Sei sulla pagina 1di 4

Junio, 1977 FRANCKE: CLAVES PARA GNEROS DE ESCORPIONES PERUANOS 73

ESCORPIONES Y ESCORPIONISMO EN EL FERU VI: LISTA DE ESPECIES Y CLAVES


1
PARA IDENTIFICAR LAS FAMILIAS Y LOS GNEROS
2
Osear F, Francke

SUMARIO

En el p r e s e n t e t r a b a j o se r e p o r f a n c i n c o f a m i l i a s y nue- m i l i a r y g e n r i c a , as c o m o la d i s t r i b u c i n g e o g r f i c a co-
ve g n e r o s de Scorpionida c o n o c i d o s en el Per, y se inclu- nocida, de las 29 e s p e c i e s y c u a t r o s u b e s p e c i e s p r e v i a m e n -
yen claves de i d e n t i f i c a c i n para dichas f a m i l i a s y g n e r o s . te d e s c r i p t a s y de cinco nuevas e s p e c i e s aun por d e s c r i b i r .
Una lista de las e s p e c i e s peruanas indica la r e p a r t i c i n fa-

SUMMARY

Keys to i d e n t i f y t h e f i v e f a m i l i e s and nine genera of in Per. To t h e 29 d e s c r i b e d s p e c i e s and f o u r d e s c r i b e d


s c o r p i o n s f o u n d in Per are p r o v i d e d . A c h e c k l i s t of t h e s u b s p e c i e s k n o w n to oceur in Per we m u s t add f i v e
Peruvian species f o l l o w s , indcating t h e i r f a m i l i a l and g e n e r i c underscribed species.
p o s i t i o n s as w e l l as t h e i r k n o w n geographical d i s t r i b u t i o n

INTRODUCCIN la cara v e n t r a l (Figs 1 y 2). Tibia de los pedipalpos s i n


t r i c o b o t r i a s (Figs. 5 y 6) v e n t r a l e s , mano de los pedipal-
Esta s e r i e sobre los e s c o r p i o n e s del Per se inici pos; con dos t r i c o b o t r i a s v e n t r a l e s . Esternn t r i a n g u l a r
hace t a n solo s i e t e aos ( A g u i l a r y M e n e s e s , 1970), pero ( F i g . 9). Vescula del t e l s o n c o n t u b r c u l o subaculear
e n e s t e c o r t o perodo d e t i e m p o n u e s t r o s c o n o c i m i e n t o s (Fig. 13) BUTHIDAE
s o b r e d i c h o s a r t r p o d o s han a u m e n t a d o c o n s i d e r a b l e m e n t e , 1b. Dedo m v i l de los q u e l c e r o s c o n el d i e n t e v e n t r a l
haciendo necesaria esta pequea c o n t r i b u c i n . Los o b j e t i - d i s t a l ms largo que el d i e n t e dorsal d i s t a l ; dedo f i j o
vos s o n : (1) m a n t e n e r al l e c t o r al da en los d e s a r r o l l o s al- sin d i e n t e s a c c e s o r i o s en la cara v e n t r a l (Figs. 3 y 4 ) .
canzados hasta la f e c h a , (2) p r o v e e r de i d e n t i f i c a c i n para Tibia de los p e d i p a l p o s con dos ms t r i c o b o t r i a s v e n -
t r a l e s , mano de los p e d i p a l p o s c o n c u a t r o ms t r i c o -
las f a m i l i a s y los g n e r o s e n c o n t r a d o s en el pas, y (3) es-
b o t r i a s v e n t r a l e s (Figs. 7 y 8). Esternn pentagonal o
t i m u l a r mayor i n t e r s en e s t e grupo de arcnidos, especial- a u s e n t e , nunca t r i a n g u l a r (Figs. 10, 11). Vescula del
m e n t e en los c o l e c t o r e s que d e s e e n c o n t r i b u i r c o n e j e m - t e l s o n sin t u b r c u l o subaculear (Fig. 12) 2
plares necesarios para la c o n t i n u a c i n de estas investiga-
2a. Patas con un solo e s p o l n m e t a t a r s a l en la cara v e n t r a l
ciones.
(Fig. 14) . . . . . . . SCORPIONIDAE
El p r e s e n t e t r a b a j o se basa p r i n c i p a l m e n t e en el mate-
rial e s t u d i a d o por el a u t o r d u r a n t e los l t i m o s c i n c o aos, 2b. Patas con dos espolones m e t a t a r s a l e s en la cara v e n -
y en las r e c i e n t e s p u b l i c a c i o n e s de M a u r y (1975, 1976) sobre t r a l (Fig. 14) 3
la e s c o r p i o f a u n a peruana. A g r a d e z c o la colaboracin de las
3a. Esternn m u y pequeo, rectangular, o t o t a l m e n t e ausen-
siguientes personas, quienes generosamente me prestaron te ( F i g . 11) BOTHRIURIDAE
e j e m p l a r e s para su e s t u d i o e i d e n t i f i c a c i n : Dr. Pedro G.
A g u i l a r ( D e p a r t a m e n t o de Biologa, U n i v e r s i d a d Nacional 3b. Esternn m e d i a n o , pentagonal ( F i g . 10) 4
A g r a r i a , La M o l i n a ; a quien debern ser enviadas las con-
4a. Dedo m v i l de los q u e l c e r o s c o n un d i e n t e bien desa-
t r i b u c i o n e s de e j e m p l a r e s ) , Dr. O s w a l d o M e n e s e s G. (De- r b o l a d o en el borde v e n t r a l (Fig. 4). G e n e r a l m e n t e con
partamento de Animales Venenosos, Ministerio de Salud, t r e s pares de o c e l o s laterales VAEJOVIDAE
Lima), y Dr. N o r m a n I. Platnick ( A m e r i c a n M u s e u m of Natural
H i s t o r y , Nueva Y o r k ) . El Dr. Emilio A. M a u r y ( M u s e o Ar- 4b. Dedo m v i l de los q u e l c e r o s sin d i e n t e s en el borde
v e n t r a l . G e n e r a l m e n t e con dos pares de o c e l o s latera-
gentino de Ciencias N a t u r a l e s , Buenos A i r e s ) a m a b l e m e n t e les . . . . CHACTIDAE
revis el m a n u s c r i t o . F i n a l m e n t e , agradezco a f a m i l i a r e s y
a m i g o s que han p a r t i c i p a d o en la c o l e c t a de los c e n t e n a r e s
de e j e m p l a r e s que f o r m a n p a r t e de mi c o l e c c i n privada. I. Familia B u t h i d a e

En el Per se ha c o n f i r m a d o la p r e s e n c i a de dos g-
CLAVE PARA IDENTIFICAR LAS F A M I L I A S n e r o s , Centruroides M a r x y Tityus Koch, y se sospecha
DE ESCORPIONES DEL PER la p r e s e n c i a de o t r o s dos g n e r o s , Isometrus H e m p r i c h &
Ehrenberg y Ananteris T h o r e l l .
1a. Dedo m v i l de los q u e l c e r o s con el d i e n t e i n f e r i o r
( v e n t r a l ) distal ms c o r t o que el d i e n t e s u p e r i o r (dorsal)
Clave de los g n e r o s de Buthidae
d i s t a l ; dedo f i j o con uno dos d i e n t e s a c c e s o r i o s en
1a. Tercer y c u a r t o pares de patas c o n e s p o l n p r o t a r s a l
1 Aceptado para publicacin, Diciembre 1976. Resumen presentado a la (Fig. 14). Placas p e c t i n i f e r a s (Fig. 15) sin fuleras . . .
XIX Convencin Nacional de Entomologa, 24-29 Octubre 1976, Hunuco, Ananteris
Per.
2 Doctor en Zoologa, Profesor Asistente de Biologa y Entomologa, De-
partamento de Ciencias Biolgicas y Entomologa, Texas Tech Univer- 1b. Tercer y c u a r t o pares de patas sin e s p o l n p r o t a r s a l .
sity, Lubbock, Texas 79409, EE.UU. Placas p e c t i n i f e r a s con f u l e r a s 2
FIGS. 1 Y 2: quelcero derecho de escorpin Buthidae, vistas dorsal y ventral, mostrando el largo relativo de los dientes distales del dedo mvil
y la presencia de dientes en la cara ventral del dedo f i j o . FIGS. 3 Y 4: quelicero derecho de escorpin Vaejovidae, vistas dorsal y ventral, mos-
trando el largo relativo de los dientes distales del dedo m v i l , la ausencia de dienttes en la cara ventral del dedo f i j o y la presencia de un dien-
te bien desarrollado en la cara ventral del dedo m v i l . FIGS. 5 Y 6: representacin diagramtica de las diferencias entre una seta o pelo (fig.
5) y una tricobotria ( f i g . 61; notar el dimetro relativo del poro basal comparado con la seta y con la tricobotria respectivamente. FIGS. 7 Y 8:
vista ventral (diagramtica) de la mano y tibia de los pedipalpos mostrando la disposicin de las tricobotrias. FIGS. 9 A 11: vista ventral
(diagramtica) del esternn de las diversas familias de escorpiones; 9 Buthidae; 10, Scorpionidae, Chactidae y Vaejovidae; 11, Bothriuridae. FIGS,
12 Y 13: vista lateral (diagramtica) del telsn y aguijn (o acleo) en las diversas familias de escorpiones; 12, sin tubrculo o espina subacu-
lear ("bajo en a g u i j n " ) , familias Scorpionidae, Chactidae, Vaejovidae y Bothriuridae; 13, con tubrculo o espina subaculear, familia Buthidae.
F I G . 14: vista ventral (diagramtica) de los tres ltimos artculos de la pata de los escorpiones, mostrando la posicin del espoln protarsal
(ep) y de los espolones metatarsales (em.). FIG. 15: vista ventral (diagramtica) de la pieza pectinfera o peine de los escorpiones, mostrando
la posicin relativa de las lminas anteriores ( l a ) , lminas medias ( I m ) , fuleras (f) y dientes (d). FIGS. 16 A 18: representacin diagramtica de
la disposicin de los granulos en el borde cortante del dedo mvil de los pedipalpos en los gneros de la familia Buthidae; 16, Isometrus y
Ananteris; 17, Centruroides, notar las nueve filas oblicuas y los granulos accesorios a ambos lados de sta; 18, Tityus, notar las catorce filas obli-
cuas que son ms ntidas por la ausencia de granulos accesorios.
Junio, 1977 FRANCKE: CLAVES PARA GNEROS DE ESCORPIONES PERUANOS 75

2a. Dedos de la m a n o de los pedipalos con una f i l a m e d i a LISTA PRELIMINAR DE LAS ESPECIES DE ESCORPIONES
c o n t i n u a de g r a n u l i t o s , i n t e r r u m p i d a por granulos ma- H A L L A D A S EN EL PER
y o r e s en c i n c o s e g m e n t o s d i s t i n t o s (Fig. 16)
Isometrus ^ p r o p s i t o de esta lista es m l t i p l e . En p r i m e r lugar
es
2b, Dedos de la mano de los pedipalpos con s i e t e ms necesario c o r r e g i r y poner al da la lista publicada por
f i l a s oblicuas d i s c o n t i n u a s de g r a n u l i t o s (Figs. 17 y A g u i l a r y M e n e s e s (1970), En segundo lugar, se da la dis-
18) 3 t r i b u c i n g e o g r f i c a , por d e p a r t a m e n t o , de las especies pe-
_ , , , , . . . . . . ruanas. F i n a l m e n t e , la l i s t a incluye i n f o r m a c i n p r e l i m i n a r
3a. D e d o s de la m a n o de los pedipalpos con s i e t e a nueve , , , , , ... .
s o b r e l a s n u e v a s
f i l a s oblicuas d e g r a n u l i t o s y c o n n u m e r o s o s granulos e s p e c i e s (aun por n o m b r a r y d e s c r i b i r )
a c c e s o r i o s a a m b o s lados de dichas f i l a s oblicuas ( F i g . que el autor ha e x a m i n a d o ; el p r o p s i t o de e s t a a c c i n es
17) Centruroides de e s t i m u l a r la c o l e c t a de e j e m p l a r e s en d i v e r s o s lugares
, i , , . i - del pas.
3b. Dedos de la mano de los pedipalpos c o n catorce o mas
f i l a s oblicuas de g r a n u l i t o s y sin granulos a c c e s o r i o s a
los lados (Fig. 18) Tityus Familia B u t h i d a e
1. G n e r o Centruroides M a r x , 1889
I I . Familia S c o r p i o n i d a e Centruroides margaritatus ( G e r v a i s 1841). T u m b e s ? .
Centruroides dasypus Mello-Leitao 1948. A p u r m a c .
En el Per, as c o m o en el r e s t o de las A m r i c a s , se
2. Gnero Tityus K o c h , 1836
e n c u e n t r a t a n solo un gnero p e r t e n e c i e n t e a esta f a m i l i a :
Tityus asthenes Pocock 1893. Poruru, ? (*)
Opisthacanthus Peters.
Tityus bocki K r a e p e l i n 1912. P e r .
Tityus bolivianus andinus K r a e p e l i n 1912. A r e q u i p a . '
Tityus bolivianus ecuadorensis Kraepelin 1896. Cajamarca
l l l . Familia B o t h r i u r i d a e
Tityus bolivianus simonsi Pocock 1900. Cajamarca.
Tityus bolivianus soratensis Kraepelin 1912. Puno.
En el Per se ha e s t a b l e c i d o c o n certeza la p r e s e n c i a
Tityus footei C h a m b e r l i n 1916. A y a c u c h o , C u s c o .
de dos g n e r o s p e r t e n e c i e n t e s a esta f a m i l i a , Orobothriurus
Tityus metuendus Pocock 1897. Loreto.
M a u r y y Brachistosternus Pocock.
Tityus nematochirus Mello-Leitao 1940. Amazonas.

Clave de los g n e r o s de B o t h r i u r i d a e I I . Familia S c o r p i o n i d a e

3. G n e r o Opisthacantus Peters, 1861


1a. M e t a t a r s o s de las patas con n u m e r o s a s cerdas en la Opisthacanthus weyrauchi Mello-Leito 1948. Amazonas.
a r i s t a dorsal y en la cara v e n t r a l . Placas p e c t i n i f e r a s
( F i g . 15) c o n dos hileras l o n g i t u d i n a l e s de e s c l e r i t a s I I I . Familia B o t h r i u r i d a e
medias Brachistosternus
4. Gnero Brachistosternus Pocock, 1893
1b. M e t a t a r s o s de las patas sin cerdas en la arista dorsal Brachistosternus (Brachistosternus) ehrenbergi (Gervais
y c o n uno a t r e s pares de f u e r t e s espinas en la cara 1891). T u m b e s , Piura, Lambayeque, La L i b e r t a d ,
v e n t r a l . Placas p e c t i n i f e r a s con una sola hilera longi- A n c a s h , Lima, lea, A r e q u i p a .
t u d i n a l de e s c l e r i t a s m e d i a s Orobothriurus Brachistosternus (Microsternus) andinus Chamberlin.
1916. A y a c u c h o , Cuzco.
Brachistosternus (Microsternus?) peruvianus* Piza 1974,
IV. Familia V a e j o v i d a e Apurmac.

Se conoce solo un gnero en el Per, Hadruroides 5. Gnero Orobothriurus M a u r y , 1976


Pocock. Dicho g n e r o est siendo e s t u d i a d o a c t u a l m e n t e Orobothriurus crassimanus Maury 1976. Cajamarca.
por el autor, y su p r x i m o p a r e n t e s c o con el gnero Cara- Orobothriurus curvidigitus (Kraepelin 1912). Arequipa.
boctonus Pocock de C h i l e , nos induce a pensar que d i c h o s Orobothriurus inca M a u r y 1976. Cajamarca.
g n e r o s sern s i n o n i m i z a d o s en el c e r c a n o f u t u r o y las Orobothriurus paessleri (Kraepelin 1912). Arequipa,
e s p e c i e s de Hadruroides sern t r a n s f e r i d a s al gnero Ca- M o q u e g u a , Tacna.
raboctonus. Orobothriurus parvus M a u r y 1976. Ancash, Junn.
Orobothriurus peruvianus (Mello-Leito 1948). Junn.

V Familia C h a c t i d a e IV. Familia V a e j o v i d a e

Se c o n o c e n t r e s g n e r o s de esta f a m i l i a en el Per, 6. Gnero Hadruroides Pocock, 1893


Chactopsis K r a e p e l i n , Chactas Gervais y Teuthraustes S i m n . Hadruroides carinatus Pocock 1900. Cajamarca.
Hadruroides charcasus (Karsch 1879). T u m b e s , Piura,
Lambayeque, La L i b e r t a d , C a j a m a r c a .
Clave de los g n e r o s de C h a c t i d a e
Hadruroides lopardus Pocock 1900. Tumbes, Piura,
1a. Tibia de los pedipalpos con ocho t r i c o b o t r i a s v e n t r a - Lambayeque, La L i b e r t a d , Cajamarca.
Hadruroides lunatus (C.L. Koch 1867). A n c a s h , Lima,
les Chactopsis
lea, A r e q u i p a .
Hadruroides maculatus (Thorell 1876). Tumbes, Piura.
1b. Tibia de los pedipalpos con cinco t r i c o b o t r i a s v e n t r a -
Hadruroides s p . nov. 1. Lima.
les 2
Hadruroides sp. nov. 2. J u n n .
Hadruroides s p . nov. 3. A n c a s h .
2a. Dedo f i j o de la mano de los pedipalpos con un t u b r c u l o
basal b i e n d e s a r r o l l a d o Teuthraustes t * ) Probablemente Paruro, Puno fnota del editor).

2b. Dedo f i j o de la mano de los pedipalpos sin t u b r c u l o Especie dudosa; la descripcin original (Toledo Piza, 1974) es sumamen-
te breve e incompleta, y no nos permite establecer con certidumbre la
basal Chactas posicin taxonmica de la especie en cuestin.
76 Rev. per. Ent.: HOMENAJE A LA UNIVERSIDAD NACIONAL AGRARIA Vol. 20, N 1

V . Familia C h a c t i d a e LITERATURA CITADA*

1.AGUILAR, Pedro G., y Oswaldo MENESES, 1970. Escorpiones y Es-


7. Gnero Chactopsis Kraepelin, 1912 corpionismo en el Per. I: Nota preliminar sobre los Scorpionida
peruanos. Anales Cientficos Univ. Nac. Agraria. 8: 1-5.
Chactopsis insignis Kraepelin 1912. Loreto. 2.ARBOLEDA, E. Graciela, O. MENESES, y P. G. AGUILAR, 1974. Es-
corpiones y Escorpinismo en el Per, l l l : El veneno del "Es-
corpin de Lambayeque". Rev. Peruana Entomol. 16(1): 78-82.
3.CACERES, Irma E., P. G.-AGUILAR, y O. MENESES, 1972. Escorpio-
8. Gnero Chactas Gervais, 1844 nes y Escorpionismo en el Per. I I : Efectos del veneno del
Chactas brevicaudatus (Karsch 1879). San Martn. "Escorpin de los pedregales" en la Costa Central. Rev. Pe-
ruana Entomol. 15(1): 38-43.
Chactas vanbenedeni Gervais 1844. Loreto, Junn. 4.MAURY, Emilio A., 1975. Escorpiones y Escorpionismo en el Per.
IV: Revisin del gnero Hadruroides Pocock 1893. Rev. Perua-
na Entomol. 17(1): 9-21.
'5. , 1976. Escorpiones y Escorpionismo en el Per. V: Oro-
9. Gnero Teuthraustes Simn, 1878 bothriurus, un nuevo gnero de escorpiones altoandno. Rev.
Peruana Entomol. 18(1): 14-25.
Teuthraustes amazonicus (Simn 1880). Loreto, San
6.TOLEDO, PIZA, S. de, 1974. A new scorpion from Per. Rev. Agrie.
Martn. Picaneaba. 49(4): 155-156.
Teuthraustes glaber Kraepelin 1912. San Martn.
Teuthraustes simonsi Pocock 1900. Loreto. *La bibliografa completa de los escorpiones peruanos es demasiado ex-
tensa y confusa, motivos por los cuales he preferido limitarme a las
Teuthraustes sp. nov. 1. Cajamarca. obras mencionadas en el texto. Sin embargo, los lectores interesados
pueden encontrar las referencias ms importantes en las publicaciones
Teuthraustes sp. nov. 2. Cajamarca. previas de esta serie.

Potrebbero piacerti anche