Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
TRABAJO DIRIGIDO
LA PAZ BOLIVIA
2015
UNIVERSIDAD MAYOR DE SAN ANDRS FACULTAD
DE LINGSTICA E IDIOMAS
TRABAJO DIRIGIDO:
GRAFEMAS T,TH,T,U,W,Y
Nota Numeral
Nota Literal
Ha sido:
I
AGRADECIMIENTOS
A mis abuelos que me ensearon a hablar el aymara, por sus sabios consejos
que me dieron para seguir adelante y porque me brindaron todo su amor y
paciencia.
Al tribunal designado Mg. Sc. Jos R. Siani Alanoca, Lic. Virginia Chavz P. por
las opiniones positivas y la paciencia brindada.
Son muchas las personas que han formado parte de mi vida profesional a los que
me encantara agradecerles por sus consejos, apoyo, nimo y compaa en los
momentos ms difciles de mi vida. Algunas estn aqu conmigo y otras en mi
recuerdo y en mi corazn.
II
INDICE
Introduccin.. 1
CAPITULO I
1.2 . Delimitacin... 4
1.3. Justificacin... 6
CAPTULO II
MARCO TERICO.. 9
2.1. Semntica........... 9
III
2.2. Cambio Semntico... 10
2.3. Significado.. 11
2.4. Significante. 12
2.5. Denotacin.. 13
2.6. Connotacin.... 14
2.7 Lxico.... 15
2.11. Sinonimia.. 18
2.12. Antonimia.. 19
2.13. Polisemia. 20
2.14. Monosmia. 21
2.16. Composicin.. 22
IV
2.17. Derivacin.. 24
2.22. Calco.. 29
2.23. Lexicologa 30
2.24. Lexicografa.......... 31
2.25. Diccionario 32
2.29. Microestructura.. 34
V
2.31. Mtodos de Elaboracin del Diccionario 36
CAPITULO III
METODOLOGIA..... 43
3.2. Tcnicas. 45
3.3. Universo...... 48
CAPITULO IV
4. ANALISIS E INTERPRETACION 51
VI
4.1. Anlisis e Interpretacin del Diccionario Bilinge Aymara
51
Castellano con Trminos Tecnolgicos del Alfabeto t- th- t- u w y
Conclusiones.. 262
Recomendaciones 263
Bibliografa. 264
ANEXOS
VII
RESUMEN
VIII
INTRODUCCIN
En Bolivia en estos ltimos aos sin lugar a duda. El idioma aymara cre muchas
expectativas para su estudio, fruto de los cuales surgen trabajos en el campo de la
gramtica y en el campo de la lexicografa. Aunque la mayora de los mismos hayan
tenido en su elaboracin la temtica de la religin como objetivo principal. En la
lexicografa aymara el vocabulario de la lengua aymara inici Ludovico Bertonio
hasta la fecha se han publicado muchos trabajos que mencionaremos sobre
diccionario aymara- castellano, castellano- aymara de Ellen M. Ross. Con el
diccionario Breve, Pedro Miranda, Vocabulario de la lengua aymara de Rigoberto
Paredes, Vocabulario castellano- ingles- aymara, Juan de Dios de Yapita.
Diccionario aymara de Juan Carvajal. Diccionario aymara de Donato Gmez y otros
que nos brindan mayor informacin para mejorar la elaboracin de nuevos
diccionarios bajo principios de la teora lexicografa bilinge, de modo que los
nuevos diccionarios puedan constituirse en herramientas eficaces para el usuario en
general y en particular en programas de educacin bilinge.
1
lexicogrfico dirigido no solo a un plano educativo, sino tambin para satisfacer las
diferentes exigencias que nos motivan a complementar el diccionario aymara -
castellano con las entradas de las morfemas: t, th, t, u, w, y. Adems. la
metodologa puede ser adaptada en diccionarios monolinges otro campo que an
no fue explorado.
2
CAPITULO I
3
El estudio planteado ayudar a llenar espacios vacos de conocimiento tericos-
metodolgicos, lo cual implica elaboracin de diccionarios bilinges que permita
llevar a cabo este beneficio a la poblacin boliviana justamente a la que el estado
adopta como poltica educativa la educacin intercultural y bilinge por esta razn,
se considera que este estudio tendr una mayor relevancia social en la carrera de
lingstica e idiomas.
1.2. DELIMITACIN
4
1.2.1 DELIMITACIN TEMTICA
Los diccionarios que se han consultado como base para este trabajo son los
siguientes: Diccionario Aymara Castellano, Radio San Gabriel. Diccionario
Aymara Castellano. Layme Tefilo. Manual de gramtica, Gmez, B. Donato.
Vocabulario de la Lengua Aymara, Bertonio Ludovico. Vocabulario de la lengua
Aymara, Paredes Rigoberto. Vocabulario Castellano Aymara, Yapita J. de Dios.
Diccionario Aimara, Ludovico Bertonio.
5
1.3 OBJETIVO GENERAL
1.4. JUSTIFICACION
6
lexicografa aymara de carcter especial donde se puede justificar el trabajo desde
varios puntos de vista.
Como tercer criterio, las razones de proponer al trabajo dirigido es para dar
vialidad y utilidad de los nuevos conocimientos, a la falta de material bibliogrfico
adecuado en lexicografa aymara para los centros de educacin: como la escuela en
nivel primario; en los colegios nivel secundaria y centro de educacin superior,
donde se ha implementado el idioma aymara como segunda y para los hablante de
7
la lengua ser profundizar su lengua materna en la redaccin para complementar
su aprendizaje.
Por otro lado, se procur analizar de manera minuciosa a cada una de las
palabras y se realiz un concepto ms cercano, para solucionar las dudas de los
lectores y evitando confundir al usuario segn el nivel educativo en el que se
encuentran.
Ya que al analizar algunos trabajos observamos que la mayora de ellos son una
lista de vocabulario y el significado que ofrecen es una simple traduccin, por esta
razn procuraremos realizar una composicin, derivacin, creacin y acuacin
adecuada de palabras tomando en encuenta la necesidad del usuario sobre la
lengua aymara.
8
CAPITULO II
MARCO TEORICO
2.1. Semntica
9
2.2. Cambio Semntico
Para A. Manteca 1987:217. El cambio semntico son los mecanismos por los
que se altera la estructura del significado lxico y gramatical son bsicamente dos:
ampliacin y disminucin que ocasionalmente puede suponer su desaparicin.
10
2.3. Significado
Los autores Ogden y Richard y Saussure (El significado es uno de los trminos
ms ambiguos y controvertidos de la teora del lenguaje. En los ltimos aos se ha
escrito mucho sobre la definicin del significado de las palabras, sin embargo hay
una definitiva respuesta. El ms conocido el modelo analtico del significado es el
llamado tringulo bsico. En el que se distingue tres componentes del significado,
pensamiento, smbolo y referente, de Ogden y Richard.
11
2.4. Significante
12
2.5. Denotacin
Concepto con el que coinciden Dubos Jean, Giacomo M., Mabel, J. 1998:175 en
este sentido consideran que: la denotacin es el elemento estable, no subjuntivo y
analizable fuera del discurso de la significacin de una unidad lxica est
constituida por la extensin del concepto que constituye su significado
13
2.6. Connotacin
Segn Calero Rodolfo 1994:246 las connotaciones son los significados emotivos,
subjetivos (positivos o negativos) que ciertas personas o grupos sociales aaden a la
denotacin o significacin primaria de las palabras. En cualquier lengua.
Segn Alavi, Z. 1994. La connotacin tiene que ver con la forma de la imagen
asociada de definiciones del lxico recogidas en diccionarios, el cual se conoce como
marcadores semnticos. es una implicacin smica secundaria entre un vocablo o
frase y algunas propiedades caractersticas de los contextos en que suelen
emplearse.
14
2.7. Lxico
15
Campo lxico Dubois, J. 1979:392 en terminologa ms corriente, la nacin de
campo lxico se distingue claramente del campo semntico: en ambos casos se trata
del rea de significacin recubierta por una palabra o un grupo de palabras.
Definicin sobre campo lxico nos indican Dubois Jean y otros 1988:391,
podemos sealar que se parte desde un tratamiento de la grafa, termino o palabra
en un mbito amplio, es decir que cualquier termino se determina por un campo
lxico a partir de su anlisis polismico tal como indica los autores mencionados.
2.9. Neologismo
Un neologismo puede definirse como una palabra nueva que aparece en una
lengua, o la inclusin de un significado nuevo en una palabra ya existente o en una
palabra procedente de otra lengua. Se produce tambin por modas y necesidades de
16
nuevas denominaciones, desde el punto de vista del purismo. Lexicografa,
enciclopedia. Encarta 2001 corporation.
2.10. Homonmia
17
Desde el punto de vista semntico Pottier, B. 1972:129; Heger, K. 1974:173 se
describe como dos palabras que no implican ninguna relacin de interseccin de
semas. La diferencia entre homonimia y polisemia depende del carcter distintivo
mnimo del sema.
2.11. Sinonmia
Ejemplo: zorro: antuu, nas wichu, achalari, qamaqi, pampa anu, pampita, tiyu,
18
Estas palabras se escriben de distinta manera pero tienen el mismo significado.
Para Salvador, 1985:61. Los aspectos que definen son coincidentes, que la
sinonmia es el mecanismo lingstico que nos permite expresar el mismo significado
por medio de distintos significantes. si hay sinnimos en un idiolecto, es decir,
palabras que puedan ser usadas por su poseedor indistintamenteentonces que
existen sinnimos en la lengua funcional.
2.12. Antonmia
19
Segn el Encarta 2011 diccionario de lingstica nos define que antonmia son las
palabras que tiene significado opuesto o contrario, deben pertenecer, al igual que los
sinnimos, a la misma categora gramatical. Los antnimos de alegra son: tristeza/
depresin/ melancola antnimos de grande son. Pequeo/chico.
2.13. Polisemia
20
Ricoeur, P. 2001:156. Enfatiza que la polisemia se cie al interior de una misma
palabra, dice la polisemia se presenta sin destruir la identidad de la palabra como
homonmia y expresa un fenmeno opuesto a la sinonmia. Por lo tanto no es lo
mismo hablar de la polisemia y de la homonmia, hay la diferencia de carcter
semntico y etimolgico.
2.14. Monosemia
21
As la onomatopeya es la creacin de palabras a partir de una fuente natural de
sonido o por imitacin de algo semejante.
Tiene relacin armnica entre el sonido y el sentido, as tenemos sonidos que
denominan a animales u objetos como: ququruchi gallo esto se debe a la imitacin
de sonido.
Motivacin morfolgica otra categora de palabras est motivada por la estructura
morfolgica. Y otras podrn ser analizadas en morfemas componentes que tienen
por si mismos algn significado. As la forma base alx<alxaa (vender) y el sufijo iri
es el formante de nombre o nominalizado. Algunas con un poco de imaginacin, sea
posible comprender su significado. ejemplo: uta+nayra) ventana.
Motivacin semntica; se basa en los factores semnticos. Se basa en
semejanzas entre objetos y los objetos referidos como (lata+ jamachi), literalmente
lata pjaro que designa al avin est basada en la semejanza entre dos
elementos, adems esta motivacin puede ser metafrica y metonmia. (waka +
nasa) literalmente narz de vaca que se designa a la filmadora) esta es una
conexin externa.
2.16. Composicin
22
Pickett, V. y Elson, B. 1986:129. La composicin es un procedimiento de
formacin de palabras a partir de la unin de dos elementos lxicos capaces de
funcionar autnomamente en la lengua. Consiste en la reunin de dos palabras con
significados distintos, para formar una tercera con otro significado.
23
2.17. Derivacin
E. Alarcos 1986 y J.M. Sosa 1999, la definicin de los autores de los procesos
fonticos son los siguientes pasos a seguir:
24
a) fontica general.- Estudia el conjunto de posibilidades fnicas del hombre a travs
de todas las lenguas naturales.
Segn Jimnez, A. 1987:175 los rasgos fonticos son las modificaciones que un
sonido o fono sufre en la evolucin de una lengua, de manera que indica lo siguiente:
los cambio fonticos ocurren en el habla y pueden afectar a cualquiera de las
cualidades fsicas y fisiolgicas de la palabra y a sus relaciones psquicas. El autor
lo agrupa en las siguientes categoras:
25
2.19. Procesos Semnticos
Apaza, I. 1999:132 define: Los procesos semnticos de formacin lxica que tiene
que ver con la evolucin semntica de los vocablos por lo tanto los ms importantes
son:
Segn Apaza, A. I. 2010:50, nos menciona que las causas y factores del
proceso semntico actan sobre la lengua para producir los cambios, pueden
resumirse en:
Histricas, relacionados con los cambios tcnicos, la ciencia y los inventos: tcnicas
del cultivo tradicional y el cultivo con maquinarias, las costumbres tradicionales, los
trminos de comidas tradicionales del aymara que estan desapareciendo, etc.
26
Las causas lingsticas, estn relacionadas con los cambios internos como la
aparicin o desaparicin de nuevos elementos fnicos, cambios lxicos, etc., que
ocasionan la variacin y los cambios lingsticos.
2.21Creaciones Lexemticas
a) Metonmia
Consiste en designar un concepto por medio de un nombre ya que pertenece a
otro, lo cual mueve la similitud de forma, de color, de funcin existente entre ambos
objetos. Ejemplo:
/Piqi/ cabeza > /piqi/ gua, cabecilla
b) Metfora
Este fenmeno consiste en el empleo de una palabra concreta para expresar una
nocin abstracta, sin un elemento que introduzca formalmente una comparacin; por
27
extensin, con su semejanza real y otro relaciondo con el sentido imaginario.La
metfora en aymara juega un papel importante ya que la mayor parte de las
palabras, tiene un fondo metafrico: Ejemplo
2.22. Calco
28
Lorenzo, E. 1996:848. El calco se ve como una adaptacin elegante que disimula el
origen extranjero de una denominacin tcnica y nos hace crecer que realmente se
ha compuesto, se ha acuado en espaol. El calco siempre implica la idea de
traduccin y sustitucin de morfemas.
2.23. Lexicologa
29
adaptaciones a condiciones sociales. Este enfoque es ms apropiado para el estudio
de una lengua.
2.24. Lexicografa
30
2.25. Diccionario
31
caracterstica del diccionario pasamos a explicar la funcin que desempea el
mismo, al respecto el siguiente autor dice:
32
2.28. Macro estructura
2.29. Microestructura
Segn, Dubois, Jean 1971:21. Para precisar el trmino, seguimos a lo que define
lo siguiente: toda obra lexicogrfica est estructurado en artculos, cuya forma va a
variar en gran medida dependiendo del tipo de diccionario. Los artculos
lexicogrficos son micro textos, es decir son enunciados independientes entre s y
que desarrollan todo su sentido por s mismo. La micro estructura es la disposicin
interna de los artculos, esto es la forma en que se presenta la informacin que sigue
la unidad que sigue de encabezamiento.
33
Olarta, S. 1984:21 La micro estructura se constituye en la parte principal del
diccionario, el proporciona toda informacin sobre un lema con el fin de facilitar la
comunicacin. Hoy nadie duda que el desarrollo mental del individuo va unido, en
gran medida al desarrollo progresivo de sus capacidades de expresin y composicin
lingstica y por tanto a la ampliacin de su campo nacional lo que lleva a la
necesidad de enriquecer al vocabulario, para ello es imprescindible el uso de los
diccionarios.
Para Haensch, 1982:514 para el mtodo lexicogrfico es muy importante los datos
lexicogrficos, pero tambin verdad que las tareas de la lexicografa son tanto ms
fciles de cumplir si se tiene en cuenta, para ello, la totalidad del sistema lingstico
individual o colectivo, es decir, si se tienen tambin en cuenta los enfoques
lexicogrficos. El que se dedica a tareas lexicogrficas de cierta envergadura: (sobre
34
todo para la elaboracin del diccionario) necesita ampliar conocimientos tericos
sobre posibilidades y los supuestos metdicos de esta actividad, en ello repercuten
por un lado, los conocimientos de todas de todas las ramas de la lingstica y por
otro, las condiciones y exigencias de trabajo prcticas, tecnolgicas y
socioeconmicas.
35
Criterios externos: a) La finalidad de los diccionarios. b) Grupo de usuarios, A quien
se dirige el diccionario, glosario, etc. c) Extensin de los diccionarios. Espacio
disponible con que se cuenta para la elaboracin del producto lexicogrfico. No es lo
mismo el espacio con que contara un diccionario de bolsillo que el disponible para
un diccionario de tres tomos, por ejemplo.
Criterios internos: Los criterios internos son los principios lingsticos de seleccin: la
frecuencia de uso, la importancia de la ciudad lxica dentro el conjunto del
vocabulario, objeto de descripcin y en ciertos casos, un criterio purista o apertura.
Las personas que intervienen en ella; los instrumentos de trabajo (fichas, etc) las
fuentes del lexicgrafo: materiales de fuentes escritas (secundarias y originales);
fuentes orales; la competencia lingstica del lexicgrafo.
La revisin y ampliacin de los materiales recogidos a travs de el cotejo con fuentes
escritas; el asesoramiento de especialistas y corresponsables:
La seleccin definitiva de entradas:
La redaccin del manuscrito:
La impresin del diccionario, en nuestro caso, del glosario:
La revisin y puesta al da.
36
2.32. Tcnicas De Elaboracin del Diccionario
Para el autor Callisaya, G. 1997:36, las tcnicas de elaboracin es aquel que nos
indica que el autor no puede perderse en el camino pues las tcnicas proporcionan
las herramientas para recorrer ese camino. Para ello se toma tres aspectos:
lingstico, emprico y aspecto usuario.
Definicin enciclopdica.
Definicin Explicativa.
37
denomina a esta tcnica parfrasis, pero otros autores consideran que es ms
propio utilizar el trmino perfrasis.
A los autores de diccionario les importa poco establecer una distincin terica
entre definicin lingstica y enciclopedia.
Las nuevas escuelas lingsticas han hecho hincapi en la importancia del estudio
de las lenguas vivas, fomentando as la elaboracin de diccionarios descrptivos
modernos sin criterios descriptivos.
38
Estructura de los diccionarios.
39
Esta presentacin y explicacin de la gramtica es la base para el uso del
diccionario. No obstante la presencia de estas partes y estas son insuficientes para
el usuario como se demuestra. La gramtica diccionario aymara tiene como base
metodologa de elaboracin la recopilacin de materiales lexicogrficos de
(vocabulario lengua aymara).
40
CAPITULO III
METODOLOGIA
Considero que estos mtodos son apropiados puesto que nos permitieron
presentar de una manera coherente, una visin general de la situacin actual en la
que se encuentra la lexicografa bilinge aymara.
41
En este caso las entradas que se estn incorporando de los morfemas t, th, t,
u, w, y han tomado estos aspectos para la creacin, composicin y derivacin de
una palabra.
42
connotacin son dimensiones semnticas de la lengua que sita significativamente
en el texto determinado por su situacin comunicativa.
3.2. Tcnicas
Las tcnicas son los pasos a seguir en un trabajo, los medios empleados que
nos ayudan a recolectar mayor informacin para llegar al objetivo planteado.
En este caso el paso que se di fue primero de ordenar la informacin
recopilada por fuentes escritas de los diferentes autores los diccionarios de la
lengua aymara con significados realizados en castellano, en cambio el trabajo
que se hiz es dar nfasis en las conceptos en lengua aymara sin desviar la
informacin de la palabra.
43
3.2.1. Tcnicas de Observacin
Las tcnicas de observacin Segn: Asti, Vera Armando 1968:48. Tiene por
objeto la descripcin del comportamiento, y all reside su valor. Pero cuando se trata
de proporcionar informacin acerca de los sentimientos y motivaciones de los sujetos
o de sus proyectos y sus actividades privadas, su afectividad es prcticamente nula.
Para obtener este tipo de conocimientos se emplean otros procedimientos: el
cuestionario, la entrevista y las tcnicas proyectivas.
44
3.2.3. Observacin Documental
45
Para Apaza, I. 2000:51 libreta de campo: Es un instrumento que sirve para
recabar informaciones que se dan de muchos fenmeno paralingsticos (mmicas,
gestos, etc.) que no podran recogerse con los instrumentos: encuesta y
grabaciones y en una investigacin fueron recogidos es una libreta de campo en
descripciones parciales.
3.3. Universo
46
Para Tamayo, Mario 1995:114-115 poblacin es la totalidad del fenmeno a
estudiar. La muestra descansa en el principio de que las partes representaran al
todo y por tal reflejan las caractersticas que definen la poblacin de la cual fue
extrada, lo cual nos indica que es representativa.
47
Para el autor Haensch. 1982:514 En otros lexicogrficas de cierta importancia
habr que tener en cuenta tambin las variedades diatpicas ms importantes de la
lengua de partida por ejemplo, francs no solo el uso lingstico de Francia sino
tambin de Suiza. Es evidente que un diccionario bilinge no podra dar todos los
equivalentes del lema, geogrficamente diferenciados que existen en la lengua de
destino, pero segn el espacio disponible, se deber tener el elemento diatpico
tambin en la lengua de destino.
48
CAPITULO IV
ANLISIS E INTERPRETACIN
50
lengua como segunda lengua y para las personas que hablan el idioma puedan
ampliar ms su conocimiento. Ejemplo:
/u/ Es vocal
Tomamos en cuenta tambin que la lengua aymara solo tiene tres vocales, una
dieresis, un apstrofe que va junto a la consonantey se forma la consonante
glotalizada. De esta manera se pudo ordenar la palabras considerando siempre el
orden de consonantes y vocal, tambin demostraremos la dieresis y la apstrofe.
Ejemplo:
51
Continuando se pudo observar que el grafema /u/ tambin va al inicio, al medio,
al final dependiendo como se lo utilice al igual que en otras lenguas, acontinuacin
le siguen consonantes para formar una palabra, ya que en la lengua aymara no
tiene la letra /o/ a cambio se utiliza ms la /u/.
Ejemplo: Algunos
Ulluku - Papaliza
Urqu - Macho
Utaa - Ver
Uskua - Poner
Uxua - Bulla
Waka Vaca
Winkua- Echarse
Wu (no existe)
El grafema /y/ tambin es muy utilizado acompaado con la vocales: /a/, /i/, /u/, en
nuestro idioma y tambin tenemos palabras formadas como:
Yatiqaa - Aprender
52
nuestro Conocimiento en el aymara, grafemas que no trabajan o forman palabras
con la vocal /o/.
CANTIDAD
HORAS DE
MES DETALLE DE HOJAS
TRABAJO
TRABAJADA
Abril Recopilacin de informacin 8 horas diarias. 2 hojas
sobre los diccionarios 40 horas a la producidas
existentes semana por da.
Mayo Elaboracin del perfil 8 horas diarias. Pasos de un
Junio Derivacin y composicin de De lunes a perfil
los vocablos en aymara de viernes.
los grafemas t,th,t,u,w,y
Julio Elaboracin del marco 8 horas diarias 3 conceptos
Agosto terico De lunes a definidos por
viernes da.
Septiembre Centralizacin de trminos 8 horas diarias 3 hojas
Octubre de los diccionarios existentes 40 horas por revisadas
Noviembre en aymara. semana por da
53
PRIMERA FASE CENTRALIZACIN DE PALABRAS DE LOS
DICCIONARIOS EXISTENTES
54
TILINKIRA s. Xilfono, instrumento de percucion formado por listones de madera o
metal de dimensiones debidamente graduadas para que den sonidos
correspondientes a las diversas notas de la escala. .
TILIRA s. Telera. Travesao que sujeta el palo donde se encaja la reja del arado al
timn, para graduar el angulo.
TILLU s. Enfermedad producida por diversos parasitos en la piel. Piel resecada.
TINA s. Objeto de cermica de tamao mediano.
TIIA s. Aelina, alcoide lquido artificial.
TIIA l. Teir madejas.
TINKU s. pelea tradicional entre rivales, golpendose solo con los hombros. El
encuentro complementario de contrarios..
TINKUA l. Caerse, perder el equilibrio cuando esta uno caminando.
TINKUTA ms. Caido (da).
TINKUYAA l. Desplomar. Hacer perder la posicin vertical.
TINTA s. Almacen. Tienda. .
TINTA TINTA s. Planta medicinal, remedio para llagas y heridas contra la
temperatura y fiebre.
TINTAQILQA s. Bolgrafo
TINTAYA s. Bombo pequeo de 20cm de dimetro, que se tae con un palito fino
en ritmo de danza paseada. .
TIPITIRI s. Buho, ave nocturna, especie de lechuza, de color amarillento y gris, uas
y pico corvoso.
TIQI ms. Enano (na). Persona muy pequeo (a). .
TIQI TIQI s. Semilla de papa en forma de racimo que da en la planta.
TIQI ms. .
TIQU TIQU s.Teruteru ave centinela.
TIRAA l. Procurar.
TIRANQAYA s. Mandbula. Ajanu aynachankiriwa.
TIRIWU l. Trigo pelado y cocido Graminea trada de Europa, Granos de maz
partidos.
TIRSU s. Semestre, espacio de seis meses. .
55
TISI s. Lbelula.
TISI s.Tieso, rigido, varilla, vara larga y delgada, palo de la rueca.
TISIKU s.Tuberculoso.
TISIKU s. Tuberculsis.
TITI. s. Gato silvestre o salvaje. En la mitologa aymara el gato silvestre tiene mucha
importancia.
TITIQAQA. s. Lago entre Peru y Bolivia. Considerado sagrado desde tiempo
inmemorial. Su nombre proviene de Titi, gato silvestre, qaqa, antro, caverna, agujero.
TITIRJA. l. Digitar (digitacin), pellizcar con la yema de los dedos.
TITIRJA. s. Digitacin.
TIWANA. s. Mesa de piedra plana, piedras clavadas que serviran como seales. .
TIWANA. s. Mesa que tiene distintas utlidade.
TIWANAKU. s. Grandioso centro arqueolgico que muestra el conocimiento
tecnolgico y cientfico de las culturas andinas, sobre el significado de su nombre se
han escrito varios artculos y estudios.
TIWI. s. Huella del pez en el agua, o de aves en la tierra, para poner huevos.
TIWIA. l.Retostar la quinua para descascarar, hacer el nido de los peces.
TIWTINKU. s. Ave acuatica del lago Titicaca del tamao de la paloma silvestre color
plomo con patas rojas delgadas y largas, anuncia la lluvia haciendo un ruido
parecido al sonido de su nombre.
TIWTIRI. s. Chorlito. Ave zancuda.
TIWULA s. Tio. Hermano del padre, hace referencia por lo sarcstico que puede ser.
TIWULA. s. Zorro animal mamfero que vive en el cerro en las cuevas.
TIXI. ms. Flaco, persona delgada.
TIXIA. l. Golpear, masacrar.
TIXIQTAA. l. Enflaquecer, adelgazar, enfermarse al extremo de quedar muy
delgado(a).
TIXIRI. s.Tambor.
TIXTI. s. Chicha de mani tostado y molido.
TIYALA. s. To (a) hermano (a) mayor del padre o la madre.
TIYAA s. Asiento de patas cortas.
56
TIYANKHARA s. La unin de la quijada con el crneo.
TU Y UA s. Nadar.
TUJI ms. Curioso, inquieto.
TUJTUKA s. Pecho.
TUJU s. Cobaya, Conejillo silvestre.
TUJU s. Topo.
TUKIYAA l. Apuntalar, apoyar, arrimar con un palo a la pared. TUKJAA l.
Depredar, derrotar, destrozar, consumir, devastar, arrasar. TUKJAA l.
Desperdiciar, malgastar, derrochar, despilfarrar, arruinar y aniquilar. TUKJAA l.
Terminar vendiendo, terminar repartiendo.
TUKKAYA ms. Finito. .
TUKSTIRI ml. Agotable, terminar lentamente.
TUKTAYA s. Flexin. Arunchir arunakax tukuyawinipuniwa.
TUKTAYAWI s. Conclusion, terminado, finalizado y hasta aqu fue.
TUKU ml. Termino final. Tukuyata, tukukama, lurata, taqjata, ukhakamaki.
T'UKU USU s. Epilepsia. Jaqir wal sarnaqkipan tisirayir usuwa.
TUKUCHA l. Concluido, terminado, acabado.
TUKUCHA s. Conclusin. .
TUKUKU ms. De poco juicio.
TUKUA l. Agotar, acabar.
TUKUATAKI s.Cons
57
/TH /
58
THAKUTAYIRI s.Brjula. .
THALAKIPAA l. Volver a sacudir alguna prenda.
THALAA l. Sacudir, agitar con violencia.
THALAA l. Sacudir. .
THALANTAA l. Compactar, poner uniformado sacudiendo de todos los lados
algn producto.
THALANUQAA l. Sacudir, desempolvar.
THALAQAA l. Sacudir, se puede sacudir la quinua, la ropa sucia.
THALARAA l. Desempolvar, quitar el polvo, limpiar.
THALARPAA l. Derramar basura por todo lugar.
THALIRI s. Curandero, persona que realize trabajos sacudiendo el cuerpo.
THALSUA l. Desempolvar, realizar de adentro hacia afuera.
THALTAA l. Batir, mover, agitar constantemente.
THALTHAPIRI s. Masajista
THAMAA l. Caminar con la ropa hasta los tobillos.
THAMIA l. Apaciguar. Dejar de llover, calmarse.
THAMUA s. Zapallo
THAMUA s. Lakayote, calabaza.
THANQA ms. Mucho en cantidad, demasiado.
THANQHA ms. Brusco, torpe, violento.
THANQHAA l. Abusar, exagerar, rrebasar e imponer.
THANTHA ms. Viejo, usado, harapo, andrajo.
THANTHALLI ms. Andrajoso.
THANTHAA ms. Gastado, emvejecido. .
THANTHANTAA l. Emvejecer, usar, desgastarlo.
THAPA ms. Liviano (a), delicado(a), que no tiene mucho peso.
THAPASIA s. Mandil
THAQAKIPAA l. Rebuscar, buscar un determinado lugar de bsqueda.
THAQA THAKHI s. Mtodo.
THAQAA l. Buscar, investigar y revisar.
THAQANIA l. Buscar, perseguir, investigar.
59
THAQHA LAPHI s. Fichaje, son hojas con datos de la persona y con caractersticas
individuales.
THAQHIRI s. Imvestigador, polica o alguien con conocimientos de imvestigacion.
THAQSUA l. Rebuscar, realizar la bsqueda minucisamente.
THAQSURI s. Imvestigador (a), persona elegida (a) con conocimientos minimos
sobre la bsqueda.
THAQTHAPI s. Rescate..
THAQTHAPIA l. Rescatar.
THARA s. Mujer mal vestida, es decir sin elegancia. .
THARA s. Ave del altiplano que aparece en bandadas y vuela junto en la poca de
viento.
THARAQIR SARAA s. Motonave
THARAQIRI s. Motor
THARPU s. Afrecho, cebada cernida o cascara.
THARSUA l. Deshierbar un cultivo.
THATHA s. Prenda ancha, Ropa ligera.
THATHAA l. Ladrar, Ladrido de los perros.
THATHANTAA l. Devorar, tragar rpido, comer bruscamente.
THATHANTAA s. Persona agresiva, pero que rie exaltada, persona muy
molesta.
THATHANTATA ms.Borracho, muy ebrio, persona que bebi exesivamente.
THATHAQAA ms. Mordedura de algn animal, puede ser de perro, gato,
serpiente u otro.
THATHAQAA l. Bajar la prenda de un derrepenteski.
THATHARASIA l. Quitarse la ropa de inmediato, quitarse de rrepente.
THATHARASIRI l. Desnudarse, hombre o mujer que se saca la ropa.
THATHARATA l. Desvestir, desnudar.
THATHARAYAA l. Desvestir a alguien ya sea varon o mujer.
THATHIRI ms. Comilon, persona que come mucho o exesivamente.
THATHSUA l. Desvestirse, votar la ropa.
THATHU PILI s. Ganso.
60
THATHUNA ms. Comilon, persona que como mucho, persona que come sin
medida.
THAWIA l. Revolver, escarbar con las patas en caso de los animales, escarbar
con algn objeto la chacra.
THAWIA l. Hablar con exeso sin dar explicacin.
THAWIYAA s.Rebuscar.
THAWJAA v. Desenrredar, desmenuzar, desparramar puede ser algo solido,
lquido.
THAWJIRI v. Esparcir, separar, desparramar.
THAXA s. Escremento de ovejas, llama, alpaca y conejo.
THAXAA v. Atrolpellar, acto realizado por un transporte.
THAXSI s. Cimiento, zocalo, base parte inferior de una pared de una casa o edificio.
THAXSINTANA s. Poner los cimientos, poner la base.
61
/T/
62
TALXATAA l. Arrojar, aventar algo sobre algo concreto.
TAMACHA s. Orin podrido, macerado, podrido.
TAMANTAA l. Hacer oliscar, hacer podrir.
TAMANTAA l. Fermentar, podrir, maserar. Pusqua.
TAMATA s. Orin podrido, lquido en estado de descomposicin, fermentado.
TAMPHAA ms. Despacio o de a poco, lentamente.
TAMPHULLI ms. Melenudo, chascoso.
TANIRI s. Elegida, persona escogida para una representacin determinada.
TANQHARASIA l. Tropezar, darse un tropezon involuntario y caer.
TANQTAA . Tropezarse involuntariamente.
TANTA s. Pan, masa sagrada elaborado de harina.
TANTA LURA UTA s. Panadera.
TANT UCHAA s. Panero.
TAPAA l. Andar apenas, caminar sin rumbo.
TAPHA s. Desabrido, sin sazn. TAPKATAA l.
Subir, trepar de arriba abajo. TAPNAQIRI s. Lento,
persona que camina muy lento. TAQA TAQA s.
Tema
TAQA s. Slaba. Tema.
TAQA ARU s. Lexema.
TAQA KAMACHI s. Artculo
TAQA l. Separar, partir, dividir, repartir.
TAQAA l. Dividir, separar.
TAQAA l. Reventar, denotar, explotar.
TAQAQAA l. Romper, destetar, apartar las crias del ganado de su madre.
TAQANUQAA l. Descomponer, dividir, repartir.
TAQANUQAA l. Repartir equitativamente, desmenuzar.
TAQAPACHA s. Estacion de ao, el final de cadad estacion.
TAQAQA s. Separata.
TAQAQATA ms. Desconcentrado.
TAQARAA l. Arrancar, despedazar de uno en uno.
63
TAQARIRI s. Cohetillo, objeto que revinta.
TAQWJA s. Regin
TAQAYAA l. Resquebrajar, rajar levemente la superficiel.
TAQHI ms. Sufrido, pobre, sin nada.
TAQHICHAA l. Empobrecer.
TAQHISIA l. Afligirse, sufrir, padecer.
TAQIRI s. Juez, ajusticiador, persona que soluciona conflictos.
TAQISIA ms. Triste, estar preocupado o angustiado.
TAQISIRI ms. alguien que sufre.
TQISIRI s. Moribundo, tanto en persona o animal.
TAQISITA ms. Preucupados.
TAQISITA ms. Angustiado.
TAQISIYAA l. Atormentar, causar dolor.
TAQISIYAA l. Martirizar, atormentar.
TAQJAA l. Demarcar, limitar, delimitar.
TAQJARAA l. Descomponer, fraccionar, dividir.
TAQMARKA s. Vecindad, un barrio con divisin de calles, manzano y familias.
TAQPANKA s. Boletn.
TQTAA l. Congelar.
TAQXAA s. Juzgar o dar sentencia.
TAQXAA s. Separarse, divorciarse.
TAQXAWAYAA l. Romper algo de manera involuntario, fraccionarlo sin
autorizacin.
TAQXAWAYAA l. Solucionar, dar resultados.
TARA ms. Insulto. TARWA s.
Lana. TARWARARA ms.
Lanudo(a). TAXLLI s. Medida
con la mano. TAXLLIA l.
Bofetear. TAXLLIRAA l.
Aplaudir.
TAXLLIRTAA l. Aclamar, aplaudir con las manos.
64
TAXMARA ms. Caprichoso, necio, testarudo.
TAXPI s. Patn, pata grande, casco grande.
TAXPIA l. Andar con cuidado.
TAXRA s. Tierra esteril, tierra seca, tierra virgen.
TAXSU QALA s. Jabn.
TAXSUA l. Lavar, accion de refregar algo.
TAXSURAPIA s. Realizar el lavado para alguien.
TAXSURAYAA l. Hacer lavar, alguien lo realiza la accin.
TAXSUSINTIKA s. Jabn .
TAXSUTA ms. Lavado limpiado.
TAXSUWI s. Lavandera.
TAXSUYAA l. Hacer lavar con alguien.
TAXULLA s. Panecillo de quinua de tamao regular.
TAXWIA v. Remover, revolver, desordenar.
TIJCHAA v. Jugar a las bolas impulsadas con el dedo.
TIJNAQAWI s. Atletismo.
TIJSUA l. Salir violentamente, correr sin rumbo.
TIJTJTIRI s. Reloj.
TIJU TIJU s. Saltamonte.
TIJU TIJU s. Salta montes.
TIJUA l. Correr, ir muy rpidamente.
TIJUNIA l. Correr del otro extremo a este extremo.
TIJUNTAA l. Correr hacia adentro.
TIJUNUQAA l. Corretear, correr de un lado para otro.
TIJURI s.Atleta.
TIJURI s. Atleta, persona o animal que corre.
TIKACHA s.Borla de lana de colores para sealar los animales.
TIKACHIRI s. Decorador (a), persona con vocacin, persona con dedicacin a este
arte.
65
/U/
66
UKJA ms. Categoria demostrativo, indicativo, indica entonces, en el mismo
momento.
UKJAKAMA s. Lmite.
UKJAMA ms. Asi, dejalo ah.
UKJAMT'AA s. Calificativo.
UKJANA ml. Ah, en ese lugar.
UKSA ml. Ese lado.
ULALA s. Variedad de cactus.
ULAQ JALJA s. Mencin, es el espacio donde divide.
ULAQA s. Carrera de uma de las
ULAQAA l. Parlamentar, hablar. .
ULINKATI s. Durazno, fruta carnosa y deliciosa.
ULLA s. Papa arenosa. Una de las variedades que existe.
ULLAA l. Leer, textos, fbulas, novelas, historias, etc.
ULLAA LAPHI s. Peridico que nos permite informar de manera escricta.
ULLA LAPHINAKUTA s. Hemeroteca, lugar de lectura
ULLARAPIA s. Lerselo para alguien.
ULLASIRI s. Lector, pequeo lector de mquinas cientficas.
ULLASKAA s. Estar leyendo.
ULLAWI s. Lectura espacio de concientizacin sobre la lectura.
ULLIRI s. Lector, persona que realiza lecturas con los parmetros requeridos.
ULLPA s. Refresco de caahua, delicioso alimento.
ULLUKU s. Papaliza, tubrculo feculento y comestible.
ULLUQIA l. Moverse, movilizarse, cantidad de persona que se mueven en el
mismo instante o en caso de los animales en montoneras, movimiento de
renacuajos, u otros animales.i
ULU s. Huevo menudo, huevo de los peces.
ULUPIKA s. Locoto, pequeo y picante de forma redonda.
UMA JALSU s. Vertiente. Fuente manantial.
UMA JAQI s. Marinero (a).
UMA JUJU s. Gaseosa.
67
UMA MULLUQU s.Tormenta de lluvia.
UMA s. Agua, lquido.
UMA THAKHICHA s. Va lacustre.
UMA CHALLXATAYASIA s. Bautismo.
UMA CHAMUA s.Bombilla. Juchuspacha chmua.
UMACHA s. Reques.
UMACHAQAYIRI s. Botagua.
UMACHAA s. Hacer aguanoso. Uma uma, umachaa.
UMAKATUQIRILARQA s. Canaleta.
UMALLA s. Cacique colla de la segunda mitad del siglo xv.
UMALLACHI ms. Aguanoso, con mucha agua.
UMA ALJIR UTA s. Cantinero.
UMA SARNAQIRI s. Marinero.
UMAA l. Beber agua o una bebida agradable.
UMANAKAT YATXATAWI s. Hidrografa. .
UMANAN TUYUA s. Va pluvial.
UMANIA l. Beber, compartir en un acontecimiento. Umjasia jan amuyuni tukua.
UMAN SARNAQIRI s. Barco que a diria trabaja en el mar trasladando turistas.
UMAJATA l. Tomar bebidas.
UMANQHU s.Pozo, perforacin vertical en la tierra.
UMA QULLA s.Tnico.
UMANTAA l. Beber, ingerir bebida.
UMAQAA l. Absorver, sorbear lquido.
UMARAA l. Accion de beber lquido tanto en personas como animales.
UMARAPIA s. Beber copa ajena.
UMARAQI s. Campo de trabajo comunitario.
UMASKAA s. Estar bebiendo.
UMASUYU s. Parcialidad de tierra con agua.
UMAT QHULT'AYAA s. De lquido a slido.
UMATA ms. Borracho, ebrio y embriagado.
UMATATAA s. Descongelar, derretir.
68
UMATATAWI s. Fundicin de algn metal.
UMATATAYAA l. Derretir.
UMATATAYAA l. Derretir de lo slido a lquido.
UMAWAYU s. Balde es un recipiente en el cual se traslada lquido.
UMAWI s. Espacio donde venden bebidas alcoholicas.
UMAYAA l. Tomar.
UMAYAWAYAA s.Insitar a la bebida. Sarkasina umtayawayaa.
UMIA s. Esmeralda, piedra fina preciosa de color verde. Suma chuxa qala.
UMIRI s. Bebedor, persona que se embotella o refugia en el licor por algn
problema que le aflige y cree tener solucin. Umiri jaqi, machir jaqi. /a.a Umantata
sarnaqiri.
UMJASIA l. Embriagarse. Umantasia, umakipasia.
UMJATA ms. Embriagado, borracho, ebrio.
UMJAYAA l. Dar de deber manera intencionada, dejarlo(a) ebrio.
UMKAYA s. Bebida agradable, bebida sana, cualquiera sea esta.
UMKAYA s. Tnico bebible, aceptable, curable.
UMQUA l. Manejar y mover en la boca.
UMTA UM CHURIR UTA Empresa de agua potable
UMTAA l. Tomar, beber un poco.
UMTAA UMA s. Agua potable.
UMUTU s. Enano, persona muy pequea.
UMXATAAKA s. Tragos.
UACHAA l. Mostrar, demostrar al pblico. UACHAYAA l.
Demostrar de manera intencionada. UACHAYANLAPHI s. Cartel,
espacio donde realiza el servicio militar. UACHTAWI s. Formato.
UACHTAYAA l. Demostrar.
UACHTAYAA s.Identificar
UACHTAYAA l. Fomentar.
69
/W/
WACHU s.Camelln.
WACHUKUYU s. Parte baja de el surco o camellon.
WACHUQA s. Adulterio, deshonesto, infiel.
WACHUQAA l. Fornicar, acto de infidelidad.
WACHURAA l. Abrir surcos, hacer hileras con las manos.
WAJA s. Papa u oca cocida en piedras o terrones caldeado.
WAJAA s. Cocer papas u oca en horno, piedras o terrones caldeados.
WAJANA l. Ladrar como perro, personas que hablan sin sentido.
WAJCHA s. Huerfano. Sin padre o sin madre.
WAXCHA WAWAN UTAPA s. Albergue
WAXCHA WAWAN UTAPAWA s. Horfanato
WAJI s. Bejuco, planta medicinal de tierras templadas, muy estimada en el
altiplano.
WAJWALLI s. Persona que termina rapidamente los recursos econmicos o
alimentcios teniendo harto.
WAJWALLI s. Producto que siendo harto es liviano y no pesa.
WAKA s. Faja, elaborada de tela para sujetar la parte delicada del cuerpo, es
decir se vendas, para la seoras de pollera es utilizada en la cintura para amarrar
sobre ella la pollera.
WAKA s. Dios tutelar masculino del lugar que moran en piedras antropomorfas.
WAKACHAA l. Paner fajas, franjear.
WAKAA l. Rodear envolver con faja.
WAKA s. Bovino significa vaca, toro.
WAKA NASA s. filmadora
WAKA UTA s. Establo
WAKA UYU s. Corral del ganado vacuno.
WAK'A s. Faja.
WAKAALA s. Comprador de vacas matarife.
WAKACHA s. Objeto de ceramica puede ser llenado de lquidos.
70
WAKALLI s. Misericordia, ser sensible, tener piedad por alguien.
WAKALLUQU s. Corazn del vovino, un rgano importante de la vaca.
WAKATAYA s. Hierba aromtica, se usa para condimentar las comida, crece en
lugares clidos.
WAKAWAKA s. Danza que se origin a fines de la colonia y a principios de la
repblica.
WAKHI ms. Malo(a).
WAKHU s. Esteril.
WAKHU s. Mujer varonil.
WAKHUA l. Contar, para contar el baco andino.
WAKHURI s. Contador (ra), persona entendida con las matemticas.
WAKHUTA s. Contado.
WAKI s. Comvenio de trabajo, para provecho en comn entre el propietario y el
cultivador de la tierra.
WAKICHAA l. Preparar, alistar, disponer algo para un fin.
WAKICHATA s. Disposicin.
WAKICHAWI s. Ceremonias
WAKICHAWI s. Proceso
71
WAKIA l. Dividir el trabajo, disponer de terreno y abono para sembrar ambos y
cosechan alternativamente los surcos.
WAKISCHT'AWI s. Preparacin.
WAKISIA l. Merecer.
WAKISIRI s. Importante, necesario, indispensable.
WAKISIRIPUNI ma. Principalmente.
WAKISISKIRI s. Util, favorable, necesario, que tiene mucho valor. Purisinkiri,
ustaskiri.
WAKISITA ms. Principal.
WAKISIWI s. Derecho.
WAKISIWI s. Precisin.
WAKISIYAA l. Amaar, componer alguna cosa.
WAKISIYAA l. Adecuar.
WAKISIYA l. Graduar.
WAKISKIR TAQA s. Materia.
WAKISKIRI s. Realizarse, debe realizar.
WAKISKIRI s. Importancia.
WAKISKIRI s. Necesidad.
WAKISKIRI s. Utilidad. .
WAKIYAWXATA ms. Organizacional.
WAKIYQULLQI s. Presupuesto.
WAKTA s. Programa.
WAKTAA l. Recaer, tocar el turno.
WAKTATA ms. Obligatorio.
WAKTAYAA l. Concretar.
WAKTAYAA l. Preparar, alistar..
WAKTAYAA l. Preparar. .
WAKTAYAWI s. Agenda.
WAKTAYAWI s. Programacin.
WAKTAYPANKA s. Agenda
WAKT'AYA s. Asignatura. .
72
WAKTHAPIYAA l. Estructurar.
WAKULLA s. Cntaro o tinaja de barro grande y pequeo.
WAKULLA YURU s. Tajo
WAKURA s. Gato silvestre, animal no domesticado.
WALAKIA l. Patalear, mover las extremidades.
WALANA ms. Obstinado, duro en obedecer.
WALAA l. Correr, muchos animales juntos.
WALARMA ma. Antes de ayer por la noche.
WALATA s. Bola hecha de nieve. Walata.
WALATA s. Ganzo silvestre andino, ave del Lago Titicaca es similar al pato, tiene
plumas blancas y negras, se alimenta de peces y de plantas acuticas. De dia esta
en el lago y de noche se duerme en los cerros del lago.
WALATA s. Variedad de llama o alpaca.
WALAYA s. Canasta semiplana y grande para recibir productos.
WALAYCHU ms. Jarandero, fiestero.
WALAYPU ma. Antes de ayer por la tarde.
WALI ASKI s. Impresindible. Importante y necesario.
WALI KI ms. Bien.
WALI SARAWI s. Coherencia
WALI s. Bueno. kuna lup'iwis lurawis suma askis ukawa.
WALICHAA l. Remediar, solucionar el dao o perjuicio, refaccionar.
WALICHIRI s. Remedio, curable, aconsejable.
WALIK SARAWI s.Normalidad
WALIKI ms. Regular.
WALIRAA s. Recuperacin.
WALIRAWI s. Recuperatorio.
WALIRAYAA l. Mejorar.
WALJ KHATATIRI s. Vibrante mltiple
WALJA ms. Mucho, en cantidad.
WALJA AMUYU ms. Pluralista.
W ALJA AMUYUN UANCHATA s.Polisemia
73
WALJA AMUYUNI s.Polisemia
WALJA AMUYUWI s. Polisemia.
WALJA JAKAWI s. Multicultural
WALJA LURAWI s.Sobreproduccin
WALJA s. Cantidad.
WALJA SARAWINAKA s.Multiplicidad
WALJA YAANAK UTJIRINIWA s.Riqueza
WALJA ma. Mucho.
74
/Y/
Y s. Instrumento. Y
JUTIRI l. Porvenir. Y
LANTI s. Repuesto. Y
MANQA s. Insumo.
Y SARAWI s. Jerarqua.
Y UTJAWI s. Dimensin.
Y UTJIRI s. Recurso.
YAAA l. Ordenar piedritas. Qalanak siqtayaa.
YAANI s. Que tiene el mayor grado posible de las cualidades requerido.
YAPNAQA s. Material.
YAAQAA l. Atacar, obedecer.
YAAQAA l. Estimar a una persona, dar importancia, tener respeto a alguien.
YACHTAWI s.Teatro.
YAKA YAKA s. Ave de los Andes con pico curveado.
YAKAYAKA s. Pjaro carpintero.
YAMASA ma. Adems.
YAMPU s. Barco, Uman tuynaqiri.
YAMPU s. Balsa de totora.
YAMPU l. Balsear, navegar en balsa.
YANA s. Criado, sirviente.
YANAK ACHUYIRI s. Productor es aquel que dedica mayor tiempo a la produccin.
YANAK ALJA UTA s. Casa comercial
YANAK ALJAATAKI s.Mercaderia
YANAK APANTAYIRI l. Importar
YANAK JAYTAA s. Aduana
YANAK WAYKATIRI s. Polea
YANAKA s.Cosas
YANAKA JAQINAKATAKI s.Recursos humanos
YNAKA s. Economa.
75
YNAKA s. Objeto.
YANAKAPANTAYAANAKA s. Importaciones
YANAKAPANTAYANIA s.Importancin
YANAKASA s.Patrimonio
YANAKHAR QULLQI APSUA s.Hipoteca
YANAKPURIA s.Aduana
YANAN ARU s. Sinonimos.
YANAP TANTA s. Coordinacin.
YANAP TANTAA l. Coordinar
YANAPA s. Accion de ayuda, efecto de ayudar.
YANAPA s. Aporte.
YANAPA s. Cooperacin.
YANAPAKU s. Que ayuda en las labores agrcolas a otro, este en pago puede darle
en especie.
YANAPAA l. Aportar.
YANAPAA l. Ayudar, colaborar, estar al servicio de los dems.
YANAPASIA l. Ayudarse, colaborarse mutuamente.
YANAPATA ms. Ayudado, colaborado, realizado para alguien.
YANAPAYAA l. Hacer que ayude, hacer que realice el trabajaba.
YANAPIRI s. Colaborador.
YANAPIRI s. Ayudante, el que ayuda, estar al servicio, colaborador.
YANAPIRI s. Auxiliar.
YANAPTAA l. Colaborar,
YANAPTAA l. Coadyuvar.
YANAPTAA l. Participar.
YANAPTAA s. Incluir.
YANAPTASIA s. Ayudarse de manera reciproca mutuamente.
YANAPTASIWI s.Cooperativo, lugar donde todos se colaboran en determinados
momentos.
YANAPTASIWI s. Participacin.
YANAPTAWI s. Beca.
76
YANAPTAWI s. Subsidio.
YANAPTIRI s. Colaborador, facilitador, solidario.
YANAPTIRI ms. Participante.
YANAPTIRI ms. Solidario, ria.
YANAPT'A s. Servicio.
YANAPT'AA s. Participacin. .
YANAPT'ASIWI s. Solidaridad.
YANARAA l. Ensayar, probar.
YANASIA l. Molestar, inquietar, burlarse.
YANATA s. Cosa probada, inventada.
YANIAWI s. Posesin.
YANIWI s. Pertinencia.
YANJASIA l. Hacer algunatravesura.
YANQHA l. Hechisar, hacer dao al prjimo.
YANQHA AULLA s. Estupefaciente.
YANQHA JAQI ms..
YANQHA QULLA s. Txico. Jan wali umawa,
YANQHACHA s. Violacin.
YANQHACHA s. Violencia.
YANQHACHAA l. hacer dao al prjimo. Usuchjaa/aa. Maynir yanqhachaa.
YANQHACHAYAA l. Permitir que uno haga mal a otro. Yanqhachayaa, ujasin
luraa.
YANQHASIA l. Tomar a mal, sentir aversin. Kulirasia, maynit jan wali parlaa.
YANQHTAWI s. Catstrofe. Jan walt'awin jikxatasiawa.
YANTA L. YANTAA. S. Prueba, tentacin. // l. Yanta, yantaa, utayaa.
YANTA MINKA s. Minuta.
YANTA QILLQA s. Monografa.
YANTA s. Oportunidad.
YANTA s. Piloto.
YANTA s. Tentativa.
77
YANTA YATICHAWI s. Prefacultativo.
YANTA UTA s. Laboratorio.
YANTAA. Evaluar
YANTAA. Experimentar
YANTAA v. Experimentar, probar, intentar.
YANTAUTA. Laboratorio
YANTASIA v. Probarse una prenda de vestir.
Yantawi Test
YANTAWI s. Examen de suficiencia.
YANTAA a. Experimentar.
YANT'AWI s. Taller.
YP LURAWI s. Eficiencia.
YP QILLQA.s. Caligrafa.
YPA Legal.
78
YAPINTAA v. Atar muy fuerte una cosa a otra.
YAPKATAA l. Aadir encima, sobreponer.
YAPKATIRI s. Persona que aumentando
YAPKAYA l. Aumentar constantemente.
YAPQATAA l. Aadirencima, sobreponer.
YAPTAA l. Adicionar, agregar, aumentar.
EN LOS SIGUIENTES CUADROS DEMOSTRAREMOS LOS PASOS DE LA
COMPOSICIN Y DERIVACIN DE UNA PALABRA EN AYMARA. PALABRAS
CON /T/
SUFIJOS
CREACIN
LEXEMA RAZ DERIVACIONAL COMPOSICIN
LEXICA
ES
TINKU (cae)
TUKU (termina)
.
TUKUA TUKU + /-A/ verbalizador TUNKU +A
(Terminar)
/-QA/
TUKUQAA TUKU+ intencionativo TUKU +QA +A
(Lograr terminar) /-A/ infinitivo
79
/-JA/determinativo TUK+JA+YA+A
TUKJAYAA TUK+ /-YA/ causativo
(Hacer que acabe) /-A/ infinitivo
TANTACH+
(reunin)
TANTACH+IRI +
TANTACHIRI JAQINAKA TANTACHIR + JAQI + NAKA
(consultoria) JAQI + NAKA
(Consultora)
TAMACH +
/-Na/locativo TUYU+NA
TUYUNAQA+ /-QA/asimilativo +QA+YI+RI+ W A
TUYUNAQ IRI (Profesor de /-YI/ causativo
natacin) /
/-RI/ agentivo
/-WA/ pasativo
80
PALABRAS CON /TH/
LEXEMA
RAZ SUFIJOS COMPOSICIN CREACIN
THRPA
(Enfria)
THALTA+
( objeto que bate)
THALTA+
THALTA TA /-TA/ resultante THALTA +TA
(batido)
THAQSU+
(busca)
THUQU+
(Baile)
81
THUQUA THUQU+ /-A/ THUQU+A
(Bailar) Verbalizador
THUSA
(saliba)
THAKI+
(camino)
THAKICHATA THAKI+ /-CHA/ THAK I+CHA+ TA
(camino) verbalizador
/-TA/
Asentivo
THAWJA
(Esparce)
THUTHA
(Polilla)
82
(Apolillado)
THURTA
(reforzado)
THURTA +YA+ A
THURTHA+YA+A THURTAYAA /-YA/ causativo
(Reforzar) (Reforzar) /-A/ infinitivo
83
PALABRAS CON /T/
SUFIJOS
CREACION
LEXEMA RAZ DEL LEXEMA DERIVACIONAL COMPOSICIN
LEXICA
ES
TIKHA (Adorno)
TIJU
(Corre)
TAXSU
(Lava)
TALPHA
(Plano)
84
TALP JA TALPJ+ /-A/ verbalizador TALPJA +A
(Aplanar)
TANQTA
(Tropieza)
TULLKHU
(torcelar)
TUKHA
(desnutrido)
85
TAQISI
(Sufre)
TAQJA
(separa)
86
PALABRAS CON /U/
SUFIJOS
COMPOSICI
LEXEMA RAZ DERIVACIONA CREACIN
N
LES
UMA (agua)
UMA
UAKIPA
(observa)
UA
(observar)
87
(mirar frecuentativo
detenidamente) /-WA/
localizador
/-YA/ causativo
/-A/ obligativo
/-NI/ traslocativo
/-SA/ ubicativo
/-WA/ afirmativo
UACHA
(indica)
UCHIKI
(mirar)
88
PALABRAS CON /W/
SUFIJO VERBAL
LEXEMA RAZ DEL LEXEMA CREACIN COMPOSICIN
DERIVACIONAL
WALIRA
(mejora)
WALLPANAK
WALLPANAKAN WALLPANAKAN AN + JACHA
JACHA UYW A +JACHA + UYW A UYW A
UTAPAW A UTAPAW A UTAPAW A
(Granja)
WALLAQI
(Hervir)
/-KIPA/ procedente
89
WALLAQKIPAYAASP WALLAQI+ /-A/ nominalizador WALLAQKI+PA+
AW A YA+a+SPA+W A
(debemos hacer hervir)
/-KIPA/ procedente
WALLAQKIPAYIRI WALLAQKIPAYIRI /-YI/ acusativo WALLAQ+KI+PA
(Encargado en hervir) /-IRI/ +YI+RI
nominalizador
90
PALABRAS CON /Y/
SUFIJO
CREACIN
RAZ COMPOSICIN LEXEMA VERBAL
LEXICA
DERIVACIONAL
91
YATICHSUA +M + M KHUSKHATA M KHUSKHAT
KHUSKHATA + YATICHSUA YATICHSUA
TAQPACHANIRU TAQPACHANIRU TAQPACHANIRU
(Cuartel)
92
4.2.2 SEGUNDA FASE
En algunos casos se nota que tambin como hablantes del aymara nos falta
conocer nuestra propia lengua tenemos un lxico limitado, ya que existe mucha
variacin dialectal, tropezamos con la poca fluidez en la expresin oral que
debemos tomarlo en cuenta para que nuestra lengua no se vaya perdiendo es
ms al contrario debe expandirse, difundirse ms alla.
En esta segunda parte del trabajo luego de revizar, ordenar por orden alfabtico,
analizar las palaras cada una de ellas pertenecen a una categora gramatical,
tenemos en la lengua aymara: Nombre, pronombre, verbo, adjetivo, adverbio,
preposicin, conjuncin, Interjeccin y artculo. Se puso las abreviaturas a cada
palabra y se empez a escribir en aymar el concepto de cada palabra guindonos
por un diccionario en castellano para no salir del concepto, tomando en cuenta que
la lengua aymara muchas veces recurre a sonidos onomatopyicos y en algunos
casos tambin recurre a formas de actuar para dar el significado ms cercano. Y en
el caso de los sinnimos se pus dos barras // para separar del concepto en
aymara.
93
Ejemplo:
CANTIDAD DE
HORAS DE
MES DETALLE HOJAS
TRABAJO
PRODUCCIN
Marzo Revisin de 8 horas por da. 4 hojas de
Abril nuevos trminos 12 semanas de produccin por da.
Mayo incorporados al trabajo.
diccionario bilinge
aymara-castellano
Aqu se muestra los grafemas t, th, t, u, w, y. Con los que se trabajo las entradas
con sus propios conceptos, de esta manera contribuir al Diccionario Bilinge
Aymara- Castellano:
94
/T/
TAKAPA s.Faja de color negro usada por las mujeres. Chiyar phajawa pullira
chinxataataki wali kara jan jalaqtaapataki. //a.a Kiruntaataki.
TAKAPI s. Estanque, agua estanqada en un hoyo profundo. Jacha uman phuchu.
// Jachpacha uma imaa.
TAKI s. Patada, golpe con el pie o con la pata de um animal. Kayumpi takia, //
Uywanakax kayupampi katuqaa akatjamata usuchasiriwa.
TAKICHAA l. Pisar sobre algo. Jaqix kayumpiwa takichi, pampachaa aksata
khursaru takichaa m khuskhata takichtaa, jaqix patanakanxa chuuchasiatakix
kayumpiwa nayraqata takichapxi. //a.a Takiraa
TAKIA l. Pisar, poner el pie sobre algo. Kayumpi takia, jaqix taqjatiwa kayumpi
pataxata
TAKICHAA l. Zapatear, persona que hace rudo con los pies. Jaqix thuqtasinxa
paypach kayu aynaqixa. //a.a Takichtaa, paypacha kayu thuqtayaawa uraqi
chjuyaa.
TAKINTAA l. Dar golpe con los pies, recibir patadas de un animal. Akatjamat kulirat
my takintaa mayniru, khitiya jakankchi masipa, warmipa. Wawapa jan ukaxa
uywapa //a.a Taqi chamampi jaqiru, uywaru takintaa usuchjakama.
TAKSUA l. Apretar, aplanar el suelo. Jaqix laqa taksupxi iqi luraataki
pirqantaataki.
TAKTAA s. Huellas que deja el hombre al pisar y el animal al caminar. Jaqix
taktatapa jaytawayi uywanakana taktawipa jaytawayi sarnaqkasina.
TAKTATA s. Huella de una persona o animal que dejo en el lugar. Jaqix taktapwa
jaytawatayna ukaw ujasixa, uywanakan kayu taktatapawa qhananki ukham
chimputawa jaqix amparampi kayumpiwa, sartawipa chimptawayi.
TAKU s. Tierra roja que se usa para marcar ganado, arcilla limontica. Wila laqa
akax takut utatawa uywanak chimpuatakiwa wali khusu wakiyatawa
ustaapataki.
95
TAKUA l. Marcar con (taku) el ganado. Aka takuxa wakar chimpuatakiwa janiw
ratuki chhaqkiti jukat jukat chhaqiriwa.
TAKUYLLA s. Siglo XIV. Oriundo de la nacin aymara; se dice que administro
Sabiamente, asesorado por los amautas. Conquisto las tierras del Pacifico y trajo
consigo a los urus y los ubico en las riberas de los lagos y ros.Con la muerte de
takuylla- dice la tradicin- vino la decadencia de la nacin aymara. s. Aymar markan
yuriwipa yatiri, nayra achachilanakasan amuytawinakap istayiri.
TAKXATAA l.Embestir violentamente algo en movimiento a alguien, atropellar.
Akatjamat takxataawa jaqiru, uywaru sarnaqkiriru.
TALA s.Tira de cuero u otra materia semejante, parte plana y ancha de la honda.
Talaxa waka lipichit lurata m jacha piyani talphawa juchuspacha. //a.a Quraw
taypi, akax uywanakar Qurawiatakiwa muruquki awatiawa uywaru.
TALANKI s. Campana, Objeto de metal que irradia lejos su sonido. Unkall qalat
liq' sutawa talank talank siwa tatin utapana chijuxa wali jayaru, aka istasinxa jaqi
jankakiwa aywthapipxi, tantachasipxi quchuataki parlakipasiataki taqinina
yatipxaapataki.
TAMA TANTACHATA s. Citas, reuniones que realizan con fecha y hora. Aka tama
tantachataxa amtapxiwa kunawrasanisa, kawkinanisa, khitinakampisa, jall ukhamaw
amtawinakaruwa tantachawinja puripxi amuykipapxiwa taqini aka tama tantachata
uttawina. //a.a Jacha tantachawi.
TAMA ARUNAKTAQA s. Prrafo que contiene varias oraciones. Akax jacha qutu
arunaka qillqatawa, akanaktwa tama arunaktaqxa mistuxa. Pankanakana qillqatawa
taqinitaki khitinatix ulla munapxixa askispawa wal yatiqaspa, amuykipaspawa
jupapachpataki.
97
TAMA s. Equipo donde componen varias personas que llevan un nombre que los
caracteriza. Aka tamaxa walja jaqiniwa, m sutiniwa. Aka qutu satarakiwa
anatawinakan utjixa waljanipxiwa chachanaka warminaka wawanka akankapxi wali
uxupxi anatasina.
TAMA s. Grupo de aves que vuelan juntas en manadas y rebao. Uywax tam
tamawa sarnaqixa chhaqapxix ukhax wali jacharapxi, tijnaqapxi tamar jikikama
ukhamaruwa yatitapxiwa, ukham ananaqatawa sapuru.
TAMA s. Conjunto o grupo unido. Qutu Jaqinakax khirkhiatakix tama tamaw
uttayasipxi quchuataki mayjaruwa tantachasipxi.//a.a Qutuchasia, jaqix
aywthapiwa sapakuti khirkhiataki taqiniwa puriapa.
TAMA s.Tropa, Conjunto de danzarines. Walja thuqurinaka taqi kast
thuqunakampiwa kusistasipxi taqinisa m samikiwa isipaxa, thuqutapasa mayakiwa
jiwakiw utirinakatakixa.
TAMA TAMA s. Sub conjunto. Jach'a tamax wasa tamamp qutuchatawa, akax
jiska tamawa wakichata mayninakaru arkirinakapawa.
TAMA THUQHU s. Fraternidad. Jisk tama thuqirinakaw qutuchasipxi thuquataki
jall ukhamtwa qallantapxi thuqunakaxa kast kastawa.
TAMA YATXATA s. Multidisciplinario (ria). Kast kast yatiqawiwa aka tamaxa
yatxatata arsurinakawa. //a.a Sapa yatiqawitxa mayakiw utayasi akaxa
piqinchiriwa jacha tamapatxa jila yatiriwa ukatwa nayra saranti.
TAMACHA s. Asociacin. Aka tamachax alluxa jaqiniwa mayaw jilirjama
uttayatawa, ukax nayra sarantirixa jaqipasti qhipapa arkiriwa.
TAMACHAA l. Unir, asociar para un fin. Jaqinakaruxa mayachaawa m amtawi
piqinchaataki taqiniru Anthapia.// a.a Mayachthapia, taqpacha jaqinakaru.
TAMACHAWI s. Organizacin. Mayachtata aknirinakaxa mayaki arsupxiri. // a.a M
amtawinikiwa janiw maynis qhiparkaspati taqiniwa yanaptasipxi.
TAMACHKATAA s. Inclusin. M jach'a tamar maytayatawa, jisk'a tamax tamar
tamachatawa.// a.a Irpantata, anantatawa, mantayata jaqirusa uywarusa kipkakiwa
TAMAJAQI s. Miembro del grupo familiar. Aka jaqix tamankiriwa janiw asxarkiti
parlaa masinakapampi. // a.a Arxatiriniwa jaqipata janiw sapak ujkaspati.
98
TAMALU s. Maiz blanco de granos grandes. Jacha janqu tunquwa aka tamalu
manqaawa askiwa janchisataki.
TAMAA s. Ser, pertenecer a un equipo.Jaqitakix tamaax kusawa ukar mantixa
khitimpisa utasiwa ukhamawa chachasa warmisa masipxa thaqapuniwa. //a.a
Tamar mantata.
TAMPU s. Espacio donde se vende productos. Muxsa jasa manqn alja chaqa,
akanxa jasa juyranaka janchitakix wali askiwa taqiniwa alasiri sarapxi.
TAMTAA l. Prestar en especie. Yanak m jaqiru maytaa ukaruwa sutichata
tamtaa akaxa kutiyaawa kunapachkamaya amtatachi churxaawa jan armasisina.
TAMUA s. Calabaza, zapallo. Qillu Sapallu tamua sutiniwa, aka phayaatakiwa
suma qilluwa manqaxa qhatixa wali jasakiwa lakataki.
TAMURAYA s. Abeja insecto que produce miel y cera. Musqa luriri
chhichhillanqha, chiyar killu phatankitani chhillankhawa juntu manqhanakana
jakiriwa.
TAA s. Estatura, Talla, porte grande. Jacha taawa jaqi taypina utjixa, jacha jaqi,
jiska jaqisitu ukham sutichapxi. // a.a Tansha, Lawti jach jaqinakaruw ukham
saphi.
TAA s.Parte central donde se coloca la piedra en la honda. Qurawan chika
chikapa qala uskua.//a.a Quraw taypi.
TAARI s. Pezua de rumiantes. Uywanakan sillunakapax taari sutichatawa
jachatapata sarnaqkasiawa pakisixa janiw khuchuqajamakiti.
TANIA l.Desamarrarse, soltarse. Taykanakaxa kirurapxiwa qipichu
wawanakaparuxa tanisiataki. //a.a.Watartasia, muchartasia.
TANKA s. Sombrero. Piqir asxatasia warminakan asxatasiapa. //a.a Piqi tuxlu.
99
TANKANA s.Sombrero antiguo de paja. Piqir asxatasia lupita chiwichasiriwa
jichhut luratawa janiw jathikiti piqitakixa.
TANKARA s.Sombrero que antiguamente era tejido sin ala y en forma de tubo.//
Nayra pitat asxatasia lupita jarkaqiriwa.
TANQA TANQA s. Escarabajo. Tanqa tanqa. // a.a. Jama tanqa. Pampanakana
sarnaqiriwa.
TANQAA l.Empujar de manera intencional. Nukhunaqaa.//a.a Jaqi taypina
nukhurantaa. //a.a Tinkunaqaa, lanktasa lanktasa sarnaqaa.
TANQAATAKI s. Parachoques. Nayrajankiri uskutawa tuwaqaataki jan
thuxintasiapataki. // a.a Khuchinasa, kaaskunakaw akan uskutaxa.
TANSA ms.Talla, tamao y porte. Kuna tansachiya jiska jacha tansanakawa jaqi
taypina utji. //a.a Kawkchasa, kawkchpachasa uka yatxataatakiwa.
TANTA s. Cabello enrredado. ikut yaythapita. // a.a Chaskaptata, Pixtuntata.
TANTA MAYIWI s. Pliego. Tantachasiw taypina kunti wakisixa mayiawa taqinitaki
askiapawa kunaya mayitachi amtawinxa
100
TANTACHASIWI s. Asamblea, lugar donde se realiza la reunin. Akax m uttwiwa
utjixa tantachasiataki sapakuti ukawjitaxa jupanakakiwa sarapxaspa. // a.a
Aywthapichaqa.
TANTACHAWI QILLQA s. Acta, deciciones acordadas redactadas en un escrito y
firmado en la asamblea. Amtawinaka pankar qillqata taqpacha arsutanaka jan
mayani qillqatawa tukuyaparuxa taqpacha tantachasirinakaxa rixintawapxiwa
ukuruna amtawinaka.
TANTACHAWI s.Tertulia, reunin, asociacin y Conglomeracion. Jaqi tantachatawa,
Walja jaqi puriranipxi aka quchuataki, taqini aruskipasiataki. //a.a alluxaniwa
tantachasipxi.
TANTACHAWI s. Organismo. Jacha amuykipirinaka, jilir markachirinakax akxa
piqinchixa, walja tantachasirinakaru parlakipaataki.
TANTACHAWIN ARUPA s. Sociolecto. Yaqha taman arupawa. // a.a Mayni markan
yaqha arsuwipa, sapa markanxa mayjawa lupianakapaxa ukatwa jurnalasa urasax
parlapxi m atawiru puriataki taqpacha piqinkirinaka.
TANTAA l. Ahorrar, reunir de a poco. Jaqixa jukat jukat walja qullqi tantachaspa,
imasispa. //a.a Jukuchaa.
TANTHAPIA s. Congregar a varias personas.Taqiniru anthapia mayat mayat
jutayaa qua arumpi parlaawa anthapiataki.
101
TANTIYU KAASKU s. Trufi. Jiska awtu akarux pusi jaqikiw manti, akax
phisnakiwa sarantixa jiskatapata ratukiwa utamarusa puriyiristamxa.
TANTIYU ms. Mediano (na). Akax chikankiriwa, akax janiw jachakisa ni jiskakisa
tantiyukiway sapxiwa jaqinakaxa.
TANTTHAPIA l.Congregar cosas, Organizacin de personas. Jaqinak
uttayaawa, jalja tamanakaw tantthapiax taqichaqata jutapxaapawa. // a.a
Alluxthapia, aywthapia mayawjitaru.
TANYKA ARU s. Lengua materna. Nayra yatiqat laxrawa, jiskatpacha arsut
laxrawa. //a.a Nayrir yatiqat laxra.
TAPA s. Huella del pez en el agua. Tiwi challwa thaki.
TAPA s. Nido elaborado dentro la olla para cocinar al vapor conservando sus
vitaminas. Phuku manqhan tapacha. //a.a. Manqa phututiyaa qhatiapataki.
Suma puxsaw qhatixa uma pataruwa uskuaxa.
TAPA s. Nido de las aves para poner huevo. Jamachin kawna tapapawa
kanwaa tapapawa suma pitatawa kayupampi.
TAPACHAA s.Nido de paja construido por las aves. Jamachinakapan tapachawa
kanwaapataki janiw pampar kanwkaspati pakisispawa.
TAPACHAA l. Preparar un nido dentro de la olla para cocinar al vapor.
Tapachaa jichhut luraawa, qua jichhut tapacha wakichatawa.
TAPACHUYMUSU s. Neumocosiosis. Aka jaqin chuyma usupawa. // Phusux chuyma
satawa.
TAPARAKU s. Mariposa nocturna. Chiyar jacha pillpintu, chumphi jacha pilpintu,
arum jalnaqiri pillpintu.//a.a Alma qipi pilpintu.
TAPATIRA s. Molde de queso un cesto plano trenzado de paja elaboracin. Akax
kisu atatakiwa muruqu jichhuta luratawa. //a.a Istira jichhut phalata luraawa
kara kanaawa.
Tapira s. Moldes de paja. Akanakax jichhu phalat luratawa umampiwa chachxataa
jan waataapataki pakisispawa.
TAQA ARSU s. Verso. Jiska jiska aru qilqata ukax taqa aruwa munat jaqitakiwa
qillqata suma arunakampi, qua arunakampiwa qillqata taqi chuymampi.
102
TAQA ARU s. Lexema. Tayka arut t'aqanakapawa, m jacha aruruw tukuyixa. //
a.a Saphi aru sutichatawa ukharuwa qillqaskakiawa.
TAQANAA l. Hacer pared doble de piedra. Thuru pirqa qalat lurata jan
liwiqtaapataki anqajaru qhipajaruwa lurapxiritayna jichhakamasa utjaskiwa ukham
utanakaxa jan tinkurjamawa wiayataki luratawa.
TAQANAA l. Empedrar, Adoquinar. Jaqixa qalanak sukantixa mayat mayat
thakiruxa wali karakiwa amparampixa lurapxixa jichha thakhinakxa qumaapataki
janiw laqajiti.
103
TAQIN AMTAPA s. Democracia. M markan markachirinakapan aski
amuythapiwinakapawa. // a.a Alluxa alluxan amtawinakapawa sapa mayniwa
amuykipixa ukatawa chhijlliri sarpxi.
TAQI CHUYMA s.Persona conciente. Una madre cuida a su beb de todo corazn
sin lmite de tiempo. Taqi chuymampiwa taykaxa wawaparu uywasixa. //a.a Sumtaqi
chuymampi, qua chuymampi qhipapa nayrapa arkixa.
TAQI YNI s. Privilegio, persona que llama la atencin o que tiene alguna ventaja
diferente. Aka jaqixa kunaymaan ynixa istayasiataki, utayasiataki taqinimpi.
TAQI YATILA s. Convencional, pacto entre naciones, organismos o individuos.
Kawkiripasa walikiwa markachirinakataki taqpacha markanakataki. //a.a
Khuskhaki, kawkiritakisa askiapawa.
TAQIKUN MUNIRI ms. Persona que esta llena de vcios. Aka jaqix taqikun muniriwa
kunanaks mayiskakiwa janiwa amukikaspati ukhamar yatitawa. //a.a Munaani aka
jaqix kunti munixa jikikama churkhisixa.
TAQIMANA ms. Variada (do), diferente. Kunaymanaw kast kastawa utjixa akanxa.
//a.a May mayawa utjix akachaqanxa kawkirxay juma axllischisma.
TAQIN AMTATA s. Democrtico todos por igual. Sapa mayniw arsusiapa kunay
jupataki walichi jall ukham taqin amtatarupawa jilir marka apnaqirixa
amuykipaapaxa taqinitaki kunas luraa wakisixa taqinitaki suma
qamapxaapataki.// a.a Taqiniru istaa lupianakapa, amuykipanakapa.
TAQIN UTATA s. Personaje importante donde todos lo conocen. M jaqi taqinin
utata kawkirusa sarixa jaqinakax jumpupxiwa ukataataki wali katuqatawa
markachirinakampi.
TAQINI ma. Todos(as), nadie puede quedarse o realizar algo. Akanxa taqiniwa jan
maya jiltayasiawa. // a.a Taqpacha jan mayani.
T'AQIRI s. Tribunal. Akanxa ajllita jaqiw arsuni mayni jaqinakax istaapawa.
TAQPACHA ms. Global. Ma khuskhata. // a.a Tiyamata. // Jan mayani.
TAQPACHAPUNI s. Totalidad, Unnime. Jan mayani.
TAQPACHATA ms. Globalizado. Akanxa saawa taqpachata parlaasawa mayar
tukutawa. //a.a Tanthapita, akax mayaru tukutawa taqpacha markanakaxa.
104
TAQPACHATA ms. En general se trata de todos. Mayakiasawa jiwasaxa
taqpachani. //a.a Mayakiapawa, M khuskhata qallantaawa amuykipapxaapataki
m aruniataki taqini.
TAQTA s. Rasgo algo que le carateriza o hace que sobresalga. Jisk' a
qillqt'atapawa ujasiski ukaw mayjachixa. //a.a Ustayiriwa, akax qhanaru ustixa.
TARA s. Dos objetos o productos agricolas unidos por dos cabezas en un solo
cuerpo. //a.a Pa juyra jikthapita, apthapita mayaru.
TARA s. Vegetal en vaina que emplean para curtir y teir. Laqax tiiatakiwa isinaka
tisuatakiwa akax taraxa umampi wallxtayaawa ukaruwa isi uskuaxa suma
saminiapataki machaqar untataapawa uka isixa.
TARAPACHA s. Dos patadas unidas. Jaqix p kayu apthapitawa yuripxi jiltapxi
ukhaxa amparapampiwa sarnaqapxi sutunaqiwa, uywanakax ukhamaw urasax
wawachasipxi. //a.a Sutu jaqi akhamaw sutichatawa.
TARAWTAA l. Atar las patas delanteras a los animales cuadrpedos.
Uywanakarux jan jalnaqaapatakix nayrax kayuparux tarawtaa. //a.a Maniyjaa,
chinuntaa, paypacha kayu jan yapunakat lunthataapataki ukham lurapxixa.
TARAXCHI s. Pajarillo no mayor que el hornero, que se aduea del nido ajeno.
Jiskpach jamachi taraxchi sutiniwa yaqha jamachinakan tapachapa katuntasiriwa.
TARI s. Aguayo tejido de varios colores para llevar fiambre o coca. Aka tarixa walja
saminakampi sawutawa manqa chinuatakiwa, kuka lapxi apaatakiwa.
TARILLA s.Telar mediano tejido de colores con adorno en las esquinas sirve para
llevar coca o dinero. Akax tantiyu sawutawa wali saminakaniwa qullqi chinuatakiwa,
manqa chinuatakiwa. //a.a Qalu awayu, qullqi chinu tari ukham sutichatawa.
TARIP QILLQA s. Memoria es aquella que almacena mayor informacin. Jacha aru
naka, qillqatanaka imiriwa tarip qillqa sutiniwa. //a.a Allux sawinak imaatakiwa,
akanxa qillqatanak, ujaanaka imiatakiwa.
TARIPAA l. Enjusticiar es juzgar o sentenciar. Jaqix taripaawa lunthatanakaru
siwa chamak utaru llawintaawa janwiltata ynaapataki kijantaaw arsuyakama.
TARIPAA l. Examinar, averiguar delitos y ajustar. Jaqix nayraqata uakipiwa
kunanisa ukharux jiskhiqaa kamachisa, qhananchaatki.
TARIPATA ms. Jurdico. Leyes que regulan las relaciones entre ciudadanos y el
105
derecho en general. Aka taripatax yanapiwa jaqinakaru suma sarantaapataki jan
chaxwapxaapataki maynis maynimpi.
TARIPIRI s. Juez, autoridad encargada de juzgar. Aknirixa jilir arxatiriwa juchan
jaqirux suma arsuyixa arxataataki janikax pampachaataki. //a.a Jilirin jilirip
arxatiriwa jupawa sanix kunjamarusa tukuyani.
TARKU s. Clavcula es uno de los largos que van al hombro. Akax kallachi
jakankiwa jachpach chakhawa ampar chakha katuxa.
TARMA ms. Lento, pesado y perezoso al obrar. Kh jaqix lawi tarmaw sarnaqixa
wali jathi, wali jayra jan kuna lurirjama. //a.a Tapanaqiri, tptiri jaqi.
TARPA ms. Inteligente una persona muy preparada. Aka jaqixa wali chikhiwa,
sapuruw pankanak ullaski jukampi yatiqaataki.
TARQA s. Instrumento musical de viento hecho de madera especial y el sonido se
toca de acuerdo a la poca. Lawat lurat phusaa wali amtataw tarqaxa
patanakanxa warminakax tuyukiw thuqtapxiri chachanakax tarqanak phusapxiri
yaqha wankaranakampi wali kukisipxiri.
TARU s. Baera hecha de arcilla con boca ancha para ordear leche. Jacha lamana
utata waka millki chawuatakiwa, akax iqit luratawa jacha lakaniwa wakauu
mantkiri.
TARU s. Cuarta parte la medida de matemticas. Aka Pusichjata jakhuwa nayrata
akham jichhakamaw apnaqtanxa m maya juyranaka alasiataki. //a.a Pusir chaqa
TARUCHJAA l.Partir, descuartizar, cortajear. Aychaxa taruchjaawa jiskarkama
khuchjaa. //a.a Khuhunuqaa yaparu luraawa.
TARUJA s.Venado especie de ciervo de America del sur. Aka uywanakax taruxa
sutiniwa waxran uywanakawa. //a.a Chumi uywa, wakham utata, waxrani jayan
qamiri.
TARWI s. Lupino, altramuz planta luguminosa comestible. Maqaa laphi.
TASA s. Contribucion de las comunidades al tesoro general de la nacin en calidad
de impuesto. Akax qullqi churaawa utasata, thakinaka alkaltia uka qullqimpi
askichixa suma jakapxaapataki.
106
TASKAA l. Gobernar, administrar y dirigir. Jaqix markapar arxayiwa kunjamasa
luraax, khitinakax lurapxani, khitis piqinchani, apnaqani markanakaru. //a.a
Apnaqiri, uchukia, nayra sarantiri.
TASKIRI s. Gobernador, que gobierna. Jaqitaypit chimputa. // a.a. Jaqin waytata. //
Jaqitaki sarnaqiri.
TATA s. Padre, seor y don. Aunkix, tata, tiyu. //a.a Amuytan tata, chuymani tata,
jacha tiyu.
TATAKU s. Papa elegido en el sacerdotes. Taqinin awkisa, alluxa tatakuranakaw
ajllipxi
TATAKURA s. Cura. Sacerdote, cristiano. Tatakura ukham sutiniwa tatitun arupa
arkiriwa. //a.a, Jaqix janqut isintatawa, tatitun arupa qhanachiriwa sarixa.
TATALA s. Personaje central de la danza llamerada. Llamiru thuquwiwa chikachikan
thuquri jaqiwa, sapaki thuquriwa.
TATALA s.Seor persona de respeto, seorito, voz de cario o de prevencin.
Jacha tata, tataku. //a.a jilitat awki, chuymani awki.
TATITU s. El seor, Jesucristo. Alax pachankiri tatitu jiwasar jakan churistu sapuru
yuspagara tata saaxa willtata sartaskta ikijata chachaxampi wawanakajampi
qamarta.
TATITUN PANKAPA s. Bblia sagraga escritura del nuevo y antiguo
testamento.Akanxa qillqatawa tatitun arupa, suma chiqap thakhi uastayistu jupar
arkaataki.
TATITUR QHACHWAN UTA s. Iglesia es donde escuhas la palavra de nuestro seor.
Akax tatitur yupaycha utawa, akanxa jaqix tantachasipxixa yupaychaataki,
quchuataki.
TAWA s. Tejido muy ralo. Llaja pitataruwa tawawa sapxiwa, sinti llaja pitatawa. //a.a
Kanta Kant, llaja pitata.
TAWANTINSUYU s. Los cuatro distritos del imperio incaico, Chinchasuyu, Antisuyu,
Qullasuyu y kuntisuyu; con su capital cuzco. Pusi markanak qhanachata, khaysa
piruw tuq markankiwa.
TAWAQU s. Joven soltera sin compromiso, adolecente. Imill wawa, tawaqtata jan
chachani sapitaki chaxwa chuymaniwa.
107
TAWARTILLU s. Viruela, una enfermedad momentnea. Akax mistuxa wila chimi
janchirux, ukatwa ajanuru mistunija.
TAWAYIA l. Nadar en el agua. Uman jakiri uywanakax wal tawayia yatipxi.
TAWAYLLAA s. Danza comunitaria de desgrane de quinua o caahua con cantos
de hombres y mujeres en las tardes o noche. Jupha thuquwa, warminakaw
chachanakampi jupha taypin thuqupxi niya jaypu tuquru qallantapxiri.
TAWQA l.Poner, acomodar, ordenar cosas unas sobre otras. Yanaka uskua
mayat mayat tawqantaa. //a.a Apxataa, sukxataa mayat mayat apxataawa.
TAWQA UTA s. Edificio que tiene depatamentos u oficinas. Patxar patxar
utanakaniwa, akanxa walja jaqinakaw utjapxi. //a.a Patxar patxar lurat utawa.
TAWQAQAA l. Acomodar el desorden, reordenar uno lugar a otro. Apaqasina
willltata sukataa, mayat mayat tawqaqaa ukharuwa apkataxa sukkatawa .
TAWRI s. Cereal nutritivo redondo contiene bastante calcio.Akax tunqur utatawa,
chulluchasina manqaawa khusu manqawa chakhataki qullawa.
TAWTISKU s. Ratero, ladrn que urta cosas de valor. Jaqixa tawtiskur utatawa
khitinakatix lunthatasipxi, maynina yanakap imantiri ukanakaw jacha amparani
//a.a. Amparan jaqiwa
TAWUA s. Remar lentamente la balsa con la mano en el agua. Jaqix quta thiya
jakirinakax sumwa lawampi tawua yatipxpacha. // a.a Phulluqia.
TAWUA l. Nadar es un ejercicio que relaja el cuerpo. Jaqixa tawuqia yaqhipax
sum yatixa, phuyuni uywanakax tawupxiwa umanxa. //a.a Tuyua, tuytaa
TAXI JAQI ms. Flaco desnutrido, persona mal alimentado. Aka jaqixa sin taxiwa,
janiw manqaskpachati. //a.a Tuxu jaqi, Chakhi jaqi, lawar utata jaqi.
TAXJAA l. Rajar objetos de cermica, vidrio.Aka yanakax liqitax taxjaaw
munxi, chijuwa siramikax, qhispillusa janiwa taxjaati ukawjaxa piyaniwa.
TAXMAA l. Empujar a alguien. Yaqhar akatjamt nuktaa taxmaa jan
amuytkasina jaqi jutaskipana. //a.a Nukkataa akatjamata yanaawa.
TAXTAA l. Usar una prenda hasta emvejecer. Mayamp mayamp uskusisin
mirqintaa, taxtaa. // a.a Thantharaa, janquraa ukhamaruwa isi sinti taxsutax
purixa.
108
TAYKA s.Madre, mujer que ha tenido hijos y anciana. Awiltat warmi ukham
uatawa walja wawanitapata. //a.a Chuymani tayka, awiltata tayka.
TAYKA YATI UTA s. Centro donde aprenden habilidades o manualidades las
mujeres. M uta taykanakan yatiqaapati: manta kanaa, pullira chukua,
manqhanchanaka chukua.
TAYKA s. Madre es persona abnegada que va siempre protegiendo a sus hijos y
su familia. Aka taykaxa wawanakapa sapurux ujixa, aka taykaxa jan qarkiti wawpar
ujanxa janchipawa ukatwa jiwakamawa qhipa nayra wawapar arkanixa.
TAYKALI s. Anciana, delicada por la vejes.Qarit warmi. // a.a Chuymani warmi,
awicha.
TAYKAWI s. Maternidad espacio donde da a luz la mujer. Wawachasi utawa,
akaxa walja wawanakaw sapuru yurixa yuqall wawa, imll wawa asukitunakax
jacharapxixa. //a.a Ususia uta, Wawachasi uta.
TAYKCHI s. Suegra es la madre adoptiva de la nuera. Tullqan taykapaxa taykchi
sutichatawa. //a.a Yuxchan taykapa.
TAYKCHIMASI s. Consuegras son: la madre del novio y la novia Mama masi.
Akanxa paypacha taykawa chachan taykapa, warmin taykapa taykchimasiwa
ukham sutichatawa. //a.a Kumagri. suyramasi.
TAYNA s. Hijo o hija mayor entre ambos hermanos.Yuqat imillat jilir wawa paniwa
kipakiki jiltatawa m marakiwa apasipxi.
TAYPI s. Nucleo es eje central o nudo y el mdio. Chikachikankiwa jaqi nasaxa
ajanunxa. //a.a Taypinkiri, taypichaqa, jalja.
TAYPICHAQA ma. Mediana. Termino medio entre dos extremos. Akax chikachik
uastiriwa. //a.a Jaljachaqa, jaljankiri aksat uksat utataxa chikankaapawa.
TAYPI MARKA s. Cantn o regin que lleva um nombre. M jiska markaxa uma
taypinkapuniwa ukharu uttatawa ukanwa sapuruw qamapxi Isla Taquiri sutiniwa
TAYPI ms. Medio. Aka chikankir uastayiri. //a.a Jaljachaqa.
TAYPI SATA s. Siembra en octubre. Chikachikan paxsin satata. //a.a Chikasatawa,
jalja phaxsin satatawa.
TAYPI SATA s. Sembrar a medio mes de octubre. Chika paxsin sataa ukaruwa
taypi sata sutichataxa
109
TAYPI SIQI s. Eje central, estaca donde indica los planos. Chika chik mujunaxa
taypi siqi satawa. // a.a Chimpuwa.
TAYPI YATIQAWI s. Secundaria. Aka taypi yatiqawinxa wawanakax jilarataxapxiwa,
jupanakax jacha yatiqa utaru sarapxani marat mararu ukax utjixa.
TAYPICHAA l. Centralizar es tener todo en un solo lugar o archivo. Mayaru
uskua janiwa taqa taqa imati taypichaawa ukaw walixa luraa.
TAYPIMARKA s. Lugar cntrico Chikachikankirimarka aka markaxa jiskatapawa ukat
taypinkiri. //a.a Chikankiri juka jaqinikiwa.
TAYPIRI s. Central. Aka luraatik nayraqa uakipaawa ukatwa saa taypiri jutam
akharu jall ukhama ajlliaxa chimpuntaawa jan unjtaapataki.
TAYPISUYU s. Capital del departamento. Suyu markaxa qhanapachawa
taypinkpachawa ukniri suyun sutipaxa aka Bolivia markanaxa.
TAYRU s. Se refiere al hombre y a la mujer que comienzan la vejez. Tawaqua
waynaa tukutawa jichhaxa mantaaniwa tayru qallti jiwasataki.
TAYTULLU s. Trapecio. Akaxa pusi thiyani jiska lawata luratawa taytulluxa
utaasawa ukaw askinixa.
TIJI s. Antro, caverna, cueva, Gruta. Akax kuchu manqhanaka, jan ujajama. // a.a
Kullku manqha.
TIJI s.Trampa preparado con palo sosteniendo el peso de una piedra plana sobre un
hoyo. Inamtaataki askichtata aka tijixa. //a.a Tixintata akax liwiqtiriwa turpakiw
askichtata jinakiwa waraqtirixa.
TIJTI s. Verruga pequea excrecencia ctanea dura y rigurosa que se encuentra en
las manos o los pies. Akanakax ampara, kayunakaruwa misturixa jinakiwa
anatattirixa. //a.a Sirkiwa.
TIKA s. Adobe secado al sol hecho de barro es utilizado para construccin de
viviendas. Laqat luratawa uta pirqanakatakiwa, akampi utaxa wali juntukiwa
manqhaxa janiw thayakiti nayratpachawa apnaqapxiri.
TIKA s.Cubo cuerpo gemetrico de cuatro lados con diferentes colores con medidas
iguales. Akax pusi ajanuniwa, utanakapax kipkakiwa walja saminakani akampixa
kuliranakamxa apaqiriwa, akampixa yatismawa kunjamasa piqimax jinaki amuykipixa
110
janukax sapakutixa yantaamax luraa ukhamaruwa yatiqaax. //a.a Qawqhas
yatitamat ukwa ujixa aka tikaxa? Pusi ajanu unaqaniwa.
TIKA TANKA s. Una planta extraordinaria del altiplano boliviano que solo crece en
Comanche provincia Pacajes. Patan jiliri laphiwa.
TIKA s. Cuadrilatero con cuatro esquina con medidas iguales. Akax pusi utaniwa.
Kipkakamaki wali chinuntata karakiwa jan unjtaapataki akanwa patanwa chakhumpi
anatirinaka wali jalnaqapxi. //a.a Chaku Anata pata.
TIKAA s. Molde para hacer adobe. Akax aruwi luraatakiwa iqimpi jichhumpi
luraawa waljaw lurixa urunxa. //a.a Atia, atiraa.
TIKILI s.Horquilla para sostener ramas de rboles, especialmente cuando estan
cargados de fruto, sostener, apoyar paredes que amenazan derrumbe. Pirqanakar
nukxasiri. /Walja muxsa manqanaka katuratawa jall ukhaxa jinakiwa tikili
saykatayaaxa nukkataapataki jan liwitattaapataki saytataapataki.
TIKILI s. Ave acuatica del lago titicaca. Es negra con manchas blancas en el pecho y
alas con cresta roja, se alimenta de plantas acuaticas. Anuncia la helada repitiendo
su nombre tik, tik, tik de manera estruendosa faltando unas 6 horas. Construye su
nido a cierta altura del agua, pronostica si el ao ser lluvioso o no. Uman tuyunaqiri
jamachiwa akax uywanakax ustataxa luxuntaataki, ukharuxa qanwapax yatiwa
jalluniti janicha jall ukhamaruwa markachirinakax sarnaqapxixa.
TIKILI s.Poste, pilar o puntal, columna principal. /Thurpacha jacha lawa, wal saytiri,
chiqap lawawa. //a.a Nukxasiri.
TIKIRA s. Puntal o poste que se usa en las construcciones. Chiqap lawa,
juchuspacha lawa jacha uta lurawinakan apnaqatawa junkataataki.
TIKIRJA s. Escarlatina, enfermedad infantil febril, que se presenta con manchas
rojizas en la piel. Saxra usu aka usumpix janiw kunas kankasiati, janiw kuliraas,
jinaki kumaraati. //a.a Achachil tiyuwa amtasiri jutixa sapxiwa markachirinakax
sarxaniwa.
TIKUNA s. Gusano grande y blanco de la tierra. Aka sata taypinwa wali utji jacha
janquwa laqa taypinkiriwa. //a.a Sillqu sutiniwa.
111
TILINKI s. Objeto metlico de uso domstico generalmente para contener bebidas o
licores. Thuru latat lurtata, phaya kastanakawa wakiyata aka tilinkinja.
TILINKIRA s. Xilfono, instrumento de percucion formado por listones de madera o
metal de dimensiones debidamente graduadas para que tengan sonidos
correspondientes a las diversas notas de la escala. /Aka tilinkirixa m jiska
lawitampiwa juntaaxa tilink saapataki. //a.a Chhilinkhiri.
TILIRA s.Telera especio donde atraviesa las rejas que sujeta el palo donde se
encaja la reja del arado al timn para graduar el ngulo. Juchuspacha lawawa,
jirupatar uskuawa.
TILLU s. Enfermedad producida por diversos parasitos en la piel, caspa. Piel
resecada.
Aknirixa piqi patanwa chinintatjamaw janqur utata willisixa wali janchi jasiyasixa.
TIA s. Enfermedad que se produce dentro la piel. Akax juntu manqhanakanwa
utjixa, jiska laqunakaw janchiru mantixa wali chimiwa jan nayrampi uxkayawa
sasikiwa sartixa.
TINA s. Objeto de cermica de tamao mediano. Jacha yuruxa iqit luratawa
akanxa nayraxa jaqixa waa manqanakwa imapxirinxa janiw qaymantirikiti.
TIIA s. Aelina, alcoide lquido artificial. Akanwa isinakxa qullampi tiniatakiwa.
//a.a Laqa sami wali sami kastanakaw utxi.
TIIA l. Teir madejas de lanas en diferentes colores. Akaxa saminakax uman
wallaqiapawa ukaruwa isinaka, chankha uskua suma tishuapataki sapa
mayninxa yaqhaapawa.
TINKU l.Caer de repente uno se tropiesa en el camino. Jaqixa akatxamata
sarnaqkasina liwisixa tunkunaqasina ukhamwa usuchjasi janchipxa.
TINKUA l.Caerse, perder el equilibrio cuando esta uno caminando. Akatjamata
jaqixa sarnaqkasina tinkuxa jan wali takttapata. //a.a Lanktaa.
TINKUTA ms. Alguien que se cay al suelo o piso espera que alguien lo levante.
Jaqix thakin liwisixa akatjamata lantixa. //a.a Liwisita, liwitattata
TINKUYAA l. Desplomar. Hacer perder la posicin vertical. Jaqix willtata
luraatakix qal liwitattayi. // a.a Liwiqaa
112
TINKUYAA l. Hacer que una persona se caiga con intensin. M jaqixa masiparuxa
amanutwa tinkuyixa anatsina kayumpiwa takkati ukatwa liwisiyixa pamaparuwa
jaqnuqi. //a.a Liwinuqaa
TINTA s. Almacen donde se vende de todo variado y a precios mdicos. Yanak
aljiri akanxa utjiwa kunaymana alasiataki irqatataru. //a.a Yanak aljaa jacha uta.
TINTA QULA ALJIRI s. Tienda donde venden plantas medicinales, remedio para
llagas y heridas contra la temperatura y fiebre y otros. Akan tintanxa qullanakwa
aljapxi utjiwa Anrris waylla aka qurax janchi kharitanak qulli, janchin juntup apaqiriwa
jukampinaka.
TINTAQILQA s. Bolgrafo que sirve para escribir existen diferentes colores. //a.a Akax
jiliri rixirix walja saminakaniwa qillqaataki askiwa. Thuru qillqaa.
TINTAYA s. Bombo pequeo de 20cm de dimetro, que se toca con un palito fino en
ritmo de danza paseada. Jiska tuxu m lawitampi liqiawa.
TIPITIRI s. Buho es ave nocturna especie de lechuza de color amarillento y gris,
uas y pico corvoso. Qutquri aka jacha jamachix arumanakaw sarnaqi
chusiqanakampiw sarnaqiri.
TIQI ms. Enano (na). Persona muy pequeo (a) de una estatura no de acorde a su
edad. Akax jiska jaqiwa tiqintata sarnaqiriwa jiska kayuniwa wali jariwa sarytatapaxa.
//a.a Muqu jiska tansa jaqi.
TIQI TIQI s. Semilla de papa en forma de racimo que da en la planta. Makunkunwa
sutipaxa wali jaruwa jathapaxa.// a.a Apharu chuqi.
TIQU TIQU s.Teruteru ave centinela. Liqi liqi janqu chhixchhi piqini chiyar
wichinkhaniwa, chuxa kawnixa ukhaxa yatiyirixa siwa jallu maraniti janicha, qaqa
kanwaxa waa maraniwa ukham patanakan ujatapxiri kawnanakaru.
TIRAA l. Procurar llegar a la meta, es decir hacer lo imposible. Nuktaawa, kunas
kunapa luraax wakisipuniwa.
TIRANQAYA s. Mandibula, quijada, hueso parte de la cabeza. Ayankha laka chakha
akax chakhax piqiru apkatatawa ajanu aynachankiriwa janchi manqhankiwa. //a.a
Ayankhallu utatarakiwa.
113
TIRIWU l. Trigo pelado y cocido graminea trada de Europa, granos de maz
partidos. Akax tiiwuxa phatasqa utatarakiwa yaqha markanakanxa jan sillpsuta
qhatitawa. // a.a Chuchuqa.
TIRSU s. Semestre, espacio de seis meses. Chika maraxa jalja marar utatawa.
//a.a Chik chika marankiri phaxsi.
TISI s.Lbelula insecto de cuerpo largo, colores llamativos con ojos grandes, antenas
cortas y dos pares de alas. Aka chhichhillankhaxa jiwa saminakaniwa, jacha
nayrani, jiska waxrani p phuyuni, Yaqhip jaqix siwa akax piqi usutakiw wali mayaki
katuntaax piqi pataruwa jaqjatasia phaxsartayasiriwa. // a.a Chhixwiriri, six, six
sasinwa jalnaqiri.
TISIKI ms.El algo tieso erguido, firme que no se rompe rpido. Akax wali
thurtatawa, jan unxtirjama, jan ratuki pakisirjama. //a.a Chullqhiptata, karaki
chinuntata.
TISIKU s.Tubrculo es parte de un tallo subterraneo o de una raz, aqu se acumula
una cantidad de sustancia de reserva. Aknirixa panqaran lawapawa uraq manqhana
akanwa umapxa imapxi.
TISIKU USU s. Tuberculsis Enfermedad del hombre y de muchas especies
animales. Jaqi usuwa jaqipax uywa usurakiwa K'aja., aka usuni jaqixa wal tuxuptix,
Janiw chuxu usupax apaqkiti qullanakampi. // a.a Chuxu usu, thuku usu.
TITI s. Gato silvestre o salvaje. En la mitologa aymara el gato silvestre tiene mucha
importancia. Pamapa phisi aka uywanakax janiw jaqimpi jakayasiti jaltawayxiriwa
pamapan utjasiriwa janiw uta wankukiti.
TITIQAQA. s. Lago Titicaca esta situado entre Per y Bolivia. Considerado sagrado
desde tiempo inmemorial. Su nombre proviene de Titi, gato silvestre, qaqa, antro,
caverna, agujero. Titiqaqa jacha quta umawa, nayrax titi satanwa pampa phisi
umachaqax caverna sutininwa aka umachaqanxa pampa pisi utxana ukatwa aka
qutan sutipax Titiqaqa.
TITIRJA. l. Digitar (digitacin), pellizcar con la yema de los dedos. Kichia lukan
thiyanakampi.// a.a Amparam anataani tixitampi akax amstaru jaqsuawa jan
liwiqtayasina.
TITIRJA s. Digitacin. Luk'anan nayrax tukuyapawa.
114
TIWANA s. Mesa de piedra plana, piedras clavadas que serviran como seales.
Qalat lurata misa, aka qalanakax chimputanwa kuna utjaapachi.
TIWANA. s. Mesa. Kumpurilla.// a.a Misa uttayata.
TIWANAKU s.Grandioso centro arqueolgico que muestra el conocimiento
tecnolgico y cientfico de las culturas andinas, sobre el significado de su nombre se
han escrito varios artculos y estudios. Tiwanakux jacha qalanakat luratawa nayra
jaqinakax suma yanakwa qalata lurawayapxatana.
TIWI s.Huella del pez en el agua, o de aves en la tierra, para poner huevos.
Challwanakan taktawipaw uman utji.//Jamachinakax taktawipax kawkhanxay
kawnap uskupxchini.
TIWIA l.Retostar la quinua para descascarar, hacer el nido de los peces. Jampia
jupha jampia sillpi apsuataki ukanwa challwan tapachapa luraawatakixa. //a.a
Challwan tiwiqiapa
TIWTINKU. s. Ave acuatica del lago Titicaca del tamao de la paloma silvestre color
plomo con patas rojas delgadas y largas, anuncia la lluvia haciendo un ruido
parecido al sonido de su nombre. Uma jamachiwa aka jamachix jallu
puriapatakiwa sarnaqiri pampanakanxa ukatxa tiw tiw siriwa. Ukatwa tiwtinku
sutichapxi.
TIWTIRI s. Chorlito. Ave zancuda que vuela por las noches. Arum sarnaqiri janiw
urxa ujaakiti aka jamachiru.
TIWULA. s. Tio. Hermano del padre, hace referencia por lo sarcstico que puede
ser. Tiyu, jilir jaqiru utata qhuru jaqiru utata.
TIWULA s. Zorro animal mamfero que vive en el cerro en cuevas. Aka uywaruja
wajla sutinakatwa utatawa qullukuchun putunakan jakiriwa. //a.a Qamaqi, lari,
Acharali. Pampa anu ukham sutichatawa.
TIXI ms.Flaco, persona de textura delgada. Jaqixa usuntki ukhaxa wal tixipti. //a.a
Juchustatiriwa, tuxuptiri.
TIXIA l. Golpear a una persona dejndolo inconciente. Jaqix jaqimasiparu wal
tixinuqixa jan sartkayaw jaytixa. //a.a Nuwanuqaa qarikama.
115
TIXIPTAA l.Enflaquecer, adelgazar, enfermarse al extremo de quedar muy
delgado(a). Juchusaptaa m usumpix ratukiwa jaqix tixiptixa, janiw manqas
munasxiti. //a.a Tukhaptaa, chakhaptaa.
TIXIQIRI s.Tambor instrumento msico de percusin, formado por una caja cilndrica
y sus reguladores de sonido. M latat kajun kipkawa wali chamampi m lawampi
jisktaawa jayaruwa chijuyixa. //a.a Tax tax kajuna.
TIXTI s.Chicha de mani tostado y molido una bebida deliciosa. Maniyat lurata
umaawa chicha khustatawa suma kiytata taqi jaqi umaspaxa.
TIYALA s.To(a) hermano(a) mayor del padre o la madre. Jacha tiya awkita
taykatcha jilir kullaka.
TIYAA s.Ta miembro familiar de parentesco. Taykan kullakapa. //a.aAwkin
kullakapa ukaw tiyaa.
TIYANKHARA s. La unin de la quijada con el crneo. Ayankh chakha akax piqi
chakhampiw jaqthapita akniriwa. //a.a Ayankhawa.
TUYUA l. Nadar es sostenerse y avanzar en el agua con movimientos del cuerpo.
Akanxa uman phulluqiawa akanxa tuyuawa aksa uksa amparampi kaumpi
jampatur utataw unuqia. //a.a Tuyunaqiri.
TUJI ms. Curioso (sa) persona con ansiedad de saber o averiguar algo, inquieto.
Unchukiri jaqiwa wal yatiataki kunasa janiw inakikiti wal jalnaqixa yatikama. //a.a
Uantiri.
TUJTUKA s.Pecho parte del cuerpo entre el cuello y el abdomen. Jaqix uuniwa
akax kunka aynachankiriwa. //a.a Chuchuwa.
TUJU s.Cobaya conejillo silvestre que no es domsticado. Pampa wanku
akauywanakax pampanakan jakiriwa janiw uta wankukiti. //a.a Pampa wanku
TUJU s.Topo mamfero de patas anteriores anchas y robustas que le permiten
excavar galeras en el suelo donde caza larvas e insectos. Uraq manqhankiriwa
piyiriwa chhichhillankhanaka manqiriwa uka putunakanxa akax janiw anqar
misturikiti laqunakwa manqixa.
TUKIYAA l. Apuntalar, apoyar, arrimar con un palo a la pared. Aykataawa m
lawampi jani liwiqtaapataki suma saytayaataki. //a.a Nukkataa.
116
TUKJAA l.Depredar, destrozar y arrasar. Taqi ynaka waratataa, chiyanuqaa.
//a.a //a.a Chiysua, pakia.
TUKJAA l.Desperdiciar, malgastar y aniquilar. Jan walinak alaa, inamaya
apanaqaa. //a.a Tukuyaa.
TUKJAA l.Terminar, repartir acbar. Jaqix acham tukurawayi, anatatawayi. //a.a
Lakjawayaa.
TUKKAYA ms. Infiinito que no tiene ni puede tener fn ni trmino. Akax janiw
tukuyaniapakitijaniw tukuyaapakiti sarantaskakiapawa ch'us chus sarasipkakiwa.
TUKSTIRI ms. Agotable, terminar lentamente. Jukat jukat tukusiri, jukat chhaqtiri.
//a.a Qalaxaa.
TUKTAYA s. Concluiir es acabar o finalizar algo terminado. Akax jan jukampi
luraataki ukakamakiwa tuktayatawa kunatix amtatakixa. //a.a Ukhakamakiwa.
TUKTAYAWI s. Conclusion y efecto de finalizado. Aka tuktawix tukuyawiwa jan
wlltata qallantaataki. //a.a Tukuta, Ukhakamakiwa saphiwa.
TUKU ml. Termino final. Kunaya amtatachi akax tukutawa. //a.a Tukukama
saphiwa, taqjata, Ukhakamaki.
T'UKU USU s. Epilepsia es una enfermedad caracterizada por convulsiones. Jaqix
wal sarnaqkipan akatjamat liwitattiriwa jan amuyuni jaqtiriwa usuwa. //a.a chuyma
usuni jaqi.
TUKUCHA l. Concluido, terminado, acabado.Tukuyat kunay amtatachi luraaxa.
//a.a Tuktayata. Akhakamaki sapxiwa.
TUKUCHA s. Conclusin. Kuna lurkasas sum phuqht'asin samart'xaawa.
TUKUKU ms. De poco juicio. Jaqix janiw wal piqipax amuykiti.// a.a Jaqix janikiw
sum amuykiti Tukuchaa qal jan mayani utatjamawa.
TUKUA l. Agotar, acabar, culminar y concluir. Tukuyaa, tuktayaawa.
TUKUATAKIs. Consumo accin de destruir, extinguir,gastar. Akax tuktayaataki
arxayixa uyaa. //a.a Tukjayaa, qaltayaa jan mayani jaytaa.
TUKUNTAA l.Consumir o gastar en comestibles. Juyranaka qal thukjaawa. //a.a
Jan mayani jaytaa.
TUKUNTAA l. Derrochar. Despilfarrar la tenencia de algo. Lakiraa xa tukuntaawa
jan mayani jaytaawa, Qullqi jan waliru tukjaa. //a.a Jan kunani tukua.
117
TUKUSIA l. Finar, fallecer, fenecer, descansar en paz. Jiwaa. Jaka wira
tukuyawayi.// Jan samanani winkua.// Wiayataki iktawayxaa.
TUKUSIRI s. Finado (da). Extinto (ta). Es una persona que deja de existir. //a.a Jaqis
uywas kachataw tukusiskiri Jiwaatakixa. //a.a Thaytaa, thayaraa jukat jukat.
TUKUSIRI l. Acabar, finalizar. Akax jinakiwa tukusixa, yaqhax tuktayiwa. // a.a
Jukat jukat tukusiyaa.
TUKUSIRIKI s. Mortal, agotable. Jiwata, jukat chhaqtiriwa.
TUKUSITA ms.Pauperrimo situacin persistente de pobreza. Jan kunani wali
tukusita jaqi. //a.a Tukustata Jaqi, taqisita.
TUKUTA ms. Concluso, acabado, finalizado. Qala jiksuta kunjamxay amtatachi
tukuyakama. //a.a Tuktayata.
TUKUY RAYMI s. Graduacin terminado la secundaria para luego inciar outro
estdio superior. //a.a Akakamaw yatiqaax tukuyatawa ukhatxa irnaqjaawa.
TUKUYA ms. Terminado, finalizado, esquina. //a.akax tukuyata jan willtata
luraataki,
Tuktata tukuyawchaqa. //a.a Tukuqa, tukukama.
TUKUYA CHAQA s. Punto final, esta puntualizado y no va mas. Akhakamaki. //
a.a Janiw jukampi parlksnati inamayaniwa parlasaxa, akjakama janiwa jukampi
mayksnati.
TUKUYA s. Descenlace final, descansar, paralizarse. Jaqix jiayatakiw chhaqtixa,
samarxiwa, ukchakiwa. //a.a Saytaa jan jittaa.
TUKUYA s. Fin, es terminar lo que se inicio. Taqi kun lurasax sarasin tukuyaapaw
samarxaapawa ukhaxakamakiw jisxaawa.
TUKUYAA l. Concluir de manera presionada supervisado por alguien y
transformarla. Tuktayaa mapita niya qalltatapawa. //a.a Akhakamaapa,
Maysarkiptayaa.
TUKUYAATAKI l. Ultimar los ltimos detalles para terminar el proyecto y acabar de
una vez. Akakamax qal apthapiawa tukuyaataki. //aa. Tuktayxaa.
TUKUYATA s. Egresado de alguna escuela superior a nivel tcnico, a nivel tcnico,
nivel licenciatura. Aka yatiqirix akakamaw tukuwayi jichhax irnaqaapawa wakisi.
Kawkinjay yatiqtawaychi tukuyxiwa jichhaxa. //a.a Tukurataw yatiqirixa.
118
TUKUYAWI ARUNCHA s. Conclusin, anunciarlo que lo hiz. Jaqix tukuyyawipa
qhanachaskixa tukurataw sasina. //a.a Jiksuta.
TUKUYAWI s. Egreso, conclusin de estudios en una escuela superior a nivel
tcnico
licenciatura, doctorado y maestra. Akakamax tukuyatamax jichhax irnaqjasmaw
sapaki sarantasmawa nayraru wakichasiskakim.
TUKUYAWI s. Fin, termino finalizado Akakamakiwa, akhakamakiwa sarsna, janiw
sarjnati panini.
TUKXAJIRI s. Complemento, financiado. Ma may thukjayiri.//a.a Maytiri phuqachiri.
TUKXATIRI s. Complemento es buscar algo que rellene sobre lo que falta. Akax
apxataatakiwa kawakhaympi tukxataachi. //a.a Phuqachiri, Phuqxataa, Apxataa.
TULIA l. Entender, comprender ser tolerante. Jaqix masiparux istaapaw,
katuqaapaw, amuykipaapaw kunay jupataki jan askikiti. //a.a Yanaptiri
TULLMA s. Cordel trenzado de lana negra para sujetar las trenzas de cabellos de
las mujeres. Pichik kanasia, ikut kanawa.
TULLQA MASI s.Concuado es esposo de la cuada parte de la familia. imill
wawanakan chachanakapa tullqa masi sutichatawa.
TULLQA s.Yerno hijo plitico es el esposo de la hija. Imill wawanan
chachanakapawa ukaw tullqa sutichata.
T'ULLU s.Trquea esta junto al esofago.Walja k'aphaniwa malqa jakankiwa
aymaranx tullu.
TUMAQAYA s.Vagabundo que anda errante de una parte a otra. Akax thakinakan
sarnaqiriwa jan utani jan masinakani ukhama tumaqayux qamax sapuru. //a.a
Tumayku, Inak sarnaqiri jan kuns luririwa.
TUMAYKU s. Desconocido, forastero es alguien sin familiares en el lugar que
habita. Jan ut'at jaqiwa yaqa markankiriwa, jan khitinikisa. //a.a Qurpachasiri
TUMI s.Cuchillo un objeto antiguo en forma de media luna con diseos tursticos y
termina en punta. Nayra jaqinakax lurapxirinwa suma qalanakata wali jachanaka.
TUMPAA l.Visitar es hecharse de menos de un ser querido. Amtasiaw taqi
jaqinakata khitinkampiti qaqmtanxa sapurunxa jayanakankiri qamasipxi.
119
TUMPAA l.Acusar, calumniar y sospechar de alguien que actu erroneamente.
M jaqiru karintaa jupax sasina ukataa janira suma yatisina, susthantaa. //a.a
Karintaa, Qhankataa, irkataa.
TUMPAA l. Recordar a alguien, echarse demenos de las personas ausentes.
Masinakasat amtasia, jayankirita tumparasia, jan jakan qamapxirinakata. //a.a
Amtasia.
TUMPAJAMA l. Culpar, sospechar de alguien por su forma de actuar o ponerse
nervioso. Jaqix janiw wali utatakiti mayjax unaqixa, janiw inaktikiti wal jalnaqi jan
parrlxayasi munkiti ukatwa tumpajamaxa.
TUMPATA ms. Acusado de haber realizado puede ser algo positivo o negativo.
Jaqix luratapata utatawa aknirixa urasax wal luraspa, jaqawrasax
panthasirakispawa jaqix panthastanwa janiw taqinitakisa askikiti ukatwa
tumpatatanxa. //a.a Karintata, Irkatata.
TUMPIRI s. Visita es una persona que comparte momentos de alegria o tristeza
con alguien de confianza .M jaqi jaqimasiparuw ujiri sarija parltsiri
kunaymananaka kusisianaka, jachaanaka jall ukhamaw tumptsipxixa maynis
maynis jan armasiaru amtapxi.
TUMPKAYA ms.Acusable es alguien que muestra desconfianza.Jaqix janiw suma
qhana arunikiti, luratapasa askikiti ukham jaqimasisax ujistuxa ukatwa yaqhanakax
tumpistaspawa jan luratasa jall ukhamar unchukitatanwa. //a.a Karijaqi. Jan qhana
aruni.
T'UNJAA l.Destrosar algo material irremediablemente como el cristal, cermica, la
cascar de huevo y otros. Khispillu tunjaa amanut jisktasina, laqat luratanaka,
kanwa sillpi yaqhanakampi jinakiwa tujintasi janiw kunampisa jalxatayaati. //a.a
Pakintaa.
TUNKA CH'AXTA s. Dcimo es el nmero ordinal contable que sigue al noveno.
Tunka ch'axtax patak ch'axtan ch'axtapawa. 57 tunka ch'axt paqallquniwa.aka
chaxtanakax wali parlatax anatawinakana.
TUNKA CHIQTA s. Decagramo. Yaqha kast tupunakamp sum yatxataa.
TUNKA JAKHUNAKA s. Decena de millon. Jakhunaka tunka waranqanak
jakhuani.
120
TUNKA KIMSA QALLQUNIRIski s. Decimoctavo (va). Tunka kimsaqallqumpi
jakhua uttayaap ataki.
TUNKA KIMSANI s. Trece nmero cardinal que sigue al doce. Tunkaru kimsampi
jaqxataa aka jakhunakaxa sapuruwa apnaqatawa taqikuna alaataki qullqi
churaatakix nayraqata jaktastanwa mayat mayat.
TUNKA KIMSAQALLQUN s.Dieciocho nmero cardinal que sigue al diecisiete. Akax
tunkaru kimsaqallqumpiw jakhuaxa jaqinakachi, uywanakachi,yanakachi,
juyranakachi.
TUNKA LITRU. s. Decalitro medida de capacidad de 10 litro. Tunka litrunakawa
ujaa akanxa sapa mayax chimpuniwa milknakaxa.
TUNKA LLATUNKANI s.Diecinueve nmero cardinal que continua al diesiocho.
Jakhunaka tunkaru llatunkampi apxataawa ukhamaw jaktaaxa.
TUNKA MARA s. Dcada es un tiempo en el que est sin ausentarse.Tunka mara
jakawi, tunka mara jan jaytanukusa uruy aruma ukankaapa ukaw tunka maranixa
saawa.
TUNKA MAYANI s. Numeral once es nmero cardinal. Tunkaru mayampi apxataa
akampixa kunaymanaw jakuatakiwa.
TUNKA PAQALLQUNIs.Diescisiete son nmeros cardinales que se utilizan para
diferentes actividades contables. Jakhunaka tunkapaqallquniru uttayata.
TUNKA PAYANI s. Doce es una docena en numero cardinal, doceavo en nmeros
ordinales. Jakhunaka tunkaru payampi arkayaa aknirixa janiw ancha apnaqatakiti.
TUNKA PHISQANI s.Quince, nmero cardinal en las seoritas se celebra quince
aos de vida que pasa a joven adolescente. Jakhuanak tunkaru phisqampi
arkayaawa, Yaqhipasti imill wawanakaruw uruyasipxi tunka phisqa marani
phuqatapata wali kusiskayawa imill wawankax thuqtapxi, ukuruxa tatapampi
mamapampi masinakapampi.
TUNKA PUSINI s.Catorce es nmero cardinal que sigue al nmero trece.
Jakhunakar tunkaru pusimpi apxataawa.
TUNKA PUSINIRI s.Decimocuarto es la posicin en los nmeros ordinales. Aka kast
jakhunxa nayrirtirinakaw lurawinakapata yuspagaraawa.
121
TUNKA RAMU s. Decgramo unidad de medida que es diez gramos. Akax umallachi
phisna jakunaka ujaatakiwa qawqhasa uka yatiatakiwa tikacramux.
TUNKA s. Decena son diez unidades que se cuenta por separado. Sapa m tunka
jakhuwa. //a.a Tunkat tunkat jakhuawa waja ynak jukhuataki.
TUNKACHA s. Decimo es nmero ordinal utilizado en posiciones de premios. Tunkar
puriri aka jqix wali jumpiwa akawxaruxa purixa. //a.a Nayrarstiri.
TUNKACHAA l.Completar a diez hacer una decena. Mayat mayat tukaru puria jan
chusa jaytaa. //a.a Phuqachaa tunkaru.
TUNKACHJA s. Decimetro es la dcima parte del metro. Aknirixa jiska
tunkachjiriwa, Mitrun sullkapa. //a.a Tunkach qallu wawa.
TUNKACHJCHAQA s. Decilitro medida decima parte del litro. Tunkan jiska jakhupa
uma uaqatakiwa aknirixa.
TUNKACHRAA l. Ordenar, dividir en decenas de una cantidad mayor.Tunkak
tunkat uskuraa. // a.a Tunkachaa.
TUNKAMAYU s.Desconocido, forastero, sin vivienda, sin familiares. Jan utat jaqi,
ukwjanaka sarnqiri, jan khitini, jan utani jaqiwa. //a.a Anqan jari jaqi.
TUNKANAK ms. Decena es grupo de diez unidades. Tunka uttatanaka wakichatawa
sapa uttatax tunkankamawa.
TUNKAQ ms. Decimal es una de las diez partes. Akax jiskawa tunkichirixa tunkaru
puririwa qhipap arkirixa.
TUNKRI s. Decimo es el nmero ordinal que destaca tabla de posicin en
premiacin. Tunkiri uttayiriwa aka jakhunakax apnaqasiwa anata chaqanakana.
TUNKURU s. Espacio de diez determinado para realizar o solucionar algo. Tunka
urukiwa arsutax kunay luraachi, kunay askichaachi jan ukhatxa qhiparu
kamsaakiti.
TUNQU s.Maz planta gramnea y su grano, zara. Akax juntu manqhanakan
achuriwa jiliriwa wila, janqu kastanakwa utjixa.//a.a Muti
TUNQU JAKU s. Harina de maz comestible. Aka jakux tunqut mistuxa tanta
luraatakiwa yaqhanakwa luraatakiw askikiwa.
TUNQU QILLU s. Maiz amarillo para elaborar crema de maz. Qillu jakux qillu
tunquta mistutawa yaqha manq wakiyaatakiwa.
122
TUNQU s. Maz que se siembra en lugares clidos y existen de varios colores.
Qhirwan achur juyrawa qillu wila ukham achuqixa tunqux manqhanakanxa. //a.a
Mut'itawa.
TUNTI PIQI s. Canoso(a), persona con pelo blanco de la tercera edad tanto
varones como mujeres. Achchilanakax awichanakax janqu piqiniwa wali
rispitatawa. //a.a Janqu piqini.
TUNTI s.Descolorido(a) de color palido puede ser quemado por el sol. Qaqa,
saminakapax janquratawa, lupin qaqaratawa ukataw janqurixa.
TUNTIA l. Decolorar la persona lo destie porque no le agrada. Jaqix isipwa
tisuxa yaqha sami ukatwa yanakax lupin janquptayi.
TUNTIRAA l. Decolorar hacer que pierda su color original. Jaqix janiw uka
samimpi waltayaskiti ukatwa yanixa tuntirayaa. //a.a Qaqaraa, Janquraa.
TUNTIRAYAA l. Desteir, quitar el tinte, exponer al sol. Isinakan samip
janquptayaa. //a.a Qaqaraa.
TUNTUNA s.Caporales una danza desde la historia de los virreinatos. Aka thuquxa
nayra patrunanakan thuqupanwa jawkaapas aytasita.
TUNU s. Descendencia familiar, genealoga. Jatha saphi, jaqi saphi munata,
ukhamaw sutipaxa.
TUNU s.Tronco fuerte, tallo macizo, raz principal. Kullu katuri, katthapiri. //a.a Thuru
Jacha jaypi lawa.
TUNUPA s. Fines del siglo XIII. Una especie de profeta andino que anduvo y
predicaba la moral y la paz entre humanidad. Fue desterrado por makhuri atado en
un balsa y se dirgio al sur del lago Titicaca y dice en que se abri el rio desaguadero.
Nayra jaqix tatitun arupwa arjayiriwa aka Desagarero jawirwa jistarawayix.
123
TUNURAA s. Adormecido, anesteciado, paralizado. Aliqtayiri, Inaktayiri. //a.a Jan
unuqiyiri.
TUNURAYAA l.Entumecerlo, anesteciarlo, paralizarlo.Inaktayaa. Jan sartayirjama
jaytaa. //a.a Lawarayaa.
TUNURAYIRI s. Anestecia, inmobilizador. Akax jaqiru inaktayiriwa, m uma
qullawa tunurayiri. // a.a Samartayiri.
TUNUYIRI s. Anestsia el efecto que causa es la falta de sensibilidad.Akax m qulla
umawa kharisayi ukhaxa janiw akampix ususiti tunurayiriwa ratuki laka kama
samartayirixa.
TUPA s.Quebradizo, frgil y ligero. Aknirixa liwiqtirjamaw wali jasa.//a.a
Kaphachaqawa.
TUPAA l. Topar, chocar una cosa con otra, cabecear. Mayax mayniruwa muqinti
ukatxa jikthapiyiwa amanuta. //a.a Apthapia, muqthapiyaa.
TUPAWI l l. Encontrarse, Chocarse. Jikthapia maynimpi maynimpi. purap
jikthapipxani. //a. Apthaptaa.
TUPIA l. Flotar, nadar, estar encima el agua. Tuyuaw umanxa pata pat tupiawa.
// a.a Phawia.
TUPKAYA l.Comparar, igualar, medir la semejanzas.Paristayaa mayaru
panichaa. //a.a Purapkataa.
TUPTAWI s. Evaluacin en cuanto al aprendizaje, trabajos realizados y otros. Akanxa
unjaaniwa qawqhas yatitapax akhakama, kunanakas lurasixa jichhakama
yakhanakampi.
TUPTHAPTAA l. Chocar o encontrarse con alguien inesperadamente. Akatjamat
Jikisia ma uwjitana jan yatkasina.// a.a Jikthaptaa.
TUPU s.Medida agraria, medidas de longitud. Aymaran luqtawinakapa taxlli, chiya,
chinu, taktawi, luqtawi.
TUPUCHA s. Balanza es la medida mas antigua que sirve para medir masas.
Qawqha jathinis uka yatiatakiwa akax apnaqasixa juyranakax juk'atapa waljatapa
yatiataki. //a.a Jathi tupucha tupt'awa.
TUPUA s. Fija la dimensin del peso de las personas, animales, cosas y otros.
Aka kastax tupux yanapistuwa qawqha jathis jaqix, uywax, yanakax aptasinxa.
124
TUPUA s.Cinta mtrica objeto que sirve para medir. Akax Juchustat tupuwa, akax
qawqhas yatiatakiwa, qawqhas kachtaas ukatakiwa.
TUPUNAKA s. Dimensiones de medida existentes de diferentes volmenes: lquido y
slido. Akanxa yatianiwa kawkchas jathipaxa juyrati umacha qawqhanisa.
TUPURAA l. Medir, realizar la accin de medidas de diferentes casos: medir
estatura y talla en personas y animales. Mirsua, uraqinaka tupua, uywanakaru,
yaanakaru akampix yatiasaw jatitapa, phisnatapa.
TUPURI s. Metro una medida de longitud. Akax yanapistuwa qawqhanisa
qawqhaapasa uk yatiatakiwa akax apnaqaa taqikunataki suma ujaataki.
TUPYATIYIRI s. Balanza un instrumento de medida que nos ayuda a equilibrar el
peso. M latat luratawa jakhuanakani akaw yatiyistani qhawqhasa jilati
minustatacha, kipkakicha. //a.a Tantiytayaa.
TUQA s.Cueva que se encuentran en lugares aislados y ah viven animales
salvajes.Qullunakan utjixa tuqanaka pamapa uywanakaw ukan jakapxixa jupanakax
laqa pysupxixa ukaruw jakapxixa. //a.a Putu.
TUQAPU s.Sabio, amauta persona que posee sabidura y puede predecir. Yatir jaqi
aka jaqixa kuka laphi uxatasaxa jinakiwa arsuristam kunjamasktasa kunas qhiparu
utjani llakiia, kusisia. // a.a Yatir jaqi, qullir jaqi.
TUQI s. Regin, seccin, sector. Marka, jacha marka, jiska marka kawknirirus sartax
kawkis utjawipa jall uka yatiatakiwa. //a.a Kawksasa. Kawknirisira.
TUQICHA s. Aspecto que se tomara en cuenta en la decisin. Kunxay akanxa
wakichatachi ukaw parlaaxa. //a.a Kawknirichiya parlaaxa.
TUQIA l. Reprender es llamar la atencin a alguien con causa. M jaqix yaqha
jaqiruw tuqinixa kunay jan wali lurkchiti jall ukata. //a.a Tuqiuqaa.
TUQIR ARSU s.Crucigrama es elaborado para medir el aprendizaje a cierta edad
determinada. Akax m lijir yatiriw lurixa suma amuykipasa walja jaqthaptir arunaka,
pallxata arsunakampi anataaniwa phuqantaataki kunaymana jiskhiqaniwa.
TUQISIRI ms. Malo persona amargada. Qhuru jaqi kunapasa tuqisipuniwa, Aka jaqix
qhuru aruniwa, janiw larusirikiti. //a.a Qaymawa jaqi.
TUQISIWI s. Discusin donde la gente expresa molestia puede ser una marcha.
Jaqix jinakiwa tuqintasipxi wajla aywthapinakana wal urasax kuliratapxiwa janiw
125
istatapkiti mayitapaxa. //a.a Chaxwachawi chaqa.
TUQJAA l.Reprochar es llamar la atencin a una persona por su falta. M jaqix
jilirpachax Tuqjaspawa jan wali luratapata. //a.a Tuqinuqaa.
TUQJAA ms. Insensible, injuriar gravemente de obra o de palabra. M jaqix
kuliratapata jaqirux tuqjiwa jan inaktasa jachayakama. //a.a Tuqia.
TUQU ms. Clueca la hembra del macho. Qachu wallpa ukaw tuq tuq sasaw
tuqusix kawnaski ukjaxa ukatwa tuqu sutini.
TUQU s. Rana es la hembra des sapo. Aka qachu jampatuwa tuqu sataraki. // a.a
Kayra akax laqa manqhankiwa jakawipaxa.
TUQURU s. Caahueca gruesa, sirve para tejer. Chuxa lawa qutan jiliri akampix
pitaawa, sawuakatakiwa wali apnaqata tuquruxa.
TURASNU s.Melocoton fruta carnosa y deliciosa. Aka turasnux juntunakan
puquriwa. //a.a Puxsa muxsa jasa manqaa
TURIYAA l. Burlar, mofarse, molestar a una persona.Sawkasia, larusia maynita.
//a.a Anatjasiri.
TURIYASIA l.Dejar que se burlen de una persona, ser una persona paciente.
Anatjayasia, sawkayasia suma jaqia jan kulirasia masisampi, suma chuymania.
TURKA l. Permutar, intercambiar, cambiar de posicin.Turkakipaa jinaki akat
kursaru apakipaa. //a.a Apanaqaa, irakipaa.
TURKAKIPAWI s. Relevo es intercambia una por otra. Maynix mantani yaqhax
mistuni uka lantiwa mantaapa jaqha ukjaru yatisini khitis kawkinkixa.
TURKAKIPAWI l. Intercambio, dar y recibir. Ak luraaxa juyranakampi naya
churama jumax yaqha churita janiw kipkakiapakiti.
TURKAA l.Trueque es intercamboiar en especie por especie, canjear, permutar.
Churaa katuqaa jall ukhamawa jaqhipanakax sapuru lurapxi suma parlatapxiwa.
TURKANTA s. Suplantacin es poner en posicin agena a otro por el momento
Maynipatxaru mantaa jan khitis yatiapakiti.
TURKANTAA l. Suplantar.Maynipatxaru askichata yaqhampi.
TURKAQAA l. Intercambiar lo necesario, reemplazar. Jukat jukat turkakxaani,
jupalanti mantantaa. //a.a Uttyaa jupalanti, maynirlanti.
126
TURKSUA l.Cambiar adecuadamente. Katukipaa nayakirimpi jumankirimpi jan
tuqintasisa. //a.a Apakipaa mayat mayata.
TURKSUWI s. Intercambiabilidad que se realiza en todo como en las empresas.
Aksata khuysaru apakipaa, m markata yaqha markaru apakipaawa. //a.a
Jaqukipaa.
TURKTASIA l. Cambiar entre si, recprocamente, el intercambio se realiza entre
dos personas mutuamente de acuerdo. Jupanakaxa irakipasipxiwa amtataparu. //a.a
Apakiptasia
TURKUA s. Medidas de terreno. Uraqinak chimpu, qurpa, mujuna ujataatakiwa.
TURMI s.Tierra fina con arena que se esparce con el viento. utu laqa thayax
tutukampiw patar makhatayi, akax tutukaruwa tukuja may thayti ukaxa.
TURMIA l. Empolvar, llenarse de polvo. Laqampi jawqsuta. // a.a Laqara sutiniwa,
TURNU s. Torno, redondo es una circunferencia. Tuyukiwa thayampi laqampi
mayakiwa sarixa aksaru maysaru muyuri. //a.a Tutuka
TURQU ms. Deforme, chueco no esta bien situado. Lakaw mayjaptata maysar
utatawa thayanpasatawa.
TURQUQIRI s. Sonoro. Akax unjasiwa jacha wantanakan kunjamti jupanakax
phustapxi thuqurinakataki jaqixa thuqurpayiwa.
TURUMPU s. Trompo, objeto de madera que gira en el piso. Jiska muruqu thuquri,
lawat lurata jiska chankhampi pampan muyuriwa ukatwa apmararu istaaxa
muyuskakiwa.
TUSU s. Chacra en descanso es la tierra que no tiene siembra.Chusa uraqi janiw
yapuchatakiti jichhax maratakiwa imataskixa. //a.a Anku qallpa.
TUSU s. Chacra en descanso. M yapunx maran jan kunas achk ukawa. Aka marx
yapux ukjampachw tusurawayxi.
TUSULLU S.Nata de leche que se obtiene de la leche una vez herbida. Akax milki
tilawa apsutawa qillrtata akax manqaawa. //a.a Tusullu sutiniwa.
TUTA s. Obscuridad, nebrusco. Aruma sinti chamakawa tutax. //a.a Chamaktata,
chiyara.
TUTI s.Herencia de padres a hijos. Waxtaa awkix taykampi ynak jaytawayi
Wawanakaparu.
127
TUTILWAXTAs. Herencia es algo que se asigna a una persona en calidad de regalo.
Awki taykawa wawanakaparux waxtawayxiwa munataparu. //a.a Waxtata, churata.
TUTIA l. Heredar, recibir algo en especie de alguien. Khitiy waxtayasia munchixa
jakachiriwa. //a.a Waxtayasia, katuqasia.
TUTIRA ms. Solteron, solterona, es decir persona sin pareja. Awiltat warmi,
awkiptata wayna sapakiw sarnaqasipki janiw kasarasia munapkiti. //a.a Qiwsat
utatawa jan panichataruxa.
TUTIRIT s.Heredero quedarse con todo en calidad de dueo. Jupatakiw taqi
jaxtatanakax janiw khitis apaqkaspati..
TUTUKA s. Remolino, tormenta. Akax laqa challampiw mayakiw muytiri may
tutukax qalltix janiw tixtanjamakiti.
TUTUKIA l. Correr, maratn donde muchos participan por edad. Jaqinakax wal
tutukipxixa sapa qutun utjiwa jiska, tantiyu, jachanaka ukhamaruwa puripjaapa.
//a.a Chhukua, tijnaqaa.
TUTUR LAWA s. Rama de totora, comida del ganado. Aka tutur chhulluxa,
wawakan manqapa, quta manqhan jiliriwa akmpiwa markan jaqinaka wakanakapa
uywixa.
TUTURA s.Totora es la parte mas blanquecina que se consume. Chuxartata
lawawa jaqix manqiwa qutamanqhan jiliriwa chhull satawa.
TUWAKIRI s. Seguridad, polica y cuidador. Chuxata isisitawa jaqiru tuwaqiriwa
lunthatanakata. //a.a Ujiriwa, phawjayiri jaqi.
TUWAA l. Custodiar, proteger, amparar. Jaqix akxa ujaapawa kuna
kamachinaktsa tuwaapawa janiw kamachayaapakiti. //a.a Jarkaa. Ujaa.
TUWAQAWI s. Seguridad persona que protege al ciudadano. M jaqix taqiniruwa
ujixa sapuru jarkixa lunthatanakata, jaqi tuqisirinakata jukampinaka. //a.a Ujiri.
TUXILLA s.Trampa, trampera para zorros. Jacha tuwaqata utjixa aka tuxilla
llawintaatakixa jan mistuapataki.//a.a Anta anta kajua. Piyani piyani kajuna.
TUXPANTAA l.Aturdir, amedrentar, atontar a alguien. Tuqjaa, asxartayaa,
amuktayaa. //a.a Sunsuptayaa.
TUXTA s. Gallina clueca hembra del gallo que pone huevos. M kawniri walpawa
ququruchin panichasiapa. //a.a Qachu wallpa.
128
TUXU ms. Flaco, desnutrido puede ser persona o animal que nunca engorda de tes
muy delgada. Aja jaqixa sinti tuxuwa, wali tixiwa. //a.a juchus jaqi.
TUYNAQAA l. Flotar, revolotear de un ave u otro en el cielo. Uman tuynaqaa
uksat aksaru akhamaw phuyun uywanakax jalnaqapxi uma patanxa.
TUYNUQAA l.Posar en tierra. Aka uywanakax pamapar tuynaqapxirix amstan
jalnaqirinakawa uma umataatakiwa tuyuqanipxi pampanakaru.
TUYRUA l.Adornar, florecer un espacio determinado. Sum ynak uttayaa,
kachachtaa, suma utayaa panqaranakampi suma unaqaapataki.
TUYTA l.Despegar, elevarse dentro del agua o en el aire. Patar jaltawayiri, umat
jaltawayiriwa amstaru tuynaqiriwa sarxapxirixa.
TUYTAWUTA s. Aeropuerto espacio donde estacionan los aviones. Akax tuytiri
utawa jska, jacha altur tuytirinakawa akan sayarapxixa sapuru, mayat mayataw
jaltawayapxi.
TUYU s. Conejillo silvestre con cola. Pampan jakiri jacha wichnkhan wanku. //a.a
Quyu wanku.
TUYU s.Cilindro cuerpo cerrado por dos superfcies planas y uno redondo.Saytu
muyumpi panichata aksta qhupintata akax tuyuwa.
TUYUA l. Flotar, nadar en el agua con movimientos diferentes en el agua. Jaqix
uma tuyunaqiriwa jampatu kipka uma manqhana, uywanakax tuyupxiwa
phuyuninaka wali phisnitawa uman tuyunaqapxi. //a.a Phulluqia.
TUYURPAYAA l. Sobrevolar generalmente tiene competencia las aves por su
naturaleza. Phuyuni uywanakax patar ratukiwa tuyuraa yatipxi qutu qutu sartapxi,
chhichhillankhanakax kipkarakiwa tuyunaqapxi. //a.a Patanakan jalnaqiri.
TUYURI ms. Voladora que vuela en el aire. Akax phisna kastawa amstana
jalnaqapxixa. //a.a Antawaylla.
TUYUWI l. Flotar, nadar en el agua espacio asignado con n precaucin.Akawjaw
jaqin tuyuapatakixa, yaqhipax jawirar sarasina liwirantiriwa sinti manqhaw yaqhip
uraqixa janiw askikiti tuyuataki. //a.aTuytawi.
129
/TH/
THA ms. Muy frio, congelado. Akanxa luxuxkiwa ukatwa thyaski. //a.a Thaya
chisi.
THAA s. Aguacero con viento, frio junto a la lluvia. Jallux thayampiw warxati.
THAAA s. Tina, vasija grande hecha de arcilla, cntaro de 150 litros de capacidad
para chicha. Yuru iqit lurata.//a.a Chicha luraa yuru.
THAARAA l.Enfriar, dejar enfriar algo caliente.Juntumax tharaskiwa umaataki.
//a.a Thayarayaa phusarasina jankaki thraapataki.
THRPAA l. Arrancar, abandonar. Yaqhip uywanakax qallup tharpayiwa janiwa
munthapkiti apanukuwayiriwa. Jaqinxa yaqipax kipka lurixa wawaparu jan munxi
ukxa Tuna taypiruwa jaqtapxiri, ilisha punkuruwa apnuqapxiri yaqhan aptasiapataki.
//a.a Uisnukua jall ukhamaw sutichapxaraki.
THAKHI s. camino, carretera que es un determinado inicio y final. Aka markanxa
walja thakinakawa utjixa yaphipax jan suma lurata, yaqhipasti suma askichatarakiwa
THAKHI AMUYAYIRI s. Semiosis. Se conoce como semitica a la teora tiene como
objeto de inters a los signos. Akax M thakiwa kunatix nayrampi uxataxa jinakiwa
jaqix amuyti kunas akax? Kunatakipas? Jall ukhamaruwa jaqixa siwa akatakiwa,
akaniwa sasina amuytapxi aymaranakax walli ukanak apnaqapxi.
THAKHI APA s. Medio de transporte. Mayawjat mayawjar kunanaks apaawa
q'ipnaqirinakampi apkataawa m chaqata yaqhawxaru apaawa yaqhipan wali jathi,
qipinakapax yaqhipasti phisnarakiwa jayanakaru, jakanakaru apapxixa sapuru.
THAKHI s. Camino, lugares establecidos en toda comunidad. Jaqin sarnaqawipa
thakinak arkasinxa puriakiwa, kawkichaqaakay sarnaqajamachi.//a.a Jaqin
sarnaqawipa.
THAKHI s. Va. Kaaskunakan sarnaqawipa sapuru thakichixa puriaru mistuaru
akanxa thakinakaxa juchusaw, yaqhipansti jachawa ukhamaw kaaskunakax
thixnaqixa.
130
THAKHI THIYA s. Acera en las calles y avenidas donde es permitido al peatn.
Jaqitaki luratawa akawjitanakax sarnaqawipawa sapuru.
THAKHI YATXATATA ms. Metodolgico. Akax thakiwa arkaatakix walixa kunatix
amuykipaawa kawkirimpisa sarantaaniwa.
THAKHI YATIWI s. Metodologa. Chiqakiwa aka thakiru arkaa suma puriataki
lurawisaru.
THAKHI YATIYAWI s. Pasacalle es donde se escribe la informacin para la
sociedad. Juchus amtar taki jinakiwa jalkataa maysatuqiru.
THAKHI s. Acera por donde circula la gente. Jaqix aka thiyanjamaw
sarnaqaapa.
THAKHI s. Calzada peatonal. Jaqi sarnaqaawa. Juchustata thaki luratawa.
THAKHICHA s. Mtodo son los pasos a seguir. Kuna lurws askiparjam
sarayaawa.// a.a chiqak irpiri thaki, suma thakichaapawa wali suma luraataki.
THAKHICHAWI s. Mecanismo. Yatxatataw kunjamas lurasini, kunanakas munasini
qallantaataki mapitaki arkaawa.
THAKINAKA s. Sistemas. Walja juchus thakinakaw utji sarantaataki,
thakichanakaxa wali uxatasaw qalltaaxa. Purianaka aka thakinaka arkaawa
jankaki puriataki.
Thakhinchaa s. Esbozar.// Uastayaa kawkiri thakixay walichi sarxaruataki.
Thakhinchawinaka s. Procesamiento.// Jukat jukat takiru sarxataawa mayaki
sarantaataki
THAKI APA s. Medio de transporte. Kaasku jaqi apiri pusi llantampi sarnaqiri.
THAKICHA s. Mtodo, pasos a seguir.Thakinaka. // a.a Arka thakinaka, uastawi.
THAKICHAA l. Encaminar a alguien por el bien. Thaki luraa. // Thakichaa
maynitak aski.
THAKICHIQA s. Piso ecolgico. Uraqi. Jaqitaki askiwa aka uraqixa.//a.a Kumara
sarnaqawi.
THAKICHIRI l. Pisotear persona que hace camino. Takichawi jaqix thak luri
sarnaqasaw thaki luraa.
THAKINCHA s. Molde, patrn. Chillqat thaki, jacha thakinakaxa suma luratawa
anqanakanxa jaya markanxa.
131
THAKUNTAYIRI s. Brjula. M chaqan muynaqiriwa akampiwa yatiaxa kawkhatasa
lupix mistunixa, kawksarusa lupi jalantaxa akanwa uastayitani.
THALAKIPAA l.Sacudir encima de alguna prenda. Wiltata thalakipaa jiska
tunanakampi. //a.a Thalxataa qaunakampi uywaru, jaqiru akatjamata anatasina.
THALAA l. Sacudir, agitar con violencia. Jaqir thalaa jan istasipana. //a.a
Thaljaa wali kulirata mayni jaqiru.
132
THANQA ms. Mucho en cantidad, demasiado. Sinti walja.// a.a Alluxa.
THANQHA ms. Brusco, torpe, violento.Thanqa jaqi. //a.a Luqhirata jaqix jan amuyuni
luri.
THANQHAA l. Abusar, exagerar, rrebasar e imponer. Sinti luraa jan yatiyasia,
jaqix sinti lurayiri.// Qhuru arumpi lurayiri.
THANTHA ms. Viejo, usado, harapo, andrajo. Thantha chiyasiri isi uskusia. //a.a
Mirki jaqhip jaqixa isipax wali mirqiwa uskusiskakiwa.
THANTHALLI ms. Andrajoso. Thantha isini sarnaqiri, wali thanthallipuni, jan jarisiri
wali qauptata jaqiwa.//a.a Luqhi jaqiwa.akax anqanakan ikixa.
THANTHAA ms. Gastado, emvejecido. Isix mirqintata, jan manqani thanthar
tukutawa. //a.a Jan kunani yaqi, jaqipax ukhamwa jakasi utapana sapuru.
THANTHANTAA l. Emvejecer, usar, desgastarlo. Isinak qall thantharaa. //a.a
Mirqintaa ukataq apnaqasina akata ukaru.
THAPA ms. Liviano (a), delicado(a), que no tiene mucho peso. Phisna kanwar
utata janiw jathikiti.
THAMPASIA s. Mandil o delantal. Nayraqataru chinkatasia ynaka luraataki jan
qauchasisina thampasiaxa waliwa.
THAQAKIPAA l. Rebuscar, buscar un determinado lugar de bsqueda. Aksata
uksaru qal unsuawa. // a.a Thaqarpayaa jikikama.
THAQA THAKHI s. Mtodo es el que ayuda a la investigacin. Akampixa m
thaki thaqaawa ukar sarantawaawa waliru puriataki.
THAQAA l. Buscar, investigar y revisar. Kunay chhaqatachi jikikamawa
thaqtaaxa. // a.a Uakipaa. Thaqsua.
THAQANIA l. Buscar, perseguir, investigar. Thaqaa qhipap nayrap arkaawa. //
a.a Jiskhikipaa kunjamansa.
THAQHA LAPHI s. Fichaje. Jiska thaqa laphixa jacha yatiqan utanakan utjixa walja
kasta saminakaniwa ukhamwa jiskha thaqha laphiwa.
THAQHIRI s. Imvestigador, polica o alguien con conocimientos de imvestigacion.
M jaqix chuxa isini jaqiwa khititix. qal siskhiqhani, kunanksa yatipxixa.
THAQSUA l. Rebuscar, realizar la bsqueda minucisamente. Thaqsuawa,
Kachat t kachat uarani, jiskhaqaniwa sapamayniru.
133
THAQSURI s. Imvestigador (a), persona elegida (a) con conocimientos minimos
sobre la bsqueda. Thaqirix, m jaqi pallata thaqaapataki, akaxa yatiapaw
nayrsta sarnaqawipa.
THAQTHAPI s. Rescate. Thaqthapiri, akanxa lurapxiwa khitinakatix yanapapxani
thaqtaataki.
THAQTHAPIA l. Rescatar. Thaqakipaa uksanaka aksanaka thaqarpayaawa
katukama // a.a Ajllirpayaa..
THARA s. Mujer mal vestida, es decir sin elegancia. Jan wali isita warmi. Kayukam
pullirani jan wali isita.
THARA s. Ave del altiplano que aparece en bandadas y vuela junto en la poca de
viento. Thaya jamachi aka jamachix thayaapatikiw sarnaqiri.
Tharaqir saraa s. Motonave. Akax maynisapatakiwa jinakiwa tijnaqi.
Tharaqiri s. Motor. Akampiwa kaaskunakax sarti.
THARPU s. Afrecho, cebada cernida o cascara. Waa sillpiwa tharpu uywa
manqawa africhuwa. //a.a Siwar jaku.
THARSUA l. Deshierbar un cultivo.Yapunak qursuawa, apsuawa yaqha
quranaka.
THATHA s. Prenda ancha, Ropa ligera. Jacha isi. // a.a Luqhu isi sinti jachawa
THATHAA l. Ladrar, Ladrido de los perros.Thathaa, anunakana wajaapa.
THATHANTAA l.Devorar, tragar rpido, comer bruscamente. Anunakax anqan
jakirinakax wali thathantirinakawa. //a.a Manqantiri, uywanakax jinakiwa
manqarawayi, jaqix ratukiw maqsuwayixa
THATHANTAA s. Persona agresiva, persona que se exaltada de inmediato.
Jaqir manqantaa yanixa qhuru arunakampi, jaqix masipar janchintawayiwa
arunakampi tuqxaway
THATHANTATA ms. Borracho, muy ebrio, persona que bebi exesivamente. Jan
amuyuni umjata, Wali thathantata..
THATHAQAA ms. Mordedura de algn animal como el perro, gato, serpiente u
otro. Janchjata uywampi janchjayasia anu, phisi, jaqha sillqu.//a.a Janchia,
janchjaa, turjaa.
134
THATHAQAA l. Bajar la prenda de un de repente. Apaqaa. Jaqix akatjamt isi
thathaqi masiparu anatasina uk yanixa.
THATHARASIA l. Quitarse la ropa de inmediato o quitarse de rrepente. Jaqix
isip thathsusiwa nuwasiataki, thatharasiwa jarisiataki.
THATHARASIRI l. Desnudarse, hombre o mujer que se saca la ropa. Thatarasiwa,
chachach warmichi isi apsusipxi yaqha uchasiataki.
THATHARATA l. Desvestir, desnudar. Thatharaa.// Jaqir isipa apsua, Lunthatax
isi apsuri. Yaqha uskuawa.
THATHARAYAA l. Desvestir a alguien ya sea varon o mujer. Jaqix isi thatharayi
mayniru.
THATHIRI ms. Comilon, persona que come mucho o exesivamente. Manqiri,
manqir jaqi. // a.a Thathuna jaqi.
THATHSUSIA l. Desvestirse, votar la ropa. Isi apsusiri. //a.a Jaqix isip thatsusi
umampi qala jarsusiataki.
THATHU PILI s. Ganso ave domstica, familia de patos. Aka phuyuni uywaxa
jacha piqiniwa, jacha kayuni patut jukam jachpachawa.
THATHUNA ms. Comilon persona que como mucho, persona que come sin medida.
// Khuchi purikani jaqi, ratuki manqantiri, jan samarasa manqantiriwa.//a.a
Jachjasisina manqiriwa jaqiwa.
THAWIA l.Raspar con la mano, araar con las patas en caso de los animales
Phawia satawa, anqaru amparamp laqanaka apsuxa, uywanakanxa wallpa,
wanku, achaku, phisi, anux uraqi phawiphi piysukama.// a.a Jurqhiriwa jacha
sillupampi.
THAWIA l. Hablar con exeso sin dar explicacin. Sint parlaariwa janiw kamskisa
//a.a Jacha lakani jaqiru uttawa.
THAWIYAA s.Rebuscar. Jaqix amparampiwa thawipxi kuntixa thaqi jikikama.//
Uywanakax achu qallpanakanwa thawipxi laqu manqaataki.//a.a Jurqhia.
THAWJAA l.Desparramar, desmenuzar algo slido manejable. Jaqix uywampiwa
pamparuw thawjayapxi.
THAWJIRI l. Esparcir, separar, desparramar. Thajwaa uywampiw thawjayiri.
135
THAXA s. Escremento de ovejas, llama, alpaca y conejo. Uywanakan thaxapax
wali askiwa sataataki. //a.a Wanu, kawkiri thaxa kiyjaawa uka wanumpi
sataaxa
THAXAA l. Atrolpellar, acto realizado por un transporte. Taqjataa. kaaskun
taqjatata yaqhipax jiwapxiwa. // a.a Taqxatata
THAXSI s. Cimiento, zocalo, base parte inferior de una pared de una casa o edificio.
Pampachata, uyu qalltar manqhar uskua Jacha utanakan taqi kast saminakamp
lurtatawa.
THAXSINTANA s. Poner los cimientos es poner la base. Suma uttayaa patxar
sukataataki.
THAYA ms. Frio, frgido, aire, viento. Chuchu. Alala. // Luxuta.// chhullunkhitawa.
THAYASA s. Frgido. Sinti alalawa.//a.a Ch'isi ch'uchuwa. //a.a Chisiwa
THAYAWA s. Fro. Ch'uch'u.// Ch'isi. // a.a Juyphi thayawa.
THAYA s. Fro.Taqi kunarus ch'uch' tukuyiwa. //a.a Luxuta
THAYACHA s.Isau cocido y helado, sirve para evitar la enfermedad de la prstata
en los varones, existe color amarillo y negro. Isau qhatita akax chachanakatakix
qullawa, isanux utjiwa qillu kasta, chiyara kasta akax qhatita ukatwa arumax
luxuyaa, apillar utatawa.
Thayachiri s. Refrigerador. Ynaka luxuyiriwa.
THAYAA l.Ventilar.Amparam thaytayasia, laphimp thayayaa. //a.a
Thaysuyasia.
THAYARAA l. Enfriar. Juntu anqaru apsua thayaraapataki. //a.a Thaytayata,
Thaytayasia ukhamata chuxu usux katusi.
THAYLLAWI s. Ejercicio, practica. Jaqi, uywanaka sapakutiw thayllawipxi lurapxixa.
// Lurawiyantata.
THAYSUYAA ms.Enfriarlo, ponerse al frio. Wayrayaa. //a.a Thaytayaa.
THAYTAA l.Coagular, congelar en el refrigerador. Chhuyu juyranaka manqanaka,
chhuyu aychanaka thaytana jan thujsantaapataki. //a.a Luxtayaa, kuwaxtayaa.
136
THAYTAYATA ms. Resfriado persona que esta con tos o gripe. Jaqix chuxu
usuniwa thaytayasitapatxa . //a.a Jurma usuni, chuju usuniwa.
THAYTAYATAs. Congelado, refrigerdo, conservado. Akax chuchuwa janiw
qaymantatakiti suma imatawa. //a.a Luxtata, tantiyu luxtatawa manqanjamawa
walikiskiwa.
THIJLLA l. Cojear, persona con displasia en las caderas que camina cojeando.
M jaqix thijllaskiwa thixnipaw jani askikiti tkatwa paypacha kayupax jan kipkaki
sartkiti may ayti mayax janiwa jall ukhamanakaw utjixa jaqinak taypina. //a.a Wixru
sartiri, Wistunaqiri, jaqins uywans janiw kayupax kipkakiti ukatwa sarnaqatapax
mayja.
THIJRA ml. Adverbio, categora gramatical y muy utilizado en la sintxis de una
oracin. Mayjtayiri, aruchiri akax wali apnaqataw taqi laxrana.
THIJRAA l. Mirar con ojos tuertos. Yaphix jaqix jaqimasipampi thijransiriwa wali
kulirata, jan istriwa tukuri, wawanakax kipkaw lurapxi tuqisipxi ukhaxa. //a.a
Lirquntaa, janqu nayrampi ukataa
THIJWA ms. Travieso(a), inquieto, molestoso, jugeton. Aknirixa wal anatjasiriwa
janiw inak qunkaspati wali thijwa jaqiwa. //a.a Qhaju jaqi, jan inaktkiri jaqiwa.
THIKHIA l. Aguar, mezclar dos licores o licor con agua. Kituntaax paya kast uma
uskua ukaruw jirua.
THILIA l. Agitar, mover, menear. Ampar jiruawa jan aynacharu khusuntaapataki
waljpachaw thiliawa. //a.a Unuqiyaa akat uksaru unxtaa jan khusupatyaawa.
THISTHAPI s.Calambre, contraccin involuntaria de los musculos adormecer,
encogerse. Akax thisthapixa jaqirux khatatiyiriwa janchipa chhakhapa sixsixnkiriwa
//a.a Janchi Jalthapiyasia yaqhix sinti umirinakaruwa akham usuntaphiri.
THISTHAPIA l.Fruncir, reducir, hacer que se encoja. Ynakawa thisthapipxi
laylunax ninar apkatatax jinakiwa jiskar tukuxa, isixa ninampi aqkatata jiskaruwa
tukuxa. //a.a Sipthapia, waantaa ukax jukat jukaruwa akhm lurasixa.
THITHI ms. Enojado, colrico, molesto. Chuymani awkinaka taykanakax
thithipxiwa wal sapuru kulirapxi kunanakatsa tuqisispkakiwa. //a.a Malaka jaqi.
THITHIA l. Enojarse, enfadarse, gruir. Jaqimpi thithia kunatsa kuliraa.// a.a
Phinasia, thuthuaqaa kawkirismisa tuqisia munapxi.
137
THIXIA l.Freir, guisar en una sarten. Kawna thixia, aychax thixiawa
manqasiataki.
THIXIATAKI s. Sarten, perol que sirve para guisar. Akaxa parintayasina
aychanakwa thixia, kanwanaka thixia. //a.a Jampia taqikuna jampiatakiwa.
THIXNI s. Cadera, cintura, hueso del lico. Chikachik jaqin china patxankir
chakhawa kayumpi katthapitawa akax jaqiru saytayiriwa janiw usuchjaataki.
THIYA s. Es el borde o costado. Akxa ujsnawa ynakana, uraqinakana, utanakana.
//a.a Qhurpa, muxuna akax thiy thiyaw uraqinakanxa.
THIYA ARSU s. Lateral bucal izquierdo y derecho. Akax thiya arsuxa laka
manqhankiwa.
THIYA CHAQANAKA s. Comillas. Akax jiska piqin wichinkhitaniwa aymar
qillqaatakiw wali apnaqatawa amstaxaruwa qillqaa, kastillanutakixa aynacharuwa
sarixa walja arunaka qiljaataki.
THIYA IRAMA s. Falda. Aka thiya irama pantalunani tawaqunakaw uskusipxi qunqur
pataruki uskusipxi wali suqa janiw manqhacha uskusipkiti kayupatxarukiwa.
THIYA THIYA s. Es el borde de una superficie. Sapa t'alpha unaqani thiyaniwa.
//a.a Tukuyapa, sayt'u yapux pusi thiyaniwa aktxa janiw maysar mistkaspati
chimpuniwa.
THIYANKIRINAKA s. Costados, laterales. Aknirinakax jayankirinakawa ukatpi
thiyankirinaka sutichatawa. //a.a Qurpankirinaka, iram iramankiri.
THIYAPATA ml. Todos, de un canto, sin discrinacion. M thiyapata qallantaani jan
mayani, jan jaytanukusa, jan armasisa. //a.a Khuskata, m khuskhata.
THIYA ARSU s. Laterales del borde. Akax purap tuquru anqankiriwa, janchi
patankiriwa.
THURTASIWI s. Inseguridad, no tener confianza. Jaqix janiw iyaw sirjamakiti
asjariwa ukatwa thurtasiwa kawkirus saraataki, ukham jan utata jaqiru
partaaxa. //a.a Qhuruchasiri.
THUJRU s.Bastn, para apoyarse, bastn de mando. Akax thijmtasiataki jan
liwisiataki lawat lurata thujru.
THUJSA ms. Ediondo, mal olor, pestilente. Thujsa.//a.a Wali qupiriwa.// Thuxsa
thuxsa.
138
THUJSA s. Beleo, planta solancea muy narctica especialmente su raz. Sayri
sayri qurawa.// a.a Thuxsa thuxsa quqawa.
THUJSAA s. Eder, persona, animal o vegetal que despriende mal olor. Qupia.//
Thuxsatataa.
THUJSTATA s. Podrido, desprende mal olor. Qurwantata.// a.a Qaymantata.
THULLJTAWI s. Debilidad. Janiw kumarakiti. Tukhartatawa.
THULU s.Palo que esta al centro de maz, marlo el eje de la mazorca de maz
desgranada.Tunqun chakhapa akax thulu sutiniwa, tunqu kilsuta ukhax
lawapakixiwa ujaaxi
THUMIA l. Deshierbar, sacar los malos pastos de la chacra.jaqix chuntillumpiwa
satatanaka taypi, panqar yapu taypinaka sapakutiwa thumia lurixa. //a.a Qursua,
phatsua inamay saphinakaw aspsuraa.
THUNKHUA l. Saltar, realizar el juego saltando con un solo pie por los nmeros
asignados, el otro pie mantener levantado este juego se llama el avin. Thunkuax
ma kayumpikiwa jalnaqaa, aka anatanxa maynir kayux chinkatatawa ukatwa
thunkukipaa. //a.a Amstar amstar jalnaqaa.
THUQHTHAPIA l. Levantarse de un derrepente.Akatjamat thuqhthapia sartaa
m suma ikita wali susthantata.// a.a Akatjamat jaltaa, susthantaa.
THUQHU s. Danza o baile. Jaqi walja thuqunakwa utapxi, Unuqtapxiwa tam
tamawa jaqix aksar uksar unuqtapxi thuqusinxa chachanak warminak wali
kusistapxi.
THUQHUNUKUA l. Apartarse del camino o irse por ah a escondidas o de frente.
Akatjamt thuqhunukua wali saraskasina qhanatapansa imantasisasa. //a.a
Thuquqawayxaa jaqi taypita.
THUQHUA l. Saltar, brincar, mover el cuerpo al compas de la msica. Taqiniw
thuquxa muntanxa, m urus kusistasia jaqimasinakampi wali kusisita
thuqtasisisa muyuntaani chachas, warmis, tawaqu, wayna, jiskalanakampi mayaki
kusisiani.
THUQHU ISI s. Traje de baile, disfraz es decir cada danza tiene su respectivo
distintivo. Sapa thuquxa isiniwa kast kastawa isix utji.
139
THUQHUNTAA l. Allanar morada es ingresar sin anunciar. Akatjamat manqhar
thuquntaa, jalantaa. //a.a Mantantaa, akatjamat mantanti jan jaqiparu
kamsasina thuquntixa.
THUQHUNTAA s. Bailar, participar en una comparsa elegida. Akanxa chacha
warmiw thuqua amtapxi, jupanakax sarapxiwa munapki ukaru. //a.a Unuqtaa
qallantaa parijampi nayra sarantaa muytas muytasa wali tuyuki.
THUQHUNTAA l. Entrar sorpresivamente violentando algn lugar sin permiso.
Jaqix yaqha utaru, yaqha uyuruw jalanti. //a.a Jalarantaa akatxamata manqhankaa.
THUQU UTA s. Discoteca espacio cerrado con juego de luces. Chamak thuqu uta,
wayna tawaqunakaw uka utar sarapxi manqhax juka qhantanikiwa wal muyuski.
THUQUPUNIRI s. Folklorista persona que participa siempre en la danza. Aka jaqix
thuqupuniwa sapakuti. //a.a Thuqu chuymawa.
THUQHUQAA l. Saltar de arriba abajo. Patat manqhar thuquqaa
amstaxata aynacharu. //a.a Jalaqaa amstata aynacharu.
THUQHURAA l. Bajar saltando. Amstata thuquqaa aynacharu.
THUQHURI s.Bailarin, persona que ejercita o profesa el arte de bailar. Aka jaqix
Thuqu chuymaniwa chacha warmi yatichiriwa mayninakaru.
THUQHURPAYAA l. Baylotear, baila mucho y sin dejarlo. Thuqusmachakia,
taqiniwa wali thuqurpayaa. //a.a Muytas muytas unqtaa.
THUQHUYIRI s. Instructor de baile. Aka jaqix taqi kast thuqunak yatichiriwa, jupax
nayrajan wali thuqtixa yatiqirinakatakix akhamaw sasina sapamayniru yatiapkama
jiskata jacharu.
THUQHXATAA l. Atacar con violencia a alguien amedrentando fuertemente.
Akatjamata tijxataa susthantasa jaqiru. // a.a Susthantaa mayni jaqiru.
THUQNAQAA l. Rebotar repetidamente un cuerpo liviano sobre el suelo. M
phisna muruqux jalnaqiwa pamapana. //a.a Jaltir jaltiri muruqu sutichatawa.
THUQSUA l. Prorrumpir, saltar, salir con impetu una cosa. Jaqix justjata
thuqsuwayxiwa. //a.a Jalsua akatjama thuxsuwayjaa.
THUQKATTAA l. Brincar, saltar con impulso y ligereza. Pataxar thuqkataa
akatjamat patar mistua. //a.a Jalkataa, tiskkataa jaqix uyu jalkataa munixa.
140
THUQTAYAA l.Hacer bailar a la persona brindarle apoyo. Jaqi masipar thuqtayi
wali kusisitaw ukattixa thuqtatapatxa. //a.a Thuqurtayaa.
THUQTIRI s. Resorte. Akax manqhat amstaru thuquyi akampiw anataphi. //a.a
Thuqunaqiri jiyisiriwa.
THUQUCHAWI s. Local un espacio para realizar una fiestas. Thuqu utawa //a.a
K'uchirt'awi utawa akax jiska jachaspawa aka chukiyawunxa ukhamanakw utji,
markankirinakax chixinwa thuqupxixa qina qina,
THUQUKIPAA l. Saltar por encima de algo. Jaqix patanjamaw thuqukipawayi
akatjamata chhqtawayiriwa. //a.a Jalakipawayaa,
THUQUA l. Bailar hacer movientos rtmicos siguiendo la msica. Jaylli ist'as
unuqt'aawa. //a.a Qhachwwin thuquax kusaxa.
THURIA l. Resistir, pisando una cosa y empujando con las manos o brazos.// a.a
Churkia, nukxaxaa aka tuwaqasiawa.
THURIYA s. Baile solemne del matrimonio aymara, bailan generalmente solo
padrinos y familiares cercanos a los novios. Panichasiri jaqinakaw thuqupxi wila
masinakapampi kumunirara jaqinakampi.
THURIYAA l. Animar, dar fuerza y espritu. M jaqix chuymachiwa chulqhichiwa
jaqimasiparu. //a.a Chuymapa qalaptayaa m arsutaparu sarantaapa.
THURTAA l.Resistir con fuerza y estabilizarse de manera que no pueda caerse.
Chamachtasia.Jaqix yatiapa kunapachasa thurtasiapax khitinakampisa janix
sanixa. //a.a Qhuruchasiri, chamachtasia.
THURTAYAA s. Alimentarse, comer mas alimentos. Suma manqa liwaa
kunatixa janchipataki askikixa. //a.a Lunqhuptayaa walja manqampi thuruptaa.
THURTAYAA l. Reforzar, dar firmeza y solidez a una cosa. Akanxa suma thuru
apkataawa chamachtaawa jan pakisiapataki, jan chiyasiapataki //a.a
Askichtaa, thuruchtaa.
THURTATA s. Afirmativo. Kust'ata yapar arsuawa kun yatisas thurt'ata saawa
suma arumpiwa arsuaxa.
THURU ms. Duro, grueso en objetos. Akanxa yanaka yaqhipax thuruwa, yaqipax
jathiwa. //a.a thurpacha.Uywanakatxa wali lunqhu janiw ratuki usu katkaspati.
141
THURU ms. Fuerte, gordo en personas y animales. Jaqinakax yaqhipax chamaniwa,
likiwa sintiw mankapxi ukatwa thurupxi. //a.a Chamani jaqiwa, chamani uywawa,
THURUCHIRIJA s.Tronco es el que sujeta, es parte principal ejemplo en un rbol.
Aka thuruchirija wali thuruwa lawapaxa yiwkaliptunakanxa, quqa quqaxa
thurukamakiwa lawapaxa.
THURU LAWA s. Madera. Akax lawampixa qunuanakwa lurapxi, iki phatapi, isi
imaa jukampi utjaskakiwa ynakax lawata lurata. //a.a Kullu utjiwa jacha kullunaka
jiskakullnaka.
THURUNCHIQAWA s.Tronco. Akax thuru lawawa jan ratuki pakir, jacha quqat
apaqatawa aka lawaxa.
142
THUSU s. Escupitajo de la llama. Walja thusunqallumpiwa qarwax thuskataa
yatixa. //a.a Muxchunukuwa ukham jaqiruxa yaniri aka uywaxa.
THUSUNQALLA s. Saliva, lquido claro y algo viscoso, que segregan ciertas
glndulas dentro en la boca. Akax Lakamanqhan wakichasiriwa khusu umar
juphuquni ukham utatawa.
THUSXATAA l. Escupir con intencin sobre algo o direccionado hacia alguien. M
jaqix jaqimasiparu amanut thuskataa muni mayniru qhanata imantasita.
THUTHA s. Polilla es un animal invertebrado mariposa nocturna ms o menos de un
centmetro de largo. Arum jalnaqiriwa pilpintu satawa, yaqhipax sapxiwa jaqin
ajanupataki mirkha chhaqayaatakiwa askixa. //a.a Pilpintu.
THUTHANTATA s. Ropa apolillada, es cuando el animal se comi dejando huecos
pequeos en la prenda. //a.a Aka chhichhillankhaxa niyakiw Isinakxa piysurixa janiw
jaya pachax imaakiti thalsusia sapakuti thuru isinakxa.
THUTHUA l.Renegar, protestar en voz alta. Jaqix phiisiskiwa jaqimasipata wali
arxayasiski. //a.a Thithia, pusuqia jan parlxayasiri.
THUTHUYAA l.Hacer protestar a otra persona. M jaqix jaqimasiparuwa
thuthuyaski amanutjama. // a.a Tuqisiyaa, kulirayaa maynit jan walinaka parlaa.
THUXTU s. Gallina clueca. Qachu wallpa aka uywaxa janiw kawnkiti ukatwa thuthu
saphiwa. //a.a Anku wallpa ukham utatawa.
143
/T/
144
TAKUTA ms.Tranquilo persona paciente que trata con calma a los dems. Suma
jaqi janiw tuqisinax jupataki askikiti. //a.a LLampu chuymani jaqi.
T'AKUYAA l.Tranquilizar, Hacer que la persona encuentre la calma. Jaqiru
chuymachaa suma arunaka arxayaa jan kuliraapataki. //a.a Sumachaa,
Smachtaa.
TAKUYIRI s. Calmante pastilla que evite el dolor. Akax qullax jinakiwa tkuyiri. //a.a
Usu apaqiri.
TALAATAKI ms. Mojado por la lluvia. Laqa charajata // a.a Uma uma iqi.
TALAA l. Echar barro o cosas hmedas. iqimpi pirqaru, pamparu talaa, jaku
kituntatampi akatjamata talkataa.
TALAQIA l. Caminar con ruido, tener el calzado suelto. Talx talx sarnaqaa. //
a.a Jacha laqhatuni, wiskhun sarnaqiriwa.
TALKATAA l. Rebocar la pared con barro, estuco o cemento. Uta luririnakax
pirqaruwa talkatapxi, lluchkatapxi ikimpi, istukumpi, simintumpi suma utax
unaqaniapataki.
TALLA s. Compaera, pareja del mallku que asume responsabilidades. Jilaqatan
arkiripawa, jupampi chika sarantiriwa. //a.a Talla mama, warminaka taypita ajllitawa
juparu istapjaapaxa.
TALNUQAA l. Lanzar con fuerza. iq kulirat talnuqaa, janqu iqmpi talxataa
sawkasisina.
TALPHA ms. Superficie plano, base slido. Taruchxata, Pampachjata yanaka
uskuataki jan unuqiyaataki. // a.a Pampachxata.
TALPHTATA ms. Aplanado, aplastado. Jipxata, jathinakampi aphaxatasina
tlpxata. // a.a Qunsuta, pampachxata.
TALPJAA l. Aplanar con presin o golpe. Amparampi, kayumpi tlpjaa,
pampachjaa. //a.a Killpjaa.
TALSUA l. Lanzar con fuerza, arrojar. Akatjamat chamampi manqhat anqaru
jaqsua. // a.a jinanakiwa thalarpayaa, jaqurpayaa.
TALTAA l. Arrojar algo con intensina la persona o animal.jaqi masiparu tlti
sawkasisina, uywanakaru jan ratuki saraapataki, tunanakampiwa
mayjankaapatakiwa jaqkataa.
145
TALXATAA l. Aventar sobre algo concreto. Patar wakichatampi talxataawa,
iqmpi, janq iqmpi tlxataawa. //a.a Jaqjataa
TAMACHA s. Fermento de una sustancia. Chuxu qurwantata jaya pacha imata,
Chhuxu qupintata. // a.a usantata, llixtintata.
TAMANTAA l. Podrir Fermentar. Manqanaka, juyranaka tmantayaa,
Qaymantayaa. //a.a usantayaa, qurwantayaa, puxtayaa.
TAMATA s. Estado de descomposicin. Vinu luririnakax uwasa tmantayi
thujsantayi. Sirwisa luririnaka siwara tmantayi aka jaru umanaka wakiyaataki.
TAMPHAA ms. Pausado, lento en la accin. Kachat saraa. // a.a Kachat
maqaa.
TAMPHULLI ms. Melenudo, chascoso. Jaqix walja ikutaniwa, uywax walja
ikutaniwa. // a.a. Pichikani.
TANIRI s. Elegida, escogida por la mayoria. M qututa ajllita, jaqi taypita m
taniri // Jilirjama utayata.
TANQHARASIA l.Tropezarse al caminar. Jaqija sarnaqasinwa tnqharasitayna
lanktasina. // a.a Liwisia, Tinkunaqaa.
TANQTAA l. Tropezar, perder equilibrio. Jaqix akatjamat lanktsina tnqtatayna
niyawa liwisitayna. // a.a Lankhanaqaa, Chanktaa.
TANTA s. Pan elaborado de harina. Jakut tnta lurata sapuru manqsiataki.
TANTA LURA UTA s. Panadera. Jak qpia chaqa, akanxa taqi kasta tnta
lurarapxixa.
TANTA UCHAA s. Panera, cesto para transportar pan. Akax utjiwa jisk jach
tanta uskuataki. // a.a Tanta imaa.
TAPAA ms. Andar despacio, ir lento. Jaqix kachat saranti, kchat tpaskixa
kawkiruya saraapachi. // a.a Kchat tapnaqiriwa
TAPHA s. Desabrido, no esta al gusto del paladar. Manqa, umaaxa tphawa
janiw laxrajataki askikiti wali tphawa. // a.a Wali laqwa jan jayuni, jan
manqnjamawa.
TAPKATAA l. Subir a un lugar alto. Jaqix aynachat amstaruwa tpkataski wali
qarita. // a.a Makhataa, jaqix pataruw amstaruw makhati.
146
TAPNAQIRI s. Lento, pausado en el movimiento, poco eficaz. Jaqix Kachat
sarnaqiriwa wali tpnaqiriwa, Jan txnaqiriwa. // a.a Jari sarnaqiriwa.
TAQA TAQA s. Tema, asunto. Sapa mayniwa yaq yaqhaw arsupaxa,
parlaanakapaxa kast kastawa sapa mayninxa.
TAQA s. Slaba, la unin de consonante y vocal. Jiskpach arsuwi tamawa, akaxa
jaqthapitawa jach kilampi jisk k ilampi.
TAQA ARU s. Lexema. Jiska aru, akanakaw m aru tukuyi akanakampiwa jach
qutu arunaka lursnaxa.
TAQAKAMACHI s. Artculo. Aka taqakamachi nayraqataru qillqasi.
TAQA l. Partir, dividir. Yanakaxa tqawa, jaljaawa kipkaki, jan iraqasina, // a.a
Lakia, khuskhat lakirpayaa.
TAQAA l. Dividir, separar. M khuskhata Jaljaawa, taqinitaki askipan. // a.a
Lakiraa, taqinitaki jaljaa.
TAQAQAYAA l. Denotar, explotar. Akatjamat dinamitampi chijuyaa jaqiru
sustjantaa tqaqayaampi. // a,a Phallayaa, akatjamat tuquqiyaa.
147
mantaataki altur alturuwa Taqaririxa. // a.a Jiskpacha juchusa mayat mayat nina
aqtatampi phalliriwa.
TAQWJA s. Regin. Akax m chimputa utjawiwa, ukapi taqwja sutichataxa.
TAQAYAA l. Hacer detonar. Jaqix ninampi wiykatasinxa jayaruw taqayri,
chijuyir ukhamaw istasiri jiqipakiw misturixa.// a.a Taqarpayaa.
TAQHI ms. Sufrido, que presenta dolor fsico o moral. Jaqixa taqisitawa utasi. //
a.a Llakisita, jaqix wal sinkayawa sarnaqi, Jan kunanjama.
TAQHICHAA l. Empobrecer o decaer. Jaqixa jukat jukat taqhichaaru mantaski
sinti taqichaqat mayjasi uktxa yaqhipaxa ynakapa aljarixa jan kunaniwa ustxixa.
TAQHISIA l.Sufrir, padecer. Jaqixa kunaymanatwa taqisixa, llakisiwa jaqix
uywapar uxatasinxa jiwanchaski, taqisiskiri ukapachaxa.
TAQIRI s. Juez, ajusticiador. Jaqi masipat jilir arxatiri, jupawa taqiri akaniwa sasina
jachat arsuriwa taqinitaki. //a.a Taqjiri, aka jaqix chaxwinaka askichiriwa.
TAQISIA ms.Triste, angustiado. Jaqixa wali llakisitawa ujasi jan
kamachtasirjama. // a.a Muspata, jaqix wali musparataw sarnaqi.
TAQISIRI ms. alguien que sufre, persona que adolece enfermedad. Jan manqani,
jan qullqini, jan kunani yaqhipax ususmpiwa tqisiski.
TAQISIRI s. Moribundo persona o animal que sufre. Kchat kachat jiwiriwa, jaqis
uywas ukhamaruw yaqhipax tukupxi.
TAQISITA ms. Preucupado, deseperado por solucionar algo. Jaqix susthantatawa
ujasixa, kuys aksa uatatiriwa kunjamasa askichaspa sasinwa, kamachaspasa .//
a.a Tukusit jaqi, akaxa jaqixa musparaskakiwa.
TAQISITA ms. Angustiado. Jaqixa wali llakisitaw qamasi sapuru.
TAQISIYAA l. Atormentar, causar dolor. Jaqi masisaru taqisiyaa,
sustjantaa,piqi usuyaa. // a.a Llakisiyaa, muspayaa.
TAQISIYAA l. Martirizar, atormentar. Jaqiru wawaru, wayna tawaquru chuymani
jaqiru warmi chacha awkinakaru akatjamata susthantaa sapakuti. // a.a Jaqi
masisaru piqi usupmi sarnaqayaa, muspayaa.
TAQJAA l. Demarcar, delimitar los lmites de un pas o terreno. Akaxa lurasiwa
mujunanakana taqjaa m markat markaru, yaqhipansti uraqirakiw jaljaa. // a.a
Chimpua, mujunanakax mayat mayat chimpuraawa.
148
TAQJARAA l. Descomponer, desordenar. Jiskat jiskat taqxaraa, jaljaa. // a.a
Jalanuqaa, lakirpayaa.
TAQMARKA s. Vecindad de un barrio. Akax thakinakampiwa chimpusixa, m
markat yaqha markaru thakiwa jaljixa aka markanakaru.
TAQPANKA s. Boletn. Sutinaka qillqaatakiwa akanja sapa mayninwa kunatix
wakisixa uk arsuriwa, akanxa walja sutinakawa qillqasispa.
TAQTAA l.Congelar. Uma, manqa taqtayaa, anqaru paqaraw chhullunkhiyaa.
//a.a Luxuyaa, manqax jan qaymaapataki lixuyaawa, umax anqan luxuriwa.
TAQXAA s. Juzgar o dar sentencia. Juchan jaqiruwa juchanchiri, aka jaqiruxa
llawintiriwa, jan juchanirusti janiw kunampis tumpantirikiti utaparukiwa antutxiri janiw
llawintirikiti.
TAQXAA s. Separarse, divorciarse de la pareja. Jaqixa chacha warmi
kawkiripasa jan suma jakirinakaxa taxaaruxa puripxi, paninija amtapxiwa jaljtaa
sapamaynixa thakipwa saraa munapxi, sapa maynixa saparuwa kutipxi.
TAQXAWAYAA l. Romperlo de manera involuntario. Jaqix sawkisisina
taqarawayiwa janiw sarnaqkasina amuykatanati ukatwa taqarawayatayna.
TAQXAWAYAA l. Solucionar y dar resultados. Sanichjaa, kunjachixa ukanakwa
uachayaa uxatayaa.// a.a Askichaa, pantjanaka askichaawa ukatwa
uxatayaa.
TARA ms. Insulto despectivo. Jaqix yaqha jaqir tara sasina arnaqxiriwa wali
kulirata, jaqiru aka jan wali arumpi chuyma ustaysnawa.
TARWA s. Lana de animal camlido que sirve para confeccionar para prendas de
vestir. Uywanakan wali tarwaniwa yaqhipasti janirakiwa uywiripaxa yawiriwa
sapakuti, yaqhipasti juk tarwanikiwa uywiripaxa aka tarwanakatxa qapuwa ukatxa
isi jupanakataki ptasipxi.
TARWARARA ms. Lanudo(a) que tiene mucha lana o vello. Uywax wali
tarwararawa, jaqin sukhapaxa tarwar utatawa jilayaskixa.
TAXLLI s. Medir con la palma de la mano. Nayra jaqinakaxa ampar chiyampi luqtiri
ukjaruwa jakhutapxa arsuri akhawa sasina, nayraxa janiwa mirsuaxa utjkanti.
TAXLLIA l. Bofetear, golpe con la palma en el rostro. Amparam taxllia
kulirasina, sawkasisina masiparu. // a.a Nuwanuqaa, amparampi nuwantaa.
149
TAXLLIRAA l. Aplaudir, dar palmadas e seal de aprobacin. Jaqixa
tantachawinwa wal taxlliraa yatipxi, kusisianakampixa taxllirtapxiwa. // a.a Ampar
kajayaa chachas warmis mayakiwa kajayapxi.
TAXLLIRTAA l. Aclamar, aplaudido por la multitud. Jaqi tantachawixa wali
taxllirtapxi amparanakapampi taxllirpayaa wali kusisita.
TAXMARA ms. Caprichoso(sa), seguir con tenacidad. Jan istasiri jaqi, jan jinchuni
taxmara sutichatawa. //a.a Uqara, chachat warmit uqaraptiriwa.
TAXPI s. Patn, persona que tiene pie grande. Jacha txpi jaqi, jacha kayuni jaqi.//
a.a Lawti, jaqix warmispawa chachaspawa
TAXPIA l. Andar con cuidado. Kachat sarnaqaa, jan nuktasina mayni
jaqinakaru. //a.a knwapatan sarnaqiri jaqi.
TAXRA s.Tierra estril, suelo que no es frtil. Jan achuqayiri uraqiwa, akaxa taxra
sutichatawa janiw suma uraqikiti, janiw kunas achkaspati aka uraqinxa.
TAXSU QALA s. Jabn, detergente slido. Akax qau isinakat taxsuatakiwa,
umanwa juphuqiriwa qau isinakatxa apsuxa.
TAXSUA l. Lavar, refregar la suciedad de la ropa. Jaqixa isipa taxsupxi.// a.a
Qupinaqaa, amparam isinak qpirpayaa.
TAXSURAPIA s. Realizar el lavado para alguien. Jaqitaki isi taxsurapia, jaqitaki
isipa qumaki jaytaa.
TAXSURAYAA l. Hacer lavar por cantidad. Jaqimpiwa walja isinak taxsurayaa,
m thiyata qallantayaa. // a.a Qupinaqayaa, isinakaxa walja umampiwa
quphiyaa suma taxsuraataki.
TAXSUSINTIKA s. Jabncillo pastilla aromatizada. Jiska atita ajanu jarisiatakiwa,
akax kast kast suma qua muktaawa jariqasiataki.// a.a Jiska qala atita.
TAXSUTA ms. Lavado, limpiado. Akax isi qumachatax taxsuratawa jaqix
uskusjaspawa marka saraataki.
150
TAXULLA s. Panecillo de quinua. Jiska juphat lurata tantawa. // a.a Talpha
juphat lurat tantawa.
TAXWIA l. Remover, desordenar. Akax yanak taxwia kunay chhaqatachi uk
thaqasin qala jirthaptawa. //a.a Jirthapia, jirunaqaa.
TIJCHAA l. Jugar con bolas pequeas en el piso de tierra. Jisk muruumpi
anataa tijchaawa laqanxa, jisk thaki lurasiawa amparampi, qhispillut lurata
jisk muruqu anataatakiwa.
TIJNAQAWI s. Espacio del atletismo. Jaqi jalnaqirinakataki thakichapawa, yaqhax
janiw mantkaspati sapa maynitakiw chimpux utji.
TIJSUA l. Salir corriendo sin rumbo. Akatjamat jalsuwayaa, jaqix kun
armasinuwaychi ukatwa tixsuwayix ratuki. //a.a Tijtawayaa, jaqix akatjamata
jaltawayi mistuwayi anqaru.
TIJTJTIRI s. Reloj, marca la hora. M chaqan muyunaqiriwa, sapa pacha chimpuri,
akarux janiw kunas saytaykaspati sarantaskakiwa tij tij sasina uruy aruma jan
inaktasina sapuru, phaspacha, marpacha muyunaqiriwa.
TIJUTIJU s. Saltamontes insecto de color verde con patas saltadoras. Akax patar
jalnaqiriwa. // a.a chhixwiriru chuxa utatawa jaqix piqi usutakiw wali sapxiriwa.
TIJUA l. Correr con rapidez. Jaqixa pacha taqxatixa tixuaruwa ujasi. // a.a
Jaltaa, tixtaa, jaqix wali jumpitaw jalnaqi, tijnaqixa urasaparu puriataki.
TIJUNIA l. Correr de un extremo a otro. Khaysat aksaru tijunia, jalania. //
a.a Tixnaqaa, jaqix chhixchinti ukapachaxa wal tixnaqapxixa jan charanjasiataki.
TIJUNTAA l. Entrar, ingresar corriendo. Manqhar tijuntaa. //a.a Jalantaa
akatjamat jalantaa manqharu.
TIJUNUQAA l. Corretear de un lado a otro. Jaqix akat uksaru tijunaqaa munapxi
manqa waxtasiataki, Jalnaqapxiwa. //a.a Tiskunaqaa, tutuknaqaa akat khaysaru
mayisiataki.
TIJURI s. Atleta. Jaqi jaliri, aka jaqix jaya thakinakwa tijuri, aka jaqinakax sapuruwa
lurapxi tiju ukhamaw sutipaxa. // a.a Tixnaqiri, aka jaqix jaya thakinakwa tixnaqixa.
TIKACHA s.Borla de lana de colores para sealar los animales en sus orejas.
Uywanakar jinchupa chimpuatakiwa aka tikhachaxa lurata.
151
TIKACHIRI s.Decorador(a), persona que adorna. Aka jaqix yanakampi jiwak
tikhachiri jiwaki utayiriwa, suma trichanakampi uskuriwa uywanakaru.
TIKHAA l. Adornar una cosa o sitio. Ynak tikhachaa, askichaa. //a.a
Kachachaa yanak kachachaa.
TIKHA s. Arreglo de colores, banderines. Wali saminakampi tikachaawa utaxa.
//a.a Yanakaru kachachaataki.
TIKITAWA s. Inflamacion de una parte del cuerpo. Jaqi janchixa tikitawa.// a.a
Pusuntata, jaqix janchipa pusuntayasi.
TILI ms. Pequeo, persona de estatura mediana. Jiska jaqi tili sutichatawa, janiw
tantiyu jaqikiti. // a.a Muqu, jiskapacha jaqi.
TIMKHA s. Canica objeto para jugar. Sutipax timkhawa akaxa jachawa khispillut
luratawa. //a.a Kaxcha, Jacha muruq khispilluta laqan anataatakiwa. TIMPAA
s. Accion de levantar productos en la manta. Atipataru timpaa qipija. TIMPHIA
l. Llevar productos en tela o manteo doblado. Awayu manqharu timphintaa,
juyranaka awayur qipia. //a.a Qillphintaa.
TIMPHIA s. Accion de ir bailando y envolviendo a los flamantes esposos en el dia
de su matrimonio. Tullqawi, akham satawa tullqaru qhipichaa, Machaq wawanakar
panichasi urupanxa timphiawa panpacharu suma sartapxaapataki.
TIMPHTAA l. Alzar en un manteo tubrculos. Juyra tmphataa utakxa qipia.
,juyranaka apanaqaa.
TIMPHU s. Plato de comida con carne de cordero. Aka manqax Iwij aychaniwa
tmphuwa sutipaxa, iwij aychani, waykani chuuni, chuqini, arusani jall ukhamawa
wakichaa.
TIMPHUA l. Borbotear, mujer que esta apunto de dar a luz. Ususiri warmiwa. //a.a
Wawachir warmi.
TINIA l. Aborrecer. Jaqimpi uisisia, masipampi tiisia. // a.a Qarjayasiri,
chacha warmi tuqisisina tiisipxi utakxa qarjapxiwa.
TIISIRI ms. Rencoroso, vengativo. Jaqixa tiisirawa, wal thuthusiri ukatxa
uisiaru puripxiri. //a.a Katjasiri, aka jaqix thuthusiriwa, ukat katxatasiriwa kulirayiri
jaqimpi.
152
TIITA l. Refunfuar, mostrar disgusto. Mayj unaqiriwa aka jaqixa tiitaw
unaqixa. // a.a Qhititia, jaqix laka manqhat arsuriwa wali kulirata.
TIIYAA l. Enfadar causar molestia en la persona. Jaqir tiiyaa, phiasiyaa. //
a.a Lirquntaa, Jaqir malakar ukataa, thuthusiyaa.
TINKHAA l. Proporcionar premio. Jaqiru mistutapata yuspagaraawa churaa k
achachiripa churaawa.
TINQA s. Hocico de cerdo. Khuchin nasapaxa tinqa sutiniwa. //a.a Laqha nasa,
khuchin nasapaxa wali thuruwa, laqa aptakiwa jan usuchasisinwa.
TINQHAA s. Bola, base redonda y slida. Muruquwa akax tinqhaxa
anataatakiwa
Laqan anataawa ukanwa thaki lurasiawa amparampi nayrax wawanakax wali
anatapxirina jichhax armatawa.
TINQHU s. Encuentro ritual comunitario en departamento de Potosi. P markan
jikisi thuqupawa, aka thuqunxa wilaw utjaapa suma sata uthaapataki ukhamaw
sawipaxa.
TINQHUA l. Dar obsequiar. Churaa, waxtaa thuqkasin nuktana. // a.a
sarnaqkasin nuktawayaa inartasina.
TINTI ms. Petiso, enano, persona con estatura pequea. Jiska tansha jaqiruwa
tinti sutichataxa, chti jaqi. // a.a Tili jaqi, muq jaqi, jisk jaqisitu.
TIPHUSIA l.Disgustarse, molestarse. Kulirasia, timphusia jaqimasipampi
tuqusia. // a.a Qhititia, jinakix jaqi masipampiwa qhititiyasi.
TIQI ms. Apretado sin espacio, ajustado. Jaqix yaqhipax isipxa wali tiqi uskusi, kiki
uskutawa. //a.a Kara akhamaw uskua jan unxtaapataki.
TIQINTAA l. Embutir algo adentro. Winantaa manqharu tiqintaa ukaruw
chinuntaa. //a.a Warantaa manqhar jukat jukat winantaawa.
TIQIQIA s. Maquina de escribir. Nayraxa wali apnaqatanwa tiqiqiaxa, akax
qillqaatakiwa. Jichhaxa yaqha kastawa usti janiw jari qillqirixiti jasakiwa
luraapaxa.
TIQIQIRIQILLQIRI s. Dactilgrafa. Aka apnaqirixa ratukiw qillqiri, amparapax suma
yatinuqtatawa qillqaataki, tunka lukananakapaxa suma jalnaqiriwa tiqiqiyiriwa
ratuki.
153
TIRI s. Cicatriz en alguna parte del cuerpo. Jaqix yaqhipax janchipanxa tiriniwa. //
a.a Yaqhipax nuwasisina yanasi, yaqhipasti husptalana khuchuyasipxi usuntasina
ukatwa tiri jakthapixa.
TIRILLU s. Bebida alcohlica. Aka tirilluxa m umaa wakiyatawa. //a.a Jaru
umawa, jichhapachaxa wayna tawaquwa umapxi.
TIRIA l. Enganchar o sujetar con un gancho. Akax tiriampiwa tisuki uskuawa.
//a.a Tirintaa, p thiyat katthapia ukaruw tirintawayxaa, kattayaa, chhitthapia.
TIRIQIA ms. Enojada, protestar contra alguien. Tiriqia khitix kulirayistu jupataki
arusia, jupatakiw arusia. //a.a Thuthusia, makitakiwa kulirthapi.
TIRSUA l. Desenganchar, desabrochar. Wali jariwa tirisuani kachat apsuawa.
//a.a Tiriraa, akax kachat tiriqaawa apaqaawa mayat mayatawa luraa.
TISAA l. Desenrredar una lana u otro objeto. Tarwawa tisaa qapuataki,
akharuw pitaatakiniwa. //a.a Yaythapia, tarwanak tisaraawa qapuraataki.
TISANUQAA l. Despedazar el cuero. Lpichin tarwapa tisanuqaa. //a.a Jaqix
jiskat jiskat tisanuqupxi qapuataki.
TISI s. Sustancia espesa, moco seco. Jurma waantatax tisi sutiniwa, nasa
manqhan qutunaqtiriwa.// a.a Waa jurma, akax nasa manqhana waantiriwa ukatwa
phiskusia jani waataapataki.
TISKUA l. Correr saltando, sentir alegra. Kusisita jalnaqiriwa, altur altur
tiskunaqiriwa. //a.a Tiskunaqiri Jaqix wali kusisitaw tiskunaqi yaqhanakampiw
sawkasi.
TISKUNAQA l. Saltar y brincar alegremente. Akat uksaru tiskunaqi, urasax waliw
kusisiaxa ukatwa tiskunaqtanxa. //a.a Jalanaqaa, Aksa uksa jalanaqiriwa wali
kusisitawa.
TISKUNTAA l. Entrar brincando. Jaqix anqat manqharuw tiskuntaski,
thuquntania.// a.a Jalantaa, mapita mantantaa, jalantaa manqharuxa.
TISKURATA ms. Desabollado. Jaqix jalartatiwa, tiskuriwa mayat mayat jamasat
khanat tskuririxa. //a.a Mistsuwa, akatxamata sarawayjaa jan kamsasina.
TISNU s. Cuerda trenzada pequea y delgada. Thuru juchusa tisnuwa chinuataki
askiwa, achntaataki jan phisaraapataki. //a.a Wiska, juchus thuru wiskawa
akax kara chinusiatakiwa, janiw akampxa jalskaspati.
154
TITU ms. Primoroso, precioso. Chiqap jaqi, qhana aruni Jiwakiwa.
TIWI s.Formaciones de arena producidas por el agua o el viento. Uma taypin
wakiyasiri jisk qutunaka. //a.a Surawinaka, akax ukham utatawa jiska
qutunakawa wakichasi uma taypinakana.
TIWIRAA l. Desmenuzar la unin de huesos de la columna vertebral. Atix chakha
kharinuqaa, kaphanaka kharinuqaa tiwiraa kaphanakapat jaljaaxa. Janiw
jaqiruxa luraakiti uywa kharitaruwa akax luraa.
TIWKA l. Evitar el dao algn insecto.aka tiwka sutichata manaqasiawa
kunayman chhichhillankhanakata tuwasiawa usunakapata, junt manqhanakanxa
jinakiwa iska chhichhillankhanakax manqsuristamxa ukaw phusuntayiristam
janchimaruxa.
TIXIA l. Forrar con cuero los tambores para disecar. Tixiaxa lata liqiaka
luraawa, jacha jisk wandanakataki. //a.a Wataa, akax liqa lurawa jacha jiska
wandanakataki.
TIXITA s.Pelota de trapo. Muruqu akax tixitax kayumpi takiawa yuqall wawanakax,
waynanakax, tawaqunaka, achichinaka, taqi jaqinakaw anataphi m khuskhata.//a.a
Muruqtakia, akax kayumpi arkaawa nayra anatawa jichhakama anatasiskakiwa.
TIXIT JISK JAQI s.Titere, marioneta utilizado en el rea de comunicacin. Jiska
piqini jaqir utat lurata txitawa, kunaymana arsuyapxi jaqi uchukirinakaru
larupxaapataki.
TIXXATAA l. Forrar, cubrir. Janjataa patar isimpi, laylunampi janxataawa. // a.a
Iqjataa jan ujkaya wali tisuntatawa jaytawayaa.
TNKHA s. Canicas para jugar. Jacha cachinanakax anataatakiwa, laqa taypina
anataawa jiska lalanakaxa wal nayrax anatapxirina, jichhaxa janiw ukhamaxiti jan
amta munxapxiti wawanakaxa.
TUKHA ms. Delgado, desnutrido. Juchuspach jaqi tukhartata utaniwa, janiw
manqaskpachati usupawa nayrartaski. // a.a Tukhartata aka jaqix aka lawar
utatawa janiwa janchipas walixiti suma manqasiapawa walirtaataki..
TUKHA s. Anemia. Juchuspach jaqixa tukhartat usuniwa ,akax jan manqirinakaw,
aka usunixa wali tukusitawa unaqapaxa. //a.a Tuxuptata jaqi, Tukharatata jaqi.
155
TUKHARANTATA s. Desnutrido(da),mal alimentado. Jaqi, uywa thukhartatawa,
charkhiptata. // a.a Chakha mayakiwa jall ukhamaw sarnaqiri.
TUKU s. Epilepsia, enfermedad con perdida de conocimiento. Aka tuku usumpixa
jaqixa sapakutiw akatjamata liwisisinxa jan amuyuniwa sartiri, yaqhipax laxrapa
turusiri kachat kachataw sarthapiri piqi usuni. // a.a Watak usuwa.
TUKU USU s. Desmayarse, persona con enfermedad de epilepsia. Akax t ku
usuxa m usuwa, jaqixa qullaphiwa thaparakun chhuyu wilapampi akax umayaawa
jan tuku usuniataki.
TUKUA l. Desmayarse, persona recostada con pulso lento. Akatjamat liwitattaa
jan amuyuni jaqtata. //a.a Watakia jaqix akatjamat liwitatti pamparuukarux wataki
jan amuyuni.
TUKURI ms. Inmovilizado el cuerpo. Jan sarnaqiri, jan jalnaqiri. Akatjamat jaqix
tukuririwa jaqi taypina .
TUKUWA s. Desmayarse, desvanecido con pulsacin lenta. Jaqi uywa kawkirichiya
tukuwa.
TUKUYAA l. Golpearlo y hacer que pierda la memoria. Jaqi masiparu nuwji
tukuyakama, jan amuyuni liwitattayaa, jiwatarjama jaqtawaa.
TULLKHU s.Hilo muy torcelado. Chankhaxa wali tullkhukipatawa sawuataki,
warminakaxa amparampiwa tullkhu qapupxi.
TULLKHUA l.Torcelar lana. Chankha tullkhuptayaa, phalax tullkhuawa
qanaataki. // a.a Millkuraa, chankha tullkhua.
TULLU s. Cartlago tiroide ubicado en la garganta del hombre. Akax tulluxa chacha
mallqankiwa anqajaruwa m quntur utatawa.
TULLU MALLQ'A s. Faringe ubicado entre la boca y el esfago. Lakata
sunqurkamawa aka tullu mallqa k'aphapawa juchuspacha.
TUNA s. Basura, desperdicio. Taqi kast tunanakaw wartatawa uta anqanakana,
yatiqa utanakana kawkichqas tunakiwa uasiski jani jaqixa jichhakama tnank
ima yatipkiti kawkharusa warasipkakiwa.
TUNAKAMAKI s. Dinero fracciondo, es decir en monedas o billetes con menor
valor. Jiska qullqinaka jakthapitaxa alluxaw lurasi, tunakamaki satawa jiska
qullqinaka sinti tunanaka utjiwa jakhuataki.
156
TUNA ms. Menudo (a), pequeo. Chimi kastanakawa uka tunanakaxa
pamparuwa warasi. //a.a Tuna tna, waranukuawa.
TUNA TUKUYAA s. Reciclaje. Jan apnaqa yanaka apthapitaw wartaataki
jichhaxa akanakampixa yaqha yanakawa luraa ustixa jan taqi tunanaka
wartaataki.
TUNAT YATIYA s. Descargo, sin actividad que realizar. Jan kuna irnaqawiniwa
tunat yatiyatawa jaqixa llakthapisiwa jan kuna luraani ujasixa.
TUNJAA l. Destruir, tritutar objetos. Jaqixa kulirataski ukhaxa kuns tunjaspawa. //
a.a Pakjaa, jaqixa kuns pakiraspawa.
TUQU s. Gallina, la hembra del gallo. Qachu wallpaxa tuqu sutichatawa, aka qachu
walpaxa janiw kanwirikiti ukhaxa wali tuquqixa. //Jan kanwani wallpa.
TUQURAA l. Descargar, cemento, estuco, barro y otro se despadaza. Pirqat
simintu tuquraa, uta pirqa tuquraawa liwirtaskiwa askichaawa suma
untasiapataki.
TURMI s. Polvo, tierra muy deshecha y menuda. utu laqa.// a.a Phawia laqa.
TURSUA l. Triturar con la dientes. Yaqhip uywanakax manqanak tursu yatipxi.
TURU s. Pago al jornalero por escarbar la papa. Jiska chuqi achunak turuptayi.
TURUA l. Masticar. Janchia.// a.a Jathuraa.
TURURI s. Roedor que roe. Achakux manqaanak tururi piysukama.
TURUSIA l. Protestar contra alguien. Maynjata parlasiawa, turusia jupxata.//a.a
Tuqisia maynjata parlarpayaa wali phinasia.
TUSU s. Pantorrilla esta entre la rodilla y el tobillo. Kayu amstaxankiwa tusuxa,
akachaqax aychaniwa, yaqhipanxa thuru yaqhanakansti juchusarakiwa janiw taqinxa
kipkakiti.
TUWI s. Alpaca tierna que no ha parido. Anku allpaqa qachu tuwi sutinchatawa
jan wawachiriwa urqur utata jalnaqixa.
TUXIA l. Abollar, hundir algo slido. Yanakax akatxamata tuxintasi, turpaki
akatjat kunas jalxati wali jathi. //a.a Piyantaa, tuxirantaa.
TUXINTAA l.Hundir, sumergir adentro. Manqhar tuxintaa, akax amparampi
lurataspawa yaqhanakampi yansnawa //a.a Pakintaa, kunampisa pakisispawa
amanuta wali chamampi lurasaxa.
157
TUXITA ms. Desmenusado, pedaceado una cosa slida. Apmarampi tuxita
amanuta luratawa qala, khula, tanta yaqanakampi. //a.a Pachjaa, jachatxa
jiskarkamar tukuyaawa aka uttaxa pachanuqaa.
TUXJAA l. Hundir un cuerpo slido. Kanwaxa tunxajiwa turpakiwa apnaqaa. //
a.a Limintaa, janiw jathinakampi apxataati, janiw amparampisa qupthapiati
tuxuntasispawa.
TUXPI ms. Que actua sin serenidad y reflexin. Luqhirtata jaqiruxa tuxpi sainwa
sutichaphi. //a.a Jan amuyasisina tuqirasixa jaqi taypina kunaymana kuna
naksa arusiskakiwa.
TUXPIA l. Traficar, persona que realiza trabajos ilegales. Jaqix Janiw qhana
irnaqkiti jamasata apanaqiriwa. //a.a Pichikatero.
TUXRA s.Tierra pobre, que tiene cascajo y es tierra negra no se puede sembrar o
construir. Janiw suma uraqikiti, aka laqax qalan challaniwa janiwa akikiti sataataki
utachaatakisa.
TUXU s. Armazn, estante lugar para poner textos. Akanxa pankanaka uskuatakiwa,
Pirqa jakna uskutawa ullawi utana.
TUXU s.Ventaa, abertura que se deja en la pared para la luz. Aka tuxuxa lupi
qhanantaapatakiwa jan chamakaapataki pirqaru piya jaytaawa. //a.a Uta nayra.
TUXU IMKATAA s. Cortina cobertor de la ventana. Uta nayraru qhipajaparu
apkataa ukawa, juchus phisna jarphata apkataawa imkataawa jiwaki
utasiapataki.
TUXU s. Casco de minero. Piqir uskusia irnaqaataki aka tuxuxa uraq piyirinak
sapuruwa uchasipxi akax jiska qhantaaniwa wali thuruwa tukuyawipaxa.
TUXUNTAA l. hundir, la cascara de un huevo, pisar hielo congelada. Kanwa sillpi
tuxuntaa, luxuntataru taktsina tuxuntaa aktjamat jalataa umaru. //a.a
Pakintaa, chijuyaa.
TUXUNUQAA l. Magullar, causar dao a un tejido. Pachparu tukjaa t
uxunuqaa janchipa usuchasina. //a.a Mithanuqaa akat uksaru jiyirpayaa..
TUYUKI s. Mujer con falda o pollera de varios fustes. Warnix walja
manqhanchaniwa tuyikiwa sarnaqixa. //a.a Phiriru sutichatawa .
158
T'UYUA l. Vola en el espacio. Amstaxan t'uyunaqiri, jamach'nakax ch'usa
patan jalnaqixa yaqhipasti turpa turpa uman t'uytawayiriwa.
159
/U/
160
UKAAYA s.Personaje escogido, ser nombrado, sealado y aceptar.Jaqi axllita,
utayasia. //a.a Aytayata taqi jaqinakampi.
UKANCHAA l. Desear otra vez la misma cosa. Munaskakia willtat willtata
mayampis wakisasispa. //a.a Wastat wastat munaa.
UKANKAA l. Estar ah sin moverse y sin deseperarse. Jaqis uywas kunas mwjan
kaapawa.
UKANKAA s. Asistencia se toma en cuenta en las reuniones, colegios, escuelas y
otros espacios de concurrencia. Akax ukankaa luraax tantachawinakana,
yatiqawinakana yaqhawjanaka sutinakapa sapamaynina aytaawa mayninakasti
ampar aytapxixa.
UKANKWI s. Participacin es ser parte de la actividad que se realiza en el espacio.
Lurw taypinkaawa jaqix waljaniwa aywthapipxi m amta luraataki. //a.a Lura
taypy.
UKATA ml. Despus, luego, en seguida. Aknirixa qillqaaxa jacha arunakana p
qutu aru chinkataataki aka jiska arunakampi. //a.a Anchhita, qhipjata.
UKAWJA s. Distrito.Ma jacha tamawa taqpachaniru apnaqiriwa.
UKCHA ms. Este tamao es algo determinado. Akax jaljataqa, Ukhamaki. //a.a
Ukpa jan jukampipanti.
UKCHAPACHA ml.Todo es un entero y completo. Ukchpachax akax alaqaatakiw
arsuax, // a.a Ukhampacha, Taqpacha.
UKHAMA ml. Asi, acepta, estar de acuerdo. Ukhamapanaya, ukhamaw, jisa. //a.a
Iyawsayaa.
UKHAMAPANA ml. Asi sea, acordar algo y amen. Iyawsayaa, ukhamapan. //a.a
Ukar tukuyaani.
UKHAMPACHA ms. Asimismo, todo. Taqpacha jan ajllisina.
UKHAPHIRU ms.Feo es persona que no tiene aceptacin con algunos personas.
uxu jaqi, uxu uywa jaqitakix janiw walikiti unaqapax. //a.a Phiru unaqani janiw
khitisa parlamunkiti, phiru utani uywa janiw tamanxa suma unaqanikiti
jariqaawa.
UKHAWSAS QHANANCHIRI s. Cupo es la totalidad de vacancia que existe.
Phuqataxiwa Janiw khitis mantxaspati ukhakamakiw qillqasispa jan jilarkaspati.
161
UKIRI ms. Ese, esa, el indicado y el que seala. Ukiripuni. Ukapuniwa. // a.a
Ukiriwa.
UKJA ml. De cantidad, ese tanto. Kawkhas akax ujayiriwa, amparampiwa ujayixa.
//a.a Uastayiri.
UKJA ms. Categoria demostrativo, indicativo, indica entonces, en el mismo
momento. Akawa uastayiri, ukhanjamawa, ukniriwa. //a.a Akiriwa.
UKJAKAMA s. Lmite donde no se puede agregar mas. M chimpuwa janiw jukampi
sarksnati ukhakamakiwa tukuyanixa. //a.a Ukchakiwa.
UKJAMA ms. Asi, dejalo ah. Ukhaniwa ukhar jaytawayam. //a.a Ukchakiwa.
UKJAMT'AA s. Calificativo.Waliw jan waliw sarnaqatapax arsuriwa, akhamwa
sinti lunquwa, wali chikhiwa ukhamanaka arsuriwa. //a.a Qhanachiriwa.
UKJANA ml. Ah, en ese lugar. Ukawjana, ukhapuniwa. //a.a Ukachaqana.
UKSA ml. Ese lado es aquel que seala la ubicacin. Ukirix uksankiwa, uksankaruwa
sarixa. //a.a Uksatuqi.
ULALA s.Variedad de cactus segn tamao. Akanxa utjiwa taqi kasta ulalanaka,
lluxta qaqtu walxa kastanakaw utji akanakax achuxa jiskanaka jachanaka. //a.a
Qaqtu.
ULAQ JALJA s. Mencin a la que perteneces o hace diferencia. Qhananchata akax
arsuriwa kawkirinktasa.
ULAQA s. Carrera. Akanxa waynanakax tawaqunakax yatiqasipkiwa m laxra
Kawkiriya jupax munchispa jupanakan ajllipxix munataparuwa qallantapxixa.
ULAQAA l.Parlamentar, hablar, conversar. Arsua, parlakipaa, parlaa. //
Arxayaa
ULINKATI s. Durazno, fruta carnosa y deliciosa. Turaznu aka muxsa manqaax
juntu manqhan achu. //a.a Asnu turasnu.
ULLA s. Papa arenosa. Una de las variedades que existe. Puxsa chuqi wali jasa
qatiriwa manqkayawa.
ULLAA l.Leer textos, fbulas, novelas, historias, etc. Jaqix taqiniwa ullapxixa
kawniriya jupanakataki walixa, utjix jiskanaka, jachanaka kunaymananiwa sapa
maynixa aka qillqanakapaxa wali yatiqajamawa taqinitaki askipuniwa.
162
ULLAA LAPHI s. Peridico es aquel que emite noticias a diario con diferentes casos.
Akaxa sapuruwa machaqa kamachinakampi, qhananchanaka yatiyapxistu taqiniru.
ULLA LAPHINAKUTA s. Hemeroteca. Akanxa imatawa taqi nayra
qhananchawinaka sapa mayninxa janiw kipkakiti.
ULLARAPIA s. Lerselo para alguien que no puede realizarlo. Yaqhati m panka
Ullarapiawa, m awkixa jiska wawapataki ullarapispawa istaapataki ukhamaw
yaqhipax yanapti wawaparu.
ULLASIRI s. Lector, pequeo lector de mquinas cientficas. Jiska lurata makin ulliri
jiska nayrani.
ULLASKAA s. Estar leyendo un texto agradable de acuerdo a su edad. Jan sartasa
ullaskaa munkayawa qunuskixa.
ULLAWI s. Lectura. Ullaaxa jan pantjasisa luraaxa jacha arumpi chiqap
saytaawa.
ULLIRI s. Lector de textos con experiencias y pasos de una lectura correcta. M jilir
ullirix jinakiwa kawkiri panka katuxa jinakiw ullaa qallantani.
ULLPA s. Refresco de caahua, delicioso alimento. Kaawax wakiyataxa wali
askiwa parjat sarnaqirinakax ratukiwa apqixa pharjatapxa.
ULLUKU s.Papaliza, tubrculo feculento y comestible. Chuqi kastawa Manqaataki,
jiska chuqi kasta.
ULLUQIA l. Moverse, movilizarse, cantidad de persona que se mueven en el
mismo instante o en caso de los animales en montoneras, movimiento de
renacuajos, u otros animales, etc. Waljaniwa mwjitana uniqipxi jaqinaka
uywanakax tam tamawa sartapxi ulluqipxiwa. //a.a Unuqia.
ULU s. Huevo menudo de los peces. Challwa kanwanakawa wali chimiwa
purakapankiwa.
ULUPIKA s. Locoto pequeo y repicante de forma redonda de diferentes colores.
Jiska wayka, jiska piqinakani utjiwa chuxa, qillu, wila. //a.a Jiska qhuru wayka.
UMA JALSU s.Vertiente. Fuente manantial. Uma phuju jallu ursax ukjaxa wal uma
jalarani phuchur utata. //a.a Uma jalsu phuju.
UMA JAQI s. Marinero (a) persona entendida en el agua. Uman tuyuri jaqi, umat
waysuri jaqi.
163
UMA JUJU s. Gaseosa refresco para servirse o refrescarse. Umap warsuatakix
juphuqiwa jalxa utjixa jichha pachaxa.
UMA MULLUQU s. Tormenta de lluvia. Uma phulluquxa utjixa wal jallu purintki
ukjawa wal lliphikinixa qhuruchasiniwa jalluxa chiyaraptiriwa anqaxa, ukatja wal
chhixchintiriwa.
UMA s. Agua, lquido bebible sin sabor, incoloro muy saludable. Uma wali askiwa
janchisataki jan kunaniwa umtaa.
UMA THAKHICHA s.Va lacustre. Umn saraawa. K'ullut lurat yampunakax urna
uma thakicham sartiri.
CHALLXATAYASIA s.Bautismo esun sacramento sagrado. Umampi
chachxatayasia m tatakurampiw jupaw tatin aru arkixa.
UMA CHAMUA s.Bombilla objeto delgado para beber lquidos. Juchuspacha
chamua jukat jukat umaatakiwa kunatixa wakichastanxa.
UMA CHAQAYIRI s. Botagua. Juchus latat lurata uma saraqaapataki utana
nayraxaparuwa apkataa jallutaki.
UMACHA s. Requeson son pequeos pedasos de queso esprimido. Tuna kisut lurata,
jiska jalaqtanakata m paumpiwa chinuntaa wal suyrupa chirmsua waaapataki
ukaruxa jayitumpiwa jichxataa manqasiataki.
UMACHAA s. Hacer aguanoso algo slido. Uma apxataa waaru ukatwa
umachaa. //a.a Umalichi.
UMA KATUQIR ILARQA s. Canaleta que sirve para conectar agua a um recipiente.
Uma jalajiri uskuawa aknjamawa umax jalaqani katuqaataki.
UMALLA s. Cacique colla de la segunda mitad del siglo xv. Muerte del pachakuti.
UMALLACHI ms. Aguanoso que contiene mucho lquido. Wali umani jan amparam
katujamawa. //a.a Umachawa, uma umawa.
UMA ALJIR UTA s. Cantinero espcio de licores, bebidas con alcohol. Akanxa jaru
umanakwa aljapxi. //a.a Kantina
UMAN SARNAQIRI s. Marinero persona especializado en natacin que puede brindar
ayuda a los necessitado. Aka jaqix uman tuyunaqiriwa jinakiwa jaqi liwirantata
apsunirixa jupax akataki wakichatawa janiw asxarkaspati. //a.a Tuyunaqiri jaqi.
164
UMAA l. Beber agua o una bebida agradable que ayude a refrescar su sed. Jaqix
umiwa kawkir umaxay munapchi pharjapa apaqaataki umtaspawa munaapa.
UMANAKAT YATXATAWI s. Hidrografa es la cincia que estudia sobre los rios,
maresy lagunas existentes em determinados lugares. Akax Jawiranakata, qutata,
jiska qutanakata yatiwa kawkhanakansa utjixa jan thaki lurajamakiti kaaskunakaxa
jalantaspawa.
UMA QULLA s.Tnico una bebida multivitamnico que ayuda a tener ms energa. Jaqi
janchi chamachiriwa aka qullax. //a.a Thurtayiri uma.
UMANTAA l.Beber,ingerir bebida sin licor. Umaa aliq uma umtaa yaqhipasti jaru
uma umtapxi. //a.a Umaraa jan amuyni sartakama.
UMAQAA l.Absorver, sorbear lquido.Jukat jukat umaqtaa jan umax
wulchiraapataki ukatwa umaqtaa.
UMARAA l. Accion de beber licor sin medida. Waljaniw umarapxi qal amuyu
chhaqtapxixa. //a.a Umantaa.
UMARAPIA s. Beber copa ajena por solidaridad. Mayninkiri umaqaa juparu
yanaptaa. //a.a Umaqarapia.
UMA URAQI s.Campo de trabajo comunitario. Waljaniwa aknxa irnaqapxi m
chaqanaki takinitaki askiwa.
165
UMASKAA s. Estar bebiendo persona que mide consecuencias. Qhipurun qhipurun
umaskakia jan amuytasiriwa jupakiwa sapaki umaskixa. //a.a Umaskakia.
UMASUYU s. Parcialidad de tierra con agua. Iramat iramaru umaniwa aka uraqix
janiwa wairjamakiti umakiwa mistuski.
UMA QHULT'AYAA s. Convertir de lquido a slido.Umata thayt'ayata
qaltayaawa, Jaqix uma luxuyiriwa apantix ukatwa qhulutayixa. //a.a Chhulluktayata.
UMATA ms. Borracho, ebrio y embriagado. Machantata jaqi, jan amuyuni
umantasiriwa. //a.a Umjata.
UMATATAA s. Descongelar, derretir algo slido. Chulljayaa juyra qhulu ninampi
chulluyaa. //a.a Chullutatayaa.
UMATATAWI s. Fundicin se realiza con fuego en el caso de metales. Akax nina
parintatapiwa Chullutatayaa umaru tukuyaataki. //a.a Uma uma tukuyaa.
UMATATAYAA l. Derretir, diluir lo slido en lquido. Jasa ynakar junt'umpi
chhulljayaawa. //a.a Chullutatayaa.
UMA WAYUA s. Balde recipiente para llevar lquidos. Akaruwa umax wayua jan
warasiapataki. //a.a Uma apaa.
UMAWI s. Espacio donde venden bebidas alcohlicas. Akanwa jaqix umaaka alixa
umantasiataki. //a.a Uta umaa.
UMAYAA l. Tomar hacer que beba algo. Uma churaa mayniru umaapataki. //a.a
Yaqhanak umtayaawa. //a.a Umantayaa.
UMAYAWAYAA s. Insitar a la bebida. Sarkasina umtayawayaa, ukat
sarawayxaa.
UMIA s. Esmeralda, piedra fina preciosa de color verde. Suma chuxa qala quriru
utatawa wali llixiriwa qhispillupaxa.
UMIRI s. Bebedor una persona que se embotella o refugia en el licor por algn
problema que le aflige y cree tener solucin. Umiri jaqi, machir jaqi. /a.a Umantata
sarnaqiri.
UMJASIA l.Embriagarse es emborracharse hasta quedar inconsciente. Jaqix wal
umaa muni jan amuyasikama. //a.a Umantaa.
UMJATA ms. Embriagado emborrachado inconsciente. Wali umantata jaqiwa jan
amuyuniw umjasiriwa aka jaqix liwitattiwa janiw saytirjamakiti.
166
UMJAYAA l.Dar de deber manera intencionada, dejarlo(a) ebrio. Uma churaa
umjasiapataki. //a.a Umantayaa.
UMKAYAWA s. Bebida agradable, bebida sana, cualquiera sea esta. Suma uma
umawa, wali munkay umawa. //a.a Umtajama.
UMKAYA s.Tnico bebible, aceptable, curable. Akax qulla umawa wali umkayawa
jaqitaki waktayatawa kuna usunakatakisa suma quranakampiw wakichtatawa.
UMUQIA l.Manejar y mover en la boca. Jaqix uma muxchinaqixa lakar uma
apnaqixa. Akat uksaru uma apnaqaa laka manqana ukaw umuqiax.
UMTA UM CHURIR UTA s. Empresa de agua potable. Jacha quta umani jiwasarux
jukata aljistu ukatwa jiwasax umtanxa.
UMTAA l.Tomar, beber un poco. Malltaa, juka umtaa. //a.a Juka umaa.
UMTAA UMA s. Agua potable. Quma uma umaa, akax walxtayaaw umtaataki.
UMUTU s. Enano, persona muy pequea. Jiska jaqiwa, jaqix janiw ratuqi sarnaqiti
pisiw kayupaxa. //a.a Jiska muqu jaqi.
UMXATAANAKA s.Tragos licores preparados con diferentes saborizantes. Jaru
umaanaka wakiyata taqi kasta saminakani umajama. //a.a umarajama.
UACHAA l. Mostrar, demostrar al pblico. Uastayaa jaqimasisaru kunjamasa
lurataxa. //a.a Uakipayaa.
UACHAYAA l.Demostrar de manera intencionada lo que se preparo al pblico.
Amanutwa uastayaa kunatixa wakisi yatiapataki jall ukhamaruwa amuytanixa
jaqixa. //a.a Uarayaa.
UACHAYAN LAPHI s.Cartel, espacio donde realiza infromaciones, instrucciones.
Akax laphixa kunas jichhurux wakisi luraaxa ukaw qillqataapaxa janiw armaakiti
jaqin yatiatapakiwa, janiw jan armasiapatakiwa. //a.a Yatiyawi qillqataapawa.
UACHTAWI s. Formato es paso paso dirigido. Chiqapa luraanakawa lurata
mayat mayataru qillqsutawa. //a.a Uxatayaa.
UACHTAYAA l.Demostrar lo que uno esconde. Ujayaa jaqimasisaru mayat
mayaru uakipayataxa kunay askichaachi yatiataki.
UACHTAYAA s.Identificar es encontrar la persona buscada, objeto desaparecido.
Thaqkasina uachtaawa, akniriwa sasina unjatayaawa. //a.a Ukatayaa .
UACHTAYAA l. Fomentar persona que sabe usar la psicologa para realizar
167
algo. Amanuta yatintayaa.akax uxatayaawa kawknirisa.
UACHTAYAA l.Reflejar es parecerse a alguien. Jaqix ustaa jinakiwa munixa
.// a.a Qhanar mistua.
UACHTAYAA s. Identificar la persona que uno busca. Yatia khittapasa. // a.a
Kawkiripachasa ujayaa.
UACHTAYAA l.Mostrar, indicar. Jaqir uakipayaa mayat mayat amanuta
uachtaawa. //a.a Uxatayaa walispawa.
UACHTAYAWI s. Definicin es determinar un lugar elegido. Amuykipawi
kunatikiya ukhamachi.
UASTAYIRI s. Puntero onjeto que seala. Arkayirixa jayatwa ujixa jaqiru. //a.a
Ujayiri.
UACHTAYAWJA s.Teatro es donde dramatizan una obra con personajes
adecuados a la obra. M kunxats qhanstayaawjaw. Yatiqa utanakanx
uacht'ayawjanakax utjapuniwa.
UAKIPAA l.Verificar, Analizar. Uakipaaw mayat mayaru uxataawa.//a.a
Amuykipaawa
UAKIPAA l. Revisar documentos con precisin. Usua akatjamata jan .//
Uakipaa.
UMAKIPAA l. Verificar. Mayat mayat uakipaa. //a.a Wastat wastat usuawa.
UAKIPAW LAPHI s. Talonario Akanxa qillqaaxa m khuskhata. //a.a Qillqan jiska
laphiwa.
UAKIPAWI l. Evaluar, calificar. Uakipaa lurawinaka ukharuwa walikiw janicha
saaxa.
UAKIPAWI s. Diagnstico es averiguar lo que tiene. Kunjamachix uk yatiatakiwa
sapa maynina yaq yaqhawa.
UAKIPAWI s. Monitoreo aqui podemos eguir los passos que realizan a traves de la
mquina. Jayat utaawa kunati lurapki uka aka makinaxa jiska nayrapampixa
taqu kunwa uarixa sarnaqawipa.
UAKIPAWI s. Revisin generalizado para diagnosticar que esta sucediendo.
Usua taqpacha yatiataki kunanisa. //a.a Uxatawipa.
UAKIPAWI s. Seguimiento passo a passo de manera minuciosa. Qhipap arkaa
168
jan
jaytataapataki.
UNAMUCHUA l. Desconocer a alguien, puede ser familiar o amistad. Maysar
unamuchua, jaytarawayaa. //a.a Jaytarpawayaa.
UAA l. Observar, mirar y leer en coca. Uxataa mayat mayat unaraasawa,
Kuka laphi uiri yatiwa. //a.a Uartayaa.
UAA l. Leer. Ullaa, Kuna qillqatanak ukipaawa ukham sapurux yatiqastanxa
UANAQA s. Cara, rostro. Ajanu, nayraxa. //a.a Uanaqiri.
UANAQAA l. Mirar a todos, observar. Unaaqaa taqpacharu m khuskhata
utapxi. // a.a Uatattaa. Taqituquru. Uchukia.
UANCHAA s. Smbolo. Akax uchukiatakiwa. //a.a Sapuru ujaawa.
UNANCHA s. Simbolizar, sealar su importancia. Chimpua. //a.aUttayaa jaqi
ujaapati.
UACHA l.Demostrar, mostrar lo mas resaltante. Uacha. //a.a Uachayaa.
169
UANUKUA l. Discriminar, ser indiferente. Maysar unaqaa. // a.a Jan ujaar
tukua, janiw jumampi sartkiti.
UANUKUTA s.Dicriminado, rechazado. Jaqix Jaytanukutawa. //a.a Jan yaqata.
Uasnukuta.
UAQIRI s. Espia este personaje lo realiza cada da. Uaqiri sapuruwa uanaqixa
jaqi taypina. // a.a Qhispiyiri.
UAQSURI s. Filmadora. Akax amsthaxata uxiriwa, kunanaks jaqix lurixa qalltapata
tukuyakama qall uaqsuxa jacha nayrapampixa. //a.a Jacha uaqiri.
UARAPIA s.Mirarselo, observrselo. Yaqhataki laphinaka uararapia. //a.a
Uxataa. Uakipaa.
UASIA s.Revisarse, verificarse, examinarse. Ujasia qhipaxa nayrarxa.//a.a
Uakipasiawa.
UATATAA l. Observar, mirar algo.Uanaqaa anqaru manqharu suma
manqhanaka uaraani. //a.a Uaraa. Unchukia.
UAYA UTA s. Museo, un espacio donde se exponen artesanas, reliquias,
pinturas y otros. Nayra luratanaka sarnaqawipa ustayiriwa aka utaxa waljawa utji
chukiyawu markanxa saraasawa untaataki.
UCHUKIA l. Envidiar lo ajeno, es decir querer lo que el otro tiene. Mayja
jaqimasiparu ukati, kunjastsa jupax ukani sasa uchukitaxa. //a.a Ukataa.
UNCHUKIA l.Criticar, censurar de algo que alguien no hizo. Yaqhat parlaa
yaqhanakampi. //a.a Yaqhat parlaraa.
UNCHUKIA l.Ver, vigilar, observar. Jaqix uru aruma yaqawrasax paqarawa
uchukiskixa jan kunas utjaapataki. //a.a Qhawia. Ujaskaa.
UCHUKIA l.Supervisar a diario o de manera constante. Sapuruw nayrapa
qhipapa uakipiri kunjamaskis yatiataki jall ukhamawa jaqin lurawipaxa churata.
//a.a Uakipiri jaqi.
UCHUKIA s.Televisin es una pantalla en la que se observa diferentes canales
Y programas. Ukataatakiwa sapuru willjtana arumkama arxayixa kunati
markasana utjixa uka, lurawinaka ujasixa jurnalana.
170
UCHUKIATAKI s.Pantalla de televisin que existe de diferentes tamaos. Aknirixa
Akaxa nayraxaru uskutawa wayna tawaquwa uchukipxixa. Sapuru willxtata
arumkama. //a.a Ukataataki.
UCHUKIAWJA s. Mirador es donde se puede observar un paisaje. Akax
amstankiwa uttatapaxa taqikuna uatatayistu suma utaniwa. //a.a Patat utaa.
UCHUKIRI s.Espia, vigilante, inspector. Jaqix uaqiriwa taqi tuquta utaski,
akatjamat jaqiru jiskintiri jukampi yatiataki. //a.a Jiskhikipiri.
UCHUKIRI s. Supervisor del personal o equipo de trabajo. Aka jaqix luririnakar
uakipiriwa akax khipa nayra arkiriwa jaqiru kunjamasa irnaqitapaxa jankakiti,
jarikicha luratapaxa.
UCHUKIWI l.Controlar persona que se ocupa de revisar el ingreso salida de
diferentes lugares. Jaqix sapuruwa unchukiskixa kunawrasasa mantixa
kunawrasasa purixa utaparu, irnaqawiparu, yatiqawiparu jukampi chaqanaka. //a.a
Utiri.
UCHUKIWI s. Anlisis que se realiza a diferentes cosas, puede ser sangre o de
vida. Uakipaa kunjamasa wilasaxa khusuti, chuwakicha, kunjamasa
sarnaqatamaxa. //a.a Uakipaa, kunanisa.
171
UISISIA l.Odiar, aborrecerse. Uisjatasia jaqimasipampi jan parlayasia munxiti,
jan arumtasxiti, janukataa munxiti masiparu. //a.a Uchukisia.
UISXATASIA l.Aborrecer, antipata. Maynimpi uisnukusia, malakar ukatxaa.
//a.a Uiskhuchu.
UISIRINAKA s. Enemistoso persona que no brinda amistad. Mayja Sarnaqirinaka jan
arumtasirinaka, jan parlxyasirinaka. //a.a Qayma jaqi.
UISITA ms.Aborrecido, despreciado(a). Jikjasita masisampi,Jan waltayasipkiti,
Janiw suma katuqatakiti.
UISKAYA s. Aborrecible, detestable. Jaqiru, uywaruxa uisjatasiaru puripxixa Jan
ukataa.//a.a Jikjasia.
UISKHUCHI s.Persona rencorosa, odiosa, vengativa. Thithita jaqi akax janiw
sumat arxayaskaspati wali katjasiriwa. //a.a Wiay uisxatasiri.
UISQARA s.Persona que odia y no sabe perdonar. Uisir jaqi janiw
qarkspatiukhamar qariapawa. //a.a Qillikhum jaqiwa.
UAKIPAWI s. Inspeccin, verificar si es correcto. Mayat mayat usuawa
kunanakanichiya walikiskpachati yaqhaapacha. //a.a Qal usua.
UAKIPIRI s. Inspector (ra) persona que verifica y autoriza que siga el proyecto. Aka
jaqi uakipiriwa kunatixa luraachi uka jupaw saapax lurasiapawa walikiwa
qallantaani. //a.a Uakipiri
UJAA l.Visitar, ir a ver a alguien o algo. Tumpania masinakasaruw ajaa
jakkipana. //a.a amtasia.
UJAA l.Vigilar, cuidar, proteger algo. Jaqix jakata jayata unjaskiwa jan
khitismakhataapataki. // a.a Qawjayaa. Tuwaqaa.
UJACHIQAWJA s.Sentido de la vista es uno de los principales sentidos del
cuerpo.
Akax uaawa nayra manqhankhirinaka kamachisa kunatsa jan jaqix suma unjki,
aknirixa nayrirstiwa maynirinakata. //a.a Nayra uantiri uta.
UJARAPIA l.Cuidar, vigilar con responsabilidad. Aka jaqix ujaapawa janiw
armasiapati aka lurapiwipatxa.
UJASIWI s. Estado civil es el estado de la persona: soltero o casado. Ak
yatiatakiwa
172
jaqix kunjamasa: Jaqichatati janicha, sapakiti kunjamasa. //a.a Jaqin
utata.
UJATA ms.Recordado persona apreciada. Janiw armasiati jaqi masisata
amtasiapuniwa. //a.a Amtata.
UJATATA s.Concreto. Ujata nayrajankiri, akax amparampi katthapitawa
nayrampixa uxatatawa.
UJATA PANKA s.Revista donde se escriben novedades, eventos importantes
personajes sobresalientes. Akanxa qillqapxiwa kunanakas lurasipxixa taqpacha
jaqinakataki uxurinakax aknwa sapxi kawkhansa uxupxani taqi jaqi ujaapataki.
UJAWI s. Acto donde se presenta diferentes eventos o actividades. Luraanakawa
ustayata akanxa, jaqix ujayasiwa kunti yanaski uka. //a.a Uastayaa taqiniru.
UJAWI s. Atencin aqu se demuestra mayor concentracin. Istaa, jaqix
quntataw istixa ukat amuykipixa. //a.a Lupi chaqa jan anata yanakaniwa.
UJAWI s. Mantenimiento se debe realizar de manera constante. Sapakutiw
uakipaax jan kamachasiapataki. //a.a Uakipaa sapakutiw luraa.
UJAWI s.Trato del uno con el otro sin desventaja para ninguno. Jakat ujaa
paninitaka kipkakiapawa ukhamaru ujataapawa. //a.a Askichaa.
UJAYIRI s. Indicador es el que seala Dnde? y Para que? //a.a Akax
chimpuchiwa kawkinkisa? Khiti takisa? //a.a Uastayiri.
UJIRI s. Portero persona responsable de algo como de seguridad. //a.a Jaqix
ujiriwa m chaqa uastayata, qipinaka. //a.a Unchukiri, Qhawjayiri.
UJIRI ms. Encargado (da) de alguna responsabilidad. M jaqix ujaapawa
kawkirinakaya ujaapachi jan chhaqayasia.
UJIRI s.Observador(a) que observa lo que pasa en el alrededor. Unchukiriwa
kunanakay sapuru utjchi, kunanakasa lurasi. //a.a Uanaqiriwa.
UJKAYA s.Visible, notable, llamativo para la gente. Qhanstiri, jaqi ujajama,
taqinina ujaapawa. //a.a Qhanar misturi.
UKAA l. Dar alimento en este caso las aves dan alimento con el pico abierto a
sus pichones. Jamachinakax wawanakaparu laka jistarataruwa manq churixa.
UKATASI ma. Enfrente un lugar opuesto al otro. Khuykatawa m chaqa
akskatana. //a.a Khurkata.
173
UKATASIA l.Mirarse de frente. Maynimpi ajanut ajanut ukatasia.
UKATAWI s.Reflejo este puede darse mirndose uno mismo en el agua. Jaqix uma
ujatasixa ajanupxa.
UNKHALLA s.Pato es un ave. Wichu wichu phuyuni uywawa jaqin uywaawa
jacha lawa lakani, janqu kasta chiyar kasta chixi, qillu ukhamanakaw utjixa aka
sarnaqiriwa.
UNKHU s.Chamarra ropa abrigable confeccionado para el frio.Thaya tuwaqiriwa
ukataki luratawa. //a.a Thaya jarqaqiri.
UNKU s.Mantilla o bayeta de colores diferentes tejida de lana. Ak a atiru
janjatasiatakiwa. //a.a Atir jarphatasiatakiwa.
UNAQA s. Aspecto es que demuestra la persona. //a.a Jaqi sapa mayniwa jaqha
jaqha unaqaniwa jall ukhamata utapxistuxa.
UNAQAWI s. Caracterstica que presenta cada uno. Sapa mayniwa m
unaqaniwa ukhamaruwa jaqix ujtamxa. //a.a Utawi.
UNAQAWI s.Rasgo es de manera individual y es diferente uno del otro. //a.a
Jaqiru mayjachiriwa.
UNAQT'AWI s. Actitud es la que demuestra cada persona en su forma de actuar.
M jaqix ujayistuwa kunjamjay jaqix sapuru sarnaqchi unaqawipax jiwasampi
yaqa yaqawa sapamaynita ukhamaruwa utapxtamxa.
USTAA l. Aparecer, presenciar, mostrarse. Ustaa jaqinakaru, jaqi taypi
sarnaqaa, mayninakaru ustaa. //a.a Ujayasia.
USTATA ms. Aparecido, Reecuentro. Jaqi qhanaru mistuskixa, jakachasiwa
mayninakampi. //a.a Ustarata.
USTATA s. Meta es llegar a un objetivo. Qalltataruxa lurawimpi sarantaawa
tukuyakama jamasata qhanata ukharuwa ustanixa nayririxa. MIsturiwa.
USTATAWI s. Creatividad es realizar con diferentes materiales para reelevar la
actividad. Akax amparampi luratawa wali amuytasita kunay piqinchawichi jall
ukhamaruwa askichaaxa.
UASTATAWl s. Crear manualidades de diferentes temas referentes. Wal
amuyt'asiaw kuna luratanaka qhanstayaawa.
174
USTAYAA l. Promover es hacer que conozcan un tema de diferentes maneras y
que ayuden a esparcir. Taqinitakixa askiwa luraasa suma utaataki, kunas ukaxa
yatiataki. //a.a. Ujayaa.
USTAYAA l. Crear diferentes actividades para hacer conocer.Ina ch'usats
lurt'aawa. //a.a Aymar jaylli ustayaasawa.
USTAYAWI s. creacin sobre un determinado objeto. Machaq lurata jaqixa
amparapampiwa lurixa kunjamjay amuykipchi ukhamauwa ustayani.
USTAYAWI s.Fundacin es agrupar personas y asignar un nombre que llevara
desde el momento. Jaqinaka aywthapiyaa ukharuwa ustayaax kuna sutininisa
ukawjitaxa taqinitaki kunjamsa sartanisa akat nayraru. //a.a Uttayawi
USTAYIRI s.Imvestigador una persona dedicado a imvestigar y encontrar
soluciones. Jaqixa thaqiwa kachata kachat qhanstayaataki kamachinaka.
//a.aThaqnaqiri.
USTAYIRI s. Generador(ra) es la que viabiliza. Aka jaqixa luririwa thakichiriwa. //a.a
Luriri.
USUA l.Escudriar, examinar de manera minuciosa. Akanxa suma mayat mayat
uaraawa, ujaawa. //a.a Uakipaa,
UTA s. Forma exterior de un cuerpo mirada, accion y vista. M jaqix utaniwa
aka manqharu.
UTAA l.Echar un vistazo, mirar ligeramente. Jaqix alja taypinxa sapxiwa
Utarapitatawa kh qipixa jal ukhamaw parlasipxi. //a.a Qhawxayaa.
UNTAA l. Conocer, saber quien es, averiguar.Yatiawa khititapasa? Ukanaka
yatiatakiwa. //a.a Unchukia.
UTASIA s. Conocerse, presentarse.Jaqix masinakapampiwa utasixa sapa
mayniwa arsusipxi sutinakapa. //a.a Parlakipasia.
UTASITA ms.Conocido, presentado. Jaqixa utatawa, maynis maynis
parlasipxiwa sapuru. //a.a Jaqimasipawa.
UTATA s. Clebre, personaje famoso: cante, poeta, escritor. Jacha jaqit utata,
suma jaqit utata uxuri, qillqiri, jachat arusiri. //a.a Jacha jilir jaqi.
UTATA s. Figurativo(va). Persona protagonista. Akaxa utatax nayax siristwa
jiwakiwa sarnaqatapa, parlawipa taqi ukanaka.
175
UTAW CHIQIYIRI s. Fuente de informacin fidedigna. Akaxa sapa alwanja
machaqa arsuwinakaxa qhananchixa qillqatanakapanxa.
UNTAWI s. Referente a un determinado lugar. Akaxa chiqakiw utaaxa, janiw
chiqachaati. //a.a M thakicha.
UTAWI s. Dato. Akax jiwasanakan sapa maynin qalltix sutisata, qhipataxa
kunanaksa lura yattaxa.
UTAWI s. Reconocimiento en un espacio asignado para personas condecoradas.
Akax churata khitinakatix wali irnaqapxixa jan pantjasirinakaruwa wakisix
churaa.
UTAYAA s.Asignar, ensear, sealar. Chimpuawa, uastayaa, yatichaa
khitinakatix uttayatachi. //a.a Uachayaa.
UTAYAA l. Acreditar es tener conocimiento de cliente o paciente. Akham
sutichatax
jinakiwa yaqha markanakaru sarantaspa jacha maytiri utanakaru, yaqha
jachajanakaru.
UTAYAWI Informacin que emite las diferentes fuentes de noticias escritas y
orales. Yatiyawinakaxa sapuruwa qhananchasi: akanakaxa qillqata yaqhipax
arsutawa jall ukhamat jaqixa utija kawkniriya? wali. //a.a Uastayaa.
UTAYAWINAKA s. Acreditacin a instituciones con renombre prestigio. Jacha
yatiqan utanakaxa wali utawinakaniwa utjixa yatichirinakati yatiqirinakataki
taqinitaki askiwa. //a.a Jacha thakininaka.
UTAYAWI s. Presentacin de algo especial a la poblacin en calidad promocin.
Khitinakatix mistupxix aka utawinakanxa jukhampiwa yaqha jaya
markanaruwa sarapxaspa jukampi yatiqiri. //a.a Uastayiri.
UTKAYA ms. Conocido, se realiz un tratado, imvestigado. Aka jaqimpixa utjiwa
m amtawi, m parlasita nayratpacha utjana qillqatanaka janiw khitis jan utkaspati
jichhakama. //a.a Utata.
UTA IMAA l. Filmar. Aka jaqix uta imaawa taqikuna uaqixa, ukatxa imawi
kunawrasay munsna unchukia aptaspawa janiw chhaqkaspati. //a.a Jacha
uaqiri.
UTA IMIRIWA s. Filmadora que nos ayuda a gravar hechos evidenciales. Akax
176
suma uanaqaniwa imiriwa wali jaya maranakata, akat khuysaruwa usuxa
jacha nayrapampi.
UTA s. Figura. Aka jaqi unaqani, uywa unaqani, yaqhanakachi uatataniwa,
uywanakana utatanaka, ynakana utatapa.
UTAA l. Conocer, identificar, reconocer. Akanxa utaawa khtinakatix wal
irnaqaphi nayraru sarantapxi uknirinakaw yuspagaraawa. //a.a chmachkataawa.
Ajllirpayaa.
UT'AA l. Conocer a la persona como se desemvuelve en su labor cotidiano.
Sum yatxaatak uakipaawa kunjamas irnaqipixa sapuru jurnalanaka. //a.a
Jukamp Yatxataa.
UT'AA CHHAQTATANAKARU l. Identificar a la persona desaprecida. Jan ut'at
jaqir jumataw saawa, qhanachaawa karisirinakaru thaqirixa nayraqata suma
yatiapawa akati janicha irpaniataki.
UT'AA WAWANAKA l. Reconocer es asignarles un apellido. May Ukatasinxa
janiw ajanupxa chhaqayaati akpiniwa tatapa taykapa wawanakamaruxa
sutinakam pani churapxaama wawruxa jichhax janiw jan sutiniwa wawnakax
utxapjti. //a.a suti churaa.
UTASA ARSUTANAKA s. Metafora. Es decir palabras de traslacin del sentido
recto de una palabra a otro figurado. Yaqha arunakamp arsuta imantirjama.
//a.a Imanaqasiri arunaka.
UTATANAKA s. Comn es lo que todos tienen de manera general o igualitario.
Mwjat taqinin uttatawa aka sutinakaxa jaqitachi, uywanakatachi ynakatachi. //a.a
Kipka lurawini.
UTAWI s. Horizonte donde el sol da sus primeiros rayos. Iramar uchukiawa,
akhanjamaw lupixa ustani nayraqata. //a.a Chiqapar utawa.
UTAWI s. Perspectiva es um paso a seguir. Akax m thakichaniwa, Jaqix m
amuytawiniwa ukhamaya tukuyaxa sapxiwa uka amtataparuwa sarantani. //a.a
Chiqap sartawi
UT'AWI s. Referencia sobre algo. Akaxa utawinakawa.// a.a Sawinakawa taqi
chaqanxa utji.
177
UTAWI s. Tendencia positivas y negativas de cada uno. Jaqixa jilir masiparuwa
thixmtasini yanaptayasiataki jupanakax masipuranaka
UTAWI THAQAA s. Paradigma que uno se direciona de maneracorrecta. Akhaxa
m thakiwa arkaataki suma tukuyaataki kuntixa jaqix lura munki ukwa sum
tuktayani jan pantjasisa. //a.a Chiqap thakicha.
UNTAYAA l.Mostrar, sealar, mencionar. Uastayaa mayninakaru kunjamti
jiwasax utaysna lurawinaka. //a.a Ujayaa.
UTAYAWI s. Direccional es lo positivo a continuar sin descuidar. Aka utayawinxa
mayniwa irpaapaxa wali thakichasiapa arkaataki ukham iramaki sarataa. //a.a
Uastayaa.
UTIRI s. Espectador que asiste a un espectculo determinado y que llame la
atencin. //a.a Unchukiri,Ujiri.
UNTU KURU s. Ave palomino del trpico. Phuyun uywa juntun jakiri.
UNUQIA l.Moverse, realizar movimientos en conjunto, puede ser de personas o
animales. Jithinaqaa waljani aksat uksaru. //a.a Unxtaa, aka uksaru.
UXATAA l.Observar, ver desde arriba hacia abajo. Uantaa jaqix amstat
manqharu uakipaa yatixa kunjamasa saataki. //a.a Uaraa.
UNXTASIWI s.Desfile. Jaqix siqikiwa sarantixa markasan urupanxa, taqi
markachirinakaxa chuymani jaqinaka, jilir tata, jilir mama, wayna, tawaqu, wawanakaw
siqikiwa sarantapxi. //a.a Siqiki aywirinaka.
UNXTASIWI s.Movimiento social de un partido poltico. Markachirinakax
uttayasipxiwa m unxtasiwi akanakaxa mallkuni, mamatallani jall ukhamawa
uttayasipxi taqi markachirinakapampi. //a.a Sarthapia.
UNSTAWINAKA s.Movilizaciones que se dan por polticos diferentes al partido actual.
//a.a Aka unxtawinakaxa saratawa kunatix janiw jilir awkimpi jupanakax istatapkiti
ukhamaw arsutanakapax ukatwa chikiyawuru jutapxi kayuki istayasikama kunti
jupanakax mayipki istashapataki.
UPHUA s. Enfermar en la casa toda la familia y la gente se contagia de una
enfermedad. Utankirinakax usurapxiwa jan mayani aka usux ratukiwa taqiniru
makhati ukatxa usuntapxi. //a.a Qhititia.
178
UPICHA s.Bebida alcohlica en proceso de fermentacin. Uman wakichata janiw
umajamakiti. Aka jaru umax wakiyatawa jiska umaanakaru waraqaataki
ukharuwa jichhax wakiyaa yaqha yanakamp kitutaa.
UQA s. color diferente como el blanco. Sami walja saminakawa utjixa uqax janqur
utatawa.
UQAA I. Enlazar, coger con la cuerda a bestias, amarrar por los cuernos. Ma
uywaru chinkataawa Waxrapata wali kayupata chinuntaa. //a.a Chinxaa.
UQARA s.Sordo(a), alguien que oye poco.Jan istiri jaqi, jan istiri uywa. //a.a
Jinchuchjata.
UQARTAA l. Ensordecer, sordo.Jan istiri.// a.a Uqaraptaa. UQARTAYAA
s.Ensordecerlo. Jinchuchjaa.// a.a Jinchu usuchjasia. UQARTAYIRI s. Sordo
persona con problemas en el odo que escucha muy
pocas veces. Aka jaqix jinchupaxa janiw askikiti urasax janikiw wakikiti istatapaxa.
//a.a Jinchuchjata.Uqaraptaa.
UQARTAA l. Persona que se vuelve sordo de a poco lentamente. Jinchu janiw
isttiti nayranakjama katuqiti m usuchjasitam amnutakiwa uqartaaru purtxa. //a.a
Jinchunjata.
UQHURARO s. Berro este es una yerba que crece dentro el agua de color verduzco.
Umawjitan ch'uxa manq'a aliwa.
UQI ms. Color plomo uno de los colores parecido a las nuves.Uqartat samiwa
paxsinakar utatawa.
UQI TITI s. Pncreas. Esta situado dentro del organismo de la persona.
Phathankamp jiphillamp jikthaptayiriwa uqututumpiw pqsus qulltasipxi.
UQICHU ms. Plomizo un color plomo llamado tambin grs. Uqi samiwa akax
qanur untatawa aka samija.
UQIA l.Sembrar una mujer que sigue el paso de manera correcta en la siembra.
Warmix chiqap chuqi iluri sataanxa akxa janiwa pantjaapakiti jall ukhamawa
lurasitapaxa. //a.a iluriri.
UQUNTAA l.Tragar, engluir e s ingerir alimentos sin realizar el ejercicio de la
masticacin. Jaqix jinakiw manqantaa yatixa janiwa suma janchipkiti ratukiwa
179
manqa liwatapasa tukiyixa janiwa suma janchiwaykiti. //a.a Turpa chawmtawaa
janiwa kachata suma janchytakiti.
UQUNTAN QULLA s.Tableta es un medicamento para ingerir en determinados
momentos es decir cada ocho horas.Aka phisna qullawa akampix mawka
walirtasmawa phisna usunakxa jinakiwa samartayi sinti jan walikchixa janiw
samaraykaspati yaqha usnakxa. //a.a Jiska muruq qulla.
UQURURU s. Planta comestible para el humano.Jaqin manqa laphiwa akanakaxa
patanakana achuxa.
UQUTI s. Ano es el intestino que conecta al conducto por donde se expulsa los
eses fecales. Aka jiphillanjamawa jan suma manqanakax mistunixa jan kunaru
yanapiriwa janchisaru ukatwa manqaaxa suma janchisaru yanapaapataki. //a.a
Thuru jiphilla.
UQUTSU s. Enema es la accin lavativa para hacer evacuar por el intestino grueso.
Jiphilla jariawa qulla umaxa mantiwa uqutututa. //a.a Thuru jiphillaxa jarsuta.
UQUTUTU s. Intestino grueso es uno de los intestinos mas fuertes con mucha
resistencia. Thuru jiphilla akax purak manqhankiwa jiska jiphillampi jikthapitawa.
URAQ JURQURI s. Labrador es la persona que trabaja con la tierra a diario, es decir
esta en los sembrados. Aka jaqixa uraqipanwa sapuru irnaqasi jan chmtasia yapu
taypina.
URAQ KHATHATI s. Sismo es el movimiento de la tierra que sucede por las fuertes
holas que existen en el mar y esto hace que la tierra tenga movientos brusco. Uraqix
unxtiwa taqinirusa susthistuwa yaqhipa uraqinxa ansatattiwa.
URAQ PATA s. Superficie es decir un terreno asignado a alguie. Uraq patawa
jaqix uraqi alasixa utachasiataki. //a.a Sarnaqawisa.
URAQ THAKHICHA s.Va terrestre son las carreteras por donde circula el hombre,
los animales y las plantas. Uraqi thakinakawa kaaskunakax, jaqinaka, uywanaka,
pnaqaranaka uknajamawa ukankapxi. //a.a Laqa jakawi
URAQ UAKIPAWI s.Toponimia es na ciencia que se ocupa de estudiarel suelo.
Akaxa arjayistaniwa kunjamasa aka markax qalltawayix nayrapachat jichhakama.
180
URAQ UNANCHA s.Mapa es donde se puede identificar donde esta situado un
determinado lugar. Markanakan qurpap ujaatakiwa, Qullasuy markasan uraqin
unanchapawa suma ut'atawa uraq chimpuxa. //a.a Jacha Chimpunaka.
URAQI s. Tierra, terreno donde habita el hombre, animales donde hay vida. Aka
uraqixa jaqin sarnaqaapatakiwa, uywanakan sarnaqapxaapatakiwa,
panqaranakasa ayrutaapawa akanxa. //a.a Laqa.
URAQI s. Natural, la naturaleza es donde hay vida. Akanxa ujtanwa wali jachawa
aka tatitun uraqipaxa jiwasatakiw lurawayixa taqi kunani suma jakaataki.
URAQI s.Superficie es el espacio que existe y del cual somos dueos de um
pedazo. Akanja siwa kawkchas kawkit kawkirus mujunax jall ukhakiwa
jumankixa.
URAQI s. Globo terrqueo. Es el espacio donde esta la tierra y rodeado de aire el
cual nos mantiene vivos. Muytas muytasaw uraqix unxtixa, aka pachax uraqin
Umaniwa ukatwa uraqix muruq'thapitaxa ukhamaw uraqisaxa. //a.a Uraq muruqu.
URAQI s. Medio fsico. Qullun jawira uman uraqiwa, pata uraqix wali thayawa. //a.a
Laqa.
URAQ MANQHA UTA s.Stano es el ingreso dentro de la misma casa, dentro de
edifcios y otros. Aka utaxa uraqi manqhankiwa, aka manqhaja wali juntuwa laqaja
phututiwa. //a.a Uraq manqhan uta.
URAQINI s. Dueo de su vivienda, prppietario de un espacio fsico. Jaqix uraqiniwa,
utaniwa. //a.a Utani.
URAQIR JANTAKUA s. Alfombra, es objeto para adornar en la sala el piso. Aka
jacha ikiar utatawa pamparuwa jantakusia akapataruwa taktaa jani kayuru
thaya makataapataki. //a.a Pampa ikia.
URAQIT s. Flora es donde la tierra necesita de este complemento. Uraqit ch'uxa
alsurinakawa, akax parlistani kunanakas akanxa panqarixa juntu manqhanakanxa,
thaya tuqinakanxa. //a.a Panqar taypinakawa.
URAQIT YATXATAWI s.Geografa es la ciencia que estudia el suelo y su divisiones.
Uraqit, umat, jawirat, qulluta juk'ampinakat yatxatawinakaw utjixa. Askispawa
yatiasa.
181
URAQIT YATXATIRI s. Geologa ciencia que estudia lel suelo y sus propiedades.
Uraq patat manqhakam yatsuawa.
URAQIT YATXATIRI s.Gelogo persona capacitada para realizar estudios sobre el
suelo. Aka uraqit yathatirixa jayanakaruwa uanaqani jiwasaru yatiyaataki
kunjamasa uraqisa, kamjams sapamaynix uraqisaru ujasna.
URAQ TUPURI s. Topogrfo es la persona entendida sobre medidas de un terreno y
elbora planos. Aka uraq tupurixa utanakwa uakipani qawchasa mujunat mujuraru
jakthapini ukatwa qillqantani jacha laphiru alkaltiyaru saraapataki. //a.a Uraq ujiri
URAQ UACHTAYAWIs.Geografa ciencia que estudia sobre la tierra. Akax uraqi
uastayiriwa, kunjamasa uka jakawisanxa.
URASA ma.Oportuno, favorable.Urasapiniwa juttaxa, askina jutawaytaxa. //a.a
Kustaytawa.
URI s.Arisco no es amigable esto sucede en personas como en animales. Jan
jakirjama, asxaririwa, wali jalnaqakiriwa. //a.a Jan jakachasiri.
URITU s. Papagayo es un ave de pluma. Phuyuni jacha uywawa janiw aksanakan
utjkiti jaya markan utjixa.
URJTA ml. Amanecer, aclarar. Qhanatati lupixa alwatan mistunxixa, urxtiwa. //a.a
Willxtaxiwa.
URKHU ALJA UTA s.Pollerera es el espacio donde confeccionan polleras. Akanxa
walja urkhu aljaaw utji tawaqunakataki, chuymani warminakataki, jilir warmitaki,
wawanakataki ajllirasiawa walja saminakaniwa.
URPl s. Paloma es una ave con libertad que vuela siempre en el espacio existen de
varios colores. Urpilax Chhiqhapampi tuynaqriwa qhurukutjam unaqai
jamach'iwa.
182
URQU ANU s. Perro un animal domstico, considerado el mejor amigo del hombre.
Uta ujiriwa, wali istasiriwa. //a.a Qhawjayiri uywawa.
URQU WAKA s. Buey, toro ganado vacuno, animal comestibles y en el campo sirve
para roturar la tierra. Aka urqu wakax yapintaatakix waliwa chuqi sataatakixa
walipuniwa qhulliataki.
URQU WAKA s. Toro ganado vacuno macho. Jaqir Yanapiriwa waxran urqu
uywawa. Urqu wakanak yapthapisaw uraqix qhulliaruwa anakipxi.
183
USJAA l. Estado de resaca luego de consumir licor. Usjaa jaqix umjasiwa ukataw
umat pharjataxa. //a.a Puraka usuni, Chakhi.
USJAA l. Resfrio, tos, infeccin intestinal. Chisiqi usuni, Jurma usuni jaqi,
chuxu usuni. //a.a Puraka qiwiyasia.
USKU s. Implementacin que se toma en cuenta los acuerdos realizados. Aka
amtataxa luraasawa taqinitakiwa askiwa. //a.a Amtaa.
USKU TUXU s. Vitrina es un mostrario de metal o madera para guardar vajillas.
Aka uta manqhankiriwa jaqi utataruwa uskuta ynaka imaatakiwa, jiska
tikhanaka imaatakiwa. //a.a Uta tikhachiri tuxu.
USKUA l. Implemetar que debe realizarse dicho acuerdo. Jichhaxa aka
amuykipanakxa uskuasaw taqi luraasataki jan maynini markachirinaka layku
suma sarantaapataki. //a.a Qallanta sartawi.
USKUNTAA l. Implantar es poner en funcionamiento lo acordado. Aknirirux
uskuntaawa yaqha lanti, yaqhaw mantixa janiw maynix kutintkaspati.//a.a
Qhananchata.
USKUWI s. Disponer lo que uno tiene para ofrecer. Ak jaqix niyaki uskutaxixa
janiw qhipartkaspati iyaw sasinxa taqi kuna luraapawa jan jaytasina
mantatapata mistuapkama.
USUCHA s. Accidente se dan por no ser precabido y en algunos por fallas
mecnicas.Jan walt'aaruwa purta usuchjastwa. //a.a Jan walia.
USUCHAA l. Lastimar es causar dolor en la persona. M jaqix mayniru
usuchjaspawa, uywaru ynakaru janiw Usuchjaatati maynimpi maynimpi wal
parltasiawa walt'ayasiawa.
USUCHAWI s. Lesin es causado por diversas razones: jugando, trabajando y
casualmente. Aka usuchjatampixa jaqix janiw suma sarnaqxiti, janchix a
unxtatawa, yaqhipax ukhamarukiwa qaquntasi, kiruntasi, jakayasixa usuchawipxa.
184
USUNAK QULLANAKATAKI s. Teraputica encargado de las terapias a diferentes
personas. Aka usunakaqullirixa kachat kachat qullixa, ukhamawa usutanakaxa
kumarapti jukat jukat jalnaqasipkixa.
185
UTA UACHAYIRI s. Arquitecto es el entendido en el diseo de las construcciones
de una casa o departamento. Uachayiri jaqixa amuytiwa kunjams utamaxa
lurasisma, kawksatasa lupix qhanantanitam, jupaxa m jacha laphiruwa qillqsuni
nayraqata ukatwa yaqhanaka askichanixa utanimpi.
UTA UJIRI s. Portero(a) el esta encargado del cuidado de la casa o departamento,
clogios, universidades institutos y otros. Akanxa m ujiriwa utji, aksti ujaapawa
amstata aynacharu, janiwa khitirus mantaykaspati wali qhawiapawa irnaqawipaxa
UTA UYWA s. Animal domstico. Jaqin uywat yanapt'asir uywanakawa wali
jachawa.
UTA WAWA s. Adoptado( da). Akawjanxa uta wawa sutinixa wawanatakixa m
uta awkinakapampi thaqapxi, yaqhipa wawanakarux jaya markaruwa apapxi
awkinakapax jaya markankiriwa uksatxa janiw aksaru kutinjapxiti.
UTA YANAK ALJA CHAQTA s. Mueblera lugar donde exponen diferentes muebles
y modelos. Aka utanxa Kunaymana thuru lawat luratanakawa yaqhipax suma lurata,
yaqhipasti juchusa lawat turpaki uchatawa.
UTA YANAPTAWI s. Asistencia, pensiones asignadas. Aka uta yanaptawixa
janawkini jani taykani wawnakaw qamapxi sapuru, ukankaa ikipxi, manqasipxi
sapuru. //a.a Jacha yanaptiri utanaka.
UTA s. Vivienda-Casa Mansin-Residencia. Jaqin qamasiawjapawa.// a.a Jaqin
utjawipawa.
UTA s. Familia es padre, madre e hijos.Awk, tayka, yuqa, phucha, utpachawa.
Utpachaw mark sarapxi.
UTA s. Hogar donde vive la familia. Jaqin utjasi utjawipawa. //a.a Sapa aruma
utanpun ikipxtanxa.
UTACHAA l.Construir casa o vivienda. Uta luraa jakaataki.// Qamaataki.
UTACHA l.Construirun edificio, vivienda y otros. Jakaatak qamaatak
wakt'ayaawa.
UTACHAA l. Construir un lugar para vivir. Akax qamaatak luraawa. //a.a
Qamaataki.
UTACH ASAU s.Teja de ladrilo para cubrir el techo. Akax utapataruwa pirqaruwa
uskua sukantayaa mayat mayaru jan jallux mantaapataki.
186
UTACHIRI s. Albail persona que sabe de construccin. Uta luriri aka jaqix pirqanaka
jinakiwa pirqsurixa. //a.a Uta lluchir jaqi.
UTAKHATA s. Tumbado considerado como techo interno que cubre del frio.
Utamanqhankiwa janquwa akax thaya jarkatiriwa.
UTAN IRNAQTAWI s. Labrador es aquel que trabaja con la tierra. Aka jaqix utanwa
irnaqi laqampi sapuru luririwa.
UTANIR YATIRI s.Timbre que tiene diferentes sonidos para utilizar. Akax utaniru
jankakiwa istayi khitisa punkunkixa, jinakiwa jawsayixa. //a.a Chhiriqiri.
UTA QHANTA s. Foco es aquel objeto que irradia luz en la noche.Akax aruma
qhanariwa janiw chamakakiti akmpixa. //a.a Arum nayra.
UTAR MANTAWI s. Allanamiento ingresar con autorizacin de autoridades
policiales y no del dueo de casa. Akatjamat mantiriwa chuxat isininakax
jilirinakaparu istapxiwa uka utaru jichha arumawa mantaa utaniru katuawa
sasina. //a.a Utar jalantiri jan kamsasa.
UTAWI s. Infraestructura es la cotizacin de la vivienda, departamento y otros.
Akaxa yatiyistaniwa kunjamasa apnaqata, kunjatanas utaxa, jacha yatiqan utaxa,
qulliri uta yakhanakampiti, kunjamasa suma unaqanispa jani qauchataspati.
UTWIRA s. Ruina esta ubicado en tiahuanacu es la cultura aymara. Nayrapach
tiwanaku jaqinakax walja sarnaqawipa lurawipa ruynakaskiwa saraasawa
yatiataki kunjamansa nayraxa.
UTA YNAKA s.Mueble y otros son parte de una vivienda. Aka utanxa utjiwa
qunuanaka, ikianaka, qillqaataki, qhispillunaka jukampinaka. //a.a Uta
tikhachanaka.
Walja ynak alatawa.
UTJANTA s.Colonia nayraxa utjanawa aka utjantanakax ispaulanakampi, m
utjantar sutinchatawa q'aranakaw mmarkaru utjantasipxatayna jall ukhamnawa
nayraxa jichhaxa janiw kolonia utjiti.
UTJANTATA s. Colonizacin es tener una organizacin y ser unidos. M markat
mistusin yaqhawjar utjantasianwa.Yaqhip jaqix patatuqit ch'umi uraqinakaruw
utjapxana jall ukhamanakaru utjasipxana.
UTJAWI ms.Viable que se puede avanzar. Akatakix thakichax chusakiskiwa
187
sarantaataki.
UTJAWI s. Direccin es la adminitracin mayor la que se ocupa de organizar asu
base. Aka utjawixa wali apnaqaaniwa ukatakixa wali parlakipasipxaawa.
UTJAWI s. Ambiente es donde existe comodidad espacio y acceso a reuniones.
Taqi kuna utjchi uka taypinkaawa arsuataki jiwasataki askiwa.
UTJAYAA s. Permitir que viva en el lugar. Aka jaqiru saawa khawkharusa
jakaspa, utjasispa. //a.a Qamaa.
UTJAYAA l. Equipar es poner lo necesario para trabajar en equipo Akanxa taqi
kunanakampiwa uskuaxa phuqachaapataki //a.a Uttayaa
UTJAYAWI s. Equipamiento es lo tiene cada barrio comunal. Akawjanqa
uastayapxistuwa taqiquna wakisi akaw churaa jupanakataki aski
qamapxaapataki
UTJIRI s. Efectivo es para saber cuantos realmente viven en el lugar.Akanxa
churaawa qullqi jakusiapataki qhawqhanisa ukan jakapxixa, kunanakasa jan
lurataki uka luraawa uka qullqimpiwa lurapxanixa.
UTJIRI s. Fsico es lo que visualiza la estadstica para ver como progresa el barrio.
Aknirinwa unjaanixa kunjams jakapxi, kunas wakisi nayraqata luraa jall
ukhamwa taqiniri jikhixa kawkirisa nauyra luraani.
UTJIRI s. Cuerpo es lo slido que se puede tocar. Taqi kunas llamktayaniwa, kunas
amparampi aptataxa, tuxijisiti janicha uka yantata. //a.a Aptaa.
UTJIRINAKA s.Indice en el viene el ttulo y las pginas enumeradas. Akax
pankanakanxa sutiniwa sapa laphi jakhuanakaniwa sapa laphiwa nayraxankiwa
yaphipansti qhipaxaru siqikiwa mayat mayat jakhuntaawa.
UTJXIRI s. Sedentario son los que aslan de la sociedad viven aislados de la
comunidad, barrio y otros. Aka jaqinaka janiw masinakapampi maski parlapkiti
jupanakax thiyanak sarnaqapxiriwa.
UTTAYAA s. Designar algo en beneficio para la persona o las persona. Jaqinakaru
Churaasawa maynirusa taqpachanirusa m khuskhata.
UTTAYAA l. Fijar es determinar o acordar en una reunin. Ujayaa akanxa
jiwasax qhana arsuawa taqinitaki uttayaapawa.
UTTAYAA l. Fundar es agrupar un grupo de personas responsables y se nombra.
188
Akanxa markachirinakaxa m istansha uttayasipxi m qawqhani ukaruxa
sutichapxiwa sarantaataki.
UTTAYAWI s. Designacin es mostrar la ubicacin de trabajo o tareas a realizarse.
Utayaa khitinakasa kawkinsa irnaqapjani, khitinakas lurapjani jall ukharuwa
yatisiani khitisa jan kuna luraanixa churaataki.
UTTAYAWI s. Posicin en el acto de compromiso de trabajar por la institucin o
grupo al que se representa. Mayniruwa akanxa jilirjama uttapxixa juparuwa
sapxixa juma nayraru sarantam nanakaxa arkapxama.
UTTAYIRI s. Fundador es el que comanda la organizacin. Amuytir jaqiwa jupax
utatawa utiwa kunjamasa sartatapaxa aka markanxa ukatawa uttyatawa.
UXURI s. Radio a transistor es la parte que difunde el sonido. Chaxmiri, jaqir utat
arusir qhirqhir, yatiyiriwa uxurit parliri s. Reportero. Akaxa jiska jiska parlirixa
chachanakax amparapampiwa apnaqi jinchuruwa waykatasipxi istaataki.
UYU s. Muralla es cubierto con material slido. Uksat aksat qal chiqapaki pirqamp
apkatatawa. //a.a Muruylaqa.
189
UYWA s. Mascota es un animal que se considera parte de la familia. Aka uywaxa
jaqimpi jakasiriwa ujiripampi wal munayasi, m wawarjamawa ujaa. //a.a Jaqimpi
jakiriwa.
UYWA JIWAY AUTA s.Matadero lugar donde se fainean los animales. Aka uywa
jiwaya utanxa walja sapuru jiwayapxi jaqinakaru aycha aljaataki.
190
churaawa ujaawa sapakuti ukhamaw uywaaxa.
UYWANAK UYWATA s.Ganadera. Akanjana walja uywanakaw ujaa, jaqinaka
manqa liwapx, uma churapxi. Ukatxa jikhanaqapxiwa khuru pampanakaru sapa
jaqix irnaqaaniwa akanxa sapuru.
UYWANAK UYWIRI s. Ganadero. Akawjana mayjawa uywatapaxa janiw
wakanakax mistkiti pachparuwa ujapxi, manqax kituntatakiwa, manqapax
alatawa. Aknxa millkipaxa alxaraawa utawa wal manqaapa.
UYWANAKA s.Fauna. Uywanakatwa akanxa parlistani laq'unaka, jamach'inaka,
challwanaka, Wari uywanak yaqha uywa wawanakampi.
UYWAT YATXATIRI s. Zootcnico. Akan yaqha kasta uywanakatawa parlistani.
UYWA WAACHAWI s.Taxidermia. Akanxa jiwata uywanakwa wasuyapxi ukatwa
willtataw chukuri phatankarux thanthanakampiwa phuqantatax, ukatxa jiwatarux
saytayasina jakkirjamaw uskua jaqin ukataapataki.
UYWIRI s.Tutor es la persona que asume responsabilidad sobre una persona. akax
jaqix wawanakat sintitisax jupaw tatap lanti kawkiruchiya mantantixa sarixa,
wawanakasti tataparjamawa utasipxi.
UYWJRI s. Encargado (da). Jupax wawa ujiriwa.// a.a Jupax wawa anatayiriwa
sapuruwa ujixa.
UYWJTHAPIWI s. Acuacin se da ms en las lenguas aymara y quechua.
Yaqhipa arunakaxa uywjthapiwi wali munasitawa luraa ukawrasax.
UYWTHAPIA s. Adoptar es asumir como padres para unio o nia. Pani jaqix
chacha warmi m wawa uywthapia munapxi, jupanakax aka wawarux awki-tayka
isi, suti, uta chura munapxi
191
/W/
WACHU s.Camelln son los surcos que hay en los sembradios grandes. Jacha
quntunaka yaputaypina utjixa. //a.a Sukaqullur utatawa.
WACHUKUYU s. Parte baja del surco o camellon. Akanjamax umax jalaqixa.
WACHUQA s.Adulterio, infiel. Yaqha jaqimpi sarnaqiri janiw panichatapampikiti. //a.a
Qau jaqi.
WACHUQAA l.Fornicar, acto de infidelidad a su pareja. Chacha, warmi yaqhampi
sarnaqiriwa. Jan chachapampi jan warmipampi sarnaqiri, ukatwa qau jaqir utataw.
WACHURAA l.Abrir surcos, hacer hileras con las manos el surco. Juchusa
sukaraa, thuru sukaraa ukhamaw sukanakax lurata.
WAJA s.Papa u oca cocida en piedras o terrones caldeados. Uraq manqhan
qhatiriwa. Aka laqax manqhanxa ninaniwa chuqi, apilla qhatiapataki. //a.a Wajawa
WAJAA s.Cocer papas u oca en horno, piedras o terrones caldeados. Uraq
manqhan qhatiyaa ukharuwa kupxaa ninampi laqampi suma hatiapataki.
WAJAA l.Ladrar como perro, personas que hablan sin sentido.Anunakjam
thathasiriwa. // a.a Jayat jayat wajaa.
WAJCHA s. Huerfano. Sin padre o sin madre. Jan awkini, jan taykani, sapitakiwa.
WAXCHA WAWAN UTAPA s. Albergue este lugar brinda apoyo a nios huerfanos de
padre y madre, Aka jacha utaxa waxcha wawanakar katuqiriwa. Akanwa wawanakax
asuwawatpacha jilsupxi jilata kullaka jupanakax Ukhamaruwa yatinuqtapxi
waynaptakama.
WAXCHA WAWAN UTAPAWA s.Horfanato aqui llegan nios que no tiene apoyo de
sus padres. Akankiwa armat wawanakax jan awkini, jan taykani jan amtatawa aka
wawanakaxa mayakiw utjasipxi jupanakpachawa yanaptasipxi.
WAJI s. Bejuco, planta medicinal de tierras templadas, muy estimada en el altiplano.
l aka laphixa wali munatawa patamarkana akax jiliriwa juntu . //a.a Juntuchaqan
jiliriwa
192
WAJWALLI s.Persona que termina rapidamente los recursos econmicos o
alimentcios teniendo harto. Waljata aptasiri, Jila qullqinakampi yanaka alasiri. //
a.a Waxwachu sutichatarakiwa.
WAJWALLI s.Producto liviano y no pesa. phisnakiwa thayan jaltirjama phuyur
utatawa.
WAKA s.Faja elaborada de tela para sujetar el cuerpo, es decir se fajan la cintura
las seoras de pollera para amarrar sobre ella la pollera. Waka aka wakampix
janchi usuchjataru kirusia jan unxtaapataki, pullirani warminakatakix pullir
manqhan chinusiatakiw uskusipxi, achachilan achachilapawa.
WAKA s.Dios tutelar masculino del lugar que moran en piedras antropomorfas.
Akachaqax rayun puritawa ukataw amtaaxa waxtanakampi.
WAKACHAA l.Poner fajas, franjear. Wakanak chimpuraa. // a.a Chimpsua.
WAKAA l.Rodear envolver con faja. Wakampi muytayaa. //a.awakampi
kiruataa.
WAKA s. Bovino significa vaca, toro. . Uywa, qachu waka, urqu waka.
WAKA NASA s. Filmadora. Akaxa kunti lurktanxa uaqiriwa, ukatxa imiriwa yaqa
uruxa utaskasmawa mayampi mayampi.
WAKA UTA s.Establo aqu estn las vacas y toros, akanxa wakakamakiwa jaqi
ujirinakaxa pachparu manqa liwapxi, uma churapxi, ukharukiwa qumachapxi.
WAKA UYU s. Corral del ganado vacuno. Uywanakan uyupawa
WAK'A s. Faja es utilizado para la cintura. Jikhan jan usuyasiatakixa wak'ampiw
wakt'asia.
WAKA ALA s.Comprador de vacas matarife. Waka alakipa jupax waka alixa. //a.a
Wakanak aliriri.
WAKACHA s.Objeto de ceramica puede ser llenado de lquidos. ikit lurata yuru
Uma wayua yuru.
WAKALLI s.Misericordia, ser sensible, tener piedad por alguien. Nayat arxattita,
Nayat arxatasita ampsuma.
WAKALLUQU s.Corazn del vovino un rgano importante de la vaca. Wakan
lluqupax aljaatakiwa.
193
WAKATAYA s.Hierba aromtica se usa para condimentar las comida, crece en
lugares clidos. Aka laphixa manqaaru uskutawa.
WAKA WAKA s.Danza que se origin a fines de la colonia y a principios de la
repblica. Nayra jaqinakax thuqupxirinwa waka waka isinakapa lipichinakat
luratanwa isixa, piqipasti waka waxraninwa ukhamawa jichhakama thuwuxa. Waka
waka.
WAKHI ms. Malo(a). Persona que esta enojado casi siempre. Aka jaqix wali
qhuruwa sapa Qhuru jaqi.
WAKHU s. Esteriles persona que no tiene hijos. Warmix jan wawachiriwa. //a.a
Mula warmiwa.
WAKHU s. Mujer varonil que realiza actividades como un varon sin delicadeza
Chachanqu, warmix chachar utatawa.
WAKHUA l. Contar el baco andino. Mayat mayat jaktaawa aka
WAKHURI s. Contador (ra), persona entendida con las matemticas. Jakhuri aka
jaqix jakhuanakxa suma apnaqixa.
WAKHUTA s. Contado. Jakhuta untatarakiwa.
WAKI s. Comvenio de trabajo, para provecho en comn entre el propietario y el
cultivador de la tierra. Amuytaa luraataki. Lurayiri luririmpi paniwa amuytapxi,
taqinitaki kipkakipuniwa.
WAKICHAA l.Preparar, disponer algo para un fin. Waktayaa Yaqhataki
luraspawa aka yanaptawi.
WAKICHATA ms.Preparado(a) a lo que vaya a suceder. Kuns luraani nayax iyaw
sakiwa wakichatatwa, kuns lurirjamatwa. //a.a Pushtuchatatwa.
194
WAKICHAWI s. Proceso de preparacin para efectuarse lo planificado. Aka
wakichawixa kachat kachat sarantiriwa.//a.a Askichachi.
WAKICHAWI s. Rol determinado, establecido para todos (as) debemos cumplirlo. Aka
wakichawinakxa irnaqawisanxa utjiwa kunatix sapamayninwa luraanakapa,
kunapachas purinini, kunapachas sarxaapa jall ukhama aka wakichawi uskutawa.
WAKICHAWI s. Planificacin de atividades programadas de acuerdo a las fechas y
tempo estabelecido. Nayraqata amuykipawa akanxa jiskhisiwa kuns luraxa,?
Kunjamas lurasini, Kunatakis luraxa?. //a.a Luraanaka.
WAKICHTATA l. Arreglar, preparar para darle presencia. Suma unaqaapatix
wakichaawa. //a.a Askichtata.
WAKICHTAWI s. Programa de atividades puede ser para televisin, radioy otros. Akax
m wakichawiwa akanxa qillqatawa kunati lurasinija janiw yaqhax mantkaspati ukatwa
aka nayraqataw luraa. //a.a Wakichata. Uskutawa lurawinakax.
WAKICHTAWI s.Cursillo son charlas sobre el bautizmo, matrimonio sacramentos muy
importantes para el hombre. Akanxa tatakuran ixwatakapwa istaaxa wawtisu
katuqaataki, kasarasiataki suma jakaatani jan chaxwasiataki ukamaw tatitun
munaapax siwa.
WAKICHTAWINAKANI s.Organizacin son grupo que tienen diferentes reglamentos
internos para manterse organizado. Aka lurapxix tantachasiwinakana jupanakax
amtapxixa lurawinaka,sarnaqaanak.
WAKICHTIRI s. Organizador perosna que se encarga de preparar diferentes
actividades. Aka wakichtirixa unjasixa jacha tantachasiwinakana, phistanakana
luririnakax, anataatakiwa,yaqhawjanakaru saraataki, aka jaqixa nayqatankiwa
apnaqaataki.
WAKIA l.Dividir el trabajo, disponer de terreno y abono para sembrar ambos y
cosechan alternativamente los surcos. Akanxa luraawa panini, lakisia maynit
maynit uraqi uskuapawa paniwa lakisipxixa. //a.a Jaljaa.
WAKISCHT'AWI s. Preparacin de inicar lo planificado.Kunaymana luraatakis
taqikun uskt'asiawa nayraqata ukhamaruwa qallantaa suma tukuyaataki.
195
WAKISIA l.Merecer agradecimiento por hacer algo con mucho esfuerzo.
Lurawinakat ynakat yapar puri ukawa, Pisin qamasir jaqinakarux yanapt'aax
wakisiwa jupanakax taqi chuymamapiwa irnaqapxi jan phinasisina. //a.a Churaa.
WAKISIRI s. Importante, indispensable no puede faltar. Munasitawa, janiw
walikaspati jan ukani. //a.a Ukampipuniwa.
WAKISIRIPUNI ml. Principalmente, esencialmente. Akax nayrankapuniwa janiw
walikaspati jan ukanixa mayxtaspawa. //a.a Ukanipuni, janiw yaqhakaspati.
WAKISISKIRIs.Util, favorable, necesario, tiene mucho valor. Akampipuniwa
wakisispawa, jan akanixa janiw waliki. //a.a Uttayatawa ukataki.
WAKISITA ms. Principal algo que debe tener para ser completo. Akaxa
nayrankiriwa jan ukanixa mayjaniwa janiw ukham mistkaniti yaqhaniwa.
WAKISIWI s. Derecho que tiene el hombre, lamujer y el nio (a). Taqiniw
lurapxaapa m khuskhata arsupxaapawa janiw khitirusa qumiakiti taqiniwa
khuskhatanxa, chchas warmis wawanaka.
WAKISIWI s. Precisin de algo. Akax jukt jukt jakachiwa puriwiparu. //a.a
Jakachiri, niya jukat jukat puriri
WAKISIYAA l. Amaar, componer alguna cosa. Waktayaa jukat jukat
jakachaawa. //a.a Uttayaa.
WAKISIYAA l. Adecuar lo ms cercano posible. Yparjam askichtaawa suma
utaniapataki. //Aksat khuysata askichaawa. //a.a Jakachkataawa.
WAKISIYA l. Graduarse terminar un grado de escolaridad, secundaria,
universitario y otros. Waynanaka, tawaqunaka chika yatiqa utatwa mistupxi
jupanaka yatiqa tukuyapxi jichhax jacha yatiqan utaru sarapxani qallantapxani
akanwa tukuyapxani ukatxa irnaqiriwa mistupxani.
WAKISKIR TAQA s. Materia es decir una especialidad del pensum. Sapa taqaxa
m kamachitwa parlixa.
WAKISKIRI s. Realizarse es hacer lo pensado. Akax puriayaa kunay amtatachi
ukaw luraa.
WAKISKIRIWA s. Necesidad de algo para concretar. Nayax muntwa askiapa aka
wakisiskiri sumaapawa ukankja lurawinakanwa utji.
196
WAKISKIRI s. Utilidad es darle a algo que esta esttico.Utanxa yanakaru
wakiskiriwa iqi phukunakaru phayaataki. //a.a Apanaqaa.
WAKIYAWXATA ms. Organizado que es posible verficarlo. Taqiwjana utjixa lakirata
luraaka sapa maynitaki, jupanakax tantachasianja jinakiwa wakiyawxata. //a.a
Lurawjata parlaani.
WAKIY QULLQI s. Presupuesto tienen tadas las empresas tanto pblicas y
privadas. Aka qullqija wali apanaqaawa, wali lakiraawa jan qhiparu
chiqachaataki taqinitaki askiapawa lurawinakampixa. //a.a Uta apnaqa qullqi.
WAKTA s. Programa que esta en funcionamiento. Aka lurawixa yatiyatawa janiw
uxtkaspati waktayatawa qallantaataki. //a.a Uttayata.
WAKTAA l.Recaer, tocar el turno. Waktayaa, purinuqaa jaqin qhipapata
saraa. //a.a Puriyaa, ukharu puriyaa.
WAKTATA ms. Obligatorio que se debe realizar sin escuzarse. Akax
luraapapuniwa janiw qhipartkaspati waktatawa. //a.a Utatawa luraapataki.
WAKTAYAA l. Concretar es lograr de manera positiva o negativa. Aka
chiqachaawa suma parlakipaawa walitaki jan walitaki. //a.a Uttayaa mayaki.
WAKTAYAA l. Preparar, alistar. Waktayaa manqa, juntuma, lurawinaka
irnaqawinanakana. //a.a Wakichaawa.
WAKTAYAWI s. Agenda aqu esta registrado segn el acuerdo con fecha y hora.
Akanja sapuruw qillqantaa kunati luraasaxa wakisi urun, qhipuruna, qhipurupani
jall ukhama akax waktawinakaxa qillqantata sapa lurawinakataki.
WAKTAYAWIA s. Programacin difundida por radio, televisin. Akanxa taqi
amtawinaka qillqataxa m khuskhata sarayaawa lurawinakaxa suma
tukuyaapataki watktayawaawa. //a.a Wakichtaa.
WAKTAY PANKA s. Agenda donde se registra reuniones, citas, entrevistas y
otros.Akanxa qillqasiwa kunatixa tantachawinakanxa amtasi taqinitaki, akanxa
qillqataapawa kunurusa lurasini, kunapacharusa uttayatani, khitinakasa
lurapxani jall ukhamawa apnaqasixa aka waktay pankampixa. //a.a Panka
qillqaa.
WAKT'AYA s. Asignatura es una materia en el plan de escolaridad. Yatiqirinakaxa
walja taq taq wakichatawa sapa maynix m yatiqawiniwa jiwasataki.//a.a
197
Wakichata.
WAKTHAPIYAA l. Estructurar o dar forma a rabajo manual. Akanxa apthapiawa
kunanakay munaschini wakthapiyaataki kunjamanis qallantawipaxa kunjarus
tukuyani. //a.a Wakichthapia.
WAKULLA s. Cntaro o tinaja de barro grande y pequeo. Yuru, akaxa uma
wayuatakiwa tantiyu luratakiwa.
WAKULLA YURU s. Tajo vasija grande para conservar vveres. Jacha purakani
yuruwa akanxa imapxi juyranaka jan qurwantaapataki.
WAKURA s. Gato silvestre, animal no domesticado. Pampa phisi akaxa janiw
jaqimpi utjirikiti pamapanakana jalnaqiri manqiri ikiriwa.
WALAKIA l. Patalear, mover las extremidades. Jaqix watartsiwa.// iska wawax
thanirtaa.// a.a Muchartasia alwanakax sartasina muchastanwa.
WALANA ms. Obstinado, duro en obedecer. AkaxChayuwa, ina jaqi, jan istasiri,
uqara tukuri. //a.a Jan jinchuni.
WALAA l.Correr entre personas, muchos animales juntos. Jaqi tijunaqapxiwa,
Chhukhupxiwa. //a.a Tutuknaqaa.
WALARMA ma.Antes de ayer por la noche.Wararma, Walarma aruma. //a.a
Arumtuquru.
WALATA s. Bola hecha de nieve. Khunut muruqu lurata akampixa anatsnawa janiw
ratuki chullurkiti.
WALATA s.Ganzo silvestre andino, ave del Lago Titicaca es similar al pato, tiene
plumas blancas y negras, se alimenta de peces y de plantas acuticas. De dia esta
en el lago y de noche se duerme en los cerros del lago. Qutalakankiri uywawa, patur
utata chiyar janqu phuyuni.
WALATA s. Variedad de llama o alpaca. Qarwa allpaq kasta patanaka uywasiriwa.
WALAYA s.Canasta semiplana y grande para recibir productos. Jichhut phalat
lurata, kanatatawa wali kara tanta apnaqaatakiwa.
WALAYCHU ms.Jarandero, fiestero. Thuqu chuyma jaqi, akax sapa thuqunwa
ustixa wali kusiskaya chuymaniwa. //a.a Phista chuqupi sutichatawa.
WALAYPU ma. Antes de ayer por la tarde. Wasaypun akax, Masaypunakax. //a.a
Qhipa wasaypu.
198
WALI ASKI s.Impresindible, Importante y necesario. Ukapuniwa janiw mayax
walikaspati, mayjtayaspawa. //a.a Munaskayapuni.
WALI KI ms. Bien un estado agradable. Suma. // a.a Wali askiwa.
WALI SARAWI s.Coherencia. Mayat mayat arkayiri janiw pantjayaati, janiw suma
sarantkaspati jan mayat mayat lurataxa.
WALI s.Bueno. Kuna lup'iwi, lurawi suma askiwa.Taqi kunas yapar luratax wall
askiwa.
WALICHAA l. Remediar, solucionar el dao o perjuicio, refaccionar. Qulla
umaa, Parltaa sumar tukuyaa. //a.a Askichaa.
WALICHIRI s.Remedio, curable, aconsejable. Qulliri, waliptayiri, amuykipayiriwa.
//a.a Kumaraptayiri.
WALIK SARAWIs.Normalidad, continuidad sin objeciones. Akax yaparu saraski,
thiyamataw saraski kunjamay wakichatachi. //a.a Suma sarantaa.
WALIKI ms.Regular de manera continua. Akax walikiw arkaski janiw qhipartkiti
sapuruw waliki sarantixa.
WALIRAA s. Recuperarse de un estado indispuesto. Walirtaa jaqix usuntatapata
jukat jukat walirti. //a.a Kumaraptaa.
WALIRAWI s. Recuperatorio esto se realiza en caso de examenes. Walirtawi jaqix
m usuntawita, m sustjawita walirtija. //a.a Walirtaa.
WALIRAYAA l.Mejorar hacer que mejore. Askichaa kunay jan wali luratachi, jan
wali tukuyatachi. //a.a Askichtaa.
WALJ KHATATIRI l. Temblar, movidizo en el caso de sismo. Uraqi unxtiri akatjamata
unuqiri, uraqix khatatiwa. //a.a Uraqix Kakiwa.
WALJA ms. Mucho, en cantidad. Taqpacha, ukhampacha jan mayani apthapia
uywanaka yanaka. //a.a Alluxa.
WALJA AMUYU ms. Pluralista que son vrios los que emiten su pensamento.
Piqinchiripxiwa amuythapirinaka utjiwa ukham jaqinakaxa wali amuytiri
nayrastiri amuytanakapampi.
WALJA AMUYUN UANCHATA s.Polisemia son varias palabras asignadas. Akax
walja amuyunakaniwa m aruxa
WALJA AMUYUNI s.Polisemia con vrios referentes. Walja amutanakaniwa jaqi.
199
WALJA JAKAWI s. Multicultural que pertenecen varias culturas. Walja markanakani
walja laxranalkani, kast kastawa isinakapaxa.
WALJA LURAWI s.Sobreproduccin que producen con cantidad exesiva. Alluxat
alluxat luratawa jan qarisina luraawa. //a.a Lurarkipawi jan amuyasina.
WALJA s. Cantidad. Walja waljawa, akanja uastatax alluxani. //. Sinti walja.
WALJA SARAWINAKA s.Multiplicidad aqui representan muchas em cantidad mayor.
Walja qillqata jiwasan utjixa kunaymana arsuwinaka qillqata, arsuta. Jacha jiska
qillqanakana.
WALJA YANAK UTJIRINIWA s.Riqueza poseida en cantidad. Aka utjawinakaxa
qullanakankiwa, wali utjawinakaxa jan jakhujama yanakapax. //a.a Qamiri.
WALJANAKANI ms. Muchos em cantidad exesiva. Waljanakani alluxaniwa jan
jakkayawa. //a.a Waltata.
200
WALJPACHA s. Abundancia es referido a riqueza. Akax parliwa kunjam jupax
munchixa apnaqaa akham qullqinaka maysru maysru lakiawa sinti waljawa
qullqipaxa. //a.a Qullqipatankiri.
WALLAQI s. Caldo de pescado que contiene calcio, este plato existe frecuentemente
en las poblaciones aledaas al lago Titicaca. Challwat wallaqita, Aka wallaqixa
waliwa piqitaki
WALLAQIA l. Hervir, ebullir, estar en ebullicin, borbotar. Juntu jawirana uma
phututi. Ukhamakiwa jan wallakiyaa umaakiwa juntu mankhana wali qullawa
yaqhipchaqana aka wallaq utanak juntu markanakan waljaw utji. //a.a Walltayaa
WALLAQKIRI ms. Hirviente, demasiado caliente. Sinti juntuwa wali wallaqitawa,wali
jumpiniwa. //a.a Achhixrantatawa umaxa.
WALLPA PUTU s. Gallinero es donde habitan las gallinas. Chhiwchhinak,
wallpanakax utaparuw anantataxa. Sapa mayni yaqha yaqharu uywawipanxa.
//a.a Wallpan utapa.
WALLPAs.Gallina animal domstico macho y hembra, nombre genrico de
gallinceas. Utjiwa qachu wallpa, urqu wallpa, kanka wallpa, aka uywax jaqitakix
kawniwa aka wallpax yaqhipax uywasiwa manqasiataki.
WALLPA s.Gallina animal domstico. Utan jakasir k'awnir chhiqhan uywawa,
Wallpax puturuw k'anwnsuniwayatayna.
WALLPAA s. Animal domstico, tanto hembra y macho, caminan despacio y a
veces se compara a la persona como una gallina. Jaqix kacha sartirixa saawa
wallphamatawa, Sartatamax, ratuki umjasiriruxa wallpa piqi sutichatawa.
WALLPANI s. Granjero dueo del gallinero, espacio donde se crian gallinas. Wallpa
uywaaruwa sapuru yatiqaski, kunjamjay mirtayaachi, kunjamasa manqa liwaa
janusuraapataki. //a.a Wallpa uywiri.
WALLQI s. Embarazada en el caso de personas, preada es en los animales. Usur
warmi, ususiriwa warminakana, walqi satawa uywanakana. //a.a Purakan warmi.
Phatankani uywa.
WALLQIA s.Collar de perlas, cadena de perlas. Wallqia waeminakax wal akanaka
kunkaru uskusipxi willxtirinaka qal Kunkar ajuntasipxi suma kajkirinaka.//a.a Ajusia.
201
WALLQIPU s.Bolsa pequea para llevar coca.Tejida con diversidad de figuras
estilizadas y de colores. Jiska tariwa kuka apaa wallqipu. //a.a Chuspillu.
WALLTATA ma. De nuevo, hacer otra vez. Mpita qallantaani luraani, mapita
sarthapiani luraataki. //a.a Willtata.
WALLTIRI s. Pinza que ayuda a jalar pelos menudos. Akaxa sunkha apsusiatakiwa,
sunkha jiyisiawa. //a.a Wiksusiatakiwa.
WALLUNKASIA s. Colgarse de una superficie alta. Pataxat wayllukusia. //a.a
Jiyiqtaa amstata aynacharu.
WALLUSA s.Variedad de papa. Chuqi, ma kasta chuqi. Akax chuqix
manqaatakix wali jachawa.
WALLWA s. Rastrillo instrumento como cepillo con dientes separdos que sirve para
arrastrar cosas pesadas. Jacha lukanani laqa jiruri amparar utata. //a.a Jacha
lakani
WALTAA s. Estar bien donde te encuentres. Jaqix irnaqawipanwa
masinakapampi waltayasi, chachawarmi waltayasia janiw chaxwapkiti. //a.a Sum
apasia.
WALTATA ma. Abundante, Cantidad. Walxpachaniwa ukankapxi, taqpachaniwa
aywintapxani. //a.a Alluxapuniwa.
WALTAYAA l. Esmerar, realizarlo con mucha dedicacin para ejecutar de una
cosa Kunti lurasktanxa taqi chuymampiwa lurtaawa. //a.a Kustayaa.
WALTAKU s. Una variedad de maz blanco con granos grandes. Janqu jacha
tunqu juntu manqhan achuriwa wali jasawa.
WALUPACHA s. Antigedad que esta en el museo. Narjtatanaka jaqimasin
luratanakapa jichhhat uan utaruwa uskutaski taqinina utapxaapataki. //a.a
Waljamaraninakawa.
WALURU ma. Antes de ayer, es un dia despus de ayer. Akaxa wasuruna
wasurupa. //a.a Waruru.
WALWA s. Rastrillo sirve para sacar hierbas menudas del sembrado. Akax m jacha
amparar utatawa chuqi qawsuatakiwa.
WAMPAA s. Nia que nace cuando hay boda en su casa o barrio. Imill wawa
yuritapawa jaqichasi urunxa utjaniwa kusisiiaka sapxiwa patan jaqinakax.
202
WAMPU s. Balsa de totora, navio de totora, barco. Walsa tuturat lurata walsa uman
tuyuri jaqinak aksat uksaru apnaqi.
WAMPUA l. Navegar en el lago. Uman tuynaqaa, quta thiyan walsa apnaqiriwa.
WAMPUA l.Remar, manejar el remo dirigiendo al lado contrario del agua. Wampu.
Tawua, lawampi m tuquru wals tuyuyiri m utaru sarantaawa.
WAMPURA s. Plato grande. Jacha astasia.
WAA ms. Seco(a), sin lquido es decir estar en el desierto. Waawa, jan umani.
WANA s. Punta del arado. Thiya thiya laqa lurata. //a.a Inartata utraqiwa.
WAA MARA s. Sequa donde no hay lluvia para el sembradio. Jallun jan puritapa
yapunakas achunakas waantiwa, waa maranx uywas jiwarxiwa, yapux tusurxiriwa
ukhajamaw achunakax jiwarixa. //a.a Phara mara.
WAACHIA l. Solear exponer al sol, broncearlo. Tener al sol una cosa por algun
tiempo, ir a la playa y broncearse con los rayos del sol. Lupir isinaka waaapataki,
jaqixa uma lakaruwa sari lupiyasiataki. //a.a Qawichaa
WAACHIA l. Secar, poner al sol para que seque. Isi waachia wantaapataki,
apillax qawichasiwa, charaanakja waichtaa. //a.a Wantata.
204
WANK'U PUTU s. Conejera es donde se crian conejos. Khulampi lluch'itawa
utapaxa Wank'u putunxa akanakaxa jaqipa walja wanlku uywapxixa.
WANK'U s. Conejo. Jisk'a jinchuni jaqimp chik jakiriwa utanxa,
WANQA s.Trozo de madera, que sirve para palanca a falda de barreta. Jacha
lawawa akaxa waliwa nukktaataki.
WANQANA s. Barrena, instrumento para taladrear. Aknirixa waliwa wanqanakataki.
// a.a Warita ukham sutichatawa.
WANQAA l. Empujar con palanca. Akaxa waliwa nukhuataki. //a.a Lawan
paristapa nukhuataki.
WASUA s. Secarse mucho, quedarse sin agua. Jan umania, qal waantaa.
//a.a Qaqarata. Wali washutawa.
WASUTA s.Reseco, muy seco, sin agua, falta agua. Jan umani, Qhulur tukuta. //a.a
Qhultapita
WASUYAA l.Resecar, sacar mucho lquido o humedad. Jukat jukat um
apsua. //a.a Chaqarayaa.
WANTAYAA l. Secar, extraer la humedad del cuerpo. Wanichaa. //a.a Umap
apsua, amanuta waayaa.
WATAYAA l. Extraer la humedad de un cuerpo. Uma apsua, lupimpi waayaa
wataapkama, wasuyiriwa akampixa amunutwa askichtaampiwa luraa.
WANTHI s. Enfermedad veneria. Jiwa usuwa janiw qulla ukataki utjiti.
WANTU s. Camilla, litera. Usut ikiapa. //a.a Wantu, usut phatapi.
WANTUA l.Llevar en la camilla o en una manta a una persona que no puede
caminar. Usut qipia.// a.a Ikiar qipia.
WANU s. Abono fertilizante, materia excrementcia de los animales. Uywa wanu,
Iwij wanu waka wanu.
WANUCHIRI s. Abonador, persona especializada en poner abono para un obtener
buen producto. Aka jaqix yatiwa kunjamasa wanunakax uskuraa. Qawqhas
mantaapa, kuna pachas uskuraax. //a.a Phawiriri.
WANUA l. Abornar, echar abono en el sembrado. Wanua uraqir wanu uskua,
Wanuchaa. //a.a Wanuntaa.
205
WANUNCHATA s. Abonado. Wanunchtatajaqix qal wanu uskurixa uraqiru. //a.a
Wanux uskutaxiwa.
WANUNCHKAA l.Hechar abono por adelantado. Nayraqata wanu uchkaa qipar
sataskaa. //a.a Phawiraa.
WANUNCHKAYA ms. Abonable, tierra que se pudo poner el abono para tener buen
producto. Wanunchkaya, sapakutiw uskua wanuxa.
WAURI s. Abonera. Akapi wanu thiyamata jichinuqawayi. //a.a Wanu
phawsuwayaa
WAPU ms. Guapo en castellano, pero en aymara significa persona enojada, que
anda descortesmente enfurecido con cara irritado. Jaqix phinasisawa sarnaqixa.
//a.a Thithita sarnaqiri.
WAPU s. Persona enfadada, enojada. Jaqix wali kulirataw sarnaqi
WAQAQI s. Nauceas, ganas de bomitar. Manqax kutsuwaya munasix sapakuti
purakaw ususixa. //a.a Waqaqkiri.
WAQAQIA s. Naucea, ganas de vomitar. Manqa kutsuyania. //a.a Kutsuyaa.
WAQALLA s. Prostituta mujer que ofrece su cuerpo. Warmi janchip aljasixa, akax
jani chachanikiti, irnaqawipaxa waqallawa.
WAQALLI s. Clamor, rogativa, misericordia. Chuyma manqhat amthaptasia, suma
qua arunakampi.
WAQAYCHAA l. Adorar, alabar, implorar. Tatitur khirkhia sapuruwa
waqaychaaxa, jupakiwa yatistuxa kuna irja jaqitansa.
WAQAYCHAA l. Alabar, guardar memoria. Suma amuytiri jaqirux
waqaychaawa.
WAQAYCHAWI s. Mrito. Akanxa amstajar makhataawa kachat kachatawa aka
waqaychawiru puria.
WAQI s. Merecimiento, mrito. Nayrirtiti, Piqinchiri waqisiwa qhumantaa. //a.a
Nayrankiripuniwa.
WAQINI ms. Digno, merecedor. Waqini Jaqix ukaruw yatixa kunjamasa
irnaqatapaxa kunja utanisa juparu walitan jisnati janicha.
WARA s. Bastn o insignia de mando. Thujruxa jilir wakiru markasata churaawa.
WARA WARA s. Estrellas que brillan y dan luz en la noche. Patat lliphikiniriwa.
206
WARACHA s. Especie de catre armado con madero para dormir. Ikijam
askichatawa.
WARAMPA s. Plumaje que se usa en algunos bailes o danzas, diadema.
Phuyunaka kasta kasta thuqurinakaxa akampiwa tikhanchapxi isinakaparu.// a.a
Uywa phuyu.
WARAA l. Echar, dejar caer, verter, derramar. Warantaa, Waraa umanakaw
waraaxa. //a.a Waratataa.
WARAA l. Regar plantas para su mejor crecimiento. Panqaranakaruxa umampiwa
Waraaxa. //a.a Chaxchua.
WARANQ CH'AXTA s. Milsima. Kimsaqallqpachat waranq ch'axt phisqaniwa.
//a.a kila chaxta.
WARANQA s. Mil de cantidad. Tunka waranqaniwa
WARANQA WARANQA s. Milln de millones. Waranqa waranqa junu jununiwa.
WARANQA ma. Millar. Waranq muruq'ut jakhutkamawa. Waranqax tunka
patakaniwa. // a.a Waranqa= mil.
WARANQAWI s. Milenio un espcio de vida largo. Akax sinti maranakawa jawin
jakawipaxa jichhakama.
WARAPU s. Licor preparado de caa tostado, machacado y colado. Aka
warapuruxa .kaat liqita wakiyatawa suma umaawa.
WARAQAA s. Imprimir el trabajo realizado en la mquina. Akax qillqata waraqi riwa
jinakiwa lurantiri. //a.a Tallsua taqpacha.
WARAQAA l.Quitar echando una parte de lquidos o productos. Mayat mayaru
waraqaa.// a.a Apaqaa. Minustayaa.
WARAQAT JAMUQA s. Video. Akaxa unchukiatakiwa jiska wawa, jilir jaqi. Awki
jaqi taqiniwa uchukipxi.
WARAQIR UTA s. Imprenta aqui se realiza trabajos com diseose impresos.
Qillkanaka jiruntiri. Aka qillqatanakaxa kast kastawa itji.
WARAQIRI s. Impresora nos ayuda a imprimir escritos. Qillkatanaka limsuriwa
jinakiwa lurixa.
WARAQIRI s. Fotocopiadora que copia todo. Kipkaki apqiri jan pantjasisaw
waraqaapaxa. //a.a Tallakipaa.
207
WARAQTAA l. Fotocopiar. Jaqi apaqayani. Akanxa jinakiwa waraqtaapa .
WARAQTATA s. Fotocopiado. Qillqatax kipkaki apsutawa.
WARAQU s. Nombre genrico de cactus. Pamapan achuri
WARARIA l. Gritar, gemir, quejarse implorando favor. Ayqua.// a.a Qaaa.
WARARMANTHI ma. Anteayer en la maana. Walarmanthi.
WARATATAA l. Extender, echar lquidos o productos por el suelo. Janatataa.
WARATATAA l. Dar gritos. Jachaa.// a.a Wararia.
WARAWARANAK UJA UTA s. Planetario aqu es el lugar adecuado para analizar
el solario. Akanjamawa qal warawaranakxa ujsna jakata sapa mayniru.
WARI s.Vicua. Kaphiya tarwani uywa. Aka uywana tarwapaxa wali quawa,
alxaatakix wali qullqiwa
WARICHAA l. Ablandar. Qupia.// a.a Amparam qupiraa.
WARILA s.Litro Aka warillawa wali apnaqata aljaataki.
WARILLU s. Producto del cruce de llama con alpaca. Allpakan qallupa.
WARIRA ms. Andrajo, trapo viejo roto, retazo de tela. Thantha, mirqi.
WARISAA s. Gusano cien pies. Warisaa.// Walja kayuni laqu.
WARISATA s. Cuna de la educacin rural oficial, primero naci como escuela ayllu,
luego fue deshechado su filosofa y se implanto una educacin civilizadora que
provoc la alienacin cultural en los hablantes de aymara, quchua y otros. Nayra
yatiqan uta.
WARKATAA l. Hechar algo a la pared o a una persona u animal. Qallkataa.//
Umamp warkataa.
WARKUA l. Colgar, extender o suspender. Jiykataa, jitkatayaa mayata mayata
siqirpayaa.
WARKUQAA l.Descolgar, bajar del colgador. Apaqaa, jaraqaawa kunaya
amstachi.
WARKUSIA ms. Colgarse, prenderse.Yaqhat katusia. // a.a Waythapisia.
WARKUSIRI s. Pendiente, que se cuelga. Wiskamp warkua akaxa phisnaspawa.
WARKUSIRI s. Yoyo es un juguete redondo que gira. Aka antaaxa pampan thuquriwa
lawat luratwa, juchusa pitampiwa thuquyaa altur alturuwa thuqtixa.
WARKUTA ms. Pendiente o algo colgado. Chinkatata.
208
WARMI CHUYMA s. Corazn sensible, delicado. Qua chuymani.// a.a LLampu
chuymani jall ukhamaw yaqhip jaqixa.
WARMI JAQICHASINIS ALJA UTA s. Tienda para novias. Akanwa panichasiri
warminakax akaruwa puriranipxi yantasiataki.
WARMI s. Mujer, dama, sexo femenino. Awilpach warmi.// a.a Tawaqpach warmi.
WARMI s. Esposa del varn en un pareja. Chachamp jaqichasis jakasiriwa aka
warmixa..
WARMI ISI s.Vestido una prenda para la dama. Akax warminakan isiapawa, imill
wawanakaw akham isispxi utjiwa taqi kasta saminaka ajllisinjamawa.
WARMIXTA s. Mujer soltera. Sapa warmi.//a.a Sapjta warmi.
WARNUQAA l.Derramar lquidos o gramneas al piso. Waraa, waratataa
umanakawa waratattasixa pamparu qumchi qauchi ukhamaw warasixa. //a.a
Waratataa.
WARNUQTAA l. Hechar o brotar frutos de las flores de un sembrado. Wilsurani
akax panqaranakat warnuqtanixa panqaraski ukha, puqutanak misturanki ukhaw
wali warnuqtanixa. //a.a Willsua, Waratataa.
WARPUA l. Rodear con la soga a las llamas por el cuello. Uywanakaru ajuntayaa
Jaqirux warpuawa jilaqatanakaru, mamatallanakru, yaqha utawinakana
panqaranakampiwa warkipxi.
WARQA s. Salvaje, Hurao. Pampanakar jakiri, janiw aka warqaxa uywanakampi
jaqimpi jakayaskiti chapxiniwa chapxi chapxi taypinwa jilixa.Uyqanakasti juriwa
saawa tijunaqiwa jaqitaki janiw jakayasispati.
WARSUA l. Derramar de adentro hacia afuera lquidos u objetos menudos.
Apsua.// a.a Yanak anqaru apsua jukat jukat apsuri.
WARUCHA s. Esquema. Aka waruchaxa nayraqa luraawa irnaqawinakanxa.
WARUCHATA s. ndice. Laphi jakhuwi pankanak akhama jakusipxi.
WARUCHIRI s. El que hace rayas grandes a lo largo. Jacha khurikam rixiri
laphinakan luraa, pirqanakaru rixtaa.
WARURIA l. Gritar, elevar la voz para que lse escuche a una distancia. Jachat
jachaa yaqhan istaapataki.
WARUSA ms. Color entre plomo y castao, pardo. P sami kasta jikthapia.
209
WARWAKUs. Colgador dentro de la casa. Lawat lurata. //a.a Jirut lurata uta
manqhankiri.
WARXATA s. Comida tpica de carne de chancho. Khuchi piqit lurata manqawa
akaruwa warxata sutichapxixa.
WARXATAA l. Derramar, echar sobre algo, derramar encima ya sea lquido o
slido. Apxataa. //a.a Waratataa.
WASA ms. Otro, diferente. Yaqha. //a.a Mayjachiriwa
WASACHAA l. Vaciar, desocupar. Jaqsua, apsua. //a.a Chusachaa.
WASARA ma. Vacio. Terreno vacio, desierto. Chusa, chusawja, chusa uraqi. //a.a
Jan kunani.
WASARA s. Desierto. Jan yapucha q'ara uraqiwa. //a.a Wasartata uraqi.
WASARMA ma. Ayer por la noche. Yaqha aruma, wasaypuxa. //a.a Mayniri aruma
WASARMANTHI ma. Ayer por la maana. Walarmanthi,
WASAYPU ma. Ayer en la tarde. Walaypu aruma urasaru.
WASICHIRI s. Reduplicacin. Jaqix jaqix marat maratjam wasichasiriwa kachat
kachatawa.
WASITAT JAKTAA s. Prueba de la suma. Sum yatiatak mayamp mayamp
jakhthap uakipaawa, suma jakhut yatiatakix wasita jakhthapifta. Willtata jakua.
WASITATA ma. Repris, de nuevo, otra vez. Mayampi ukhamsasinwa
wasitataapawa qallantaytanxa utaataki, mayampi luraapataki waltayaataki.
//a.a Willtata
WASURU ma. Ayer, da anterior. Masuru ynaka althapiriwa sarta. //a.a Waruruwa.
WATAA ml. Hacia los pies del catre. Iki thiya. Jaqix urasar wawanakarux
wataaruwa ikiyapxi waljanitapata.//a.a Kayutuquru.
WATA s.Wata, isla rodeada de agua. Quta taypinkiri. //a.aChikatuqunkiri.
Chikachikankiri ukhamana utasiri.
WAT'ARANTTATA s. Cabo es un lugar donde es hondo.. Qutar uraqix
phich'urantatawa.
WATATA s. Remiendo, pedazo de pao u outra tela, que se cose a lo que esta viejo
o roto. Zurcir. Jaqix isipxa usktasiwa piyapans janiw pinqaskiti.// a.a Wali
chukunipas, wali watantapas uskusikiwa.
210
WATHIA s. Cocimiento de papas, ocas y carne envuelta en hojas y enterradas en
horno candente hecho de piedras. Laphinakampi kiruntata ukhamwa qhatiriwa
chuqi, aycha manqaataki.
WATI ma. Disparate, malaguero, suerte adversa. Qhincha jalli.
WATIQAA l. Tentar, accion de mostrar un disparate. Uastayaa.Watakia.
WATUTA s. Carcel es la casa de los presos. Chamak jan punkun uta. //a.a
Jacha llawuntat utawa.
WAWA ANATA ALJA UTA s.Juguetera almacen de diferentes juguetes. Aka
utanxa walja kasta anataanakawa utji alaataki imill wawanakataki
yuqallwawanakataki.
WAWA ANTHAPIRI s.Regente. Aka jaqix yatiqiri wawanakwa anthapixa m khuskhta
sayarayi siqiki m chaqaru imill wawanaka khaysaru yuqall wawanaka taqiniwa
istapxi aruparu.
WAWA UTAYAA s.Lactancia. uuyaa. Taykaxa wawaparu utayiwa.
WAWA PHAXSI s. Luna nueva, luna nia(o) .Machaq phaxsi. Arumaruwa phaxsix
mistuni ukhaxa wawanaka waljaniwa yuripxi akax phaxsi wawasa sasaw
achachilanakax utapxirina.
WAWA QULLIRI s.Pediatra especialista en nios estrictamente. Wawanakampi irnaqiri
jaqiwa. //a.a LLampu wawachuymani.
WAWA s. Beb, nio o nia. Asu wawa, yuqall wawa, imill wawa, asu wawa. //a.a
Qulila akham sutichatawa.
WAWA s. Nio o nia. Jiskalala, Qulila. Aknirixa mawkita jiltatajiwa amuykipiwa
yatiwa, sartaa sapaki, tixnaqxiwa, jalnaqirixiwa.
WAWA UJA UTA s.Guardera. Wawa jayta uta. // a.a Wawanak unjiri utawa.
Akanxa wawanakax jaytatawa marapata phisqa marankama ukanxa yatiqapxiwa
sutipa qillqaa, khirkhia taqpacha wawanakampi.
WAWA UJIRI s. Niera. LLampu chuymani warmi. //a.a Wawanam irnaqiriwa
jupax qhipa taykapajamawa ujixa jurnala jupawa manqayi, jupawa ikiyi wawanakaru.
211
WAWA s.Hija. Qulila.// Imill wawa jupax warminakax Yanakap apnaqiriwa, aka
imill wawaxa mamapampiwa phayixa, taxsia yanapixa.
WAWA CHAMUA s. Chupn para queel nio se distraiga. Wawa janchia.// a.a
Wawa pataawa. Aka wawaruxa churaaxa anatasiapataki, wawax lakapanwa
amukiwa janchiskixa.
WAWACHAA l. Alumbrar, mujer que esta pariendo. Ususxaa.// a.a Usua.
Warnixa ususxiwa wawapaxa uuyxiwa.
WAWACHA UTA s.Sala de parto. Wawachasia utawa akanxa walja warminakawa
suyaraski wawachasiataki suyarapxixa.
WAWANKAA s.Infantil. Akanxa wawakamakiwa katuqata jupanakaxa
anatasipxiwa taqpachani janiw jachanakax mantkaspati.
WAWAPTAA l.Chochear, volver a la infancia. Wawtaa. //a.a Wawar kutia .//
Thawthia. Jilir jaqinakaxa wawaruwa kutipxi taqikunatwa chuchasipxi.
WAWSA s. Cerdo castrado. Kapsuta urqu khuchi.// a.a Jan qurutani urqu khuchi.
Aka khuchixa kapsutaxa janiw qachu khuchiru wawachayjaspati.
WAWSACHAA l. Capar, castrar. Kapaa. // a.a Quruta kharsua aka urqu
khuchiru.
WAWTATA ms. Aniado (a), Wawar tukua.// a.a Wawachi.// a.a Jaqix wali
tiiriwa tukuxa.
WAXLLIA l.Deshacer, arruinar, destruir, desconectar. Jararaa.// a.a Apaqaa.
mithanuqaa. Jaqix niyakiwa kullirapatxa mitharaspa, jajaraspa.
WAXLLIRI s. Viuda o mujer desamparada por su marido. Warmisapa, wiwta warmi.
WAXRA s. Asta, cuerno. Waka waxra. //a.a Chutu. Ujwakiwa waxranixa piqipanxa
janiwa jaqixnja ukhamakiti.
WAXRA l. No dar nada al rebelde. Jan kuns churaati qillsirinakaru mayanxa
waniapataki jan qhuruchasiapataki.
212
WAXRA ARSU UTA s.Cabina telefnica que sirve para comunicarse a distancia o
cercana. Akaxa wali munkaawa jayanakankirimpix parlasnawa aka waxrataypita.
WAXRAA l.Cornear lo hacen los animales con cuerno. Muqintaa. //a.a Muqxasina
nukhua. Uywanakaxa muqjasipxiwa jupanakaxa anatasinaw muqxasipxi.
WAXRANI s. Infidelidad se da en las personas y los animales tienen cuernos.
Khuchi jaqi, P warmini jaqi warminisina. Uywanakax waxrapampix muqiwa jan
suma sarnaqirinaka.
WAXTA s. Regalo, obsequio con todo cario. Jupataki wakiyata katuqaataki.
WAXTA s. Ritual, acto ceremonial, sacrificio, ofrenda que da a la pacha mama y
wakas, waxta wilacha, llumpaqa, millucha, quwacha. Wilanchanakax wakanakaru
milluchatawa, quwachatawa.
WAXTAA l.Dar limosna, dar por caridad para socorrer una necesidad. Churaa
khitinakatix wali munasipxchi. //a.a Yanaptaa.
WAXTAA l. Invitar, regalar, agasajar con atenciones. Sum aptaa jan
payachasisina.
WAXTAWI s.Regalo un presente dirigido a una persona apreciada. Aka churawixa
taqi chuymampiwa maynitaki aski janiw akaxa kutiyasiatakikiti. //a.a Churaa.
WAXTAWINAKA s. Sacrificios a lugares especificos por los creyentes. Wilanchanaka.
Akax uraqiru churatawa jaqixa uraqiru manqayiwa sullunakampi.
WAXTAYAA l. Celebrar un ritual a la pachamama. Churayaawa waxta, wilancha
pachamamaru ukataw Akhamaw jaqinakax uraqiru manqayi ukatxa willtata
churaapataki. //a.a Luqtaa
WAXTJAA l. Repartir por igual. Lakirjaa taqiniru waxtawayjaa. M khuskhata
waxtarjaataki jan khitirus armasisa.//a.a Churjaa.
WAXTA s. Ceremonia, rito. Nayra achachilanakar uywirinakar luqt'aawa m
waxtampi
WAXWAKU ma. Comiln, que come mucho .Waxwaku, jaqix kunaymaniruw qulq
lakiri ampar qara, jaqix qall qullqipx sarayixa jan kun imasisa tukjajama.
Wayaqa s. Bolsa. Chuspa. Akax yanaka apaatakiwa, warminakaw sinti
apnaqixa.
213
WAYAQA s. Bolsa especie de morral o un poco grande. Kapachu.// a.a Jiska
wayaqa, jacha wayaqa taqi kuna uskutawa. //a.a Kapachu.
WAYAQA s. Bolsa. Tarwat sawuta sayt'ull manq'anak apnaqaatakiwa.
WAYCHA s. Planta con abundantes flores amarillas que crecen en los caminos; es
uno de los indicadores de la siembra. Qillu panqariri thakinakan achuri. WAYITA
s.Tela. Akax taqikuna chankhampiwa sawupxixa isinaka luraataki. WAYITA s.
Bayeta, tela de lana, floja y poco tupida. Iwijat sawuta llaxa ikia. WAYKA s. Aji
entero. Manqa phayaataki suma kiyjaawa phayaataki. WAYKIA l. Moler el
aj. Wayka kiyaa akax wayka qalamp utu kiyjaawa.
WAYKU s.Quebrada, abertura estrecha entre dos montaas. pa qullu taypinki.// a.a
Jacha piya usti.
WAYKUA l.Teir lanas, mantas con colorantes naturales y tinturas extranjeras.
Mantanak tinsua walja saminakampi taqi kastanaka.
WAYKURI s. Tintorera, pequea empresa que tie ropa. Tii uta. Akanxa taqi
kasta isinakwa tinshupxixa.
WAYKA l. Cosas que se venden muy rpidamente. Waykaja jinaki aljarpayaa
walja jaqiwa tantachasi.
WAYKA l. Entrometerse y defender en una pelea a uno de ellos. Disputar.
Waykhaa. // a.a Katuntaa waljaniwa mayniru katuntapxi.
WAYKATAA l. Izar, subir la bandera, subir algo con una cuerda. Apkataa
aynachata patar apkataa.// a.a. Amstar jiykataa Bolivia laphixa lunisanakaw
jiykataphi.
WAYKI ms. Mestizo. Mayja janchini. Aka jaqixa chiyartata janchiniwa.
WAYKU s. Codorniz yungueo. Juntun manqhank jakiri aka uywaxa.
WAYLLA s. Una variedad de paja suave que crece en los ros. Qua jichhu. // a.a
Akax jawiranakan achuxa.
WAYLLANCHU s. Habitante del valle. Aka jaqixa juntu manqhan utjiriwa
qilluntatawa janchipaxa.
WAYLLAQA s. Alar, alero de la pared de casa, generalmente es de piedra plana de
paja. Pirqa mistsuta.// a.a Nayraxaru mistsuta.
214
WAYLLUA l. Amar tiernamente. Lampu chuymampi jaqi wali munasiriwa, janiw
kularpsa qhanar ustaykiti quri chuymani sutichatarakiwa.
WAYLLUNKASIA l.Columpiar, balacear. Jaqix alaypataru mistusaxa
wayllukusiwa jalaqtirjama. //a.a Atinkisia
WAYLLUTA s.Ramada, casa de visita solo para varones. Akawxaru
chachakamakiwa sarapxi warmi thaqiri jilir chachanaka, waynanaka.
WAYNA s.Joven, soltero. Sapa wayna, yuqall wawa.//a.a Kaju wayna tunka
phisqani maraninaka qallantaskix waynanakax.
WAYNAPTAA l. Rejuvecer, volver a recordar el tiempo pasado. Waynjam
sawkasia. // a.a Waynar utata.// Nayra sarnaqawipa amthapisi.
WAYNAQAA l. Manejar una cosa, arrastrar a una persona de la ropa o del brazo.
Apnaqaa, amparamp katusina waynaqaa. //a.a Apanaqaa.
WAYNAQATAA l. Forcejear, levantar bruscamente. May waytasia Qiwtaa
masiparu, kulirata, akatjamata katuntasina waythapisia.
WAYNU s. Amigo que tiene amistad, familiar. Jaqix maynimpi sum parltasi.
WAYU s. Poeta cantor con sentimiento y dedicacin. Jachat arsuri. //a.a
Khirkhiri taqi chuymamapiwa akanakxa lurixa.
WAYU s. Cancin alegre y bailable agarrados de la mano. Khirkhia. //a.a
Thuqua warminakampi chachanakampi amparat katusisaw muytayaa thuqtasisa.
WAYUA l. Cantar o alabar. Quchua yaqhipax tatiruwa quchupxi yupaychapxi
jan qarisina jurnalanakaw qulunakan jan manqasinxa yupaychapxi.
WAYNUQAA l.Poner algo al piso, en el suelo. Pamapar uskua kunjaya
amparampi wayuskchi. //a.a Apnuqaa.
WAYRA s. Viento que sopla lentamente. Akax urasaxa thaya chisiwa. //a.a Thaya.
WAYRA s.Viento que sopla con fuerza, remolino, ventarrn. Akax challampiw jutiri
tutuka akatjamaw sarthapixa wayraxa. //a.a Tutukawa.
WAYRUNQU s. Avispa negra y grande. Jacha chhichhillankha jaypunakax
muynaqixa utanxa.
WAYRURU s. Pepa con hermosos colores rojo y negro. Que simboliza fortuna
cuando se duplica va junto al erraje y la mano. Chiyara wila muruquwa akax
warminakan chuspapanwa suma imata qullqi mirayaatakiwa.
215
WAYSUA l. Extraer algo desde el fondo. Apsua. // a.a Manqhat waysunia.
WAYTAA l. Exigir, cobrar. Mayia. //a.a Amtayaa.
WAYTAA l. Reclamar. Jachat arsua. Jaqix janiw amukikiti kunatixa jan
askikixa arsuwa.// a.a Jan waltawinaka jachat qhanachiriwa.
WAYTATA ms. Impositivo. Akanxa wayxasitawa sartixa janiwa sapaki
sartirjamakiti.
WAYTAWI s. Reclamo. Arxayaa. //a.a Jachata arstaanktana. Jaqi
tuqtasisawa.
WAYTA s. Plumaje, flor y cualquier cosa que se pone en lugar de penacho. Phuyu
piqi patar uskusia.
WAYTA s. Kilo. Jathinak waytaatakiwa, akax tantiytiwa juyranaka ujataatakiwa.
WAYTAA l. Alzar un balde, una canasta que tiene asa flexible, o una bolsa. Aptaa
katuapata aptaawa uma apaawa. //a.a Wayxarua.
WAYTHAPIA l.Capturar, aprehender, agarrar. Katthapia. //a.aKatua, jall
ukhamata imayaa.
WAYU s. Racimo, conjunto de frutas o flores. Chinu. //a.a Panqar chinuta, M
qullthapita panqara.
WAYUMUCHUA l. Abandonar una cosa con asa, alejar a la fuerza a una
persona. Apsua.// a.a Jaqsua manqhat anqar apsua.
WAYUMUCHUA l.Abandonar una cosa, alejar a la fuerza a una persona.
Jaytanukua, Jaytarpayaa, Wayuqaa, Jall ukhamawa jaqix jaytawayixa.
WAYUA s. Parte saliente de una vasija que sirve para agarrar, llevar una cosa del
agarrador. Jinchuta katua akata katuaxa jan jaqtaataki. //a.a Wayunaqaa.
WAYUNIA l. Traer alguien a la fuerza. Akatjamata katthapia ukat wayunia.
WAYUNTAA l. Introducir algo con fuerza. Apantaa. //a.a Nukhuntaa akatjamata
nukkataa.
WAYUNTAA l. Introducir una cosa o jalar a alguin. Apantaa. // a.a Nukhuntaa.
WAYURAA l. Arrebatar una cosa con asa movible. Aparaa. //a.a Jamasat
qhanats Akatjamat jiyiqaa. Churkisiskiru akatjamata wayuraa.
WAYXATAA l. Adicionar una cosa sobre otra parecida. Apxataa.// a.a Nukxataa.
WICHINKHA s. Cola, rabo. Withuwithu uywanakax wichinkhaniwa.
216
WICHKATA s. Palo o madera que sirve para apretar al tejer en telares. Thuru lawa
karaki pitaatakiwa telaranxa jiytasi jiytasi ukham luraa.// a.a
achataataki.
WICHU s. Hueso delgado terminado en punta. Juchuspacha chakhawa tilarana
sayuataki akaxa karakiwa pitayixa. //a.a Chakha.
WICHU s. Diarrea, estar con el estomago suelto. Ayka ayka. //a.a Kursiya Jaqix
aka usumpixa jinakiwa tukusi, uywanaka jaqhanakaxa jiwariwa wichu usmpi.
WICHUA s. Instrumento labrado de la canilla de los auqunidos. Juchus chakha
sawuatakiwa.
WICHHINKATA s. Palo o madera que sirve para tejer en telares frasada. Thuru
lawa juchustata chaka ikia sawuatakiwa.
WICHHU s. Paja comn de los Andes. Sikuy sikuy kh pampanakan achuriwa aka
wichhumpixa utachsnawa.
WICHI s. Bola de piedra del tamao de una papa no muy grande que se pone al
extremo del laque. Jacha muruqu.
217
WIKHANUQAA l. Despedazar, hacer pedazos. Mitharpayaa.// a.a Chiyanukua
kulirata ak luraa.
WIKHAQAA l. Desgarrar la rrama del rbol. Qhaqharaa.// a.a Mitharaa
amstaxata mitharpayaa.
WIKHARAA l. Rasgar ropas o parte del cuerpo. Mitharaa, chiyaraa, akatjamata
isinaka jiynuqaa. //a.a Chiysua.
WIKHSUA l. Arrancar, sacar de raz con violencia. Wikharaa. //a.a Jiksua,
jikiraa.
WIKHUCHAA l. Apuntar, sealar con el dedo. Mostar con ndice. Wikhuchaa,
uastaa, ujayaa jayatuqiru uchukiyaa, amparampi wiyanuqaa.
WIKHUA s. Vicua su lana es valiosa. Wari. Qua tarwani uywawa, wikua wawa.
WIKUCHAA l. Sealar con el dedo. Uachaa amparamp. //a.a Wikuchaa
amparampi uachayaa.
WILA s. Sangre. Color rojo. Jaka wila ukakiwa jaqiru sarnaqayi.
WILA APA s.Hemorraga. Qila jaltamiri, wila phallatata, wila aywiyiwa akatjamat
usuchasiax akjamata wilaw phallanitu wilapaxa jaqix wali susthasitawa.
WILA IMILLA s. Papa de forma esferica de color rojo del grupo munta. Imilla wila
chuqi.
WILA PALA s. Papa aplanada de color rojo. Wila pala pampa uta chuqi.
WILA PHINU s. Una variedad de papa, alargada, de tamao regular y de color rojo,
pertenece al grupo qhini. Ma kasta chuqi, qhini chuqi phaytasiataki.
WILA WAWA s. Feto. Purak manqhan jiwiri wawa. //a.a Wilat sartir wawawa. //a.a
Purakar jiwantat wawa.
WILACHAA l. Manchar con sangre. Tenir en un color rojo. Hacer ritual. Wilampiw
achachilanakaru amtaa.
WILAMANQHA s. Intrasanguneo. Akaxa manqha manqhankiwa. //a.a Khusu wilala
janchinja aywistuxa.
WILAMASI s. Pariente o familiar. Jiwas wila masi jaqisampi.
WILAPTAA s. Ruborizarse. Khatatia. Jaqix akatjama sustjasi ukatwa wilapti.
WILAPTAYAA l. Sonrrojar, avergonzarse.Wilaptaa.// a.a Susthantayaa.// a.a
Juriptayaa.
218
WILAQAA l. Sangar de un golpe, ensangrentar. Chakuntaa, nasat nuwaa wila
juria. Aka jaqirux chakusinwa nasa wila apaqawayi. //a.a Chakua wilaraataki.
WILAT YANTAYASIA s.Prueba de ADN. Akanxa wila uxataawa khiti kastasa
khanaskiwa wilapanxa.
WILLA YATXATAA s.Hematologa. Akanxa usuchjatawa jinakiwa anqar
unstanmunixa imill wawanaka wali akampi taqisini.
WILLIA l. Derramar, desaparecer de a poco. Willtaa.// Jukat chhaqtayaa.
WILLITATAA l. Diseminar dispersar, exparcir. Willtataa, Willia. //a.a Wartaa.
WILLJAA l. Exparcir granos o cosas con ropa. Tukjaa. //a.a Warjaa.
WILLJTA ms. Alba, amanecer. Arumirja. //a.a Wali alwa sarthapia ynaka
luraataki.
WILLJTA s. Madrugada esta recin terminado la noche. Qhara pacha, Qhantat
pachawa. //a.a Willxtarmanthi.
WILLJTAA s.Amanecer el sol se muestra resplandeciente. Akanxa alwaxa
qhantatixiwa jaqixa jinakina sarxaruja irnaqawipataki.
WILLKI s. lo contrario de la cima en los cerros. Aka willkixa jaya pampankiwa
khamaru utatawa.
WILLKA s. Sol es la luz que alumbra el da y de manera natural. Willkaxa alwatawa
qhantixa jurnalawa ujistuxa jan chirmthapisa.
WILLKA JALSU s. Este (punto cardinal). Willka tuqiwjawa. Nayra utanakax wiilka
jalsutuqir punkunkamakiwa. //a.a Inti jalsu.
WILLKA KUTI s. El sol vuelve a renacer. Lupix willtat yurixa.
WILLKA URU s. Domingo dia Del seor. Tatitun urapa willka uru
WILLKA s. Sol brillo natural del da. Taqi akapachan utjasirinakar qhana pamp
junt'u pamp jakayiriwa. T'aqay phaxsinx willka tataruw yupaychapxiwa tata Inti.
WILLKAPARU s. Maz de grano regular de color rojo o blanco. Tantiy wila tunqu,
willkaparu.
WILLNUQA l. Arrojar al suelo una cosa larga o una persona. Waranuqaa. Jaqix
willnuqiwa.
WILLSTAA l. Caer algo, una bolsa o bulto muchas cosas o granos. Warstania.//
a.a Jalstiri.
219
WILLSUA s. Arrojar de adentro hacia afuera varias cosas. Wilsua.// a.a
Jaqsunia anqar apsurania.
WILLTAA l. Arrojar con mucha fuerza sin ver la direccin. Jaqua.// a.a
Winantaa.
WILLTHAPIA l. Recoger cosas exparcidas. Jaqthapia. //a.a Apthapia.
WILLXATAA l. Agregar, aadir arrojando con algunas cosas o productos.
Yanaka jaqua.
WILUQU s. Ave grande de color caf y de cuello largo. Jacha piqini jamachi.// a.a
Jacha kunkani uywawa.
WIAA l.Embolsar. Wayaqanakaru apantaa amparam winantaa. //a.a Uskuraa.
WINARAA l. Llenar en los gangochos. Sakunakaru winataa. //a.a Apantaa.
WIAYA ms. Por siempre, eterno. Wiaya, sapurkama.// a.a Mara maraniwa.
WIAYPACHA ma. Eternamente, por siempre, definitivamente. Wiaypacha, mara
maranak jakaa.
WIAYPACHA s. Duradero, para siempre dios mediante. Jan kamachasiri
wiayaptiri.
WINKATAA l. Hechar al piso o hacia la pared. Jaqkatata.// a.a Apkataa.
WINKTAA l. Echarse en el piso. Churawin winkua. //a.a Winktataw samartaa.
WINKTATA s. Horizontal. Ina pampar jaqnuqtatawa. Ikias awayus
winkt'atartilaawa.
WIPHA l. Felicitar se hechan flores o mixtura en carnavales o en alguna fiesta.
Kusisia, mistur tunapmi jichxataa wali kusisita.
WIPHAL CHIMPU s. Escudo nacional que pertenece a un departamento. Sapa
Suyun yqa wiphal chimpupawa. // a.a Suyunakax kast kastawa.
WIPHAL SIPTTHAPITA s. Escarapela es smbolo patritico. Wiphalan wiphal
chimpun mayapawa.
WIPHALA s. Smbolo andino que representa la pluralidad de naciones, lengua,
culturas y pensamientos. Bandera. Walja saminakaniwa sapa markata
wiphalanakapaxa.
WIPHALA s. Bandera. Aka wiphalaxa Bolivia markanxa kimsa saminiwa wila, qillu,
chuxa.
220
WIPHALAN MAYAPA s. Estandarte smbolo que representa a nuestro pas. M
markan uanchawipawa.
WIPHALAYIRI s. Porta estandarte, persona que lleva la bandera en posesiones o
festejos pblicos. Wiphala katuri. //a.a Nayriri mistsuri yatiqirinakan taypipata.
WIQAA l. Vomitar, expulsar por la boca lo que hizo dao. Jaqix waqaqiwa puraka
usutapatwa, Kutsuyania. // a.a Lakat manq apsua.
WIQAA l.Ordenar, seleccionar. Lurayaa, askichaa. //a.a Ajlliawa
yaqhipanakaxa.
WIQUA s. Hueso largo y delgado de la pierna. Chhichhinqarat juchus chakha
janchimanqankiwa.
WIQUA l. Beber con ruido, beber con rpidez. Qultintaa. //a.a Wiqu jaqix
jinakiwa qultintixa, qultintixa umantasinxa.
WIRAXUCHA s. Una de las wakas antiguas y poderosas de los andes.Dios del
agua. Nayra yatiri jaqi suma amuyuni. //a.a Jilirin jilir tata ukham utatawa.
WIRI s. Arado precolombino en actual uso, llamada tambin thijla. Nayra satawi.
//a.a Achchilanakan satawipa.
WIRLUCHA s. Seorita aymara o quechua destacada que cree tener modales de
alta sociedad y que discrimina a los de su clase. Aka tawaquja pantalun uskusija,
ukatxa masinakaparu jiskachiwa janiw pullirat isiskiti pinqasiwa.
WIRNISA s. Viernes, del latn diosa del amor en la mitologa. anqha uru utatawa.//
a.a Saxra uru ukham utatawa wirnisa uruxa..
WIRU s. Tallo dulce y jugoso del maz, caa del maz. Tunqu umallachi.
WIRUA s. Pelar el tallo de maz para mascar. Tunqur sillpi apaqaa.
WIRUA l. Volar, ave que vuelan. Tuyua, patan tuyurixa phuyun uywanakax.
WISIA l. Introducir lquidos llevando en taza o en una cuchara a una vasija o a la
boca de alguien. Uma jaruchit waraa, uma uskua jukat jukata.
WISKHU LIQTHAPIA s.Chatuela. Akampiwa kawkiri uxutsa liqthapia.
WISKA s.Soga, cuerda trenzada de cinco ramales generalmente de lana de llama.
Waka lipichita luratawa.// a.a Phalaxa wiska kanaataki.
WISKACHA s. Viscacha. Thayanaka janaqiri.
221
WISKALL T'UXU s. Estante. Qillqatanak uchaatakiwa. //a.a Wiskall t'uxuruw
imasipxi.
WISKALLA s.Soga realizado del cuero de la vaca.Waka lipichita lurata akaxa
amparampi kanatawa
WISKAA l. Dar limosna. Waxtaa, churaa. //a.a Maltayaa mayat mayata.
WISKHU s.Abarca, sandalias, zapatillas. Llanta kaaskutwa lurataxa.// a.a Phisna
wiskhuwa.
WISKHU s. Abarca, calzado de goma con aberturas. Akax jan qarakayu
sartaatakin kayur uchasiawa.
WISKHULLU s. Paratelogramo. Patxat aynachar purapat jist'aanakawa.
WISLLA s. Cucharon, cuchara grande de madera, cuchara metlica. Jacha
liwaa.// a.a Puxru jacha aptaa.
WISLLAPAK s. Una variedad de papa alargada y enroscada de color blanquecino
del grupo qhini. Hay otra variedad de la misma especie chuwiskillu. Yakha kasta
chuqiwa, qhini chuqir utatawa.
WISTIKIA l. Revolcarse, patalear sujetado por alguien en el suelo. Watakia. //
a.a Pampan jachasisaw qurumnaqixa.
WISTU ms.Chueco no es recto. Wixruwa janiw chiqapakiti akax wixruptawa. //a.a
Quntuptata.
WITIQIA l. Patalear en el suelo de espaldas. Pampan qurumnaqaa.
WITUNIA l. Traer en la falda o delantal. Witunia. //a.a Jarphinia aka
jarphipataruxa ynaka aptasmawa.
WITHU s. Rabo. Dicese del animal que tiene el rabo mas corto que lo ordinario en
su especie o que no lo tiene. Qhipankiri. //a.a Qhipajankiri. Utjiwa wawanakax
utawipaxa.
WITHU WlTHU s. Coxis es el hueso final de la columna. Ch'ina patankiri chakhawa.
Wich'inkha ch'akhawa. //a.a kapha chakhawa.
WITIA l. Ir despacio, delicadamente en caso de anciano o un nio. Kachat saraa
kachat kachaa utanakaparu. //a.a Jithia.
WITSUA l.Sacar productos o cosas llevando en el delantal o en la falda.
Jarphsua yanaka jarphipatamaru apam.
222
WITULLA s. Una variedad de quinua de color morado o guindo. Withulla. //a.a Wila
jupha.
WIXCHNAQAA l. Cogiar los pies por desgual. Tunktasa sarnaqaa kayupaxa janiw
chiqapakiti ukataw ukhama sarnaqixa..
WIXCHU s. Cojo, caminar cojeando, rengo. Wixru, jaqin kayupax mayja takti. //a.a
Wistu jaqiwa.
WIYAA l. Guiar, llevar fuego encendido. Nina nakhatampi wiyaa kunjay
thaqaskchi,
WIYTAA l. Encender el fuego, provocar incendio. Nina aqtayaa.// a.a Nina
aqtayaa.
WlCH'INKHAN CH'AQA s. Coma (,) es un signo utilizado en la redaccin. Amuyut
arsunak jaljatayiriwa.
WURPHIA l. Hilvanar, coser a puntada larga. Chukua, chukuraa.
WURURIA s. Sonido sordo y continuado que producen ciertos insectos al volar.
Phuyun jamachiwa patanakan jalnaqi.
WUTILLA s. Botella de plstico. Qhispill wutilla, plastik wutilla.
WUTUAA l. Abotonar. Kilantaa jiska jacha chumparu pitataru uskuawa.
223
/Y/
/y/ es una consonate simple que es muy utilizado en la lengua aymara. YNAKA
224
apnaqaax luraataki. //a.a Yanaka apnaqaa.
YAQAA l.Escuchar, obedecer a la persona que esta alrededor. M jaqix urasax
janikiw masiparu yaqaar amtkiti maynixa amukiwa ukhanki janiw jukam parlxiti,
janiwa istatakiti. //a.a Iyawsaa.
YAQAA l. Dar importancia y respetar a alguien es importante. Akanxa jaqixa
masiparu istiwa kamsisa ukhamawa parlakipapxi sapuru irnaqawipanxa. //a.a Iyaw
saa taqi masinakasaru.
YACHTAWI s.Teatro um espacio de terapia para las personas. Akanwa
jaqixjaqimasiparuwa laruyi, kajartayi chansasitapampi. //a.a Sawkasiyiriwa,
masinakaparu.
YAKA YAKA s. Ave de los Andes con pico curveado. Patanakan khuyuri uywawa,
Akax khuyuxa thaya jutaataki wali khuyuri. //a.a Suqa yakawa.
YAKAYAKA s. Pjaro carpintero. Aka uywasti lawataypiruwa utapa lurasixa
lawanakxa phisnakiwa aptixa chamaniwa.
YAMASA ma. Adems pertenece a una categora gramatical.Yamasa wali
apnaqatawa. Ukatsa Akax m amtawiwa qillqatanxa.
YAMPU JACHARTATA s. Barco es aquel que transporta pasajeros en visita
al mar. Uman tuynaqiriwa. //a.a Jaqinaka apnaqiriwa uman patan
sarnaqiriwa.
225
YANAK APANTAYIRI l. Importar traer mercanca de afuera. Akaxa Ynak aka
manqhan aljasinixa janiw mistkaniti anqa markanakaru.
YANAK JAYTAA s. Aduana es donde llega la mercanca para la autorizacin de
venta en el mercado. Akanwa qal ynaka ushupxani walikit mantanitapaxa janicha
yaqha markata wakisiti aljasiapax janicha. //a.a Jacha ynak ususuri uta
YNAK WAYKATIRI s. Polea es la que brinda con fuerza pesada para trasladar
autos, maquinarias y otros. Aka waytirixa wali chamaniwa kaaskunakwa aptixa, jacha
makinanak aptixa m chaqat yaqha chaqaruwa apanaqixa.
YNAKA s.Cosas son objetos palpables.Jaqix kunaymana ynakaniwa jiskata
jachakama. //a.a Uta tikhanchanaka.
YNAKA JAQINAKATAKI s.Recursos humanos aqu realizan presupuesto para
materiales de uso. Akaxa siwa qawqhanisa irnaqarinakaxa sapuru lurapxi kunanaksa
munapxi irnaqawinxa sapa maynitaki.
YNAKA s. Economa tiene que ver con los fondos de dinero. Sumachiqapan
apnaqat utjir ynakawa, yaqhipasti janiw wali apnaqapkiti qullqix urasax
chaxwayistuwa.
YNAKA s.Objeto que se manipula. Taqikuna apnaqaawa, ujanatkis ukaxa
utasiapawa.//a.a Apnaqaanaka.
YNAK APANTAYAANAKA s. Importaciones que se realizan dentro. Akaxa akan
aljasiapatakiwa ynakapaxa akanakwa maysat maysaru apanaqapxi alxaanaka
alaanaka.
YANAKAP ANTAYANIA s. Importancin se realiza de pases extranjeros a nuestro
pas. Yanaka yaqha markatwa alanipxi akana alxaataki ukhamwa jaqinakax lurapxi,
yaphipasti akatwa apsupxaraki jaya markanakaru.
YNAKASA s.Patrimonio de diferentes entidades pblicas, privadas. Aka jiwasa
markarinkiwa yanakasax janiw ukhamaki apanuksnati taqininkiwa ujaasawa
kaisi. //a.a Jiwasankiwa.
YNAKAMPI QULQI APSUA s.Hipoteca es dejar alguna prenda a cambio de dinero
por un plazo determinado. Qullqi apsuatakixa yanak churaamawaxa qullqi
churapxatam khawkharuya yanakamax alxaachi. //a.a Yanakaru qullqi mayisia.
226
YNAK PURI s.Aduana es donde llega la mercanca y se autoriza su venta para la
sociedad. Akanxa qal thaqsuratam suma janiw imantajamakiti akanxa janiw jan
wali alxaanakxa apsuykiti apaririwa janiw apsuykiti.
YAN ARU s. Sinnimos es el que ayuda formar varios palabras del mismo.
Walja arunaka m sutitakix utjixa akaxa taqpacha laxrana utjixa..
YNAP TANTA s. Coordinacin aqu se llega a acuerdos positivos o negativos.
Akaxa yaqanakampiwa amtaa kunjamsa luraani, khitinakatix lurani,
kunawrasasa lurani. Wali amtanakawa akatxa mistupa taqinitaki askiapawa.
YNAP TANTAA l.Coordinar aqu se renen muchos acuerdos que an no se
definene. Jaqinakaxa amtapxaniwa luraa kawkhana?, kunjama?, qawkhansa. M
suma amtawiruwa puripxaapa tantachawina.
YANAPA s.Accion de ayuda, efecto de solidaridad de uno por el prjimo.
Yanapaawa masisaru jan kuna masina. // aa. Yanaptaa wakisiwa taqinitaki.
YANAPA s. Aporte de persona solidarias para los necesitados. Akaxa aynachatwa
suma sartaapawa. //a.a Sumawa saytaapawa.
YANAPANAKA s. Cooperacin todos contribuyen por una sola causa. Jaqi purapaw
khuyapt'asipxi, yanapasia jiwaspachawa askiwa.//a.a Yanaptasiasaxa taqiniwa
YANAPAKU s. Que ayuda en las labores agrcolas a otro, este en pago puede darle
en especie. Yanapirinakarux waxtaax m sataqa, yaqiparusti qulqirakiwa churaa
jall ukhamaw uttayixa.
YANAPAA l. Aportar por solidaridad. Churaa jan utasa, waxtaa khititixa
maystamxa yanaptaamawa. //a.a Waxtaa.
YANAPAAPUNI l.Ayudar, colaborar, estar al servicio de los dems. Khuyaptaa
masisaru yanaptaa ukawjana jupax wal munixa. //aa. Lurtarapia wakisiwa.
YANAPASIA l.Ayudarse, colaborarse mutuamente. Yanaptasia, maynis maynis
yanaptasia, Purapat yanaptasia juma nayaru nayax jumaru. //a.a Churaa.
YANAPATA l.Recibi apoyo, colaboracin, realizado para alguien. Jupax
yanaptatawa masipax yanapiwa kunti munix jall ukampi.
YANAPAYAA l.Hacer que realice el trabajo con ayuda. Yaqham yanapayaa. //a.a
Jupatakiw lurani.
227
YANAPIRI s.Colaborador en su labor que desempea. Luririwa jaqi masipataki, lurixa
taqi chuymampi. //a.a Yanaptasia.
YANAPIRI s. Ayudante es la persona que esta al servicio a los dems. Jaqir
yanaptiri, jaqitaki lurtiriwa taqi chuymampi jan phinasisa. //a.a Khuyapiri
YANAPIRI s. Auxiliar de oficina que tiene un jefe. Qhipa nayra sarnaqiri saririwa aka
yanapirixa qillqanaka apnaqixa. //a.a Yanaptiriwa.
YANAPTAA l.Colaborar es facilitar el trabajo y se brinda apoyo. Mayni masiparu
yanaptiwa jan sapaki luraapataki ukat jan qariapataki waljaniwa yanapapxaxa
lurawina.
YANAPTAANAKAMPI l. Participar con diferentes activdades de manera
mancomunada. Akanxa lurasixa walja yatiqawinaka ukatwa yanapaa wakisi
taqiniwa saraasa lurtiri, wakisiwa ukanxa mayachtasia yanaptaataki, ukatwa
ratuki qalltasax tukuyaani.
YANAPTAA s. Incluir debe ser considerado como solidaridad. Nayaruxa
jaktasitatawa ukankawa yanaptaataki khitiruchiniya lurakiwa.
YANAPTASIA s. Ayudarse de manera reciproca mutuamente. Jaqix niyakiwa
chuqi llamayuatakix yanaptasia munapxi, jichhuruya nayataki lurata qhipurusti
jumatakiwa naya luranixa yanaptsiani ampi. //a.a Yanapasiawa purapata.
YANAPTASIWI s.Cooperativa una institucin organizado lugar adecuado donde
brinda apoyo a sus bases. Akanxa utjiwa m jilir apnaqiri aka jacha uta
yanaptasiriwa.
YANAPTASIWI s. Participacin de los integrantes de la solidaridad. Akanxa
taqiniwa lurapxi jupanakataki askiwa yanaptasiwixa. //a.a Yanaptasiaspa.
YANAPTAWI s. Beca es asignado a jvenes y seoritas que estudian para
superarse. Aka yanaptaxa khititix yatiqa piqinchixa jall ukniritakiwa yanaptawija
qullqiwa yanaptaxa saraskakiapataki nayraru .
YANAPTAWI s. Subsidio de maternidad. Aknirixa usuri warminakatakiwa aka
yanaptawixa suma manqaapataki jupa wawapampitaki p mara
phuqaapkama.//a.a Juyrampi Yanaptaa.
YANAPTIRI l.Colaborador (a),facilitador y solidario. Yanaptasiriwa jan chamapa
imirikiti. // a.a Khuyapayasiri.
228
YANAPTIRI l. Participante de las actividades solidarias. Aka jaqix taqi chaqankiwa
yanaptapampi sarantaskakiwa.
YANAPTIRI TATA-MAMA s. Trabajador Social es solidario(ria) con sus paciente y
la sociedad .Yanaptirixa yanaptaniwa khitinakatix yanapayasia munapxix chacha
warmi kawknirisa kipkakiwa lurawipaxa.
YANAPT'A s. Servicio que se brinda de manera amplia. Jaqinakan markanakaru
khuyapt'ayaawa nayra munapxi suma qamaataki. //a.a Churaa, waxtaa.
YANAPT'AA s. Participacin ser parte del equipo de ayuda social. Kuna luraans
sarnaqaawa, kankaawa. Markat markaruwa yanaptaax luraa.
YANAPT'ASIWI s. Solidaridad que se brinda al prjimo. Yanapasia juma nayaru
nayax jumaru ukhamaapawa yanaptaxa. //a.a Yanapa luqtasia.
YANTAA l. Ensayar, practicar los pasos se un danza. Thuqu yantiqa sapuruwa
yantaa thuqurjamatti janicha. //a.a Turpa turpa thuqtaa.
YANASIA l.Molestar, burlarse de la persona. Jaqix turiyasia yati yaqhanakata,
sawkasia masipata, jilapata khitiy ukhankchi. //a.a Larusia.
YANATA s.Cosa probada, inventada. Amuykiptata akax waljaninwa lupitawa,
yaqipanxa maynikiwa. //a.a Yantata.
YANIAWI s. Posesin un acto importante a realizarse. Akax amparam katuaya
kunay waktanchi katuaxa ukaratuxa arsuaxa qhana arumpi.
YANIWI s. Pertinencia donde presenta mayor cargo. Akax m thakiru utatawa
jupanakatakikiwa janiw yaqhax mantkaspati. Kawknirinakatix utatachi ukanja.
YANJASIA l.Hacer alguna averia para llamar la atencin. Jupapacha lurasixa,
jupapacha usuchjasixa, jupapacha wanichjasiri. //a.a Yanasia jan amuyasisina.
YANQHA l.Hechisar, hacer dao al prjimo. Yanqxachaa jan suma qamaapataki,
akax jawix taqikunatakiwa chamtukuxa janiw lurirjamakiti. //a.a Layqxata.
YANQHA AULLA s. Estupefaciente. Jan walt'ayir qulljiriwa.// a.a Kukat yanqha
qullanak apsuri.
YANQHA JAQI ms. Despreciable persona no grata en la conversacin. Uisita jaqi,
aka jaqix jan luraakwa luri ukatawa jan parlajamati. //a.a Kulirayasiri jaqi.
YANQHA QULLA s. Txico es para curar el Khari khari un medicamento
preparado para no sentir el mal estar, natural de hierbas y cebo. Jan wali umawa
229
akax wakiyatawa khari kharitakiwa walixa, jaqix aka qulla umtasax jinakiwa
waliptiri, jan aka qulla umirinakaxa jiwapxiwa. //a.a Jaru kaska umawa.
YANQHACHA s.Violacin es abusars a las mujeres sexualmente sin tomar em
cuenta la edad. Akanxa chachanakaxa imill wawaru, tawaqu, warmiru jamasata
yanqhachixa, akax janiw walikiti, imill wawanakax jall ukhamaw ustapxi yaqhipax
usuripxiwa uka wawax janiw awkinikiti.
YANQHACHA s.Violencia se prctica de manera involuntria en el hogar, escuela y
otros. Akanxa taykanaka, awkinaka,jilanaka,kullakanaka taqinxa wawanakaru,
jiwaspacha, chachanakaru yanqhachtanwa tuqistan, jiynaqastan, nukhunaqastan
kunaymana lurastan usuchjastanwa jan amuytasina. //a.a Usuchjaa.
YANQHACHAA l.hacer dao al prjimo. Usuchjaa, maynir yanqhachaa. //a.a
Maynir usuchxaa akatjamata.
YANQHACHAYAA l.Permitir que uno haga mal a otro.Yanqhachayaa, ujasin
luraa, masiparu usuchaa munixa. //a.a Uisxataa, Uisisia.
jupampi Yanqhachasia. //a.a Phinasia uka jaqimpi.
YANQHTAWI s. Catstrofe que sucedio derrepente con desastres en algunos casos
solo materiales, daos humanos. Jan walt'awin jikxatasiawa, akanxa jaqi
jiwaratanakaw ustiri, utanakax liwirtata, uywanakax jiwarata jall ukham ujasiri aka
yanqhtawimpixa. //a.a Jan walinakaw utjirixa.
YANTA YANTAA s.Prueba, tentacin. Akax yantankaxa yatiqawinakanwa
churaa akanakax utayaawa sapa kimsa paxsinwa, jupanakaxa suma
amuykipapxaapawa jan ukaxa jan walispawa uka yantawixa yatiqinakax wal
pankanakxa ullapxi. //a.a Yatiqanakan yantawipa.
YANTA MINKA s. Minuta es un escrito privado que sirve exclusivamente al dueo
o apoderado. M laphina qillqatawa akaruxa rixintaawa. Alxirimpi alaqirimpiwa
akax qillqanakax lurasix akanwa sixa uru, kunapacha, kawkhansa, khitinakasa
lurapxi akat qhipaaru ujataataki.
YANTA QILLQA s. Monografa es la elaboracin de un proyecto a futuro, que lleva
pasos para una investigacin. Aka yanta qillqaxa juka luratawa janiw taqpacha
lurkiti aknirixa jiskajiwa janiw jaya pacha luraatakikiti.
YANTA s. Oportunidad de realizar algo en provecho de uno mismo. Aka yantaxa
230
m kutikiwa jaqix churasi ukharuwa jumax taqi lurawinakama ujatayasma
ukatwa utiristamxa kunjams lurtaxa akax utayasiataki irnaqawinakana yaqha
chaqanakanxa kipkawa.
YANTA PATANKIRI s. Piloto persona que conoce de aviacin. Akham utatawa
machaqa yatiqa utanxa. Yantapxiwa yaqha yatiqaanaka wali uchukitawa
kunjamjay wakichapxchini yatichirinakaxa yatiqirinakataki. //a.a Patan phawinaqiri.
YANTAAWA s. Tentativa a realizar algo. M jaqix yantiwa luraa ukatxa
sumwa qhipatxa saranthixa, yantas yantas ukhamaw yatiqaawa wal lurxiri
ukatxa.
YANTA YATICHAWI s. Prefacultativo son cursos de nivelecin para los
universitarios. Jiska uachawi waynanak tawaqunakax akaru nayraqata
sarantapxi yatiqiri uaqapxiwa kunjamasa nayra tuquru sarantapxani
tukuyankama ukatwa jupanakax irnaqaa munxapxani jukamp nayraru.
YANTA UTA s. Laboratorio aqui se analiza diferentes enfermedades posibles de
tener o no. Akanxa uapxiwa kuna usunakanisa wilaxa, kunanakasa utji uka jan
walinakwa akawjana ujapxiwa jal ukharuwa qullir jaqixa qulla umanakxa churani.
YANTAANAKA s. Evaluar, diagnsticar que sucede. Akaxa qawqha yatipxi uk
ujaatakiwa yaqhipax suma qillqapxani yatiqawipxa, yaqhipasti janiw kuns
lurapkaniti uka ujaawa sapa mayniru.
YANTAANAKAWI s. Experimentar realizando prcticas de diferente manera.
Machaqa lurawinakawa, amuykipawinakawa akanxa luraa ukatxa ujaawa
kunjachiniya tukuwinja. //a.a Yantawinaka.
YANTASIA l.Probarse una prenda de vestir.Yantasiawa ,uskuntasia,
uchantasia, m isi machaq altasisina jaqix akatjamata yantasia munixa. //a.a
Uchasia.
YANTAWI s. Test es una prueba. Aka uakipawi warminakatakixa utjiwa
usuritapata, jan usuritapata jall ukhamawa yatipxi.
YANTAWIWA s. Examen de suficiencia. Chiqa yantawi kunti jupax yatkixa Wall
ukakiwa qillqaa janiwa waljakiti jisktawinakaxa. //a.a Yatiqa talliqaa.
YANTAA l. Experimentar lo que se propone. Chiqat janich uk yatiatak lurawa.
kunyatiatakis yant'aawa. //a.a Willtat wiltat lurata.
231
YANT'AWI s. Taller donde se capacita sobre un tema. Aka yantawinja lurapxiwa
kunjay amtapxchini taqini akax yantawi istapxaapawa.
YPA Legal con su reglamento y el rol que debe asumir una organizacin. Akanxa
taqinisa ypar sartaasawa, yatipxaasaw kunas luraax wal sarnaqaataki. //a.a
Munataparu sarantaapawa.
232
YPATA ms. Pertinente es algo muy importante. Kunatixa ukapuniwa wakisiski
sarayaa janiw yaqhat utaakiti. //a.a Yaparjamawa.
YAPIA s. Unir es amarrar dos vacas para sembrar. Akaxa p waka yapintatawa
satantaataki jacha yukunakampi m khuskhatawa qallantaa aka uywampi.//a.a
Yunthapia.
YAPINTAA l. Atar dos vacas muy fuerte. P wakax achantaawa uraqi
sataataki. //a.a Pniru Chinuntaa.
YAPKATAA l.Aadir encima, sobreponer. Jaqjataa, kunachiya chuqi, chuu,
jawasa yaqhanakampi. //a.a Irxataa.
YAPKATIRI s. Persona que aumenta. Jaqi apxatiriwa jaqin kutiniapataki willtata.
YAPKAYA l.Aumentar constantemente. Sapakuti churaa kutiniapataki alasiri
willtata willtaapataki. //a.a Yapkataa.
YAPQATAA l.Aadir encima, sobreponer. Jaljat apkataa, Jikthapyaa paniniru
m khuskhaki sarantaapataki chiqaki. //a.a Yapkataa.
YAPTAA l.Adicionar, agregar, aumentar. Irxataa, waxtawayaa yaqha
yankampi.
YAPU s. Una porcin de tierra sembrada. Patan sapakutiw sataaxa uraqiru, ukatwa
yapuchatawa. //a.a Satawi.
YAPU KAMAN s. Alcalde autoridad del lugar. Jiliri alkaltiya apnaqiriwa akaxa .
YAPU s.Chacra es el sembrado. Achunakax taqi uraqinwa jilarixa. Jichhhaxa qha
warmixa ch'uqx yapuchaatakiw qullyixa.
YAPUCHSARTA s. Agroindustriales. Aka yapunxa maykita kaskawa,
233
YAPUCHAA l.Labrar, cultivar, para cada desarrollo de su sembrado. Sataa,
achupa ujaa. //a.a Sataraawa.
YAPUCHAA l. Sembrar productos que son necesarios. Kuna juyras uraq manqhar
sataawa. Suma yapuch' akax suma achuwa.
YAPUCHA YATXATAA s. Agronoma es la ciencia que estudia el cultivo. Aka
jaqixa yapunakatwa yatixa kunjamasa sataa, kunapachasa achupaxa apsua,
kunapachasa qawsua suma achuniapataki. //a.a Yapuchiri yatiqaapawa.
YAPUCHARAPIA l. Sembrrselo para alguien. Jaqitaki satarapia
YAPUCHATA s. Cultivado, sembrado. Satata uaqiwa.
YAPUCHAWI s.Terreno frtil, espacio donde se cosechara. Yapukamaki, sata
uraqi.//a.a Suma qallpa, satawxa.
YAPUCHAWI s. Agricultura entendidos en el cultivo.Akanxa yapuchsnawa taqikuna.
YAPUCHAWI s. Siembra donde se puede sembrar . Akanwa achuapatakixa
yapuchaawa jasa juyranaka. //a.a Yapuchawiri pachamamarux sum
achuapatakix q'uwach'asia.
YAPUCHWI s. Agricultura a cultivar productos. Kunayman achunak manq'aataki
yapuchasipxixa. //a.a yapucha qallpawa.
YAPUCHAWXATA s. Agronoma persona que tiene conocimiento en la tierra. Aka
yatiqan utanxa ujapxiwa kunjamasa panqaranaka ayrupxixa.
YAPUCHAW YATXATAWI s.Geopona es el entendido en la tierra. Akaxa jaqixa wal
utixa akana uraqina sataatakixa.
YAPUCHIRI s. Agricultor, labrador, persona dedicada a la agricultura. Satiri uraqi
luririwa.
YAPUKAMAYU s. Persona que cuida las chacras. Yapunak ujiri.
YAPUNI s.Dueo de la parcela, de la chacra. Uraqini, jupan sataapataki jacha
qallpanakaru. //a.a Satanakani.
YAPXATAA l.Aadir, agregar, incorporar una cosa a otra. Yapaa, Irxataa
yaptasia jupapacha yapxatasia. // Apxatasia.
YAPXATATA l. Acreditar a los Akanxa churapxistaniwa jaya paguru.
Yapxatawi s. Anexos. Aka yapxatawija kunchixa lurkchini uka.
234
YAQA s. Excremento de los nios recin nacidos. Orina de los hombres y de los
animales. Wawan nayra Jamapa.
YAQALLACHI s. Vejiga del hombre, asi como la de todos los animales machos.
Chachan chhuxu wayaqapa.
YAQANA ma. Lugar donde depositan el escremento los hombres y animales. Qau
unnaqan utjawi. Akanxa qanu urqu iwijanakjama, qachu iwijanakjama.akanwa
YATIQAN UTAs. Bao. Aka utaxa janiwa jistarata jaytaataki.
YAQA ma. Diferente, distinto. Janiw kipkakiti akax mayjachiriwa.
YQA s. Honor. Akaxa janiw alaakiti, janiwa arxayaakiti sarntaskakpan janiw
sapakikiti.
YAQ'ALLACHl s. Vejiga espacio donde se concentra la orina. Chux wayxasiriwa
akankiwa chhuxuxa
YQAA l. Ponderar. Akanxa yupaychaawa luririru kunjamjay lurchini jall uka.
YQAA l. Respetar. Akanxa jiskat jachatawa parlasia jan sawkasiampi, jan
larusiwimpi.
YAQASIWI s. Autoestima es valorarse uno mismo. Munasiwi. Sapa maynixa
jupapachpawa munasixa nayax napacharuwa wal munasta.
YAQATAQA s. Estar enfermo de las vas urinarias. Chhuxurasiwit usutaa.
YQATA ms. Honorable personaje de alta jerarqua. Aknirixa jilir jilaatawa
ajllitawa akar makataapataki.
YQATA ms. Respetado, da. Wali ujatawa, amukiwa istaaxa janiwa
kutkataati jilirirru.
YAQATA s. Prestigio logrado con mucha trayectoria. Akax jisa kunjamjay sumax
sarnaqtsjay uta layku.
YAQAWI s. Ponderacin. Aka jila amtata taqi lurawinakana.
YAQHA AMUYUNARU s. Homnomo. Akaxa walja amuyunakaniwa masapataki.
YAQHA JAQINAKAN PURIAPA s.Agencia turstica. Akanxa yaqha
markankirinakaxa akawjaru laphiqillqatanakwa uastayapxi.
YAQHACHAA l. Separar. Mtamat kunjam amuyumpis lakiqaawa. /aa. Jakhu
tamach ch'ulla jakhunak yaqhachani.
YAQHACHASXAA l. Separase, apartarse. Sapak jakaa.
235
YAQHACHASXAA s. Independisarse, separarse, apartarse. Sapak jakaa,
YAQHACHAYASIA l. Hacerse separar, apartarse. Sapar kutia, mayni sapar
kutia.
YAQHACHIRI s. Persona que separa. Jaqix sapakiw utja munixa.
Yaqhjau s. Mscara
YAQHANA ma. De otro. Mayninkiri.// a.a Yaqhankiriwa ukjamsasawa sutichapxixa.
YAQHANKIRI ma. De otra persona. Mayninkiri.// a.a Yaqhankiriwa ukhamaw
uachayasipxi.
YAQHAPACHA l. Aislar, dejar a una persona o cosa aislada de otra. Maysaru
uttayaa jan khitisa ujpanti qhipartayaawa.
YAQHAPURA s. Gnero.Akan pani jaqitawa parlaa panpachawu saraanixa.
YAQHAQTAA s. lndependencia. Sapa sap jan khitimpjakaawa. Markasax
Qulqitjamaw jan yaqhaqtawaykiti.
YAQHAQTAYAA l. Aislarle, separle, independizarle. Sapak utjayaa.// a.a Sapak
lurayaa.
YAQHARU ma. A otro lado. Maysaru.// a.a ukniriru jal ukhamaw parlasipxixa.
YAQHATA ma. De nuevo, nuevamente. Willtata.//a.a Maykutimpi.
YAQHAWJCHIQA SARAA s. Excursin. Mayawjat mayawjar chuym qhanart'ayasir
mistuawa. // aa. Yaqhachaqar qamt'asir saraa.
YAQHIPA ml. Alguno, algunos. Yaqhipanaka.// a.a Mapayanaka ukawjankaskiwa
saani. Waljanitxa m qawqakiwa utji.
YAQHIPA s. Alguno. Waljanit m qawqhanikiwa. Q'aranakat yaqhipanikiw aymar
arsu: yatipxi.
YAQKAYA ms. Ponderable. Akaxa luririwa apkatani m chaqaru sapa lurawina
amtaataki.
YAQTATA ms. Prestigioso (sa)es el renombrado. Wali sutichataw sapa amtawina
arsutawa.
YAQULLA s. Manto o capa amplia largo, suelto y sin mangas. Arpxatasia.
YARAKAKA s.Pjaro carpintero del altiplano. Liqir jamachi. Aka jamachix
quqataypinakankiwa utjiriwa.
236
YARANA s. Grano de cebada. Siwara aka yarana patan jiliriwa, thixni usutaki
waliwa
YARAWI s. Poema, cancin. Arawi. Akxa arsuaxa chuyma manqhata
jutixaluraataki.
YATI ARUSKIPAWI s. Foro donde se debaten varios temas. Akanxa waljaniwa
tantachasiphi m kamachita parlaataki kunjamay amuykipapxchini taqinitaki
askiniwa.
YATI ARUSKIPAWI s. Seminario participan varios personajes importantes. Akxa
m qawqhanija ujayistaniwa kunjamasa uka kamchixa kamachaanisa,
khitinakatakisa ak amuykipaanixa.
YATI ARXAYAWI s. Conferencia. Yaqha markanakata amuyirinakawa jiwasaru
uastayistani kunjamachiya jiwasan jakawisaxa kunjams jiwasax suma
qamasna utanxa.
YATI IRNAQA s. Prctico. Aka lurawixa amparampiwa luraawa irnaqawisanxa.
YATI LAPHI s. Diploma es un escrito que en orgullece a la
Persona. Aka yati laphi churatawa piqinchirinakaru ku njamjay jupanakax
uachayapxchi jupanakan wayrarstawipa.
YATI LAPHI s. Direccin es la autoridad mxima en un colegio. Utjawi. // aa.
Piqinchawi akawjaxa taqiniwa mantapxi jiskhiqaataki kunjamasa lurasini,
kawkhankisa yatirinakax, khitinakasa ak apnaqapxi taqiwjanaka yatiyawiriwa
akwjaxa.
YATI MANQHINCHA s. Profundizacin es cunado conocemos en el fondo. //a.a
Manqhakama yatintaa akxa mayat mayat ujaawa kunjamasa.
YATI MANQHINCHAA l. Profundizar. Akxa Yatiasawa amstaxata manqha
manqhakama utaasawa wakisiwa.
YATI MAYAKIPAWI s. Interaccin social aqu conocemos como se interactan
Jaqixa masipampiwa parlakipi sapuru m kamachi akjamata uttayatawa
taqiniwa arsupxi ukanxa asxaraax chhaqhaniwa jukat jukat jiwasatakixa.
YATI QILLQA s. Documento es un escrito com vrios puntos referentes a la persona.
Akax m alphiwa akan qillqatax kunay jiwasataki askikixa ukaw qillqata.
YATI QILLQATA s. Documental que lleva desde la poca determinada. Aka yati
237
qillqaja wakiyata jan chhaqaapataki, taqinina utaapataki maramaranaka
utapxaapawa.
YATI QILLQAWI s. Documentacin la persona debe andar documentado desde que
nace. Jiwasaxa yatiasawa aka qillqata apnaqaaxa m jaqitaki askiwa.
YATI s. Sabio que conoce a los dems mediante la coca. Yatiri Aka jaqix
jichhapach ujiriwa, kunjamjay sarantchiani. Jichhakama.
YATI TANTACHAWI s.Interdisciplinario(ria), aqui se reunene vrios de diferentes
disciplinas. Taqiyatiqaw akaru mantixa m thiyamata taqpacha yatiqaanaka.
YATI UANCHAWI s. Ponencia. Aknirixa mayakiwa uttayata aka yati
uanchawixa.
YATI UTAYAA l. convalidar es apoyar al passo que di tomando em cuenta su
necesidad. Aknirixa yaqharu mantaspawa janiwa sinti mistkaspati
yatiqawipatxa.
YATI UTAYAA l. Exponer. Akanxa jaqix yatiapawa kunjay utayjapchi
ukakiwa arsuapaxa.
YATI UTAYAWI s. Conocimiento es lo que sabe hasta hoy. Akanxa taqi
yatiwinaka utayaphiwa kunjay yatiqawaychi akanxa.
238
YATI YANTA s. Prueba es aplicar lo que conoces. Aka yati yantaxa lurasiwa
qawqhasa jiwasan qatiqatasa jichhakama ukharu yatisinxa kunjamsa
chamachsna qhiparu uttayaataki.
YATI YANTAA l. Postular es cuando me preparo para rendir mis examines.
Akanxa waljaniya sarantapxixa yati yantataruxa khitiya katuqatachini, khitiya
taqikuna yatchi ukaniwa katuqataxa irnaqaana, jacha yatiqan utanakanwa
akax yanasi yatiqirinakataki axlliataki jukampi yatiapataki tukuyawkama.
YATI YANTAWI s. Postulacin a uma carrera que me agrade. Akanxa kasta
kastawa yati yantwinakaxa janiw taqinitakikiti m qawqhakiwa mantaspa wal
wali ajlliawa taqinitxa.
YATI YANTIRI s. Postulante aqui es apoyar a continuar sus estdios. Aka jaqixa
wali wakichasiapawa yantasiataki kunjamjay aka yantawi qillqantchini
yatinixa jinakiniwa lurantani.
YATI YATXATAWI s. Investigacin es realizar sus tcnicas de trabajo bajo
supervisipn.Uakipaa.// a.a Jamasata uanaqaa ukhamata yatxataawa
kachata kunjamasa yatiataki.
YATI YATXATIRI s. Investigador (ra). Conoce que mtodo va aplicar en su
trabajo.Aka jaqixa akatakiwa yatichata janiw yaqhaxa akja lurkaspati kipkaki
jan suma yatisinxa.
YATICH SARTA s. Didctico es lo prctico que debo tomar en cuenta. Akaxa
wakichatawa jaqinakataki suma amuytata jan jaqixa cham tukuapataki, jan
jayrasiapataki juparu amuykipayaa walja aatwinakampi.
YATICHA s. Clase es donde el profesor explica su conocimiento. Yatichaqa. Sapa
yatichaqaxa yatiqirinakataki wakichatawa sapurutaki kasta kasta sapa
maynitaki.
YATICHAA l. Capacitar el mostra a los participantes que es importante aprender.
Aka jaqixa akataki yatichatawa mayninakaru yatichaapataki tama tama jaqinakaru
yatiyaapawa taqiniru ukaew lurawipaxa.
YATICHAA l.Adiestrar es ensea r los pasos a seguir en la imvestigacin.
Uastayaa.// a.a Lurayaa juparuwa yantayaawa yatiapataki.
239
YATICHA YATXATAA s.Pedagoga es lo que debemos manejar los profesores.
Akaxa kachawa yatichaapa m thakirukiwa sarantaapa.
YATICHAYATXATIRI s. Pedagogo es el entendido directo de la psicologa. Aknirixa
ukatakiwa ajllitawa jupaxa aka thaki sum utixa.
YATICHAQA s. Ambiente. Akaxa kamachitaki wasaru uskutawa kunawrasatix
munaschini mantatawa akaru.
YATICHASIA l. Acordar en algo, ponerse de acuerdo. Parltasia.// a.a
parlakipasia akja paninixa jamasata yatichasiawa.
YATICHATA s. Enseado, educado. Parlxayata, paniniw parxlajayasipxi
jupanakax ukham yatichatapxiwa.
YATICHAWI s. Enseanza, educacin. Yatichirix m yatichawi pushtuchi yatichirixa
yatiqirinakapataki.
YATICHAWI s. Escuela, lugar de enseanza. Yatichaw uta akaru saraspawa khitiy
muchi, khitiya qillqatachi yatiqaataki.
YATICHAWI s. Docencia es donde imparte su conocimiento con los dems. Aka
jaqixa wali amuyuniwa ukatwa jupax yatichixa mayninakaru yatiqaapataki.
YATICHAWI s. Educacin. Aka markasanxa taqiniwa yatiqsna janiw khitisa
jarkatakiti yatiqaapataki taqinitakiwa yatichawixa saraasawa jan asxarasisa
kawkiriya jakachi jiwasataki.
YATICHWI s. Enseanza. Yatita taqinir qhananchaawa. /aa. Jayllwinakanx wali
Suma yatichawinakaw utji.
YATICHWl s. Educacin. Markasan waliwa yatichawixa.
YATICHAWXATA s. Pedaggico.Akaxa maynina apnaqatawa yatiqirinakataki.
YATICHAXA s. Aula.Akanwa taqinixa yatiqapxani ukataki wasaru uskutawa taqi
yatirinakataki.
YATICHIR PATILLA s. Escalafn docente. Akaxa yatichirinakan jukat jukat
wakichasitapawa yatichaataki taqiniru.
YATICHIRI s. Maestro, educador. Jaqi yatichiriwa ukatakiwa jupaxa yatiqawayi
yatichaataki wawanakaru, waynanakatu m khuskhata jan ajllisina.
YATICHIRI s. Maestro. Yatiqirinakar amuyupamp yanapt'iriwa.// aa. Yatichw
utanakanx yatichirinakapuniw yatichapxi.
240
YATICHSUA l. Formar es educar paso a paso como un molde. Siqintaa. Akaxa
sapuruwa lurapxi yatiqa utana wawankampi, chuja isini jaqinaka wali
alwatawa jupanakax siqintantapxi irnaqawipana.
YATICHSUTA ms. Formativo(va) que le sirve para sobre llevar lo dems. En el
camino. Aka yatichsutaxa takinitaki askiwa jiskata jachakama, jilir jaqitaki
walirakispawa.
YATICHSUWI s. Ctedra es dar a conocer de manera ampli y general. Akniri jaqixa
jilir yatichiriwa jukampi amuytaniwa jupax waynanakaru, taqawunakaru, jilir
jaqinakaruwa yatichixa suma yatiqa tukuyaapataki ukatwa anqaru irnaqiri
sarantanixa anqaru.
YATICHSUWI s. Enseanza ensear lo ms bsico y concreto.es Taqinitakiwa aka
yatiyawinakaxa m khuskhata yatiqaasawa jan asxarasisina.
YATICHSUWI s. Formacin es el resultado que uno obtiene cuando finaliza. Akawxa
wali qhuru arumpiwa m thaki uastayi suma sarantaataki jan qhipartasa, jan
jayrasisa nayrar utasa.
YATICHSUWI s. Instruccin siempre estamos con instrucciones a seguir.Aka
taypinxa kunatixa arsutaxa phuqasiapawa taqinitaki mayakiwa jan ajllisina m
khuskhatawa.
YATI UTA s. Escuela es mi primera experincia de aprendizaje. Ullaa qillqa
yatiqaawjawa nayrapachax janiwa yatiqa utax utjkanti taqinitaki
chachanakakiwa yatiqaspana janiw warmitakixa yatiqaaxa utjkanti jichhaxa
mayjawa taqinitakiwa.
YATI WAKICHTATA s. Temtico. M yatiqaa wakichatwa yatiqirinakataki.
YATIA l. Saber, conocer. Utayaa.// a.a Yatintaa m kamachita yantaawa.
YATIANI s. Sabidura es compartir lo que uno sabe y conoce hasta hoy. Aka jaqixa
amuykipiwa sapa mayni jaqitaki
YATINAQAA l. Indagar, imvestigar. Jiskhinaqaa.// aa. Sikhinaqaa jall ukhamaw
kachat kachat sarantaa.
YATINTAA l.Asimilar tomar en cuenta sus trabajo con sus cualidades y
desperfectos. Jan yatitanak juk'amp amuytaawa.// aa. Achachilanakasan
sarnqawiparjam yatintaasawa.
241
YATINTATA s. Competitivo, capacitado. Sum yatiri.// a.a Taqpach yatiri.// sapakuti
yatiqiriwa marat marat yatintiriwa ukhamwa wakichasi.
YATINTAWI s. Ejercicio. Lurawi.// a.a Yantawi jaqixa wawanaka, waynanaka,
tawaqunanaka, jilir yatiqirinakaw yatintawi lurapxi sum yatiqaataki jupataki
askiwa.
YATINTAWI s. Estudio. Akaxa sapa maynitakiwa janiw khitis yaqhataki
yatintkaspati maynitaki ukax janiw walikaspati.
YATINTAYAA l. Capacitar. Utayaa.// a.a Wakiyaawa kunawsarasatix
munaschini aka yatintayaax mayninakatakixa luraasawa istayaataki.
YATINUQTAA l. Acostumbrase. Takinuqtaa.// a.a Kachat utjantaa jaqi
taypina jakaa uruta ururu suma takinuqtaataki
YATINUQTAYWI s. Aprestamiento. Kuna machaq lurwins nayraqatax yant'as
thumuqtaawa.// aa. Nayrir yatiqir wawax yatiqa utarux yatinuqtayaapuniwa.
YATIQ CHIMPU s. Matrcula. Yatiqarina sutipawa qillqantataxa.
YATIQ WICHAWI s. Pnsum. Akankiwa kawkirinakasa utayataxa yatiqaa
qallataataki, qawqha maratakisa aka yatiq wichawixa.
YATIQA s. Estudio es un enseanza de hoy. Kunayman juk'ampacha suma
amuysuawa. // aa. Kunan
Kust'aatakis sumpach askipar yatiqaaw wakisi.
YATIQA TUKUYA s. Promocin. Tuktayawayi akaxa chika yatiqan utatwa
wawanakax mistuski uka tukuyawiwa ukatwa willtata qallantapxani sarantaa
jacha yatiqan utaru ukanwa tukuyapxani anqaru irnaqaataki jupataki askiniwa
akat mara maranakaru.
YATIQA UTA s. Colegio, escuela, lugar de educacin para la niez y juventud.
Amuykipawi uta.// a.a Jiska jachanakaw wawanakax yatiqir sarapxi ukhamwa
alwanakaxa aywipxi wawanakaxa.
YATIYAA l. Avisar, informar, comunicar. Aruskipaa.// a.a parlarpayaa.// a.a.
Maynit maynit aruskipaa taqini yatiapataki.
YATIQA UTA s. Colegio. Q'ajull waynanakan yatiqa utapawa.// aa. Wawax
taypi yatiqa utankiwa.
242
YATIQA UTA s. Aula. Yatiqir wawanakan urut ur qamaapawa marpacha aka
yatiqa utana.
YATIQAA l. Aprender, preparse para superarse. Jaqix sapakiw yatiqi sapuru,
yatiaxa jumatawa. Wakichasiasa jumataki askiwa.
YATIQAA l. Estudiar, aprender. Yatintaa taqinitaki askiwa jan asxarasina.
YATIQAW LAPHI s. Rcord acadmico. Akanxa uachayistuwa kunjamti jiwasax
sarantasktanxa ukaw akanxa qillqasixa jikamaratsa, maypacha marata yatiqata.
YATIQAWI s. Clase. Akaxa m utawi wakichatawa yatiqirinakataki sapa urutaki.
YATIQAWI s. Aprendizaje. Sapa yatiqirixa mayawa aka yatiqawinxa yaqhipaxa
jinakiwa yatiqi, yaqhipasti wali jariwa yatiqixa.
YATIQAWI s. Curso. Yatichaqa. M yatiqan utanxa waljaniwa yatiqawinakaxa
sapa maynixa m yatichiriniwa.
YATIQAWI s. Mdulo es un tema para aprender. Aka yatiqawixa jikirinakatakiwa
walja wakichaniwa.
YATIQAWI s. Tarea son trabajos a realizarse. Aka lurapxiwa yatiqasina, kunjamjay
yatichawaychi luraapataki.
YATIQILLQA s. Tesina. Akaxa luratawa jilir waynanakampi, tawaqunakampi chika
yatiqana janir tukuykasina.
YATIQIR WAWA s. Escolar. Yatiqa utar sarir jisk'a lalawa.// a.a Yatiqir wawax
yatiqa utan uan qillqa yatiqixa.
YATIQIRI s. Aprendz, persona que aprende. Jaqix jinakiwa yatiqi.
YATIQIRI s. Educando. Yatirin kankaapa.// a.a Yatiqiritati wakichata.
YATIQSUWI s. Rendimiento es lo que sabe debe medirse constantemente. Akwjana
yatisiwa qawqhasa yatiqatapaxa kunjamasa jichhakama.
YATIQTAQA s. Asignatura. Akaxa yatiqtaqawa waljawa yatiqirinakataki sapa
marawa mayampi jilxatixa.
YATIRI s. Sabio, adivino, persona que pronostica. Kuka uiri.// a.a Ampar ujatiri.//
a.a uakipiri kunjamanisa akat nayraru.
YATISIA l. Saber de uno mismo por algn medio. Istasia akatjamat arunak
yatisia urasax waliwa.// a.a Yaqhawrasax jan wali jall ukhamawa.
YATIT KANKAA s. Experiencia. Aka yatit kankaaxa taqi lurawinwa ujasixa
243
kunay suma tukuyatachi, kunay jan tukuyatachi.
YATITA s. Habitual, aquello de costumbre. Kipka luraa sapuru kunapachas
lurakiawa.
YATITANTIRI s. Fichero. Akax jiska laphiwa walja saminakaniwa.
YATITATAYAA l. Acostumbrar es llevarse bien con el prjimo.Yatinuqtaa
kachat kachat yatinuqtaa.
YATITATAYAA l. Ambientar es ir conocinedo de apoco. Kachat kachat yatisia
mayni jaqinakampi.
YATITATAYAWI s. Propaganda. Publicidad. Mayat mayat parlakipaa taqini
yatiapataki ukhamataw taqiniru yatiyaa.
YATIWAKICHA s. Centro Cultural. Aqui se demuestran las actividades culturales
del colegio. Nayra yananak imiriwa jaqix akaruxa sariwa ujiri..
YATIWAKICHAWI s. Currcula. Akaxa taqinitaki mayakiwa lurata sapa
irnaqawina mayjawa.
YATIWAKICHJATA s. Currculum. Akaxa sapa mayninxa yaqhawa janiwa, sapa
jaqixa yatiqatapaxa yaqhawa janiwa khuskhakiti.
YATIWI PUNKU s. Portal. Akaxa mantaawa taqinitaki m khuskhatawa.
YATIWI s. Capacidad. Jaqix lurirjamawa niyakitixa yatixa luraspawa.
YATIWI s. Conocimiento. Utawika. Jaqixa yatisiwa qawqhasa yatiwipaxa
ukhamaruwa chamanchasi.
YATIWXATA s. Informativo. Akax qhanachawiwa taqinina yatiapataki.
YATIYA s. Dato. Akanxa saraapawa sapa jaqina sutipa, kawkinkirisa,qawqha
maranisa jukampinaka.
YATIYA s.Comunicacin. Jaqix masipampiwa parlakipi.// a.a Yaqha
markanakampiwa parlasia yatiyasiaw wakisi.
YATIYAA l. Anunciar, informar. Parlakipaa.// aa. Maynir maynir arxayaawa.//
a.a Parlakipasiasawa.
YATIYAA l. Narrar. Kun yatisaxa ujasaxa mayninakar saawa.// a.a Achachilax
Urtimalan sarnaqawip yatiyistu aruskipaphituwa jiwasaru.
YATIYAA l. Comunicar. Kun maynir san munktan uka saawa.// a.a Jilaqatax
tantachswitakiw yatiyi.
244
YATIYAAYA s. Contexto. Akaxa kawkichaqa utjawimaxa ukpachawa yatiyaamaxa
YATIYASIA l. Presentar queja o querella. Kijantasia.// a.a Arxatayasia jaqi
masisampiwa yanaptayasia.
YATIYATA l. Advertir. Jinchuchata.// a.a Arxayata kamachitapata, luratapata
janiw ukhamakikiti.
YATIYAW TANTACHATA s. Corpus es todo refente sobre algo.. Taqiniwa yatipxi m
yatiwi.
YATIYAWI s. Denuncia. Akaxa maynina luratapa qhananchani jan walitapata
suyaskiwa kunjamjay arxataschini.
YATIYAWI s. Anuncio, aviso verbal o escrito que se anuncia algo. Aruskipawi.// a.a
Qhanachatawa.// Qhanar arsutaa.
YATIYAWI s. Instructivo. Aka yatiyawixa taqinitakiwa m khuskhata luraasawa
taqini sapa maynixa m jakhuaniwa jiliri ajllitampi rixintatawa.
YATIYAWI s. Declaratoria. Aka laphixa yatiyiwa kunasa jaytata sutipampi
ukhamawa waxtataxa yaqhataki askiapawa.
YATIYAWI s. Difusin. Jinakiwa akax qhananchsiapa taqinitaki.
YATIYAWI s. Informacin, comunicacin, mensaje. Qhanachawi.// a.a Aruskipaa
maynit mayniru taqiniru.
YATIYWI s. Informacin. Kunas utji, kunas kamachi, ukanakat maynir
saawa.// a.a. Yatiywinxa jaqinakaw katuntat siwa.
245
YATIYIRINAKA s. Indicadores. Jaqinakaxa yatiwa khitiya yatiychini.
YATIYKIPASIA s. Comunicarse. Maynit maynit aruskipasia taqiru puriataki.
YATIYKIPAWI s. Comunicacin. Arustawi.// a.a Parlakipaa maynimpi maynimpi
ukhamaw jaqinakaru puriani.
YATIYTIRI s. Prensa. Qillqata yatiyawinaka jaqixa ullakipiwa yatiataki kunay
utchi.
YATJATAWI s. Ciencia, tecnologa. Uakipawi jaqix jichhax sapuruwa uakipixa
kunas kamachixa ukhama.
YATKASA s. Sabiendas. Uakipawinaka.// a.a Yatxatawinaka sapa maynitaki.
YATKATTAA l. Acostumbrarse a alguien. Munayasia.// a.a Jukat jukat utaa.
246
YATXAPAYAA l. Imitar lo que otro hace. Sawkasia.// a.a. Yatxapayasiri akaxa
kipkaki luririwa, jall ukhamawa yatxapayasi.
YATXAPAYATA s. Onomatopeya. Aknirixa kunjamjay archukirichi jall ukhamwa
yatxapayi.
YATXAPAYIRI s.Imitador. Sawkasiri.// a.a Yatxapiri maynir utasaw yatjapayixa.
YATXAPAYIRIN UTAPA s.Teatro. Akawjana jaqixa yatxapayi jaqha jaqinakaru
jupanakax yatipxiwa kunjama luraa.
YATXAT LAPHI s. Ttulo es el encabezado. Jaqix aka katuqixa jacha yatiqa
utata akatwa irnaqiri mistunixa anqaru tukuyatapata yatxat laphi katuqaniwa.
YATXAT QILLQA s. Tesis. Akaxa yatxat qillqaxa yatiqawi tukuyaatakiwa luraa
sapa mayni.
YATXAT QILLQIRI s. Tesista. Aka jaqixa wakichasiapawa kunjamti lurixa yatxat
qillqatapa ukanakwa jiskhintapxani kunjamasa qalltixa, kunjamasa tukuyi,
kunanaks yatiqawayi akakama.
YATXAT YANTIRI s. Pasante. Aka jaqixa yantaskiwa kunsa jichhakama yatixa
kunas yatiqaataki chusaskixa, kunanakas chamachataspaxa wal irnaqaataki
jaqitaypina.
YATXATA s. Profesin. Aka jaqixa utiwa kunjamasa irnaqaapaxa ukatwa
yatxatapaxa qhanaapawa jupataki, jaqitaki khitinakampisa irnaqani sapuru.
YATXATAA l. Averiguar la verdad. Qhansuyaa.// a.a Jiskhikipaa qhanaapataki
jiwasataki aski, jaqitaki askiapawa.
YATXATAA s. Investigacin. Kun luraatakis kunayman tuqit jiskhikipaawa. // a.a
Sumpach thaqakipaawa. Thaqarpayaa.
YATXATA TANTACHAWI s. Seminario. Akanwa parlasiwa m utawi, akaxa
utiriwa parlistani kunjamasa akaxa walicha askichaacha, kunjamasa askichataspa.
YATXATATA s. Especialista. Akanxa kunatakiy yatiqchi ukakwa lurixa janiwa
yaqharu mantkaspati, janiwa wali irnaqkaspati.
YATXATATAPUNI ma. Cientficamente. Jichhaxa taqiniwa akaru mantantixa
yatxatiri kunasa machaxa jiwasataki.
YATXATAWI s. Ciencia es ampliar conocimientos. Aknirixa taqiniwa yatiqixa jan
akampixa janiw yatiqsnati.
247
YATXATAWXATA s. Cientfico es conocimiento terico. Aka jaqixa mara marawa
qhispiyixa aka uraqiruxa jukat jukat yatxataskiwa kunjamasa manqhaxa, akat
nayraruxa kunjamapachanisa, kunas tukusini ukanakwa yatxatixa.
YATXATIRI l. Investigador persona que imvestiga siguiendo un procedimiento.
Kachat uakipiriwa, jaqiru qhispiyiriwa. //a.a Jaqiru arknaqiriwa.
YAWIMUKUA l.Cortar y abandonar. Llawinukua jan llawiraati inaw liqiskanixa.//
a.a Jaytanukua.
YAWINTAA l.Cerrar o echar llave. Llawintaa punku, tuxu jall ukhamaw
yawintaaxa. //a.a Jistantaa.
YAWIQAA l.Cerrar la casa, una caja o algo con puerta. Punku jistkataa, m tuxu,
ukat yaqhanaka punkuninaka. //a.a Llawia, Jistantaa.
YAWIRAA l. Cortar lana de un algn animal. Llawiraa, uywanakaruwa tarwapa
apaqaa khusuraa jan janchipa usuchjaa.
YAWRI s. Agujn es un objeto para abrochar la prenda y sujetarlo. Jacha yawriwa
chukuatakiwa //aa. Jacha nayrani jirut luratawa.
YAYUA l.Extender la paja regada en el suelo. Jichhu yayjaawa chuqi patxaru,
Jichhu uskuraa. //a.a Yayuraa, jichhux chuqi luxuapatakiw yayurapxi.
YUKU s. Arador es el instrumento que ayuda a roturar la tierra que los toros jalan con
sus astas. Aka yukuxa wakaru chinuaxa waxraparu ukatwa wakanakax uraq khullipxi
chuq sataataki, siwara sataataki jukampi juyranaka sataapawa.
YUNKA s.Yungas es un lugar de clima templado.Junt'u chumi uraqiwa, junt'u
yunkasa uraqixa wali juntuwa wali laq'unakaw utji janchuruxa jinakiwa makhatistu.
YUNTA s.Par de bueyes que aran juntos la tierra. Pa waka chinthapita sataataki,
aka yuntax chiqapakiw satayixa jaqix uywanakampi. //a.a Jiskharpxiri.
YUPAYCHAA l. Adorar, peregrinacin para un santo o virgen. Quchua m tataru,
Killisia akhamwa jiwasax walja santunakanitanwa aka markasanxa.
YUPAYCHAA s. Culto. Chuymasamp tatitur iyaw sas waqaychaawa, Kawkhans
jaqix kuna jilaratanakarus yupaychapuniwa.//a.a Waqaychaapuniwa.
YUPAYCHAWI s. Adoracin, veneracin a Dios. Tatitur yupaychaa taqi chuymampi.
YUPAYCHAWI s. Adoratorio, lugar de adoracion. Quchuwi. //a.a Thuquwi.
248
YUQA s. Hijo varon, joven, hombre. Yuqall wawa.// a.a Qaju wayna.// Waynpacha.
YUQA s. Hijo varon que representa fuerza. Awk taykan wawar utanaxa. Yuqax
yuntamp yapuchaa yatiapawa.
YUQALLAs. Chico, nio, joven. Wayna yuqalla.// a.a Chacha yuqalla wawa.
YUQANI s. Persona que tiene hijo.Yuqall wawani.// a.a Arxatirini.
YURANI s. Nacimiento de un nuevo ser. Wawachasiwi ukhawa.// a.a Ususia
YURI AMTAWI s. Aniversario. Jacha uru sapa maynitaki wakisiwa luraa.//a.a
Uruchasi uru.
YURI LAPHI s. Certificado de nacimiento. Akaxa yuri laphixa taqininwa
Utjaapa, akanwa arsuxa kunansa yuritamaxa, kuna marasa, khitinakas
awkinakamax.
Kawki markankiritasa jall ukanakawa qillqataxa.
YURIW URAQI s. Patria. Kawkjant jaktan uka uraqiwa. //a.a. Yuriw uraqijax
Qullasuyuwa.
YURU s. Cosa honda, jarra de cuello estrecho y boca ancha. iqit lurat yuru.
YUSPARAA s.Corresponde con gratitud a un beneficio.Quri arumpi arsua
yusparaa ampi. Jaqimasisaru.
YUSTATIRI s. Patn objeto plano con ruedas.Akax tiju tujuwa utatawa jaqix
makhatix jinakiwa jaltawayixa. // a.a Jay jay llustanaqiriwa. Tistawayiriwa
YUXCHA MASI s. Concuada es la hermana de la cuada. Imill masin kullakapa.
//a.a Jaya kullakapawa.
249
YUXCH'A s.Nuera esposa del hijo. Awk taykan yuqall wawan warmipawa, aknirix
janiw jupanakan wawapakiti. //a.a Wasa phucha.
250
4.2.3 TERCERA FASE
HORAS DE CANTIDAD DE
MESES DETALLE
TRABAJO PRODUCCIN
Revisin de los 4 horas. 4 hojas por da.
Junio
conceptos y la 20 horas semanal 20hojas semanal.
redaccin. 80 horas mensual 80hojas mensual.
Revisin en la 4 horas 4 hojas por da.
Redaccin sobre 20 horas semanal 20hojas semanal.
Julio
las dificultades, 80 hojas por mes.
beneficios,impacto
251
Se trabajo las 4 horas por da. 4 hojas por da.
conclusiones y 20 horas semana. 20 hojas semana.
recomendaciones 80horas mensual. 80 horas mes.
sobre las entradas
al diccionario
Agosto
bilinge aymara-
castellano.
Estilo y forma
del trabajo.
Las dificultades que tuvimos para realizar los conceptos de cada una de las
palabras en aymara con su respectivo concepto lo ms cercano posible y de manera
general de las entradas t, th, t, u, w, y. Para luego insertar palabras al diccionario
bilinge aymara - castellano es la falta de textos en aymara donde nos pueda
brindar mayor cantidad de lxicos nuevos que nos puedan facilitar la traduccin
en aymara.
En algunos casos se nota que tambin como hablantes nos falta conocer ms
nuestra propia lengua, hablar con mayor frecuencia y as lograremos tener mayor
fluidez en la expresin oral y su respectiva comprensin. Tambin es importante
reconocer que nuestro pas est en proceso de recuperacin de nuestras lenguas
originarias, tanto usos y costumbres de las diferentes etnias
252
4.2.5 Beneficios del Trabajo Dirigido
El impacto del trabajo dirigido en la sociedad ser muy acogido ya que ser un
aporte al diccionario de las entradas t, th, t, u, w, y. Es un instrumento de
comunicacin escrita, es un diccionario bilinge aymara - castellano con trminos
cientficos, la definicin es redactada en aymara para cada palabra es precisa,
clara y adecuada.
Para los hablantes del castellano ser muy beneficioso tenerlo este diccionario
ya que le facilitar a tener mayor informacin de la palabra que desee conocer su
concepto redactado en aymara.
Para los hablantes de la lengua aymara les ayudar a corregir algunas dudas
que se suele tener, ya sea en la redaccin o en la expresin oral.
253
CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES
CONCLUSIONES
Los conceptos realizadas para cada palabra fueron muy bien analizadas, en
algunos casos ha sido por acuacin, en otros casos fue por composicin ya que
nuestra lengua tiene muchos sufijos y tambin se dio por derivacin. Los
conceptos que se dieron de la entradas T-TH-T-U-W-Y, morfemas del aymara
para el diccionario bilinge - aymara fueron dirigidos, elaborados, diseados y
pensados en el usuario que tenga como lengua materna el castellano y
tambin para hablantes de la lengua aymara que presentan algunas dudas
respecto a la definicin de una palabra.
254
RECOMENDACIONES
255
IV. BIBLIOGRAFIA
Ediciones Magenta.
256
Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima.
Ediciones Paris.
Anaya-Madrid.
Lexicografa prctica.
257
HAENSCH, Gunther:1982 Vocabulario econmico espaol, un problema de lenguas
El colegio de Mxico.
258
Editorial Seghers, Paris.
Ediciones Madrid-Trotta.
259
SECO, Manuel: 1978 Problemas formales de la definicin lexicogrfica
Augsburgo
260