Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
CUESTIONES
NATURALES
I
L. ANNAEI SENECAE
NATVRALES QVAESTIONES
C A R M E N G O D O E R M E R IN O
VOLUM EN I
(LIB. I-III)
C O N S E JO S U P E R IO R D E IN V E S T IG A C IO N E S C IE N T F IC A S
MADRI D
MCMLXXIX
COLECCIN HISPNICA DE AUTORES
GRIEGOS Y LATINOS
P U BLIC A D A
PO R
EL C O N SE JO S U P E R IO R DE IN V E S T IG A C IO N E S C IE N T F IC A S
Consejo asesor:
G. S. I. G.
D e p s it o L e g a l : S. 446 - 1979
I mpreso en E spaa
P r in t e d in S p a in
R E SE R V A D O S T O D O S L O S D E R E C H O S DE P R O PIE D A D
A Miguel y Juan, curiosos
universales.
IN T R O D U C C I N
D A m e i N DE LA OBRA
[IX ]
IN T R O D U C C I N
[xj
IN T R O D U C C I N
[xij
IN T R O D U C C I N
N m ero de l ib r o s y o r d e n de l o s m is m o s
[x ii]
IN T R O D U C C I N
[x i i i ]
IN T R O D U C C I N
[xiv]
IN T R O D U C C I N
' O ltra m are discute sim plem ente la p rio rid ad de u n a serie sobre
la o tra ; p o r ello concluye que p a ra reconstituer lo rdre dans
lequel les h u it livres des Q uestions N aturelles furent publis
tout d abord, il suffit de m ettre la srie grandinem av an t la srie
quantum :l. A m bas argum entaciones, la de G ercke que acepta
el libro I I I como inicial, y la de O ltram are, p a rte n bsica
m ente de u n pasaje que obliga a colocar el libro I con poste
rio ridad al libro V II 2.
E videntem ente el p ro b lem a del orden de los libros es algo
m ucho ms complejo de lo que se desprende de la lec tu ra del
prlogo de O ltram are, y G ercke ve con to d a claridad las difi
cultades que surgen, sea cual sea el o rden aceptado p a ra la
prim era publicacin.
A un cuando Gercke u tiliza en su razonam iento tam bin
los incipit y explicit, creo que u n anlisis m s detenido y siste
m tico de los mismos, q u iz p u ed a a rro ja r algo ms de luz
sobre los resultados h asta ah o ra obtenidos. Si hacem os un es
quem a de la num eracin de los libros ofrecida p o r los cdices
que hem os utilizado, tendrem os:
I 5LQ . 6 Z 7 H
II 6 LNQ 8 H
111 GL 3V 9
IV a 7L HN
IV-b 3 HZN
redaccin fue m odificado p ara publicacin, bien p o r el propio Sneca, bien poi
uno de sus am igos (tal vez Lucilio).
1 O ltram are, P., Snque. Questions Naturelles, Paris 1929, X V .
1 N o es posible tener en cuenta la interpretacin que d a H e rrm a n n al p a
saje en cuestin (I 15, 4 ): ...cometas nostri putant de quibus dictum est. C on el fin de
m an ten er el orden de la vulgata, dice q u e de quibus dictum est h ay que referirlo a
nostri (o. c., 111).
[xv]
IN T R O D U C C I N
V 2 PL 4 HZ
VI 3 PLQ 5 H Z (expi. 7 H)
V II 4 PL 6 Z 8 H
I I I IV a IV b V V I V II I II
[xvi]
IN T R O D U C C I N
[xvn]
IN T R O D U C C I N
[ ]
IN T R O D U C C I N
III IV a IV b II V VI V II I
terren a sublim ia caelestia
N
IN T R O D U C C I N
[X X ]
IN T R O D U C C I N
G nero l it e r a r io de la obra
[xxi]
IN T R O D U C C I N
1 P l i n . , Praef. 14,.
[x x ii]
IN T R O D U C C I N
[x x iii]
IN T R O D U C C I N
de rerum natura, quae Graece physiologia dicitur, philosophia explicat. Qiiam necesse est
studiosius nouisse, quod habet multas et uarias naturales quaestiones.
1 R ic h a r d , F .-P ., Snque. Recherches sur la Nature, Paris 1935, V I I I . A esta
ac titu d alude G. S t a h l , o. ., cuando se refiere a la filologa an terio r al siglo X IX ,
que rep ro c h a a esta o bra de S neca su falta de unidad, ro ta com o est la expo
sicin cientfica p o r digresiones de carcter m oralizante.
2 O. c., X X V : Elles m riteraient le titre de D ialogues presque a u ta n t que
le De Prouidentia ou le De Ira.
[xxiv]
IN T R O D U C C I N
ser objeto de tratam ien to dram tico, por ejem plo, ni u n tem a
concreto puede recibir cualq u ier tratam ien to form al. T odo
ello est vinculado a la aceptacin de la validez universal de
la retrica en lo que a la elaboracin literaria se refiere. T odo
escritor que q uiera m erecer la consideracin de literario debe
cum plir u n requisito : diserte scribere o dicere1, y en cuanto que lo
cum ple, sus escritos pasan a ser considerados lite ratu ra. La
filosofa no escapa a las norm as, y el mismo C icern nos m ues
tra cul es la situacin : Qiiodsi in philosophia tantum interest quemad
modum dicas, ubi res spectatur, non uerba penduntur... 2. Es decir,
aun aceptan d o que el inters p rim o rd ial de la filosofa ra d ica
en su contenido, la form a sigue siendo im p o rtan te. Nos p ro
porciona la confirm acin la atencin que en los tra tad o s de
retrica recibe este ap artad o . L a ret rica nos h a b la del tipo
de discurso que debe em plear el o rad o r y, m uchas veces, a u n
que siem pre p o r va negativa, del adecuado al filsofo.
Despus de estudiar el p ro b lem a con cierta p rofundidad,
tom ando siem pre como fundam ento de mi anlisis los tr a ta
dos de ret rica, parece poder llegarse a las siguientes con
clusiones :
El gnero al que pertenecen las Naturales Quaestiones recibe
u n tratam ien to especfico en las retricas; se enclava en el
ap artad o de las llam adas quaestiones infinitae o theses, y consti
tuye cam po privativo de los filsofos. D entro de l'as quaestiones
infinitae est adscrito a la llam ad a quaestio cognitionis, es decir,
aqulla cuya finalidad es el cultivo de la scientia la identifi
cacin en tre filosofa y scientia es u n hecho p a ra Cicern, y
versa i n obscuris n a t u r a l i b u s q u e q u a e s t i o n i b u s 3.
[xxv]
IN T R O D U C C I N
1 Id e m , D e orat. 1, 6 8 .
2 Nal. Quaest. I p r a e f . 1. L a p o s ib le e q u i p a r a c i n philosophia y scientia se
c o n f ir m a e n P l v t ., De plac. phil. 1, 2.
[xxvij
IN T R O D U C C I N
[xxvii]
IN T R O D U C C I N
[ ]
IN T R O D U C C I N
[xxix]
IN T R O D U C C I N
de cada uno de los libros y lim itm onos al tratam ien to que
del m aterial cientfico hace Sneca.
[xxx]
IN T R O D U C C I N
[xxxi] _
IN T R O D U C C I N
[x x x ii]
IN T R O D U C C I N
[ ]
IN T R O D U C C I N
[xxxiv]
IN T R O D U C C I N
T r a d ic i n m a n u s c r it a
1 Cf. p. X I ss. M antenem os las m ism as siglas utilizadas desde Gercke p ara
designar a esos mismos m anuscritos.
2 G e r c k e , A ., L. A . Seneca. Naturales Quaestiones, S tu ttg art 1 9 0 7 , y su obra
Seneca-Stiidien citad a anteriorm ente.
3 O ltra m are, P., Le codex Genevensis des Questions N aturelles de
Snque en Rev. Phil. 4 5 , 1 9 2 1 , 1-44.
4 C a s t ig l io n i , L ., C o ntributo alla storia del testo delle Nat. Quaestiones
di Seneca, Ann. Fac. di Lett. Fil. Mag. Univ. di Cagliari 18, 1 9 5 1 , 8 3 -1 0 2 .
[xxxv]
IN T R O D U C C I N
[xxxvi]
IN T R O D U C C I N
1 I b id .
[x x x v ii]
IN T R O D U C C I N
[x x x v i i i ]
IN T R O D U C C I N
[x l ]
IN T R O D U C C I N
E d ic io n e s
[xli ]
IN T R O D U C C I N
[X L .Il]
IN T R O D U C C I N
[X L III]
IN T R O D U C C I N
[X L IV ]
IN T R O D U C C I N
[X L V ]
B IB L IO G R A FIA
L u n d 1933.
Nene Senecastudien. Textkritische Beitrge zu Senecas Epistulae Morales, L u n d 1939.
B o Nn e a u , D ., La crue du N il, Paris 1964.
L origine gyptienne de lexplication stocienne de la crue du Nil, Assoc.
G. Bud, Actes du V IIe Congrs, Paris 1964, 260-262.
B o y a Mc , P., Le stocisme R om e, Assoc. G. Bud, Actes du V IIe Congrs, Paris
1964, 218-254.
B u r t o n , H . F., Senecas idea of God, Am. Journ. Theol. 13, 1909, 350-369.
C a s t ig l io n i , L ., Studi A nneani IV . N ote critiche ai libri delle Q uestioni N a
turali, R.F.I.C . 49, 1921, 435-355 y 50, 1922, 55-56.
C o n trib u to alla storia del testo delle N aturales Q uaestiones diSeneca, Ann.
Fac. Lett. Fil. Mag. Unir. Cagliari 18. 1951. 83-102.
C a t t in , A., Snque et lastronom ie, Hommage L. Herrmann, Bruxelles 1960,237-
243.
C o d o e r , C ., T rad u cci n de la term inologa cientfica de Sneca, Actas I II
Congr. Esp. Est. Clas., M ad rid 1968, 55-60.
C o u r t n e y , E., C onjectures in Senecas prose works, Inst, o f Class. Stud. 21, 1974,
100-106.
C h a b e r t , E ., L e trem blem ent de terre Pom pei et sa vritable d a te (5 fv. 62
a. J . C.), Mlanges G. Boissier, Paris 1903, 115-119.
L . A nnaeus Snque. Sismologie, Annales de lUniv. de Grenoble 15, 1903,
155-190.
C h a t e l a i n , L ., T horie d au teurs anciens sur les trem blem ents de terre, M
langes d archologie et d histoire 29, 1908, 87-101.
[xLVIl]
B IB L IO G R A F IA
[X L V IIl]
B IB L IO G R A F IA
A m berg 1939.
S a m b u r s k y , S ., The physical world o f the Greeks, L ondon 1956.
S a u n e r o n , S ., L e N i l e t l a p lu i e , Bull. Inst. Fr. Arch. Or. 5 1 , 1 9 52, 4 1 -4 8 .
S o l m s e n , F., Aristotles system o f the physical world, New-York 1960.
S t a h l , G., Aufbau, Darstellmgsform und philosophischer Gehalt der Naturales Quaestio
nes des L . A . Seneca, K iel 1960.
S t a h l , W . H ., Roman Science, M adison 1962.
T ho m so n, J . O ., History o f ancient Geography, C am bridge 1948.
T im o t h y , H . B., The tenets o f Stoicism, assembled and systematized, from the works o f L.
A. S., A m s te r d a m 1973.
T r a g l ia , A ., L. Anneo Seneca. Trattato sui terremoti, R om a 1965.
T r a n a , A ., Lo stile drammatico del filosofo Seneca, Bologna 1974.
W e in s t o c k , S., L ibri fulgurales, Pap. Brit. Sch. Rome, 19, 1951, 122-153.
Z e i n z , J . H ., Recent critical work in the text o f the prose writings o f L . Annaeus Seneca,
T h e O hio S tate U niv. 1965.
E D IC IO N E S
T R A D U C C IO N E S AL C A S T E L L A N O
[U ]
C O N S P E C T U S S IG L O R U M
[L U ]
L. ANNAEI SENECAE
NATVRALIVM QVAESTIONVM
LIBRI OCTO
VOLVMEN I
LIBER PRIMVS
[L IB E R P R IM V S ]
L IB E R S E P T IM V S
De ig n ib v s ( c a e l e s t ib v s )
[4 ]
[L IB R O P R IM E R O ]
L IB R O S P T IM O
m ultum perm isit sibi ; non fuit oculis co n ten ta ; m aius esse q u id
dam suspicata est ac pulchrius quod extra conspectum n a tu ra
2 posuisset. D enique inter duas interest q u a n tu m in te r deum et
hom inem . A ltera docet quid in terris agendum sit, altera quid
ag atu r in caelo. A ltera errores nostros discutit et lum en ad-
m ouet quo discern an tu r am b ig u a u ita e ; altera m ultum supra
hanc in q u a u o lu tam u r caliginem excedit et e tenebris ereptos
3 perducit illo u n d e lucet. E quidem tunc reru m n a tu ra e gratias
ago cum illam non ab hac p a rte uideo q u a publica est, sed cum
secretiora eius in trau i, cum disco q u ae uniuersi m ateria sit,
quis au cto r a u t custos, quid sit deus, totus in se te n d a t an et ad
nos aliquando respiciat, faciat cotidie aliquid an semel fecerit,
pars m u n d i sit an m undus, liceat illi hodieque decernere et ex
lege fatoru m aliquid derogare an m aiestatis dem inutio sit et
confessio erroris m u ta n d a fecisse... necesse est eadem placere ei
L5]
P re f., 1 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1 P re f., 3
[5]
P ra e f., 3 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I P r a e f., 6
cui nisi o p tim a placere non possunt. Nec Ob hoc m inus liber et
potens; ipse est enim necessitas sua.
4 Nisi ad haec ad m itterer, non ( ta n ti) fu erat nasci. Q uid
enim erat cur in num ero u iu en tiu m me positum esse g aude
rem ? An u t cibos et potiones percolarem ? u t hoc corpus causa
rium ac fluidum , p eritu ru m q u e nisi subinde im p letu r, farcirem
et. uiuerem aegri m inister? u t m ortem tim erem , cui u n i nasci
m ur? D etrah e hoc, inaestim abile bonum , non est u ita tan ti ut
s sudem, u t aestuem . O q u am co n tem p ta res est hom o, nisi
supra h u m a n a surrexerit! Q p am d iu cum affectibus collucta
m ur, quid m agnifici facim us? E tiam si superiores sumus, p o r
ten ta uincim us. Q uid est cu r suspiciam us nosm et ipsi quia
dissimiles deterrim is sum us? N on uideo q u are sibi p laceat qui
6 robustior est in ualetu d in ario . M u ltu m interest in ter uires et
bonam ualetudinem . Effugisti u itia an im i; n on est tibi frons
ficta, nec in alienam u o lu n ta te m sermo com positus, nec cor
inuolutum , nec a u a ritia qu ae, quicq u id om nibus abstulit, sibi
ipsi neget, nec luxuria pecu n iam tu rp ite r perdens q u am turpius
reparet, nec am bitio quae te ad dignitatem nisi p er indigna
non ducet: nihil adhuc consecutus es; m ulta effugisti, te non-
3.9 liber et potens ego: liber est potens H N liber ac (et ) potens est , liber
est et potens ZAV est liber et (aut B om. Q.) potens Q .JB 10 enim om. iSf
4.1 nisi: non N ad m itterer: ad m itteret Z W 1 Lfstedt tan ti suppi. Leo:
operae pretium Z iu u erat Axel. 3 causarium : causarum Z casurum Q W
percausarium J 4 im p letur: im pleretur N im pleatur supletur Z
5 u n i: omnes uni omnes A 2BV W 2 6 inaestim abile: inuestigabile N W
5.3 sum us: simus L p o rten ta om. L 4 uincim us: uincim ur L cur:
quod A*B suspiciamus : suspicamus L suspicimus ArB ipsi : ipsos Q. JB
5 dissimiles: similes H N L D 'C M placeat: placet H Z P L Q J 1 6.1 m ul
tu m u aletudinem om. B in ter om. L 3 in alienam : inalienant Q J 1
4 in u o lu tu m : in uoluit L 5 ipsi : ipsa a M W neget: negat 2
[6]
P r e f ., 3 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P ref. 6
1 C e., Din. 2, 61: (exponiendo la doctrina de Crisipo) nihil enitn fie r i sine
causa potest; nec quicquam f i t quod fie r i non potest; nec, si id factum est quod potuit fieri,
portentum debet uideri; nulla igitur portenta sunt.
[6]
P r a e f ., 6 N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I P r a e f ., 9
6.8 ista em. D C affectam us: affectas W 2 7.3 in om. N Q .JM W 1 5 illo: illud
6 e t om. H Z P L N Q .J illo: illud posterorum : posterius L 8.1
non: nec nunc L 3 circum it: circuit Z LN J circuerit Q, circum eat
ABMW. circueat V circuerat C 4 ex om. Z 5 etiam : in L q u a:
quae H ^ZL 6 ipse: ipsi N C 1 dixit: ait tot om. L
[7]
P r e f ., 6 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P r e f ., 9
[7]
P ra e f., 9 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I P r a e f . , 12
F orm icarum ,iste discursus est in angusto lab o ran tiu m . Q uid
illis et nobis interest nisi exigui m ensura corpusculi?,
n P u n ctu m est istud in quo nauigatis, in quo bellatis, in quo
regna disponitis; m inim a, etiam cum illis u trim q u e oceanus
occurrit. Sursum ingentia spatia sunt, in q u o ru m possessionem
anim us a d m ittitu r, et ita si secum m inim um ex corpore tulit,
si sordidum om ne detersit et expeditus leuisque ac con-
12 tentus m odico em icuit. Cum illa tetigit, alitur, crescit ac uelut
1 0 .6 V e r u . , A en. 4 , 4 0 4
9.2 Dacis ego. Dacus codd. Dacos Oltr. non exeat: nostrum arceat Oltr.
im perium : istm ium Ister cum Gercke H aem o: hoc L W 2 H aem o
T hraces: H o (m o )traces Q, Sam otraces a G D M W 4 R henus: R henus et N
6 et om. L in cu lta: m ulta L a p 10.1 illae: illam a D M 2 d iuident: di-
u idet L d iu id u n t N cum te: certe N Q D C M L 3 subrectis: sub multis
L ap 4 m odo: m . extrem a ingentem Z ulteriora; altiora 5 libebit:
licebit N Q libebat M 6 it:id p o m . N 11.2 regna disponitis Fortun. Gercke.
regnatis ponitis codd. m inim a: m in u tia Q illis: istis Q .JW 1 5 a c : ac se
Z P Axel. 6 m odico om. Z Axel. 12.1 alitu r: aliter P 2LN alter J ' alte
AB crescit: cum scit L ac om. Z uelut om. L ap
[8]
P re f., 9 CUESTIONES NATURALES.-L IB . I P r e f ., 12
[8]
P ra e f., 12 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. I P r a e f ., 14
[9]
P r e f ., 12 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I P r e f ., 14
[9]
P r a e f . , 14 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
tenet u t hoc, quo eque form osius est quicq u am nec dispositius
nec in proposito constantius, existim ent hom ines fortuitum et
casu uolubile ideoque tum u ltu o su m in te r fulm ina nubes
tem pestates et cetera quibus terrae ac terris u icina pul-
15 santur. Nec haec in tra u u lg u m dem entia est sed sapientiam
[1 0 ]
P r e f . , 14 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[1 0 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
1.2 sentiam : philo so p h iau elit 3 prae-: quod L 2.2 horum : illorum
interrogaueris: interrogas N 3 au tem om. N - 5 q uod: quid scit Z :
discit ' dicit cett. illum : illi L non posse om. quod
posse om. B 7 ignis : illum M 3.1 nos Z : om. cett. non om. LA 2
dissipata: dissoluta Z 3 quo: cum 4 actu m : auctum L d en u n tia
tione : determ inatione M
[1 1 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[1 1 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . 1
5.7 V e r g ., A m . 5, 528
[12]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
1 Ao 19 d. c.
2 R ealm en te p arece que sea sta la teora de Sneca, que no hace in ter
venir las em anaciones aristotlicas. Ello justificara el 1,7: Aristoteles rationem
eius modi reddit. A pesar de la concisin el texto parece claro, siem pre teniendo en
cuenta la im precisin h ab itu al en el uso de los trm inos. Aer como m asa de aire,
es al m ism o tiem po u n a de las dos partes de esa m asa de aire, de tal m odo que,
cuando u n a p arte' de ellas se desplaza a ocupar el lugar de la otra, se produce el
choque. L a idea im plcita de duplicidad se exterioriza en alteram. H e m antenido
la am b ig ed ad tam bin en la traduccin, centrando la posible interpretacin
de la lectura en altera (cf. I 1, 15).
[1 2 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[13]
C U ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I 1 ,9
[13]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M LIB . I
1 Gf. P li n . 2, 98.
a La im precisin del vocabulario es notable. Com parem os con I 1, 9-10 do n
de insiste en la necesidad de no confundir ignes con stellae. Cf. P lin . 2, 100.
[H ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[15]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[16]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[16]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[1 7 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
1 Cf. iV b 3, 4.
2 Se d a n a q u confundidos coronas y halos*. E l origen de am bos fen
m enos n o es el m ism o, com o tam poco lo es su apariencia. Las coronas d eben su
origen a la difraccin d e los rayos del sol, no a la refraccin com o los halos; ade
m s, los colores d e las coronas aparecen en orden inverso al de los halos.
[17]
N A T V R A L IV M )VA ESTIO N V M L IB . I
quam ergo ullum sidus talem sibi effigiem circum dabit, nisi
cum aer erit densus atq u e im m otus et ob hoc custodiens inci
dentem in se ro tu n d i lineam lum inis. Nec sine causa. R epete
enim exem plum quod paulo an te proposui. Lapillus in pisci
nam au t lacum et alligatam aq u a m missus circulos facit in
num erabiles; at hoc idem non faciet in flum ine. Q u are? Q uia
om nem figuram fugiens a q u a d isturbat. Idem ergo in aere
euenit, u t ille qui m an et possit figurari, at ille qui ra p itu r et
cu rrit non d et sui potestatem et om nem ictum uenientem que
form am ex eo turbet.
8 H ae de quibus dixi coronae, cum dilapsae sunt aequaliter
et in sem et ipsae eu an u eru n t, significatur quies aeris et otium
et tranqu illitas; cum ad u n a m p a rte m cesserunt, illinc uentus
[18]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
suelen estar los vientos tam bin. Las zonas superiores no tie
nen coronas, p orque ni siquiera tienen vientos.
A estas pruebas a ad e lo siguiente: n u n ca u n a corona 6
puede llegar a form arse a no ser cuando el aire es estable y los
vientos suaves; de otro m odo no suelen contem plarse. Pues el
aire en calm a puede ser im pulsado, arrastrad o y recibir u n a
conform acin d e te rm in a d a ; el que fluye ni siquiera resulta
afectado po r la luz. En efecto, no opone resistencia, ni ad o p ta
u n a form a, porque cad a u n a de sus partes se disipa a m edida
que va pasando a o cu p ar el p rim er lugar. P or tan to , n u n ca 7
u n astro se ro d ear de tal im agen a no ser que el aire sea denso
e inm vil, y en razn de ello conserve el contorno redondo de
la luz que incide sobre l 1. Y no sin razn. En efecto, recoge
el ejem plo que he propuesto hace poco. U n a piedrecilla lan
za d a a un estanque, u n lago, u n espacio cerrado de ag u a 2,
provoca innum erables crculos; ahora bien, no p rovocar lo
mismo en u n ro. Por qu? Porque el ag u a al h u ir destroza
to d a figura. P or ta n to lo mismo sucede en el aire: el aire que
est inm vil puede recibir u n a form a, en cam bio el que es
arrastrad o y corre, no d a p oder sobre l y altera cualquier
incidencia y form a que de ah provenga.
Estas coronas de que he hablad o , cuando se h a n desvane- 8
cido uniform em ente y se h a n reabsorbido, son indicio de aire
en calm a, de inactividad, de tra n q u ilid a d 3; cuando h a n ce-
cido por u n a parte, el viento viene de all de donde se escinden ;
1 Cf. I 2, 2.
a P ara l valor de alligatam, cf. I I 1, 4 y V e r o . Aen. 6, 437.
3 Es interesante observar aq u la sucesin de tres trm inos: quies, otium,
tranquillitas, que suelen encontrarse en m uchos autores con valor poltico. Son
cualidades positivas, con ello no se indica exclusivam ente la ausencia de actividad.
[18]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[1 9 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[19]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[2 0 ]
2, 11 C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I 3, 3
[2 0 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[2 1 ]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
diendo ciertas precisiones: Illud dubium esse nulli potest quin arcus i m a g o solis sit
r o s c i d a et caua nube concepta. E n tre los dos pasajes nos d an la teora que Sneca
m antiene. Es evidente la sem ejanza de construccin entre am bos.
1 Cf. A n d r , J . , tude sur les termes de couleur dans la langue latine, Paris 1949,
p. 116. Sneca lo distingue del am arillo en el arco iris.
2 I d e m , p . 152. E n el arco iris es el trm ino aplicado a la ban d a am arilla.
A mm. M aro. 20, 11, 27 a ad e u n color a esta gam a del arco iris, no especificado
en Sneca: puniceus, y sita entre el luteus y puniceus un fuluus, que en Sneca co
rresponde al flammeus. H ay que com p arar con I 3, 12 donde el mismo Sneca,
inv in ien d o el orden, com pleta colores : modo caeruleas lineas, modo uirides, modo pur
pureae similes et igneas ( = aliquid flammei) aut luteas ducit, aproxim ndose a A m m .
M arc, en el pasaje citado.
[2 1 ]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[22]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
distintos, a no ser que com pares los de u n extrem o con los del
otro. E n efecto, nos en g a a la transicin. H asta aqu llega el
asombroso arte de la n a tu ra le z a: lo que em pez d entro de la
m ayor sem ejanza, acaba en la m ayor desem ejanza. P or tanto,
qu hacen ah dos colores, el de la luz y el de la som bra, c u an
do se tra ta de d a r u n a explicacin sobre innum erables co
lores?
Algunos consideran que el arco iris se form a a s 1 : en la 5
p a rte en que est lloviendo cada u n a de las gotas de lluvia
que cae es u n espejo independiente, por tan to , cada u n a de
ellas devuelve la im agen del sol; despus, las m ltiples, m ejor
dicho, las innum erables im genes, al precipitarse en su cada,
se confunden; y as, el arco iris resulta de la confusin de m l
tiples im genes del sol. Lo razo n an as. D icen: coloca en u n 6
da sereno m il barreos, todos te n d r n u n a im agen del sol;
distribuye u n a gota, en cad a u n a de varias hojas, cada u n a de
ellas te n d r u n a im agen del sol. Por el co ntrario u n a ch arca
inm ensa no ten d r ms que u n a sola im agen. Por qu? P or
que to d a superficie lisa, lim itad a y circunscrita d entro de
unos lmites, es u n espejo. As, divide u n estanque de grandes
proporciones por m edio de tabiques interiores, el estanque ten
dr tan tas im genes del sol como charcos ten g a; djalo en
to d a su extensin, tal como est, te devolver u n a sola im agen.
No im p o rta n a d a la exigidad del agua o del charco; si est li
m itado, es un espejo. P o r tan to , aquel infinito nm ero de
gotas de que es p o rta d o ra la lluvia al caer, son otros tantos
espejos, contienen otras ta n ta s reproducciones del sol. P ara
quien las m ira de frente ap arecen confusas y no se distingue
el espacio que las separa, debido a que la distancia im pide
1 A r i s t . , Meteor. 372a.
[22]
N A T V R A L IV M Q V A E ST IO N V M L IB . I
1 Vase I 5, 6.
! A r i s t . , I. c.
3 A r i s t . , Meteor. 3 7 2 b , 2 ss.
4Cf. R . B a c o n , Opus Maius, P e rs p e c tiv e pars tertia , dist. 1, cap. 5 : Ebrii
uero et infirmi secundum Aristotelem tertio Meteorologicorum (3 , 4) et secundum Senecam
libro de Iride uident se et uidetur eis quod uident se ipsos ambulare ante se. Cuius causam
Senecaassignat dicens quod species ab eis uenientes, id est, uisus eorum sunt debiles, et ideo
aer licet parum spissus potest resisterespeciei et reflectere in uisum et ideo coi am se ipsis f i t
species in aere et redit ad oculos.
[23]
N A T V R A L IV M Q V A E ST IO N V M L IB . I
8.10 et orr. BVp 9.1 inquis: inquit Z m ilia: nulla L 2 ego om. La(3
uideo: uideam Z P 3 diuersus: diuisus N 1 5 nostra om. L fallacius: fa
cilius N 6 his: his quoque L locorum Gronov.: caelorum L colorum
cett. 8 rem us: r. integer in tenui: t. quidem L tegitur et
om. tegitur: tan g itu r L 9 m ulto om. L 10.2 quem : quam N
3 sic om. L a co n ten d eren t: contenderint Z contem pnerint W*M 4 nos
tru m : nostrorum Z P L Q J 5 uidet: uideat L u id it W XM 6 in tra m o
m entum tem poris om. N m om entum : m otus L 8 ergo om. -. 9 ex
Z: 07n. cett.
[24]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[24]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[25]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
1 Cf. R . B a c o n , /. c., cap. 2 : E t cum iris nihil aliud sit quam imago solis reflexa
a nube rorida... Cam = concaua, cf. 4,3 y 5,13.
2 D ato em prico necesario p a ra el desarrollo posterior de la teora, 4,1.
3 Cf, A n d r , o . c ., p. 94. Purpureus p arece quiz aplicarse slo al m atiz p r
p u ra violeta. Cf. A m m . M a r o . 20, 11, 26 . punicea tertia, quarta purpurea.
4 E l m ism o p lanteam iento en Ep. 71,31 : Qitemadmodum lana quosdam colores
semel ducit, quosdam nisi saepius macerata et recocta non perbibit. Cf. H o r . , C am . 2,16,3.
[25]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
[26]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
1 O ltram are piensa que se puede referir a Euclides. S e n ., Ep. 88, 27 : Quae
causa in speculo imagines exprimat, sciet sapiens : illud tibi geometres potest dicere, quantum
abesse debeat corpus ab imagine et qualis forma speculi quales imagines reddat.
8 Cf. V II 13, 1-3. Debi de escribir un tra ta d o , pues el arco
iris y los com etas, fenm enos sobre los que Sneca nos ofrece su opinin, queda
b an incluidos entre los . Cf. artculo sobre A rtem idoro en R E .
[26]
N A 'I V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . 1
[27]
C U EST IO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[27]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I
culi; per m edias saepe transim us nec in illis nos cernim us;
qui m ontium sum m a conscendunt, (d e)sp ectan t nubem nec
4 tam en im aginem in illa suam aspiciunt. Singula stillicidia sin
gula specula sunt, concedo; sed illud nego ex stillicidiis con
stare nubem . H ab e n t enim quaed am ex quibus fieri stillicidia
possint, non ipsa. N e aq u am quidem h ab et nubes sed m ate-
5 riam futurae aquae. Concedam us tibi et guttas innum erabiles
nubibus inesse et illas faciem reddere, non tam en u n am omnes
reddunt, sed singulae singulas. D einde in ter se specula con-
iunge, in u n am im aginem non coibunt, sed u n u m quodque in
se sim ilitudinem uisae rei claudet. S unt quaed am specula ex
multis m inutisque com posita, quibus si unum, ostenderis ho
m inem , populus apparet, u n aq u aq u e p articu la faciem suam
exprim ente. H aec, cum sint coniuncta et simul collocata,
nihilom inus seducunt im agines suas et ex u no quidem tu rb am
efficiunt, ceterum cateruam illam non confundunt, sed direm p
tam in facies singulas distrahunt. Arcus autem uno circum -
[28]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1
1 P ara este pasaje he cam biado la puntuacin. Suele hacerse com enzar
la frase con m ayscula, con Concedo, lo cual produce posible confusionismo en la
atribucin de objeciones. P u n tu ando tal como lo hago, concedo sigue perteneciendo
al mismo objetor anterior. N o significa nada, por lo que se refiere a un posible
cam bio de interlocutor, el cam bio a la prim era persona. L a coherencia de la a r
gum entacin es total, y no hay por qu atribuirla a Sneca, ya que responde a
lo enunciado en 5, 1 : Contra haec illa dicuntur. Por ltim o en 6: Quid ergo, inquit...
sera u n a objecin al que lleva hablando desde 4. No es posible interpretarlo
como u n dilogo real.
[2 8 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[29]
C U ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I
1 U tilizado el mismo ejemplo como argum ento por los escpticos, Co., Acad.
2 ,7 9 (cf. 2 ,1 9 ) : Tu autem te negas ... columbae collo commoueri. Primum curl Nam et in
columba pluris uideri colores nec esse plus uno. Cf. B a c o n , R ., o. c. Persp. pars tertia,
dist. 1, cap. 2 : ...ut patet in collo columbae et cauda pauonis, et multis rebus. Este es uno
de los fenmenos de difraccin, al igual que en ocasiones la irisacin, presentada
por los hilos de las telas de araa. N o tienen pues que ver con el arco iris, produc
to de la reflexin y refraccin.
2 El positione lucis de Sneca se corresponde, aplicado a los mismos ejem
plos, con recta aut obliqua percussus luce refulget, de L v c r . 2 ,8 0 0 .
[29]
5, 8 N A T V R A L IV M O V A ERTIONVM LIB . I 5, 11
tan t lucem ; illa densa et coacta, hae rarae sint; illa eiusdem
m ateriae tota, hae e diuersis tem ere compositae et ob hoc
discordes nec diu cohaesurae? P raeterea uidem us ortu solis
partem q u an d am caeli rubere, uidem us nubes aliquando
ignei coloris; quid ergo prohibet, quom odo hunc u n u m colo
rem accipiunt solis occursu, sic m ultos ab illis trah i quam uis
9 non hab ean t speculi potentiam ? M odo, inquit, inter argum enta
ponebas sem per arcum contra solem excitari, q uia ne a speculo
quidem im ago red d eretu r nisi aduerso. Hoc, inquit, com
m une nobis est; nam , quem adm odum opponendum est speculo
id cuius in se im aginem transferat, sic, u t nubes infici possint,
ita sol ad hoc apte ponendus est. N on enim idem facit, u n d e
cum que effulsit, et ad hoc opus est radiorum idoneus ictus.
10 H aec d icu n tu r ab his qui uideri u o lu n t nubem colorari.
Posidonius et hi qui speculari ratione talem effici iudicant
uisum hoc respondent: Si ullus esset in arcu color, perm a
neret et uiseretur eo manifestius quo propius; nunc imago
arcus, ex longinquo clara, in terit, cum ex uicino uentum est.
11 H uic contradictioni non consentio, cum ipsam sententiam
[30]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I
[30]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[3-1]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I
tibus docent solis illam esse effigiem non similem. eque enim
14 om nia ad u erum specula respondent. Sunt quae uidere exti
mescas, tan tam deform itatem co rru p ta facie uisentium red
dunt, seruata sim ilitudine in peius; sunt quae cum uideris
placere tibi uires tuae possint, in tan tu m lacerti crescunt et
totius corporis, super h u m an am m agnitudinem habitus augetur;
sunt quae dextras facies ostendant; sunt quae sinistras; sunt
quae deto rq u ean t et u ertan t. Q uid ergo m irum est eiusmodi
speculum in nube quoque fieri quo solis species uitiosa red
datur?
6 In te r cetera argum enta et hoc. erit quod n u m quam m aior
arcus dim idio circulo a p p aret et quod eo m inor est quo altior
2 sol... [ut ait V ergilius... p ro m ittit] > Q uare tam en, si imago
solis est arcus, longe ipso sole m aior ap p aret? Q uia est
alicuius speculi n a tu ra talis u t m aiora m ulto quae uidit ostendat
et in portentuosam m agnitudinem augeat formas, alicuius in-
3 uicem talis u t m inuat. Illu d m ihi dic q u are in orbem eat
[32]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L B . I
[32]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I
facies, nisi orbi red d itu r? Dices enim fortasse unde sit illi color
uarius; u n d e talis figura sit, non dices, nisi aliquod exem plar
ad quod form etur ostenderis. N ullum autem quam solis est,
a quo cum tu quoque fatearis illi colorem dari, sequitur u t et
d e tu r form a. D enique in ter m e teque conuenit colores illos
quibus caeli regio d ep in g itu r a sole esse; illud u n u m inter nos
non conuenit: tu dicis illum colorem esse, ego uideri. Q ui siue
est, siue u id etu r, a sole est.
T u non expedies quare color
ille subito desinat, cum omnes fulgores paulatim discutiantur.
4 Pro me est et rep en tin a eius facies et repentinus interitus.
P roprium enim hoc speculi est, in quo non per partes struitur
quod apparet, sed statim to tu m fit. A eque cito omnis imago
aboletur in illo quam p o n itu r; nihil enim aliud ad ista efficienda
uel rem ouenda opus est quam ostendi et abduci. N on est ergo
propria in ista nube substantia, nec corpus est sed m endacium ,
sine re sim ilitudo. Vis scire hoc ita esse? Desinet arcus, si ob
texeris solem. O ppone, inquam , soli alteram nubem , huius
uarietas interibit.
5 - A t m aior aliquanto est arcus quam sol. Dixi modo
fieri specula quae m ultiplicent om ne corpus quod im itantur.
[33]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[33]
N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I
5.3 o m n ia : o. q u a e LA13 4 a q u a : o a q u a m I. (i q u a m s u n l: i n a q u a
nunc L su n t: sint in n atan t: n a ta n t N 7 u id en tu r: cernuntur
in om. 8 nec om. L q u o d 1: quid M qui N q uam L fideliter:
fid. non L 9 id om. L conieceris : ieceris B ceteris L 10 in 1 om. PL
6.3 duabus: d. quae u identur per hum orem nauis est de casilis(?) L duabus
de 4 aliquid om. potest: possit N 5 et om. N quam :
quod N etiam - om. , habet om. L p arat 6 iam om. L id
est iam om. 6 iam om. Q J W a n a tu ra : n atu rae Axel. u ertatu r:
uersatur L u ertitu r Z u. soluit quaestionem qui posset fieri W M
7 1.2 striata Gronov.: stricta codd. 3 torosa: torsa M Q J W 2 et torosa Z tor
tuosa si om. L transuersum : transuersa in L 5 scias om. N
6 im itationem : m utationem H ZPLN 2.1 argum ento: argum enta ZA
m ulta om. L a
[34]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . 1
[34]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I
8
'A t q u are arcus non im plet orbem , sed pars dim idia eius
uidetur, cum plurim um p o rrig itu r in cu ru atu rq u e? Q uidam
ita op in an tu r: Sol, cum sit m ulto altior nubibus, a superiore
[35]
CUESTIONES NATURALES,-LIB. I
[35]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
1.4 carum : illarum N eius L 5 tin g atu r Michael., tangatur codd. acci
pian t: accipiunt aspiciunt L 6 p artem : partem eius N 2.2 p arte om.
3 et tingit: et tinguit H Z N J1 contingit (-at B) P L D C M contigit W 2 et
contigit W 1 quid n i: qu id d iu L quid nunc B 6 descendet: descendit
, arcus o m .L ft 7 usque om. L dem ittitur : dim ittitu r H Z P Q JB V ^
3 .3 - u e : - n e Z -m e P 4 T u m : tunc Q.JB cum DG 5 et om. L 6 acci
pian t: accipiunt W 4.1 n u b e: nubilo 2 lum en: im aginem Z 3 ipsa
om. V 4 non : nunc P si : si et Z in om. LNAB 5 facies : species N
oppositi: oppressi L 5.1 dixim us: dicim us Z dixi G 2
a W lM in om. Q ille : illo L illis a W lM illic Axel.
[36]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[36]
N A TV R A LIV M Q V A EST IO N V M LIB . I
5.3 iung itu r: circum datur a W l M arcu : arcum D C ortum L num quam :
nonum quani sem per con- om. Q J 1 4 planae om. Z 6.2 inclinato: i.
iam L a p 4 p arte om. calidissimus: calid. est et N 5 a u t: et
6 h ab et uiriu m om. L 7.1 arcum om. L 2 nisi: nisi i
itaque et 4 aliquas: a. similes N aduerso: d
5 possit: potest A super: supra Z L aD C 6 rectiore : recta Q, aspicit:
accipit 7 ullis: illis 8 hab et: latent L habet, de uirgis quid
sint discriptiue et cuius figure W D 8.3 easdem : eadem 1. undecum que:
unum cum que L ap p aru it: ap p aru erit 4 m agnam : m agnarum L
ueh et: uehit L
[37]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. I
[37]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[38]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[3 8 1
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I
2.10 V e r g ., Georg. 2 , 95 s.
[39]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-IJB . I
[39]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[40]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[40]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[41]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S ,-L IB . I
[41]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[42]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I
[42]
N A T V R A L IV M O V A EST IO N V M L IB . I
2.5 ergo: enim Z b flam m arum Verg. codd.: stellarum codd. 3.2 propter:
et p er L 3 earum Haase Gercke: eorum cett. quacum que: quocum que
B 4 id : hoc om. igneum : ignem NQ_J ig n itu m o ^ 5 dispiciantur
M Fortun.: displiciantur L despiciantur cett. p ren d atu r: prendantur
H Z P L Q Jc^ p ren d an t N 6 q u a 1: q uam ierit Gercke: perit H Z P N Q J
perit L pereat cett. q u a2: quam L W - eat: pereat PL M exeat
4.3 et om. N W 1 exiluerit: exiluit N exilierit PQ A M exilient C exierit
B 4 fit: si N 5 suum ZLQ_: sursum H P N JaW D M suum sursum Q, cur
sum C transilit Z L N W 1: transtulit cett. 7 extenti: extincti H 1 qua
uenit : peru en it p er quo u en it D s enim om. 5.2 aeris 3 attrituue
om. a 3 aliq u a: alia N Q J 1 4 nascitur om. N enim om. B
[431
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[43]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[44]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IE . I
1 A p v l ., De mundo 16: Selas autem Graeci uocant incensi aeris lucem. Cf.
A r is t ., De mundo 3 9 5 a , 14 ss.
[44]
15, 3 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. 1 15, 5
m
15, 3 ( CUESTIONES NATURALES.-LIB . I 15, 5
1 S o b r e lo s d is tin to s y n u m e r o s o s tip o s d e c o m e ta s h a b l a P l i n . 2 ,8 9 . s te
acepta la designacin griega com etas slo p a ra u n tipo de ellos: cometas Graeci
uocant, nostri crinitas, siguiendo la distincin ya establecida po r A r is t ., Meteor. 343 a,
23, entre y . E n esa lnea tenemos a C e., Nat. deor. 2,14:
...tum stellis his quas Graeci nostri cincinnatas uocant... S obre los distintos
tipos de com etas M a n i l ., Astron, 1,809 ss.
2 Cf. L iv. 3,10; 31,12. R esulta curioso la constante alusin a los historia
dores, siem pre que busca apoyar u n a referencia concreta. Son los que recogen
datos, m ientras que los cientficos los discuten. I v l . O b s . 20,38,5.
[4 5 ]
15, fi NATVRAL1VM QVAESTIONVM LIB. I 16, 1
[46]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[46]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I 16, 4
[47]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB , I
[47]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[^ 8 ]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
to con ver cuanto haca, se rode de espejos con los que clasi
ficaba y distribua sus infamias. Y, debido a que no poda ob
servarse con tanta atencin cuando haba hundido la cabeza
y la haba pegado a las ingles del otro, se ofreca a s mismo
la accin por medio de imgenes. Contem plaba la lascivia 5
de su boca; contemplaba a los hombres que adm ita igual
para cualquier acto; algunas veces, repartindose entre un
macho y una hembra, y entregado con todo su cuerpo a los
manejos de ambos, contemplaba aquellas abominaciones.
Aquel degenerado qu dej para realizar en la oscuridad?
No temi la luz del da, sino que se mostr a s mismo aquellos
ayuntamientos monstruosos, se dio la aprobacin a s mismo,
y no creas que no le hubiera gustado ser pintado en esa acti
tud. Incluso las prostitutas tienen cierto decoro y extienden 6
delante algo que pueda ocultar la penosa entrega de sus cuer
pos hechos objeto de escarnio pblico. H asta en un burdel
existe tam bin un cierto sentimiento del pudor. En cambio,
aquel monstruo haba hecho de su obscenidad un espectculo,
y pona ante s mismo, repetidamente, actos que no existe
noche lo bastante oscura para encubrir. Deca: me entrego 7
al mismo tiempo a un hom bre y a una mujer. Incluso con la
parte que me queda libre, no dejo de emplearme como macho,
ultrajando a otro. Todos mis miembros estn ocupados en
fornicar; que tambin mis ojos participen del placer; sean sus
testigos y control. Incluso las partes que la postura del cuerpo
aparta de nuestra vista, vanse por medio de artificios, nadie
crea que no s lo que hago. N ada ha hecho la naturaleza con 8
dar instrumentos tan deficientes a la lascivia hum ana, con
[48]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I
[49]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[49]
N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M L IB . I
liceat, tam en habitum eius ipsum qui uerus est, non rubentis
sed candida luce fulgentis, nesciremus, nisi in aliquo nobis
3 umore lenior et aspici facilior occurreret. Praeterea duorum
siderum occursum, quo interpolari dies solet, non uideremus,
nec scire possemus quid esset, nisi liberius humi solis lunaeque
4 imagines uideremus. Inuenta sunt specula u t homo ipse se
nosset, m ulta ex hoc consecuturus, primum sui notitiam, deinde
ad quaedam consilium: formosus, u t uitaret infamiam; defor
mis, u t sciret redimendum esse uirtutibus quicquid corpori
deesset; iuuenis, u t flore aetatis admoneretur illud tempus esse
discendi et fortia audendi; senex, ut indecora canis deponeret,
ut de morte aliquid cogitaret. Ad haec rerum natura faculta-
5 tem nobis dedit nosmet ipsos uidendi. Fons cuique perlucidus
aut leue saxum imaginem reddit:
5.3 V e r g ., B uc . 2, 25 s.
3.2 interpolari: interpellari L 3 esset: esset, quod solem nulla (-o L) obuersan-
te nube subduceret ZL 4.2 consecuturus Gertz Gercke. consequitur N con
sectantur AV consequuntur uel consecuntur cett. prim um 3 consilium
om. Z 3 ad q uaedam : et quoddam 4 sciret om. Q J 1 6 discendi:
dicendi Z aud en d i: audiendi 5.2 reddit: reddidit Z L 4 placidum :
placidis L 5 se om. N com entium : com m ercium N cernentium A cer
nendum W D C cernendi M 8 rap ieb at: trah eb at 6.1 suam om.
[5 0 ]
CUESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
[50]
N A T V R A LIV M Q V A ESTIO N V M LIB . I
[51]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I
1 Adem s de situar el uso del bronce con anterioridad al del hierro (5,1287),
el cuadro descriptivo, sin reflexiones de carcter m oral, es m ucho m s objetivo
en Lucrecio. ^
[51]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I 17, 10
[52]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I 17, 10
[52]
LIBER SECYNDYS
[LIBER SECVNDVS]
{LIBER OCTAVVS)
(D e f v l m in ib v s et t o n it r ib v s )
[55]
[LIBRO SEGUNDO]
{LIBRO OCTAVO)
Sobre lo s r a y o s y los t r u e n o s
[55]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II
2.4 O vm ., Metam. 1, 55
[56]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II
[56]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II
[57]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II
[57]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . II
4 Sic mundi pars est aer, et quidem necessaria. Hic est enim
qui caelum terram que conectit, qui ima ac summa sic separat
ut tamen iungat. Separat, quia medius interuenit; iungit, quia
utrique per hunc inter se consensus est; supra se dat quicquid
accepit a terris, rursus uim siderum in terrena transfundit.
2 Quasi partem m undi uoco ut anim alia et arbusta. Nam genus
animalium arbustorumque pars uniuersi est, quia in consum-
4.6 n atu ram : m ateriam Q J ope om. L sua: sola Q .JW 2 7 est: est. quod
m undus ex pluribus constat elementis (om. W D) sicut corpus (om. W) ex pluribus
mem bris W D M
3 1.1 nostram : uestram L au t: uel 2 his: hac Q J 1 eius om.
2.2 faciam : disseram Q J 1 est: enim 4 sanguis: sanguinis
N nostri om. Q J qui om. B 5 idem Garrod: ad Q_ et om. L id
cett. idem alia: uitalia Gercke alia: alim entum Garrod in om. Z PL Q ,J
in num ero om. H N
4 1.1 et q u idem : equidem Z P L Q J quidem B 3 tam en om. H N in Z
m edius : m elius N 4 hunc LB : hoc cett 5 terris : terris et N 2.1 quasi :
quem sic q u ae sic W 2 et om. Z 2 anim alium om. Q
[58]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S ,-L IB . II
[58]
4, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 6, !
[59]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II
[59]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II
[60]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
1 Cf. 1 1,7.
2 P arece clara en este p rrafo la equivalencia entre aer y , ya que
ste y su fuerza tensional son los agentes que crean la vida del cosmos. Gf. S a m -
b u r s k y , p. 141. F rente a esta teora posidoniana defendida po r Sneca, el quidam
[60]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[61]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
[61]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II
illi inane perm isceant. A rgum entum autem existim ant non
pleni corporis sed m ultum u acui habentis quod auibus in illo
tam facilis motus, quod maximis m inim isque per illum trans-
2 cursus est. Sed falluntur. N am aq u aru m quoque similis faci
litas est, nec de unitate illarum dubium est, quae sic corpora
accipiunt ut. sem per in contrarium acceptis refluant; hanc
nostri circum stantiam , G raeci appellant. Q pae
in aere quoque sicut in a q u a fit; circum sistit enim om ne corpus
a quo im pellitur. N ihil ergo opus erit adm ixto inani. Sed haec
alias.
1.2 illi: illud N 3 illo : isto Q.J ' 2.1 facilitas: facultas P 2 illarum : illorum
H P Q .J ' 4 G raeci: gentes L Haase Gercke. anteperistas
H Z P N C 2M 2W 2 ii. L cett. 5 fit: sunt L 6 inani Fortun.. inanis codd.
haec: hoc Z L N Q J P 7 alias: alias nunc autem A V p
8 1.1 quaedam ... uehem entia: q uandam ... uehem entiam V p 2 nunc sic
Ficlcert Gercke. non sit H Z P L N Q J a est non sit diu Oltr. fort, nobis sit autem
Z L: om. H P N Q J enim cett. 4 aliquid; aliquem Q J om. V(3 7 credatur:
creditur ex: an Q J 1 om. J s ?
[62]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
[6 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[6 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-!.,IB. II
[63]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[64]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
[64]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[65]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II ,2
[65]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
2.5 flexum : flexus Z om. L ius: uix L uisus Q, 6 sed: sed et 7 spiri
t u m 8 terris om. Q, cursu N E 2: cultu H Z P L Q J E 1 ortu occursuue:
occasuuep 8 terris: terraru m 3.1 to n itru : t. de V t. ac 2 -que
om. V cum : quia fiant: fiunt 3 appareret quid om.
12 1.2 ostendit: extendit Q J 1 . 4 ista iaculatio cum ictu om. H Z P L N Q J M 1
2.2 su n t: sint Z de om. a C M W 1 3 et e nubibus: quidem fieri om.
QJ1 etiam nunc 3.3 fieri om.
[6 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
[6 6 ]
12, 3 N A T V R A L IVM O V A ESTIO N V M L IB . II 12, 5
5.5 uirentium L N J1: uren tiu m cett. illic: i. enim L 8 nubibus: ignibus Q J 1
nec exilire om. H Z P L N Q J 6.2 q u aru m : quare? habent:
h. et L 4 im petu: im petus L 5 sonum : sonus L audim us: audiam us
13 1.1 eorum qui: quorum C 1 qui D l M l 3 nullam rationem reddiderunt :
nulla ratione crediderunt (crediderim C) V C 4 rationem : r. inde N Q J
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
1 N o creo que pueda aceptarse la idea .de O ltram are que hace term inar
aq u la exposicin de la teora de Aristteles, basndose en la utilizacin de la
prim era persona, dixi. Efectivam ente el uso de la prim era persona puede alu
dir al hecho de que h a sido el propio Sneca quien ha expuesto la teora aristotli
ca. Hem os visto frecuentes casos en que sucede lo m ismo, y no supone esto la apor
tacin de u n a opinin personal de Sneca (cf. I 7,2).
2 A r i s t . , MeTeor. 3 6 9 b .
3 Cf. L v c r . 6 ,1 6 3 - 6 : Sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus / fulgere quam
cernant oculi, quia semper ad aures / tardius adueninnt quam uisum quae moneant res.
[6 8 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
simile nihil accidit in illo igne purissimo, in quo nihil est quod
deprimatur. Aut si ulla pars eius exciderit, in periculo totus
est, quia totum potest excidere quod potest carpi. Deinde
illud quod cadit leue est an graue? Leue est? Non potest ruere
quod cadere leuitas prohibet; illud suo (se) in adyto tenet.
3 Graue est? Quomodo illic esse potuit unde caderet? Quid
ergo? non aliqui ignes in inferiora ferri solent, sicut haec ipsa
de quibus quaerimus fulmina? Fateor. Non eunt tamen,
sed feruntur; aliqua illos potentia deprimit. Quae non est in
aethere; nihil enim illic iniuria cogitur, nihil rum pitur, nihil
4 praeter solitum euenit. Ordo rerum est, et expurgatus ignis in
custodia mundi summa sortitus oras operis pulcherrimi circu
mit. Hic descendere non potest, sed ne ab externo quidem de
primi, quia in aethere nulli incerto corpori locus est; certa et
ordinata non pugnant.
[69]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[69]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II
[70J
14, CUESTIONES NATURALES.-LIB II
[70]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[71]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
Pl]
NTVRALVM OVAESTIONVM LIB II
[72]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[73]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[73]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II
4.3 Fulguratio ...fu lm e n ... fulm en ... fulguratio: fulmen ... fulguratio ... fulgur ...
fulm en V p istud: illud O J 4 q u iddam : quidam L
22 1.1 ignem : igneam J 2 3 fiet: fit Fit suppi. Gercke 5 fricta Z L N :
stricta uel trita cett. 2.1 quoque om. N 4 id: in H Z P L N Q J id in
q uod: quo quam L 3.2 ignem E : om. cett. 3 sint N Gronov.: sunt
cett. nec: ne H P in his. tan tu m Z L : tan tu m in his cett. 4 debere:
debet ac siderum : ac secundum L accidere Madv. Gercke in confesso:
et confessa 5 est, sed Madv. : est. Sed codd.
[74]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[74]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[75]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[75]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 26, 3
2.5 quod om. B eu m : cum B illum Z 3.1 perm ittes: perm itteres H Z L N
perm ittas D C perm ittis W M 2 repetet: repeteret N ubi: ubique L
4 eius sit: iussit Schultess Gercke
25 1.1 inquit Z L N : in q u is cett. 2 q u o m o d o om. B erg o om. Z quem :
quod B 3 nasci suppi. Oltr. : g e n e ra ri om. cett. na sc itu ru m Gercke
26 1.2 spissus: spissatus ZL illam : aquam N 3 existimes:existimas L
4 eam : illam Z illum L om. G tu m 1 a : tunc om. cett. tu m 2: tam en
LQJ sed om. N simul:, s. et Q J 2.1 si: etiamsi ZL 2 nubem :
n. et Z L 3 prohibet: prohibebit Z quoque: q. posse N 4 ignem :
igni L 3.3 est om. H Z P L
[76]
24, 2 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 26, 3
1 Cf. I 5,4.
[76]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 26, 6
[77]
CUESTIONES N A T U R A L ES.-U B . II 26, 6
[77]
26, C NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. IT 27, I
1 Gf. L v c r . 6, 9 9 .
2 A r i s t . , Meteor. 369b. E n realidad no hace alusin a los distintos tipos
de truenos, sino que se lim ita a exponer el hecho de su existencia dando las ra
zones.
3 A r i s t . , Meteor. 369b, 1 ss. se lim ita a enunciar el hecho de que existen
diferentes sonidos debido a la falta de uniform idad de las nubes.
[7 8 ]
27, 1 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 28, 1
[79]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II
[79]
NATVRAL1VM QVAEST10NVM LIB. Il
fieri
. Primum omnium non quocumque modo illisae sunt
sonant, sed si apte compositae ad sonum edendum. Auersas
inter se manus collide, non plaudent; sed palm a cum palma
collata plausum facit; et plurimum interest utrum cauae con
cutiantur an planae et extentae. Deinde non tantum ire nubes
2 oportet sed agi magna ui et procellosa. Etiamnunc mons non
findit nubem, sed digerit et prim am quam que partem eius
soluit. Ne uesica quidem, quocumque modo spiritum emisit,
sonat: si ferro diuisa est, sine ullo aurium sensu exit; rumpi
illam oportet, u t sonet, non secari. Idem de nubibus dico;
nisi multo impetu dissiluere, non resonant. Adice nunc quod
nubes in montem actae non franguntur, sed circumfunduntur
et in aliquas partes montis, in arbores, ramos, frutices, aspera
saxa et eminentia ita diducuntur ut, si quem habent spiritum,
multifariam emittant, qui, nisi uniuersus erumpit, non crepat.
3 Hoc ut scias, uentus qui circa arborem finditur sibilat, non
tonat; lato, u t ita dicam, ictu et totum globum semel dissipante
opus est, u t sonitus erum pat qualis auditur, cum tonat.
[8 0 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
[80]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIE. II
[81]
29, 1 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II 30, 4
[81]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[8 2 1
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[8 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[8 3 ]
31, 2 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II
1 Cf. C e., Diu. 1,92: Etruria autem de caelo tacta scientissime animaduertit.
2 Es ste el problem a que plantea en la doctrina estoica la adm isin del
fatum y la necesidad de conciliario con cierta independencia en el funcionam iento
del cosmos, y del hom bre como p arte integrante del mismo. Es u n a observacin
m uy caracterstica de los debates epicreo-estoicos ante el conflicto entre aspectos
divinatorios y cientficos.
8 Cf. P l a v t ., Aul. 624 ss.
[83]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II
4 si aliis som nia, aliis exta disponit. Ista nihilom inus diuina ope
geruntur, si non a deo pennae auium regu n tu r nec pecudum
uiscera sub ipsa securi fo rm an tu r. A lia ratione fatorum series
explicatur indicia u en tu ri ubique praem ittens, ex quibus
quaedam nobis fam iliaria, quaed am ignota sunt. Q uicquid
fit, alicuius rei futurae signum est. F o rtu ita et sine ratione
uaga diuinationem non recip iu n t; cuius rei ordo est, etiam
5 praedictio est. C ur ergo aquilae hic honor datus est u t
m agnarum reru m faceret auspicia, au t coruo et paucissimis
auibus, ceterarupi sine praesagio uox est? Q uia quaedam
nondum in artem redacta sunt, q uaedam uero ne redigi qui
dem possunt ob nim ium rem otam conuersationem ; ceterum
nullum anim al est quod non m otu et occursu suo praedicat
6 aliquid. N on om nia scilicet, quaed am no tan tu r. Auspicium
obseruantis est; ad eum itaq u e p ertin et qui in ea direxit ani-
7 m um . C eterum fiunt et illa quae pereunt. Q u inque stellarum
3.5 si om. L 4.1 ope: opere L 2 si non L W 2C 2 Gercke: si sed non cett.
3 form antur om. L 7 etia m :.e t N W D G 5.2 et: a u t 3 quia: quod
P quaedam om. H P L N Q J 4 in : istam L 6 anim al : aliud L occur
su: cursu L 6.2 itaque om. ea: eum 3 fiunt om. illa om. L
[84]
32, 3 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 32, 6
1 Expresin sem ejante en C e., Nat. deor. 3,93: ...hominibus dispertiri ac di-
uidi somnia.
2 No debe atribuirse el mismo sentido al pasaje de P l in . 28,17, citado como
paralelo al de Sneca por O ltram are. Si aadim os lo advertido previam ente en
28,14, qu ed ar m s clara la diferencia: multi nero magnarum rerum fa ta et ostenta
uerbis permutari. Y 28,17 : Haec satis sint exemplis ut appareat ostentorum uires et in nostra
potestate esse ac, prout quaeque accepta sint, ita ualere. Sin em bargo, la posibilidad que
a rengln seguido enuncia Plinio, s parece responder a lo enunciado: In augurum
certe disciplina constat eque diras eque ulla auspicia pertinere ad eos qui quamque rem
ingredientes obseruare se ea negauerint.
[84]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
7.2 illa om. N 3 otiosa: sine causa 4 m axim um om. q uam quod:
q uam que L q u am H N 6 propius: proprius Z P 7 alitcrque: aliter ani
m alia alia A V aliter anim alia - 8 . 1 im m ota: m ota 3 A lium aliud
aspicit Madv.: aliu d aspice et codd. 4 officiis Faber: efficis codd. tractant
Ruhkopf Madv. : tractas codd. 6 dubitare N : d. debet dubitari debet ceti.
33 1.1 in haec: nihil Q .J 1 in 2 quem adm odum explorem us om. H Z P
3 quem adm odum expiemus om. L N Q J expiemus Z: exoremus explore
mus H P expleam us L 5 bono ... m alo: bona ... mala fulmine E:
om. fulgure cett.
34 1.3 significatione: significationem L figuratione P 4 aues om. Q J 1
[8 5 ]
32, 7 CUESTIONES NATURALES.-LIB. II 34, 1
[85]
34, I NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. II 35, 1
[8 6 ]
34, 1 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 35, 1
[8 6 ]
35, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 36, 1
1.3 q ui: qui risu Oltr. 2.2 com m ouentur: m onentur N Non flecti om.
L flecti Haase Gercke. flectuntur N flectit cett. 3 ingressa Haase Gercke.
ingesta non Q J 1 ingesta cett. 5 ne Z : nec cett. quidem om. N 6 re
rum om. V ro tat : regit
36 1.1 intellegis: intellegas L 2 om nium om. L^A1 si om. 4 quoque:
quo Q.
[8 7 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
1 l'J ritual rxmiino conoc dos frmulas, una que respond* a una catstrofe
de que h a sido vctim a R o m a (expiatio) y otra que difera de la precedente en que
la calam idad de la que se pretenda ser preservado se reduca a una am enaza
(procuratio). Son \aried ad es de una sola frm ula. Gf. C e., Diu. 1,101: Qiiod neglec
tum tum, cum caueri poterat, post acceptam ... cladem e x p i a t u m est; .,..Atque etiam
scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset, ut sue plena p r o c u r a t i o fieret,
uocem ab aede Iunonis ex arce extitisse. D urante el im perio no hubo o tra procuratio que
la encam inada a conservar al princeps la salud. Cf. H a l k in , L ., La supplication d'ac
tion de grces chez les Romains, Paris 1953, pp. 9-12.
2 S e n ., De ben. 4,34,4: (sc. sapiens) ad omnia cum exceptione uenit: *si nihil in
ciderit, quod impediat \ R epresentante de esta postura sera C atn de U tica, como
se ve en S a l l ., Cat. 52,24. A dopto el valor jurdico de excipio.
3 Lvc. 2,7-11.
[8 7 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[8 8 ]
36, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 38, 1
[8 8 ]
38, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
1.3 u tique om. N 2.1 hic: iste Z 2 discat: dicat L 3 docendus est: di
cendus est Q J discat AB discet sed om. N 4 fati om. N 5 etiam :
et H Z N Castigl. om. LV|3 7 diuinitus: diutius 8 expiabit: expiat H Z
PLNQ J 3.2 faciendi: fato Erasm. fato suppi. Michael. Leo 4 id om.
P 5 fati om. P 6 au ertan t: u ertan t L 7 et ipsae Z : ipsae L ipsa
cett. fati L E : d ati H Z P d a ta cett. 4.2 m ihi bis om. Z L 3 non suaden
te: cum suadente N consuadente Z P L Q J est: et LN est uel cum Q J 1
[89]
38, 1 CUESTIONES NATURALES,-LIB . II 38, 4
V
[89]
38, 4 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 3% 3.
[90]
38, 4 CUESTIONES NATURALES.-LJB, II 3.9, 3.
s
[90]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[91]
39, 3 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 40, 4
[91]
NATVRALIVM QVESTIONVM LIB. II
5.2 exussisse N : ussisse cett. 3 u num : unde N 4 nec: quod non sit ajj
potest 5 com bustum om. 6.2 icta: ita L 4 fit: sit L 5 uel
om. N uela om. Q,
41 1.2 illo: illud H P Q J illis Z a lo u e : nouem H ZPLN Q J dicunt':
iudicant ZL illi om. L ap 3 p rim a : p. autem N
40, 4 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Il 41', 1
[9 2 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[93]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Il
1 Cf. V arr. ap. A r n ., Adu. nat. 3, 4 0 : hos Comentes et Complices Etrusci ...
nominant quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem feminas, nominibus ignotis
et miserationis parcissimae. Son los D i Consentes de A v g ., Ciu. Dei 4, 23. Segn W ein -
s o o k (o. c.. p. 128) pueden identificarse con los adorados en Ate
nas desde 522 a. C. y en R om a desde 217 a. C.
[93]
42, 2 NATVRALlVM OVAESTIOVM LIB'. II 43, 2
: -y
[94]
44, I NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 45, 2
[95]
44, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 45, 2
1 Cf. C e., Diu. 43: Non enim te puto esse eum, qui Ioni fulmn fabricatos esse
Cyclopas in Aetna putes.
2 Cf. I praef. 13 ss.
[95]
45, 3 N A T y RA LlyM OVAESTIONVM LIB.. II 47, t
3 Vis illum uocare m undum , non falleris; ipse enim est hoc
quod uides totum , partibus suis inditus, et se sustinens et sua.
Idem Etruscis quoque uisum est, et ideo fulm ina m itti dixerunt
a loue q uia sine illo nihil geritur.
[?6]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[9 7 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
1 Cf. P l i n . 2 , 139.
2 P li n . 2 , 139 donde se percibe u n a diferencia acusada con el texto de
Sneca, ya que los diez y trein ta aos en Plinio se refieren a la duracin del efecto
del rayo privado y pblico respectivam ente. Segn W einstock (o. c., p. 137) es el
texto de Sneca el que parece m erecer m ayor crdito.
3 Atalo es citado p o r Sneca en sus cartas con m ucha frecuencia. D e la
lectura de stas se concluye la enorm e influencia que sobre Sneca ejerci en su
infancia.
[9 7 ]
48, 2 NATVRALIVM ^VAESTIONVM LIB. II 49, 3
[9 8 ]
48, 2 CUESTIONES NATURALES.-LIB . II 49, 3
A hora enum erar los nom bres que C ecina pone a los ra- 49
yos y expondr lo que opino sobre ellos. D ice que son postula
toria 1 aquellos a los que se debe la repeticin de los sacrificios
omitidos o no celebrados de acuerdo con el ritu a l; monitoria
aquellos por los que se advierte qu es lo que hay que evitar ;
pestfera 2 los que an u n cian la m uerte y el exilio ; fallada los que
bajo apariencia de bien, perjudican conceden u n consulado
que va a suponer u n a desgracia p a ra quienes lo desem peen;
u n a herencia cuyo disfrute h a de ser pagado a costa de un
gran perjuicio ; ostentanea 3, los que d an sensacin de peligro
sin peligro; peremptalia 4, a los que se debe la elim inacin de las 2
am enazas de los rayos anteriores; attestata 5, los que confirm an
los anteriores; atterranea, los que se m anifiestan en u n sitio
cerrado; obruta, los que hieren los objetos ya antes alcanzados
p or el rayo y no conjurados; regalia, cuando resulta alcanzado
el foro, el comicio o los lugares principales de u n a ciudad libre ;
su valor significativo am enaza a la ciudad con u n a m onar
q u a; inferna, cuando el fuego h a saltado de la tierra; hospitalia, 3
[9 8 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[99]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
[99]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[100]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II
1 C e., Diu. 2, 45: Quid enim proficit cum in medium mare fulmen iecit? Quid
cum in altissimos montes, quod plerumque f i f Quid cum in desertas solitudines? Quid cum
in earum gentium oras in quibus haec ne obseruantur quidem? Cf. L v c r . 6, 396-422.
2 Cf. I I 31,3.
[100]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[101]
CUESTIONES NATUR ALES.-L IB . II
[101]
NATVRALIVM (VAESTIONVM LIB. II 55, 2
55 --- Etsi colliduntur inter se, inquit, nubes, fit is quem desi
deras ictus. Sed non uniuersus, neque enim tota totis con
currunt, sed partibus partes; nec sonant mollia, nisi illisa duris
2 sint, itaque non auditur fluctus, nisi impactus est. Ignis,
inquit, demissus in aquam sonat, dum extinguitur. Puta
ita esse, pro me est; non enim ignis tunc sonum efficit sed
[102]
54, 1 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II 55, 2
rece que la exposicin tcnica de este prrafo sea coincidente con la atrib u id a a
Aristteles en 12,4, puesto que aq u se atribuye im portancia fundam ental al he
cho de estar encerrado, y se prescinde de su accin externa, de roce.
[102]
NA.TVRALIVM QVAESTIONVM LIB, II
[103]
CUESTIONES NATURA LES.-L IB . II
[103]
56, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II 57, 4
[104]
56, 2 CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
1 A ris t., Meteor. 341a, 18; L vc. 7,512: hide faces et saxa uolant, spatioqne solu
tae I Aeris et calido liquefactae pondere glandes.
[104]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
[1 0 5 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . II
1 Cf. P l in . 2,112. Co. Diu. 44: cum autem se in nubem induerint (sc. uenti)
eiusque tenuissimam quamque partem coeperint diuidere atque disrumpere idque crebriusfacere
et uehementius, tum et fulgores et tonitrua existerez si autem nubium conflictu ardor expressus
se emiserit, id essefulmen. Exposicin de Cicern sobre Ia teora de los estoicos.
[1 0 5 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. II
1.3 uolo: nolens L 4 non om. H*a 2.1 Sequor: sequar AV 3 tractam us:
tractauim us H P Q J 4 subinde: subito L firm andus: form andus Q J
6 tela: talia C 7 u t: si L 3.3 spes - species P Q J B 1 4 nos posse 5 siue
om. LV p 5 su n t: sint H P Q J W 2D 2G2 illa om. N 4.2 possunt: possent
N u t om. N resoluant: resolueret N 4 alia B Haupt. Gercke: talia
cett. fors acritudine ego: fortitudine H Z P L Q J A V p formidine NB dispo
nit: disponuntur A V W 2D C disponitur M mors om nes: m orituros L
uocat: euocat M 5.2 genuit pugnam om. Q J W ' patet: patent H Z PN
3 pugnam Gronov.: p u g n an t Z fugam cett.
[1 0 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . II
[1 0 6 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . II
[107]
59, 5 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II 59, 9
[107]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . II 59, 13
[1 0 8 ]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . II 59, 13
hace gracia del m iedo y, entre muchas, tiene tam bin una
v en taja: que se anticipa a su espera. N adie ha tem ido nunca
al rayo ms que el que logr escapar de l.
[108]
LIBER TERTIYS
[LIBER TERTIVS]
(LIBER PRIMVS)
D e AQVIS
[111]
[L IB R O T R E S ]
(L IB R O U N O )
[111]
P r a e f., 3 N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . I ll P r a e f., 5
[112]
P r e f ., 3 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll P r e f ., 5
[1 1 2 ]
P ra e f., 5 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I l l P r a e f., 8
[113]
P r e f ., 5 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 8
1 nicam ente cuando lo sucedido es tom ado com o enseanza m oral para
el futuro, es posible la justificacin de la historia. As considerado no creo que
h aya posibilidad de oponer la p ostura de Sneca a la de Cicern (De or. 2, 36), en
un pasaje que im pone a la historia fuertes implicaciones m orales. Com o dice R am -
[113]
P r a e f .,8 N A T V R A L IV M Q V A EST IO N V M LIB . I ll P r a e f . , 11
[4]
P r e f ., 8 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 11
no slo de las fam ilias privadas a las que em puja u n ligero acci
dente, sino tam bin de las familias gobernantes. Reinos que
surgieron de lo ms bajo se situaron por encim a de los que
ya estaban en el p o d er; antiguos im perios cayeron en pleno
esplendor. Es im posible calcular el nm ero de los que han sido
destrozados por otros. A hora, ms que nunca, dios encum bra
a unos, reb aja a otros; y no los hace caer con suavidad, sino
que los lanza desde la a ltu ra que ocupan, destinados a no de
ja r rastro alguno. Los creemos grandes porque somos insigni- 10
ficantes. L a m agnitud de m uchas cosas no reside en su n a tu
raleza, sino en nuestra pequeez.
Q u es fundam ental en el hom bre? No el h ab er llenado de
escuadras los mares, ni el h ab er fijado sus estandartes en las
orillas del m ar Rojo 1, ni el v ag ar por el ocano buscando p a
rajes desconocidos p orque ya no quede tierra p a ra nuestros
desmanes, sino el h ab er llegado a dom inarlo todo con el esp
ritu y la m ayor de las victorias im ag in ab les;h ab er dom eado
sus defectos. Son incontables los que tuvieron bajo su dominio
pueblos, ciudades; poqusim os los que llegaron a alcanzar
dom inio sobre s mismos. Q u es fu ndam ental? Elevar el es- li
p ritu por encim a de las am enazas y las prom esas de la fortuna ;
[114]
P r a e f . , 11 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . III P r a e f . , 15
[115]
P r e f ., ] 1 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III P r e f ., 15
[115]
P r a e f . , 15 N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll
15.4 si non: nisi cum a W 'C non com- L 16.2 e iure: euenire PL (bis L)
aC W 3 suam : sui Mado. om. C 4 assidua: a. seruitus C 5 com m eatu:
cum m etu L 17.1 sibi: s. se LBV 4 licet prim a sit om. BVW C 6 uerso:
u iso A W xC sollicito L 18.1 ad hoc om. L inspicere: respicere W 1 2 sor
didis : sordibus L sum m o : sano Z Oltr. m agnoque : m agno W 4 aper
ta: aperto L autem : a. erit N 6 discuntur: discutiuntur P discutitur
LN
1 1.1 terrestribus Schultess Gercke: terris quibus H Z P L N Q J quibus rebus E
om. cett. et: etiam L 2 siu e . 3 undis om. Z ..................
[1 1 6 ]
P r e f ., 15 CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . III
[1 1 6 ]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll
[117]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll
[117]
N A T V R A L IV M 5VAESTI0NVM LIB . I l l
3 Aut stant omnes aquae, aut eunt, aut .colliguntur, aut ua-
rias habent uenas. V t stet aqua aut fluat, loci positio efficit:
in deuexo fluit, in plano et defosso continetur et stagnat. Ali
quando in aduersum spiritu im pellitur; tunc cogitur, non fluit.
Colligitur ex imbribus. Ex suo fonte natiua est. Nihil tamen
1.2 salsae: salsaeque AVW G dicim us: dicemus N 3 alum inosas: ac limosas
N uim : inde W 2.4 tu rbidae 5 sunt2 om. liuidae E 2: lucidae cett.
fort. (cf. I l l 18.1 quam lucidum quiddam caeruleumque sub ipso tempore effulsit) luridae
Gercke Mller salubritatis: salubres C W 1 7 ulla om. Q J
3 1.1 A ut 2 uenas hic collocaui post 1,2,10 est codd. eunt: fluunt C
3 et: a u t Z om. a et defosso ego (cf. Ep. 90, 17) : et deuexo H P L N Q J et su
pino Z om. cett. et conuexo Leo Gercke stagnat: s. et ocCW 4 non: nunc a
tunc W 1G
[1 1 8 ]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll
[118]
N A T V R A U V M Q V A ESTIO N V M LIB . I ll
[119]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I ll
[119]
N A T U R A L IV M QV A ESTIO N V M L IB . Ill
[120]
CU ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I l l
[120]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I ll
[121]
7, 1 C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll
[121]
N A T V R A L IV M Q V A ESTIO N V M L IB . I ll
[122]
C U ESTIO N ES N A T U R A L E S .-L IB . I ll
[122]
N A T V R A L IV M O V A ESTIO N V M L IB . III
2.5 idem : id N p erp etu a: id est J p. idem est Q 6 ergo om. L 7 aut:
ac PN 3.2 efflauit: effluit G efflant Q concipitur: excipitur Z 3.3
crassescit co n u ertitu r: crescit et protinus in u. c. W c. et in um orem proti
nus conuertitur J c. et in um orem conuertitur protinus Q,
10 1.2 ergo om. L no n : ne ABW 3 fiat: fieret B quae si: quasi
m utabilis: m utabilitas B m utabilitatis AV m utabilitate W C aquam : aqua
V 4 h an c: hoc a W 'C eriim om. AVC u traq u e grauis om. BV
6 e om. N 2.2 sint Z: sunt cett. 4 rap ian tu r: rap iu n tu r N illis: illa
N 5 Q u id : quod Q J m ireris: m iraris L 6 fluit: flat C fiat W 1 1
7 fert.ir: ferretur N feru n tu r H P Q J
[123]
CU ESTIO N ES N A TU R A L E S .-L IB . I ll
1 Esta m ism a teora la encontram os en Lvcr. 1, 782 ss. y C e., N at. deor.
2, 84. E n este ltim o pasaje es expuesta por Lucilio Balbo, representante del
estoicismo. Se trata de u n a doctrina pitagrica no expuesta por Aristteles.
[123]
NATVRALIVM VAESTIONVM LIB. Ill
[124]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[124]
NATVRA.LIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
2.3 faciant: faciunt H L W 1C accidisse : accidere N 3.1 sicut AB Leo: sunt qui
H Z P L N Q J W 2 sic et V W C scilicet Rossbach cui Gercke qui Axel. alias:
alios W 1 2 o p in atu r: op inantur cett. quae: qui L aC aliter: in aliud
iter Rossbach alio Leo au t Axel. om. B Gercke euocent Fortun. : uocent a C
nocent W uo can t cett. a u t: a. ac. a C a. a W 3 deiciant: decidant
aW C 1 et: a u t W aq u arum om. Q H aem us: hiems L 1 eremus W
6 sui N : suum cett. 7 euersis Haase Gercke (cf. Ad Mare 16, 8): emersis H Z P
Q ,J excisis cett. 4.1 Id em : item L 2 liceat: 1. hoc N 3 quaecum que:
quaeque HB 5 u ero : m odo L aW concipitur: accipitur excipitur
WC 7 sed: s. et id W C 5.2 riuos E : uiros H Z P L Q J uires N locus C
lacus cett. 3 receperit Erasm. Gercke. recepit N perc- uel exceperit (-nt C)
cett.
[125]
CUESTIONES NATURA LES.-LIB . Ill
[125]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[126]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[126]
12, 2 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill 13, 2
[127]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[128]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . I ll
1 Cf. vi 5, 3.
2 L v c r . 1, 230 y 6, 613 ss. so b re las fu e n te s n a tu ra le s p ro p ia s d e l m a r. A r i s t . ,
Meteor. 353b, 17 n ie g a la ex isten cia d e m a n a n tia le s in d e p e n d ie n te s q u e a lim e n
te n el m a r.
3 Esta afirm acin est atrib u id a a los egipcios y entra dentro de la expo
sicin terica que com ienza m s arrib a. N o creo que p ueda afirm arse con O ltra-
m are que Sneca participa de tal creencia frente a Posidonio (cf. O ltram are, nota
al pasaje, p. 129, nota 3).
[128]
15, 1 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 15, 4
15 1.1 possumus : possimus PLA 6 illa Haase Gercke : iliam codd. 7 appella
u erin t: appellauerunt Q L - 2.1 non om. Q, 3 pinguioris: pigrioris
4 qu id d am : q uoddam L 6 com plura: q uam p lura H m atu re: m atu ra V
n a tu ra A d u ra n tu r Oltr. Alex. : d u ren tu r codd. 3.1 fructus ego (cf. ep. 3,23,5) :
hum us codd. ortus Gercke genus Fortun. honos Oltr. 2 u e rtu n tu r: uertan-
tu r W 2 3 q u aed am : q u adam N quibusdam aW C uero: u. locis aC W
um orque: um oresque N putrescunt: liquescunt aW C 5 uoluntatem que:
uoluntatem A u oluntate BV 4.3 quassatio: crassatio W 'C 1 4 corrupere:
corrum pere P a O JW C
[129]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[129]
15, 4 NATVRALIVM )VAESTIONVM LIB. I ll 15, 7
[1 3 0 ]
CUESTIONES NATU RALES.-LIB . I ll
1 H asta qu p unto puede decirse, como hace O ltram are, que excaecatur
es u n a m etfora to m ad a de O vidio (Metam. 15, 271 y Pont. 4, 2, 17), es algo difcil
de resolver. L a correspondiente expresin castellana es hasta tal p unto trivial que
parece indicar la m ism a posibilidad en latn. El hecho de que esta m ism a expresin
sea utilizad a p o r C els . 7, 7, 159 hace pensar en un uso h ab itu al: signum ... quasi
excaecatonim itinerum, per quae umor ferebatur.
[1 3 0 ]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
7.10 elid u n tu r: ed u n tu r uel: u t N 8.2 et: uel PL sed Gercke om. Ross-
bach caueis Diels: causis codd. 4 sono: s. suo W 5 illam : illa eiecit:
erexit L
16 1.3 su n t: sint Z singulis: om nibus W 2 fabulis Z 4 possim: possis
) 2.5 se om. PLN 6 redeant Gercke: reddant cett. red d an tu r Castigl.
Oltr. 3.1 E cquid Haase Gercke. et quid (quod L) codd. hic: hoc VW G
3 u n d e: u t aW C solet om. Q_
[1 3 1 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[1 3 1 ]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
3.5 rettu lit om. N 4.1 et om. V 3 uasti N Ja Gercke: u. sunt cett. inde:
illune Z laxa: lapsa Q J 5 illapsas: illesas W 1 receperunt: ceperunt
L 5.1usq u am : nusquam Q_ 2 et1: ac Z lacus am pli Haupt.: locis
amplis codil. lacis amplis Ganod lacus a m p litu d in e im m ane)s Castigl. 3 illis:
illic L 4 situ : facta W 1 5 quibus Z N : quia cett. 6 quia : quod P aC
17 1.1 u en iu n t: uen eru n t W u t Z L N : om. cett. 2 incredibilem ego (cf.
C e., Re. p. 6,3; Apvl., Met. 2,12): in rem credibilem Z in rem credibili Q, in
re credibili L N Q J a in re incredibili H W C M 2J fabulam : fabulae Z fam u
lam L del. Haase aliquem : aliquando N 3 expecto: expecta 4 ue
netur Pine.: uersetur codd. autem om. L a terram : t. non AV 5 nos:
n. in V
[132]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[132]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[1 3 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[133]
NATVRALIVM QVAESTIONVM U B . Ill
[134]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[134]
NATVRALIVM QUAESTIONVM LIB. Ill
[135]
18, G CUESTIONES NATURALES.-L IB . I ll 19, 3
[135]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
[136]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill
[136]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[137]
20, 3 CUESTIONES NATURALES.-L IB . IIT 20, 5
[137]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
Lynceius amnis,
Quem quicumque parum moderato gutture traxit,
H aud aliter titubat quam si mera uina bibisset.
[138]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . III
el ro Linceyo 1;
todo el que lo hizo pasar por su garganta sin moderacin,
trastabillea de igual m anera que si hubiera bebido vino puro.
[138]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[139]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill
[1 3 9 ]
24, 2 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. III 25, 1
2.4 spatii: spatium C 3.2 crede Baianis Mulier Gercke: credunt in Q J crede
b an t in ceti. sine igne om. Q_ 3 ex suppi, ego aestuanti: aestuarii Haase
Gercke Oltr. 4 per tubos Muret (cf. Ep. 90, 25)': pertusos H Z P N Q JP W 2 per-
tuosos J 1 percussos L J3 per riuos subdito: subito W C 1 6 e uapo
rario LN Koeler: euaporatio cett. 4.1 plena: pl. exeuntes 2 nitro H L N :
intro- Q J W u itro cett. calorem om. a beneficio : beneficium a 3 enim :
om. PL tibi G 4 m ateriae: n atu rae W 5 feruebit: calebit W
25 1.1 odore: ore H Z P L N Q J 2 N onacrin Fortun. Gercke: . L codd. appel
lata ab : appellantibus Q 3 facie: facile L 4 nisi om. Q
[140]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
1 P a l l a d . 1, 40, 3; 5, 8, 7.
2 P li n . 31, 2: uapore ipso aliquae prosunt, tantaque est uis ut balneaj calefaciant
ac frigidam etiam in solis feruere cogant. Quae in Baiano Posidianae uocantur.
3 Este mismo sistema es deserito por Sneca en Ep. 90, 25.
4 T ercer p u n to cuyo desarrollo se anuncia en 3, 1 : De ceteris quoque disseremus,
quas insignes aut sapor aut aliqua reddit utilitas.
5 A ella se refiere P l in . 2, 231, casi en los mismos trm inos: Iuxta Nonacrim in
Arcadia Styx nec odore differens nec colore epota ilico necat. Cf. tam bin I d . 31, 27 y V it r .
8, 3.
[140]
25, 1 NATVRL1VM OVAESTIONVM LIB. Ill 25, 5
non possunt. Haec autem de qua paulo ante rettuli aqua sum
ma celeritate corrumpit, nec remedio locus est, quia protinus
hausta duratur nec aliter quam gypsum sub umore constrin-
2 gitur et alligat uiscera. Est aeque noxia aqua in Thessalia circa
Tempe, quam et fera et pecus omne deuitat. Per ferrum et
aes exit, tan ta uis illi est etiam dura mordendi; ne arbusta
3 quidem ulla alit, herbas necat. Quibusdam fluminibus uis inest
mira; alia enim sunt quae pota inficiunt greges ouium intra-
que certum tempus quae fuere nigrae, albam ferunt lanam,
quae albae uenenant nigrae abeunt. Hoc in Boeotia amnes
duo efficiunt, quorum alteri ab effectu Melas nomen est.; uter-
4 que ex eodem lacu exeunt diuersa facturi. In Macedonia quo
que, u t ait Theophrastus, qui facere albas oues uolunt, (ad
Haliacm onem ) adducunt; quem ut diutius potauere, non
aliter quam infectae m utantur. At si illis lana opus fuit pulla,
paratus gratuitus infector est: ad Peneion eundem gregem
appellunt. Auctores bonos habeo esse in Galatia flumen quod
idem in omnibus efficiat, esse in Cappadocia quo poto equis,
nec ulli praeterea animali, color m utetur et spargatur albo
cutis.
5 Quosdam lacus esse qui nandi imperitos ferant notum est;
[141]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill
[141]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
[142]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill 25, 7
[142]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill 25, 11
7.6 Lydia Hermol. (cf. P u n . 2, 209): In d ia codd. 8.1 ipse om. N Cutilias ...
C utiliarum Berm. : Cutilias (-m C) ... C utiliarum codd. 2 uidi Foriun. : uado
codd. et alia H N O J W C 2: in alia ZC*M it lia L Italia P Vadim onis
Fortun.: uadosis codd. 3Statoniensi H em .: statione nisi Z P N J1 statione uisi
(uisus est L) L Q J* W i C statione nom en W 1 4 n u trit: alit Z 5 com
pellitur: im pellitur Q J 9.1 H uic: hinc N 2 et1 om. H Z L N G 4 leues om.
Q. lacu Z L N : lacus cett. 10.2 inuenies: i. u t N exesa ! 0 20 , 2:
aquosa cett. 3 ubi Gercke. quae u bi codd. ubique fort. 4 coaluerunt edd. :
col(l)ucrunt codd.
[143]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 25, 11
2, 209, donde nom bra las G alam inae en Lidia y otras en Iliria llam adas Saliares.
H ay tam bin una interesante cita de V a r r . . Re rust. 3, 17, 4 : cum eodem tempore
insulas Lydorum ibi uidisses, ... (cf. M a rt. Cap 9, 928). Parecen ser las is
las Reed.
2 Plin. 2, 209: Quaedam insulae semper fluctuantur, sicut in agro Caecubo et eo
dem Reatino, Mutinensi, Statoniensi, in Vadimonis lacu, ad Cutilias aquas... En el co
m entario a la edicin de Belles Lettres, dice Beaujeu, J .: Les les des territoires
de R ate et de S tatonia (ville trusque proche du L atium et de la Sabine) ne sont
autres que celle de Cuilies et du lac V adim on, m ais le texte m anque de nettet.
8 Plin. 2, 209 la llam a: opaca silua quae numquam die ac nocte eodem loco uisi-
tur. Cf. In. 31, 6 y Plin. Ivn., Ep. 8, 20.
] N o veo la posibilidad de establecer una relacin entre medicatorum fontium
[143]
25, 11 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 25, 12
[144]
25, 11 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill 25, 12
riuos y purgamenta, a no ser q u e se d a este ltim o trm ino un valor distinto al que
conocemos. De a h m i intento de considerar dos posibilidades diferentes (cf. ap a
rato crtico).
1 E n Plin. 7, 3 y 31 ,1 0 se habla de estas propiedades del Nilo y de otros
m anantiales.
2 Sin em bargo P lin. 31, 11, basndose en V arrn, habla de las aguas de
un lago que elim ina la lepra.
3 P li n . 37, 9 : ...crystallum fa cit gelu uehementiore concreto. Non aliubi certe re-
peritur quam ubi maxime hibernae niues rigent, glaciemque esse certum est, unde nomen Graeci
dedere.
[144]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[145]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill
[145]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
4.1 Lycus Ouidii codd.. lacus (locus Z) codd. potatus: epotus Ouidii codd.
3 com bibitur LN Ouidii codd. : cum b ibitur cett. tacito : tecto uel toto Ouidii codd.
4 Argolicis: agricolis N undis: aruis Ouidii codd. 6 longe om. N
non tam en 5.1 tem pore om. W G 7 em ergit: emersit L Q J W 1 5.1 certo
tem pore: aut certa L 2 q uaque: quoque N 4 em ergere: m ergere N
5 ideoque: iam que Q, quibus om. C 6 redundare: r. et W 6.2 parte
om. H N ap p aret suppi, ego: dixi suppi. Gercke et: et sic Q J 4 tibi:
m ihi L cum om. N 5 am ara: am ata PL suas undas: suam un
dam Z Verg. codd. 6 post om. N 8 eliquatusque: aliquatenusque C 1
[1 4 6 ]
CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill
1 P lin. 2, 225 m enciona el Lico, Erasino y Tigris com o ejemplos de ros que
llevan subterrneo p arte de su recorrido. V an precedidos de la fuente de Aretusa,
que en Sneca Ies sigue.
2 Se refiere al verso de Lucilio citado en I I I 1 ,1 .
P lin. 31, 55.
[146]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[147]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[147]
NATURALIVM QVAESTIONVM ,. Ill
[148]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[148]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[149]
CUESTIONES NATURA LES.-LIB. HI
Papirius Fabianus. Segn K roll (R E , s.v. Papirius, 54) podra situarse su naci
m iento en el a. 35 a. C. y su m uerte coincidente, m s o menos, con la de Tiberio.
A utor de tres libros, p o r lo menos, de Causae Naturales, que m enciona Char. 106,
146 y D io m e d . 375, 22K. Existe cierta posibilidad de que h aya servido de modelo
a Sneca (cf. Introduccin, p. X X X I, n. 1).
[149]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[150]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[150]
27, Id NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 27, 13
[151]
27, 10 CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 27, 13
[151]
27, 13 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
14 Non est res satis sobria lasciuire deuorato orbe terrarum . Dixit
ingentia et tan tae confusionis im aginem cepit, cum dixit:
13.5 ponto om. W XG * 6 ni: nisi NVVC in L non Z 14.2 cum d.ix:il om. Z
3 E xp atiata: exsatiata N 4 latent Q Ovidii codd.: latet J lab an t cett.
is Z 7 pecus: p. esse C * 15.2 obrutis om. N W 1 3 terram : terra H Z P
ruente: ruentem W cogitaueris: cogitas \ \ flC
28 1.1 existim ent: existim ant Q J W C 2.1 causam om. G1
[152]
27, 13 CUESTIONES NATU RALES.-L IB . Ill
N ada el lobo entre las ovejas, arrastran las olas ocres leones.
[152]
28, 2 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. III 28, 4
[1 5 3 ]
CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill
[153]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
[154]
28, 4 CUESTIONES NATURALES.-LIB. Ill 28, 7
[1541
28, 7 NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill ' 29, 2
29 Berosos, qui Belum in terp retatu s est, ait ista cursu side
rum fieri. Adeo quidem affirm at u t conflagrationi atque dilu-
uio tem pus assignet. A rsura enim terren a contendit, quandoque
om nia sidera quae nunc diuersos agunt cursus .in C ancrum
conuenerint, sic sub eodem posita uestigio u t recta linea exire
per orbes om nium possit; m undationem futuram , cum eadem
siderum tu rb a in C apricornum conuenerit. Illic solstitium,
hic brum a conficitur; m agnae potentiae signa, quando in ipsa
m utatione anni m om enta sunt.
Q uidam existim ant terram quoque concuti et dirupto solo
noua flum inum cap ita detegere, quae am plius u t e pleno pro-
2 fundant. E t istas ego receperim causas, - neque enim ex uno
est ta n ta pernicies, - et illam quae in conflagratione nostris
placet hoc quoque transferendam p u to : siue anim al est m un-
[1 5 5 ]
28, 7 CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[155]
NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill
2.4 siue : sine QYV corpus : corpore ) 5 exitum : exitium N facere quic
quid om. L 3.1 om nis: om ni Z 2 canorum que: et canorum W C 3
actus: status Axel, auctus Castigl. 4 liniam enta Z N : liniam ento cett. 5 m i
nus: m . et N 6 m u taren tu r: im itaren tu r N 7 quam hiems om . Q J
4.1 istud pluuia om. L quoque: quicquid L 2 m aris1 incursus om.
L sed suppi. Lips. 3 n atu ram om. Z 5 inundandam : m utandam W
5.1 erit: est L om. P 3 funditus: f. totus L totae1: quorum C1 totae5
om. Z innoxiaeque: innoxiique Z 4 praeceptor: m agister W om. O
5 debetur: deb en tu r L debent Z 6 aliquid: aliud N quae: q. in N
[156]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[1 5 6 ]
NATVRALIVM OVAESTIONVM LIB. Ill
[157]
CUESTIONES NATURALES.-LIB . Ill
[157]
29, 8 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 30, 3
digessit. Non m uri quem quam , non turres tuebu ntur. Non
proderunt tem pla supplicibus nec urbium sum m a, quippe
9 fugientes u n d a p raeueniet et ex ipsis arcibus deferet. Alia ab
occasu, alia ab oriente concurrent. V nus h u m anum genus
condet dies; quicquid tam longa fortunae indulgentia excoluit,
quicquid supra ceteros extulit, nobilia p ariter atque adornata
m agnarum que gentium regna pessundabit.
[158]
29, 8 CUESTIONES NATURALES.-L IB . Ill 30, 3
[158]
30, 3 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. Ill 30, 7
[159]
30, 3 CUESTIONES N A TU RA LES.-U B. III 30, 7
[159]
30, 7 NATVRALIVM QVAESTIONVM LIB. I ll 30, 8
[1 6 0 ]
30, 7 CUESTIONES NATU RALES.-LIB. Ill 30, 8
[160]