Sei sulla pagina 1di 10

1

Seminario Latn Filosfico II


Facultad de Filosofa y Letras-UBA
1er. c. 2014 - AntonioTursi

El subjuntivo latino,
a propsito de las Lecciones XVIII y XIX de la Gua

Respecto de los accidentes de la categora verbum (voz, modo, tema, tiempo, persona y
nmero) se podra encuadrarlos de la manera siguiente:

voz modos temas tiempos sufijos


tema de presente a/e/i/i
infecto pretrito imperfecto ba
indicativo # 48 futuro imperfecto bi/e
(realidad) tema de pretrito perfecto -
perfecto pretrito pluscuamperfecto era
# 49-50 futuro perfecto (= futuro imperfecto) eri
subjuntivo tema de presente e/ea/a/ia
activa (potencial, infecto pretrito imperfecto re
irreal, deseo, # 52 - -
exhortacin, tema de pretrito perfecto (= presente) eri
permisin, perfecto pretrito pluscuamperfecto isse
duda) # 53 - -
imperativo tema de presente -
(orden) # 54 infecto futuro -

desinencias personales
pretrito imperativo
nmero persona dems tiempos perfecto
indicativo presente futuro
primera (ego) -o/-m -i
singular segunda (tu) -s -isti - -to
tercera -t -it -to
primera (nos) -mus -imus
plural segunda (vos) -tis -istis -te -tote
tercera -nt -erunt (-ere) -nto

El signo # corresponde a los pargrafos de los Esquemas de la Gua de latn.


Respecto de la voz, el latn tiene tres voces: activa, media (la que algunos llaman
"deponente") y pasiva. La activa es aquella segn la cual un sujeto realiza una accin.
La pasiva es aquella segn la cual el sujeto padece una accin. La activa es dinmica.
La pasiva, esttica. La voz media, en latn, ha quedado fosilizada de una originaria voz
media en la cual el sujeto realizaba una accin en beneficio propio. La voz media latina
coincide morfolgicamente con la pasiva, pero semnticamente con la activa.
2

El cuadro presentado responde a la voz activa. Respecto de la media y pasiva bastara


con cambiar las desinencias personales de los temas del infecto y cambiar los temas de
perfecto por el participio pasado ms el auxiliar sum. (cf. Apndice II)
Respecto de los modos, son tres: indicativo, subjuntivo e imperativo. El subjuntivo,
adems de sus valores propios de volicin, subsumi las funciones de un optativo
(potencial e irreal). Cf. # 51 y 61 el subjuntivo presente de sum y volo: sim y velim. El
imperativo latino presenta la peculiaridad de posser un futuro, que a diferencia del
presente, expresa una orden perentoria.
Respecto de los tiempos, remarquemos que el futuro, sea el de infecto, sea el de
perfecto, en oracin simple poseen el mismo valor y equivalen a nuestro futuro simple:
ille laudabit/laudaverit "l alabar". Adems, los tiempos del perfecto pueden tener
valor de infecto, especialmente con verbos cuyo infecto ha quedado en desuso, por caso:
memini (recordar), novi (conocer), odi (odiar), coepi (comenzar). A su vez, en el
subjuntivo, hay una identificacin semntica absoluta entre el presente y el pretrito
perfecto. El subjuntivo no posee futuro.
Respecto de las desinencias, se sabe que el sujeto de una tercera persona singular es
un nominativo singular (un sustantivo, un adjetivo o un pronombre sustantivado, un
infinitivo, una construccin sujetiva), y de una tercera persona plural, un nominativo
plural (un sustantivo, un adjetivo o un pronombre sustantivado).
Respecto de los sufijos modales temporales habra que precisar algunas particularidades
que conllevan unas pocas personas, para lo cual cf. la conjugacin en esos ## indicados.
Desde la Leccin I hasta la XVII han aparecido oraciones cuyo verbo est en modo
indicativo, que es el modo de la realidad, de la denotacin o significacin objetiva. Su
negacin es con el adverbio non.
En la Leccin XVIII aparecen los valores que conlleva el subjuntivo y el imperativo.
La numeracin de las oraciones se corresponde con la presentada en la Gua. Nuestra
propuesta de traduccin al castellano de los diferentes aspectos que tienen el subjuntivo
y el imperativo latinos es la siguiente:

1.1.b) oraciones potenciales


latn castellano
presente o pretrito perfecto del subjuntivo potencial simple

1.1.c) oraciones irreales


latn castellano
de presente pretrito imperfecto del subjuntivo potencial simple
de pasado pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo potencial compuesto

1.2.a) oraciones volitivas desiderativas


latn castellano
potenciales presente o pretrito perfecto del subjuntivo subjuntivo presente
de presente pretrito imperfecto del subjuntivo pretrito
irreales subjuntivo imperfecto
de pasado pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo pretrito
subjuntivo pluscuamperfecto
3

1.2.b) oraciones exhortativas


latn castellano
presente o pretrito perfecto del subjuntivo subjuntivo presente

1.2.c) oraciones permisivas


latn castellano
presente o pretrito perfecto del subjuntivo subjuntivo presente

1.2. d) oraciones deliberativas dubitativas


latn castellano
potenciales presente o pretrito perfecto del subjuntivo presente o futuro del
indicativo
de presente pretrito imperfecto del pretrito imperfecto del
irreales subjuntivo indicativo
de pasado pretrito pluscuamperfecto del pretrito perfecto del
subjuntivo indicativo

1.2.e) oraciones imperativas


latn castellano
imperativo presente imperativo
futuro 2das. personas: imperativo; 3ras. personas: subjuntivo

Veamos los ejemplos:

1.1.b) potencial: con subjuntivo presente o pretrito perfecto


1. Quid igitur faciam? (Ter. Eun. I, 1, 1) (Entonces, qu hara yo?)
2. Tu illi nihil dixeris? (Cic. Ad Att. I, 11) (T nada le diras?)

1.1.c) irreal: con subjuntivo pretrito infecto y pluscuamperfecto


3. Nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad mortem. (Cic.
Tusc. disp. I, 5, 32) (Nadie alguna vez sin una gran esperanza de inmortalidad se
ofrecera a la muerte por la patria.)
4. Ego homuncio id non facerem? (Aug. Conf. I, 16, 26) (Yo, un hombrecito, eso no
hara?)
5. Quis filio exitium obtulisset? (Tac. Ann. IV, 11, 2) (Quin habra ofrecido la muerte
a su hijo?)

En rigor, en castellano tenemos una potencialidad de presente que expresa el potencial


simple y una irrealidad (potencialidad no dada) de pasado que expresa el potencial
compuesto. El latn construye en oracin simple tres:
1) Quid faciam/fecerim? (Qu hara yo?)
2) Quid facerem?
3) Quid fecissem? (Qu habra hecho yo?)
La forma 2 no tiene equivalentes en castellano. A juzgar por su papel en los perodos
adverbiales que veremos ms adelante, se propone traducirla como potencial simple:
Quid facerem? (Qu hara yo?)
4

1.2) volitivas (negacin ne)

1.2.a) desiderativa
- potencial: con subjuntivo presente o pretrito perfecto
6. Sit nox cum somno, sit sine lite dies. (Mart. II, 90, 10) (Sea la noche con sueo, sea
sin litigio el da.)
7. Ut illum di deaeque perdant. (Ter. Eun. 302) (Qu los dioses y las diosas lo pierdan.)
8. Utinam dies iam venerit. (Plin. Epist.. III, 18, 10) (Ojal el da ya venga.)
9. Eam palmam utinam di inmortales, Scipio, tibi reservent. (Cic. De senec. VI, 19)
(Ojal que los dioses inmortales, Escipin, esa palma te reserven.)

- irreal: con subjuntivo pretrito infecto (irreal de presente) y pluscuamperfecto (irreal


de pasado)
10. Utinam te di perderent. (Plaut. Capt. 537) (Ojal que los dioses te perdiesen.)
11. Utinam istam calliditatem hominibus dei ne dedissent. (Cic. De nat. deor. III, 75)
(Ojal que esa desgracia a los hombres los dioses no hubieran/hubiesen dado.)
12. Ut minus vitae cupidi fuissemus. (Cic. Ad fam. XIV, 4) (Ojal
hubiramos/hubisemos sido menos vidos de vida)
13. Utinam res publica stetisset nec in homines cupidos incidisset. (Cic. De off. II, 3,
16) (Ojal la repblica hubiera/hubiese estado en pie y no cado en hombres
vidos.)

En latn hay tres tipos de deseos que tienen su correspondencia con el castellano:
1) Utinam dies iam veniat/venerit. (Ojal el da ya venga.)
2) Utinam dies iam veniret. (Ojal el da ya viniese.)
3) Utinam dies iam venisset. (Ojal el da ya hubiera/hubiese venido.)
Quizs confunda la denominacin de estos tiempos del subjuntivo. En rigor, encasillar
el subjuntivo en un esquema temporal que es propio del indicativo es un error.
Solamente atiende a fines pedaggicos. El subjuntivo es precisamente el modo de la
subjetividad. Podramos adoptar el magistral anlisis que hace Agustn en sus
Confesiones, XI, 8, 14, cuando coloca los casos 1 y 2 como expectacin de presente,
una cercana (la 1) y otra remota (la 2). La 3 es la expectacin frustrada. (Cf. Apndice
I)

1.2.b) exhortativa: con subjuntivo presente o pretrito perfecto


14. Amemus patriam, pareamus senatui. (Cic. Sext. 143) (Amemos a la patria,
obedezcamos al senado.)
15. Nomina declinare et verba in primis pueri sciant. (Quint. Inst. orat. I, 4, 22) (Que
los nios sepan, al comienzo, declinar nombres y verbos.)
16. Vivorum meminerimus. (Petr. XLIII, 1) (Acordmonos de los vivos.)

ste es el primer caso que aparece un genitivo dependiente de un verbo, se trata de un


genitivo objetivo que seala origen. Sucede que memini puede seleccionar genitivo
como tambin acusativo, cf. p.e. Leccin XVI 24: Non omnia memini et scio.

17. Ne sis miser ante tempus. (Sen. Ad Luc. II, 13, 4) (No seas msero antes de tiempo.)
5

18. Cedant arma togae. (Cic. Phil. II, 8) (Cedan las armas a la toga.)
19. Patrono meo ossa bene quiescant. (Petr. XXXIX, 4) (Que los huesos a mi patrn
bien descansen.)
20. Ne difficilia optemus. (Cic. Verr. II, 4, 7) (No deseemos cosas difciles.)
21. Summum nec metuas diem, nec optes. (Mart. X, 47, 12) (No temas ni quieras el
ltimo da.)

1.2.c) permisiva: con subjuntivo presente o pretrito perfecto


22. Ne sit sane summum malum dolor, malum certe est. (Cic. Tusc. disp. II, 14) (No sea
tal vez el dolor el sumo mal, mal ciertamente es.)
23. Sit fur, sit sacrilegus, sit flagitiorum omnium vitiorumque princeps, at est bonus
imperator. (Cic. Verr. II, 5, 4) (Sea un ladrn, sea un sacrlego, sea el prncipe
de todos los crmenes y vicios, pero es un buen emperador.)

1.2.d) deliberativa-dubitativa (negacin non)


- potencial: con subjuntivo presente o pretrito perfecto
24. Adeam an fugiam? (Plaut. Aul. IV, 9, 20) (Voy o huyo?/Ir o huir?)

- irreal: con subjuntivo pretrito infecto y pluscuamperfecto


25. Utrum irem an redirem? (Sen. Ad Luc. V, 53, 2) (Iba o regresaba?)

En castellano el subjuntivo no expresa duda ni deliberacin, sino el indicativo, de all


nuestra propuesta de traduccin.

1.2.e) imperativa: con imperativo


26. Es animo forti. (Cato. Disth. II, 14) (Se de nimo fuerte.)
27. Procul este, profani. (Verg. Aen. VI, 528) (Estad lejos, profanos.)
28. Da lacrimas tumulo meo. (Mart. VII, 96, 6) (Da lgrimas a mi tumba.)
29. Vos exemplaria Graeca nocturna versate manu, versate diurna. (Hor. Ad Pis. 268-
9) (Vosotros con mano diurna ojead los modelos griegos, ojeadlos con diurna.)
30. Ne time. (Plaut. Cas. 835) (No temas.)

Nosotros no negamos el modo imperativo. Por ello la traduccin por subjuntivo.

31. Tolle, lege. (Aug. Conf. VIII, 12, 29) (Toma, lee.)
32. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate. (Cic. Tusc. disp. I, 39)
(Confronta nuestra amplsima edad con la eternidad.)
33. Felicem esse te iudica. (Sen. Ad Luc. V, 43, 3) (Juzga que t eres feliz.)
34. Cogita te mortalem esse, me senem. (Sen. Ad Luc. IV, 35, 3) (Piensa que t eres
mortal; yo, anciano.)
35. Cogitate nihil praeter animum esse mirabile. (Sen. Ad Luc. I, 8, 5) (Pensad que nada
es admirable excepto el espritu.)
36. Aut dormi aut ego iam patri dicam. (Petr. LXXXVII, 3) (O duerme o ya se lo dir a
tu padre.)
37. Credite mihi: assem habeas, assem valeas. (Petr. LXXVII, 6) (Creedme: tienes un
as, vales un as.)
38. Dionyse, liber esto. (Petr. XLI, 7) (Dioniso, se libre.)
6

39. Ea prima piacula sunto. (Verg. Aen. VI, 153) (Esos sean los primeros sacrificios.)
40. Aequam memento rebus in arduis servare mentem. (Hor. Od. II, 3, 1-2) (Recuerda
conservar una mente equitativa en las cosas arduas.)
41. Noli timere. (Sen. Ad Luc. I, 12, 10) (No temas.)

Noli timere. Literalmente: No quieras temer. Evidentemente los romanos hacan un uso
de esta frmula (noli ms infinitivo) apuntando a la subjetividad de quien estaba
dirigida, pues de hecho el circunloquio noli timere convive con ne time.

42. Ite nunc, mortales, et magnis cogitationibus pectora implete. (Petr. CXV, 14) (Id
ahora, mortales, y llenad los pechos de grandes pensamientos.)
43. Salus populi suprema lex esto. (Cic. De leg. III, 3) (La salud del pueblo sea la
suprema ley.)
44. Regio imperio duo magistratus sunto. (Cic. De leg. III, 8) (Dos magistrados sean
para el regio imperio.)
45. Hominem mortuum, inquit lex in XII tabulis, in urbe ne sepelito neve urito. (Cic. De
leg. II, 58) (Al hombre muerto, dice la ley en las doce tablas, ni entierres ni
quemes en la ciudad.)

II. Forma externa de las oraciones interrogativas

Cf. las oraciones interrogativas aparecidas hasta la Leccin XVII: I, 7, 15, 19; II, 2, 4,
6, 10, 17; III, 2; VI, 10, 11, 19; VIII, 8; X, 9; XI, 2, 20, 34; XII, 27; XIII, 26, 27; XIV,
21; XV, 6, 15, 23; XVI, 2, 6, 19; y XVII, 1, 8, 17, 19, 23, 27.
Y han aparecido dos exclamativas: cf. X, 6 y 27.

1) simples
a) sobre la totalidad, con o sin adverbios
-- / -ne / non / an (no se sabe qu respuesta seguir)
1. Tu me mones? (Sen. Ad Luc. III, 27, 1) (T me aconsejas?)
2. Videsne illam urbem? (Cic. De rep. VI, 11) (Ves aquella ciudad?)
3. Non cinis ille poetae felix? (Pers. I, 36) (La ceniza del poeta no es feliz?)
4. An medicina ars est? (Cic. De div. XIV, 24) (La medicina es un arte?)

nonne (supone respuesta afirmativa)


5. Nonne vides guttas pertundere saxa? (Lucr. IV, 1287) (No ves que las gotas
desgastan las piedras?)

num (supone respuesta negativa)


6. Num aurea quaeris pocula? (Sen. Ad Luc. XX, 119, 13) (Acaso quieres copas
doradas?)

b) sobre un elemento de la oracin


- con pronombres interrogativos: quis?; uter?, etc.
7. Vir bonus est quis? (Hor. Epist. I, 16, 40) (Quin es un buen varn?)
7

8. Uter vincat? (Sen. Ad Luc. II, 14, 13) (Cul de los dos vencera?)

- con adverbios interrogativos: ubi?, quo?, quando?, quomodo?, cur?, etc.


9. Ubi tu es? (Plaut. Mil. glor. 24) (Dnde ests t?)
10. Cur timeat mortem homo? (Sen. Ad Luc. XVII, 104, 25) (Por qu temera el
hombre la muerte?)
11. Quando tam multa disces? (Sen. Ad Luc. IX, 75, 9) (Cundo ensears tan muchas
cosas?)

2) dobles

primer miembro
---
-ne
uter, utra, utrum

segundo miembro
an (no se sabe que respuesta seguir)
annon (supone respuesta afirmativa)
necne (supone respuesta negativa)

12. Quam figuram habent ista animalia? Hominis an ferae? (Sen. Ad Luc. XIX, 113,
22) (Qu figura tienen esos animales? De hombre o de fiera?)
13. Suntne dei necne sunt? (Cic. De nat deor. I, 61) (Existen o no existen los dioses?)
14. Utrum servus sum an liber? (Petr. LVII, 9) (Soy siervo o libre?)
15. Praecepta sunt necessaria annon? (Sen. Ad Luc. XV, 94, 12) (Los preceptos son o
no son necesarios?)
16. Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia famem? (Sen. Ad Luc. II, 19,
7) (Prefieres la saturacin por carencia o el hambre en la abundancia?)

utrum es el acusativo neutro adverbializado del pronombre interrogativo uter, utra,


utrum. Cf. II, b.8: Uter vincat? (Sen. Ad Luc. II, 14, 13) (Cul de los dos vencera?).
Al introducir una interrogativa doble, la traduccin literalsima debera ser: "qu de
dos cosas...? As tendramos: Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia
famem? (Sen. Ad Luc. II, 19, 7) (Qu de dos cosas prefieres la saturacin por carencia
o el hambre en la abundancia?)

De hecho, estos valores de la oracin simple se repiten en las oraciones compuestas o


subordinadas. As las subordinadas o prtasis adverbiales, condicionales, modales-
comparativas, locativas y temporales conllevan un valor real, eventual, potencial o irreal
segn los modos y tiempos del verbo que esa prtasis tiene. Las prtasis estn
introducidas por conjunciones subordinantes, cf. # 76.
El indicativo, presente o pasados, subordinado tiene un valor real. Los futuros del
indicativo, sea imperfecto o perfecto indistintamente, tienen un valor eventual. El
subjuntivo presente o pretrito perfecto indistintamente tiene un valor potencial. El
subjuntivo pretrito imperfecto tiene un valor irreal de presente. Y el subjuntivo
pretrito pluscuamperfecto tiene un valor irreal de pasado.
8

En castellano, la eventualidad se expresa con el futuro del subjuntivo. El que, de hecho,


etimolgicamente deriva del futuro perfecto del indicativo latino y hasta conserv su
valor.
As pues, hagamos las variantes de un caso con sus traducciones castellanas. Se
entiende que lo determinante es el modo y tiempo que conlleva la prtasis, introducida
siempre por una conjuncin subordinante, en este caso la condicional si. Prtasis ms
apdosis conforman un perodo adverbial. Y el perodo adverbial toma el nombre de la
prtasis. Una prtasis condicional real conformar un perodo condicional real y as con
los restantes.

perodo prtasis apdosis ejemplo traduccin


Rex es, si recte Eres rey, si obras
facis. rectamente.
indicativo oracin Rex eras, si recte Eras rey, si
real presente o simple faciebas obrabas
pasados rectamente
Rex fuisti, si recte Fuiste rey, si
fecisti obraste
rectamente
Rex eris (fueris), si Sers rey, si
recte facies obrares
eventual futuros futuros (feceris). rectamente.
(Isid. Etym. IX, 3,
4)
subjuntivo subjuntivo Rex sis (fueris), si Seras rey, si
potencial presente o presente o recte facias obraras
pretrito pretrito (feceris). rectamente.
perfecto perfecto
de presente subjuntivo pretrito Rex esses, si recte Seras rey, si
inperfecto faceres. obrases
irreal rectamente.
de pasado subjuntivo pretrito Rex fuisses, si recte Habras sido rey,
pluscuamperfecto fecisses. si hubieras
(hubieses) obrado
rectamente.

Mantenemos la forma "obraras" como potencial y la forma "obrases" como irreal.


La forma "obrares" es eventual.
9

Apndice I
Interpretacin de los aspectos de los modos verbales latinos,
segn el esquema temporal propuesto por Agustn, Confesiones XI
PRAESENS
MEMO- -RIA
MEMORIA (presente del pasado) ATTENTIO EXPECTATIO (presente del futuro)
pretritos
perfecto presente
indicativo pluscuam- fui (fui/he imper- sum (soy) futuros
real perfecto sido/hube fecto ero/fuero (ser)
fueram sido) eram
(haba sido) (era)

irreal irreal posible cercano remoto frustrado


remoto cercano presente presente pretrito pretrito
N subjuntivo pluscuam- imper- (=pretrito (=pret- imper- pluscuam-
O potencial e perfecto fecto perfecto) deseo rito fecto perfecto
N irreal fuissem essem sim/fuerim perfecto) essem fuissem
(habra sido) (sera) (sera) sim/fuerim (fuera/ (hubiera/
(sea) fuese) hubiese
sido)
N
presente E exhortacin:
pluscuam- (=pretrito sim/fuerim
subjuntivo perfecto imper- perfecto) (sea)
delibera- fuissem fecto sim/fuerim permisin:
tivo- annon? essem annon? sim/fuerim
dubitativo (haba sido annon? (soy o no (sea)
o no?) (era o soy?/ser o imperativo:
no era?) no ser?) es/esto
(se t)

En sntesis tenemos:

pasado presente futuro


pluscuamperfecto perfecto imperfecto
indicativo, real fueram fui eram sum ero/fuero
haba sido fui era soy ser (fuere*)
potencial fuissem essem sim/fuerim
habra sido sera
subjuntivo deliberativo fuissem? essem? sim/fuerim?
haba sido? era? soy?
desiderativo fuissem essem sim/fuerim
hubiera/-se sido fuese sea (fuera**)

* En proposicin subordinada eventual


** En proposicin subordinada potencial
10

Apndice II
Sufijos y desinencias de la voz medio-pasiva en el infecto
y forma del perfecto

voz modos temas tiempos formacin


tema de presente a/e/i/i
infecto pretrito imperfecto ba
# 55 futuro imperfecto bi/e
pretrito perfecto participio
pasado ms
indicativo sum
perfecto pretrito pluscuamperfecto participio
# 58 pasado ms
eram
futuro perfecto (= futuro imperfecto) participio
pasado ms
media- ero
pasiva tema de presente e/ea/a/ia
infecto pretrito imperfecto re
# 56 - -
pretrito perfecto (= presente) participio
subjuntivo pasado ms
perfecto sim
# 58 pretrito pluscuamperfecto participio
pasado ms
essem
- -
imperativo tema de presente -
# 57 infecto futuro -

desinencias personales
tiempos del imperativo
nmero persona infecto
presente futuro
primera (ego) -or/-r
singular segunda (tu) -ris (-re) -re -tor
tercera -tur -tor
primera (nos) -mur
plural segunda (vos) -mini -mini
tercera -ntur -ntor

Con todo, cf.


- las 2das. personas singular tienen desinencia personal -ris que puede alternar con -re.
-2da. persona singular presente indicativo 3ra. declinacin: i (vocal de unin) > e
-2da. persona singular futuro del infecto 1ra. y 2da. declinaciones: bi (sufijo modal temporal) > be
- auxiliar del perfecto sum que puede alternar con fui.

Potrebbero piacerti anche