UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET ZA TEHNIKE STUDIJE

SEDIMENTNE STIJENE
-Seminarski rad-

MENTOR: STUDENT:

Doc.dr. Nermin osi Evelina Berhamovic 524/14

Travnik, april 2017.

1 SADRAJ
1 UVOD......................................................................................................................1
2 POJAM SEDIMENTNE STIJENE I NASTAJANJE..............................................2
2.1 Povrinsko raspadanje......................................................................................2
2.1.1 Mehaniko povrinsko raspadanje.............................................................3
2.1.2 Hemijsko povrinsko raspadanje................................................................4
2.2 Transport i sedimentacija..................................................................................5
2.3 Dijageneza........................................................................................................6
3 SKLOP SEDIMENTNIH STIJENA........................................................................7
3.1 Strukture sedimentnih stijena...........................................................................7
3.2 Teksture sedimentnih stijena............................................................................7
4 KLASTINE SEDIMENTNE STIJENE................................................................9
4.1 Psefiti i psefitoliti.............................................................................................9
4.2 Psamiti i psamitoliti........................................................................................10
4.3 Alevriti i alevroliti..........................................................................................10
4.4 Peliti i pelitoliti...............................................................................................11
5 HEMIJSKE I ORGANOGENE SEDIMENTNE STIJENE..................................12
5.1 Krenjaci........................................................................................................12
5.2 Dolomiti..........................................................................................................12
5.3 Bigar...............................................................................................................12
5.4 Mermerni oniks..............................................................................................13
5.5 Pisaa kreda....................................................................................................13
5.6 Ronac............................................................................................................13
6 VULKANOKLASTINE STIJENE.....................................................................14
7 SEDIMENTACIONE SREDINE..........................................................................15
7.1 Sedimentacione sredine kontinentalnog podruja..........................................15
7.2 Sedimentacione sredine marinskog podruja.................................................16
7.3 Sedimentacione sredine kontinentalno-marinskog podruja..........................17
8 ZAKLJUAK........................................................................................................19
9 LITERATURA.......................................................................................................20
 2 UVOD

Stijena je sastavni dio litosfere (Zemljine kamene kore i gornjeg plata) odreenog naina
geolokog pojavljivanja sklopa i sastava. Sastoje se od jednog (monomineralne) ili
vie minerala (polimineralne). Stjene su svakondnevni izvor materijala, njihova primjena je
ogromna, prije svega kao kamen, kako graevinski koji se koriti u svrhu zidanja, takko i kao
arhitektonski za ureivanje, kako unutranjeg tako i vanjskog prostora. Velka je primjena i stijena
kao agregata za spravljanje betona, asfalta, maltera. A pored toga se koriste kao sirovine za
proizvodnju drugih graevinskih materijala, kao to su opeka, crijep, cement, gips, kre itd.
Postoje tri osnovne vrste stijena, a to su :
1. Magmatske
2. Sedimentne
3. Metamorfne
U ovom radu neto u detaljnije obradit sedimentne stijene.

1
 4 POJAM SEDIMENTNE STIJENE I NASTAJANJE

Sedimentne ili, kako se nekada ee govorilo, talone, stijene su one stijene koje nastaju
u procesu taloenja odnosno sedimentacije. Sam proces sedimentacije, odnosno stvaranja
sedimentnih stijena, odigrava se u optem sluaju u etiri faze, s tim to neke od njih mogu i da
izostanu.

4.1 Povrinsko raspadanje

Kako je za stvaranje jedne nove stijene potrebno "obezbediti matrijal" prva faza je
povrinsko raspadanje, odnosno skup egzogenih procesa, koji dovode do usitnjavanja stijenske
mase u povrinskim dijelovima ili njeno djelimino ili potpuno rastvaranje pod dejstvom
povrinskih ili podzemnih voda.
Vrste povrinskog raspadanja:
1. mehaniko (fiziko),
2. hemijsko,
3. biogeno (moe da se svede na mehaniko ili hemijsko)
Osim od same prirode stijena, presudan uticaj na intenzitet i brzinu povrinskog
raspadanja imaju i klimatski uslovi. Od njih zavise i koliina padavina, kao i stepen ogoljenosti
terena, takoe znaajni faktori za raspadanje. Razlikujemo etiri glavna regiona.
Regioni sa nivalnom klimom (polarna podruja i podruja visokih planina - preko 3000
o
m): temperatura ispod 0 C, padavine u obliku snijega, pa je fiziko raspadanje svedeno na
mehaniko struganje stijena pri kretanju lednika, a hemijsko je gotovo odsutno.
Regioni sa humidnom klimom (tajge i tropske ume): vea koliina padavina od
koliine vode koja ispari, pa je vegetacija bujna, a humusni pokriva debeo. Hemijsko raspadanje
je intenzivno, a fiziko slabo.
Regioni sa aridnom klimom (pustinjski i polupustinjski regioni): koliina vodenog
taloga je manja od one koja moe da ispari, a temperature su visoke. Vegetacija je slaba, kao i
humusni pokriva. Fiziko raspadanje je slabijeg intenziteta.
Regioni sa sezonskom klimom: odlikuju se najee polugodinjim smjenjivanjem
perioda sa mnogo padavina i perioda sa malo padavina, pa se smenjuju i vidovi raspadanja.

2
 4.1.1 Mehaniko povrinsko raspadanje
Procesi mehanikog raspadanja za posledicu imaju, kao to je ve napomenuto,
prevoenje vrste, kompaktne stijene u rastresito stanje. Faktori koji uslovljavaju
mehaniko raspadanje su raznovrsni. Osim kolebanja dnevnih i sezonskih temperatura, tu
su jo i dejstvo mraza, raenje korenja biljaka, kristalizacija soli u pukotinama stijena,
kao i procesi uslovljeni djelovanjem egzogenih geolokih faktora (spoljanjih sila), kao
to su vetar, tekue vode, rad morskih talasa, gleera i t.d.
Raspadanje pod dejstvom temperaturnih promjena je moda najznaajniji vid
mehanikog raspadanja. Njegova sutina je da do raspadanja stijena dolazi usljed
postojanja velikih temperaturnih razlika u kratkom vremenskom periodu (dnevna
o
kolebanja u pustinjskim oblastima mogu iznositi i 80 C).
Usljed razliitih fizikih osobina minerala, kao sastojaka stijene (boja ili sjajnost
od kojih zavisi upijanje suneve toplote, razliito irenje, odnosno skupljanje minerala u
zavisnosti od kristalografskih pravaca...), dolazi do slabljenja kohezionih sila izmeu
kristala i stvaranja pukotina koje se vremenom ire, to dovodi do degradacije stijene.
Mada je ovaj proces ogranien na povrinske dijelove stijene (smatra se da ve na 0.5 m
nema znaaja), posle razaranja povrinske zone ostali delovi stijene su izloeni daljem
dejstvu temperaturnih promjena. Ovakvim prodiranjem procesa u dubinu dolazi do ljus
kanja stijene - deskvamacije.
Povrinsko raspadanje, kao posljedica temperaturnih promena, naravno,
najintenzivnije je u aridnim oblastima, a u ostalima dolazi do izraaja na terenima bez
vegetacije i humusnog pokrivaa.
U oblastima sa sezonskom klimom, odnosno sa naglim smijenjivanjem vrlo niskih
i srednjih temperatura, do izraaja dolazi raspadanje stijena pod uticajem smrzavanja
vode u prslinama. Ukoliko je poroznost stijene takva da voda ne cirkulie lako nego se u
njoj zadrava (ako pore nisu meusobno povezane), onda je ovaj vid raspadanja naroito
izraen. Voda koja se zadrava u porama i pukotinama smrzava se na niskim
temperaturama i izlae stijenu, esto vrlo visokim, pritiscima. Do ovih pritisaka dolazi
usljed poveanja zapremine leda u odnosu na vodu (za oko 1/9). Maksimalni pritisci
o 2
mogu na temperaturi od -22 C iznositi i do 2200 kg/cm .
3
 Treba napomenuti da je rijetko trenutno razaranje stijena na vee blokove. Proces
je ee dugotrajan, jer tek mnogostruko ponavljanje smrzavanja i otapanja stvara takve
napone koji e dovesti do destrukcije stijene. I tada obino dolazi samo do usitnjavanja
povrinskih delova stijene.
Osetljivost stijena na mraz je i jedna od vanih tehnikih osobina kamena i
propisan je metod njenog laboratorijskog ispitivanja prije upotrebe kamena u tehnike
svrhe.
Kristalizacija soli u pukotinama stijena uslovljava proces koji je vrlo slian po
svom mehanizmu dejstvu mraza. Javlja se kada u pukotinama i prslinama stijena doe do
kristalizacije soli koje pri tom, usljed hidratacije, poveavaju zapreminu i tako vre
pritisak na zidove pukotina.Naponi koji se ovom prilikom stvaraju manji su nego pri
smrzavanju vode, ali jo uvek dovoljno veliki da izazovu drobljenje stijene.
Jedan od primjera svoenja delovanja biolokih inilaca na mehanike je uticaj
rasta korijenja biljaka. Korijenje biljaka svojim rastom vri neprekidan pritisak na zidove
pukotina i, mada taj pritisak nije takvog intenziteta da moe trenutno da razdrobi stijenu,
njegovo dugotrajno dejstvo neminovno izaziva raspadanje.

4.1.2 Hemijsko povrinsko raspadanje

Sa mnogih aspekata hemijsko raspadanje je znaajnije od mehanikog. Prije
svega, hemijski procesi bitni su za formiranje zemljita, a takoe su znaajni i kao faktori
koji dovode do nastanka nekih interesantnih sedimentogenih leita. Mehaniko
raspadanje umnogome e uticati na brzinu i intenzitet hemijskih procesa).
Nezaobilazni faktor hemijskog raspadanja je voda. Ona rastvara komponente
stijena u njihovim povrinskim dijelovima. Tako e na brzinu i intenzitet raspadanja
uticati i osobine vode, kao to su njena temperatura, kiselost, obogaenje nekim
rastvorenim komponentama i sl. Intenzitet i brzina hemijskog raspadanja zavise i od
mineralnog sastava stijena. Najlake su rastvorni hloridi (halit, silvin...), dok se neki kao

to su karbonati (kalcit, dolomit...) rastvaraju tek posle dueg delovanja rastvaraa.

Stepen uglaanosti povrine stijene takoe utie na hemijsko raspadanje, tako to se one
stijene koje imaju neravne povrine lake i bre raspadaju nego one sa uglaanim.

4
 4.2 Transport i sedimentacija
Ukoliko se na mjestu povrinskog raspadanja steknu uslovi za formiranje novih
sedimentnih stijena, transport materijala moe i da izostane. Transport mehaniki
zdrobljenog materijala se moe odigrati pod uticajem razliitih faktora: silom gravitacije,
povrinskim tokovima (potocima i rijekama), vjetrom, dok se rastvor raspadanja prenosi
samo povrinskim ili podzemnim vodama. Od snage prenosnog sredstva i veliine i
oblika fragmenata zavisie i duina transporta, odnosno put koji materijal moe da
prevali prije taloenja.
Fragmenti stijena raspadnutih na padinama bie pod uticajem gravitacione sile
pomjereni niz padinu. Ovako se formiraju na padinskim stranama sipari. Ukoliko u
podini sipara postoji raskvaena podloga nastaju plazine. Materijal transportovan na
ovakav nain putuje relativno kratko i taloi se na samoj padini ili u njenom dnu.
Povrinskim tokovima, odnosno potocima i rijekama, moe se prenositi kako
vrsti fragmentirani materijal, tako i hemijski rastvor. Fragmenti mogu da budu vueni ili
kotrljani po dnu ili da lebde u sredini matice. Naravno, duina transporta klastinog
materijala zavisie od veliine fragmenata, njihovog oblika i snage toka.
Rastvoreni materijal noen povrinskim ili podzemnim vodama, moe da se
istaloi pod razliitim okolnostima. Iz pravih, odnosno jonskih rastvora do taloenja
dolazi uslijed prezasienja rastvora, isparavanja rastvaraa (evaporacije) ili poremeaja
ravnotee uslijed gubitka neke komponente iz rastvora ili privoenja nove materije u
rastvor. Taloenje iz koloidnih rastvora prouzrokovano je procesom koagulacije.
Eolskim transportom, odnosno vjetrom bie zahvaene sitnije estice, one koje
vjetar svojom snagom moe da pokrene. Duina eolskog transporta zavisie, dakle, od
brzine i snage vjetra i veliine estica. Fragmentirani materijal se vjetrom moe
transportovati ponekad i na dosta velike daljine. Do taloenja e doi kada vetar oslabi,
odnosno kada naie na neku prepreku.
U predjelima sa nivalnom klimom (gdje se temperatura ne penje iznad 0 oC),
dolazi do nagomilavanja velikih naslaga snijega i leda. Pod teinom gornjih slojeva
snijega doi e do prekristalizacije u podini i stvaranja zrnastih agregata leda firnova.
Ledena masa usljed teine poee da klizi niz padinu, usput otkidajui komade stijena od

5
podloge. Ovako se mogu prenositi i sasvim sitni fragmenti raspadnutih stijena, ali i
blokovi teine i po nekoliko tona.
Kada se ledena gleerska masa spusti na one visine na kojima vladaju temperature
o
iznad 0 C dolazi do njenog otapanja i sav materijal koji je gleer nosio momentalno se
taloi. Izuzetak su sluajevi kada moe dalje da bude prenoen povrinskim tokovima
koji nastaju otapanjem gleera.

4.3 Dijageneza
Taloenjem fragmenata raspadnutih stijena dobija se rastresita nevezana stijenska
masa. U sledeoj fazi procesa stvaranja sedimentnih stijena, dijagenezi (litifikaciji,
okamenjavanju) od rastresitih, nastaju vrste stijene. Sam proces dijageneze moe da
traje dosta dugo, tako da danas nalazimo sedimentne stijene razliitog stepena vezivanja.
Vezivanje sedimenata istaloenih u vrstom stanju najjednostavnije se obavlja
taloenjem neke materije iz rastvora koji su cirkulisali kroz stijenu. Ova istaloena
materija predstavlja cement, odnosno vezivo koje spaja fragmente i tako prouzrokuje
nastanak vrste stijene. Rastvoreni materijal moe da potie sa strane, ali isto tako voda
moe da rastvori i dijelove ve istaloenih fragmenata.

Prema nainu postanka sedimentne stijene podelimo na:

Mehanike ili klastine ( nastaju taloenjem vrstih
fragmenata )
Hemijske (nastale taloenjem iz hemijskih rastvora )
Organogene ili biogene (formirane taloenjem
nerastvornih organskih ostataka)
Vulkanoklastine (nastale taloenjem vulkanoklastinog
materijala )

6
 5 SKLOP SEDIMENTNIH STIJENA

5.1 Strukture sedimentnih stijena

Svaki od osnovnih genetskih tipova sedimenata ima i svoje karakteristine

strukturne odlike. Klastine sedimentne stijene imaju klastine strukture. Njihova je
odlika da se stijena sastoji od fragmenata alotigenih zrna, koji mogu, ali i ne moraju da
budu vezana nekom cementnom materijom. Prema veliini fragmenata, klastine
strukture se mogu podijeliti na:
Psefitske - sa zrnima preko 2mm
Psamitske - sa zrnima 2-0.05mm
Alevritske - sa zrnima 0.05-0.005mm
Pelitske - sa zrnima ispod 0.005mm
Uz veliinu fragmenata, kao faktor strukture moe se jo tretirati i stepen,
odnosno nain vezivanja, koji se ogleda u odnosu fragmenata i veziva.
Hemijski sedimenti najee imaju kristalaste strukture, koje se odlikuju sraslim
zrnima autigenih minerala. Ovakve strukture, prema veliini zrna mogu biti
mikrokristalaste, kada se kristali ne vide golim okom ili makrokristalaste, kada se
mogu videti golim okom.
Kod organogenih sedimenata moemo da govorimo o organogenim (zoogenim ili
fitogenim) strukturama.

5.2 Teksture sedimentnih stijena

Teksturni oblik karakteristian za sedimentne stijene je slojevitost. Sloj, preme
definiciji, predstavlja geoloko tijelo homogenog sastava, velikog horizontalnog i
malog vertikalnog rasprostiranja. Sloj je ogranien dvijema paralelnim povrinama,
gornjom povlatnom i donjom podinskom. Debljina slojeva je razliita. Mogu biti
tanki svega nekoliko milimetara (liske), pa sve do 2m (banci). Ako debljina slojeva pree
granicu od 2m, govorimo o masivnim stijenama.
Svaki sloj odslikava odreene uslove sedimentacije, a tokom taloenja moe da
doe do varijacija u materijalu koji se deponuje ili do malih promjena dubine

7
sedimentacionog basena. Tada se unutar jednog sloja javlja laminacija, odnosno mogu se
zapaziti lamine (slojii) koje su paralelne slojnim povrinama, kose ili talasaste.
Ukoliko se tokom deponovanja klastinog materijala menja dubina basena (zbog
transgresije, regresije i sl.), u okviru jednog sloja moe se konstatovati promena veliine
fragmenata. Ovakvu pojavu nazivamo gradaciona slojevitost.
Kod hemijskih sedimenata, uslijed promjene primjesa u rastvoru iz koga se taloi
materijal, smjenjuju se trake razliitih boja. Ovakva tekstura je trakasta.
Izumiranjem biljnih organizama oko kojih se taloi materija iz rastvora u steni
zaostaju upljine, te se pojavljuje upljikava tekstura.

8
 6 KLASTINE SEDIMENTNE STIJENE

Kod klastinih sedimenata klasifikacija se zasniva na veliini fragmenata od kojih

je stijena izgraena, kao i na stepenu dijageneze. Klastine sedimentne stijene mogu,
prema tome, da se podele na:
NEVEZANE POLUVEZANE VEZANE
PSEFITI PSEFITOLITI
DROBINA BREA
LJUNAK KONGLOMERAT
PSAMITI PSAMITOLIT
PJESAK PJEAR
ALEVRITI ALEVROVITI
PRAH
PELITI PELITOLITI
MULJ GLINA GLINAC

6.1 Psefiti i psefitoliti

Drobina
Ostatak raspadanja (mehaniki detritus), predstavljen je esto fragmentima ija
veliina prelazi 2mm. Ovaj materijal, ukoliko se taloi na mjestu raspadanja ili posle
kraeg transporta ostae uglast (nezaobljen). Nevezana (rastresita) stijena izgraena od
uglastih fragmenata psefitske veliine, naziva se drobinom. Kako fragmenti nisu udaljeni
od mjesta raspadanja, drobina je uglavnom jednorodnog sastava, odnosno, izgrauju je
odlomci jedne vrste stijena.
ljunak
Duim transportom odlomaka stijena (najee vodenim tokovima) doi e do
njihovog zaobljavanja. Ovako zaobljeni materijal nazivamo ljunkom. S obzirom da se
ovi fragmenti prikupljaju sa velikog prostora, velika je vjerovatnoa da potiu od
razliitih vrsta stijena. ljunak je, prema tome, po svom sastavu heterogen.

Brea
Brea je stijena koja nastaje cementovanjem drobine. Vezivo, pri tom, moe da
bude prenjeto spolja, ali i da nastane deliminim rastvaranjem samih fragmenata. Kao i

9
drobina, brea je preteno homogenog sastava, a naziv esto dobija prema materijalu od
kojeg je izgraena (mermerna, serpentinska, krenjaka...). Dobro vezane bree
interesantnih boja, mogu da budu upotrebljene kao arhitektonski kamen (za oblaganja,
poploavanja...).
Konglomerat
Konglomerati nastaju vezivanjem ljunka. Heterogenog su sastava, masivni,
neslojeviti. Nisu pogodni za korienje kao tehniki ili arhitektonski kamen.

6.2 Psamiti i psamitoliti

Pijesak
Pijesak predstavlja nevezan klastini materijal usitnjen do veliine izmeu 0.05 i
2.00mm. Dugi transport prouzrokuje zaobljenost zrna. Kako su fragmenti stijena ili
mineralna zrnaesto prenoeni povrinskim vodama, pri emu moe da doe do njihovog
rastvaranja, u pijesku nalazimo uglavnom samo minerale otporne na hemijsko raspadanje.
Primena pijeska je viestruka. Osim u graevinsrstvu, pijesak sa visokim sadrajem
kvarca, je osnovna sirovina za proizvodnju stakla.
Pjear
Vezivanjem (cementovanjem) pijeska nekim prirodnim vezivom nastaje pjear.
Kao i pijesak, pjear je izgraen od zrna otpornih minerala. Strukture je psamitske, a
tekstura mu je slojevita ili masivna.U pogledu sastava vezivnog materijala, peari mogu
da budu karbonatni, glinoviti, silicijski, bituminozni i sl. Koristi se kao graevinski
kamen.

6.3 Alevriti i alevroliti

U grupi alevrolita je najvaniji les. Nastaje vezivanjem eolskog materijala u

stepskim podrujima sa bujnom vegetacijom. Prah (nevezani materijal) oblae biljke i
vremenom moe dati debele naslage lesa.
Zbog ovakvog porijekla les ima cjevastu grau, pa je vrlo porozan. Kroz upljine,
koje zaostaju nakon truhljenjem biljaka cirkuliu povrinske vode i rastvaraju dio
karbonatne materije i vremenom je taloe na dnu cjevice. Tako nastaju lesne lutkice,
druga vana teksturna odlika lesa. Iako je les slabo vezana stijena, zbog svoje poroznosti,

10
odnosno cjevaste grae predstavlja tlo na kom se moe graditi jer podnosi velika
optereenja. Koristi se za izradu opeka.

6.4 Peliti i pelitoliti

Nevezani materijal je mulj, a poluvezan, plastini materijal je glina. Izgraeni su
od minerala glina (kaolinit, ilit, monmorijonit) i raznih primjesa. Nastaju transportom i
taloenjem mulja u vodenoj sredini, mada postoje i rezidualne ili sedentarne gline koje su
postale i ostale na mjestu raspadanja primarnih stijena (nije bilo transporta). Do vezivanja
najee dolazi isuivanjem pod pritiskom gornjih slojeva. Potpunim gubljenjem vode
gline prelaze u vrstu stijenu - glinac, koja nema plastinost. Po mjestu postanka gline
delimo na marinske, barske i jezerske. Najpoznatije su: kaolinitske ili vatrostalne gline
(nastaju raspadanjem granita), a koriste se u industriji porcelana i elektroporcelana
Monmorijonitske gline - imaju veliku mo apsorpcije organskih materija pa primenu
nalaze u tekstilnoj industriji i industriji eera. Ovdje spadaju i bentonitske gline koje
nastaju raspadanjem tufova .
Crvenica ili terra rossa - nastaje raspadanjem krenjaka i odnoenjem karbonata
kad zaostaju oksidi i hidroksidi Fe, esto i Al, pa mogu dati i boksite.
Uljni kriljci su pelitske stijene sa preko 10% organske materije - kerogena.
iste gline su izvanredan industrijski materijal, ali su nepogodno tlo za gradnju
jer ne proputaju vodu i stvaraju klizita. Prije gradnje potrebna je elektrohemijska
konsolidacija.

11
 7 HEMIJSKE I ORGANOGENE SEDIMENTNE
STIJENE

Najveu grupu ine karbonatni sedimenti, koji su vrlo zastupljeni u izgradnji

Zemljine kore. U okviru njih preovladjuju krenjaci koji po nainu postanka mogu biti
hemijski, klastini i organogeni.

7.1 Krenjaci
Mogu graditi itave formacije, mogu biti slojeviti i masivni. Izgraeni su od
kalcita, ali skoro redovno sadre primjese koje ih razliito boje i na osnovu kojih
razlikujemo - laporovite, glinovite, gvoevite, pjeskovite krenjake itd. Struktura im
zavisi od naina postanka. Imaju raznovrsnu primjenu: u graevinarstvu (i kao
arhitektonski i kao tehniki kamen), topljivi su u visokim peima, u hemijskoj industriji i
industriji eera (krenjaci sa preko 95% CaCO3), u poljoprivredi (u mljevenom stanju).
Karbonatni sediment sa 35-65% gline nazivamo laporac. Redovno su slojeviti, sa

slojevima male debljine. Nastaju u jezerskim bazenima istovremenim taloenjem gline i

karbonata.

7.2 Dolomiti
Dolomiti su karbonatne sedimentne stijene izgraene od minerala dolomita. Slini
su krenjacima. Nastaju najee metasomatskim putem, delovanjem magnezijumom
bogatih rastvora na krenjake, ali i kao hemijski sedimenti direktnim taloenjem iz
rastvora. Struktura im je kristalasta, a tekstura slojevita ili masivna. Koriste se kao i
krenjaci u graevinarstvu, hemijskoj industriji i poljoprivredi.

7.3 Bigar
Bigar ili siga je karbonatni sediment koji nastaje oko hladnih slatkih voda sa
sadrajem bikarbonata gdje je vegetacija bujna. Biljke iz vode bogate kalcijum
bikarbonatom apsorbuju CO2, a oko njih se taloi CaCO3 i oblae ih. Truljenjem biljaka,
slino kao kod lesa, nastaje upljikava stijena koju zovemo i karbonatni tuf. Dobar je
graevinski materijal, lako se obradjuje i intenzivno je korien u izgradnji
srednjovekovnih manastira.
12
 Stijena slina bigru, ali neto kompaktnija i trakaste grae naziva se travertin.
Moe biti raznih boja i veoma je interesantan kao arhitektonski kamen.

7.4 Mermerni oniks

Mermerni oniks nastaje oko toplih i hladnih izvora, izluivanjem iz voda bogatih
Ca(HCO3)2. Izgraen je od kalcita ili aragonita, strukture esto makrokristalaste, a
teksture trakaste. Razliitih boja u zavisnosti od primjesa, u tanjim ploama je proziran.
Zbog ovakvih karakteristika ovo je veoma cijenjen materijal za oblaganje ili izradu
dekorativnih predmeta.

7.5 Pisaa kreda

Pisaa kreda je karbonatni sediment izgraen od mikroskopski sitnih ljuturica
foraminifera, istaloenih u morima ili slatkim jezerima.To je bijela, jako porozna,
higroskopna stijena.

7.6 Ronac
Ronac je stijena izgraena od SiO2 minerala. Nastaje najee u vrijeme
submarinskih izlivanja bazine ili intermedijarne lave. Tom prilikom se oslobaa izvesna
koliina slobodnog SiO2, koji biva istaloen iz rastvora kao pravi hemijski sediment ili
biva ugraen u ljuture nekih organizama (radiolarija ili silicispongija), pa se taloi po
njihovom izumiranju. U poetku to je opalska stijena, ali zbog nestabilnosti, opal
vremenom prekristalie u kalcedon i kvarc.

13
 8 Struktura ronaca, prema tome, varira od amorfne
do mikrokristalaste, dok je tekstura masivna. Boje su
veoma raznovrsne, mada najee sreemo crvene ili zelene,
ree arene. Zbog naina postanka, pojavljuju se kao
proslojci i soiva unutar submarinskih
vulkanita.VULKANOKLASTINE STIJENE

Ove stijene ine posebnu grupu jer materijal za njihovo stvaranje potie direktno
iz vulkana (nije bilo faze raspadanja, a i transport je specifian). Taloenje, dijageneza i
nain pojavljivanja ovih stijena su kao kod normalnih klastinih sedimenata.
Javljaju se uz eksplozivne vulkane, sa viskoznim magmama (lavom) koje su
bogate lakoisparjivim komponentama. Od krupnijih fragmenata preovlauju vulkanski
blokovi (nepravilnih oblika) i vulkanske bombe (nastale od dijelova nekonsolidovane
lave koji kreui se kroz vazduh zadobijaju aerodinamine kapljiaste oblike).
Vezivanjem vulkanskih blokova nastaju vulkanske bree (mogu da budu vezane novim
izlivom lave, pa su to onda lavobree), dok se dijagenezom vulkanskih bombi i neto
sitnijih fragmenata (vulkanskih lapila) formiraju vulkanski aglomerati.
Najinteresantnije vulkanoklastine stijene nastaju cementovanjem sitnijeg
materijala - vulkanskog pjeska, pepela i praine i poznate su pod nazivom tufovi.
Ukoliko se taloenje vulkanoklastinog materijala odvija u vodenoj sredini, moe da
doe do mjeanja sa nekim drugim sedimentima i tada nastaju tufiti.
Prema sastavu tufovi mogu biti andezitski, riolitski, dacitski i sl., a prema ueu
pojedinih komponenata vitroklastini (preovladjuju fragmenti stakla), litoklastini
(fragmenti stijena) i kristaloklastini (preovladjuju fragmenti minerala).
Tufovi su podloni promjenama i vremenom prelaze u bentonitske gline koje se
mogu eksploatisati. Ako su dobro vezani dobar su graevinski materijal, a i dobar su
izolator.
Ignimbriti su vulkanoklastine stijene nastale na dosta specifian nain. Prilikom
eksplozivnih vulkanskih erupcija, na obroncima kupe taloe se oblaci pepela izmjeani sa

14
kapljicama lave. Usljed odlaska lakoisparljivih sastojaka raste temperatura i to toliko da
dio istaloenog materijala moe ponovo da bude stopljen. Naglim hlaenjem stopljenog
materijala formira se vulkansko staklo. Tako se ignimbriti razlikuju od tufova po tome to
su kompaktniji i u njima se javljaju soivasta nagomilanja vulkanskog stakla (fjame).

15
 9 SEDIMENTACIONE SREDINE

Pod pojmom sedimentacionih sredina podrazumevamo sredine u kojima nastaju

sedimentne stijene. Od uslova koji vladaju u pojedinim sredinama zavisi e i karakter
stijene, odnosno njen sklop i mineralni sastav. Tako, analiziranjem produkata
sedimentacije moemo da doemo do zakljuka u kakvoj je sredini stvarana sedimentna
stijena. Razlikujemo tri osnovne vrste sredina:
1. sedimentacione sredine kontinentalnog podruja
2. sedimentacione sredine marinskog podruja
3. meovite (kontinentalno-marinske) sredine

9.1 Sedimentacione sredine kontinentalnog podruja.

Ove sredine se nalaze regionalno iznad nivoa mora. Moemo da razlikujemo
kopnene (eolske i glacijalne) i vodene (potone i rijene, jezerske i movarne) sredine.
Eolske sredine - karakteristine su naroito za aridna podruja, pustinje,
polupustinje i stepe. Materijal se transportuje vjetrom na razliite udaljenosti u zavisnosti
od snage vjetra i veliine (teine) estica. Preovladavaju, dakle, klastini sitnozrni
sedimenti, klasirani po veliini. Zbog promjene pravca vjetra mogua je pojava kose ili
ukrtene slojevitosti. Hemijski i organogeni sedimenti gotovo potpuno izostaju.

Glacijalne sredine - obuhvataju regione sa nivalnom klimom (polarne oblasti i

visoke planine) u kojima su temperature stalno ispod 0 oC. Svi hemijski procesi ovdje
izostaju, a organske aktivnosti su svedene na minimum. Sedimentni materijal se
transportuje lednikom, a do taloenja dolazi na visinama na kojima se zbog porasta
temperature led otapa. Fragmenti koje lednik trasportuje su veoma razliitih dimenzija -
od pelitskih, pa sve do stenskih blokova koji mogu da tee i do nekoliko tona. Produkti
sedimentacije u glacijalnoj sredini su, dakle, klastini sedimenti koji se odlikuju malim
rasprostranjenjem i odsustvom bilo kakve klasiranosti.
Potoni i rijeni sedimenti - su produkti taloenja u koritima povrinskih tokova
i u vodoplavnim podrujima. Klastini materijal se transportuje snagom vodenih tokova,
koja zavisi od nagiba terena i koliine vode, a taloi se u momentu kada snaga vodenog

16
toka oslabi. Klastini sedimenti koji se taloe u rijenom koritu su klasirani po veliini,
upravo zbog razlike u teini estica koje snaga vode moe da pokrene, dok se u
vodoplavnim podrujima, po povlaenju vode u korito, taloi materijal raznovrsan po
veliini, pa je klasiranje slabo. Osim klastinih, u potonim i rijenim sredinama se taloe
i neki biohemijski sedimenti.
Jezerski sedimenti su raznovrsni. Njihov karakter zavisi od veliine jezera,
njegove dubine, prozranosti, temperature i kiselosti vode. U priobalnim podrujima, u
kojim se osea uticaj rada talasa, preovlauju klastini sedimenti, pri emu veliina
fragmenata opada sa poveanjem dubine. U veim dubinama formiraju se hemijski i
organogeni sedimenti. Sedimenti movara - nastaju u specifinim uslovima. Movare
definiemo kao plitke stajae vode koje mogu da se prihranjuju atmosferskim vodama
(visoke), podzemnim vodama (niske) ili na oba naina (meovite movare). Ovakva
sredina pogoduje intenzivnom razvoju organskog (pre svega biljnog) svijeta, pa e se u
movarama taloiti upravo ostaci izumrlih biljaka. Na ovaj nain nastaju tresetita.

9.2 Sedimentacione sredine marinskog podruja.

Ovo su veoma znaajna podruja, jer se u marinskim bazenima formiraju
sedimenti velikog rasprostiranja i debljine. Obino su dobro uslojeni i klasirani. Vrsta
sedimenata koji e nastati zavisi prije svega od dubine, pa je tako i izvrena klasifikacija
marinskih sredina.
Litoralna sredina - obuhvata podruje malih dubina, odnosno izmeu
maksimalne plime i minimalne oseke. Ovdje se osea intenzivan rad morskih talasa, koji
svojom snagom otkidaju dijelove stijena na obali i taloe ih klasifikujui ih po veliini. U
ovoj sredini formirae se krupnozrni (psefitski i psamitski) sedimenti, ali i glinoviti
materijal koji se prinosi sa kopna. Takoe, u plitkim priobalnim podrujima mogu da se
formiraju neki biohemijski sedimenti (koralni krenjaci...).
Neritska (sublitoralna) sredina - prostire se do dubine od oko 200 m. Ova
dubina je i granica prostiranja svjetlosti. Tu e se taloiti sitnozrni (psamitski do pelitski)
klastini sedimenti i krenjaci.
Batijalna sredina - obuhvata prostrana podruja u kojima je dubina izmeu 200 i
2000m. Ovde se taloe karbonati, zatim glinoviti i organogeni silicijski sedimenti.

17
 Abisalna sredina - se prostire u dubinama preko 2000 m. I u ovom podruju e
se taloiti dubokomorske gline i silicijski sedimenti, ali je, usljed smanjenog priliva
materijala, ova sedimentacija jako spora.

9.3 Sedimentacione sredine kontinentalno-marinskog

podruja
Ove sredine obuhvataju regione u kojima se mijeaju slane i slatke vode. Ovde
spadaju podruja delti i laguna.
U deltama preovladavaju klastini sedimenti, razliitih veliina fragmenata,
neklasirani i sa estom ukrtenom slojevitou.

18
 10 Lagune su priobalni bazeni, odvojeni od otvorenog
mora nekom prirodnom preprekom (peanim ili koralnim
sprudom...), tako da je priliv svjee morske vode u njima
ogranien. Usljed poveanog isparavanja, ova sredina pogoduje
stvaranju naslaga soli (evaporata), a povrinske vode sa kopna
prinose glinoviti materijal

19
 11 ZAKLJUAK

U ovom zavrnom dijelu u samo sumirati osnovne podatke vezane za sedimentne stijene.
Sedimente stijene su stijene nastale taloenjem ostataka drugih stijena djelovanjem vode,
leda i vjetra (klastine), taloenjem kao rezultatom bioloke aktivnosti (biogene) te taloenjem iz
otopine (hemijske). Prekrivaju 75% povrine Zemlje.

Postanak sedimentnih stijena rezultat je sloenog i dugotrajnog procesa koji sadri

nekoliko faza:
1. mehaniko i hemijsko troenje postojeih stijena;
2. transport (prijenos) usitnjenih dijelova stijene i otopljenih tvari;
3. taloenje (sedimentacija) rastroenog materijala;
4. okamenjivanje (litifikacija) sedimenta.

12

20
13 LITERATURA

Janji M., INENJERSKA GEOLOGIJA SA OSNOVAMA

GEOLOGIJE, 1985, Nauna knjiga, Beograd
https://sh.wikipedia.org/wiki/Struktura_sedimentnih_stijena
https://hr.wikipedia.org/wiki/Sedimentne_stijene

21