 5 n ititu r Z : n. et cett. 3.1 feriuntur: feruntur Q J1 2 ca
dentibus: cedentibus Z haec: hoc H
59 1.2 fulm ina om. V doce: donec L

[1 0 5 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II

sustancias de que se nutre le han dado excesiva pesadez y el


rayo ha sido lanzado con un golpe poco fuerte 1.

Ahora bien, por qu el rayo se hace visible de repente y 58


su fuego no goza de continuidad? Porque su movimiento,
asombrosamente rpido, hace estallar las nubes al tiempo que
inflama el aire; despus, al aquietarse el movimiento, cesa la
llama. Pues la m archa del aire no es tan regular como para que
el fuego pueda extenderse. Pero siempre que adquiere una in
flamacin un poco mayor, debido a las sacudidas mismas,
tom a impulso para escapar; despus, cuando se ha evadido y
ha cesado la lucha, esa misma causa lo empuja hacia la tierra
o bien se disipa antes, si ha sido presionado por una fuerza
menor. Por qu se desplaza oblicuamente? Porque est cons- 2
tituido por una corriente de aire la corriente de aire es obli
cua y ondulada', y porque la naturaleza llam a al fuego hacia
arriba y sufre una presin hacia abajo, en contra de lo normal.
El camino comienza a ser oblicuo, dado que ninguna de las
dos fuerzas cede ante la otra: el fuego se esfuerza por alcanzar
las regiones superiores, se ve empujado hacia las inferiores.
Por qu, con frecuencia, hieren las cumbres de las montaas? 3
Porque estn enfrentadas a las nubes y los elementos que caen
del cielo tienen que pasar por ellas.

Me doy cuenta de qu es lo que echas de menos hace tiem- 59


po, qu es lo que exiges. Prefiero, dices, no temer los rayos
a conocerlos; por tanto, ensea a otros cmo se producen, yo

1 Cf. P l in . 2,112. Co. Diu. 44: cum autem se in nubem induerint (sc. uenti)
eiusque tenuissimam quamque partem coeperint diuidere atque disrumpere idque crebriusfacere
et uehementius, tum et fulgores et tonitrua existerez si autem nubium conflictu ardor expressus
se emiserit, id essefulmen. Exposicin de Cicern sobre Ia teora de los estoicos.

[1 0 5 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II

quemadmodum fiant; ego mihi metum illorum excuti uolo,


2 non naturam indicari. Sequor quo uocas. Omnibus enim
rebus omnibusque sermonibus aliquid salutare miscendum
est. Cum imus per occulta naturae, cum diuina tractamus,
uindicandus est a malis suis animus ac subinde firmandus,
quod etiam eruditis et hoc unum agentibus necessarium est,
non u t effugiamus ictus rerum, undique enim in nos tela
3 iaciuntur, sed ut fortiter constanterque patiam ur. Inuicti
esse possumus, inconcussi non possumus.
Quamquam interim spes subit, inconcussos quoque esse
nos posse. - Quemadmodum ? inquis. Contemne mortem,
et omnia quae ad mortem ducunt contem pta sunt, siue illa
bella sunt, siue naufragia, seu morsus ferarum, seu ruinarum
4 subito lapsu procidentium pondera. Numquid facere amplius
possunt quam ut corpus ab animo resoluant? Hoc nulla dili
gentia euitat, nulla felicitas donat, nulla potentia euincit.
Alia fori acritudine uaria disponit; mors omnes aeque uocat;
iratis diis propitiisque moriendum est.
5 Animus ex ipsa desperatione sumatur. Ignauissima ani
malia, quae natura ad fugam genuit, ubi exitus non patet,
tem ptant pugnam corpore imbelli. Nullus perniciosior hostis

1.3 uolo: nolens L 4 non om. H*a 2.1 Sequor: sequar AV 3 tractam us:
tractauim us H P Q J 4 subinde: subito L firm andus: form andus Q J
6 tela: talia C 7 u t: si L 3.3 spes - species P Q J B 1 4 nos posse 5 siue
om. LV p 5 su n t: sint H P Q J W 2D 2G2 illa om. N 4.2 possunt: possent
N u t om. N resoluant: resolueret N 4 alia B Haupt. Gercke: talia
cett. fors acritudine ego: fortitudine H Z P L Q J A V p formidine NB dispo
nit: disponuntur A V W 2D C disponitur M mors om nes: m orituros L
uocat: euocat M 5.2 genuit pugnam om. Q J W ' patet: patent H Z PN
3 pugnam Gronov.: p u g n an t Z fugam cett.

[1 0 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II

quiero que se me libre del miedo a ellos, no que se me d in


formacin sobre su naturaleza Sigo a donde me llamas. 2
En efecto, hay que mezclar a todas las acciones y conversa
ciones algo encaminado a la salvacin. Guando marchamos
a travs de los secretos de la naturaleza, cuando tratamos de
la divinidad, el espritu debe ser liberado de sus males y recibir
apoyo constantemente, esto es necesario incluso a los eruditos
que se dedican nicamente a este tipo de investigacin; no
para escapar a los golpes de las circunstancias pues de todos,
lados se lanzan dardos contra nosotros sino para sufrirlos
con entereza y firmeza. Podemos ser invencibles, no podemos 3
ser intocables. Aunque, de vez en cuando, se insina la espe
ranza de que incluso podemos ser intocables. De qu modo?,
me dices. Desprecia la m uerte y todo lo que conduce a la m uer
te ser objeto de desprecio, sean guerras, naufragios, dentelladas
de las fieras, sea el peso de los escombros que se derrumban
en cada inesperada. Acaso pueden hacer algo ms que desli- 4
gar el cuerpo del espritu? Eso ninguna medida lo evita, ningn
poder sale de ello victorioso, ninguna felicidad nos lo concede.
Otros acontecim ientos2 la suerte, los distribuye con distinta in
tensidad, la muerte llam a a todos por igual; sean los dioses
favorables o adversos, h ay que m orir. Squese nim o de la 5
desesperacin misma. Los animales ms cobardes, los que la
naturaleza ha creado para huir, cuando no hay escape posible
intentan luchar con su dbil cuerpo. No hay enemigo ms

1 Com ienza aq u la justificacin m oral a los conocim ientos. La ciencia


en Sneca no h a superado su sentido teleolgico y necesita de apoyos m orales.
Cf. Ep. 58,25.
2 Alia en el texto est seleccionado en funcin de su carcter de oposicin
a mois.

[1 0 6 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II

est quam quem audacem angustiae faciunt, longeque uiolen-


tius semper ex necessitate quam ex u irtu te corrigitur, aut certe
6 paria co n an tu r anim us m agnus ac perditus. Cogitemus nos,
qu an tu m ad m ortem , perditos esse. E t sumus. Ita est, Lucili;
omnes reseruam ur ad m ortem . T o tu m hunc quem uides po
pulum , totum que quem usquam cogitas esse, cito n atu ra
reuocabit et condet, nec de re sed de die q u a e ritu r; eodem
7 citius tardius ueniendum est. Q uid ergo? Non tibi tim idis
simus om nium u id etu r et insipientissimus qui m agno am bitu
rogat m oram m ortis? N onne contem neres eum qui, in ter pe
rituros constitutus, beneficii loco peteret u t ultim us ceruicem
p raeberet? Idem facim us; m agno aestim am us m ori tardius.
8 In omnes constitutum est capitale supplicium , et quidem
constitutione iustissima, quod m axim um solet esse solacium
extrem a passuris; quorum enim causa, sors eadem est. Se
querem ur trad iti a iudice a u t m agistratu et carnifici nostro
praestarem us obsequium ; quid interest u tru m ad m ortem
iussi eamus an nati?
9 O te dem entem et oblitum fragilitatis tuae, si tunc m or
tem times cum tonat! Ita n e ? In hoc salus tu a u ertitu r? Viues

5.4 audacem : audaces Q J 1 5 corrigitur: confligitur Haupt. colligitur Rossbach


c. m aiora 6.3 reseruam ur: reseruantur totum om. ^ quem
usquam : quo usque L W XD C M quosque B quos usquam AV 5 de2 om.
QJ q u aeritu r: quare Q J quia L eodem : quod Q J 1 6 citius tar
dius: citiusue tardiusue tardius: tardiusue L W 2 7.1 non: nunc L
2 m agno: in L 4 ut om. H Z P Q J 5 praeberet om. H L N Q J 8.2 quod
Fortun.: nam , quod codd. solacium om. Q J 1 5 u tru m om. 6 nati:
am ati L ultronei 9.2 to n at: tonet Q J 1 Itan e: ita est H Z L N O J
Viues: uiuis L

[107]
59, 5 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II 59, 9

peligroso que aqul a quien la opresin hace audaz, adquiere


m ayor violencia rrwmdo p o r la necesidad que por el valor o,
por lo menos, acom ete tareas semejantes u n espritu noble
que uno sin esperanza. Pensemos nosotros que, respecto a la 6
m uerte, no tenemos esperanzas. Y no las tenemos. As es, L u
cilio, la m uerte nos est reservada a todos. A toda esta gente
que ves y a toda sa en que puedes pensar y que existe en cual
quier lugar, pronto la reclam ar la n atu raleza y la enterrar.
No hay que preguntarse sobie el hecho, sino sobre el d a; hay
que llegar al mismo p u nto ms tard e o ms tem prano. En- 7
tonces? No te parece a ti el ms indeciso y estpido de los
hom bres el que solicita con gran insistencia un retraso de su
m uerte? Es que no despreciaras al que, colocado entre gente
destinada a perecer, pidiera a m an era de favor ser el ltim o
en ofrecer su cuello? Lo mismo hacem os: estimamos en m ucho
el m orir un poco despus. L a pena capital se h a establecido 8
p a ra todos y, desde luego, su establecim iento es m uy justo
porque suele ser el m xim o alivio p a ra los destinados a sufrir
1a. ltim a pena ; en efecto, su c ausa, su suerte es la misma.
O bedeceram os, entregados por el juez o el m agistrado, y pres
taram os acatam iento a nuestro verdugo; qu diferencia
hay entre que marchem os a la m uerte por fuerza, o por el
hecho de h ab er nacido? Insensato t que te olvidas de tu fra- 9
gilidad, si temes la m uerte precisam ente cuando truena. Es
as? En esto se cifra tu salvacin? Vivirs si logras escapar del

[107]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . II 59, 13

si fulmen effugeris? P etet te gladius, petet lapis, petet bilis;


non m axim um ex periculis tuis sed speciosissimum fulmen
10 est. M ale scilicet actum erit tecum , si sensum m ortis tuae
celeritas infinita praeueniet, si mors tu a p ro cu ratur, si ne
tunc quidem , cum expiras, superuacuus sed alicuius m agnae
rei signum es. M ale scilicet tecum agitur, si cum fulmine con
ii deris. Sed pauescis ad caeli fragorem et ad inane nubilum
trepidas et, quotiens aliquid effulsit, expiras. Q uid ergo? ho
nestius putas deiectione perire quam fulm ine? Eo itaque fortior
aduersus caeli m inas surge et, cum u n d iq u e m undus exarserit,
12 cogita nihil h ab ere te ta n ta m orte perdendum . Q uodsi tibi
parari credis illam caeli confusionem, illam tem pestatum
discordiam , si p ro p ter te ingestae illisaeque nubes strepunt,
si in tuu m exitium ta n ta uis ignium excutitur, at tu solacii
13 loco num era tan ti esse m ortem tuam . Sed non erit huic cogi
tationi locus; casus iste d o n at m etum et in ter cetera hoc quo
que com m odum eius quod expectationem suam antecedit.
Nemo um quam tim u it fulm en, nisi quod effugit.

9.3 si fulmen om. L Petet: repetet H Z P L N Q J W 2 p etet1: p. te pe


tet2: p. te N V M 4 m axim um om. L 30.1 tecum : tunc Q J sensum:
sensus N m ortis tu ae om. Q J 1 2 praeueniet: praeueniat LB praeuenerit
ZA V M D C si ne Crut. Gercke: sine te H Z P L N Q J W 2C 2 si tu cett. 3 ex
piras Forlun.: spiras codd. 4 si cum : sicut L Q J 1 conderis : cecideris 11.1
pauescis: p. et Q J 1 2 honestius: h. esse N 3 deiectione: deiectione H Z LN
QJ d. anim ae V d. anim i itaque: utique Q J 4 exarserit: exarsit
B 5 perdendum : pendendum Kroll Gercke 13.1 erit: e. non L 2 donat:
dem at dem it BW 2 dom at Geist 3 suam : tuam sui Z 4 ti
m uit: tenuit L q uod: qui 2 effugit: e. Explicit liber uiii H e.
Explicit Liber iius

[1 0 8 ]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II 59, 13

rayo? T e alcanzar u n a espada, te alcanzar u n a piedra, te


alcanzar la bilis; entre tus peligros, el rayo no es el mayor,
sino el ms aparatoso. Es evidente que se te tra ta r m al si la 10
rapidez infinita de tu p ro p ia m uerte te a rre b a ta la sensacin
de ella; si tu m uerte ha de ser conjurada, si ni siquiera en el
m om ento en que expires eres superfluo, sino que eres sntom a
de un gran acontecim iento Es evidente que se te tra ta mal,
si eres enterrado ju n to con el rayo. Pero te llenas de pavor 11
ante el fragor del cielo y tiem blas ante u n n u b lad o aparente,
y pierdes el aliento cada vez que brilla algo Entonces? Crees
que es ms honroso m orir de d iarrea que p o r u n rayo? Pues
entonces, lzate con toda tu entereza frente a las am enazas
del cielo y, cuando el m undo haya prendido p o r los cuatro
costados, piensa que no tienes n ad a que p erd er en m uerte tan
im portante. Y si crees que el alboroto del cielo, que la lucha 12
de vientos contrarios estn preparados contra ti; si por tu cau
sa retu m b a n las nubes que se am ontonan y chocan, si la enorm e
energa del fuego se desencadena p ara ru in a tuya, al menos,
a m odo de alivio, cuenta que tu m uerte cuesta m ucho esfuerzo.
Pero no va a ser ese m om ento p a ra reflexionar; ese accidente 13

hace gracia del m iedo y, entre muchas, tiene tam bin una
v en taja: que se anticipa a su espera. N adie ha tem ido nunca
al rayo ms que el que logr escapar de l.

[108]
LIBER TERTIYS
[LIBER TERTIVS]
(LIBER PRIMVS)

D e AQVIS

(Praefatio). N on p raeterit me, Lucili uirorum optim e, cjuam


m agnarum rerum fundam enta ponam senex, qui m undum
circuir constitui et causas secretaque eius eruere atque aliis
noscenda prodere. Q uan d o tam m ulta consequar, tam sparsa
2 colligam, tam occulta perspiciam ? P rem it a tergo senectus
et obicit annos inter u a n a studia consum ptos. T a n to magis
urgeam us et d a m n a aetatis m ale exem ptae labor sarciat; nox
ad diem accedat, occupationes recidantur, patrim onii longe a
dom ino iacentis cura soluatur, sibi totus anim us uacet et ad
3 contem plationem sui saltem in ipso fine respiciat. Faciet ac
sibi instabit et cotidie breuitatem tem poris m etietur. Q uic
quid amissum est, id diligenti usu praesentis uitae recolliget;

Liber prim us ego: incipit ix H liber iiius de naturalibus quaestionibus V


incipit lib. iiius W M incipit liber ui L de aquis E : d. a. frigidis uel calidis L
cl. a. terrestribus Gercke Oltr. d. a. et ortu ipsarum et qualitatibus ipsarum CW
Praefatio suppi. Fortim. P ra e f. 1 m e: te L 2 m agnarum : m agna W
4 prodere: producere a W 1C Gercke m ulta: m agna VC consequar: conse
qu itu r Q. 2.1 prem it a tergo Hermol. Erasm. (cf. ad Mare. 10, 4 instatur a tergo;
Ep. 108, 28 q u ia senectus prem it) : p rem itta ergo Q praem ittat ergo cett. 2 obi
cit W 2 Hermol. Erasm.: obiciat cett. 3 exem ptae: exactae A2B sarciat:
sarcinat Q J 4 a dom ino: ad N ad om nia L 5 soluatur: soluat C
sibi om. L 6 ipso fine: ipso fuge P ipso im petu W 'G D ipso fuge im petu a
ipsa fuga L

[111]
[L IB R O T R E S ]
(L IB R O U N O )

Sobre las aguas

Pref. No se me oculta, Lucilio, mi m ejor amigo, la im


p o rtancia de los fenmenos cuyas bases in ten to sentar, viejo
ya y decidido a a b a rc a r el universo, a arran carle el secreto
de su origen y a hacer asequible a otros su conocim iento. C un
do lograr alcanzar tanto, re u n ir lo tan disperso, p en etrar lo
tan oculto? L a vejez me pisa los ta lo n e s 1 y m e echa en cara 2
los aos consumidos en afanes intiles. M ayor razn para
que nos apresurem os y el esfuerzo repare los daos de una
v ida m al em pleada; que la noche se sume al da, queden can
celadas las ocupaciones, desaparezca la preocupacin por un
patrim onio alejado de su dueo 2, que el espritu disponga
por entero de s mismo y analice su p ropia condicin, por lo
menos en sus ltim os momentos.
Lo h ar, se espolear a s mismo y m edir diariam ente la 3
brevedad del tiempo. T odo lo que ha perdido lo recuperar
aprovechando cuidadosam ente la vida presente ; digno de todo

1 Las alusiones a su vejez, en ocasiones tam bin a la de Lucilio, son cons


tantes en las Epp. (por ej. 26, 7; 35, 2, etc.).
2 Sobre sus propiedades rsticas en Egipto cf. R o s t o v t z e f f , M ., Historia
social y econmica del Imperio Romano, M ad rid 1962, t. 1, p. 213, n. 24.

[111]
P r a e f., 3 N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I ll P r a e f., 5

fidelissimus est ad honesta ex paenitentia transitus. L ibet


igitur mihi exclam are illum poetae incliti uersum :

Tollim us ingentes animos et m axim a paruo


T em pore m olim ur?.

Hoc dicerem , si puer iuuenisque m olirer nullum enim


non tam m agnis rebus tem pus angustum est ; nunc uero
ad rem seriam, grauem , im m ensam post m eridianas horas
4 accessimus. Faciam us quod in itinere fieri solet: qui tardius
exierunt, uelocitate pensant m oram . Festinem us et opus nescio
an superabile, m agnum certe, sine aetatis, excusatione tracte
mus. Crescit animus, quotiens coepti m agnitudinem attendit
et cogitat q u an tu m proposito, non q u a n tu m sibi supersit.
5 Consum psere se quidam , dum acta regum externorum
com ponunt quaeque passi inuicem ausique sunt populi. Q u a n
to satius est sua m ala extinguere quam aliena posteris tradere?
Q u an to potius deorum opera celebrare q u am Philippi aut
A lexandri latrocinia ceterorum que qui exitio gentium clari

3.6 Cf. S e n ., E/i. 68, 13

3.4 ex paenitentia: expetentia Q J 1 5 igitur: itaque Z om. aL C ilium :


illius aW C 6 m axim a: m. facta a W 1G paruo om. a 7 m olim ur:
m olitur L 8 m olirer : m oliretur L enim om. aL W 1C 10 m eridianas ho
ras: m eridianis horis Z m eridiem L 4.1 in om. Q_ qui: quo LA BW 'C
exierunt: accesserunt N 3 excusatione: exercitatione N 4 attendit Hermol.
Oltr.: ostendit HPLNQ_Ja|3 aspexit Z 5.1 externorum : extraneorum H
2 sunt: sint L 3 satius: sapientius N facilis Q. 4 opera : operas G 5 ce
terorum que om. AVC

[112]
P r e f ., 3 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll P r e f ., 5

crdito es el paso del arrepentim iento a u n a actitu d honrada.


Es, por tan to , oportuno que declam e los versos del ilustre
poeta
Levantam os nuestro poderoso nim o y acom etem os inmensas
tareas en breve tiem po? 1.
Lo dira si em prendiese la tarea en plena adolescencia o
ju v e n tu d ; en efecto, todo tiem po es escaso p a ra em presa tan
grandiosa. A hora bien, he abordado u n tem a serio, im p o r
tante, inabarcable, despus de m ediado el da. H agam os lo 4
que suele hacerse en los viajes: los que h an salido ms tarde
com pensan el retraso con la v e lo c id a d 2. A presurm onos y
em prendam os u n a tarea, si no asequible quiz, al menos im
p o rtan te, sin poner la excusa de la edad. El espritu se crece
cuan tas veces exam ina la envergadura del proyecto y piensa
cunto le queda a su p rogram a, no a s mismo.
Algunos consum en su vida en red actar las hazaas de los 5
reyes extranjeros, los sufrim ientos y osadas de unos pueblos
contra otros; cunto m ejor sera elim inar la propia m aldad
que transm itir la ajena a la posteridad! 3. Cunto m ejor ce
leb rar las obras de los dioses que los latrocinios de Filipo o
A lejandro 4, y de todos los que, famosos a costa de la ruina

1 N o se sabe a qu poeta deben atribuirse los versos citados. Segn Gercke:


adulescentis puto, fo rt. Neronis. Segn otros autores (entre ellos Baehrens y M orel),
y ltim am ente M a z z o l i, G ., en N ote e discussione. D ue note anneane, Athen.
46, 1968, 355-68 y en Seneca e la poesa, M iln 1970, p. 258, . 136, el fragm ento
hay que atrib u irlo a Vagellius, citado tam bin por Sneca en V II 2,9. L a atrib u
cin se basa en la utilizacin de inclitus referido al poeta y su obra en ambos casos.
2 Cf. Ce., Ep. 138 (Q v in t . 2, 13, 2) y S e n ., Ep. 68, 12.
3 Sobre la actitu d de Sneca ante los historiadores, cf. 3,7 ; IV a praef. 21 ;
IV b 3,1 ; V II 16,1. U n a visin de conjunto sobre este p unto en R ic h t e r , W ., Lucius
Annaeus Seneca. Problem der Bildung in seiner Philosophie, Lengerich 1940, pp. 91-96.
1 Se d a aq u una oposicin entre latrocinium y iustum bellum.

[1 1 2 ]
P ra e f., 5 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I l l P r a e f., 8

non minores fuere pestes m ortalium quam inundatio qua p la


num om ne perfusum est, quam conflagratio q u a m agna pars
6 anim antium exaruit? Q uem adm odum H an n ib al Alpes super-
iecerit scribunt; quem adm odum confirm atum H ispaniae cladi
bus bellum Italiae inopinatus in tu lerit fractisque rebus, etiam
post C arthaginem pertinax, reges pererrau erit contra R om a
nos ducem prom ittens, exercitum petens; quem adm odum
non desierit om nibus angulis bellum senex qu aerere; adeo sine
7 p atria pati p oterat, sine hoste non poterat. Q uan to satius est
quid faciendum _sit q u am quid factum quaerere, ac docere
eos qui sua perm isere fortunae nihil stabile ab illa datum esse,
eius om nia au ra fluere m obilius! Nescit enim quiescere; gaudet
laetis tristia substituere, utiq u e miscere. Ita q u e secundis nemo
confidat, aduersis nem o deficiat: alternae sunt uices rerum .
8 Q uid exultas? ista quibus eueheris in sum m um nescis ubi te
relictura sint; h ab eb u n t suum , non tuum finem. Q uid iaces?

5.G planum : plenum Q J 7 q u a: quam Q 8 exaruit: exauriunt W 1 6.1


superiecerit: superauerit Z aW C M 2 confirm atum : confirm atus Haase
3 inopinatus : inordinatus Z fractisque rebus : functisque regibus N 4 per
tinax om. N contra Rom anos om. H N 5 ducem : ducere L ducem se
aW C exercitum petens: etiam sine exercitu W 1 6 desierit: deseruit J 2
7 p atria: patria esse C 7.1 qu an to : quando Q 2 q u id 1: quod AV M m .
C factum : f. sit aNLW ^C 3 ab: ad aL W C illa: illam W 4 eius:
e. autem a W 2 e. ante W*C 5 sustituere: sustinuere LN substituere et W 2
sustinere et W 1C u tiq u e: u traq u e aW C miscere: miscuere N permiscere
LB itaque: i. in aW C nemo confidat aduersis om. Q 6 confidat: c. in
aW C uices: uires a W 1 8.1 u b i: si aC* nisi L 2 sint: sunt NW
h ab eb u n t: habent L iaces: iactas L

[113]
P r e f ., 5 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 8

de los pueblos, no fueron p a ra los m ortales pestes menores que


u n a inundacin que deja anegada toda la llan u ra, o u n in
cendio en el que se quem an g ran p arte de los seres vivos! Des- 6
criben cmo A nbal super los Alpes, cmo, sin que nadie se lo
esperara, llev la g u erra contra Ita lia despus de asegurarla
con las derrotas de H isp an ia; y cmo, u n a vez destrozadas sus
posibilidades, obstinado incluso tras lo de C artago, recorri
todos los reyes prom etindoles u n general, solicitando un ejr
cito co ntra los rom anos; cmo, de viejo, no dej de buscar la
g uerra por todos los rincones. H asta tal punto poda sufrir el
estar sin p a tria , sin enemigo no poda. C unto mejor sera 7
investigar lo que debe hacerse y no lo que se h a hecho 1 y en
sear que a los que confiai on su suerte a la fortuna no les ha
sido concedido por sta n ad a estable, que todos sus dones
fluyen con m ayor ligereza que la brisa. Y es que no puede
perm anecer inm vil: se com place en sustituir las situaciones
alegres por las tristes, o cuando menos en m ezclarlas. Por eso,
en las situaciones favorables que nadie se confe, en la adver
sidad que nadie desfallezca: alternativas son las suertes de la
vida. Por qu saltas de gozo? Las circunstancias que te han 8
llevado a la cum bre no sabes cundo van a d ejarte; tendrn

1 nicam ente cuando lo sucedido es tom ado com o enseanza m oral para
el futuro, es posible la justificacin de la historia. As considerado no creo que
h aya posibilidad de oponer la p ostura de Sneca a la de Cicern (De or. 2, 36), en
un pasaje que im pone a la historia fuertes implicaciones m orales. Com o dice R am -

bapd , M ., Cicern et lhistoire romaine, Pars 1953, p. 134: (C icron)... en critiquant


les m oeurs, explicant la fin de la rpublique par lvolution constitutionnelle et
la dcadence m orale, a prepar nous dirions presque cr cette historiogra
phie m oralisatrice qui, de Salluste saint Augustin, fut com m e la conscience m o
rale de l ta t rom ain.
Por otro lado Sneca parece estar refirindose exclusivamente a la faceta
biogrfica de la historia.

[113]
P r a e f .,8 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M LIB . I ll P r a e f . , 11

Ad im um delatus es. nunc locus est resurgendi. In melius


9 aduersa, in deterius o p tata flectuntur. Ita concipienda est
anim o uarietas non p riu a ta ru m ta n tu m dom uum , quas leuis
casus im pellit, sed pub licaru m : regna ex infimo coorta supra
im perantes constiterunt, u etera im p eria in ipso flore cecide
runt. Iniri non potest num erus quam m u lta ab aliis fracta
sint. N unc cum m axim e deus extruit alia, alia subm ittit, nec
m olliter ponit, sed ex fastigio suo nullas h ab itu ra reliquias
10 ia c ta t M agna ista, quia p aru i sumus, credim us; m ultis rebus
non ex n a tu ra sua sed ex hum ilitate nostra m agnitudo est.
Q uid praecipuum in rebus hum anis est? Non classibus
m aria complesse nec in R u b ri m aris litore signa fixisse nec,
deficiente ad iniurias terra, errasse in ocano ignota quaeren
tem , sed anim o om ne uicisse et, q u a m aior nulla uictoria est,
uitia domuisse. Innum erabiles sunt qui populos, qui urbes
11 h a b u e ru n t in potestate; paucissimi qui se. Q uid est praeci
puum ? Erigere anim um supra m inas et prom issa fortunae;

9.3 p u b licarum : publica re L etiam r(ei) p(ublicae) W C 4 ceciderunt:


cecidetur G 5 iniri Z Muret.: inueniri cett. non om. Z 6 subm ittit:
subm ittat Q J 1 7 h ab itu ra: m ediatura uel h ab itu ra Q J 10.1 ista om.
aC W q u ia: et N 3 in : om. H P N Q J 4 fixisse: posuisse aW ^C nec:
non a N 5 iniurias: i. aliorum aW C 6 uicisse N G : uidisse cett. 7 uitia:
uitium L 8 h ab u eru n t: h abuerint Z paucissimi: pauci Q qui se om.
L 11.2 et om. L

[4]
P r e f ., 8 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 11

su propio fin, no el tuyo. Por qu ests abatido? T e has visto


arrastrado hasta el fondo, ah o ra es el m om ento de levantarse.
Las circunstancias adversas d a n u n giro p a ra mejor, las fa
vorables p a ra peor. As que h ay que ad m itir la m utabilidad, 9

no slo de las fam ilias privadas a las que em puja u n ligero acci
dente, sino tam bin de las familias gobernantes. Reinos que
surgieron de lo ms bajo se situaron por encim a de los que
ya estaban en el p o d er; antiguos im perios cayeron en pleno
esplendor. Es im posible calcular el nm ero de los que han sido
destrozados por otros. A hora, ms que nunca, dios encum bra
a unos, reb aja a otros; y no los hace caer con suavidad, sino
que los lanza desde la a ltu ra que ocupan, destinados a no de
ja r rastro alguno. Los creemos grandes porque somos insigni- 10
ficantes. L a m agnitud de m uchas cosas no reside en su n a tu
raleza, sino en nuestra pequeez.
Q u es fundam ental en el hom bre? No el h ab er llenado de
escuadras los mares, ni el h ab er fijado sus estandartes en las
orillas del m ar Rojo 1, ni el v ag ar por el ocano buscando p a
rajes desconocidos p orque ya no quede tierra p a ra nuestros
desmanes, sino el h ab er llegado a dom inarlo todo con el esp
ritu y la m ayor de las victorias im ag in ab les;h ab er dom eado
sus defectos. Son incontables los que tuvieron bajo su dominio
pueblos, ciudades; poqusim os los que llegaron a alcanzar
dom inio sobre s mismos. Q u es fu ndam ental? Elevar el es- li
p ritu por encim a de las am enazas y las prom esas de la fortuna ;

1 C on mare Rubrum suele designarse el Golfo Prsico ( P l i n . 6, 107 y 165).


Sobre esta identificacin vase T h o m s o n , J . O ., History o f ancient Geography, C am
bridge 1948, p. 81. Es cierto tam bin que la condena de los proyectos de A lejan
dro im plicaba u n a censura im plcita a N ern; sabida es la adm iracin de N ern
por el hijo de Filipo (S v e t ., ero 19, 4 ).

[114]
P r a e f . , 11 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . III P r a e f . , 15

nihil dignum p u tare quod speres. Q uid enim h ab et quod con


cupiscas? qui a diuinorum conuersatione quotiens ad hum ana
recideris, non aliter caligabis q u am q uorum oculi in densam
12 um bram ex claro sole redierunt. Q uid est praecipuum ? Posse
laeto anim o aduersa tolerare; quicquid acciderit, sic ferre,
quasi tibi uolueris accidere. Debuisses enim uelle, si scisses
om nia ex decreto dei fieri: flere, queri et gemere desciscere
13 est. Q uid est praecipuum ? A nim us contra calam itates fortis

et contum ax, luxuriae non auersus tan tu m sed infestus, nec


auidus periculi nec fugax, qui sciat fortunam non expectare
sed facere et aduersus u tra m q u e intrepidus inconfususque
14 prodire, nec illius tum ultu nec huius fulgore percussus. Q uid

est praecipuum ? N on adm ittere in anim o m ala consilia, puras


ad caelum m anus tollere, nullum bonum petere quod, u t ad
te transeat, aliquis dare debet aliquis am ittere, optare, quod
sine aduersario o p tatu r, bonam m en tem ; cetera m agno aesti
m ata m ortalibus, etiamsi quis dom um casus attu lerit sic in-
15 tueri quasi exitura q u a u enerint. Q uid est praecipuum ? Altos

supra fortuita spiritus tollere, hom inis meminisse, ut, siue


felix eris, scias hoc non futurum diu, siue infelix, scias hoc te

11.3 enim : e. dignum HPLN) Ja W C hab et: habes Z N om. J 2C 4 qui:


quia ABC! a d :e tL in 12.2 aduersa: d u ra Z 3 enim om. L scisses
om nia om. L C 1 4 decreto: credito Z et om. gem ere: ingemere
aW C desciscere: destitere Q. 13.1 quid: q. enim N fortis et om. N
2 auersus: aduersus P N Q .JV W C inuersus L sed: s. et ABWC 3 qui
4 u tram q u e: prosperitatem (p. u t G p. non V) expectans sed utrim que BVW 1C
prosperitatem u tram q u e A sciat: scit Q non om. P 4 inconfususque:
et confisus CW 2 inconfusus BV W 2 5 prodire : prodiri Q o m . a 14.4 ali
quis1: aliquid L d are debet .aliquis 0nt. LA aliquis2: a. possit V W 2 6
etiam si: si G 7 q u a: quae AB 15.2 fortuita: fortunam a W 1G siue:
si non L 3 eris infelix om. Q_ hoc1 om. N

[115]
P r e f ., ] 1 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 15

no creer n a d a digno de n uestra esperanza. E n efecto, qu posee


la fo rtu n a que m erezca tus deseos?, t, que cuantas veces pier
das el contacto con la divinidad p a ra p asar a lo hum ano, te
encontrars cegado igual que aquellos cuyos ojos pasaron de
u n sol rad ian te a u n a som bra espesa. Q u es fundam ental? 12
Poder soportar la adversidad con nim o alegre, sobrellevar
todo lo que te suceda ta l como si hubieras querido que te su
cediera: pues debieras haberlo querido, si hubieras sabido
que todo sucede por designio divino; llorar, quejarse, gemir,
es desertar. Q u es fu n d am en tal? U n espritu fuerte y tenaz 13
frente a las calam idades, no slo ajeno al lujo, sino enemigo
de l; ni ansioso de peligro, ni huidizo; que sepa no esperar la
fo rtuna, sino procurrsela y av an zar de c ara a ella, sea adver
sa o favorable, sin m iedo y sin desasosiego, sin sentirse afectado
por el desorden de u n a ni p o r el brillo de la otra. Que es fun- 14
dam ental? No acoger en tu espritu los malos pensam ientos;
elevar al cielo unas m anos p u ras; no apetecer n in g n bien que
deba alguien perder, alguien d ar, p a ra que pase a ti; desear
lo que puede desearse sin en co n trar oposicin: la integridad.
Todo lo dem s que los m ortales tienen en g ran estim a, aunque
algn azar lo h ay a llevado a tu casa, observarlo como si hu
biera de salir por donde h a entrado. Q u es fundam ental? 15
L ev an tar el espritu m uy p o r encim a de los acontecim ientos
casuales; acordarse del hom bre que eres p a ra que, en el caso
de que seas feliz, sepas que no h a de ser as por m ucho tiem po,
en el caso de que seas desdichado, sepas que no lo eres si no

[115]
P r a e f . , 15 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll

16 non esse, si non ptes. Q uid est praecipuum ? In prim is labris


anim am h ab ere; haec res efficit non e iure Q uiritium liberum
sed e iure n aturae. L iber est autem qui seruitutem suam effugit;
haec est assidua et ineluctabilis et per diem ac noctem aequa-
17 liter prem ens, sine interuallo, sine com m eatu. Sibi seruire
grauissim a est seruitus. Q u am discutere facile est, si desieris
m ulta te poscere, si desieris tibi referre m ercedem , si ante
oculos et n a tu ra m tu am posueris et aetatem , licet prim a sit,
ac tibi ipse dixeris: Q uid insanio? quid anhelo? quid sudo?
quid terram , quid forum uerso? Nec m ulto opus est, nec diu.
18 Ad hoc p ro d erit nobis inspicere rerum n atu ram . Prim o disce
demus a sordidis. D einde anim um ipsum , quo summo magno-
que opus est, seducemus a corpore. D einde in occultis exercitata
subtilitas non erit in a p e rta d eterior; nihil est autem apertius
his salutaribus quae contra n equitiam nostram furorem que
discuntur, quae dam nam us nec ponim us.

1 Q uaeram us ergo de terrestribus aquis et inuestigemus


qfia ratione fiant, siue, u t ait O uidius,

Fons erat illimis nitidis argenteus undis;

16.1 G ic ., Nat. deor. 1; I d ., Pro Caelio 2 8 : primoribus labris


1 .1 .3 O v id ., Metam. 3 , 407

15.4 si non: nisi cum a W 'C non com- L 16.2 e iure: euenire PL (bis L)
aC W 3 suam : sui Mado. om. C 4 assidua: a. seruitus C 5 com m eatu:
cum m etu L 17.1 sibi: s. se LBV 4 licet prim a sit om. BVW C 6 uerso:
u iso A W xC sollicito L 18.1 ad hoc om. L inspicere: respicere W 1 2 sor
didis : sordibus L sum m o : sano Z Oltr. m agnoque : m agno W 4 aper
ta: aperto L autem : a. erit N 6 discuntur: discutiuntur P discutitur
LN
1 1.1 terrestribus Schultess Gercke: terris quibus H Z P L N Q J quibus rebus E
om. cett. et: etiam L 2 siu e . 3 undis om. Z ..................

[1 1 6 ]
P r e f ., 15 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III

crees serlo. Qu es fundamental? Tener el alma a flor de piel. 16

Esto te hace libre, no segn el derecho de los Q u irites1, sino


segn el derecho natural; y es libre el que escapa a su propia
servidumbre, servidumbre constante e ineluctable, que acosa
por igual da y noche, sin tregua, sin descanso. La peor servi- 17

dum bre es ser esclavo de uno mismo. Qu fcil es disiparla


en cuanto dejes de exigirte tantas cosas, en cuanto dejes de
buscar tu propio beneficio, en cuanto pongas ante tu vista tu
naturaleza y tu edad, por ms que sea poca, y te digas a ti
mismo: Por qu enloquezco?, por qu jadeo?, por qu
sudo?, por qu remuevo cielo y tierra? No se necesita mucho
ni por largo tiempo. Para eso nos servir el contemplar la 18

naturaleza. En prim er lugar nos apartaremos de lo srdido.


Despus separaremos del cuerpo el espritu propiamente di
cho, que nos es necesario en toda su plenitud. Despus, nuestra
sutileza, acostumbrada a analizar los fenmenos ocultos, no
se m ostrar peor aplicada a los visibles. Y nada es tan visible
como estas saludables enseanzas cuyo aprendizaje va enca
minado a enfrentarse con nuestra mezquindad y locura, cosas
ambas que condenamos, pero sin abandonarlas2.
Por tanto 3, comencemos la investigacin sobre las aguas 1
terrestres y examinemos de qu modo se originan; si bien,
como dice Ovidio:
H aba un m anantial lmpido, plateado, de aguas brillantes,

1 A lude a la frm ula d e la manumissio (Gaivs 4, 15).


2 Es ste uno de los pasajes en qu e Sneca se pronuncia sobre el valor de
las ciencias naturales como m edio. El m ism o sentido tienen po r ejem plo la Ep. 82,
5 ss. Sin em bargo, en otros prrafos parece la observacin fsica un supuesto b
sico p a ra u n a actitu d perfecta an te la v id a: Ep. 9 0 , 3 4 . Gf. H oll, ., Die Naturales
Quaestiones des Philosophen Seneca, Dissert. Berlin, J e n a 1935.
3 L a relacin que establece el ergo con todo lo anterior est ta n poco m o
tivada que hace pensar en la adicin posterior del prefacio en este libro.

[1 1 6 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll

siue, ut ait Vergilius,


Unde per ora nouem uasto eum murm ure montis
It mare praeruptum et pelago premit arua sonanti;
siue. u t apud te, Iunior carissime, inuenio,
Elius Siculis de fontibus exilit amnis;
si qua ratio aquas subministrat, quomodo tot flumina ingentia
per diem noctemque decurrant; quare alia hibernis aquis
intumescant, alia in defectu ceterorum amnium crescant.
2 Nilum interim seponemus a turba, propriae naturae ac singu
laris, et illi suum diem dabimus. Nunc uulgares aquas perse
quamur, tam frigidas quam calentes. In quibus calentibus
quaerendum erit utrum calidae nascantur an fiant. De ceteris
quoque disseremus, quas insignes aut sapor aut aliqua reddit
utilitas. Quaedam enim oculos, quaedam neruos iuuant; quae
dam inueterata et desperata a medicis uitia percurant; quae
dam m edentur ulceribus; quaedam interiora potu fouent et
pulmonis ac uiscerum querelas leuant; quaedam supprimunt
sanguinem. Tam uarius singulis usus quam gustus est.
2 Aliae dulces sunt, aliae uarie asperae. Quippe interueniunt
1.1.5 V e r g ., Aen. 1, 245 ss.

1.5 nouem : Iouem G 6 it: in Z aC praeru p tu m : proruptum Verg. codd.


7 u t om. Q_ 8 Elius Cercie: Eleus B Elisus H Z Elisius cett. 9 si qua ratio:
quom odo ideo C subm inistrat E : subm inistret P Q J a W C subm inistraret H Z
adm inistraret L N 10 d ecu rran t: d ecu rru n t Q. 11 intum escant: intu
mescunt Q_ ceterorum : ceterarum M crescant: c. illum C 2.1 N ilum :
nullum P iulium AV illum W ac: et AVW C 2 et om. W C suum
om. a C diem om. Z persequam ur: persequem ur A V W 1 prosequem ur
BC prosequam ur Q_J persequim ur N 3 calentibus dei. Fortun. Gercke
5 a u t2 om. Q_ 7 inu eterata: u eterata H J uetera Z PL W 1 uetusta N a
om. Z p ercu ran t: p ro cu rant .N percurrent H LB 9 leuant: lau an t W LC
soluunt N 10 uarius: uariis L
2 1.1 q uippe: quidem CW

[117]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll

o bien, como dice Virgilio:

Desde all, por sus nueve bocas, se precipita con violencia en


[el mar,
con gran murmullo del monte, y oprime la inmensa llanura
[en medio de los bramidos del pilago,

o bien, como encuentro en tu obra, queridsimo Lucilio:

El ro de la Elide brota de los manantiales sculos.

Si es que hay alguna causa que d origen a las aguas, cmo


es que tantos ros caudalosos discurren da y noche; por qu
unos engrosan con las aguas invernales, otros experimentan las
crecidas en plena desaparicin de las dems corrientes de agua.
De momento separaremos del montn al Nilo, de naturaleza 2
especfica y singular, y le concederemos un lugar apropiado x.
Ahora vayamos en pos de las aguas comunes, tanto fras como
calientes. Por lo que se refiere a las calientes, habr que inves
tigar si nacen ya calientes o pasan a serlo. Tam bin tratare
mos de las dems aguas que destacan por su sabor, o por algu
na propiedad til. En efecto, algunas sirven para los ojos,
otras para los nervios; otras curan totalmente enfermedades
crnicas y desahuciadas por los mdicos; otras remedian lar
lceras; otras, bebidas, son beneficiosas para el organismo y
alivian las molestias del pulmn e intestinos; otras cortan las
hemorragias. Tan variada es la utilidad de cada una de ellas
como su gusto.

Unas son dulces, otras tienen distintos grados de aspereza. 2

1 D ato que indica la an terioridad del libro I I I respecto al IV a.

[117]
N A T V R A L IV M 5VAESTI0NVM LIB . I l l

salsae amaraeque aut medicatae, ex quibus sulphuratas dici-


2 mus, ferratas, aluminosas ; indicat uim sapor. H abent praeterea
multa discrimina, prim um tactus: frigidae calidaeque sunt;
deinde ponderis: leues et graues sunt; deinde coloris: purae
sunt, turbidae, caeruleae, liuidae; deinde salubritatis: sunt
enim utiles, sunt mortiferae, sunt quae cogantur in lapidem ;
quaedam tenues, quaedam pingues; quaedam alunt, quaedam
sine ulla bibentis ope transeunt; quaedam haustae fecundi
tatem afferunt.

3 Aut stant omnes aquae, aut eunt, aut .colliguntur, aut ua-
rias habent uenas. V t stet aqua aut fluat, loci positio efficit:
in deuexo fluit, in plano et defosso continetur et stagnat. Ali
quando in aduersum spiritu im pellitur; tunc cogitur, non fluit.
Colligitur ex imbribus. Ex suo fonte natiua est. Nihil tamen

1.2 salsae: salsaeque AVW G dicim us: dicemus N 3 alum inosas: ac limosas
N uim : inde W 2.4 tu rbidae 5 sunt2 om. liuidae E 2: lucidae cett.
fort. (cf. I l l 18.1 quam lucidum quiddam caeruleumque sub ipso tempore effulsit) luridae
Gercke Mller salubritatis: salubres C W 1 7 ulla om. Q J
3 1.1 A ut 2 uenas hic collocaui post 1,2,10 est codd. eunt: fluunt C
3 et: a u t Z om. a et defosso ego (cf. Ep. 90, 17) : et deuexo H P L N Q J et su
pino Z om. cett. et conuexo Leo Gercke stagnat: s. et ocCW 4 non: nunc a
tunc W 1G

[1 1 8 ]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll

De hecho se dan entre stas las saladas, y las amargas o me


dicinales; entre estas ltimas consideramos las sulfurosas,
ferruginosas y alum inosasx. Indicio de sus propiedades es el
sabor. Poseen adems muchas cualidades distintivas. En pri- 2
mer lugar, el tacto: las hay fras y calientes; despus, el peso:
las hay ligeras y pesadas; despus, el color: las hay transpa
rentes, tuibias, azuladas, m acilentas2; despus, la salubridad:
en efecto, las hay curativas, las hay mortferas, las hay que
se petrifican; unas son ligeras, otras son grasas; unas alimen
tan, otras pasan sin beneficiar en nada al que las bebe; algu
nas, al beberas, conceden la fertilidad.

Las aguas, todas ellas, o estn en reposo o en movimiento; 3


son colecticias o se nutren de> diversas corrientes subterrneas.
El que el agua est en reposo o fluya depende de la configu
racin del lugar. En una pendiente fluye, en un lugar llano
o en depresin queda retenida, se estanca. Algunas veces es
impulsada por el aire en direccin contraria, entonces, al
sentirse violentada, no fluye. La colecticia se forma con las llu
vias; la que procede de su propia fuente es manantial. Nada

1 La. consideracin de las aguas en Plinio es distinta; en 1, 224 ss. se refiere


a fenmenos concretos que encarna en ros o lagos determ inados, pero no enuncia
en trm inos generales las distintas propiedades de las aguas, tal como hace S
neca. Con todo, en 31,5 habla, aplicado al caso de Bayas, de todos los tipos de agua
m encionados aq u por Sneca.
2 Siguiendo a A ndr (tudes sur les termes de couleur..., p. 173 s.): Son em
plois est alors toutefois restreint au x fleuves souterrains, lA chron (Verg., Aen.
6, 320) et lA verne (Sil . Ital. 10, 136): il est sur le p lan infernal lquivalent de
caeruleus sur le plan terrestre. P ar extension, il est em ploy p o u r u n eau non in
fernal, m ais d aspect effrayant (Cat. 17, 11; Sil . Ital. 8, 201). D e todos m odos,
parece aceptable la lectura lucidae si pensamos en el pasaje citado en el ap arato
crtico y en la bsqueda del.co n traste entre los trm inos.

[118]
N A T V R A U V M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll

prohibet eodem loco aquam colligi et nasci. Quod in Fucino


uidemus, in quem montes circumiecti quicquid fudit pluuia
deriuant, sed et magnae in ipso latentesque uenae sunt; itaque,
etiam cum hiberni defluxere torrentes, faciem suam seruat.

4 Primum ergo quaeramus quomodo ad continuandos flu


minum cursus terra sufficiat, unde tantum aquarum exeat.
M iram ur quod accessionem fluminum maria non sentiant;
aeque mirandum est quod detrimentum exeuntium terra non
sentit. Quid est quocl illam aut sic impleuerit ut praebere tan
tum ex recondito possit, aut subinde sic suppleat? Quamcum-
que rationem reddiderimus de flumine, eadem erit riuorum ac
fontium.

5 Quidam iudicant terram quicquid aquarum emisit rursus


accipere, et ob hoc maria non cres'cere quia quod influxit non
in suum uertunt sed protinus reddunt. Occulto enim itinere
subit terras, et palam uenit, secreto reuertitur. Colaturque in

1.6 aq u am : a. et Z 7 quicquid fudit om. aW C fudit: fundunt N plu


uia E: fluuia H Z P L Q J fluuii aC W flum ina N 8 deriuant: deriuantur
AVWC et om. H Z P L N Q J uenae Z J2: unde H N Q J'ccW C u. unde PL
uel uenae unde Q, 9 seruat: seruant H Z P L N JC
4 1.4 detrim entum : detrim enta V C d. aquarum L b sentit: sentiat L
Q uid est : q u erit Q au t : ante L om. a C 6 quam cum que : quicum que Q.
5 1.1 rursus: cursus a W 1C 2 influxit: inflexit N C 2 non: si C 3 suum :
sinum L u ertu n t: u ertan t red d u n t: reddant a C 4 et: sed a se
creto: secretoque W

[119]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I ll

impide, sin embargo, que en un mismo lugar haya agua colec


ticia y manantial. Y esto lo vemos en el Fucino, hacia el que
los montes que lo rodean desvan el agua que derram la llu
via, pero tambin hay, en su interior, importantes corrientes
subterrneas '. Por eso, incluso cuando los torrentes inverna
les han dejado de correr, conserva su aspecto habitual.

Por tanto, investiguemos en primer lugar cmo la tierra 4


es capaz de mantener constante el curso de los ros, de dnde
sale tanta agua 2. Nos extraamos de que los mares no acusen
el incremento que supone la aportacin de los ro s3 ; igual
mente digno de extraeza es el que la tierra no acuse la pr
dida del caudal que de ella brota. Qu es lo que la ha llenado
de modo que pueda suministrar tal cantidad de agua sacn
dola de sus profundidades?, o bien qu es lo que la provee
sin descanso? Cualquiera que sea la explicacin que demos
para los ros, ser aplicable a riachuelos y manantiales.

Algunos opinan que la tierra recupera todo el agua que 5


deja escapar y que, por esa razn, los mares no aum entan,
porque lo que afluy a ellos no lo incorporan a su masa sino
que lo devuelven inmediatamente. En efecto, se infiltra en la
tierra siguiendo un camino oculto, brota a la vista de todos

1 Sobre las obras del Fucino en poca de C laudio: P l i n . 3 6 , 124; S v e t . ,


Cl. 20; T ac., Ann. 12, 5 6 .
2 La exposicin sobre el origen de las aguas est rep artid a en los Meteoro
lgica de Aristteles entre el libro 1 y 2, debido a la diferente organizacin que da
a los fenmenos objeto de anlisis.
3 Cf. S e n ., De prou. 1, 2 : ut ... maria molliant tenas nec alium incrementum flu
minum sentiant.

[119]
N A T U R A L IV M QV A ESTIO N V M L IB . Ill

transitu mare, quod per multplices terrarum anfractus uerbe-


ratum amaritudinem ponit et prauitatem : in tanta soli uarie-
tate saporem exuit et in sinceram aquam transit.

6 Quidam existimant, quicquid ex imbribus terra concepit,


id illam rursus emittere, et hoc argumenti loco ponunt quod
paucissima flumina in his sunt locis quibus rarus est imber.
2 Ideo siccas aiunt Aethiopiae solitudines esse paucosque inue-
niri in interiore Africa fontes, quia feruida natura caeli sit et
paene semper aegtiua; squalidae itaque sine arbore, sine cul
tore harenae iacent raris imbribus sparsae, quos statim com
bibunt. At contra constat Germaniam Galliamque et proxime
ab illis Italiam abundare riuis et fluminibus, quia caelo umido
utuntur et ne aestas quidem imbribus caret.

7 Aduersus hoc multa posse dici uides. Primum ego tibi


uinearum diligens fossor affirmo nullam pluuiam esse tam
magnam quae terram ultra decem in altitudinem pedes made-

1.5 uerb eratu m : euerberatum Castigl. om. N u erberantium C 7 saporem :


saporis aG saporem exuit et: exuit et saporis a C
6 1.1 concepit W l C M : concipit cett. 2 id :a d Z P Q , in a C 3 flum
aVV'C locis: 1. in a W 2.1 siccas: siccitas W 1 aiunt om. L 2 inte
riore: inferiore Q J 5 proxim e: proxim am et N 7 caret: careret L
7 1.1 ego: ergo W G 2 affirmo: affirmor L tam m agnam om. B 3
terram : terra L m adefaciat: m adefiat N

[120]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I l l

y retorna en secreto 1. El agua de mar se filtra durante el re


corrido: fustigada al pasar por las mltiples anfractuosidades
del terreno depone su am argura y sus malas cualidades. En
medio de tan grande variedad de suelos pierde su sabor y se
convierte en agua pura.

Otros consideran que todo el agua que la tierra recoge, 6


procedente de lluvias, la deja escapar de nuevo y ponen a
modo de prueba el que hay poqusimos ros en los lugares de
lluvias escasas2. Por eso dicen que son secas las llanuras de- 2
srticas de Etiopa y se encuentran pocos manantiales en el
interior de frica porque el clima es caluroso y casi siempre
estival. As es que se extienden las ridas arenas sin un rbol,
sin un habitante, rociadas por escasas lluvias que tragan al
punto. M ientras que por el contrario es sabido que la Germania
y la Galia, y contigua a ellas Italia, tienen riachuelos y ros
abundantes porque gozan de un clima hmedo y ni siquiera
durante el verano carecen de lluvias.

Vas a ver qu cantidad de objeciones pueden ponerse a lo 7


anterior. En primer lugar yo, como cuidadoso escardador de
viedos, te aseguro que no existe lluvia tan copiosa que im
pregne la tierra ms all de los diez pies de profundidad; toda

1 T eo ra expuesta p o r Lvcr. 5, 261 ss. (6, 631) y q u e parece responder a


la de H ip p o n y Jenfanes, am bos presocrticos (Arist., Meteor. 354b, 15). T oda
el agu a d e los ros procede del m ar. L a relacin de este pasaje con Lucrecio se ve
en el vocabulario utilizado (v. tam bin 2, 471 ss.).
2 El ciclo que p o r evaporacin del agua de m ar incorpora el agua a las
nubes, pasa a convertirse en lluvia y da origen a los ros es expuesto por L vcr.
1, 282; 6, 516 ss. y 627 ss. Desde u n p unto de vista distinto: Arist., Meteor. 349b,
30 ss.

[120]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I ll

faciat: omnis umor intra prim am crustam consumitur nec in


2 inferiora descendit. Quomodo ergo imber suggerere potest
amnibus uires qui summam hum um tinguit? Pars maior eius
per fluminum alueos in mare aufertur; exiguum est quod sor
beat terra. Nec is seruat. Aut enim arida est et absumit in se
quicquid infusum est, aut satiata, si quid supra desiderium
cecidit, excludit, et ideo primis imbribus non augentur amnes
3 quia totos in se terra sitiens trahit. Quid quod quaedam flu
mina erum punt saxis et montibus? His quid conferent pluuiae,
quae per nudas rupes deferuntur nec habent terram cui insi
dant? Adice quod siccissimis locis putei in altum acti ultra
ducentorum aut trecentorum pedum spatium inueniunt aqua
rum uberes uenas in ea altitudine in quam pluuia non pene
trat, ut scias illic non caelestem esse nec collecticium umorem
4 sed, quod dici solet, uiuam aquam. Illo quoque argumento
haec opinio refellitur quod quidam fontes in summo montis
cacumine redundant; apparet illos sursum agi aut ibi concipi,
cum omnis pluuialis aqua decurrat.

8 Quidam existimant, quemadmodum in exteriore parte


terrarum uastae paludes iacent magnique et nauigabiles lacus,
quemadmodum ingenti spatio maria porrecta sunt infusa ual-

2.2 tinguit: tangit B tangunt A V W 1G cingunt N 3 aufertur: euertur N


effertur W C sorbeat: sorbet N aW C 5 infusum : effusum CW quid:
quidem LN 6 cecidit: ceciderit u t Q J 1 ceciderit J 2 c. et L excludit:
i exclusit L 7 terra om. A V 3.1 quaedam om. a W C 2 conferent: con
ferunt L Q W 1 conferrent a 3 nuaas : undas in a C terram om. a W JC
4 u ltra : per a C 5 spatium : spatia a W inueniunt: inueniant C 6 quam :
qu a W p luuia Z : aq u a cett. om. Castigl. 7 illic om. non: nec L
nec: non BW1C collecticium : collectiuum P a collectum N 4.2 haec
opinio: hoc optim e L om. aW C 3 apparet a. ergo aW C
8 1.2 et om. a Q C

[121]
7, 1 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll

la hum edad se consume en la superficie de la corteza terres


tre y no desciende a las capas inferiores. Por tanto, cmo 2
puede aadir caudal a los ros la lluvia que em papa slo la
superficie de la tierra? En su mayor parte se desliza hacia el
m ar siguiendo el cauce de los ros; es muy poca la que chupa
la tierra. Y ni aun sta conserva. En efecto, o bien est reseca
y absorbe todo lo que se ha derram ado sobre ella, o saturada,
si ha cado ms de lo que necesita, la rechaza. Por eso los ros
no aum entan con las primeras lluvias, porque la tierra se
dienta las absorbe por entero. Y qu decir de que algunos 3
ros broten de las rocas y de los montes? Qu pueden apor
tarles las lluvias que se deslizan por las peas desnudas sin
disponer de tierra donde depositarse? Aade esto: en los lu
gares ms secos, pozos excavados a una profundidad de ms
de 200 300 pies encuentran corrientes muy ricas de agua;
a esa profundidad la lluvia no penetra. Para que te des cuenta
de que all el lquido no procede del cielo ni es colecticio, sino
que es agua viva, como suele decirse. Esta teora se refuta 4
tambin mediante la prueba siguiente: Ciertos manantiales
surgen a borbotones en la cima ms alta de los montes *; es
claro que se les hace rem ontar la cuesta o se originan all,
puesto que toda agua de lluvia discurre hacia abajo.

Otros consideran que, de la misma m anera que sobre la 8


superficie de la tierra se extienden amplios pantanos y enor
mes lagos navegables, del mismo modo que los mares exten-

1 Con haec opinio sigue refirindose a la teora expuesta en 3,6. Plin. 2,


166 d a u n a explicacin de p o r qu b rotan los m anantiales de este tipo: ...atque
etiam in summis iugis erumpente, quo spiritu acta et terrae pondere expressa siphonum modo
emicat... En 7, 4 coincide con Sneca en no atribuirlo al agua de lluvia.

[121]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I ll

libus, sic interiora terrarum abundare aquis dulcibus nec minus


illas late stagnare quam apud nos oceanum et sinus eius, immo
eo latius quia plus terra in altum patet. Ergo ex illa profunda
copia isti amnes egeruntur. Quos quid miraris si terra de
tractos non sentit, cum adiectos m aria non sentiant?

9 Quibusdam haec placet causa: aiunt habere terram intra


se recessus cauos et m ultum spiritus. Qui necessario frigescit
um bra graui pressus; deinde piger et immotus in aquam, cum
se desiit ferre, conuertitur; quemadmodum supra nos mutatio
2 aeris imbrem facit, ita infra terras flumen aut riuum. Supra
nos non potest stare segnis diu et grauis aliquando enim
sole tenuatur, aliquando uentis expanditur, itaque interualla
m agna imbribus sunt - ; sub terra uero, quicquid est quod

1.4 interiora? in exteriora L 5 illas: illa N late Z : om. cett. oceanum


om. * 6 eo: etiam L om. B terra om. 7 Q uos: quod Q J 8 sentit:
sentis L sentias V sentiat W C adiectos: aduectos BVW 1
9 1.1 Q uibusdam : quibus Gercke 2 e t: etiam a W 3 deinde: dehinc N '
4 se desiit ferre: desiit a W 1G supra nos om. N 5 flum en au t om. a W xC
riu u m : r. agit aW * 2.2 enim : enim a L 4 est quod om. N

[122]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll

dindose sobre un espacio inmenso se derram an sobre los va


lles as el interior tiene abundante agua dulce y sta, estan
cada, no ocupa menos lugar que entre nosotros el ocano y sus
repliegues sino ms bien ms, porque la tierra ofrece mayor
profundidad 2. Por tanto esos ros se nutren de las reservas
interiores. Por qu te extraas de que la tierra no acuse esta
prdida, dado que los mares no acusan el incremento que stos
les suponen? 8.

Algunos aceptan esta explicacin4 : dicen que la tierra 9


tiene en su interior depresiones huecas y mucho aire. Este
necesariamente se enfra comprimido por espesas tinieblas;
despus inerte e inmvil, cuando ha dejado de moverse, se
convierte en agua. Del mismo modo que por encima de noso
tros un cambio atmosfrico origina lluvia, debajo de la tierra
da origen a un ro o a un riachuelo. Por encima de nosotros 2
no puede mantenerse en reposo, indolente y pesado durante
mucho tiempo en efecto, unas veces el sol le hace perder
densidad, otras veces lo distienden los vientos; as que hay
grandes intervalos entre lluvia y lluvia; pero bajo tierra

1 Cf. S e n ., De prou. 1, 2: ...ut infusa uallibus maria molliant tenas...


2 Esta m ism a teora es expuesta p o r Arist., Meteor. 349b, 3 ss.
3 Inversin de la argum entacin del cap. 4
4 Segn la lectura Quibus de Gercke, haec ... causa h ab ra qu e identificarla
con la expuesta en el captulo ocho. D ejando a u n lado las disquisiciones de tipo
sintctico, siem pre poco estable en Sneca, es evidente que la teora de los depsitos
expuesta en 8 y 9 corresponde a la doble posibilidad enunciada po r Arist., Me
teor. 350b, 23. E n realidad, este prrafo desarrolla u n a de las posibilidades de origen
de las aguas, cuya existencia se da p o r supuesta en el cap. 8. D e a h que al final
del cap. 9 se hable d t primam ... causam. L a exposicin terica com porta dos fases:
captulo ocho, el interior de la tierra contiene depsitos de agua. Captulos nueve y
diez, posibles orgenes de ese agua.

[122]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . III

illum in aquam conuertat, idem semper est, um bra perpetua,


frigus aeternum, inexercitata densitas; semper ergo praebebit
3 fonti aut flumini causas. Placet nobis terram esse mutabilem.
Haec quoque quicquid efflauit, quia non libero aere conci
pitur, crassescit protinus et in umorem conuertitur. Habes
primam aquarum sub terra nascentium causam.

10 Adicias etiam licet quod fiunt omnia ex omnibus, ex aqua


aer, ex aere aqua, ignis ex aere, ex igne aer; quare ergo non ex
terra fiat aqua? .quae si in alia mutabilis, est etiam in aquam.
Immo maxime in hanc; utraque enim cognata res est, utra
que grauis, utraque densa, utraque in extremum mundi com-
2 pulsa. Ex aqua terra fit; cur non aqua fiat e terra? - At magna
flumina sunt . Cum uideris quanta sint, rursus ex quanto
prodeant adspice. Miraris, cum labantur assidue, quaedam
uero concitata rapiantur, quod praesto sit illis aqua semper
noua. Q uid si mireris quod, cum uenti totum aera impellant,
non deficit spiritus, sed per dies noctesque aequaliter fluit?
Nec, u t flumina, certo alueo fertur, sed per uastum caeli spa
tium lato impetu uadit. Q uid si ullam undam superesse mireris

2.5 idem : id N p erp etu a: id est J p. idem est Q 6 ergo om. L 7 aut:
ac PN 3.2 efflauit: effluit G efflant Q concipitur: excipitur Z 3.3
crassescit co n u ertitu r: crescit et protinus in u. c. W c. et in um orem proti
nus conuertitur J c. et in um orem conuertitur protinus Q,
10 1.2 ergo om. L no n : ne ABW 3 fiat: fieret B quae si: quasi
m utabilis: m utabilitas B m utabilitatis AV m utabilitate W C aquam : aqua
V 4 h an c: hoc a W 'C eriim om. AVC u traq u e grauis om. BV
6 e om. N 2.2 sint Z: sunt cett. 4 rap ian tu r: rap iu n tu r N illis: illa
N 5 Q u id : quod Q J m ireris: m iraris L 6 fluit: flat C fiat W 1 1
7 fert.ir: ferretur N feru n tu r H P Q J

[123]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I ll

todas las circunstancias que pueden transformarlo en agua


son siempre idnticas: sombra perpetua, fro eterno, densidad
invariable. Por tanto, siempre se darn los factores necesarios
para que se forme un m anantial o un ro. Acepto que la tierra 3
sea mutable. Tam bin todo lo que ella exhala, como no tiene
su origen al aire libre, se condensa inm ediatam ente y se con
vierte en lquido. Ah tienes la causa prim era de las aguas
que nacen bajo tierra.

Todava podras aadir que todo procede de todo, el aire 10


del agua, el agua del aire, el fuego del aire, el aire del fuego 1,
por qu entonces no va a proceder el agua de la tierra? Si
sta es m utable en otros elementos, lo es tam bin en agua.
M ejor dicho, sobre todo en agua. En efecto, uno y otro ele
mento estn emparentados : uno y otro son pesados, uno y otro
densos, uno y otro relegados al extremo del mundo. La tierra
procede del agua, por qu no va a proceder el agua de la
tierra? Ah, pero los ros son grandes. Guando hayas visto 2
cun caudalosos son, contempla de nuevo de qu medio tan
extenso surgen. Te extraas de que dispongan siempre de agua
nueva, pues se deslizan sin interrupcin y algunos, si reciben
un impulso, son de curso torrencial. Y si te extraaras de que
no se agote el aire y fluya con igual intensidad noche y da,
siendo as que los vientos lo desplazan todo? Y no se desliza
el aire como los ros por un cauce fijo, sino que recorre el am
plio espacio celeste con un empuje que todo lo abarca. Y si
te extraaras de que todava queden olas que puedan venir tras

1 Esta m ism a teora la encontram os en Lvcr. 1, 782 ss. y C e., N at. deor.
2, 84. E n este ltim o pasaje es expuesta por Lucilio Balbo, representante del
estoicismo. Se trata de u n a doctrina pitagrica no expuesta por Aristteles.

[123]
NATVRALIVM VAESTIONVM LIB. Ill

3 quae superueniat tot fluctibus fractis? N ihil deficit quod in


se redit. O m nium elem entorum alterni recursus sunt; quic
quid alteri perit, in alterum tran sit; et n a tu ra partes suas uelut
in ponderibus constitutas exam inat, ne portionum aequitate
4 tu rb a ta m undus praeponderet. O m n ia in om nibus sunt. Non
tantum aer in ignem transit, sed n u m q u am sine igne est; de
trahe illi calorem , rigescet, stabit, d u ra b itu r; transit aer in
um orem , sed nihilom inus non sine um ore; et aera et aquam
facit terra, sed non magis u m q u am sine a q u a est quam sine
aere. E t ideo facilior est inuicem transitus, quia illis in quae
5 transeundum est iam m ixta sunt. H ab et ergo terra um orem ;
hunc exprim it. H ab et ae ra ; hunc u m b ra hiberni frigoris densat,
u t faciat um orem . Ipsa quoque m utabilis est in um orem ; n a
tu ra sua u titu r.

11 Q uid ergo? inq u it, si perpetuae sunt causae quibus


flum ina o riu n tu r ac fontes, q u are aliquando siccantur, ali
quando quibus non fuerunt locis exeunt? Saepe m otu te rra
rum itinera tu rb a n tu r et ru in a interscindit cursum aquis,
quae retentae nouos exitus q u a e ru n t et aliquo im petum faciunt
2 a u t ipsius quassatione terrae aliunde alio transferuntur. Apud
nos solet euenire u t amisso canali suo flum ina p rim um refun-

3.1 quocl N BW % I Forlun.: quia cett. 2 alterni: ad alterum N alterum G


3 alteri : in altero altero W*C suas: alias I. 4.1 om nia : om nibus Q
2 tran sit: transiet H Z P a num quam : nusquam W W M 3 transit: transiet
JW *CM 4 sed: om. Q_ i. est Gercke Oltr. 5 non: n. est Z om. N 6 quae:
aqua N 7 su n t: est W G 5.2 hiberni: inferni Z Axel.
11 1.1 in q uit: inquis a sunt: sint A causae: anim ae AV am nes uel
causae W C 2 ac fontes om. C 3 locis: loco G om. PL 4 aquis quae
reten tae: aquisque retentis Z . 5 retentae: recente P recentesL A V C 1 ressis-
tentes A 2B et faciunt om. a W 'C aliquo: aliquem L 2.2 prim um :
prim o Z om. B

[124]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

tantas olas que h a n roto? N ad a que vuelve a s mismo se ago- 3


ta . El retorno de todos los elementos es alternativo : todo lo
que m uere p a ra uno, pasa a convertirse en o tro ; la n atu raleza
equilibra sus elementos como si estuvieran colocados en u n a
balanza, p a ra que el m undo no se descompense al perturbarse
la igualdad de sus partes. T odo est contenido en todo 2. No 4
slo el aire se transform a en fuego sino que n u nca su existen
cia est aislada del fuego; qutale el calor, q u ed ar rgido, en
reposo, se endurecer. El aire se transform a en agua, y su exis
tencia no deja de estar v inculada al agua. L a tierra d a origen
al aire y al agua, y no existe sin agua, como tam poco sin aire.
Por eso es ms fcil el paso de uno a otro, p orque ya llevan
mezclados los elementos en que van a transform arse. Por con- 5
siguiente, la tierra contiene agua, la hace salir; contiene aire,
las tinieblas del fro invernal lo condensan, con lo cual lo
transform an en agua. L a p ropia tierra es transform able en
agua, y utiliza esta propiedad.

Entonces, se me objeta, si son constantes las causas a 11


que deben su nacim iento ros y m anantiales, por qu algu
nas veces se secan, otras veces b ro tan en lugares donde no
existan?. A m enudo, debido a un terrem oto, se trastocan
los cam inos y u n d errum bam iento intercep ta el curso de las
aguas que, al q u ed ar retenidas, buscan nuevas salidas y la n
zan sus ataques sobre u n p u n to ; o bien, debido a u n a sacudida
de la tierra mism a, pasan de u n lugar a otro. E n tre nosotros 2
suele suceder que los ros al p erd er su lecho, en p rim er lugar

1 Cf. Lvcr. 1, 263 ss. y O v i d . , Metam. 15, 254 ss.


2 En realidad el omnia in omnibus de Anaxagoras no es m s que un a conse
cuencia de Ia doctrina que acaba de exponer.

[124]
NATVRA.LIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

d an tu r, deinde q uia p erd id eru n t u iam faciant. H oc a it acci


disse Theophrastus in Coryco m onte, in quo post terrarum
3 trem orem noua uis fontium em ersit. Sicut alias quoque causas
interuenire op in atu r, quae aliter (e)u o cen t aquas a u t cursu suo
deiciant et au ertan t. F uit aliquando aq u aru m inops H aem us
sed, cum G allorum gens a Cassandro obsessa in illum se con
tulisset et siluas cecidisset, ingens aq u aru m copia apparuit,
quas uidelicet in alim entum sui nem ora ducebant. Q uibus
euersis um or qui desiit in arbusta consumi superfusus est.
4 Idem ait et circa M agnesiam accidisse. Sed, pace T heophrasti
dixisse liceat, non est hoc simile ueri, quia fere aquosissima
sunt quaecum que um brosissim a. Q uod non eueniret, si aquas
arbusta siccarent, quibus alim entum ex proxim o est; flum i
num uero uis ex intim o m a n a t u ltraq u e concipitur quam
radicibus euagari licet. D einde succisae arbores plus umoris
desiderant; non enim tan tu m id quo u iu an t, sed quo crescant
5 tra h u n t. Id em ait circa A rcadiam , quae urbs in C reta insula
fuit, fontes et riuos substitisse, quia desierit coli terra diruta
u rb e; postea uero quam cultores receperit, aquas quoque re-

2.3 faciant: faciunt H L W 1C accidisse : accidere N 3.1 sicut AB Leo: sunt qui
H Z P L N Q J W 2 sic et V W C scilicet Rossbach cui Gercke qui Axel. alias:
alios W 1 2 o p in atu r: op inantur cett. quae: qui L aC aliter: in aliud
iter Rossbach alio Leo au t Axel. om. B Gercke euocent Fortun. : uocent a C
nocent W uo can t cett. a u t: a. ac. a C a. a W 3 deiciant: decidant
aW C 1 et: a u t W aq u arum om. Q H aem us: hiems L 1 eremus W
6 sui N : suum cett. 7 euersis Haase Gercke (cf. Ad Mare 16, 8): emersis H Z P
Q ,J excisis cett. 4.1 Id em : item L 2 liceat: 1. hoc N 3 quaecum que:
quaeque HB 5 u ero : m odo L aW concipitur: accipitur excipitur
WC 7 sed: s. et id W C 5.2 riuos E : uiros H Z P L Q J uires N locus C
lacus cett. 3 receperit Erasm. Gercke. recepit N perc- uel exceperit (-nt C)
cett.

[125]
CUESTIONES NATURA LES.-LIB . Ill

se desp arram an ; despus, u n a vez que lo h a n perdido, se pro


curan u n cam ino. Esto dice Teofrasto que sucedi en el m onte
Gorico 1 : en ste tras de u n tem blor de tierra, surgieron nue
vos m anantiales. Asimismo opina que tam bin pueden inter- 3
venir otras causas que hag an surgir las aguas de otro modo
o las desven y alejen de su curso habitual. H ubo u n tiem po
en que el H em o era pobre en agua, pero habindose refugiado
en l el pueblo galo asediado por G asandro y habiendo talado
los bosques, hizo su aparicin u n a gran can tid ad de agua,
agua que al parecer invertan los bosques en su sustento 2. Al
caer stos en la tala, el ag u a que la vegetacin dej de con
sum ir se extendi por la superficie. Dice que lo mismo sucedi 4
en los alrededores de M a g n e sia 3. Pero, perm tasem e decirlo
con la venia de Teofrasto, esto no es verosmil porque, por
regla general, los lugares ms um brosos son los m s hm edos,
cosa que no sucedera si consum iera agua la vegetacin que se
n u tre de lo que tiene ms prxim o. Y es que el caudal de los
ros em ana de las profundidades y se form a ms all de lo que
les es posible extenderse a las races. Adems, los rboles ta
lados necesitan ms agua; en efecto, absorben no slo lo nece
sario p ara vivir, sino tam bin p a ra crecer. l mismo dice que, 5
en los alrededores de Arcadia, ciudad que fue de la isla de
C reta, se secaron m anantiales y ros porque la tierra, al ser
destruida la ciudad, dej de cultivarse; u n a vez que recuper

1 Gf. P l i n . 31, 5 4 : Tcrrac motos profundunt sorbentqm aquas. Sic et in Coryco


monte amnis erupit posteaque coeptus est coli.
2 Cf. P u n . 31, 53.
3 N o es exactam ente del mismo fenmeno del que nos habla Plinio en 31,
54, sino de la conversin de u n m anantial de agua caliente en fra. Por lo dem s
este pasaje, h asta 5 incluido, est reproducido casi exactam ente en el mismo
a u to r 31, 53-54. incluso los ejemplos.

[125]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

cepisse. Causam siccitatis hanc pon it quod o b d u ru erit constric


ta tellus nec p o tu erit im bres in ag itata transm ittere. Q uom odo
6 ergo plurim os uidem us in locis desertissimis fontes? P lura de
nique inuenim us quae p ro p te r aquas coli coeperunt quam
quae aquas h abere coeperint, q uia colebantur.
N on esse enim pluuialem hanc quae uastissima flum ina
a fonte statim magnis ap ta nauigiis defert, ex hoc intellegas
licet quod p er hiem em aestatem que p a r est a capite deiectus.
Pluuia potest facere torrentem , non potest am nem aequali
inter ripas suas tenore lab en tem ; quem non faciunt imbres,
sed incitant.

12 Paulo repetam us hoc altius, si u id etu r, et scies te non h a


bere quod quaeras, cum ad ueram am nium originem acces
seris. Flum en nem pe facit copia cursusque aquae perennis.
Ergo quaeris a m e quom odo aq u a fiat; interrogabo inuicem
quom odo aer fiat a u t terra.
2 Sed si in rerum n a tu ra elem enta sunt q u attu o r, non potes
interrogare u nde aq u a sit; q u a rta enim pars n a tu ra e est. Q uid
ergo m iraris, si rerum n atu rae tam m agna portio potest aliquid

5.4 o b d u ru erit: o b duruerint Q o bdurauerit W C obduruit PL 6 plurim os:


plurim is W 6.2 q u am 3 coeperint om. N quam quae: quam quam
LG 4 enim om. N pluuialem : pl. aq u am W 5 ap ta B: acta H Z N Q A
GW actis PL defert: deferunt W 6 per om. N 7 am nem Z: autem
H P L N Q J W 2 om. aW*C 8 quem : que LQYV2 aquam aWn C 9 incitant:
excitant: W C
12 1-1 scies: scias H 2 quaeras: quaeris W C am nium Pine., om nium
codd. originem : im aginem Q J 3 nem pe: nam que PLNB cursusque:
cuiusque B cuiuscum que A V W 'G 2.1 Sed om. Q J in n atu ra om.
aC 1 sed n a tu ra : sed rerum W 1 2 interrogare : interrogari W qua
ta : q u in ta L qu id 3 n aturae om. L 3 aliquid :aliquam PL

[126]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

los habitantes, recuper las aguas tam bin. A chaca la seque


dad a que la tierra, convertida en terrones, se endureci y no
poda dejar paso a las aguas sin h ab er sido antes rem ovida.
Entonces, cmo es que vemos muchos m anantiales en los lu
gares ms desrticos? En fin, encontram os m uchas ms zonas 6
que em pezaron a cultivarse gracias al agua que zonas que
em pezaran a tener agua p orque se las cultivaba.
En efecto 1, de que no es el ag u a de lluvia la que m antiene
esos ros caudalossimos, apropiados incluso p a ra los grandes
navios desde su mismo nacim iento, puedes d arte cuenta por
lo siguiente: d u ran te inviernos y veranos bajan con u n caudal
sem ejante desde su origen. L a lluvia puede form ar u n to rre n
te, no un ro que se deslice a ten o r constante entre sus riberas;
ste no lo form an las lluvias, au n q u e le d an fuerza.

Volvamos a p lan tear la cuestin desde u n poco antes, si 12


te parece, y te dars cuenta de que no te q u eda n a d a que in
vestigar cuando hayas llegado al verdadero origen de los ros.
El ro lo form a, ciertam ente, la ab u n d an cia y continuidad de
agua corriente. En consecuencia, me preguntas cmo se for
m a el ag u a; yo te preg u n tar, a mi vez, cmo se form a el aire
o la tierra. Y si en la n a tu ra le z a existen c u a tr o elementos, no 2
podrs preguntarm e de dnde procede el agua, pues consti
tuye u n a cu arta p arte de la naturaleza. Por qu te extraas
entonces de que u n a p arte tan considerable de la n atu raleza

1 A qu enlaza Sneca con la argum entacin que cort, con el excursus, en


el captulo 11. El enim, pues, hay que ponerlo en relacin con el final del captulo
10. As lo h a visto tam bin O ltram are, y es lo que m e h a hecho p u n tu ar como
p unto y ap arte.

[126]
12, 2 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill 13, 2

3 e x se sem per effundere? Q uom odo aer, et ipse q u a rta pars


m undi, uentos et auras m ouet, sic aq u a riuos et flum ina; si
uentus est fluens aer, et flum en est fluens aqua. Satis et m ul
tum illi u irium dedi, cum dixi elem entum est. Intellegis
quod ab illo proficiscitur non posse deficere.

13 Adiciam , u t Thales ait, ualentissim um elem entum est.


Hoc fuisse p rim um p u tat, ex hoc surrexisse om nia. Sed nos
quoque a u t in eadem sententia, au t in uicinia eius sumus. Dici
mus enim ignem esse qui occupet m undum et in se cuncta
conuertat; hunc euanidum languentem que considere et nihil
relinqui aliud in rerum n a tu ra igne restincto quam um orem ;
2 in hoc futuri m undi spem latere. I ta ignis exitus m undi est,
um or prim ordium . M iraris ex hoc posse amnes sem per exire
qui pro om nibus fuit et ex quo sunt om nia? H ic um or in di
ductione rerum ad q u artas redactus est, sic positus u t sufficere
flum inibus edendis, u t riuis, u t fontibus posset.

3.1 ipse: ipsa H P L A W 1 3 e t2: etiam N


13 1.1 adiciam : aq u a aW C vt om. P LaW G ualentissim um : u. hoc
2 Sed: s. et ABWG au t sententia om. N 3 sententia: s. eius W uici-
nia Madv. Gercke'. ultim a codd. uicina Oltr. S considere: considero N 2.3 ex
om. L diductione: diductionem Z deductus G 4 quartas: quas W
redactus: deductus W G
12, 2 CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill 13, 2

pueda siempre verter algo de s misma? Del mismo modo 3


que el aire tambin una cuarta parte del m undo pone en
movimiento vientos y brisas, as el agua riachuelos y ros; si
el viento es aire que fluye, tam bin el ro es agua que fluye 2.
Bastante, mucho valor le concedo al decir: es un elemento.
Se entiende que lo que de l procede no puede agotarse.

Aadir, como dice Tales, es un elemento muy podero- 13


so 3. El cree que fue el primero, que de l ha surgido todo;
y nosotros tambin somos de la misma opinin o muy apro
ximada. En efecto, decimos que el fuego es el que dom ina el
mundo y a l se asimila todo; que ste, cuando se diluye y
languidece, se adormece; que en la naturaleza, una vez ex
tinguido el fuego, no queda ms que la hum edad; que en ella
se mantiene latente la esperanza de un mundo futuro. As, el 2
fuego es el fin del mundo, el lquido su principio 4. Te extraas
de que los ros puedan surgir constantemente del elemento
que estuvo ocupando el lugar de todos y del que todo pro
cede? Este lquido, al separarse los elementos, se ha visto re
ducido a ocupar una cuarta parte, y se ha localizado de tal
modo que puede bastarse para dar a luz ros, riachuelos, m a
nantiales.

1 Idn tica argum entacin en II 5, 1, aun cuando de m odo m ucho m s tcni


co en lo que se refiere a m anejo de vocabulario.
2 L a vinculacin establecida de m odo im plcito entre flumen y fluens, es
im posible que se perciba en la traduccin.
3 sa es la afirm acin que hace Aristteles en Metaph. 983b, (i. Cf. P lin.
31, 1 '.hoc elementum ceteris imperat.
4 E n el praef. 5 cita Sneca como causa de catstrofe: inundatio ... confla
gratio. E n este pasaje atribuye al fuego la responsabilidad de la destruccin del
m undo, m ientras que en los captulos 27 al 30 hace desem pear al agua ese papel.
Es aq u donde parece aproxim arse ms a la doctrina estoica de la conflagracin.

[127]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

14 Quae sequitur Thaletis inepta sententia est. Ait enim


terrarum orbem aqua sustineri et uehi more nauigii mobilita-
teque eius fluctuare tunc cum dicitur tremere; non est ergo
mirum si abundat um or ad flumina profundenda, cum in
2 uniore sit totus. Hanc ueterem et rudem sententiam explode.
Nec est quod credas in hunc orbem aquam subire per rimas
et facere sentinam.
Aegyptii quattuor elementa fecerunt, deinde ex singulis
bina. Aera marem iudicant qua uentus est, feminam qua nebu
losus et iners; aquam uirilem uocant mare, muliebrem omnem
aliam; ignem uocant masculum qua ardet flamma, et femi
nam qua lucet innoxius tactu; terram fortiorem marem uocant,
saxa cautesque, feminae nomen assignant huic tractabili et
3 cultae. M are unum est, ab initio scilicet ita constitutum ; habet
suas uenas, quibus im pletur atque aestuat. Quomodo maris,
sic et huius aquae mitioris uasta in occulto uii est, quam nul
lius fluminis cursus exhauriet. Abdita est uirium ratio; tantum
ex illa quantum superfluxit emittitur.

14 1.3 eius om. ) 4 u m or: um ore Z profundenda : fundenda A W 'C pro


funda L cu m : c. m undus W C 2.4 Aegyptii 10 cultae post cap. 12, 1 colloc.
Haase Gercke 5 b in a : b. m aria et fem inea (fem inina C 2) C 1 b. m aria ceti.
aera Z: aerem cett. iudicant: uocant N qua ... q u a Z : quia ... quia cett.
6 uocant: iu dicant N 7 q u a : quo aC W 10 cultae: culturam 3.1
unum : unde Z L N Q JW * scilicet: seculi L 2 aestuat: aestuet W 1 3 m i
tioris: minoris N u asta: u. maris H Z P L Q J W CM uis Klammer Gercke:
uia codd. 4 exhauriet: exhauriat uirium : u. eius aW C superfluxit
ego (cf. De ben. 1, 11,5; Ad Helu. 7,4): sem per fluere sit H Z P L N Q J sem per fluere
sic Q, superfluum sit cett.

[128]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . I ll

La que sigue es una opinion inadecuada de Tales. En efec- 14


to, dice que el orbe terrestre se mantiene sobre el agua y es
arrastrado a modo de un navio x; que, cnando se dice que
tiembla, es que se balancea debido a su movilidad. No es, por
tanto, extrao que haya agua abundante para formar el cau
dal de los ros, puesto que est inmerso por entero en el agua.
Rechaza esta antigua y prim itiva opinin. No hay razn para 2
que creas que el agua se infiltra en nuestro orbe por las ren
dijas y forma una sentina.
Los egipcios distinguieron cuatro elementos, despus en
cada uno de ellos una pareja. Consideran que el aire es macho
donde es viento, hem bra donde es nebuloso e inerte; llaman
viril al agua de mar, femenina a cualquier otra; llaman mas
culino al fuego donde arde con llam a y hem bra donde reluce
sin causar dao al tacto; a la tierra ms resistente le llaman
macho: rocas y peascos; asignan la denominacin de hem bra
a la manejable y cultivada. El m ar es uno, constituido desde 3
el comienzo as : posee sus propias corrientes subterrneas2.
gracias a las cuales mantiene su nivel y experimenta flujos3.
Del mismo modo que existen reservas de agua de mar, tam
bin de agua dulce existen amplias reservas ocultas que no
agotarn los cursos de ningn ro. Es impracticable calcular
su caudal : escapa tanta cuanta sobra.

1 Cf. vi 5, 3.
2 L v c r . 1, 230 y 6, 613 ss. so b re las fu e n te s n a tu ra le s p ro p ia s d e l m a r. A r i s t . ,
Meteor. 353b, 17 n ie g a la ex isten cia d e m a n a n tia le s in d e p e n d ie n te s q u e a lim e n
te n el m a r.
3 Esta afirm acin est atrib u id a a los egipcios y entra dentro de la expo
sicin terica que com ienza m s arrib a. N o creo que p ueda afirm arse con O ltra-
m are que Sneca participa de tal creencia frente a Posidonio (cf. O ltram are, nota
al pasaje, p. 129, nota 3).

[128]
15, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 15, 4

15 Q uaed am ex istis sunt quibus assentire possumus. Sed hoc


am plius censeo. Placet n a tu ra regi terram , et quidem ad nos
trorum corporum exem plar, in quibus et uenae sunt et arte
riae, illae sanguinis, hae spiritus receptacula. In te rra quoque
sunt alia itinera per quae aq u a, alia p er quae spiritus currit;
adeoque ad sim ilitudinem illa h um anorum corporum n atu ra
form auit u t maiores quoque nostri aq u aru m appellauerint
2 uenas. Sed, quem adm odum in nobis non ta n tu m sanguis est
sed m u lta genera um oris, alia necessarii, alia corrupti ac
paulo pinguioris.: in capite cerebrum , in ossibus m edullae,
muci saliuaeque et lacrim ae et quid d am ad d itu m articulis per
quod citius flectantur ex lubrico, sic in te rra quoque sunt
um oris genera com plura, quaed am quae m ature d u rantur.
3 hinc est omnis m etallorum fructus, ex quibus petit aurum,
argentum que au aritia , et quae in lapidem ex liquore uer-
tu n tu r; in quaedam uero te rra um orque putrescunt, sicut
bitum en et cetera huic similia. H aec est causa aq uarum se-
4 eundum legem n atu rae uolu n tatem q u e nascentium . Ceterum ,
u t in nostris corporibus, ita in illa saepe um ores u itia conci
piu n t: a u t ictus a u t quassatio aliqua au t loci senium a u t frigus
au t aestus corrupere n atu ram , et sulphuratio contraxit umo-

15 1.1 possumus : possimus PLA 6 illa Haase Gercke : iliam codd. 7 appella
u erin t: appellauerunt Q L - 2.1 non om. Q, 3 pinguioris: pigrioris
4 qu id d am : q uoddam L 6 com plura: q uam p lura H m atu re: m atu ra V
n a tu ra A d u ra n tu r Oltr. Alex. : d u ren tu r codd. 3.1 fructus ego (cf. ep. 3,23,5) :
hum us codd. ortus Gercke genus Fortun. honos Oltr. 2 u e rtu n tu r: uertan-
tu r W 2 3 q u aed am : q u adam N quibusdam aW C uero: u. locis aC W
um orque: um oresque N putrescunt: liquescunt aW C 5 uoluntatem que:
uoluntatem A u oluntate BV 4.3 quassatio: crassatio W 'C 1 4 corrupere:
corrum pere P a O JW C

[129]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

A algunos de estos puntos podem os d a r nuestro asent- 15


miento. Pero adem s creo que h ay que ad m itir que la tierra
est gobernada por la natu raleza *, a la m anera de nuestros
cuerpos evidentem ente; en stos hay venas y arterias, las
unas receptculos de sangre, las otras de aire 2. En la tierra
hay tam bin unos caminos p o r los que corre el agua, otros
por los que corre el aire; y hasta tal pun to los h a configurado
la natu raleza a sem ejanza del cuerpo h um ano que nuestros a n
tepasados incluso les dieron el nom bre de venas de agua. Pero, 2
del mismo m odo que entre nosotros no hay solam ente sangre,
sino muchos tipos de lquido (unos im prescindibles, otros
alterados y u n poco ms espesos: el cerebro en la cabeza, la
m dula en los huesos, mucosa, saliva, lgrim as y cierto lquido
adherido a las articulaciones p a ra que, al lubrificarlas, ten
gan un juego ms rpido 3), as tam bin en la tierra hay m u
chsimos tipos de lquido, unos que se endurecen llegado el
m om ento de ah proceden todos los filones de las minas, 3
de las que la avaricia saca oro y p lata y de lquidos se con
vierten en piedras . L a tierra y el agua, cuando se pudren, se
transform an en ciertas m aterias: bitum en y sustancias anlo
gas. ste es el origen de las aguas que nacen segn la ley y
designios de la naturaleza. Por lo dems, al igual que en nues- 4
tros cuerpos, los lquidos en la n atu raleza se alteran a m enudo;
u n golpe, cualquier sacudida, el agotam iento del suelo, el fro
o el calor lograron corrom per su n atu raleza; adem s la proxi-

1 Sobre esta concepcin de la natura, propia de los estoicos, puede verse


Oro., Nat.. decr. 2, 29. Frm ula parecida encontram os en L vcr. 5, 77: expediam
qua ui flectat natura gubernans, probablem ente tom ada de Empdocles.
2 C e., N at. deor. 2, 138: ...et sanguis per uenas in omne corpus diffunditur et spi
ritus per arterias.
3 L a sinovia.

[129]
15, 4 NATVRALIVM )VAESTIONVM LIB. I ll 15, 7

5 rem , qui m odo diuturnus est, m odo breuis. Ergo, u t in corpo


ribus nostris sanguis, cum percussa u en a est, tam diu m anat
donec omnis effluxit au t donec uenae scissura subsedit atque
iter elusit, vel aliqua alia causa retro dedit sanguinem , ita in
terra solutis ac patefactis uenis riuus au t flumen effunditur.
6 Interest q u a n ta ap erta sit uena. Q u ae m odo consum pta aqua
deficit; m odo excaecatur aliquo im pedim ento; modo coit
uelut in cicatricem com prim itque q u am perfecerat u iam ; modo
illa uis terrae, quam esse m utabilem diximus, desinit posse
7 alim enta in um orem conuertere. A liquando autem exhausta
replentur, m odo per se uiribus recollectis, m odo aliunde trans
latis. Saepe enim inania apposita plenis um orem in se auoca-
u e ru n t; saepe terra, si facilis est in tabem , ipsa soluitur et
um escit; (saep e) idem euenit sub te rra quod in nubibus, ut
spissetur (a e r) grauiorque q u am u t m anere in n a tu ra sua
possit gignat u m orem ; saepe colligitur roris m odo tenuis et
dispersus liquor, qui ex m ultis in u n u m locis confluit su-

5.1 u t om. a 2 m an at: m anet V M 4 iter elusit B : interclusit cett. in


terra: inter H Z P L Q .J 5 a u t: ac V C ut L 6.1 q u a n ta : quanto aW C
quae: quo a C 1 2 excaecatur: exsiccatur aW C 3 com prim itque: c. illam
perfecerat: fecerat W 7.1 autem : a. ante C M W 1 3 enim om. N
auo cau eru n t: attra h u n t W 4, terra ipsa: transire facilis in alius ipsa terra
si : sic L 5 saepe suppi. Haase Oltr. quod : q u a P qui N quod
u t om. a 6 aer suppi. Haase Gercke Oltr. 1 gignat (-it E) T E : signat cett.

[1 3 0 ]
CUESTIONES NATU RALES.-LIB . I ll

m idad del azufre llega a condensar el lquido, condensacin


que unas veces es d u ra d e ra y otras m om entnea. Por tanto, 5
al igual que en nuestros cuerpos, cuando u n a vena recibe un
golpe, m an a la sangre hasta que h a salido toda o hasta que
el corte de la vena se resta a y cierra el cam ino o hasta que
alguna otra causa hace volver atrs la sangre, as en la tierra,
cuando se ab ren las venas y q u ed an al descubierto, se vierte
un riachuelo o u n ro. L a diferencia reside en el tam ao de la 6
ab ertu ra de la vena. sta, unas veces al consumirse el agua,
se agota ; otras veces se ciega por algn obstculo 1 : o bien
se unen los bordes com o form ando u n a cicatriz y reduce el
cam ino que se h ab a procurado, o bien la m asa de tierra, que
hemos dicho que es m utable, pierde la posibilidad de tran s
form ar las reservas en lquido. De vez en cuando, por otro 7
lado, u n a vez agotadas se vuelven a llenar, ya recuperando
las reservas p o r s mismas, ya porque les vienen procedentes
de otro lado. En efecto, a m enudo recipientes vacos colocados
ju n to a los llenos h an atrad o lquido hacia s; a m enudo la
tierra, si tiene tendencia a descom ponerse, se disgrega, se di
suelve y se lica. A m enudo sucede bajo tie rra lo mismo que
en las nubes: se condensa el aire y, al ser ms pesado de lo
conveniente p ara conservar su n aturaleza, se transform a en
lquido; a m enudo se concentra a m an era de roco, u n lquido
ligero y disperso que confluye desde m uchos lugares a uno solo

1 H asta qu p unto puede decirse, como hace O ltram are, que excaecatur
es u n a m etfora to m ad a de O vidio (Metam. 15, 271 y Pont. 4, 2, 17), es algo difcil
de resolver. L a correspondiente expresin castellana es hasta tal p unto trivial que
parece indicar la m ism a posibilidad en latn. El hecho de que esta m ism a expresin
sea utilizad a p o r C els . 7, 7, 159 hace pensar en un uso h ab itu al: signum ... quasi
excaecatonim itinerum, per quae umor ferebatur.

[1 3 0 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

dorem aquileges uocant, q uia g uttae quaedam uel pressura


8 loci elid u n tu r vel aestu euocantur ; haec tenuis u n d a uix
fonti sufficit; et ex m agnis caueis m agnisque conceptibus ex
cidunt amnes, non n u m q u am leuiter emissi, si aq u a pondere
suo se tan tu m detulit, nonn u m q u am uehem enter et cum sono,
si illam spiritus interm ixtus eiecit.

16 Sed q uare quidam fontes senis horis pleni senisque sicci


sunt? S uperuacuum est nom inare singula flum ina quae certis
mensibus magna, certis angusta sunt et occasionem singulis
2 quaerere, cum possim eandem causam om nibus reddere. Q ue
m adm odum q u a rta n a ad h oram uenit, quem adm odum ad
tempus p o dagra respondet, quem adm odum purgatio, si nihil
obstitit, statum diem seruat, quem adm odum praesto est ad
mensem suum partus, sic aq u ae interualla h ab en t quibus se
retra h an t et quibus redeant. Q u aed am autem interualla mi
nora sunt et ideo notabilia, q u aed am m aiora nec m inus certa.
3 Ecquid hic m irum est, cum uideas ordinem reru m et natu
ram per constituta procedere? Hiem s n u m quam aberrauit,
aestas suo tem pore incaluit, autu m n i uerisque, unde solet,

7.10 elid u n tu r: ed u n tu r uel: u t N 8.2 et: uel PL sed Gercke om. Ross-
bach caueis Diels: causis codd. 4 sono: s. suo W 5 illam : illa eiecit:
erexit L
16 1.3 su n t: sint Z singulis: om nibus W 2 fabulis Z 4 possim: possis
) 2.5 se om. PLN 6 redeant Gercke: reddant cett. red d an tu r Castigl.
Oltr. 3.1 E cquid Haase Gercke. et quid (quod L) codd. hic: hoc VW G
3 u n d e: u t aW C solet om. Q_

[1 3 1 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

(los radiestesistas1 le llam an sudor, porque es u n tipo de gotas


que b ro ta por la alta presin del lugar o surgen debido al ca
lor) . Este poquito de agua es apenas suficiente p a ra u n m an an
tial, m ientras que los ros surgen de grandes cavidades y grandes
depsitos; unas veces salen con parsim onia, si el ag u a se deja
llevar por su peso sim plem ente, otras veces con violencia y
ruido, si la expulsa fuera el aire que lleva entrem ezclado.

Pero, por qu algunos m anantiales se llenan cada seis 16


horas y se secan cada otras seis? 2. Es superfluo d a r el nom bre
de cad a uno de los ros que son caudalosos d u ran te unos m e
ses determ inados, d u ran te otros casi secos, y buscar la coyun
tu ra de cada uno de ellos, cuando puedo d arte u n a m ism a
explicacin p a ra todos. Del mism o modo que las cuartanas 2
llegan a su h o ra 3, del mismo m odo que la gota responde a su
m om ento, del mismo m odo que la m enstruacin, si n a d a lo
im pide, m antiene el d a que le to ca; del mismo m odo que el
p arto se presenta en el mes correspondiente, as las aguas tie
nen intervalos en que se retiran y otros en que vuelven. Sucede
que ciertos intervalos son m enores y por ello ms notables,
otros mayores y no p o r eso menos fijos. Hay algo extrao en 3
esto cuando ests viendo que la serie de fenmenos naturales
sigue su curso segn leyes establecidas? El invierno nunca se
extravi, el verano calent en su m om ento, el cam bio del

1 Sobre los radiestesistas V i t r . 8 , 1 y P l in , 3 1 , 4 4 .


1 P l i n . 2, 228-9, c ita fu e n te s d e tip o s im i la r : la m s p a r e c i d a es la J p i t e r
en D o d o n a : idemmeridie semper deficit, qua de causa uocatur; mox in
crescens ad medium noctis exuberat, ab eo rursus sensim deficit.
8 El mismo ejem plo, utilizado en el sentido de regularidad tam bin, se
encuentra en Co., Mat. deor. 3, 24.

[1 3 1 ]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

facta m u tatio est; tam solstitium quam aequinoctium suos


dies rettulit.
4 S unt et sub terra minus n o ta nobis iu ra n atu rae, sed non
m inus certa. Crede infra quicquid uides supra. Sunt et illic
specus uasti ingentesque recessus ac spatia suspensis hinc et
inde m ontibus laxa; sunt ab ru p ti in infinitum hiatus, qui
saepe illapsas urbes recep eru n t et ingentem ruinam in alto
5 condiderunt. haec spiritu plena sunt, nihil enim usquam
inane est et stagna obsessa tenebris et lacus am pli.
A nim alia quoque illis innascuntur, sed ta rd a et informia
u t in aere caeco pinguique concepta et aquis torpentibus situ;
pleraque ex his caeca u t talp ae et subterranei mures, quibus
deest lum en, q uia superuacuum est. Inde, u t T heophrastus
affirm at, pisces quibusdam locis eruuntur.

17 M u lta hoc loco tibi in m entem ueniunt quae urbane, ut


incredibilem fabulam , dicas: N on cum retibus aliquem nec
cum hamis, sed cum d o lab ra ire piscatum ! Expecto u t aliquis
in m ari uenetur. Q uid est autem quare non pisces in terram
transeant, si nos m aria transim us?; perm utabim us sedes.

3.5 rettu lit om. N 4.1 et om. V 3 uasti N Ja Gercke: u. sunt cett. inde:
illune Z laxa: lapsa Q J 5 illapsas: illesas W 1 receperunt: ceperunt
L 5.1usq u am : nusquam Q_ 2 et1: ac Z lacus am pli Haupt.: locis
amplis codil. lacis amplis Ganod lacus a m p litu d in e im m ane)s Castigl. 3 illis:
illic L 4 situ : facta W 1 5 quibus Z N : quia cett. 6 quia : quod P aC
17 1.1 u en iu n t: uen eru n t W u t Z L N : om. cett. 2 incredibilem ego (cf.
C e., Re. p. 6,3; Apvl., Met. 2,12): in rem credibilem Z in rem credibili Q, in
re credibili L N Q J a in re incredibili H W C M 2J fabulam : fabulae Z fam u
lam L del. Haase aliquem : aliquando N 3 expecto: expecta 4 ue
netur Pine.: uersetur codd. autem om. L a terram : t. non AV 5 nos:
n. in V

[132]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

otoo y de la prim avera se realiz en el pun to habitual, ta n to


el solsticio como el equinoccio llegan siem pre en su da.
T am bin bajo tierra existen leyes n aturales menos, cono- 4
cidas por nosotros, aunque no menos fijas. Im ag in a debajo todo
lo que ves encim a 1. T am b in all h ay am plias cavernas, enor
mes depresiones, espacios abiertos en medio de m ontes que
penden de u n a y o tra p a rte ; hay simas escarpadas a las que
no se les ve el fin y que acogieron a m enudo y escondieron en
las profundidades ciudades al hundirse. Estos espacios estn 5
llenos de aire -pues no existe el vaco en p arte alguna 2;
hay tam bin charcas envueltas en tinieblas, y am plios lagos.
T am bin les nacen anim ales, pero torpes y deformes, como
concebidos que h an sido en u n a atm sfera ciega y espesa y
en unas aguas malsanas debido a la inm ovilidad. L a m ayora
de ellos son ciegos como los topos y ratones subterrneos; les
falta la luz p orque les es superflua. De ah el que, como dice
Teofrasto 3, en algunos lugares se desentierren peces.
En este punto se te vienen a la m ente ocurrencias que po- 17
dras form ular de m anera graciosa, como u n cuento increble:
M ira que ir a pescar no con redes ni anzuelos, sino con un
pico! Slo me queda por ver a alguien cazando en el m ar!.
A hora bien, qu razn hay p a ra que los peces no pasen a la
tierra, si nosotros atravesam os el m ar? Vam os a intercam biar

1 Estos razonam ientos p o r analoga son m uy utilizados por Sneca, y son


caractersticos de las reflejdones cientficas de la poca, vase L v c r . 6, 536-7 y
A e t n . 302-3.
2 P ara Posidonio no existe el vaco en el cosmos; p ara los estoicos el cos
mos entero est concebido como un continuum cuyas partes estn entrelazadas
dinm icam ente (S a m b u r s k y , o . c ., p. 169).
3 T am b in P l in . 9, 176, atribuye este mismo hecho a la au to rid ad de T eo
frasto. Gf. p o r otro lado P l i n . 2, 106; 8, 57; 10, 65.

[132]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

2 Hoc m iraris accidere; q uanto incredibiliora sunt opera luxu


riae, quotiens n atu ram a u t m en titu r a u t uincit? In cubili n a
ta n t pisces et sub ipsa m ensa cap itu r qui statim transferatur
in m ensam . P aru m u id etu r recens mullus, nisi qui in conuiuae
m anu m oritur. V itreis ollis inclusi afferuntur et obseruatur
m orientium color, quem in m ultas m utationes mors lucante
3 spiritu u ertit. Alios necant in garo et condiunt uiuos. H i sunt
qui fabulas p u ta n t piscem uiuere posse sub terra, et effodi,
non capi. Q uam incredibile illis u ideretur, si au d iren t natare
in garo piscem nec cenae causa occidi sed super cenam , cum
m ultum in deliciis fuit et oculos an te quam gulam pauit!

18 Perm itte mihi quaestione seposita castigare luxuriam .


N ihil est, inquis, mullo expirante illis formosius; ipsa col
luctatione anim am afficienti ru b o r prim am , deinde pallor
suffunditur, quam aeque u a ria n tu r et (in ) incertas facies inter
uitam ac m ortem coloris est uagatio. Longa somniculosae
inertisque luxuriae neglegentia q u am sero experrecta circum
scribi se et fraudari tanto bono sensit! Hoc adhuc tam pulchro

2.2 n atu ram : n a tu ra H Z P L Q J u incit: u in citu r N C Q J W 1 in om. PA


4 conuiuae: conuiuio NVVriC 5 m anu om. N ollis: oculis L om. Q, 6 in
om. W 7 necant: negant L condiunt Z N : condunt cett. 3.2 effodi: ef
fundi 3 incredibile: credibile L illis: illud W uid eretu r. uidetur
L 4 piscem om. PL occidi sed Pine.: occidisse H Z P L N Q J occissum esse
AVW G occisum B 5 m ultum : m. diuque Z * oculos: o. paulum Z
quam om. NB
18 1.1 m ihi: m . illorum Z 2 m ullo: nullo N om. illis om. Q 3 anim am
Er asm. : anim ae cett. afficienti: afficiente J efficienti W JM sese afficienti E
efflantis deficientis Gercke Oltr. 4 squam aeque Leo Skutsch Gercke: quam
m eque W 1 q u am eque cett. in incertas Gercke: incertas E P a in ceteras
H Z L Q JW C in ter ceteras N M . 5 longa: langor Gercke 6 neglegentia Z:
om. cett. experrecta Erasm.: et expressero W expresso Q, expressero cett.
expressa sero Oltr.

[1 3 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

los puestos. T e extraas de que suceda esto: cunto ms in- 2


creble son los actos provocados por el afn de placer cuantas
veces im ita a la n atu raleza o la supera! Los peces estn n a
dando en el estanque e, inm ediatam ente antes de la com ida,
se atra p a uno p a ra que sea servido en el m om ento justo de la
com ida. Parece poco fresco el m jol si no m uere en m anos del
comensal. Se llevan encerrados en vasijas de vidrio y se obser
va el color de los que estn m uriendo. M ientras se debate
con la vida, la m uerte hace pasar su color por mltiples to n a
lidades. A otros los m atan dentro del garum 1 y los sazonan
vivos. H ay quien cree que es cuento el que los peces pueden 3
vivii bajo tierra y ser desenterrados en lugar de pescados.
Cun increble les parecera el escuchar que un pez n ad a en
el garum y que no se le m ata p a ra la cena, sino en el transcurso
de la cena, cuando ha hecho las delicias de todos y ha nutrido
los ojos antes que el estmago!

Perm tem e que, dejando a u n lado el problem a que nos 18


ocupa, lance un ataq u e con tra la se n su a lid a d 2. N ada hay
p a ra ellos, me dices, ms herm oso que u n m jol agonizante;
debido a la lucha m ism a que v a agostando su vida, prim ero
se recubre de u n color rojizo, despus pJido, hacen tornasol
las escamas y es indefinible el m atiz del colorido en el paso de
la vida a la m uerte. La prolongada inaccin de la sensualidad
som nolienta e inerte, qu tardam ente espabil y advirti que
se le m arg in ab a y defraudaba de u n bien tan grande! H asta
ahora de ta n bello espectculo slo gozaban los pescadores.

1 Sobre la elaboracin del garum, vase P l i n . 31, 93-4.


2 Tenem os aq u el consabido excursus m oralizante, tan necesario en la con
cepcin de la obra como las partes prop iam en te cientficas.

[133]
NATVRALIVM QVAESTIONVM U B . Ill

2 spectaculo piscatores fruebantur. Q uo coctum piscem? quo


exanim em ? In ipso ferculo expiret. M irab am u r ta n tu m illis
inesse fastidium u t nollent attingere nisi eodem die captum ,
qui, u t aiu n t, saperet ipsum m are; ideo cursu ad u ehebatur,
ideo gerulis cum anhelitu et clam ore p roperantibus d ab atu r
3 uia. Q uo peruenere deliciae? Ia m pro p u trid o his est piscis
occisus. H odie eductus est. Nescio de re m agna tibi
credere; ipse oportet ne credas. H uc afferatur; coram me
anim am agat. Ad hunc fastum peruenit u en ter delicatorum
u t gustare non possint, nisi quem in ipso conuiuio natantem
palpitantem que uiderunt. T a n tu m ad sollertiam luxuriae p rae
sentis accedit, tantoque subtilius cotidie et elegantius aliquid
4 excogitat furor usitata contem nens! Illa audiebam us: Nihil
est melius saxatili mullo. A t nunc audim us: N ihil est m oriente
formosius. D a m ihi in m anus uitreu m , in quo exultet trepidet.
V bi m ultum diuque laudatus est, ex illo perlucido uiuario
5 extrahitur. T unc, u t quisque p eritior est, m onstrat: Vide
quom odo exarserit ru b o r om ni acrior minio! V ide quas per
latera uenas agat! Ecce sanguineum putes u entrem ! Q uam
lucidum q u id d am caeruleum que sub ipso tem pore effulsit!
6 Iam porrig itu r et p allet et in u num colorem com ponitur. Ex

2.1 quo2: et. 2 tan tu m : t. in NABW 3 captum : captarent N c. piscem


comedere c. piscem W C 3.1 Iam : is W his est: ia m W piscis: p.
offertur (affertur W afficitur C) qui non hodie A V W C 2 occisus eductus:
cductus occisus aV W C 3 ipse: ipsi Oltr. tibi ipse Z oportet: credere
Z ne Gercke: me codd. credas: credere Oltr. 4 hunc: hoc P L Q J a p
fastum E : festum cett. p eruenit u en ter: peruenerunt uentres W 5 pos
sint: p. piscem aW C 6 tan tu m N Haasc: q u an tu m H Z P L Q J q uanti
praesentis ego: p ereu n t his (is Z) codd. pereuntis Gronov. superbientis Oltr.
4.4 d iuque: ubique H Z P O J ibique L laudatus: luctatus W 1 5.1 quis
que: quisquis P L a u t quisque: quisque u t Q .J 4 quiddam : quidem W C
-que om. a 5 et2 om. A

[134]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

Cmo que un pez guisado?, cmo que m uerto? N ada, que 2


expire en el plato mismo. Nos ex tra ab a que estuviesen tan
hastiados que no quisiesen probarlo de no ser cogido el mismo
da p a ra que, segn dicen, supiera a m ar. Por eso se les trans
p o rtab a a carreras, por eso se d ab a paso a los porteadores que
corran entre jadeos y gritos. A dnde h a llegado el refina- 3
m iento? Ya por podrido es tenido el pez m uerto. H a sido
sacado del m ar hoy. No puedo d arte crdito en asunto tan
im portante. Ni siquiera t debes fiarte. Q ue se me traiga aqu,
que entregue la vida en presencia ma. Llega a tales extre
mos el estmago de los gourm ets, que no pueden encontrarle
sabor si no lo h an visto n a d a r y respirar d u ran te el banquete
incluso. Tal habilidad h an alcanzado actualm ente en sus
refinam ientos, hasta tal p unto su locura, despreciando lo h a
bitu al, im agina cada da algo ms sutil y refinado! V enam os 4
escuchando: No hay n a d a ms herm oso que u n mjol de
roca. Y ah o ra escucham os: No hay n ad a ms hermoso que
un mjol agonizante. Psam e la pecera en que se debate tem
bloroso. C uando se han derrochado alabanzas d u ran te largo
tiempo, se le saca del vivero transparente. Entonces, en la me- 5
dida de su com petencia cada uno lo m uestra: M irad cmo se
ha encendido de rub o r ms vivo que el carm n. M irad qu
venas rojas deja ver por sus costados. Oh!, se p o d ra pensar que
su vientre es de sangre. Qu destellos entre relucientes y azula
dos h a em itido en el m om ento cum bre! Y a se distiende, pali
dece y vuelve a u n solo color x. N inguno de ellos se sienta 6

1 A le x a n d e r, W. H ., C hange of colour in m oribund fishes, Class. Week,


48, 1955, 192-3. U n a noticia breve que insiste sobre la precisin de naturalista
de Sneca.

[134]
NATVRALIVM QUAESTIONVM LIB. Ill

his nem o m orienti amico assidet; nemo uidere m ortem patris


sui sustinet, quam o ptauit. Q uotusquisque funus domesticum
ad rogum prosequitur? F ra tru m propinq u o ru m q ue extrem a
hora deseritur; ad m ortem m ulli concurritur. N ihil est enim
7 illa formosius. N on tem pero m ihi quin u ta r interdum tem e
rarie uerbis et proprietatis m odum excedam. Non sunt ad po
pinam dentibus et uentre et ore contenti; oculis quoque gulosi
sunt.

19 Sed u t ad propositum reu ertar, accipe argum entum , m agnam


uim aq u aru m in subterraneis occuli fertilem foedorum situ
piscium ; si quando erupit, effert secum im m ensam anim a
lium tu rb am , horridam aspici et turpem ac noxiam gustu.
2 Certe cum in C aria circa Idy m u m u rbem talis exiluisset unda,
perierun t quicum que illos ederan t pisces quos ignoto ante
eam diem caelo nouus am nis ostendit. Nec id m irum . E ran t
enim pinguia et differta, u t ex longo otio, corpora, ceterum
inexercitata et tenebris saginata et lucis expertia, ex q u a salu-
3 britas ducitur. Nasci autem poss.e pisces in illo terraru m pro
fundo sit indicium quod anguillae latebrosis locis nascuntur,

6.3 Q uotusquisque: quietus quisque H Z P L N Q J W dom esticum : d. usque


Z 4 prosequitur: sequitur H Z P L N Q J Castigl. 5 m ulli: nulli Z A B Q
6 illa: illo C om. L 7.1 interdum om. N tem erarie: tem erariis N 3 et1
om.
19 1.2 occuli: occultis H Z L N Q J W C 3 effert: affert BWG 4 aspici:
aspectu N om. P et om. Q 2.1 in C aria: in P aria PJ im paria H Z L in
paro N . 2 ignoto: ignotos Z 4 differta: discreta disserta Q 5 et1:
e. in W C salubritas: subtilitas N

[135]
18, G CUESTIONES NATURALES.-L IB . I ll 19, 3

ju n to a u n am igo agonizante, ninguno resiste el ver la m uerte


de su padre, m uerte que dese. Cuntos son los que van tras
el cadver de un fam iliar h asta la p ira? Solitaria es la hora
final de parientes y herm anos; se acude m asivam ente a la
m uerte de u n m jol. Es que no hay n a d a ta n herm oso. No 7
consigo contenerm e a veces y pierdo el control al h ab lar, uti
lizando im p ropiam ente el le n g u a je x. No se co n ten tan con
sus dientes, su vientre y su boca cuando se tra ta de la cocina;
tam bin son glotones con los ojos.

Pero p a ra volver a nuestro tem a: escucha la p ru eb a de 19


que en lugares subterrneos se ocultan grandes reservas de
agua, ricas en peces repugnantes debido a la inm ovilidad. Si
alguna vez salen a la superficie, arrastran u n a m asa enorm e
de anim ales de horrible aspecto, asquerosos y nocivos al pala
dar. Es cierto que habiendo brotad o en los alrededores de la 2
ciudad de Idim o, en C aria, u n a corriente de agua de ese tipo,
m urieron todos los que llegaron a com er de aquellos peces
que el nuevo ro sac a u n a atm sfera que les era desconocida
hasta ese da 2. Y no es extrao. En efecto, sus cuerpos eran
grasos e hinchados, como resultado de su prolongada inacti
vid ad; cuerpos, por lo dems, no acostum brados al ejercicio,
llenos de sebo a causa de las tinieblas, y m arginados de la luz,
que es el origen de la salud. Puede ser indicio de que es posible 3
el nacim iento de peces en aquellas profundidades de la tierra
el que las anguilas nazcan en lugares escondidos; stas tam -

1 N o creo que la frase de Sneca se refiera a la creacin de un neologismo


sim plem ente, sino a la aplicacin del neologismo a una esfera que no es la suya
propia, ya que gulosus debiera aludir al gusto, y no a la visin como en este caso.
2 N oticia to m ad a tam bin de Teofrasto (v . P l in . 9 , 1 7 8 ).

[135]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

grauis et ipsae cibus ob ignauiam , u tique si altitudo illas luti


penitus abscondit.
4 H ab et ergo non tan tu m uenas aq u aru m terra, ex quibus
conriuatis flum ina effici possint, sed am nes m agnitudinis uastae,
quorum aliis sem per in occulto cursus est, donec aliquo sinu
terrae d eu o ren tu r; alii sub aliquo lacu em ergunt. N am quis
ignorat esse quaed am stagna sine fundo? Q uorsus hoc p erti
net? V t ap p a re a t hanc aq u am magnis am nibus aeternam esse
m ateriam , cuius non ta n g u n tu r extrem a, sicut flum inum
fontes. .

20 At quare aquis sapor u arius? P ropter q u a ttu o r causas.


Ex solo p rim a est per quod fe rtu r; secunda ex eodem, si m u
a tione eius nascitur; tertia ex spiritu qui in aq u am transfi
guratus est; q u a rta ex uitio quod saepe concipiunt corruptae
2 per iniuriam . H ae causae saporem d a n t aquis uarium , hae
m edicatam potentiam , h ae grauem spiritum odorem que pesti
ferum, hae leuitatem grau itatem q u e, (h a e ) au t calorem aut
nim ium rigorem . Interest u tru m loca sulphure an nitro an
bitum ine plena transierint; hac ratione corruptae cum uitae
3 periculo b ib u n tu r. Illinc illud de quo O uidius ait

4.1 ergo : hoc C1 uenas om. Q_ 2 effici om. Q_ possint : possunt N PW C


sed: s. et N a 3 in occulto om. a 4 N am Kroll: iam codd. 5 Quorsus:
quorsum W 7 tan g u n tu r: tangunt L flum inum LA V : flumina ceti.
8 fontes: fontium aC
20 1.1 q u are: q. est N aquis: aquae N aliquis Q J 2 eodem : eadem N L a
Q JW C si m utatione Gronov.. sim ulatione H Z P L N Q J sim ilitudine aW G
2.2 m edicatam : m edicatiuam W odorem Z N : colorem cett. pestiferum
grauitatem que om. 3 hae leuitatem om. Z Oltr. hae suppi. Haase Gercke
a u t1: u t .La 5 transierint: transierunt H Z J transirent V transeant W C
corruptae om. Q 3.1 Illinc: illic ) J W illud: uide C 1

[136]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill

bin constituyen u n alim ento pesado debido a su inactividad,


especialm ente si el espesor del fango las oculta totalm ente.
Por tanto, la tierra no slo contiene venas de agua al con- 4
fluir de las cuales pueden form arse ros de corriente lenta,
sino tam bin ros de corriente rp id a y m uy amplios. Algunos
de ellos llevan siem pre su curso escondido esperando ser devo
rados por algn repliegue de la tierra; otros salen a luz por el
fondo de algn lago. Pues, quin no sabe que existen ciertas
charcas sin fondo? A dnde nos conduce esto? A hacer p a l
pable que este caudal de agua es principio inagotable de los
grandes ros. Su principio y su fin no se alcanza, tal como
sucede con los m anantiales de los ros.

Y, por qu es distinto el sabor de las aguas? 1. Por cuatro 20


razones: la p rim era rad ica en el suelo p o r el que se deslizan;
la segunda en lo mismo, si es que su origen se debe a su tran s
form acin; la tercera en el aire que se h a convertido en ag u a;
la cuarta, en las alteraciones que a m enudo sufren al resultar
corrom pidas por u n a sustancia nociva. Estas son las causas 2
que dan sabores distintos a las aguas, estas mismas les dan su
poder m edicinal, stas las em anaciones densas y el olor pes
tilente, stas su ligereza o pesadez, stas el calor o el excesivo
fro. Existe cierta diferencia entre que hay an atravesado zonas
sulfurosas, bitum inosas o nitrosas; corrom pidas por esa razn,
se beben con riesgo de la vida. D e ah el ro sobre el que dice 3
O vidio:

1 U n a vez analizado el origen de los cursos de agua, pasa Sneca a des


arrollar los otros puntos expuestos en el planteam iento inicial: cap. 2. Por esta
razn no considero conveniente dar a At un m atiz adversativo, sino exclusiva
m ente transicional.

[136]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

Flumen habent Cicones quod potum saxea reddit


Viscera, quod tactis inducit m arm ora rebus;

medicatum est et eius naturae habet limum ut corpora adglu-


tinet et obduret. Quemadmodum Puteolanus puluis, si aquam
attigit, saxum est, sic e contrario haec aqua, si solidum tetigit,
4 haeret et affigitur. Inde est quod res abiectae in eundem locum
lapideae subinde extrahuntur. Quod in Italia quibusdam in
locis euenit: siue uirgam, siue frondem demerseris, lapidem
post paucos dies extrahis; circumfunditur enim corpori limus
adliniturque paulatim. Hoc minus tibi uidebitur mirum, si
notaueris Albulas et fere sulphuratam aquam circa canales suos
riuosque durari.
5 Aliquam harum habent causam illi lacus quos quisquis
faucibus hausit, u t idem poeta ait,

Aut furit aut patitur mirum grauitate soporem;

similem habent uim mero, sed uehementiorem. Nam, quem


admodum ebrietas, donec exiccetur, dementia est et nimia
grauitate defertur in somnum, sic huius aquae sulphurea uis

3.2 O v id ., Metam. 15, 313 s. 5.3 I d ., Metam. 15, 320

4 m edicatum : m edicam entum Z a corpora: corporibus H Z P L N Q J 5 ob


d u ret: induret W 1 6 saxum est om. a sic om. L 7 haeret om. Q,
4.1 abiectae: adiectae PL eundem : eiusmodi Gertz E urym inaeum Garrod
(cf. P u n . 31,29) locum W C ego: lacum cett. 2 in om. ZG Castigl.
siue1: si W 4 extrahis: extrahes N 5 adliniturque: alliciturque PL
7 riuosque: cibosque H Z P L Q J cymbosque W G M 5.1 harum om. H N W G
quisquis: quis Q quisque PLW C 2 faucibus om. L 4 habent LNB:
h ab et cett. 5 exiccetur: desiccetur N siccetur AB 6 uis: u. et H Z PL N J

[137]
20, 3 CUESTIONES NATURALES.-L IB . IIT 20, 5

Los Gigones tienen u n ro que, al beberlo, convierte en roca


las entraas, y transforma lo que toca en m rm o l1,

es medicinal y contiene un limo de tales propiedades, que ape


lotona los cuerpos y los endurece. Del mismo modo que el
polvo de Puzzoli se convierte en piedra si lo toca el agua 2, as,
en sentido inverso, este agua si toca un cuerpo slido, se ad
hiere y se fija a l. De ah proviene el que los objetos arroja- 4
dos a ese mismo lugar se extraigan inm ediatam ente conver
tidos en piedra. Cosa que sucede en Italia, en algunos lugares: si
introduces un palo o una ram a de rbol, a los pocos das los
sacas petrificados; en efecto, el limo se extiende en torno al
objeto y poco a poco lo recubre de una capa. Te parecer
menos extrao si has advertido que el Albula y, en general,
las aguas sulfurosas forman una costra en torno suyo, sobre
los cauces y rib eras3. Alguna de estas razones vale para los 5
lagos de los que todo aquel que bebi con su boca, como
dice el mismo poeta,
o se vuelve loco, o es vctima de un sopor, extrao por su pe
lad ez .

Estos lagos tienen propiedades semejantes al vino, pero


ms intensas. Pues, del mismo m odo que la borrachera, hasta
que se pasa, en tra a la p rd id a de los sentidos y se convierte
en un sueo de ex trao rd in aria pesadez, as las propiedades
sulfurosas de este agua, al poseer cierto virus ms intenso pro-

1 P lin . 2, 226: In Ciconum flumine et in Piceno lacu Velino lignum deiectum la


pideo cortice obducitur.
2Cf. V e r g ., Aen. 9, 730; V it r . 2, 6 y P l in . 35, 45.
Cf. V itr . 8, 6, 1.

[137]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

habens quoddam acrius ex aere noxio uirus mentem aut fu-


6 rore mouet aut sopore opprimit. Hoc habet mali

Lynceius amnis,
Quem quicumque parum moderato gutture traxit,
H aud aliter titubat quam si mera uina bibisset.

21 In quosdam specus qui despexere m oriuntur; tam uelox


malum est ut transuolantes aues deiciat. Talis est aer, talis
locus ex quo letalis aqua destillat. Quod si remissior fuit aeris
et loci pestis, ipsa quoque tem peratior noxa nihil amplius quam
2 tem ptat neruos uelut ebrietate torpentes. Nec miror si locus
atque aer aquas inficit similesque regionibus reddit per quas
et ex quibus ueniunt; pabuli sapor apparet in lacte et uini
uis existit in aceto. Nulla res est quae non eius quo nascitur
notas reddat.

22 Aliud est aquarum genus quod nobis placet coepisse cum


mundo. Siue ille aeternus est, haec quoque fuit semper; siue
initium aliquod est illi, haec quoque cum toto disposita est.
Quae sit haec quaeris? Oceanus et quodcumque ex illo mare

6.2 O v i d ., Metam. 15, 329 ss.

5.7 aere: a. ipso Q J 1 uirus: u. quod furore: furorem PL in furorem


6.2 Lynceius: Lincestius Ovidii codd. 3 gutture: gurgure L
21 1.2 deiciat: deiciant L est: enim G om. a talis2: t. est Q J 3 ex:
in B destillat L N : distillt cett. fuit: fuerit ABW 5 tem ptat: tem ptet
C 2.3 ex: a W 4 existit: e. etiam AV quo: a quo W 5 notas:
n atu ram BV
22 1-2 est: sit W G M haec N Fickert Castigl.: hac Q hoc H Z Q JccW C M
hic PL quoq u e: q. aqua Oltr. 3 disposita
quid AV C quod BW sit: si W haec: hoc aW C

[138]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . III

cedente de una atmsfera nociva, perturba la mente con la


locura o la oprime con el sopor. Esto tiene de malo 6

el ro Linceyo 1;
todo el que lo hizo pasar por su garganta sin moderacin,
trastabillea de igual m anera que si hubiera bebido vino puro.

Los que se asomaron a algunas cavernas mueren. Su ma- 21


licia es tan activa, que hace caer a las aves que pasan por de
lante volando 2. Tal es la atmsfera, tal el lugar del que emana
el agua mortfera. Y si la pestilencia de la atmsfera y del lugar
es menos intensa, la toxicidad misma, al ser menor, no va ms
all de atacar los nervios, que se paralizan como a causa de
una borrachera. Y no me extraa que el lugar y la atmsfera 2
inficionen las aguas y las asimilen a las regiones por las que
pasan y de las que proceden. El sabor del pasto se percibe
en la leche, y la calidad del vino reaparece en el vinagre. No
hay nada que no refleje las caractersticas de aquello de donde
procede 3.

Hay otro tipo de agua que mantengo que empez con el 22


mundo. Si ste es eterno, aqulla tambin existi siempre;
si s t e t u v o a l g n p r i n c i p i o , aqulla t a m b i n r e c i b i e n t o n c e s
su lugar dentro del todo. Me preguntas cul es? El Ocano
y toda el agua que procedente de su masa separa las tierras

1 P l i n . 2, 230 y V ira . 8, 17.


1 L v c r . 6, 728, Ies llam a Auerna, ponindolo en relacin con la etimologa
adm itida opvos: sin pjaros. P l i n . 4, 2, escribe a propsito de u n lago seme
ja n te en el E piro : locus a o r no s et pestifera auibus exhalatio y en 31,21 Caelius apud
nos in Auerno etiam folia subsidere, Varro aues quae aduolauerant emori. C f. V e r g . , Aen.
6, 237.
8 Cf. I l l 29, 2.

[138]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

terras interluit. Iudicant quidam flumina quoque quorum


inenarrabilis natura est cum ipso mundo traxisse principia,
ut Histrum, ut Nilum, uastos amnes magisque insignes quam
u t dici possit eandem illis originem quam ceteris esse.

23 Haec est ergo aquarum, u t uidetur, diuisio: quaedam


(simul cum mundo, quaedam ) post illum: ex his posteriori
bus caelestes, quas nubila excutiunt; ex terrenis aliae sunt, ut
ita dicam, supernatantes, quae in summa humo repunt; aliae
abditae, quarum reddita est ratio.

24 Q uare quaedam aquae caleant, quaedam etiam ferueant


in tantum u t non possint esse usui, nisi aut in aperto euanue-
runt aut m ixtura frigidae intepuerunt, plures causae reddun
tur. Empedocles existimat ignibus quos multis locis terra opertos
tegit aquam calescere, si subiecti sunt ei solo per quod aquis
2 transcursus est. Facere solemus dracones et miliaria et com
plures formas in quibus aere tenui fistulas struimus per decliue

1.5 quidam om. N 8 illis: i. n atu ram et N q uam : q uae Z


23 1.1 u t u id etu r diuisio quaedam Z : diuisio quaedam u t uidetur H P L N Q J
diuisio ut quibusdam uid etu r ceti. 2 simul cum m undo, quaedam suppi, ego
post illum om. Oltr. illum : illam L a p his Z : om. ceti. posterioribus:
superioribus W C 3 quas: aquas JW C aq u a Q,
24 1.1 q u are: q u aed am C quaed am 2: quare BV 3 intepuerunt: irru-
p u eru n t ) causae: esse W . 5 ei Haase: et H Z P L N Q ,J om. cett. aquis:
aq u aru m aliquid C 2.2 tenui om. H N struim us: instruim us LN fa
cimus V

[139]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill

bandolas. Algunos juzgan que tam bin algunos ros, cuya


naturaleza no es susceptible de ser descrita, tuvieron su origen
al mismo tiempo que el mundo, como el Danubio, como el
Nilo, ros cuya amplitud e im portancia es demasiada para
decir que su origen es el mismo que el de los d em s1.

Tal es, por tanto, la clasificacin de las aguas, segn pa- 23


rece: unas cuyo origen es simultneo al del mundo, otras pos
teriores a l 2. Entre las posteriores, estn las celestes, que de
rram an las nubes; de las terrenas hay unas, por decirlo as,
que sobrenadan, que serpentean sobre la superficie de la tie
rra; otras escondidas, de las que ya se ha dado cuenta.

Del porqu unas aguas estn calientes, otras incluso al- 24


canzan tal punto en la ebullicin que no pueden utilizarse,
a no ser que hayan perdido calor por evaporacin o entibiado
con la mezcla de agua fra, se dan muchas explicaciones.
Empdocles estima que el agua se calienta gracias a un tipo
de fuegos que la tierra oculta, cubiertos en muchos p u n to s3,
siempre que estn situados debajo del terreno por donde dis
curre el agua. Solemos hacer serpentines y calderas y dotarlos 2
de mltiples formas; las construimos a base de conductos de
bronce muy finos, que dan vueltas en declive para que el agua,

1 Sneca, valindose del Iudicant quidam lo que hace es exponer u n a teo


ra que resulta refutada en IV 1, 1. El carcter m arginal de la m isma en este p a
saje es lo que probablem ente m otiva el que la deje pasar sin objeciones.
2 M ediante la conjetura queda clara la utilizacin de his, que es la base
p a ra la subdivisin en caelestes y terrenae. Cf. Lvc. 10, 263. El cap. 23 viene a ser
u n com pendio del origen de las aguas en boca de Sneca. Pasa ahora a otro de
los puntos enunciados en el cap. 1 de este libro.
3 Cf. I I 10, 4.

[1 3 9 ]
24, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. III 25, 1

circumdatas, u t saepe eundem ignem ambiens aqua per tan


tum fluat spatii quantum efficiendo calori sat est; frigida itaque
3 intrat, effluit calida. Idem sub terra Empedocles existimat
fieri, quem non falli crede Baianis, quibus balnearia sine igne
calefiunt. Spiritus in illa feruens (ex) loco aestuanti infundi
tur; hic per tubos lapsus non aliter quam igne subdito parietes
et uasa balnei calefacit; omnis denique frigida transitu m u
tatur in calidam nec trahit saporem e uaporario, quia clausa
4 praelabitur. Quidam existimant per loca sulphure plena uel
nitro euntes aquas, calorem beneficio m ateriae per quam fluunt
trahere. Quod ipso odore gustuque testantur; reddunt enim
qualitatem eius qua caluere materiae. Quod ne accidere mi
reris, uiuae calci aquam infunde, feruebit.

25 Quaedam aquae mortiferae sunt nec odore notabiles nec


sapore. Circa Nocacrin in Arcadia Styx appellata ab incolis
adueas fallit, quia non facie, non odore suspecta est, qualia
sunt magnorum artificum uenena quae deprehendi nisi morte

2.4 spatii: spatium C 3.2 crede Baianis Mulier Gercke: credunt in Q J crede
b an t in ceti. sine igne om. Q_ 3 ex suppi, ego aestuanti: aestuarii Haase
Gercke Oltr. 4 per tubos Muret (cf. Ep. 90, 25)': pertusos H Z P N Q JP W 2 per-
tuosos J 1 percussos L J3 per riuos subdito: subito W C 1 6 e uapo
rario LN Koeler: euaporatio cett. 4.1 plena: pl. exeuntes 2 nitro H L N :
intro- Q J W u itro cett. calorem om. a beneficio : beneficium a 3 enim :
om. PL tibi G 4 m ateriae: n atu rae W 5 feruebit: calebit W
25 1.1 odore: ore H Z P L N Q J 2 N onacrin Fortun. Gercke: . L codd. appel
lata ab : appellantibus Q 3 facie: facile L 4 nisi om. Q

[140]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

al circular con frecuencia en torno al mismo fuego, recorra


todo el espacio que le sea necesario para lograr calentarse 1.
Y as entra fra y sale caliente. Empedocles considera que lo 3
mismo sucede bajo tierra. Que no se equivoca debes creerlo
por el caso de los habitantes de B ayas2, cuyos balnearios se
calientan sin fuego. Se introduce un soplo de aire ardiente,
procedente de un lugar muy caliente; ste, al deslizarse por
los tubos, calienta las paredes y los recipientes del balneario,
al igual que sucedera si se pusiera debajo fuego; en fin, que
en su recorrido toda el agua fra pasa a caliente y no toma
sabor del sistema calefactor porque discurre en cerrad a3.
Algunos consideran que las aguas que pasan por terrenos 4
ricos en azufre o nitro absorben calor gracias a la m ateria a
travs de la que fluyen. Y lo atestiguan con su olor y su gusto,
pues reflejan las cualidades de la m ateria en cuyo medio se
han calentado. No te extraes de que esto suceda: derram a
agua sobre cal viva, hervir.

Ciertas aguas son mortferas y ni tienen olor ni sabor ca- 25


racterstico4. En los alrededores de N onacris, en Arcadia,
la llam ada Estigia por sus habitantes engaa a los forasteros,
porque no es sospechosa por su aspecto ni por su olor -tal
como sucede con los venenos de los grandes envenenadores,

1 P a l l a d . 1, 40, 3; 5, 8, 7.
2 P li n . 31, 2: uapore ipso aliquae prosunt, tantaque est uis ut balneaj calefaciant
ac frigidam etiam in solis feruere cogant. Quae in Baiano Posidianae uocantur.
3 Este mismo sistema es deserito por Sneca en Ep. 90, 25.
4 T ercer p u n to cuyo desarrollo se anuncia en 3, 1 : De ceteris quoque disseremus,
quas insignes aut sapor aut aliqua reddit utilitas.
5 A ella se refiere P l in . 2, 231, casi en los mismos trm inos: Iuxta Nonacrim in
Arcadia Styx nec odore differens nec colore epota ilico necat. Cf. tam bin I d . 31, 27 y V it r .
8, 3.

[140]
25, 1 NATVRL1VM OVAESTIONVM LIB. Ill 25, 5

non possunt. Haec autem de qua paulo ante rettuli aqua sum
ma celeritate corrumpit, nec remedio locus est, quia protinus
hausta duratur nec aliter quam gypsum sub umore constrin-
2 gitur et alligat uiscera. Est aeque noxia aqua in Thessalia circa
Tempe, quam et fera et pecus omne deuitat. Per ferrum et
aes exit, tan ta uis illi est etiam dura mordendi; ne arbusta
3 quidem ulla alit, herbas necat. Quibusdam fluminibus uis inest
mira; alia enim sunt quae pota inficiunt greges ouium intra-
que certum tempus quae fuere nigrae, albam ferunt lanam,
quae albae uenenant nigrae abeunt. Hoc in Boeotia amnes
duo efficiunt, quorum alteri ab effectu Melas nomen est.; uter-
4 que ex eodem lacu exeunt diuersa facturi. In Macedonia quo
que, u t ait Theophrastus, qui facere albas oues uolunt, (ad
Haliacm onem ) adducunt; quem ut diutius potauere, non
aliter quam infectae m utantur. At si illis lana opus fuit pulla,
paratus gratuitus infector est: ad Peneion eundem gregem
appellunt. Auctores bonos habeo esse in Galatia flumen quod
idem in omnibus efficiat, esse in Cappadocia quo poto equis,
nec ulli praeterea animali, color m utetur et spargatur albo
cutis.
5 Quosdam lacus esse qui nandi imperitos ferant notum est;

1.6 locus: opus N 1 7 d u ra tu r: d u rat AB sub om. a constringitur: cons


tringit N a 2.1 aeque Z : autem cett. 3 exit : transit 4 alit Z : alie et Q.
alit et (e B) cett. 3.3 certum : breue a nigrae N Gercke: nigra cett. 4
H oc: haec AW C 5 uterq ue: utrique ABW1 4.2 Theophrastus: T h. est
flumen ad quod aW M qui om. C uolunt om. a ad H aliacm onem
suppi. Gercke (cf. P u n . 31,14) 3 quem : quod W 4 lana om. Z fuit: fue
rit W 1 sit pulla : nigra puellis W 5 est : e. et 6 appellunt Z N V :
appellant cett. bonos Gronov.. Gercke: uos (s.l. bono) Z nouos cett. in
om. C N 1 . 7 om nibus: ouibus Z a esse: e. et Z 8 spargatur: spargitur
W 'C albo: alb a L W 1C! 5.1 ferant: ferunt L notum : certum N

[141]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill

que no se descubren ms que cuando han causado la m uerte.


Pues bien, este agua, de la que he hablado un poco antes,
ejerce sus efectos nocivos con gran rapidez, y no existe posi
bilidad de poner remedio porque nada ms tragarla se endu
rece e, igual que sucede con el yeso sometido a la accin del
agua, fragua y apelotona las entraas. Es igualmente perju- 2
dicial el agua de las cercanas del Tempe, en Tesalia: toda
fiera y ganado la evita. Perfora el hierro y el bronce; tal es
su fuerza corrosiva que corroe incluso los objetos duros; ni
siquiera sirve de alimento a vegetacin alguna: m ata las hier
bas. Algunos ros poseen propiedades extraas. En efecto, 3
hay unos que tien los rebaos de ovejas cuando stas beben
de ellos y, al cabo de cierto tiempo, los que eran negros se cu
bren de lana blanca y los que llegaron siendo blancos, se m ar
chan negros. Estos efectos los producen dos rios en Beocia : a uno
de ellos, por sus resultados, se le llama M elas1; el uno y el
otro, destinados a lograr efectos opuestos, proceden del mismo
lago. En Macedonia tambin, segn dice Teofrasto, los que 4
quieren conseguir ovejas blancas las llevan al Haliacmn;
cuando han bebido mucho tiempo de sus aguas, cambian de
igual modo que si se hubieran teido. M ientras que si nece
sitan lana oscura, tienen a mano un tintorero gratuito: con
ducen el mismo rebao al Peneo. Tengo buenas referencias
de que existe un ro en Galacia que consigue lo mismo con
todos los seres2; de que hay uno en Gapadocia que cambia el
color de los caballos y les m ancha de blanco la piel cuando
beben de l. No cambia el de ningn otro animal.
Es sabido que hay ciertos lagos que m antienen a flote a 5

1 Sobre la situacin y nom bre de los dos ros, v . P l in . 2, 230.


2 Cf. P l i n . 31, 22.

[141]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

erat in Sicilia, est adhuc in Syria stagnum in quo natant lateres


et mergi proiecta non possunt, licet grauia sint. Huius rei pa
lam causa est. Quamcumque uis rem expende et contra aquam
statue, dummodo utriusque par sit modus; si aqua grauior
est, leuiorem rem quam ipsa est fert et tanto supra se extollet
quanto erit leuior; grauiora descendent. At si aquae et eius
rei quam contra pensabis par pondus erit, nec pessum ibit
nec extabit, sed exaequabitur aquae et natabit quidem sed
paene mersa ac nulla eminens parte.
6 Hoc est cur quaedam tigna supra aquam paene tota effe
rantur, quaedam ad medium submissa sint, quaedam ad
aequilibrium aquae descendant. Namque, cum utriusque
pondus par est, neutra res alteri cedit; grauiora descendunt;
leuiora gestantur. Graue autem et leue est, non aestimatione
7 nostra, sed comparatione eius quo uehi debet. Itaque, ubi
aqua grauior est hominis corpore aut saxo, non sinit id quo
non uincitur mergi; sic euenit u t in quibusdam stagnis ne
lapides quidem pessum eant. De solidis et duris loquor. Sunt
enim multi pumicosi et leues, ex quibus quae constant insulae

5.2 Sicilia: S. et BWC 3 proiecta: proici L palam om. P L a 4 uis om.


W 6 fert: feret NABW C se om. N extollet: extollit P L a 7 descen
den t: descenderet Z descenderit J 1 descendunt J J descendant a C 1 9 sed:
si W aq u ae: aq u a BC e t: sed PL 10 ac: atque W 1 6.4 neutra:
neutraque J 2W descendunt: decedunt J 2 7.2 corpore Z : corporis cett.
saxo Skutsch Gercke. saxi codd. Axel. 3 in om. L stagnis: saxis L 4 sunt:
s. et W 5 m ulti om. Z

[142]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill 25, 7

quienes no saben nadar. H aba en Sicilia1 todava hay en


Siria 2 una charca en la que los ladrillos flotan y no hay
posibilidad de hundir los objetos que a ella se arrojan, por ms
pesados que sean. La razn es evidente: comprueba el peso
de cualquier objeto y compralo con el del agua, procurando
que la medida del uno sea igual a la del otro. Guando el agua
es ms pesada, mantiene a flote el objeto que es ms ligero
que ella y lo levanta sobre su superficie, tanto ms cuanto ms
ligero sea; los ms pesados se hundirn. Ahora bien, si el peso
del agua y el del objeto que pesas para com parar es equiva
lente, ni se va al fondo ni sobresale, sino que se iguala al agua
y flota, s, pero casi sumergido y sin descollar por ninguna
parte. sta es la razn por la que algunos maderos afloran 6
casi por entero sobre el agua, otros se sumergen hasta la mi
tad, otros descienden hasta nivelarse con el agua. Y es que
cuando el peso de uno y otro elemento es semejante, ninguno
de los dos cede al otro. Los ms pesados descienden, los ms
ligeros se dejan sostener. Ahora bien, lo pesado y ligero se
entiende no segn nuestro criterio, sino en relacin con el ele
mento que debe sustentarlo. As es que donde el agua es ms 7
pesada que el cuerpo humano o que una piedra, no permite
que s e h u n d a n lo s o b j e t o s q u e n o le superan en p e s o ; d e ese
modo sucede que en algunas charcas, ni siquiera las piedras
van al fondo. Hablo de las piedras compactas y duras, pues
existen muchas porosas y ligeras, que forman islas flotantes en

1 P li . 31, 22: ...fons Pinthia, ut Apion tradit.


2 Id . 2, 226: Nihil in Asphaltite Iudeae lacu qui bitumen gignit mergi potest. Cf.
Id . 2, 72.

[142]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill 25, 11

8 in Lydia natant; Theophrastus est auctor. Ipse ad Cutilias


natantem insulam uidi, et alia in Vadimonis lacu uehitur,
lacus in Statoniensi est . Cutiliarum insula et arbores
habet et herbas nutrit; tam en aqua sustinetur et in hanc atque
illam partem non uento tantum sed aura compellitur, nec
umquam illi per diem ac noctem uno loco statio est; adeo
9 mouetur leui flatu. Huic duplex causa est: aquae grauitas
medicatae et ob hoc. ponderosae, et ipsius insulae m ateria uec-
tabilis, quae non est corporis solidi, quanuiis arbores alat.
Fortasse enim leues truncos frondesque in lacu sparsas pinguis
10 umor apprehendit ac uinxit. Itaque, etiam si qua in illa saxa

sunt, inuenies exesa et fistulosa, qualia sunt quae duratus


umor efficit, utique circa medicatorum fontium riuos, ubi
purgamenta aquarum coaluerunt et spuma solidatur. Neces-
11 sario leue est quod ex uentoso inanique concretum est. Quorun-

7.6 Lydia Hermol. (cf. P u n . 2, 209): In d ia codd. 8.1 ipse om. N Cutilias ...
C utiliarum Berm. : Cutilias (-m C) ... C utiliarum codd. 2 uidi Foriun. : uado
codd. et alia H N O J W C 2: in alia ZC*M it lia L Italia P Vadim onis
Fortun.: uadosis codd. 3Statoniensi H em .: statione nisi Z P N J1 statione uisi
(uisus est L) L Q J* W i C statione nom en W 1 4 n u trit: alit Z 5 com
pellitur: im pellitur Q J 9.1 H uic: hinc N 2 et1 om. H Z L N G 4 leues om.
Q. lacu Z L N : lacus cett. 10.2 inuenies: i. u t N exesa ! 0 20 , 2:
aquosa cett. 3 ubi Gercke. quae u bi codd. ubique fort. 4 coaluerunt edd. :
col(l)ucrunt codd.

[143]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 25, 11

Lidia 1. Teofrasto da fe de ello. Yo en persona he visto u n a 8


isla que flotaba ju n to a las Cutilias, y o tra que descansaba so-
el lago V adim onio es un lago en territorio estatoniense 2 .
La isla de las Cutilias tiene rb o le s 3 y en ella arraig an hierbas;
sin em bargo, se sostiene sobre el agua y se mueve de un lado
a otro, no slo a impulsos del viento, sino incluso de la brisa;
nunca, ni de da n i-d e noche, hace alto en un lugar: hasta
tal punto se mueve al ms ligero soplo. L a razn de ello es 9
doble: la densidad del agua m edicinal, por ello ms pesada,
y la m ateria constitutiva de la isla, que es arrastrable. N o se
tra ta de un a m ateria p ropia de u n cuerpo slido, aunque p ro
duzca rboles. En efecto, q uiz el lquido, al ser denso, aprehen
di troncos y ram as pequeas, esparcidos por el lago, y los
trab. As es que, au n q u e h ay algunas rocas en la isla, las en- 10
contrars corrodas y llenas de hendiduras, iguales que las
que form a u n lquido al solidificarse; sucede, sobre todo, en
torno a las riberas de m anantiales m edicinales, donde se han
concentrado los residuos de las aguas y la espum a se solidifi
ca 4. Es necesariam ente ligero lo que ha tom ado cuerpo a
p a rtir de elementos etreos y vacos. No pueden explicarse 11

1 I . ; i rr sliIMc ii'iii d e l.t I r r u i r .Y fli/l p t 1 /irru. s r ba sa o r l p a s a j e d r V i . in .

2, 209, donde nom bra las G alam inae en Lidia y otras en Iliria llam adas Saliares.
H ay tam bin una interesante cita de V a r r . . Re rust. 3, 17, 4 : cum eodem tempore
insulas Lydorum ibi uidisses, ... (cf. M a rt. Cap 9, 928). Parecen ser las is
las Reed.
2 Plin. 2, 209: Quaedam insulae semper fluctuantur, sicut in agro Caecubo et eo
dem Reatino, Mutinensi, Statoniensi, in Vadimonis lacu, ad Cutilias aquas... En el co
m entario a la edicin de Belles Lettres, dice Beaujeu, J .: Les les des territoires
de R ate et de S tatonia (ville trusque proche du L atium et de la Sabine) ne sont
autres que celle de Cuilies et du lac V adim on, m ais le texte m anque de nettet.
8 Plin. 2, 209 la llam a: opaca silua quae numquam die ac nocte eodem loco uisi-
tur. Cf. In. 31, 6 y Plin. Ivn., Ep. 8, 20.
] N o veo la posibilidad de establecer una relacin entre medicatorum fontium

[143]
25, 11 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 25, 12

dam causa non potest reddi: quare aq u a Nilotica fecundiores


feminas faciat, adeo u t q u aru n d am uiscera longa sterilitate
praeclusa ad conceptum relax au erit; quare quaedam in Lycia
aquae conceptum fem inarum custodiant, quas solent petere
quibus paru m tenax u u lu a est quod ad me attinet, pono
ista inter tem ere uulg ata . C reditum est quasdam aquas
scabiem afferre corporibus, quasdam uitiliginem et foedam ex
albo uarietatem , siue infusa, siue pota sit; quod uitium dicunt
12 habere aquam ex rore collectam . Quis non grauissimas esse
aquas credat quae in crystallum coeunt? C ontra autem est.
Tenuissimis enim hoc euenit, quas frigus ob ipsam tenuitatem
facillime gelat. U nde autem fiat eiusmodi lapis, apud Graecos
ex ipso nom ine ap p aret; enim appellant aeque
hunc perlucidum lapidem quam illam glaciem ex qua fieri
lapis creditur. A qua enim caelestis m inim um in se terreni
habens, cum induruit, longioris frigoris pertinacia spissatur
magis ac magis, donec om ni aere excluso in se tota compressa
est, et um or qui fuerat lapis effectus est.

11.4 relaxauerit: relaxauerint L relaxarunt C b custodiant: custodiunt ()


8 afferre: auferre W G q uasdam : quandam L uitiliginem : uiscis legem Q
uitii (uitru C) legem H Z P L N O JW G 9 albo: aluo W 1 uitium : initium
Q, d icunt: aiu n t Z 10 habere: hab en l L 12.1 quis: quam uis L
2 coeunt: exeunt PL 3 ob ipsam tenuitatem : ab ipsa tenuitate W G 6 hunc:
hum o N qua : aq u a G 7 m inim um : nim ium uel m inim um Q J terreni :
terrae G terrae in Q, * 9 excluso: incluso W se om. W 10 effectus:
factus Z

[144]
25, 11 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill 25, 12

algunos fenm enos: por qu el agua del Nilo hace ms fecun


das a las mujeres, hasta el p u n to de distender las entraas de
algunas de ellas, cerradas por u n a larga esterilidad, y hacer
las concebir. Por qu ciertas aguas de Licia protegen el feto
en las mujeres y suelen buscarlas las que tienen el tero p ro
picio al aborto 1. En lo que a m concierne, considero esto ltim o
en el grupo de los rum ores sin fundam ento. Se h a credo que
ciertas aguas contagian la ti a al cuerpo, otras la lepra 2 u n a
variedad repugnante por sus m anchas blancas, bien por
contacto exterior, bien al beberas; esta propiedad perjudicial
dicen que la tiene el agua que se form a con el roco. Q uin 12
no creera que las aguas que se condensan en cristales son las
de m ayor densidad? Y es lo contrario. En efecto, eso les su
cede a las ms ligeras, a las que el fro congela con gran faci
lidad debido a su misma ligereza. E ntre los griegos es m an i
fiesto de dnde procede la pied ra de ese mismo tipo, por el
nom bre en s: llam an igual a esa piedra transl
cida que al hielo del cual se cree que procede la piedra. En
efecto, el agua de la atm sfera, como contiene el m nim o de
elementos terrenos cu ando adquiere estado slido, se espesa
ms y ms debido a la persistencia del fro continuado hasta que,
despus de elim inar todo el aire, se reduce al m nimo esen
cial y lo que hab a sido un lquido se transform a en piedra 3.

riuos y purgamenta, a no ser q u e se d a este ltim o trm ino un valor distinto al que
conocemos. De a h m i intento de considerar dos posibilidades diferentes (cf. ap a
rato crtico).
1 E n Plin. 7, 3 y 31 ,1 0 se habla de estas propiedades del Nilo y de otros
m anantiales.
2 Sin em bargo P lin. 31, 11, basndose en V arrn, habla de las aguas de
un lago que elim ina la lepra.
3 P li n . 37, 9 : ...crystallum fa cit gelu uehementiore concreto. Non aliubi certe re-
peritur quam ubi maxime hibernae niues rigent, glaciemque esse certum est, unde nomen Graeci
dedere.

[144]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

26 Aestate q uaedam flum ina augentur, u t Nilus, cuius alias


ratio reddetur. T heophrastus est auctor in Ponto quoque
quosdam am nes crescere tem pore aestiuo. Q u a ttu o r esse iudi-
cant causas: au t q uia tunc m axim e in um orem m utabilis terra
sit; a u t quia maiores in rem oto im bres sint, quorum aqua per
2 secretos cuniculos reddita tacite suffunditur; tertia, si crebrio
ribus uentis ostium caeditur et reuerberatus fluctu amnis resistit,
qui crescere uidetur, quia non effunditur ; q u a rta siderum
ratio est. H aec enim quibusdam mensibus magis urgent et
exhauriunt flum ina. Cum longius recesserunt, m inus consu
m unt atq u e tra h u n t; ita, quod im pendio solebat, id incre
m ento accidit.
3 Q uaed am flum ina p alam in aliquem specum decidunt et
sic ex oculis auferuntur. Q uaedam consum untur paulatim et
in tercid u n t; eadem ex interuallo reu ertu n tu r recipiuntque
et nom en et cursum . C ausa m anifesta est: sub terra u acat
locus; omnis autem n a tu ra u m o r ad inferius et ad inane defer
tur. Illo itaq u e recepta flum ina cursus egere secretos, sed, cum
prim um aliquid solidi quod obstaret occurrit, p erru p ta parte
quae minus ad exitum repugnauit, repetiere cursum suum.

26 1.2 red d etu r: red d itu r LC quoque om. G 3 iudicant: iudicauit O J


5 sint: sunt N W 1G1 6 suffunditur: superfunditur Q J 2.2 caeditur: eli
ditu r W reuerberatus Z L N : reuerb eratu r cett. resistit: restitit H Q W 2
6 ita : itaque GW 7 accidit : accedit E Alex. 3.1 palam om. N decidunt : inci
d u n t PL 3 eadem : eodem PL 4 uacat Fortun. : u ag atu r codd. 5 inferius :
inferos L defertur: refertur L 6 secretos N Castigl. : secreto cett. 7 oc
cu rrit: occurrerit N p erru p ta: praeru p ta W perruptum Q, 8 repugna-
u i f rep u g n ab at ZW G

[145]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill

Ciertos ros au m en tan su caudal en verano, com o el Nilo, 26


del que se d a r cuenta en otro lugar. Teofrasto nos transm ite
que en el Ponto tam bin algunos ros crecen en poca estival.
Ju zg an que las causas son cu atro : bien que la tierra, especial
m ente en esa poca, es transform able en lquido; bien que en
zonas alejadas de all las lluvias son ms ab undantes y estas
aguas, llevadas por canalculos ocultos, desem bocan en los
ros sin que se advierta. T ercero, si el agua al desem bocar sufre 2
el em bate de vientos racheados y el ro, rechazado p o r el olea
je, inm oviliza su curso, ste parece crecer porque no se vierte
al m ar. C u a rta : la explicacin reside en los astros. En efecto,
d u ran te ciertos meses su influjo es m ayor y secan los ros.
C uanto ms se alejan, menos consum en y absorben. As es
que lo que sola ser p rdida, se cuenta como aum ento.
Ciertos ros, incluso en presencia nuestra, abocan a algu- 3
na caverna y as desaparecen de nuestra vista; otros se agostan
poco a poco y acaban por m o rir; esos mismos reaparecen al
cabo de u n trecho y recuperan nom bre y recorrido. La expli
cacin es clara: bajo tierra hay espacios vacos. T odo lquido,
por naturaleza, tiende hacia la p arte inferior y hacia el vaco.
As es que los ros, que all se introducen, siguen ocultos su
curso, pero en cuanto les sale al paso u n cuerpo slido que
los obstaculiza, vuelven a to m ar el curso que les es propio,
irrum piendo por el lug ar que menos se opone a su salida ] .

1 Cf, Aetna, 116 ss.

[145]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

4 Sic, ubi terreno Lycus est potatus hiatu,


Existit procul hinc alioque renascitur ore.
Sic m odo com bibitur, tacito m odo gurgite lapsus
R ed d itu r Argolicis ingens Erasinus in undis.

Idem et in O riente Tigris facit; absorbetur et desideratus


diu tandem longe rem oto loco, non tam en dubius an idem
sit, emergit.
5 Q uidam fontes certo tem pore purgam enta eiectant, ut
A rethusa in Sicilia q u in ta q u aq u e aestate per O lym pia. Inde
opinio est A lpheon ex A chaia eo usque p enetrare et agere sub
m ari cursum nec ante quam in Syracusano litore emergere,
ideoque his diebus quibus O lym pia sunt uictim arum stercus
6 secundo tra d itu m flumini illic redundare. Hoc et a te creditum
est, u t in p rim a p arte (a p p a re t), Lucili carissime, et a V ergi
lio, qui alloquitur A rethusam :

Sic tibi, cum fluctus subter labere Sicanos,


Doris am ara suas non interm isceat undas.

Est in Chersoneso R hodiorum fons qui post m agnum inter-


uallum tem poris foeda q uaedam turbidus ex intim o fundat,
7 donec liberatus eliquatusque est. Hoc quibusdam locis fontes

4.1 O v id ., Metam. 15, 273-6 6.4 V e r g ., Bac. 10, 45

4.1 Lycus Ouidii codd.. lacus (locus Z) codd. potatus: epotus Ouidii codd.
3 com bibitur LN Ouidii codd. : cum b ibitur cett. tacito : tecto uel toto Ouidii codd.
4 Argolicis: agricolis N undis: aruis Ouidii codd. 6 longe om. N
non tam en 5.1 tem pore om. W G 7 em ergit: emersit L Q J W 1 5.1 certo
tem pore: aut certa L 2 q uaque: quoque N 4 em ergere: m ergere N
5 ideoque: iam que Q, quibus om. C 6 redundare: r. et W 6.2 parte
om. H N ap p aret suppi, ego: dixi suppi. Gercke et: et sic Q J 4 tibi:
m ihi L cum om. N 5 am ara: am ata PL suas undas: suam un
dam Z Verg. codd. 6 post om. N 8 eliquatusque: aliquatenusque C 1

[1 4 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill

As, cuando al Lyco lo trag a u n a grieta de la tierra, 4


surge lejos de all y renace p o r o tra boca.
As, unas veces el caudaloso Erasino es absorbido, otras
veces, deslizndose p o r cavidades ocultas, reaparece entre
las aguas de los ros de la A rglida.

Lo mismo hace el Tigris en O riente 1; es absorbido y se le echa


en falta d u ran te cierto tiem po, finalm ente em erge en u n lu
gar m uy ap artad o sin que, no obstante, quep a d u d a de que es
el mismo.
Ciertos m anantiales, en u n a poca determ inada, arrojan 5
residuos: como el A retusa, en Sicilia, cada cuatro veranos,
coincidiendo con las O lim piadas. De ah viene la opinin
de que el Alfeo pen etra hasta all desde A caya, de que lle
va su curso bajo el m ar y no emerge hasta llegar al litoral
siracusano, y de que por eso, los das en que se celebran las
O lim piadas, los desperdicios de las vctim as lanzados a la co
rriente del ro salen por all a borbotones. T am b in es sta tu 6
creencia, como se advierte en la p rim era p arte, querido Luci
lio 2, y la de Virgilio, que dirigindose a A retusa dice:

O jal cuando te deslices bajo las aguas sculas,


no mezcle la amarga Doris sus aguas a las tuyas.

E n el Quersoneso rodio existe u n m an an tial que, despus


de un gran lapso de tiem po, enturbiado, suelta desde el fondo
la porquera hasta que se ve purificado y libre de ella 3. Los 7

1 P lin. 2, 225 m enciona el Lico, Erasino y Tigris com o ejemplos de ros que
llevan subterrneo p arte de su recorrido. V an precedidos de la fuente de Aretusa,
que en Sneca Ies sigue.
2 Se refiere al verso de Lucilio citado en I I I 1 ,1 .
P lin. 31, 55.

[146]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

faciunt, u t non tan tu m lu tu m sed folia testasque et quicquid


putre iacuit expellant. V bique autem facit m are, cui haec
n atu ra est u t om ne im m undum stercorosum que litoribus im
pingat. Q u aed am nero partes m aris certis tem poribus hoc
faciunt, u t circa M essenen et M ylas fimo quiddam simile tu r
bulenta ui m are profert feruetque et aestuat non sine colore
8 foedo, u nde illic stabulare Solis boues fabula est. Sed difficilis
ratio est q u orundam , utiq u e u b i tem pus eius rei de qua quae
ritu r (n o n ) inobseruatum sed incertum est; itaque proxim a
quidem inueniri et uicina non potest causa. C eterum publica
est illa: omnis aq u aru m stantium clausarum que n atu ra se
purgat. N am in his quibus cursus est non possunt uitia con
sistere, quae secunda uis defert et exportat; illae quae non
em ittunt quicquid insedit magis m inusue aestuant. M are uero
cadauera nstrum entaque et naufragorum reliqua similia ex
intim o tra h it, nec tan tu m tem pestate fluctuque sed tran q u il
lum quoque placidum que purgatur.

27 Sed monet me locus ut quaeram , cum fatalis dies di-


luuii uenerit, quemadmodum m agna pars terrarum undis
obruatur; utrum oceani uiribus fiat et externum in nos pelagus

7.5 tem poribus: locis L hoc: haec L om. G 6 Messenen (-m C) Z LN G :


M essanam cett. firm o Fortun.: funum L fim um cett. quiddam H : qui
dem cett. tu rb u le n ta ui ego : turbulentae auis H P L N Q JC W turbulenti
auis Z turbulentis aquis Haase tu rb u len ta uis m aris Castigl. turbulente alter
nis annis Alex, tu rb u len ta aequinoctii uice Oltr. 7 aestuat: exestuat H Z 2J
8 solis om. N 8.2 ubi: nim bi Q_ inibi H Z L Q J W C rei E : uel cett.
3 non suppi. Oltr. inobseruatum : obscrutatum Fortun. Gercke 4 uicina:
u na L 5 illa: om. L i. causa N 6 u itia: uia L secunda: sua W C
7 uis om. L 9 instrum enta Axel. : stram enta codd. 11 quoque: quam quam L
27 1.1 m onet: m ouet LC 2 m agna om. PL 3 externum : extrem um N

[147]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

manantiales en ciertos lugares hacen lo siguiente: no slo ex


pulsan lodo, sino hojas, cascotes y todo lo podrido que haba
en el fondo. Y el m ar lo hace en cualquier sitio, por tener una
naturaleza capaz de dejar adherido a sus orillas todo lo sucio
y residual. Pero ciertas partes del m ar lo hacen en pocas de
terminadas. En los alrededores de Mesina y Milas el m ar saca
a la vista, con violencia sin medida, algo semejante al estir
col; Inerve y se agita, adquiriendo tin color repugnante. De
ah viene la leyenda de que all est el establo de los bueyes
del s o l l . Pero es complicada la explicacin de ciertos fenme- 8
nos, especialmente cuando la poca del fenmeno sometido a
investigacin, aunque haya sido estudiada, es insegura. As
es que evidentemente no puede encontrarse la razn inme
diata y especfica. Por lo dems, es la comn: la naturaleza
de las aguas en reposo y estancadas procede a su depuracin.
En efecto, las que siguen un curso no dejan que se depositen
las impurezas, pues la corriente las arrastra y las lleva lejos.
Las que no sueltan lo que se ha ido sedimentando estn ms
o menos alborotadas. Y respecto al mar, ste saca del fondo
cadveres, aparejos y otros residuos semejantes de los naufra
gios; y no slo procede a su depuracin con ocasin de una
te m p e s ta d y del o le a je , sin o ta m b i n tr a n q u ilo y en c a lm a .

Pero la ocasin me aconseja plantearm e de qu modo, 27


cuando llegue el da fijado por el destino para el diluvio 2,
quedar invadida por las aguas una gran parte de las tierras:
si se deber a la violencia del ocano, y el pilago exterior se

1 Plin. 2, 220; 31, 51.


8 As como en 13, 2 parece estar de acuerdo con la doctrina de Crisipo;
Ita ignis exitus mundi est, umor primordium, aqu Sneca se inclina po r la idea susten
tad a p o r Arist., Meteor. 352a, 28 ss. Cf. Lvcr. 5, 411-15.

[147]
NATURALIVM QVAESTIONVM ,. Ill

exurgat, an crebri sine intermissione imbres et elisa aestate


hiems pertinax immensam uim aquarum ruptis nubibus dei-
ciat, an flumina tellus largius fundat aperiatque fontes nouos,
an non sit una tanto malo causa sed omnis ratio consentiat et
simul imbres cadant, flumina increscant, m aria sedibus suis
excita procurant et omnia uno agmine ad exitium humani
2 generis incumbant. Ita est. Nihil difficile naturae est, utique
ubi in finem sui properat. Ad originem rerum parce utitur
uiribus dispensatque se incrementis fallentibus; subito ad
ruinam toto impetu uenit. Qpam longo tempore opus est ut
conceptus ad puerperium perduret infans!; quantis laboribus
tener aducatur!; quam diligenti nutrimento obnoxium nouis-
sime corpus adolescit! At quam nullo negotio soluitur! Vrbes
constituit aetas, hora dissoluit; momento fit cinis, diu silua;
magna tutela stant ac uigent omnia, cito ac repente dissiliunt.
3 Quicquid ex hoc statu rerum natura flexerit, in exitium morta
lium satis est. Ergo, cum affuerit illa necessitas temporis, mul
tas simul fata causas mouent. Neque enim sine concussione
mundi tanta mutatio est, ut quidam putant, inter quos Fabia-
4 nus est. Primo immodici cadunt imbres et sine ullis solibus triste
nubilo caelum est nebulaque continua et ex umido spissa

1.5 deiciat: d iru at W G 6 fontes : fontesque N 7 an Z L : aut cett. 9 ex


cita: excitata LC pro cu rrant Z L : percu rran t cett. uno: nouo W C
exitium : exitum Q W C 2.2 sui : suum PL 3 se H Z P L : se et Z om. N Q W 2
6 tener: tenerque W 2 tenetur W*C nouissime: n. his Z 7 a t quam :
atqui L a t quem W 1 9 ac1: atque L au t W 'C 3.1 flexerit: flexit N
fluxerit W G exitium : exitum N Q W C m ortalium om. N Q J 1 2 af
fuerit: affixerit N 3 sim ul:, similis Q J enim om. C sine om. L
4 m undi om. PL tan ta om. L 4.2 nebula- W G : nubila cett. ex: et L
om. N P

[148]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

levantar frente a nosotros; si las abundantes lluvias, inin


terrumpidas durante un invierno sin fin que devorar al ve
rano, dejarn caer la inmensa fuerza de sus aguas al abrirse
las nubes; si la tierra derram ar ros generosamente y abrir
nuevos m anantiales; o si no ser nica la causa de desgracia
tan notable, sino que concurrirn todos estos factores y, a un
mismo tiempo, caern lluvias, crecern los ros, saltarn de
su lecho los mares alterados y todos, formando un solo ejrcito,
se lanzarn a procurar la ruina del gnero humano. As es. 2
Nada es difcil para la naturaleza, especialmente cuando se
apresura hacia su fin. Para la creacin utiliza sus fuerzas con
parquedad e impone a su desarrollo un ritmo lento *; procede
a su destruccin de improviso, con toda su energa. Cunto
tiempo es necesario para que un ser, una vez concebido, re
sista hasta el parto!, con qu esfuerzos se le cra de pequeo!,
a base de qu alimentacin tan cuidadosa llega por fin a la
adolescencia el indefenso ser hum ano!, y con qu poco esfuer-
fuerzo desaparece! Las ciudades las eleva una generacin, una
hora las hace desaparecer. En un momento se convierte en
cenizas lo que fue bosque mucho tiempo; todo se mantiene en
pie y adquiere vigor gracias a grandes precauciones, rpida
y repentinam ente salta en aicos. Un paso que se desve la 3
naturaleza de su situacin presente es suficiente para arrui
nar a los mortales. Por tanto, cuando se presente el momento
ineludible, el destino pondr simultneamente en movimien
to mltiples factores. Y en efecto, un cambio tan grande no se
produce sin que el mundo experimente convulsiones (algunos
as lo creen, entre ellos Fabiano 2). En prim er lugar cae la 4
lluvia sin cesar, sin sol alguno el cielo est sombro, con nublos,

1 Sen., Efi. 99.


2 M encionado por Sen., Ep. 100, 1 y P lin. 36, 125, su nom bre com pleto es

[148]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

caligo numquam exiccantibus uentis. Inde uitium satis est,


segetum sine fruge surgentium marcor. Tunc corruptis quae
5 serantur manu palustris omnibus campis herba succrescit. Mox
iniuriam et ualidiora sensere. Solutis quippe radicibus arbusta
procumbunt et uitis atque omne uirgultum non tenetur solo,
quod molle fiuidumque est. Iam nec gramina aut pabula
laeta aquis sustinet. Fame laboratur et manus ad antiqua
alimenta porrigitur; qua ilex est et quercus excutitur et quae
cumque in arduis arbor commissura astricta lapidum stetit.
6 Labant ac m adent tecta et, in imum usque receptis aquis,
fundamenta desidunt ac tota humus stagnat. Frustra tituban
tium fultura tem ptatur; omne enim firmamentum in lubrico
7 figitur et lutosa hum o; nihil stabile est. Postquam magis ma-
gisque ingruunt nimbi et congestae saeculis tabuerunt niues,
deuolutus torrens altissimis montibus rapit siluas male haeren
tes et saxa resolutis remissa compagibus rotat, abluit uillas
et intermixtos dominis greges deuehit; uulsisque minoribus

5.2 iniuriam : in iu riata W 3 om ne om. VV 4 nec: nunc W 1 au t: nec


LW C laeta om. Q 6 q u a P L N : q u ia H G om. Z quare Q 7 in: in his
JW C 6.1 L a b an t: lab o rant L receptis: conceptis N 4 e t: et in L
7.2 in g ru u n t: congruunt W niues: niue e t L 4 resolutis Z: reuolutis
cett. 5 dom inis: ouium W*CM

[149]
CUESTIONES NATURA LES.-LIB. HI

es continua la niebla y espesa la brum a que se forma con la


humedad al no haber vientos que la sequen. De ah les vienen
enfermedades a las plantas, de ah el agostamiento de las co
sechas que brotan ya sin grano. Entonces, al pudrirse las se
millas sembradas por mano del hombre, crece por todos los
campos la hierba de las cinagas. Al punto acusan el dao 5
hasta los seres ms fuertes. S, al desprenderse las races, se
dobla la vegetacin; la vid y los dems arbustos no se m an
tienen sobre el suelo porque es blando y poco consistente.
Ya ni sujeta el csped ni los pastos que deben al agua su fer
tilidad. El hambre agobia y la mano se extiende en busca de
los antiguos alimentos; donde hay un castao o una encina, la
sacuden, as como a todos los rboles que quedan en pie all
en las escarpaduras metidos en los intersticios de las piedras.
Se derrum ban las casas reblandecidas por el agua, y al acu- 6
mularse el lquido en las profundidades, fallan los cimientos
y la tierra entera se convierte en una charca. En vano se in
tenta calzar las partes que vacilan; en efecto, todos los punta
les se apoyan en tierras resbaladizas y enlodadas. No hay nada
estable. Despus, cuando se am ontonan ms y ms nubes y se 7
han licuado las nieves acumuladas durante siglos, un torrente
que baja form ando remolinos desde lo ms alto de los montes
hace presa en los bosques medio desprendidos, y hace rodar
en su cada las piedras que han quedado sueltas al perder los
vnculos que las retenan. Arrasa las fincas y arrastra confun-

Papirius Fabianus. Segn K roll (R E , s.v. Papirius, 54) podra situarse su naci
m iento en el a. 35 a. C. y su m uerte coincidente, m s o menos, con la de Tiberio.
A utor de tres libros, p o r lo menos, de Causae Naturales, que m enciona Char. 106,
146 y D io m e d . 375, 22K. Existe cierta posibilidad de que h aya servido de modelo
a Sneca (cf. Introduccin, p. X X X I, n. 1).

[149]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

tectis quae in transitu abduxit, tandem in maiora uiolentus


aberrat, urbes et implicitos trahit moenibus suis populos,
ruinam an naufragium querantur incertos adeo simul
et quod opprimeret et quod mergeret uenit , Auctus deinde
processu aliquo(t) in se torrentibus raptis plana passim popu
latur; nouissime in m ateria magna gentium elatus onustusque
8 diffunditur. Flumina uero suapte natura uasta et tempestatibus
rapida alueos reliquerunt. Quid tu esse Rhodanum , quid putas
Rhenum atque Danuuium, quibus torrens etiam in canali
suo cursus est, cum superfusi nouas sibi fecere ripas ac scissa
9 humo simul excessere alueo? Q uanta cum praecipitatione
uoluuntur, ubi per campestria fluens Rhenus ne spatio qui
dem languit, sed latissimas uelut per angustum aquas im p d it;
cum Danuuius non iam radices nec media montium stringit,
sed iuga ipsa sollicitat ferens secum madefacta montium latera
rupesque disiectas et magnarum promontoria regionum, quae
fundamentis laborantibus a continenti recesserunt, deinde
non inueniens exitum omnia enim ipse sibi praecluserat ,
in orbem redit, ingentemque terrarum am bitum atque urbium
uno uertice inuoluit!

7.6 transitu: transitum L uiolentus: uolutus W 1 7 urbes: urbem )


implicitos: implictos Z M 1 im pactos Oltr. 8 a n : aut P Q J * 9 m ergeret:
m ergeretur Z * Auctus : actus L 10 aliquot Gronov. : aliquo codd. aliis
Mado, aliis quoque Castigl. Axel. 11 elatus ego : clarus codd. onustusque :
onustus Z honestusque LW 8.1 suapte: si apte Q J uacuum N et: et
sine Z 2 rap id a: ra p ta J 2W C 3 atque om. L etiam : et PLN 4 su
perfusi T : superfuse H P L O JW C M superfuisse Z subfuse J 2 5 exces
sere: excesserunt Z excussere N * 9.2 u o lu u n tu r: m oliuntur Q J 1 * ubi:
sibi () 3 languit sed Oltr. : Ianguisset Z languidus sed cett. im pulit Castigl.
Oltr.: im pluit Z im plet cett. 5 m adefacta: m alefacta L 6 rupesque:
rupes ) disiectas: disiectatur L desectas sed N 7 laborantibus: labori
bus W G 9 -que om. PLW C

[150]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

didos dueos y rebaos y, despus de a rra n c ar las casas ms


pequeas que encontr en su cam ino, se lanza finalm ente
con violencia ciega contra las mayores, se lleva consigo ciu
dades y pueblos que buscaron refugio en sus m urallas; stos
d u d an entre lam entarse ante los derrum bam ientos o la in u n
dacin (hasta ese p unto es sim ultnea la llegada del elemento
que los aplasta y la del que los hunde). Despus, acrecido en
su avance p o r algunos torrentes desbocados que van a d ar a l,
arrasa las llanuras en toda su extensin. Gomo final, desbor
dndose entre la g ran m asa de gente, se desparram a con su
carga. Y los ros, caudalosos p o r n aturaleza, a los que las tor- 8
m entas hacen torrenciales, ab an d o n an sus lechos. Cmo
crees que es el R dano, el R in y el D anubio, que incluso den
tro de sus cauces son de curso abundantsim o, cuando desbor
dndose se h an p rocurado nuevas orillas y, abrindose paso
en la tierra, se h a n salido de su lecho? A qu velocidad se pre- 9
cipitan las aguas del R in cuando, a su paso p o r zonas llanas,
ni siquiera su am plitud lo hace languidecer, sino que im pulsa
sus aguas extendidas a lo ancho como si lo hiciera a travs
de un desfiladero? Y a no es que el D anubio arrase la falda y
p arte m edia de los montes, sino que sacude las cimas mismas
llevndose consigo las laderas reb la ndec idas de los montes,
las rocas arrancadas y los salientes de grandes zonas que se
desprendieron de la tierra firm e al fallar sus cimientos. Des
pus, al no encontrar la salida pues l mismo se h a ido ce
rrando todos los caminos, form a u n crculo y ab arca en
u n a trom b a de gran radio cantidad de tierras y ciudades.

[150]
27, Id NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 27, 13

10 Interim p erm an en t im bres, fit caelum grauius ac. sic diu


m alum ex malo colligit. Q uod olim fuerat nubilum , nox est
et quidem h o rrid a ac terribilis intercursu lum inis diri. C rebra
enim m icant fulm ina, procellaeque q u a tiu n t m are tunc p ri
m um au ctu m flum inum accessu et sibi angustum . Iam enim
prom ouet litus nec continetur suis finibus; sed p rohibent exire
torrentes aguntque fluctum retro. Pars tam en m aior u t m a
ligno ostio reten ta restagnat et agros in form am unius laci redi-
11 git. Ia m om nia, q u a prospici potest, aquis obsidentur; omnis
tum ulus in profundo latet et im m ensa u b iq u e altitudo est.
T an tu m in summis m ontium iugis u a d a sunt; in ea excelsis
sima cum liberis coniugibusque fugerunt actis ante se gregibus.
D irem ptum in ter miseros com m ercium ac transitus, quoniam ;
12 quicquid submissius erat, id u n d a com pleuit. Editissimis qui
busque a d h aereb an t reliquiae generis hum ani, quibus in ex
trem a perductis hoc u num solacio fuit quod transierat in
stuporem metus. N on u a c a b a t tim ere m irantibus, nec dolor
quidem h ab eb at locum ; quippe uim suam p erd it in eo qui
u ltra sensum m ali miser est.
13 Ergo insularum m odo em inent

m ontes et sparsas Cvcladas augent,

ut ait ille p o etaru m ingeniosissimus egregie. Sicut illud pro

13.2 O v i d ., Metam. 2, 264

10.1 sic: si H P JC 2 m alum : causas m ali Z colligit: colligitur N fue


ra t: erat N 3 ac: et Q J lum inis: liminis L 4 prim um : uero C
5 auctum E: actu m cett. 7 fluctum : fluctus W C 8 form am E L N : forma
cett. 11.1 q u a : que P L W 'C quam Z potest: solet Z possunt W 1CM
2 tum ulus: tum ultus W ^ M 4 coniugibusque: cum coniugibusque J 2
-que om. L 5 direm ptum Fortun.: d iruptum G direptum uel directum
codd. 6 submissius: subm issum L 12.2 reliquiae: reliquis W generis:
gratus G1 extrem a: extrem um Q J 13.2 augent: augunt N

[151]
27, 10 CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 27, 13

E ntretando continan las lluvias, el cielo se carga ms y as, 10


d u ran te m ucho tiem po, u n dao origina otro dao. Y lo que
antes h ab a sido nublado es noche cerrada, espantosa adem s
y terrible debido a. que luces siniestras la cruzan de cuando
en cuando. En efecto, brillan los rayos con frecuencia, la tem
pestad azota el m ar que entonces, por p rim era vez, sube de ni
vel con el caudal de los ros y acusa la falta de espacio. En
efecto, hace retroceder el litoral y no se m antiene d entro de
sus lm ites; pero los torrentes le im piden salirse y em pujan
hacia atrs el oleaje. Sin em bargo, la m ayor p arte de las aguas,
retenidas en desem bocaduras en m alas condiciones, se estan
can y d an a los cam pos la form a de u n a laguna solitaria. Y a 11
todo lo que abarca la m irad a est cubierto p o r las aguas, toda
prom inencia se oculta en las profundidades y la h o ndura es
inm ensa p o r doquier. Solam ente hay zonas vadeables en las
cimas de las m ontaas. A lo m s alto de ellas escaparon con
hijos y esposas llevando los rebaos p o r delante. Se ha destro
zado toda relacin y com unicacin entre esos desdichados,
ya que todo lo que estaba a bajo nivel lo cubri el agua. Lo que 12
queda del gnero hum ano se in ten ta a g a rra r a los lugares ms
elevados y, al llegar el ltim o m om ento, slo les sirvi de ali
vio el one el miedo hubiera pasado a convertirse en estupor.
En medio de su extraeza no les qued a tiem po de asustarse, ni
siquiera queda lugar p a ra el dolor. S, el m iedo pierde su
poder sobre aquel cuya desgracia va ms all de los lmites
sensibles. As pues sobresalen a m anera de islas 13

los m ontes y pasan a engrosar el nm ero de Cicladas disper


sas,

como dice, con gran estilo, el ms inspirado de los poetas.

[151]
27, 13 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

m agnitudine rei dixit

O m n ia pontus erat, deerant quoque litora ponto

ni tantum im petum ingenii et m ateriae ad pueriles ineptias


reduxisset :

N at lupus inter oves, fuluos u eh it u n d a leones

14 Non est res satis sobria lasciuire deuorato orbe terrarum . Dixit
ingentia et tan tae confusionis im aginem cepit, cum dixit:

E xpatiata ru u n t p er apertos flum ina campos,


...pressaeque laten t sub gurgite turres.

magnifice haec, si non cu rau erit quid oues et lupi faciant.


N atari autem in diluuio et in illa rap in a potest? a u t non eo-
15 dem im petu pecus om ne quo ra p tu m erat m ersum est? Con
cepisti im aginem q u an tam debebas, obrutis om nibus terris
caelo ipso in terram ruente. Perfer. Scies quid deceat, si cogi-
taueris orbem terraru m n atare.

28 N unc ad propositum reuertam u r. Sunt qui existiment


immodicis im bribus uexari terras posse, non obrui ; m agno
im petu m agna ferienda sunt. Faciei pluuia segetes malas,
fructum g rando decutiet, intum escent riuis flum ina, sed resi-
2 dent. Q uibusdam placet m oueri m are et illinc causam tantae

13.5 O v i d ., Metam. 1, 292 13.8 I b i d ., 1, 304 14.3 I b i d ., 1, 285 y 290

13.5 ponto om. W XG * 6 ni: nisi NVVC in L non Z 14.2 cum d.ix:il om. Z
3 E xp atiata: exsatiata N 4 latent Q Ovidii codd.: latet J lab an t cett.
is Z 7 pecus: p. esse C * 15.2 obrutis om. N W 1 3 terram : terra H Z P
ruente: ruentem W cogitaueris: cogitas \ \ flC
28 1.1 existim ent: existim ant Q J W C 2.1 causam om. G1

[152]
27, 13 CUESTIONES NATU RALES.-L IB . Ill

Asimismo dijo, de acuerdo con la im portancia del tem a:

Todo era m ar, incluso faltab a litoral al m ar,

si no fuera porque redujo inspiracin y tem a ta n alto a ton


teras infantiles:

N ada el lobo entre las ovejas, arrastran las olas ocres leones.

No es cosa m uy seria b rom ear sobre el fin del m undo. Dijo 14


cosas grandiosas y capt la im agen de tam a a confusin cuan
do dijo:

C orren los ros anchurosos a travs de llanuras sin lmites


...y las torres, oprim idas, quedan ocultas p o r las aguas;

sera extraordinario si no se h u b iera preocupado por lo que


hacan las ovejas y los lobos. Es que se puede n a d a r en medio
del diluvio y de tal conm ocin? O ms bien no se h u n di toda
clase de rebaos debido a la fuerza m ism a p o r la que haban
sido arrastrados? Has captado la im agen ad ecu ad a: la tierra 15
entera anegada, el cielo mismo desplom ndose sobre la tie
rra: C ontina. Sabrs qu viene al caso, si has pensado que
el orbe terrestre est flotando.

A hora volvamos a nuestro tem a. H ay quienes consideran 28


que la tierra puede resultar p erjudicada por lluvias excesivas,
no anegada. Los cuerpos grandes no pueden recibir dao
ms que de u n g ran ataque. Las lluvias estropearn las co
sechas, el granizo h a r caer los frutos al golpearlos, los ros
engrosarn con el caudal de los arroyos, pero se m an ten d rn
en su sitio. Algunos sostienen que el m ar se desplaza y de ah 2

[152]
28, 2 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. III 28, 4

cladis accersere. N on potest torrentium au t im brium aut


flum inum in iu ria fieri tam gran d e naufragium . V bi instat
illa pernicies m utariq u e h u m an u m genus placuit, fluere assi
duos im bres et non esse m odum pluuiis concesserim, suppressis
aquilonibus et flatu sicciore austris nubes et amnes abundare.
Sed adhuc in d am n a profectum est:

S tern u n tu r segetes et dep lo rata colonis


V ota iacent longique perit lab o r irritus anni.

3 N on laedi terrae debent sed abscondi. Itaq u e, cum per


ista prolusum est, crescunt m aria, sed super solitum, et fluc
tum u ltra extrem um tem pestatis m axim ae uestigium m ittunt.
D einde, a tergo uentis surgentibus, ingens aequor euoluunt,
quod longe a conspectu ueteris litoris frangitur. D einde, ubi
litus bis terque pro latu m est et pelagus in alieno constitit,
uelut am oto m alo, com m inus p ro cu rrit aestus ex im o recessu
4 maris. N am , u t aeris, u t aetheris, sic huius elementi larga
m ateria est m ultoque in abdito plenior. H aec fatis m ota, non
aestu, n am aestus fati m inisterium est , attollit uasto sinu
fretum agitque ante se. D einde in m iram altitudinem erigitur
et illis tutis hom inum receptaculis superest. Nec id aquis ar-

2.8 O v id ., Metam. 1, 272 s.

2.2 accersere: accessere P accrescere C 1 3 g rande: m agnum L instat: nutat


Z 4 h u m an u m : om. W 1G1 hom inum hum an u m Q J 1 hom inum J 2W 2C2
5 concesserim: concessero N concesserint Z * 6 austris: astris L et2: et
imbres et C am nes: im bres J 1 7 d am n a: dam num Q, profectum :
prospectum W 1 8 d ep lo rata: depopulata N 3.1 terrae debent om. N
itaque Z : d enique cett. 3 u ltra : extra Q J 1 4 surgentibus: urgentibus
Gronov. Axel. eu oluunt: euoluit PL uoluunt C 5 ueteris: interioris PL
antiqui Z uentis W litoris: litoribus J W 1C 6 terque om. H G
alieno: alienum L 7 am oto Z L N : adm oto cett. com m inus: cum minus
ZW G 4.3 uasto sinu: uastos sinus N 4 m iram : m agnam N om. WG

[1 5 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill

sacan la causa de tan g ran desastre. No puede producirse una


inundacin de tal calibre p o r u n a anorm alidad del rgim en
de lluvias, los torrentes o los ros. G uando la catstrofe es in
m inente y se ha tom ado el acuerdo cie sustituir el gnero h u
m ano, puedo concederte que haya lluvias constantes y que
las precipitaciones no tengan m edida, que al suprim irse los
aquilones y los austros de soplo seco, las nubes y los ros se
desborden. Pero todava estamos en cam ino del desastre:

Se ab aten las cosechas, yacen p o r tierra las lloradas ilusiones


de los campesinos, y perece en vano el esfuerzo de todo un
[ao.

Las tierras 110 deben ser m altratadas, sino cubiertas. Y as 3


cuando, con todo esto, h a acabado el preludio, crecen los m a
res, pero por encim a de lo usual, y envan su oleaje ms all
de las ltim as huellas que dej la m ayor de las tem pestades.
Despus, cuando los vientos se levantan a su espalda, rem ue
ven la inm ensa planicie m artim a y sta rom pe lejos de la vista
del antiguo litoral. Despus, cuando h a hecho retroceder el
litoral por dos o tres veces, y el m ar contina firm e ocupando
u n territorio que no le pertenece, como si h u b ieran conjurado
el mal ava n za n hasta all m ism o las m a rc a s desde l a s ms p r o
fundas depresiones del m ar. Pues, al igual que la del aire y 4-
que la del ter, la m ateria constitutiva de este elem ento es
cuantiosa, m ucho m s ab u n d a n te en la zona oculta. Al poner
la el destino en m ovim iento, no la m area (pues la m area es ins
trum ento del destino), levanta el m ar agitado en u n vasto replie
gue y lo lleva p o r delante. Despus se eleva hasta u n a altura
asom brosa y sobrepasa los refugios hum anos tenidos por segu-

[153]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

5 duum est, quoniam aequo terris fastigio ascendunt. Si quis


excelsa perlibret, m aria p a ria sunt. N am p a r undique sibi
ipsa tellus est caua eius et p la n a exiguo inferiora sunt,
sed istis adeo in ro tu n d u m orbis aequatus est ; in parte
autem eius et m aria sunt, quae in unius aequalitatem pilae
coeunt. Sed, quem adm odum cam pos intuentem quae paula-
tim deuexa sunt fallunt, sic non intellegim us cu ruaturas maris
et u id etu r p lan u m quicquid a p p a re t; at illud aequale terris
est ideoque, u t effluat, non m agna mole se tollet, dum satis
est illi, u t supra p aria ueniat, leuiter exurgere. Nec a litore,
6 ubi inferius est, sed a medio, ubi ille cum ulus est, defluit. Ergo,
u t solet aestus aequinoctialis sub ipsum lunae solisque coitum
om nibus aliis m aior u n d are, sic hic qui ad occupandas terras
em ittitur, solitis m axim isque uiolentior, plus aquarum trahit
nec, antequam supra cacum ina eorum quos perfusurus est
m ontium creuit, deuoluitur. P er centena m ilia quibusdam
locis aestus excurrit innoxius et ordinem seruat; ad m ensuram
7 enim crescit iterum que decrescit. A t illo tem pore solutus legi-

4.6 aequo: aequor P L Q J a ascendunt Grotiov. : ascendent C D M ascenderet W


ascendet cett. 5.3 p lan a: pl. aius H Z P L W 2 exiguo Z : om. cett. 4 rotun
dum om. N 5 in uniu s: minus ) aequalitatem : aequalitate N 7 non
LG : cum N cum non cett. 8 a t: u t Oltr. 9 non: nec L se om. Z PL
10 p aria: m aria J 1 11 u b i2: u t W 1 -defluit: dessunt G 6.2 u t: ubi W
solet: sol et L Q JW C aestus om. LC 3 u ndare: u
om. Z si Q, 4 -que om. L 7.1 solutus: solutis Q J N W 1

[154]
28, 4 CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 28, 7

ros. Y no supone dificultad p a ra las aguas, ya que p ueden al


canzar u n a profundidad igual a la altu ra que alcanza la tie
rra. Si alguien m idiera los puntos extremos, los de los m ares 5
son equiparables. En efecto, la tierra en conjunto es uniform e:
las zonas de depresin y llanas estn a u n nivel u n poco inferior,
y gracias a ellas se h a igualado el orbe h asta form ar u n a esfera.
Los m ares tam bin ocupan p a rte de l y contribuyen a darle la
regularidad de u n a esfera. Pero, del mismo m odo que las zo
nas de pendiente suave en gaan al que contem pla la llanura,
as 110 nos dam os cuen ta de la cu rv a tu ra del m ar y todo lo que
alcanza la vista parece llano. A hora bien 1, el m ar est al ras
de la tierra y, p o r eso, p a ra desbordarse no se lev an tar con
su gran m ole; le basta con elevarse ligeram ente p a ra sobre
pasar las cosas situadas en su mismo plano. Y no fluye desde
el litoral, donde est su nivel m s bajo, sino desde el centro,
donde est acum ulada la m asa de agua. P or tan to , al igual que 6
la m area de equinoccio, en el m om ento mismo de la conjun
cin de la luna y el sol, suele p roducir u n oleaje m ayor que
las d e m s 2, as el oleaje lanzado a ocupar las tierras, ms vio
lento que el h ab itu al (incluso el m ayor), arrastra ms agua
y no vuelve a su cauce sin h ab er alcanzado la cim a de las
m ontaas que va a ocupar. L a m area, m algunos logares,
recorre cientos de millas sin causar daos y m antiene cierta
regularidad. E n efecto, crece hasta ciertos lmites y decrece
de nuevo. A hora bien, en esta ocasin libre de leyes avanza 7

1 El A l de los m anuscritos parece bastante claro; en contraposicin a la


sensacin visual (uidetur), tenemos la realidad: est aequale.
2 N o creo que este pasaje suponga tal cm ulo de contradicciones como
dice O ltram are al com pararlo con I I I 14, 3. E fectivam ente en este ltimo pasaje
la afirm acin cae dentro de la exposicin de la doctrina egipcia y, por consiguien
te, puede m uy bien no suponer u n a opinin personal de Sneca.

[1541
28, 7 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill ' 29, 2

bus sine m odo fertur. Q u a ratione? inquis. Eadem q u a con


flagratio fu tu ra est. V tru m q u e fit, cum deo uisum ordiri m e
liora, u etera finiri. A qua et ignis terrenis dom in antur; ex his
ortus, ex his interitus est. Ergo, q uandoque placuere res nouai
m undo, sic in nos m are em ittitu r desuper, u t feruor ignisque
cum aliud genus exitii placuit.

29 Berosos, qui Belum in terp retatu s est, ait ista cursu side
rum fieri. Adeo quidem affirm at u t conflagrationi atque dilu-
uio tem pus assignet. A rsura enim terren a contendit, quandoque
om nia sidera quae nunc diuersos agunt cursus .in C ancrum
conuenerint, sic sub eodem posita uestigio u t recta linea exire
per orbes om nium possit; m undationem futuram , cum eadem
siderum tu rb a in C apricornum conuenerit. Illic solstitium,
hic brum a conficitur; m agnae potentiae signa, quando in ipsa
m utatione anni m om enta sunt.
Q uidam existim ant terram quoque concuti et dirupto solo
noua flum inum cap ita detegere, quae am plius u t e pleno pro-
2 fundant. E t istas ego receperim causas, - neque enim ex uno
est ta n ta pernicies, - et illam quae in conflagratione nostris
placet hoc quoque transferendam p u to : siue anim al est m un-

7.3 -que om. G deo: a deo QJYV 4 terrenis: terrena Z 5 ortus: o. et


PJC nouae Fortun. : nouo codd. 6 em ittitur : inm ittitur Z desuper om. PL
29 1.1 Belum Fortun.: bellum codd. 2 quidem : que L dilu
Z 3 A rsura: ausura W terrena: sidera N quandoque: q. cum Z
5 conuenerint: conuenerunt N C cum uenerit Z PL 7 conuenerit: conuene-
runt C 8 conficitur : efficitur N q u an d o : q. m axim a Z 9 m utatione
Z L : m utationes cett. sunt: sint Garrod 10 Q uidam 11 profundant
post 28,7,8 placuit J W colloc. .2.1 receperim : perceperim W 1 2 illam : illa
G 3 transferendam Z : transferendum cett. siue: sine LN W animal
Cudworth apud Koeler: anim a codd.

[1 5 5 ]
28, 7 CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

sin control. M e preguntas, por qu razn? Por la m isma que


va a d a r origen a la conflagracin. U n a y o tra se producen
cuando a dios le parece bien que se d nacim iento a circuns
tancias mejores, que las antiguas acaben. El ag u a y el fuego se
im ponen sobre los elementos terrenos: de estos dos procede el
nacim iento, de estos dos la m uerte 1. Por tan to , puesto que el
universo acepta el cam bio, el m ar se lanza sobre nosotros tal
como lo hace el fuego ab rasad o r cuando se acepta otro tipo
de catstrofe.

Beroso, que hizo u n a traduccin de Belos, dice que esto 29


sucede por influencia del curso de los astros. Y ta n categrica
es su afirm acin que llega a fijar fecha p a ra la conflagracin
y el diluvio. En efecto, defiende que lo que contiene la tierra
est destinado a arder, cuando todos los astros que ahora des
criben rbitas distintas coincidan en Cncer, situndose unos
tras las huellas de los otros, de m odo que u n a lnea recta piie-
d a perforar los centros de todos ellos; que la inundacin ten
d r lugar cuando esa m ism a aglom eracin de astros coincida
en Capricornio. En el prim ero se origina el solsticio de vera
no, en el segundo el de invierno. Se tra ta de constelaciones
de extraordinario poder, puesto que tienen influencia incluso
sobre los cam bios del ao.
Algunos consideran que tam bin la tierra sufre golpes y
que, al desgarrarse el suelo, deja al descubierto nuevos m a
nantiales de ros que se d erram an caudalosos, com o si proce
dieran de depsitos rebosantes. T am bin yo puedo adm itir 2
esas explicaciones, pues desastre ta n grande no tiene sus races
en u n solo fenm eno ; y creo que h ay que a ad ir adem s la ex
plicacin que d an los nuestros p a ra la conflagracin: sea el

1 Cf. III praef. 5 y 13, 1.

[155]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill

dus, siue corpus n a tu ra gubernabile, u t arbores, u t sata, ab


initio eius usque ad exitum quicquid facere quicquid pati de-
3 beat, inclusum est. V t in semine omnis futuri hominis ratio
com prehensa est et legem b arb ae canorum que nondum natus
infans habet, totius enim corporis et sequentis actus in
paruo occultoque liniam enta sunt, sic origo m undi non
minus solem et lunam et uices siderum et anim alium ortus
quam quibus m u ta re n tu r terren a continuit. In his fuit inun
datio, quae non secus quam hiems, quam aestas, lege m undi
4 uenit. Ita q u e non p lu u ia istud fiet, sed plu u ia q u oque; non
incursu maris, (sed ) m aris quoque incursu; non terrae motu,
sed terrae quoque m otu. O m nia ad iu u ab u n t n aturam , u t
n aturae constituta p erag an tu r. M axim am tam en causam ad
se inu n d an d am terra ipsa praestabit, quam dixim us esse m uta-
5 bilem et solui in um orem . Ergo, q u andoque erit term inus
rebus hum anis, cum partes eius interire debuerint aboleriue
funditus totae u t de integro totae rudes innoxiaeque generentur
nec supersit in deteriora praeceptor, plus um oris q u am sem per
fuit fiet. N unc enim elem enta ad id quod d ebetur pensa sunt;
aliquid oportet alteri accedat, u t quae libram ento stant inae-

2.4 siue : sine QYV corpus : corpore ) 5 exitum : exitium N facere quic
quid om. L 3.1 om nis: om ni Z 2 canorum que: et canorum W C 3
actus: status Axel, auctus Castigl. 4 liniam enta Z N : liniam ento cett. 5 m i
nus: m . et N 6 m u taren tu r: im itaren tu r N 7 quam hiems om . Q J
4.1 istud pluuia om. L quoque: quicquid L 2 m aris1 incursus om.
L sed suppi. Lips. 3 n atu ram om. Z 5 inundandam : m utandam W
5.1 erit: est L om. P 3 funditus: f. totus L totae1: quorum C1 totae5
om. Z innoxiaeque: innoxiique Z 4 praeceptor: m agister W om. O
5 debetur: deb en tu r L debent Z 6 aliquid: aliud N quae: q. in N

[156]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

m undo un ser anim ado, o u n cuerpo de n atu raleza inerte como


los rboles, o los frutos, desde sus orgenes hasta su fin lleva
grabado todo lo que debe hacer, todo lo que debe soportar.
Al igual que en el esperm a se encierran todos los caracteres 3
del futuro ser hum ano, y el nio, que todava no ha nacido,
posee las caractersticas que regirn el desarrollo de su b arb a
y de sus canas pues en pequeo y ocultos se encuentran los
rasgos generales del cuerpo entero y de su desarrollo subsi
guiente , as el origen del universo com prenda el sol, la lu
na, el curso de los astros y el nacim iento de los anim ales no
menos que las causas que iban a transform ar los elementos
terrenos. E ntre ellas estaba la inundacin, que se presenta
obediente a las leyes del universo, como el invierno y el ve
rano. As es que no la provocar la lluvia, sino tam bin la 4
lluvia; no la incursin del m ar sobre la tierra, sino tam bin
la incursin ; no los terrem otos sino tam bin los terrem otos. T o
do prestar su ayuda a la n aturaleza, p a ra que se lleven a
cabo los designios de la n aturaleza. Sin em bargo, el factor
ms im po rtan te p a ra anegar la tierra lo ofrecer la tierra
misma, que dijimos era m utable y se resolva en lquido. Por 5
tanto, cuando llegue el m om ento final de los acontecimientos
hum anos, como las partes integrantes de la tierra habrn de
m orir o desaparecer por com pleto p a ra renacer jvenes y total
m ente inocuas y que no quede ningn elem ento que ejerza sus
m alas influencias, surgir ms agua de la que hubo nunca.
En efecto, ah o ra los elem entos estn com pensados con vistas
a la misin de cada uno ; es necesario a ad ir algo a uno de ellos
p a ra que la desigualdad p ertu rb e los elementos que estn

[1 5 6 ]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill

qualitas turbet. A ccedet um ori. N unc enim h ab et quo am biat


terras, non quo o b ru a t; quicquid illi adieceris, necesse est in
6 alienum locum exundet. V ide ergo ne terra d ebeat minu, ut
ualidiori infirm a succum bat. Incip iet ergo putrescere, dehinc
laxata ire in um orem et assidua tab e defluere. T u n c exilient
sub m ontibus flum ina ipsosque im petu q u a tie n t; inde aura
7 tacta m an ab u n t. Solum om ne aquas red d et; sum m i scaturient
montes. Q uem adm odum in ( m orbum transeunt sana et ulceri
uicina consentiunt, u t q u aeq u e proxim a terris fluentibus fue
rint, ipsa eluentur stillabuntque, deinde decurrent et, hiante
pluribus locis saxo, fretum saliet et m aria in te r se componet.
N ihil erunt A dria, nihil Siculi aequoris fauces, nihil C haryb
dis, nihil Scylla; omnes nouum m are fabulas o bruet et hic qui
8 terras cingit oceanus extrem a sortitus ueniet in m edium . Q uid
ergo est? N ihilom inus tenebit alienos menses hiems, aestas
prohibebitur, et quodcum que terras sidus exiccat. compresso
ardore cessabit. P erib u n t tot nom ina, Caspium et R ubrum
m are, A m bracii et Cretici sinus, Propontis et Pontus; peribit
om ne discrim en; confundetur quicquid in suas partes natu ra

5.7 um ori: h um or Z 8 o b ruat : obruas N adieceris: adiecerit Z 9 alie


num : alium W 6.1 terra: terras L t. quoque Z m inui Madv. Gercke: minus
codd. * 4 im petu Fortun.: im petus codd. aura tacta: au ra ta tacta Q J 1 ora
nacta Oltr. 7.3 uicina: uiciata W 2 quaeque: quae LN 4 ipsa om.
W elu en tu r: eleuentur W 1 soluentur Z deinde: dem um N decur
rent Z : cu rren t cett. 5 saxo: saxa PL fretum Madv. Gercke'. per fretum
codd. ' saliet: salient N m aria: m ateria C 6 A dria: A driatici W
7 o b ru et: o b ru it Q obrues L hic: hinc L 8 extrem a sortitus: extremas
W G .in om. PL 8.3 q uodcum que: quicum que L 5 m are om. Z
pontus: p. cum uies illam om nibus rebus non equor induxerit Z

[157]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill

equilibrados. Este algo se a a d ir al agua. En efecto, ahora


dispone de m asa suficiente p a ra recorrer las tierras, no p a ra
anegarlas. T odo lo que le aadas es preciso que desborde
sobre lugares que no le corresponden. Podra suceder, por
tanto, que h ubiera que sustraer algo a la tierra p a ra que su
cum biera sin fuerzas ante u n elem ento ms poderoso. E m
pezar a pudrirse, descom ponerse; despus, al p erd er la cohe
sin, ir convirtindose en lquido y fluyendo a consecuencia
de la continuada descomposicin. Entonces b ro ta r n ros
en el interior de los m ontes y los azo tarn con violencia; des
pus, en contacto con el aire, corrern. T odo tipo de suelo 7
p roporcionar agua, las cimas de los m ontes rebosarn. Del
mismo modo que los cuerpos sanos enferm an y las partes
cercanas a u n a lcera se contagian, a m edida que vayan que
dando zonas en contacto con las tierras en disolucin, tam bin
ellas se irn consum iendo y g o tearn ; despus se producir
un corrim iento y, al agrietarse la p ied ra por m uchos luga
res, saltarn las aguas por encim a y u n ir n los m ares entre
s. N ada ser ya el A dritico, n ad a los estrechos del m ar sici
liano, nad a C aribdis, n a d a Escila. U n nuevo m ar sepultar
todas las leyendas, y el ocano que cie las tierras porque le
correspondieron los extremos, pasar a ocupar el centro. Y 8
entonces? El invierno ocupar, de todas lorm as, unos meses
que no le tocan; se m an ten d r alejado el verano y perdern
su influencia todos los astros que secan las tierras, al reducirse
su capacidad calorfica. D esaparecern tantos nom bres!: el
m ar Caspio y el Rojo, el golfo de A m bracia y C reta, la Pro
pontide y el Ponto Euxino. D esaparecer toda discrim inacin.
Se confundir todo lo que la n atu raleza distribuy segn sus

[157]
29, 8 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 30, 3

digessit. Non m uri quem quam , non turres tuebu ntur. Non
proderunt tem pla supplicibus nec urbium sum m a, quippe
9 fugientes u n d a p raeueniet et ex ipsis arcibus deferet. Alia ab
occasu, alia ab oriente concurrent. V nus h u m anum genus
condet dies; quicquid tam longa fortunae indulgentia excoluit,
quicquid supra ceteros extulit, nobilia p ariter atque adornata
m agnarum que gentium regna pessundabit.

30 Sunt om nia, u t dixi, facilia n atu rae, utique (q u a e ) a prim o


facere constituit, ad quae non subito sed ex denuntiato uenit.
lam autem a prim o die m undi, cum in hunc h ab itum ex in
formi u n itate discederet, quando m ergerentur terrena decre
tum. est; et, ne sit quan d o q u e u elu t in nouo opere d u ra molitio,
2 olim ad hoc m aria se exercent. N on uides u t fluctus in litora
tam quam exiturus in cu rrat? N on uides u t aestus fines suos
transeat et in possessionem terraru m m are in d u cat? N on uides
ut illi p erp etu a cum claustris suis pugna sit? Q uid porro?
Istinc unde ta n tu m tu m u ltu m uides m etus est, e m ari et m agno
3 spiritu erum pentibus fluuiis? V bi non um orem n a tu ra dispo
suit, u t u ndique nos, cum noluisset, aggredi posset? M entior,
nisi eruentibus terram u m o r occurrit et, quotiens nos aut a u a
ritia defodit au t aliqua causa p en etrare altius cogit, eruendi

8.7 digessit: disgessit Q ,J quem quam : quicquam N quem que C 9 deferet:


deffert W * 9.2 concurrent: occurrent N 4 p ariter: putet L
30 1.1 q u ae suppi. Muret. Gercke 2 ad quae: atque Z L W C M 3 prim o:
prim a L 4 discederet: descenderent (-et W) W G decretum : dictum N
5 opere: corpore J 1 6 olim om. L dei Q J 1 2.2 tam q u am : quam quam Z
t. num quam Gercke 3 inducat ZN : inducatur PLQ J inducant H C
4 illi: illis N sit: fit N 5 Istinc: istic N m etus: m otus L * 3.1 u b i:
u t PL u b i n o n : nisi Q W 3 eruentibus: erum pentibus W 1 au t auaritia
Gercke: au aritia au t codd. 4 defodit: defodere N aliqua causa om. N
eruendi E : eruenti codd.

[158]
29, 8 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill 30, 3

funciones. Ni muros, ni torres servirn de proteccin. No ser


virn de n ad a a los suplicantes los templos, ni la p arte alta
de las ciudades, puesto que las olas saldrn al paso de los fugi
tivos y los sacarn incluso de las ciudadelas. U nas acudirn 9
de oriente, otras de occidente. U n solo da sepultar el gnero
hum ano. T odo lo que hizo florecer la fortuna con su prolon
gada indulgencia, todo lo que enalteci por encim a del resto,
la nobleza al igual que la belleza y los reinos de pueblos po
derosos, todo lo h u n d ir.

Todas son cosas, como te dije, fciles p a ra la n aturaleza, 30


especialm ente las que, desde el principio, est determ inado
que sucedan. A ellas no llega de repente, sino segn lo an u n
ciado. Y ya desde el p rim er d a de la creacin del universo,
m ientras que ste tenda a su form a actu al desde su u n id ad
carente de form a, estaba decidido cundo la p a rte que ocu
p an las tierras q u ed ara sum ergida. Y p a ra que, llegado el
m om ento, no le sea d u ra la em presa como si se tra ta ra de un
trabajo nuevo, hace tiem po que los m ares se en tren an en esto.
No ves cmo el oleaje se lan za sobre el litoral como si fuera 2
a salirse? No ves cmo las m areas sobrepasan los lmites e
inducen al m ar a apoderarse de las tierras? No ves cmo el
m ar m antiene u n a p u g n a constante con sus barreras? Qu
ms? Procede el miedo de ah de donde ves surgir ta n grande
desorden?: del m ar y de los ros que rom pen con to d a su
rabia? Dnde no coloc lquidos la n atu raleza p a ra poder 3
atacarnos por cualquier lugar, cuando le pareciese? Dime
que m iento si el lquido no sale al paso de los que excavan la
tierra, y si, cuantas veces nos corroe la avaricia o alguna ra-

[158]
30, 3 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 30, 7

finis aliquando est. Adice quod im m anes sunt in abdito lacus


et m ultum m aris conditi, m ultum flum inum p er operta laben-
4 tium. V ndique ergo erit causa diluuio, cum aliae aquae sub
terfluant terras, aliae circum fluant, quae diu coercitae uincent
et amnes am nibus iungent, paludibus stagna. O m nium tunc
m are ora fontium im plebit et m aiore h iatu soluet. Q uem ad
m odum corpora nostra ad egestum u enter exhaurit, quem ad
m odum in sudorem eunt uires, ita tellus liquefiet et, aliis causis
quiescentibus, in tra se quo m erg atu r inueniet. Sed magis om nia
coitura crediderim .
*
5 Nec. longa erit m ora exitii. T e m p ta tu r diuelliturque con
cordia. Cum semel aliquid ex hac idonea diligentia rem iserit
mundus, statim undique ex aperto et abdito, superne, ab in-
6 fimo, aqu aru m fiet irruptio. N ihil est tam uiolentum , tam
incontinens sui, tam contum ax infestum que retinentibus quam
m agna uis u n d ae; u te tu r libertate perm issa et, iubente natura,
quae scindit circuitque com plebit. V t ignis diuersis locis ortus
cito miscet incendium flammis coire properantibus, sic mo
m ento se red u n d an tia pluribus locis m aria com m ittent.
7 Nec ea sem per licentia undis erit sed, peracto exitio generis

3.5 aliquando: a liquido Z adice: a. nunc LW C in: ex W 6 conditi:


condita J cedit L 4.1 subterfluant cod. Opsop: subinfluunt W 1 superfl
QJ circum fluant N subterfluunt cett. 2 circum fluant: circum fluunt W
diu om. L 4 ora: om nia W 1 om. L 5 ad egestum: a deiectu Z 6 sudo
rem : sudore W C 8 crediderim : crediderint Z 5.2 diligentia: diligen
tiam Z 3 et: atque Z ab infimo om. Z 6.3 m agna om. L 6 p lu
ribus locis om. H N J2 7.1 exitio: excidio N 2

[159]
30, 3 CUESTIONES N A TU RA LES.-U B. III 30, 7

zn nos lleva a seguir h o radando, llegado u n m om ento, no


pone fin a nuestra excavacin. A ade el hecho de que en lo
ms recndito existen lagos de tam ao m onstruoso y cantidad
de agua de m ar oculta, can tid ad de ros que se deslizan a c u
bierto. Por todos lados, p o r tanto, existir u n a causa m otiva- 4
dora del diluvio, puesto que unas aguas fluyen por el interior
de la tierra, otras fluyen a su alrededor; y estas aguas, largo
tiem po sometidas, acab arn por vencer y u n irn torrentes
con torrentes, charcas con pantanos. Entonces el m ar acudir
a llenar la boca de todos los m anantiales y los dejar en liber
tad proporcionndoles u n a ab e rtu ra m ayor. Del mismo modo
que el vientre,, con la deposicin, deja vaco nuestro cuerpo,
del mismo modo que la energa se transform a en sudor, as la
tierra se licuar y, aun perm aneciendo inactivas las dems
causas, en contrar en su interio r elementos en el que quedar
anegada. Pero ms me inclinara a creer que todos los factores
van a aunarse. Y no ser larga la espera del fin. El equilibrio 5
sufre ataques y desgarrones. En cuanto que el m undo se haya
descuidado algo en su o p o rtu n a vigilancia, inm ediatam ente
de todos los lugares: de los de la superficie, de los ocultos, de
arrib a, de lo ms profundo, se producir la invasin de las
aguas. N ada liav tan violento, tan sin control de s mismo, i;
tan contum az y rebelde a las trabas, como el g ran poder del
agua. U tilizar la lib ertad que se le ha concedido y, puesto
que la naturaleza le obliga, colm ar el espacio que ahora
separa y rodea. Al igual que el fuego que nace en lugares dis
tintos rpidam ente form a u n solo incendio, pues las llam as se
apresuran a unirse, as en u n instante se confundirn los mares,
desbordndose por m uchos puntos. Y no siem pre las aguas 7

[159]
30, 7 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 30, 8

hum ani extinctisque p ariter feris, in quarum homines ingenia


transierant, iterum aquas terra sorbebit, terra pelagus stare
aut in tra term inos suos furere coget, et reiectus e nostris sedi
bus in sua secreta pelletur oceanus, et antiquus ordo, reuoca-
8 bitur. O m ne ex integro anim al g enerabitur d ab itu rq u e terris
homo inscius scelerum et m elioribus auspiciis natus. Sed illis
quoque innocentia non d u rab it, nisi dum noui sunt. Cito ne
quitia subrepit. V irtus difficilis inuentu est, rectorem ducem-
que desiderat; etiam sine m agistro uitia discuntur.

7.3 tran sieran t: transirent W terra: terram Z W 'C 4 furere: fluere H


5 secreta: regna N 8.1 generabitur Gercke. glorificabitur N gloriabitur H P
Q JW C M orietur Z 2 hom o om. L scelerum : coelum L et: etiam
C 3 quoque om. GW 4 in u en tu : inuenta W C 5 etiam : et P Q J
discuntur: disc. Explicit liber nonus H N

[1 6 0 ]
30, 7 CUESTIONES NATU RALES.-LIB. Ill 30, 8

gozarn de esa libertad, sino que cuando se consum e la ruina


del gnero hum ano y se extingan igualm ente las fieras cuyos
caracteres h ab an ad quirido los hom bres, de nuevo la tierra
absorber las aguas, la tierra obligar al m ar a m antenerse
en calm a y a enfurecerse d entro de sus lm ites; y expulsado
del lugar que ocupam os actualm ente, el ocano ser rechazado a
sus dominios propios y volver a im plantarse el antiguo orden.
T o d a clase de seres anim ados ser engendrado de nuevo y se 8
conceder a las tierras u n hom bre ignorante de crmenes y
nacido bajo mejores auspicios. Pero tam poco a stos les d u ra r
la inocencia, ms que m ientras est reciente su creacin. La
m aldad se insina rpidam ente. La virtu d es difcil de en
contrar,. necesita u n gua y u n jefe; los defectos se aprenden
incluso sin maestro.

[160]

Potrebbero piacerti anche