Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
NUNKA TEPAKMANUM
SHUAR
JIMIAR CHICHAMJAI UNUNIATTAIRI
PRESIDENTE DE LA REPBLICA
Rafael Correa Delgado
MINISTRO DE EDUCACIN
Freddy Peafiel Larrea
Viceministro de Educacin
Miguel Herrera Pavo
Viceministra de Gestin Educativa
Valentina Rivadeneira Zambrano
Equipo Tcnico
Domingo Ankuash, Ipiak Ankuash, Kaikiat Ankuash,
Shakai Atamaint, Mariana Awak, Jaime Cacepa,
Sal Calapucha, Selmira Cepeda, Patricio Chamico,
Mara Chugchiln, Luis Chuinda, Vctor Coro,
Virginia De la Torre, Hilda Espinoza, Edwin Gordn,
Csar Guanoluisa, Teresa Guarderas, Juan Illicachi,
Gilberto Inga, Yamanua Juank, Luis Lpez,
Laura Maldonado, Henry Martinez, Luciana Masaquiza,
Juank Mashinkiash, Germn Mejeant, Luca Mejeant,
Edwin Miln, Melva Mushutca, ngel Naikiai,
Sharian Narankas, Mara Paca, Luis Paucar,
Segundo Paucar, Jaime Pujupat, Enoc Quishpe,
ngel Ramrez, Semu Saant, Pedro Simbaa,
Pablo Surez, Antun Tunki, Alicia Tsukank,
Jorge Tsukank, Kurinua Tsukank,
Evangelina Waumba, Suritiak Wisum
ADVERTENCIA
Un objetivo manifiesto del Ministerio de Educacin es combatir el sexismo y la discriminacin de gnero en la sociedad ecuatoriana y promover,
a travs del sistema educativo, la equidad entre mujeres y hombres. Para alcanzar este objetivo, promovemos el uso de un lenguaje que no
reproduzca esquemas sexistas, y de conformidad con esta prctica preferimos emplear en nuestros documentos oficiales palabras neutras, tales
como las personas (en lugar de los hombres) o el profesorado (en lugar de los profesores), etc. Slo en los casos en que tales expresiones no
existan, se usar la forma masculina como genrica para hacer referencia tanto a las personas del sexo femenino como masculino. Esta prctica
comunicativa, que es recomendada por la Real Academia Espaola en su Diccionario Panhispnico de Dudas, obedece a dos razones: (a) en
espaol es posible <referirse a colectivos mixtos a travs del gnero gramatical masculino>, y (b) es preferible aplicar <la ley lingstica de la
economa expresiva> para as evitar el abultamiento grfico y la consiguiente ilegibilidad que ocurrira en el caso de utilizar expresiones como las y
los, os/as y otras frmulas que buscan visibilizar la presencia de ambos sexos.
TIMIATRUSAR UNUIMIARTIN
Iniakmamu 3
Juarma 5
Chicham Paant Awajsatin 8
Iwiarma Unuimiatai Jimiara Chichamjai Nuya Nekatai Iwiaramujai 9
Timiatrus Jimiara Chichamjai Unuimiatma 11
Jimiara Chicham Iisar Unuimiatrar Jinma 14
Ni shuarjai tuakma uchich unuimiatainmaya jinma EIFC 14
Timiatrusar unuiniartin warinkish enkear IPS 16
Unuimiartinian, iwiarnainiai isman uchi natsa ti shir jimiara chichamjai unuimiatai - Warinkish Enkear Unuimiamu
(IPS); Unuimiatkur shiirmach aamu, mamikmakir nuy nekmu mramunam juarma (FCAP); Unuimiatnum
imiatrusar aujsar unuimiamu (DDTE); Unuimiatki weamu nekas-ri eatma (PAI) 18
Iniakmastin Natsa Unuimiatai Mashiniu Utuakma Jimiara Chichamjai Amuku 27
Uchi jimiara chichamjai unuimiar jiinia irurma 30
INIAKMAMU&
PRESENTACIN&
&
Unuimiata! uuntri! Ecuador! numia! tarimiat! aenst! ni! chichamejaink! nuya! apachchamjai!
unuimiarti!tusa!anaitiukmajai,!uchi!penker!unuiniartin!chicham!iwiartukma!penker!emtuki!weti!
tusa! papin! umpuaruiti.! Ecuador! Nunka! Tepakmanum! Unuimiattai& (Ministerio! de! Educacin)!
kanakmarijai! Unuimiatai! papi! jimiara! chichamjai! najankamu! (Subsecretara! de! Educacin!
Intercultural! Bilingue),! unuimiatai! chichaman! apujsaru! asar! mashiniu! nkatsuk! unuimiat!
najanamuiti.& El! Ministerio! de! Educacin! del! Ecuador! (MINEDUC),! a! travs! de! la! Subsecretara! de! Educacin! Intercultural!
Bilinge,! pone! a! disposicin! del! sistema! educativo,! los! currculos! interculturales! bilinges! que! corresponden! a! herramientas!
curriculares!que!fomentan!el!desarrollo!de!la!interculturalidad!en!los!procesos!de!enseanzaiaprendizaje.&
&
Nakak! unuimitai! jimiara! chichamjai! iwiaramuiti! metek! unuimiat! junaki! wetai! tusar,! (jimiara!
nupanti!nawe!ujuk)!(2016),!ii!chichamesha!arantukma!ati!tusar!jimira!chichamjai,!tura!chikich!
unt! nunkanmajaish.! Ju! unuimiat! papi! aakmaka! warikmas! kakaram! chichamjai! akupkamuiti!
jimiara!chichamjai!unuimiatki!wetin!(SEIB).& Los!currculos!interculturales!bilinges!han!sido!conformados!a!partir!
del!ajuste!curricular!2016,!enriquecindolo!con!la!respectiva!pertinencia!cultural!y!lingstica!de!los!pueblos!y!las!nacionalidades!
del!pas.!Estos!currculos,!en!consecuencia,!se!emplearn!de!manera!obligatoria!en!el!Sistema!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!
(SEIB).!&
&
Yamaiya! juinkia! unuimiatainkia! yupichuch! atatui,! tuma! asamtai! emtikkir! unuiniainia! ausha!
penker! sukusar! uwishtiurma! ainiawai,! nunisank! aujtai! papisha! jimiara! chichamjai! aakma!
asamtai,! yamaikia! itiurchatsha! wainkiachminiaiti.& Unuimiatai! papi! jimiara! chichamjai!
najankamu! (SEIB)! nekaska! ii! chichamejain! nekatairijiain! mashiniu! ii! pujutairi,! aentsak! chikich!
yaja! nunkanmaya! iniurijai.! Una! de! las! caractersticas! del! currculo! nacional! es! la! flexibilidad! y! su! planteamiento! por!
subniveles!que!permite!a!los!docentes!distribuir!aquellas!destrezas!con!criterio!de!desempeo!que!desarrollar,!en!funcin!de!las!
caractersticas!del!contexto!inmediato;!de!igual!manera,!los!currculos!de!EIB!pueden!nutrirse!de!propuestas!innovadoras!para!el!
mejoramiento! de! la! calidad! de! la! educacin,! de! acuerdo! con! las! especificidades! culturales! y! peculiaridades! territoriales.! Los!
currculos!del!Sistema!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!logran!la!especificidad,!precisamente,!a!partir!de!la!incorporacin!de!los!
conocimientos!propios,!la!lengua!ancestral!y,!en!general,!la!riqueza!cultural!de!los!pueblos!y!nacionalidades!de!nuestro!pas.!!
&
Jimiara! chichamjai! papi! najanamu! (EIB)! tura! nekatai! iwiaramujai! (AC),! jukimiuiti! irunturar!
inuimiatai! papi! jimiara! chichamjai! (MOSEIB),! uchich! ii! shuarjai! irntrar! jintimu! (EIFC)! uchi,!
natsa! unuimiatainkia! jimiara! chichamjai! iwiaramu:! iniakmamujai! jintiamu! enkemea! (IPS),!
Enentaimtai! shirmajnaiyamu! nuya! muchitma! ikiakamu! (FCAP),! Ti! penker! najanar! emma! nuya!
timiattrusar! unuimiattai! (DDTE),! Unuimiat! unuimiatma! emkir! weakur! nekasri! eatma,! Eakar!
unuimiatki!weamu!!PAI,!Natsa!unuimiatai.! Los!currculos!de!EIB!se!han!organizado!en!base!al!proceso!educativo!
del!Modelo!del!Sistema!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!(MOSEIB):!Educacin!Infantil!Familiar!Comunitaria!!EIFC;!la!Educacin!
Bsica! Intercultural! Bilinge! conformada! por:! Insercin! al! Proceso! Semitico! ! IPS,! Fortalecimiento! Cognitivo,! Afectivo! y!
Psicomotriz! ! FCAP,! Desarrollo! de! Destrezas! y! Tcnicas! de! Estudio! ! DDTE,! Proceso! de! Aprendizaje! Investigativo! ! PAI,! y,! por!
ltimo,!el!Bachillerato.!
&
Unuimiattai!papi!takat!amukma!Jimiara!chichamjai!najanamu!(EIB)!nekaska!irunturar!akantsuk!
unuimiatki,! uchich! ii! shuarjai! irntrar! jintimu! (EIFC),! Eakar! unuimiatki! weamu,! juka! tsenken!
nawe! ewej! akankamu! unuimiattainti.! Juu! takatka! amamkesar! najanamuiti! yamaram! chicham!
unuimiatma!najanamuajai.!La!construccin!de!los!currculos!de!EIB!se!basa!en!la!organizacin!de!unidades!integradas!de!
aprendizaje;!desde!Educacin!Infantil!Familiar!Comunitaria!(EIFC)!a!Procesos!de!Aprendizaje!Investigativo!(PAI),!corresponden!75!
unidades!de!aprendizaje.!Esta!elaboracin!se!ha!realizado!tomando!en!cuenta!las!reas!de!conocimiento!del!currculo!nacional,!los!
objetivos,! las! destrezas! con! criterio! de! desempeo,! los! criterios! de! evaluacin! y! los! estndares! educativos,! segn! la! base! legal!
vigente.!
&
[3]
!
Uunt! unuimiata! iista! tusa! apujsamusha,! aentsank! chikichik! enentai! achikiar! iniuk! jimiara!
chicham! unuimiatramua! nujai,! tura! uchi! natsa! ainia! aush! itiurchatnash! waintsuk! penker!
jintinkir! wetin! tusar! ju! chicham! arantukmaiti:! wari! chicham,! nkamu! tura! nekatin,! imiatrusar!
unuimiat! uchijai! penker! unuimiarat! tusar.! Un! aporte! especfico! al! currculo! nacional,! desde! la! perspectiva!
intercultural!desarrollada!en!los!currculos!de!EIB,!se!ha!dado!a!partir!de!la!elaboracin!de!dominios!de!aprendizaje;!el!currculo!
nacional,!por!su!parte,!integra!las!destrezas!con!criterio!de!desempeo.!Los!dominios!se!pueden!entender!como!la!capacidad!de!
aplicar! a! la! realidad! los! conocimientos! adquiridos! y! poder! explicarlos.! Para! la! construccin! del! dominio,! se! toma! en! cuenta! lo!
siguiente:!La!habilidad!(verbo!redactado!en!tercera!persona),!el!saber!y!conocimiento,!la!profundidad!o!complejidad!del!saber!o!
conocimiento!y!el!contexto!del!aprendizaje.!
&
Aentsank,! paant! najankir! weamuiti! ii! unuimiatairijain! (MOSIEB)! kanakmarinkia! juni!
akantramuiti:! Por! otro! lado,! cabe! esclarecer! la! equivalencia! de! la! organizacin! del! MOSEIB! con! los! niveles! del! Sistema!
Nacional!de!Educacin,!como!se!indica!a!continuacin:!
!
&
!
Unuimiakiar! wenkka! jinta! unuimatmajai,! jimiara! chichamnuna! unuimiainiaka! pnker!
unuimiararu!artiniaiti!Ukunmaka!ju!unuimitainkia!jintiamuiunuimiatmajai,!(SEIB)!unuimiainiaka!
mashi!nekaki!veartiniaiti!uunt!unuimiatainian!jeamam,!tura!aentsank!mashiniu!warik!juakmaki!
unuimiaki! wenak! ii! chichamencha,! kajinmatsuk! tura! aentsush! arntukma! atiniaiti! ni!
matsatkamurijai! irutkamurajaish.& A! lo! largo! de! estos! procesos! de! enseanzaiaprendizaje,! los! estudiantes! del! SEIB!
debern!adquirir!los!conocimientos!esperados!por!el!Sistema!Nacional!de!Educacin,!lograr!el!perfil!de!salida!de!cada!proceso,!de!
conformidad!con!los!estndares!de!calidad!educativa.!Adems,!adquirir!los!dominios!de!sus!identidades!culturales,!de!sus!lenguas!
ancestrales,!as!como!el!aprendizaje!de!los!valores!y!principios!de!los!pueblos!y!nacionalidades.!!
&
Unuimiatma! (SEIB)! yaimiawai,! tumatkiush,! nuna! ikiaki! wetiniaiti! mashiniu! aents! unuimitkiur!
pujureajna!nuna,!tura!kajinmatsuk!ii!pujutairi,!matsamtairi,!juiktri,!tura!takatri!mashiniu!irurar!
ii! irutkamurijain.& La! Educacin! del! SEIB! contribuir,! por! lo! tanto,! con! el! fortalecimiento! del! Estado! Plurinacional! e!
Intercultural,! en! tanto! constituye! un! eje! fundamental! para! lograr! la! equidad! social,! econmica,! productiva,! a! favor! de! la!
democratizacin!de!la!sociedad.!
[4]
!
&
1. JUARMA&
INTRODUCCIN&
!
1.1. Imiatrusar&nekmu:&Ii&pujutairi&jintiarma.&Experiencias&previas:&&
Tejiendo&la&Interculturalidad&
&
Jimiara! chichamjai! unuimiatainkia! irutka! uuntnuma! Cayambe,! uunt! matsatkamu! Pichinchai
nam! yaunchu! aintiuk! uwi! tama,! juka! nukuach! Dolores! Cacuango! iimiarmajai! najanawaruiti!
ainkiasan! michankanmaya! nuya! Etsankanmaya! takat! najankamujai.& La! Educacin! Intercultural! Bilinge!
nace!en!el!cantn!Cayambe,!provincia!de!Pichincha!en!la!dcada!de!los!cuarenta!bajo!el!sueo!visionario!y!libertario!de!Dolores!
Cacuango.!Su!influencia!histrica!gener!otras!experiencias!valiosas!en!la!regin!Andina!y!en!la!Amazona.!
!
Michankanam! tuntuiniumani! unuimiatai! Uunt! wea! Leonidas! Proao! unuimiatain! najanak!
irutkamu! Simiatuginum! ti! yaimkiaiti,! uunt! matsatka! Bolvar,! Cotopaxi,! nuya! Chimborazo!
nartinnium.! En! la! regin! Andina! encontramos! las! escuelas! Radiofnicas! Populares! del! Ecuador,! dirigidas! por! Monseor!
Leonidas!Proao.!La!Misin!Andina!fortaleci!procesos!socioiorganizativos!indgenas!que!permitieron!el!acceso!a!la!educacin.!De!
igual! manera,! se! suscitaron! las! Escuelas! Indgenas! de! Simitug! en! la! provincia! de! Bolvar,! el! Sistema! de! Escuelas! Indgenas! de!
Cotopaxi,!en!la!provincia!de!Cotopaxi,!y!el!programa!Chimborazoca!Caipimi,!en!la!provincia!de!Chimborazo.!!
!
Aikiasen! Etsankanam! Ecuadorinumia! nunka! tuntuiniumani! unuimiatai! jimiara! chichamjai!
shuari! achuar! najankar! chikich! tarimiat! aents! tuakmanumsha! (FECUNAE)! unuimiatan!
chichamrukaruiti.! En! la! Amazona! ecuatoriana,! se! organiz! la! educacin! radiofnica! bicultural! ShuariAchuar! utilizando! la!
radio!para!facilitar!el!acceso!a!la!educacin.!Otros!antecedentes!son!las!escuelas!bilinges!de!la!Unin!de!Nativos!de!la!Amazona!
Ecuatoriana! ! FCUNAE! y! el! proyecto! alternativo! de! educacin! bilinge! de! la! Confederacin! de! Organizaciones! Indgenas! de! la!
Amazona!Ecuatoriana.!
!
Junaka! PEBIiGTZ! ! Alemania! uuntri! kichwa! aentsun! yainkiaruiti,! kichwa! chichama! warareak.!
Desde!la!cooperacin!internacional!vale!mencionar!el!Proyecto!PEBI!!GTZ,!fomentado!por!el!gobierno!alemn!para!fortalecer!las!
lenguas!indgenas,!particularmente!la!lengua!kichwa!en!la!regin!andina.!
!
Nu! najanamunmak! uunt! unuimiatai! (Universidad! Catlica),! timiatrusar! kichwa! chicham! nuya!
chikich! tarimiat! chichama! irunun! tukuak! mashi! unuimiarcha! ainia! aush! unuimiararat! tusa! ju!
unuimiatain!najanawaiti!MACAC!naartin.!Dentro!de!las!experiencias!del!sector!acadmico!se!encuentra!el!proyecto!
del!Centro!de!Investigaciones!para!la!Educacin!Indgena!de!la!Universidad!Catlica,!la!cual!desarroll!los!mtodos!de!kichwa!y!
para!otras!lenguas!indgenas!que!desembocaron!en!la!campaa!de!alfabetizacin!kichwa!de!1980!y!la!creacin!de!la!Corporacin!
Educativa!MACAC.!
!
J!mash!iisar!nekamujai!amuamunam!tarimiat!aents!unuimiat!chichamrutai!1988!uwitin!mashi!
Ecuador! num! nekamuiti.! Todas! estas! experiencias! culminaron! en! la! creacin! de! la! Direccin! Nacional! de! Educacin!
Indgena!Intercultural!Bilinge!!DINEIB,!en!1988.!A!partir!de!la!institucionalizacin!de!las!experiencias!educativas!la!cobertura!se!
ampli!y!la!interculturalidad!se!convirti!en!un!enfoque!inclusivo!para!todo!el!sistema!democrtico!ecuatoriano.!
!
Nuna! paantin! najana! Ecuador! Nunka! Tepakmanum! Unuimiattai! (MINEDUC)& nuya! tarimiant!
aents! tuakma! irunujai! timiatrus! anturnaik! tarimiat! aents! unuimiatnum! nuya! unuikiartin!
timiatrua! umpumararat! tusa! Uunt! unuimiatai! (Universidad! de! Cuenca)! nuya! unuikiartin!
iwiarnararat! tusa! anaitiukmajai! metek! tsaninkiar! untsuri! unuikiartin! iwiarnakaruiti,! nekaska!
shuar!niniuriniak!neka!unuiniarat!tama!enentaijiai.! Con! el! proceso! de! institucionalizacin! se! realizaron! varios!
convenios!entre!el!Ministerio!de!Educacin!y!las!organizaciones!indgenas!para!apoyar!la!educacin!intercultural!bilinge!de!las!
nacionalidades!indgenas.!Para!la!formacin!de!docentes,!la!Direccin!Nacional!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!estableci!una!
alianza! con! la! Universidad! de! Cuenca.! A! travs! de! ella! se! form! varias! promociones! en! educacin! intercultural! bilinge! en!
lingstica,! investigacin,! culturas! amaznicas;! a! nivel! de! postgrado! se! realiz! maestras! en! educacin! intercultural! bilinge! y!
educacin! superior.! ! Uno! de! los! programas! desconcentrados! fueron! SASIKU! y! el! Programa! de! la! Licenciatura! en! Educacin!
Intercultural!Bilinge!realizado!con!apoyo!de!la!Cooperacin!Espaola!y!el!aval!acadmico!de!la!Universidad!de!Cuenca.!
[5]
!
!
Aitkiasan! 2003! uwitin! chikich! yaimin! ainiana! unuimiatnum! timiatrus! tarimiat! unuimiat! emkat!
michankanam! nuya! Etsankanam! nunkanam,! tura! tarimiat! aents! niniuri! neka! unuimiarat!
tamajai! MOSEIB! ti! utsukaruiti.! A! nivel! amaznico! y! andino! surgieron! dos! experiencias! valiosas.! En! el! ao! 2003,! el!
Proyecto!de!Mejoramiento!de!la!Calidad!de!Educacin!Bsica!Intercultural!Bilinge!de!la!Nacionalidad!Kichwa!Andina,!con!el!apoyo!
de!CARE!Internacional!y!Apliquemos!el!MOSEIB!en!la!AmazonaiAMEIBA,!en!el!ao!2005!con!el!apoyo!de!UNICEF.!
!
1.2. Uchi,&uchich&nuya&natsa&unuimiattai&jimiara&chichamjai&unuimiatratin,&emnaki&wenti&
tamaiti.&Referencias&curriculares&de&Educacin&Intercultural&Bilinge&en&el&pas&
!
Jimiar! chichamjai! tarimiata! aents! unuimiatainiam! chichmjai! yaimkiaru! anairatin! pnkeraiti.!
Como! parte! del! proceso! de! consolidacin! de! la! Educacin! Intercultural! Bilinge! es! importante! mencionar! los! aportes! o!
contribuciones!realizadas!al!Sistema!Nacional!de!Educacin.!
!
Nantu! ayumpun,! nawe! menaint,! uwi! nupanti! usumtai! washim! usumtai! nawe! menaint! (31i
agostoi1993)! uranni! DINEIB,! uchi! ni! unuimiatrin! emtukat! tusa! timiatrus! unuimiartin,! ni!
iniakmamas!unuimiarmarin,!ainis!aatin,!tura!mash!tu!najantai!nekanat!tamaiti.& El! 31! de! agosto! de!
1993!se!oficializ!el!Modelo!del!Sistema!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!(DINEIB,!1993),!el!cual!expone!en!su!parte!final,!los!
contenidos!curriculares!para!la!educacin!bsica,!identificando!las!modalidades,!los!recursos!metodolgicos,!la!metodologa!del!
sistema! de! conocimiento! y! la! evaluacin! por! dominios! de! aprendizajes.! Este! documento! fue! parte! importante! en! las! reformas!
educativas!de!la!dcada!de!los!noventa.&
!
Uwi!nupanti!usumtai!washim!usumtai!nawe!tsenken!natsa!unuimiatai!ankant!sunasai.!(1997)!
mash! uchi! nunka! tepakmanmania! unuimiartin! jimiara! chichamjai! niniuriniak! iniakmamas.! En!
1997,!se!construy!el!currculo!para!el!bachillerato!con!la!participacin!de!todos!los!centros!educativos!interculturales!bilinges!de!
nivel! medio,! constituyndose! en! un! aporte! para! todo! el! sistema! educativo! nacional! y! en! un! referente! para! la! formacin! de!
estudiantes!de!nivel!medio!de!la!educacin!intercultural!bilinge!(MEC,!1997:5).&
!
Uwi!nupanti!usumtai!washim!usumtai!nawe!usumtai!(1999)!unuikiartin!jimiara!chichamjai,!ni!
chichamenak! jintintiawartin! (MECiDINEIB,! 1998)! aentsank! ankant! sunasai! mash! uunt! nunka!
tepakmanum,!ukunmania!uchi!unuiniankatin.!En!1999,!se!realiz!la!reestructuracin!de!la!formacin!de!docentes!
de! los! Institutos! Pedaggicos! Interculturales! Bilinges! apuntando! a! la! formacin! de! docentes! para! la! educacin! bsica! (MECi
DINEIB,! 1998).! Este! hecho! prepar! para! los! cambios! que! se! propondran! aos! ms! tarde! para! considerar! a! los! Institutos! como!
parte!del!Sistema!de!Educacin!Superior,!que!luego!se!denominaran!Institutos!Superiores!Pedaggicos!Interculturales!Bilinges.&
&
Unuimiartinian! uts! uuntri,! Entsankanmaya! nuya! Micha! nunkanmaya! pachinkiarai! timiatrus!
Unuimiartin! najanatniun,! jimiara! chichamjai.! Entsankanam! timiatrus! unuimiartin! AMEIBA,!
najanayi,! mash! pachimprar! wari! unuimiattain,! aentsank! nakakchamnia! emtamun,! nuya! itiur!
unuiniantratta.! (UNICEF,! 2007:7)! nuya! micha! nunka! timiatrus! unuimiartin! kichwacham! nuya!
apachchamjai!kukayus!tama!najanayi,!ninki!unuimiartinian!(MECiDINEIB,!2004:60.61).& Para!inicios!
de! la! primera! dcada! del! siglo! XXI,! los! Directores! de! la! Amazona! y! los! Directores! de! la! Regin! Andina! participaron! en! la!
construccin!de!sus!propios!currculos!para!la!educacin!bsica!intercultural!bilinge.!La!Amazona!dise!lo!que!se!denomin!la!
1
AMEIBA ,! una! construccin! curricular! basada! en! reas! integradas! y! el! avance! por! unidades! didcticas! (UNICEF,! 2007:7).! Por! su!
parte,!la!regin!andina!construy!su!propuesta!curricular!en!kichwa!y!castellano!para!la!educacin!bsica!culminando!su!propuesta!
curricular!en!la!produccin!de!la!gua!de!aprendizaje!autnomo!(MECiDINEIB,!2004:60.61),!que!luego!dio!lugar!la!serie!los!Kukayus!
pedaggicos.!&
&
Uunt! tepakmanum,! uchi! penker! unuimiararat! tusa! mash! nakumramun,! iisar,! yakararsha,!
nakurusarsha,! jantsemawarsha,! nampesarsha! ni! chichamejaink! iniakmamainiawai,! ni! aijiai!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1
Aplicacin!del!Modelo!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!en!la!Amazona!(Ecuador).
[6]
!
[7]
!
&
2. CHICHAM&PAANT&AWAJSATIN&&
ENFOQUE&TERICO&CONCEPTUAL&
&
Chicham! paant! awajsamuiti! nunka! uunt! tepakmanum! uchi! jimiara! chichamjai! unuimiainia,! ni!
chichamejaink! chichasartin,! unuimiatan! yama! juarmanum,! emtuki! weak,! natsa!
unuimiatainmash! ni! pujutairin,! ni! uwiri! jeamujai,! unuimiatairin,! enentaimiamun,! nekamurin!
iniakmainiak.! El!enfoque!terico!de!la!construccin!curricular!del!Sistema!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!se!fundamenta!
en! la! integralidad! de! las! ciencias,! las! teoras! del! aprendizaje,! los! procesos! de! desarrollo! cognitivo! lgico! del! conocimiento! por!
edades,!en!el!avance!de!los!aprendizajes!por!el!logro!de!dominios,!la!interculturalidad!cientfica,!la!semitica!y!la!lingstica,!por!lo!
que!es!fundamental!la!recuperacin!y!uso!de!las!lenguas!ancestrales.!&
&
2.1. Nekatai&irurar&unuimiatratin.&La&integralidad&de&las&ciencias:&
&
Tarimiat! aents! matsatainiaka! ni! nekamuriniak! takakainiawai! pujutairin,! najantairin,! nuya!
aujmattsatniunmash! uchi! niniunak! nekawartinian,! arakmatniun,! unuiniartinian,!
nampermatniun! iniakmamsartinian.& Uno! de! los! principios! de! los! conocimientos! indgenas! es! la! integralidad! del!
conocimiento! por! cuanto! no! existe! la! fragmentacin,! sino! una! visin! integral! del! mismo.! Los! conocimientos! no! se! encuentran!
aislados,!sino!que!se!encuentran!integrados!entre!s!a!travs!de!los!ciclos!vivenciales:!vital,!astral,!ecolgico!y!festivo.!!
&
2.2. Najanar,&emkir&nekamu.&Desarrollo&del&conocimiento:&
&
Unuimiartin! junis! nakaneawai;! ni! shuarjai! tuakma! uchich! unuimiatai,! warinkish! enkear!
unuiniartin,!timiatrusar!unuimiar!jintiamu,!warasar,!nakurusar,!unuimiartin,!ti!penker!najanar!
timiatrusar! unuimiamu.! Uchi! nekas! unuimiarar! niniunak! nekamun! iniakmamsartinia.& La!
denominacin!de!los!procesos!educativos!(EIFC,!IPS,!FCAP,!DDTE!y!PAI,!que!se!vincula!con!los!subniveles!en!el!caso!del!Currculo!
Nacional),!no!solamente!es!una!divisin!de!carcter!estructural,!sino!que!comprende!y!atiende!a!lo!que!se!denomina!desarrollo!del!
conocimiento!como!a!las!necesidades!psicolgicas!de!los!estudiantes.!!
&
2.3. Nekamu&iniakmamu.&Dominio&de&los&aprendizajes:&
&
Unuimiatka!najannawai!ni!nekamuri!ti!penker!jintiamua!nuna,!nekas!pujamunam.! Los!aprendizajes!
se!desarrollan!a!travs!de!dominios,!los!cuales!se!expresan!como!una!accin!aplicada!a!la!realidad.!&
&
2.4. Jimiara&chichamjai&nukap&nka.&Interculturalidad&cientfica:&
&
Jimiara! chichamjai! unuimiatmaka! chikich! tarimiat! aentsjai! iniakmaneawai;! aujmatsar,! ii!
pujutairi!nuya!nekamuri!kajinmatnatsuk,!nuya!uunt!nunka!tepakmanmash!nekamuiti!Este!enfoque!
considera! que! la! interculturalidad! es! una! interrelacin! de! saberes! y! conocimientos,! por! ello! la! educacin! es! un! ir! y! venir! de!
conocimientos!locales!y!globales,!culturales!y!universales.!Se!parte!de!los!saberes!y!conocimientos!propios!para!llegar!al!dominio!
de!los!conocimientos!globales!sin!perder!o!subordinar!los!propios!saberes!y!conocimientos.!&
&
2.5. Ii&chichamek&metekrak&unuimiamu.&Aprendizaje&social&de&las&lenguas:&
&
Ii! chichmenka! jintiatniuitji! aujmattsar,! irunkamunam,! ii! shuarin,! nuya! unuikiartinkia! ukunam!
ayatik! jintiawai! ti! shir! aartasar,! nuya! unutsuk! chicham! chichastinian.! El! enfoque! lingstico! toma! en!
cuenta! la! lengua! de! la! respectiva! nacionalidad! indgena! y! la! lengua! de! interrelacin! cultural! desde! un! enfoque! de! aprendizaje!
social! de! las! lenguas.! La! lengua! es! una! construccin! social,! que! parte! del! aprendizaje! desde! la! familia! y! se! complementa! en! el!
centro!educativo!comunitario!a!travs!de!la!lectura!y!escritura!y!los!diferentes!procesos!de!enseanzaiaprendizaje!que!se!articulen!
dentro!y!fuera!del!centro!educativo.&
!
[8]
!
3. IWIARMA&UNUIMIATAI&JIMIARA&CHICHAMJAI&&
NUYA&NEKATAI&IWIARAMUJAI&
ORGANIZACIN&DE&LOS&CURRCULOS&DE&EDUCACIN&INTERCULTURAL&BILINGE&
&
Nekaska!niniuriniak!jimiara!chichamjai!unuimiartai!tusar,!nekaska!nekatniuiti!iniuk!unuimiatai!
matsatkamunan! unuimiatainiam,! chikich! unuimiataijiai! najanamu! papi! MOSEIB.! Junaka!
nekapmamtikiar! iniuk! unuimiatai! mashiniu! chikichkimsar,! tura! nichiksha! takakmasarat! tusar!
najamuiti,! unuiniakir! weamujai! mash! jukar! iismajaii! PAI! (Uchi! tura! natsa! unuimiatai).! Para! el!
desarrollo! curricular! en! el! Sistema! de! Educacin! Intercultural! Bilinge,! es! indispensable! contar! con! las! mallas! curriculares!que! regirn! la!
organizacin! y! funcionamiento! pedaggico! en! los! distintos! procesos! educativos! que! establece! el! MOSEIB.! Para! ello,! se! cuenta! con! el!
instrumento!curricular!que!determina!la!distribucin!y!desarrollo!de!cada!una!de!las!reas!del!conocimiento,!sean!estas!de!manera!integral!
o!de!tratamiento!individual,!como!en!el!Proceso!de!Aprendizaje!Investigativo!i!PAI!(Educacin!Bsica!Superior).!
&
Unuimiartin! akantramuri! jimiara! chichamjai! uchi! niniuriniak! unuimiataijiai! emtuktin! junis!
iwiaramuiti.!Para!la!Educacin!General!Bsica!Intercultural!Bilinge,!su!malla!es:!
&
2 3 4 5
Jimiara&chichamjai&unuimiamu/PROCESOS!DE!EIB! IPS & FCAP & DDTE & PAI &
Akankamuri&unuimiatma/UNIDADES!DE!APRENDIZAJE.! 11i15! 16i21! 22i27! 28i33! 34i40! 41i47! 48i54! 55i61! 62i68! 69i75!
Unuimiatma&amukmari&patatkari/SUBNIVELES.! Yama&
unuimiat&& Unuimiatai&patatkari! Unuimiatai&ajaperi& Uunt&unuimiatai!
Unuimiata&akantramuri/! Unuimiatai& juarainia! ELEMENTAL.! MEDIA! SUPERIOR!
REAS! akantramuri/ASIGNATURAS! PREPARATORIA!
Lengua!y!Literatura!de!la!
Apachcham&penker&aartin& 5*!
Nacionalidad.!Shuarcham!
nekamu.!Lengua!y!
Literatura.! Apachcham&penker&aartin&nekamu!
5*!
Unidades!!de!Aprendizaje!Integrado!
Unidades!!de!Aprendizaje!Integrado!
Lengua!y!Literatura!Castellana.!
Nekapmatai&unuimiatma! Nekapmatai&unuimiatma&
6!
(por!mbitos!de!Aprendizaje)!
Nunka&tuke&irunin&
30!Horas!
30!horas!
Nunka&tuke&irunin&unuimiatma.!
unuimiatma.& 4!
Ciencias!Naturales!y!Etnociencia.!
33!horas!
Ciencias!Naturales.!
Nunka&tepaku&unimiatma.! Nunka&tepaku&unuimiatma&
4!
Ciencias!Sociales.! Estudios! Sociales!y!Etnohistoria.!
Unuimiat&niniurinia&
Unuimiat&niniurinia&shir&najanma.&
&shir&najanma.& 2!
Educacin!Cultural!y!Artstica.!
Educacin!Cultural!y!Artstica.!
Ayashi&kakatairi!Educacin! Ayashi&kakatairi.!Educacin! Fsica!
3!
Fsica.! Intercultural.!
Lengua! Extranjera.! Ingls.!
3! 3! 4!
Yajania&chicham.& Yajania&chicham.&
Chikich&warasar&&unuimiatma/Proyectos!Escolares.! 2! 2! 2! 2!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
2
!Insercin!al!Proceso!Semitico!(MOSEIB,!9.4.5.1.).!
3
!Fortalecimiento!Cognitivo,!Afectivo!y!Psicomotriz!(MOSEIB,!9.4.5.1.).!
4
!Desarrollo!de!Destrezas!y!Tcnicas!de!Estudio!(MOSEIB,!9.4.5.1.).!
5
!Proceso!de!Aprendizaje!Investigativo!(MOSEIB,!9.4.5.1.).!
[9]
!
Nekaska! ii! chichame! ti! penker! unuimiatrar,! ii! pujutairish,! iwiakmarish,! nuya! enentaimmiash!
amiktiniaiti! nunka! uunt! tepakmanum! aents! tarimiat! matsatkati.& El! Diseo! Curricular! corresponde! a!
contenidos!obligatorios,!que!articulan!objetivos,!lineamientos!tcnicos!y!pedaggicos,!la!metodologa!de!enseanzaiaprendizaje!y!
los!sistemas!de!evaluacin,!desde!una!perspectiva!integral!que!vincula!el!Sistema!Nacional!de!Educacin!y!el!Sistema!de!Educacin!
Intercultural! Bilinge.! Los! currculos! de! EIB! permiten! satisfacer! las! necesidades! educativas! de! los! educandos! en! sus! contextos!
socioculturales.!Para!ello!es!importante!para!los!actores!del!sistema!educativo,!conocer!a!los!sujetos!y!los!contextos!en!los!que!se!
desarrollan!los!procesos!educativos.&
!
Uunt!nunka!tepakmanum!aents!tarimiat!ti!nukap!irunu!asa!ni!pujamuriniak!unuimiatnumsha!ni!
chichamejaink! iniakmamainiawai.! Todo! currculo! tiene! una! intencionalidad! y! en! el! caso! del! currculo! intercultural!
bilinge! esta! direccin! est! dada! por! la! conformacin! de! un! Estado! Plurinacional,! una! sociedad! intercultural,! los! objetivos! del!
Buen! Vivir! y! dems! normativa! que! define! los! criterios! de! excelencia! nacional! que,! en! materia! educativa,! se! relacionan! con! el!
sistema! de! evaluacin! y! los! estndares! de! calidad.! Sobre! estas! bases,! los! currculos! de! EIB! aspiran! a! lograr! conocimientos! con!
sentido! y! con! pertenencia,! es! decir,! alcanzar! entendimientos! centrndose! en! el! ser! humano! desde! una! perspectiva! integral,!
humanista!y!biocntrica.&
!
Timiatrusar! unuimiatai,! yama! juarmanum! mash! unuimiatai,! unuimiattai! patatkari,! unuimiatai!
ajaperi,! natsa! unuimiatai;! ni! chichamek! unuimiatrartiniaiti! emtuki! weartasa.& En! cuanto! a! la!
organizacin,!el!Sistema!Educativo!Nacional!cuenta!con!un!currculo!nacional!abierto!y!flexible!que!permite!la!contextualizacin!
curricular.! ! Este! apunta! a! un! perfil! de! salida! del! bachiller! ecuatoriano! que! se! conseguir! a! travs! del! desarrollo! de! objetivos!
integradores! y! de! rea,! destrezas! con! criterio! de! desempeo! organizadas! en! bloques! curriculares,! y! criterios! e! indicadores! de!
evaluacin.!Su!aplicacin!en!los!centros!educativos!se!hace!a!travs!de!reas!de!conocimiento.&
&
Unuimiatainiam! uchikia! nekas! ni! nekamurin! juarki,! ni! chichamenak! chichaki,! penker! emtuki!
wenawai! ukunmayan! yainkiartasa,! ni! enentaimmian,! nekamurin! sukartustasa.& El! Sistema! de!
Educacin! Intercultural! Bilinge,! por! sus! particularidades,! cuenta! con! currculos! de! EIB! que! se! constituyen! por! dominios! de!
aprendizaje,!saberes!y!conocimientos,!unidades!de!aprendizaje!integrado!y!evaluacin!por!avances!que!se!armoniza!con!el!sistema!
de! evaluacin! nacional.! Su! aplicacin! en! los! establecimientos! educativos! se! la! realiza! a! travs! de! conjuntos! de! unidades! y! por!
quimestres.!&
!
Unuimiatainiam! uchi! unuimiaki! wenaka,! mash! irutkamunam,! matsatkamunam! nuya! uunt!
nunka!tepakmanmash!yaimkiartiniaiti!mash!tarimiat!aentsjai.& La! visin! de! la! EIB! es! dinmica,! por! cuanto!
concibe!que!la!educacin!debe!responder!a!los!contextos!socioculturales!y!lingsticos!de!las!nacionalidades!y!pueblos!indgenas,!
apostando!por!la!constante!adaptacin!del!ejercicio!pedaggico,!en!base!a!las!especificidades!y!la!diversidad!de!la!realidad!social!a!
nivel!local,!en!la!que!se!desenvuelven!los!actores!de!la!comunidad!educativa.&
&
Unuimiamu! emki! weamu,! najanmanmaka,! iniakmaneawai,! nekas! nekamun,! najanamun,!
unuimiarman,!penker!nekatniun.& Este!documento!desarrolla!los!contenidos:!procesos!educativos,!perfiles!de!salida,!
objetivos!por!cada!proceso,!armonizadores!de!saberes,!elaboracin!de!los!dominios!de!aprendizajes.&
&
Jimiara! chicham! unuimiatainmanka! nakarmari! irunui:! ni! shuarjai! tuakma! uchich! unuimiatai,!
warinkish! enkear! unuiniartin,! timiatrusar! unuimiarar! jintiamu,! warasar,! nakurusar,!
unuimiartin,!ti!penker!najanar!timiatrusar!unuimiamu,!natsa!unuimiatai,!nuya!uunt!unuimiatai.&
El! Sistema! de! Educacin! Intercultural! Bilinge! cuenta! con! perfiles! de! salida! de! sus! estudiantes,! de! acuerdo! a! los! procesos!
educativos! que! en! l! se! desarrollan.! Se! determinan! cuatro! perfiles:! Perfil! de! Educacin! Infantil! Familiar! Comunitaria,! perfil! de!
Insercin! a! los! Procesos! Semiticos,! perfil! al! finalizar! la! Educacin! General! Bsica! Intercultural! Bilinge! y! el! perfil! del! bachiller!
intercultural!bilinge.!&
!
Jimiara! chicham! unuimiataimanka! nakarmari! irunui:! ni! shuarjai! tuakma! uchich! unuimiatai,!
warinkish! enkear! unuiniartin,! timiatrusar! unuimiarar! jintiamu,! warasar,! nakurusar,!
unuimiartin,!ti!penker!najanar!timiatrusar!unuimiamu,!natsa!unuimiatai,!nuya!uunt!unuimiatai.!
Nekas! enentaimsar! jintiamu,! unuimiatainiam! unuimiarman! iniakmamsatin.& Los! procesos! educativos!
corresponden! a! Educacin! Infantil! Familiar! Comunitaria! (EIFC),! Insercin! a! los! Procesos! Semiticos! (IPS),! Fortalecimiento!
Cognitivo,! Afectivo! y! Psicomotriz! (FCAP);! Desarrollo! de! Destrezas! y! Tcnicas! de! Estudio! (DDTE);! Procesos! de! Aprendizaje!
Investigativo!(PAI).& Cada!perfil!cuenta!con!sus!objetivos!de!aprendizaje!para!identificar!los!saberes!y!conocimientos!que!se!van!a!
dominar!en!los!encuentros!educativos.!!
[ 10 ]
!
&
4. TIMIATRUS&JIMIARA&CHICHAMJAI&UNUIMIATMA&
LOS&CURRCULOS&INTERCULTURALES&BILINGES&&
&
4.1. Iirkari.&Caractersticas:&
!
4.1.1. Natsa&unuimiainia&ni&enentaimmiamurin,&ni&nekamurin&chichakartiniaiti&
Contextualizar&los&contenidos&curriculares&a&la&realidad&cultural&de&los&estudiantes&&
&
Tarimiat! aents! nekas! ni! pujutairin,! nekamurin,! jantsemtairin,! Arutam! enentaimtamun,!
timiatrus! chikich! tarimiatsha! ni! chichamenak! paant! najanawartiniaiti,! nekamun! nuya!
nekachmancha!ejetukartasa,!ii!nunke!tepakmarin.!Cada!nacionalidad!y!pueblo!indgena!vive!su!propio!contexto!
cultural,!tiene!sus!propios!conocimientos,!su!propia!ritualidad,!sabidura!e!espiritualidad.!Los!contenidos!deben!estar!desarrollados!
desde! los! propios! conocimientos! de! cada! una! de! las! nacionalidades! y! pueblos! indgenas,! partir! de! lo! conocido! para! ir! a! lo!
desconocido,!del!conocimiento!local!al!universal.!
!
4.1.2. Unuimiat&yupichuchmamtikiar&unuimiainia&iiniu&nekamuiti&&
Facilitar&los&aprendizajes&de&los&estudiantes&valorando&sus&propios&conocimientos&
&
Matsatkamunam! uchi! natsa! unuimiatainiaka,! chikichkimsar! itiainiawai! ni! nekamurin! nere!
ejetukma! iniu! nuka,! ii! shuarin,! niniuriniak! nekamurin! arantukmajai! aishmank! nuya! nuajai.!
Iirkarin! iirtsuk! tuakar! pujamunam! enentai! apujtaji.& Cada! uno! de! los! estudiantes! trae! consigo! conocimientos,!
como!fruto!de!la!interaccin!social!con!su!cultura,!su!entorno!y!la!familia.!La!reicreacin!de!saberes!a!partir!de!esos!conocimientos!
propios,! respetando! su! feminidad! y! masculinidad,! sus! identidades,! cualidades! y! preferencias,! se! convierten! en! aprendizajes!
significativos,!que!le!permitirn!un!mejor!desenvolvimiento!personal!y!consecuentemente!familiar.&
!
4.1.3. Timiatrusar&unuimiatai&papi&iwiakir&wetiniaiti&nkamu&tura&yupichuch&takat&
aentsank&najankir&wetin,&ii&pujutairin&nuya&tarimtairijiai&&
Descender&desde&contenidos&curriculares&complejos&a&saberes&y&contenidos&ms&sencillos&y&prcticos&de&
acuerdo&a&la&realidad&
&
Iruntramunmaka! ni! enentaijiai! ukunmaya! atinia! nuna! mash! ejetuki! wesar! nuya! uchi! natsa!
unuimiainiak!pujuinia!imiatkinian!takasar,!iisar,!najanki,!ejetuiniawai.& La!organizacin!de!los!contenidos!
generalmente! parte! de! una! visin! global,! es! ah! cuando! el! Diseo! Curricular! tiene! su! funcionalidad! al! transitar! desde! estos!
contenidos!curriculares!complejos!a!contenidos!sencillos,!prcticos,!tiles!que!le!sirvan!al!estudiante.!!
&
4.2. Metekmasar&unuimiamu&emkir&weamu&nekatai&iwiaramu&
Conceptualizacin&de&los&armonizadores&de&saberes&en&el&diseo&curricular&
&
Matsatkamunmanka!iniuik!nekar!iniakmamsar,!ii!nunkesha,!aentsrish,!irutkamu!tuakmanum!ii!
pujutairi! iisar! imiatkin! tikishsar,! nuya! najanmamtikma! enentaimiamunan! ejetuktiniaiti;! j!
nunka! tepakmanumka! nekattsar! wakeramujai,! nukap! najanma! nunkaman.& Los! armonizadores! de!
saberes!son!elementos!que!no!deben!faltar!dentro!del!en!cuenta!los!cuatro!armonizadores!de!saberes:!1)!Vida,!tierra!y!territorio;!
2)!Vida!familiar,!comunitaria!y!social;!3)!Cosmovisin!y!pensamiento;!y,!4)!Ciencia,!tecnologa!y!produccin.&
&
Nekamuiti! mash! nekamu! imiankes! najanar! aujtai! papi! amuakur.! Aentsank! ii! shuar! tura!
yamaram.! Ii! nunke! tepakmanunka! wakeramuiti,! ii! chichamenk,! ii! pujuamuri! ukunam! juatsuk!
emki! wetajtsar! maimtek,! ii! uchiri! natsa! unuimiatainiajai.& Se! entiende! los! armonizadores! de! saberes! como!
conocimientos!esenciales!que!constituyen!el!esqueleto!para!la!organizacin!de!los!contenidos!curriculares.!Las!nacionalidades!y!
pueblos! indgenas! requieren! fortalecer! sus! saberes! y! conocimientos,! su! cultura,! su! lengua,! su! historia.! ! Estos! elementos! deben!
estar!presentes!en!los!procesos!de!aprendizaje!para!garantizar!la!valoracin!y!conservacin!de!lo!expuesto.!&
!
[ 11 ]
!
4.3. Timiatrusar&unuimiamu&emki&weamu&iwiaramu&
Organizacin&curricular&de&los&aprendizajes&por&procesos&
&
Timiatrusar! unuimiamu! tsenken! nawe! ewej! akantramuiti,! uchi! penker! unuiniartin! enentaijiai;!
ni! shuarjai! tuakma! uchich! unuimiatai,! warinkish! emkir! unuiniartin,! timiatrusar! unuimiarar!
jintiamu,! warasar,! nakurusar,! unuimiartin,! ti! penker! najanar! timiatrusar! unuimiamu,! natsa!
unuimiatai,! nuya! uunt! unuimiatai.! Emki! weakur! chikichkimsar! aujmattsatai.& Se! ha! organizado! el!
currculo! a! travs! de! 75! unidades! de! aprendizaje! integrado,! distribuidas! entre! los! distintos! procesos! de! aprendizaje! (EIFC,! IPS,!
FCAP,! DDTE! y! PAI),! constituyndose,! de! esta! manera,! con! la! formacin! educativa! hasta! el! nivel! de! educacin! bsica.! A!
continuacin,!se!explica!cada!uno!de!los!procesos:&
!
4.3.1. Uchich&unuimiattai&ni&shuarak&tuakma&
La&Educacin&Infantil&Familiar&Comunitaria&&EIFC&
&
Uchi! unuimiartintrinkia! juarui! nuatnaiyamunam,! ajapramunam,! takuamunam,! nuya!
akinmanum,! tura! tsakamunam! ewej! uwi! takumam.! Juinkia! pachinkiartiniaiti! ni! shuar! nuya!
irutkamu,!tsuakratin!ainia,!aentsank!uchi!chichaman!unuimiarat!tusa!yaimkiartiniaiti!mashiniu.&
Esta!etapa!comprende!desde!la!formacin!de!la!pareja,!embarazo,!parto,!atencin!y!desarrollo!del!nio!hasta!los!cinco!aos!de!
edad.! Este! proceso! educativo! requiere! la! participacin! de! la! familia! y! la! comunidad! (abuelos,! tos,! padres,! madres,! hermanos! y!
otros!parientes!cercanos,!sabios!y!parteras)!y!profesionales!de!la!salud!en!la!formacin!de!la!personalidad!y!la!construccin!de!la!
identidad! y! autoestima! de! la! nia! y! el! nio.! Es! importante! por! cuanto! se! debe! lograr! la! valoracin! de! los! aspectos! culturales! y!
lingsticos!desde!la!familia!y!la!comunidad,!para!que!la!formacin!del!nio!guarde!concordancia!y!se!vea!potenciada!a!travs!de!
los!procesos,!con!pertinencia!cultural!y!lingstica,!que!se!estimulen!en!el!centro!educativo.&
&
Akantramu! unuimiatainmanka! chikichkinmania! juarki! nawenam! jeawai.! Akantramu!
chikichkinmania! ewejnaka! uchi! shuari! unuimiatainiawai,! akantramu! ujuknumia,! yarushnumka!
uchi! yama! akinia! menaint! uwi! takuman! unuimiatainiawai.! Antsu! usumtai! nuya! nawe!
tesamunmanka!uchich!menaint!uwi!nuya!ewej!uwi!takakinia!unuimiainiawai.& Comprende!el!estudio!
de!las!unidades!desde!la!1!hasta!la!10.!Las!unidades!1!a!la!5,!se!dirigen!a!la!familia.!De!la!unidad!6!a!la!8,!la!atencin!se!centra!en!
edades!0!a!3!aos;!las!unidades!9!y!10,!se!enfocan!en!nios!y!nias!entre!los!3!y!5!aos.&
!
4.3.2. Warinkish&enkear&unuiniartin&
La&Insercin&a&los&Procesos&Semiticos&&IPS&
!
Irutkamunam! ii! uchirinkia! yama! unuimiatan! juarainiaka! ankantan! takusartiniaiti! nakurusar,!
ewejejai! warinkish! takasar,! Unuimiartinian! nawe! chikichkinmania! juarki,! nawe! ujuk!
unuimiainiawai! aentsank! uchi! unuimiatan! yama! juaruka! aartinian,! aujsatniun! nunisank! iniu!
nuna! jintiamun! emkaka.! Nekapmamu! unuimiatratniun,! ii! nunke! unuimiatman,! nuya!
akantramuri,! uchi! ewej,! nuya! ujuk! uwin! takakainia! unuimiatainiawai.! Est! destinada! a! fortalecer!
conceptos! bsicos! de! espacioitiempo,! as! como! de! la! motricidad! gruesa! y! fina,! desarrollo! de! la! oralidad,! para! el! manejo! de! los!
cdigos!de!lectura!y!escritura!en!lengua!de!las!nacionalidades,!matemtica!y!el!conocimiento!del!entorno!comunitario,!as!como!el!
contacto!y!aprecio!de!la!naturaleza,!la!Pachamama.!Esta!etapa!incluye!el!conocimiento!de!su!propio!cuerpo,!sus!emociones!y!sus!
sentimientos.!Comprende!las!unidades!de!la!11!a!la!15!en!edades!de!5!a!6!aos;!se!refiere!al!primer!grado!de!educacin!bsica!o!
preparatoria.!
&
4.3.3. Timiatrusar&unuimiarar&jintiamu&
El&Fortalecimiento&Cognitivo,&Afectivo&y&Psicomotriz&&FCAP&
&
Unuimiattai!emtuki!weakur!ti!penker!aujsar,!aarar,!nuya!nekapmarar,!apachchamjai,!aentsank!
ii! chichamejai! penker! unuimiararat! tusa;! tura! akantramu! unuimiatairinki! juarui! nawe!
ujuknumia,!menaint!nawe!menaint,!nunka!uunt!tepakmanumka!nawe!ujuknumia,!jimiara!nawe!
chikichik!jeawai!jimiara!uwi,!(2!grado)!jimiara!nawe!jimiar,!jimiara!nawe!tsenken!menaint!uwi!
(3! grado),! jimiara! nawe! yarush,! menaint! nawe! menaint;! uwi! menaint! (4! grado)! unuimiatai!
pattkarinti.& Comprende! el! desarrollo! y! dominio! de! los! cdigos! relacionados! con! la! lectura,! escritura! y! las! matemticas,! as!
[ 12 ]
!
como,! de! las! habilidades! lingsticas! en! lengua! de! las! nacionalidades! y! el! castellano! oral! como! segunda! lengua.! Se! centra! en!el!
conocimiento!y!manejo!del!ciclo!agroecolgico!y!festivo!de!la!nacionalidad!respectiva.!Comprende!el!estudio!de!las!unidades!de!la!
16!a!la!33,!la!equivalencia!con!el!Sistema!Nacional!de!Educacin!es:!de!la!16!a!la!21,!segundo!grado;!22!a!la!27,!tercer!grado;!28!a!la!
33,!cuarto!grado,!es!decir!el!subnivel!elemental.&
!
4.3.4. Ti&penker&najanar&emma&nuya&timiatrusar&unuimiattai&
El&Desarrollo&de&las&Destrezas&y&Tcnicas&de&Estudio&&DDTE&
&
Inintrus,! aujas,! ii! pujutairin! neka! chikichjai! timiatrusar! najanatniun! aujmatas,! unuimiawai,!
akantramuka!juarui!menaint!nawe!aintiuk,!ewej!nawe!ewej!jeawai.!Nunka!uunt!tepakmanum!
menaint! nawe! aintiuk,! aintiuk! nawe! (5! grado),! aintiuk! nawe! chikichik,! aintiuk! nawe! tsenken!
(6! grado),! aintiuk! nawe! yarush,! ewej! nawe! aintiuk! (7! grado)! unuimiatai! patatkari!
akankamuiti.& Potencia! las! capacidades! y! el! gusto! por! el! estudio! y! la! investigacin,! afianza! el! desarrollo! de! las! expresiones!
culturales!y!las!tecnologas!apropiadas.!Comprende!el!estudio!desde!la!unidad!34!a!la!54,!la!equivalencia!con!el!Sistema!Nacional!
de!Educacin!es!la!siguiente:!de!la!34!a!la!40,!quinto!grado;!41!a!la!47,!sexto!grado;!48!a!la!54,!sptimo!grado,!por!tanto,!pertenece!
al!subnivel!medio.&
!
4.3.5. Timiatrusar&unuimiar&jintiamu&
El&Procesos&de&Aprendizaje&Investigativo&&PAI&
&
Unuimiainiaka!nekas!ni!aentsjai,!nuya!irutkamujai!metekmas!takakmaki!weartiniaiti!unuimiatri!
akantramunam.! Ewej! nawe! ewej,! tsenken! nawe! ewej! ejekar! jutikias:! uunt! nunka!
tepakmanumka! ewej! nawe! ewej,! ujuk! nawe! chikichik,! yarush! uwi! (octavo! grado),! ujuk! nawe!
jimiar,! ujuk! nawe! yarush,! usumtai! nawe! (9! grado),! ujuk! nawe! usumtai,! tsenken! nawe! ewej!
nawe! uwi! (10! gardo)! jui! amuiniawai! unuimiatai! ajaperinkia.& Comprende! el! desarrollo! de! las! diferentes!
actividades!de!emprendimiento!en!los!aspectos!relacionados!con!su!vida!familiar!y!comunitaria,!en!el!marco!de!la!cosmovisin!y!
vida! sustentable! propia! de! la! nacionalidad.! Comprende! el! estudio! desde! la! unidad! 55! a! la! 75,! la! equivalencia! con! el! Sistema!
Nacional! de! Educacin! es! la! siguiente:! de! la! 55! a! la! 61,! octavo! grado;! 62! a! la! 68,! noveno! grado;! 69! a! la! 75,! dcimo! grado,!
completando!con!el!subnivel!superior!y!as!terminando!la!Educacin!General!Bsica.&
[ 13 ]
!
&
5. JIMIARA&CHICHAM&IISAR&UNUIMIATRAR&JINMA&&
PERFILES&DE&SALIDA&EN&LA&EDUCACIN&INTERCULTURAL&BILINGE&
!
Unuimiau! unuimiatainmayanka! uchikia! iniakmamainiawai! ni! nekamurin! nuya! najanki!
weamunam.! Ii! irutkamuri! jimiara! chicham! unuimiatrar! ii! uchirisha! jea! matsatainia! au!
jintiawartiniaiti!ii!chichame,!natsa!unuimiat!pujuiniash!nekas!arantukmajai!pachinkiartiniaiti.& El!
perfil!de!salida!o!egreso!es!la!descripcin!del!estudiante!que! demuestra!el!dominio!esencial!de!los!conocimientos!al!finalizar!el!
proceso! educativo! respectivo.! Para! Educacin! Intercultural! Bilinge,! se! ha! considerado! desarrollar! los! perfiles! de! Educacin!
Infantil! Familiar! Comunitaria,! Insercin! a! los! Procesos! Semiticos,! egreso! del! Proceso! de! Aprendizaje! Investigativo! y! del!
Bachillerato!Intercultural!Bilinge.&
!
5.1. Ni&shuarjai&tuakma&uchich&unuimiatainmaya&jinma&
Perfil&de&salida&de&Educacin&Infantil&Familiar&Comunitaria&&EIFC&
&
Uunt! nunka! tepakmanum! ni! shuarjai! uchich! unuimiatainmaya! jinmaka! nekas! penker!
unuimiantrat!tamaiti.& Para!la!construccin!del!perfil!de!salida!de!Educacin!Infantil!Familiar!Comunitaria!se!ha!
recurrido!al!documento!publicado!por!la!Subsecretara!de!Educacin!Intercultural!Bilinge!sobre!el!tema,!adems!
de!los!documentos!de!Educacin!Inicial!elaborados!por!el!Ministerio!de!Educacin.!&
&
Ni!shuarjai!uchich!unuimiatainmaya!jinmaka!nekas!pnker!unuimiantrat!tamaiti,!tumaitkiush!t!
pnker!aminkiati!tichamuiti,!unuimiartinian!juarkit!tusar!utsumnatsui.!Uchi!nekanat!tusa,!naari!
apujnawai!junis!jinmanum!Este!nivel!educativo!no!es!obligatorio,!por!lo!tanto,!este!perfil!no!puede!convertirse!
en! un! preirequisito! para! ingresar! a! Insercin! de! los! Procesos! Semiticos,! debido! a! los! diferentes! contextos!
geogrficos! y! situaciones! que! viven! las! familias! y! las! nias! y! nios! de! las! nacionalidades! y! pueblos! indgenas.! Sin! embargo,! se!
describe!el!siguiente!perfil.&
!
Uchikia!nekas!chikichjai!nekanat!tusa!naari!apujtusma!atiniaiti,!penker!arantukma,!ni!shuarijiai!
pachiniak!pnker!unuimiattrat!tusar.! Se! reconoce! como! un! nio(a)! independiente! de! otra! persona,! con! nombre! y!
con!caractersticas!particulares!y!que!pertenece!a!una!familia!o!grupo!de!referencia.!
!
Ni!shuarjai,!irutkamujai,!metek!uchi,!irunar,!ni!naarijai!arantumak,!itiurchat!iischamu!atiniaiti.!
Identifica! sus! principales! caractersticas! y! preferencias! que! le! permiten! reconocerse! como! un! ser! nico! e! irrepetible,!
contribuyendo!al!proceso!de!la!construccin!de!su!identidad!y!generando!niveles!crecientes!de!confianza!y!seguridad!en!s!mismo.!
!
Tarimiat!aentsnash!nek!ti!pnker!arantuk,!ni!chichamenash!timiatrus!arantuk!emtikkiatniuiti.!
Interacta! con! empata! y! solidaridad! con! los! otros,! con! su! entorno! natural! y! social,! practicando! normas! para! la! convivencia!
armnica!y!respetando!la!diversidad!cultural.!
!
Ni! uwirijiai! nekas! pnker! chichaman! chichas,! nekapmataincha! chichasank! ajas,!
itiurchattrincha!iwiarki!wetiniaiti!iniuriniak!yayamujai.! Reconoce!y!aplica!nociones!temporoiespaciales!y!
lgicoimatemticas!para!solucionar!retos!cotidianos!acordes!a!su!edad.!
!
Ni! chichamejaink! enentaimias! iniakmamas,! takakmatain,! chichaman,! nampetan! najanui! ni!
pujutairijiain.!Expresa,!con!un!lenguaje!comprensible,!pensamientos,!sentimientos,!emociones,!acciones!y!eventos!utilizando!
su!lengua!materna!y!el!lenguaje!propio!de!su!cultura!y!entorno.!!
!
Unuimiatki!weak!ni!shuarjai,!irutkamujai,!ni!enentain,!chichamprin,!aujmatas!nekatniuiti.!Disfruta!
de!las!diferentes!manifestaciones!artsticas!como!medio!de!expresin!de!sus!emociones,!plasmando!sus!ideas!y!aprendizajes.!
!
Ayashin!penker!umuchar,!nakurus,!tsekenki,!wear!ni!iniashin!iis!unuimiaki!wetiniaiti.! Demuestra!
habilidad! motriz! gruesa! y! fina! en! la! ejecucin! coordinada! de! movimientos! y! desplazamientos! que! permiten! facilitar! la!
estructuracin!de!su!imagen!corporal.!
[ 14 ]
!
5.1.1. Akankamunam&ejeamu&
Objetivos&de&proceso&
!
Juarkurkia!juni!taji:!uchi!yamai!akinia,!nuya!menaint!uwi!takakainia,!itiur!pnker!wainniaktiniait!
nuna!jintiawai.!A!continuacin,!se!desglosan!los!objetivos!de!la!Educacin!Infantil!Familiar!Comunitaria,!desde!el!tratamiento!
con!la!familia,!para!los!nios!de!0!a!3!aos!y!de!3!a!5!aos.!
&
5.1.1.1. Ii&shuar&
La&Familia:&
&
Ants!utsuki!wetiniaiti!nuna!amik!penker!nuamtak!pujusat!tusar.! Fomentar!en!las!personas!la!
responsabilidad!al!constituir!una!familia.!
Nekatniuiti!itiur!takat!jukitniuit!ii!shuarnum!tura!uchi!jintiatniunam,!matsatkamunam,!
penker!tsakartinnium,!itiur!kuit!iwiasmakir!wetiniait!nuamtakea.! Conocer!el!papel!protagnico!
que! debe! desempear! la! familia! en! el! proceso! de! formacin! psicolgica,! socio! cultural,! salubridad,! nutricin! y!
economa!entre!otros.!
Antuktiniaiti!chichaman!uunt!ajasar!tarimrar!itiur!pujustiniait.!Participar!en!la!formacin!para!ser!
padres!y/o!madres!responsables.!
Utsuktiniaiti!uchi!ajapramunam!pnker!iistinian.! Fomentar!el!cuidado!en!el!perodo!de!concepcin!y!
embarazo.!
Utsuktiniaiti! ni! shuarnum! pnker! tsakaki! ii! pujutairi! kajinmatsuk.! Fomentar! en! la! familia! el!
desarrollo!de!la!nia!y!nio!de!acuerdo!a!su!cultura.!!
Ii! shuarnum! tsakatmaji! ii! pujutairi! chikichkimsar! timianuri! unuimiakur.! Desarrollar! en! la!
familia!los!elementos!de!la!identidad!cultural!a!travs!de!la!educacin!en!valores.!
Pachinkiar! nekatniuiti! ii! uuntri! itiur! matsamin! aarmia! nuya! ni! chichame! nu,! turar!
juakmakar!niniuri!iniakmamma.! Participar!en!la!revalorizacin!de!las!prcticas!culturales!y!lingsticas!que!
contribuyen!a!la!formacin!de!la!identidad!individual.!
&
5.1.1.2. 0f3&uwi&
0f3&aos&
!
Umuchtai!takatan!esetar!nek,!yajauchish!enentaimtsuk!pnkera!nuna!juuk,!tura!ninki!
nekama!ni!shuarish!aentsank!irutkamurijai!penker!imias!tsakakmaki!wetiniaiti.!Desarrollar!
destrezas! que! le! permitan! interactuar! socialmente! con! mayor! seguridad! y! confianza! a! partir! del! conocimiento! de! s!
mismo,!de!la!familia!y!de!la!comunidad,!favoreciendo!niveles!crecientes!de!autonoma!e!identidad!personal!y!cultural.!
Unuimiatman! ikiakar! tura! enentaimsar! unuimiatramun.! Ni! pujamurin,! najanamurin! ti!
shir! is,! penker! unuimiakarat! tamaiti.! Potenciar! el! desarrollo! de! nociones! bsicas! y! operaciones! del!
pensamiento!que!le!permitan!ampliar!la!comprensin!de!los!elementos!y!las!relaciones!de!su!mundo!natural!y!cultural.!
Ikiakartiniaiti! penke! chicham! tura! penke! chichamchajai,! ni! utsumamurincha,!
enentaimmiarijaish,! aentsank! chichas! nekaki! chikich! enentaincha! apujas! nekatniuiti.!
Desarrollar!el!lenguaje!verbal!y!no!verbal!como!medio!de!manifestacin!de!sus!necesidades,!emociones!e!ideas!con!el!
fin!de!comunicarse!e!incrementar!su!capacidad!de!interaccin!con!los!dems.!!
Nekatniuiti!chikich!unuimiataincha,!iniashi!umuchar!juakmaki!aentsan!uchich!tura!uunt!
enentai! juuk,! unuimiatki! wetiniaiti.! Explorar! los! diferentes! movimientos! del! cuerpo! que! le! permitan!
desarrollar!su!habilidad!motriz!gruesa!y!fina!para!realizar!desplazamientos!y!acciones!coordinadas,!iniciando!el!proceso!
de!estructuracin!de!su!esquema!corporal.!!
&
5.1.1.3. Menaint&nuya&ewej&uwi&achiaku&
3f5&aos&
!
Uchi!yama!unuimiatan!juarainiaka!tsakaki!weak!niniuriniak!neka!nuya!ninki!iimiastinian!
juarainiawai!ankan!ajastinian!nuna!timiatrus!najaneak!ninki!nekamattawai.! Lograr! niveles!
crecientes! de! identidad! y! autonoma,! alcanzando! grados! de! independencia! que! le! posibiliten! ejecutar! acciones! con!
seguridad!y!confianza,!garantizando!un!proceso!adecuado!de!aceptacin!y!valoracin!de!s!mismo.!!
[ 15 ]
!
Nekar!nuya!metekrak!atin!chikich!aents!ayam!pujuiniajai,!nu!nutikia!chikich!aentsjaish!
nuya!mashi!nunka!irunujai!warawarat!pujawai.!Descubrir!y!relacionarse!adecuadamente!con!el!medio!
social!para!desarrollar!actitudes!que!le!permitan!tener!una!convivencia!armnica!con!las!personas!de!su!entorno!y!con!
la!naturaleza.!
Yamarman! nekatasar! juarainiaka! imiankaska! ni! pujutairin! nuya! nunka! mashi! irunun!
arantawai.! Explorar!y!descubrir!las!caractersticas!de!los!elementos!y!fenmenos!mediante!procesos!indagatorios!
que!estimulen!su!curiosidad!fomentando!el!respeto!a!la!diversidad!natural!y!cultural.!!
Nekapmatai!unuimiatai!yama!juarmanum!timiatrusar!ikiakartiniaiti!enetaimin!ati!tusar!
ukunmai!nekapmatai!takat!iwiarkamun!yupichu!najanan!tusar.! Potenciar!las!nociones!bsicas!y!
operaciones! del! pensamiento! que! le! permitan! establecer! relaciones! con! el! medio! para! la! resolucin! de! problemas!
sencillos,!constituyndose!en!la!base!para!la!comprensin!de!conceptos!matemticos!posteriores.!!
Penker! chichaktinian! juareawai! jimiara! chichamjai.nuya! chichaskesh! ni! utsumamurin!
etserui.! Desarrollar!el!lenguaje!verbal,!incorporando!el!bilingismo,!y!no!verbal!para!la!expresin!adecuada!de!sus!
ideas,!sentimientos,!experiencias,!pensamientos!y!emociones!como!medio!de!comunicacin!e!interaccin!positiva!con!
su!entorno!inmediato,!reconociendo!la!diversidad!lingstica.!!
Penker!waras!niniurijai!iniakmawai!nunisan!ni!aijai!pachiniawai.!Disfrutar!de!su!participacin!en!
diferentes! manifestaciones! artsticas! y! culturales! a! travs! del! desarrollo! de! habilidades! que! le! permitan! expresarse!
libremente!y!potenciar!su!creatividad.!!
Yama!juarainia!ni!ewejejai,!iisar,!ni!ayashin!umuchar!unuimia!artatui.!Desarrollar!la!capacidad!
motriz! a! travs! de! procesos! sensoperceptivos! que! permitan! una! adecuada! estructuracin! de! su! esquema! corporal! y!
coordinacin!en!la!ejecucin!de!movimientos!y!desplazamientos.!!
!
Juna! unuiniartasanka,! unuikiartinkia! ti! nukap! unuimiartiniaiti! uchi! yama! juarainia!
unuiniartasa.! Para!profundizar!los!conocimientos!con!respecto!a!este!proceso,!es!importante!que!el!docente!estudie!el!
Currculo!de!Educacin!Inicial,!publicado!por!el!Ministerio!de!Educacin!(2014).!!
!
5.2. Timiatrusar&unuiniartin&warinkish&enkear&
Perfil&de&salida&de&Insercin&a&los&Procesos&Semiticos&&IPS&
&
Timiatrus! unuimiatma! iwiarmanum! uchi! ewej,! ujuk,! uwi! takakainia,! uwi! nakarmari! chikichik!
uwiniam!unuimiatainia!(1!ao).! Continuando! con! la! organizacin! de! los! perfiles! de! salida,! a! continuacin,! se! sealan! las!
caractersticas!que!debe!tener!el!nio!o!nia!de!5!a!6!aos,!que!egresa!de!IPS!(primer!ao!de!educacin!bsica!intercultural!bilinge):!
!
Ninki! nuya! chikichan! arantuk,! ni! najanatniun! amiki! weawai.! Desarrolla! su! progresiva!
independencia,!seguridad,!autoestima,!confianza!y!respeto!hacia!s!mismo!y!los!dems!con!autonoma!y!la!mediacin!
del!adulto.!
Tarimiat! aentsnum! pachinkia! enentaimmiamas! ni! aijiai,! irutkamunmayajai! penker!
irunar!unuimiaki!weawai.!Fortalece!su!identidad,!con!un!sentido!de!pertenencia!social,!cultural!y!lingstica.!!
Amiktinrin,! amik,! arantukmak,! chikichnash! arantuk! iniakmawai.! Demuestra! actitudes! de!
respeto,!empata,!el!goce!de!sus!derechos!y!la!puesta!en!prctica!de!sus!obligaciones.!!
Nekachman! nekattsa,! ni! shuaran,! irutkamunmayan,! anintrus,! itiurchatan! iwiarki!
wetiniaiti.! Fomenta! el! desarrollo! del! pensamiento! cientfico,! por! medio! del! incentivo! de! la! curiosidad! y! la!
comprensin!de!fenmenos!fsicos!sencillos.!!
Enentaimsar! warik! nekapmarar! nuya! ayash! nekapak! ejetai.! Desarrolla! el! pensamiento! lgicoi
matemtico!y!geomtrico.!
Emka! shuarcham! nekatniuiti! timiatrus! anturnaikiatajtsa.! Prioriza! el! aprendizaje! de! la! lengua!
materna!(lengua!de!la!nacionalidad)!como!herramienta!de!comunicacin.!!
Nakumak! ni! jeamun! iniakmas,! ni! wakeramun! najanatniuiti.! Desarrolla! la! capacidad! creativa!
dando!libertad!a!la!expresin!y!creacin!de!diferentes!manifestaciones!artsticas.!!
Nakurus,!tsekenkish,!wari!wakeramun!nakurus!ti!penker!unuimiawai.! Experimenta!diferentes!
acciones!motrices,!expresivas!y!creativas.!!
Ayashin,!ti!penker!is!wainmamui!nuya!ni!ainiuncha,!is!nuya!nunka!ayaamp!mash!irunun!
ti!penker,!iyawai.!Pone!en!prctica!hbitos!de!salud!y!seguridad!orientados!al!cuidado!de!s,!de!sus!pares!y!de!su!
entorno,!de!la!naturaleza.!
[ 16 ]
!
5.2.1. Enentaimmianum&ejeamu&emkir&weamu&
Objetivos&del&proceso&
!
Nekapmartinian,! aujsatniun,! pachinkiatniun,! wari! mash! irunun,! chichas,! aar,! nekattniuiti.! A!
continuacin,!se!exponen!los!objetivos!de!este!proceso,!en!relacin!a!su!identidad!y!autonoma,!convivencia!social,!comprensin!
del!entorno!natural!y!cultural,!relaciones!lgico!matemticas,!artstica,!expresin!oral!y!escrita.!
Ninki! nekama! arantumak! tuke! tsawanti! takatat! najantai! chikichkimsar! nuya! tuakar!
takaki! najaneak! timiatrus! imias! ni! ainiuncha! najanatin.! Desarrollar! la! autoestima! mediante! el!
reconocimiento! de! su! identidad! personal! y! cultural! en! el! desempeo! de! las! actividades! cotidianas,! individuales! y!
colectivas,!para!fomentar!la!seguridad,!la!confianza!en!s!mismo,!el!respeto,!la!integracin!y!la!sociabilizacin!con!sus!
compaeros.!!
Ni! aijiai! niniuriniak! nankamasun! metektaku! nuya! metekchari! aujmattsatin.! Relacionar! la!
historia!personal!con!la!de!sus!compaeros!para!comprender!semejanzas!y!diferencias.!!
Arakan! nuya! yajasma! timiantri! aents! takamunam! nuya! itiur! wainkiatniuit! nuna! iis!
nekatin.! Observar! e! identificar! la! utilidad! de! las! plantas! y! los! animales! en! las! actividades! cotidianas! de! los! seres!
humanos!y!comunicar!las!diferentes!maneras!de!cuidarlos.!
Ni!iyashim!is!tuimpia!nekamatai!ayash!nuya!penker!pujustinia!imiastin.! Explorar!su!cuerpo,!
ubicar!los!rganos!de!los!sentidos!y!aplicar!medidas!de!vida!saludable.!!
Chikichkimsar! nekar! ii! nunken! imiatkin! irunainia! ii! ayashi! irunujai! nekatin.! Identificar! los!
elementos!del!medio!ambiente!a!travs!de!los!sentidos.!!
Tuke! tsawantin! itiurchat! inkiuakur! penker! uchi! unuimiarat! tusar! jintiatin.! Aplicar! las!
funciones!bsicas!de!orientacin!temporal!y!espacial,!para!resolver!problemas!de!la!vida!cotidiana!
Ii! takattri! najanatin! chikichkimsar! itiurchatri! nekar! penker! emkatniua! nu! jintiatin.!
Distinguir! elementos! de! la! realidad! y! la! fantasa! en! relatos! histricos! que! combinan! hechos! reales! y!
fantsticos!a!la!vez!desde!el!entorno!local.!
Chicham! etsertainmani! nuya! ejemanumani! timiatrusar! ni! penkeri! nuya! utsumari!
nekatin.!Acceder!a!los!medios!de!comunicacin!y!las!TICs!valorando!su!utilidad,!beneficios!y!riesgos.!
Nekapmatai! timiatrusar! nekapmatairi! neka,! patatma! nuya! patatkatin! nuya! juruktin!
imiatkin! ayam! irunujai! enentaimsar! itiurchat! najankamu! irunu! najanatin.! Comprender! la!
nocin!de!cantidad,!las!relaciones!de!orden!y!la!nocin!de!adicin!y!sustraccin,!con!el!uso!de!material!concreto!para!
desarrollar!su!pensamiento!y!resolver!problemas!de!la!vida!cotidiana.!!
Imiatkin! nuya! ayash! paka! ame! ayarmin! irunu! urukuri! aujmatkum! nekam! nuya!
metekmam! timiatrusam! nekatin.! Reconocer,! comparar! y! describir! caractersticas! de! cuerpos! y! figuras!
geomtricas!de!su!entorno!inmediato,!para!lograr!una!mejor!comprensin!de!su!medio.!
Ii! ayamrin! itiurchat! irunu! nu! iwiarkatasar! kuit! nuya! tsawant! nekapkajai! earkar!
najanatin.! Reconocer! situaciones! cotidianas! de! su! entorno! en! las! que! existan! problemas,! cuya! solucin,! requiera!
aplicar!las!medidas!monetarias!y!de!tiempo.!
Ame! ayamrumi! irunu! enentai! etserma! itiurkaria! chicham! jukmait! nuya! tuke! tsawant!
chicham! timianchach! iwiaratin.! Reconocer! Comunicar! ideas! sobre! la! interpretacin! de! su! entorno!
(recoleccin! de! informacin)! y! explicar! de! manera! verbal! y/o! grfica! (pictogramas)! los! procesos! utilizados! en! la!
recoleccin!de!datos!y!en!la!resolucin!de!problemas!cotidianos!sencillos.!!
Chicham! chichasar! nuya! aarar! anturnaitiain! nekawai,! imiatkin! nekas! nuya! atsa! ni!
timiantri! nekatin.! Reconocer! que,! adems! de! las! lenguas! orales,! existe! la! lengua! escrita! para! comunicarse,!
aprender!y!construir!significados!del!mundo!real!e!imaginario.!!
Ii! nunken! tarimiat! aents! untsuri,! ni! chichame! nekainia! matsatainian! neka! arantuktin.!
Reconocer!la!existencia!de!variaciones!lingsticas,!como!expresiones!de!la!diversidad!cultural!del!pas.!!
Ii! chichame! chichakur! warikmasar!nuya!utujintsuk,!paant,!antujamnia! ii!shuarjai!nuya!
unuimiatainiam! aujmattsatin.! Expresarse! oralmente! de! manera! espontnea! y! fluida,! en! lengua! de! su!
nacionalidad,!con!claridad!y!entonacin,!para!interactuar!con!los!dems!en!los!mbitos!familiar!y!escolar.!
Naku!pachitiakur!antu!ajatairi,!muchitmari!nekartin.! Explorar!las!posibilidades!de!los!sonidos,!
el!movimiento!y/o!las!imgenes,!a!travs!de!la!participacin!en!juegos!que!integren!diversas!opciones.!
Mash! tuakar! naku! imiankesar! nekar! najankur,! itiurkarik! naku! ti! shiirmach! najanatin.!!
Aportar!ideas!y!llegar!a!acuerdos!con!los!otros!miembros!del!grupo!en!procesos!de!interpretacin!y!creacin!artstica!
[ 17 ]
!
Yaunchu! nuya! yamaiya! naku! irunu! nakurakur! ni! ayashijai! iniakmamma! najanatin.!
Practicar!un!amplio!repertorio!de!juegos!tradicionales!y!contemporneos!que!involucren!el!uso!del!cuerpo,!la!voz!y/o!
imgenes.!!
Aentsu! ni! pujutairi! nuya! shir! najantairi! iniakmasma! iis! ni! enentaimmian! nuya!
nekapeamun! etserkatin.! Expresar! las! ideas! y! sentimientos! que! suscita! las! observaciones! de! distintas!
manifestaciones!culturales!y!artsticas.!!
Ii!nakurutairin!jantsemeamunam!ni!iniashi!penker!junakit!tusar!pachinkiatin.! Participar!en!
prcticas! corporales! (juegos,! danzas,! bailes,! mmicas,! entre! otras)! de! manera! espontnea,! segura! y! placentera,!
individualmente!y!con!otras!personas.!!
Ni!iniashi!neka!nuya!timiatrus!iistin.!Percibir!su!cuerpo!y!la!necesidad!de!cuidarlo.!!
Nekaptai! ayashin! nuya! etsermari! niisha! najantain! takakainia,! ayashjai! najanma! ni!
shuarnum! nuya! unuimiatainiam! nekatin.! Identificar! los! sentidos! y! significados! que! tienen! diferentes!
prcticas!corporales!en!su!entorno!familiar!y!escolar.!!
!
Unuikiartin! uchi! yama! unuimiatan! juarainian! unuiniartaj! tsanka! timiatrus! unuimiartiniaiti!
nutchamik! nuin! irur! unuiniaktin! iwiarkamujai! unuimiatai! chicham! chichamrukta! tusa!
anaikiamu! umpuarmajai! juarain! unuiniartaj! tusanka! unuimiartiniaiti.! Para! profundizar! los!
conocimientos! con! respecto! a! este! proceso,! es! importante! que! el! docente! estudie! el! Currculo! Integrador! para! Educacin!
General!Bsica!Preparatoria,!publicado!por!el!Ministerio!de!Educacin!(2016),!especialmente,!a!partir!de!la!pgina!46.!!
!
5.3. Unuimiartinian,&iwiarnainiai&isman&uchi&natsa&ti&shir&jimiara&chichamjai&unuimiataif&
Warinkish&Enkear&Unuimiamu&(IPS);&Unuimiatkur&shiirmach&aamu,&mamikmakir&nuy&
nekmu&mramunam&juarma&(FCAP);&Unuimiatnum&imiatrusar&aujsar&unuimiamu&
(DDTE);&Unuimiatki&weamu&nekasfri&eatma&(PAI)&
Perfil&de&salida&de&la&Educacin&Bsica&Intercultural&Bilinge&&Insercin&a&los&Procesos&Semioticos&(IPS),&Procesos&
Fortalecimiento&Cognitivo,&Afectivo&y&Psicomotriz&(FCAP),&Desarrollo&de&las&Destrezas&y&Tcnicas&de&Estudio&(DDTE)&y&
Procesos&de&Aprendizaje&Investigativo&(PAI)&
Unuimiainiaka,!unuimiatan!amuiniakka,!juna!mashi!ejetuktin!iniawai:!Los!estudiantes,!al!finalizar!la!
Educacin!General!Bsica,!deben!contar!con!las!siguientes!caractersticas:!
[ 18 ]
!
Aujtai! papi! jea! matsasma! tura! unuimiatai! jeanam! (TICs)! iis! artinian! tura! ajsatin!
shiram!ataijai!takakmastinian!nekawai.!Usa!los!recursos!de!la!biblioteca!del!aula!y!explorar!las!TICs!para!
enriquecer!las!actividades!de!lectura!y!escritura!literaria!y!no!literaria.!
Aujmatsar,! arman! juakmawai,! tujintsuk,! imiatrus! chichamun! enentaimsar!
chichamuncha! aawai.! Escribe! relatos! y! textos! expositivos! y! descriptivos,! en! diversos! soportes! disponibles,! y!
emplearlos!como!medios!de!comunicacin!y!expresin!del!pensamiento.!
Timiatrus!chichakmanum!tura!aujsamun!shiram!arman,!tujintsuk!enentaimias,!imias,!
pnker!warawarat!unuimiateawai.!Aprecia!el!uso!esttico!de!la!palabra,!a!partir!de!la!escucha!y!la!lectura!
de! textos! literarios,! para! potenciar! la! imaginacin,! la! curiosidad,! la! memoria! y! desarrollar! preferencias! en! el! gusto!
literario!
Nekmawai! ni! irunar! matsateamun,! timiatrus! enentaimias,! niniurijai,! nankamas!
nekameawai,!ni!aentsrijiai,!ni!pujutairi,!ni!akiniamurijai!mashiniu!imiar!itiur!tsakaj!tusa!
kanak!ninki!tsurak!pnker!enentaimias!chikich!aentsjaish!weawai.!Forma!su!identidad!personal!
y!social!autntica!a!travs!de!la!comprensin!y!reconocimiento!de!las!races!individuales,!familiares,!culturales,!sociales,!
de! los! procesos! histricos! y! los! aportes! culturales! locales,! regionales! y! globales,! en! funcin! de! ejercer! una! libertad! y!
autonoma!solidaria!y!comprometida!con!los!otros.!!
Juawai! nekaska! i! nunken! is,! ni! pujamurin! enentaimias! nunka! tura! itiur! akiniamuit!
nuna! penker! nekawai! mashiniu! nunka! tepaku,! junaka! mashiniu! nunka! yaja! achitra!
ainiana!nunasha,!tura!yamaiya!aujmattsamunash.!Contextualiza!la!realidad!ecuatoriana,!a!travs!de!
su! ubicacin! y! comprensin! dentro! del! proceso! histrico! latinoamericano! y! mundial,! para! entender! sus! procesos! de!
dependencia!y!liberacin,!histricos!y!contemporneos.!
Chikich! ants! nakurutain! nekawai,! tumaitkiush! enentaimias! timiatrus! juakmawai!
chikich! aentsjaish,! tura! itiura! nunka! akiniamuit! nuna! nekawai! tsawantan,! yapajniaki!
weancha!nekawai.!Comprende!la!dinmica!individuoisociedad,!por!medio!del!anlisis!de!las!relaciones!entre!las!
personas,! los! acontecimientos,! procesos! histricos! y! geogrficos! en! el! espacioitiempo,! a! fin! de! comprender! los!
patrones!de!cambio,!permanencia!y!continuidad!de!los!diferentes!fenmenos!sociales!y!sus!consecuencias.!
Takakmastasa! wakerawai,! enentaimiawai! nkachma! nuna! nekapmatain! irumramun,!
ausha!nekapmat,!enentaimsar!nekapak,!mashiniu!juk!unuimiateawai.! Propone! soluciones!
creativas!a!situaciones!concretas!de!la!realidad!nacional!y!mundial!mediante!la!aplicacin!de!las!operaciones!bsicas!de!
los! diferentes! conjuntos! numricos,! y! el! uso! de! modelos! funcionales,! algoritmos! apropiados,! estrategias! y! mtodos!
formales! y! no! formales! de! razonamiento! matemtico,! que! lleven! a! juzgar! con! responsabilidad! la! validez! de!
procedimientos!y!los!resultados!en!un!contexto.!!
Iwiasmas,!chichawai!aentsank!etserui!akmar,!chichas,!uwijmiar,!nakumak,!imiatkinjai!
umuchar! nek! nekapmatain! tura! irumar,! jk! penker! katsuntar! enentaimias!
utsumamun!kakar!unuimiateawai.!Produce,!comunica!y!generaliza!informacin,!de!manera!escrita,!verbal,!
simblica,! grfica! y/o! tecnolgica,! mediante! la! aplicacin! de! conocimientos! matemticos! y! el! manejo! organizado,!
responsable! y! honesto! de! las! fuentes! de! datos,! as! como! de! la! estadstica! descriptiva! para! as! comprender! otras!
disciplinas,!entender!las!necesidades!y!potencialidades!de!nuestro!pas,!y!tomar!decisiones!con!responsabilidad!social.!
Penker! enentaimtawai! takat! juamun! tura! (TICs)! junaka! nekapmar! iwiar! enentaintus!
imiatkinian!mashi!enentaimsamun!juk!takakmas!nakurus!iniakmawai.! Valora!el!empleo!de!
las! TICs! para! realizar! clculos! y! resolver,! de! manera! razonada! y! crtica,! problemas! de! la! realidad! nacional,!
argumentando!la!pertinencia!de!los!mtodos!utilizados!y!juzgando!la!validez!de!los!resultados.!
Pnker! enentamias! yamai! najanamun! iniashin! umuchar! (jantsema,! nakrus,! chikich!
nakun),! enentaimias! pnker! nekwai,! tumaitkiush! chikich! enentain! jk! pachiniawai!
(nakurutainiam,! unt! nakunum,! ni! nakurutairi)! iwiareawai.! Resuelve! de! manera! eficaz! las!
situaciones! presentes! en! las! prcticas! corporales! (deportes,! danzas,! juegos,! entre! otras),! teniendo! claridad! sobre! sus!
objetivos,!lgicas!e!implicaciones,!segn!los!niveles!de!participacin!en!los!que!se!involucre!(recreativo,!federativo,!de!
alto!rendimiento,!culturales,!etc.)!
unt! nunka! najanamun! tura! najanachman! arantawai,! niniunak! tura! chikichnansha!
aentsank! matsatkamunash! tura! chikich! irutkamu! ainiajai,! iimias! nek! mashiniu!
pachiniawai!chikich!takatnum!apatak!iis!esetar!neka!iwiareawai.!!Respeta!y!valora!el!patrimonio!
cultural! tangible! e! intangible,! propio,! de! otros! pueblos! y! nacionalidades,! como! resultado! de! la! participacin! en!
procesos!de!investigacin,!observacin!y!anlisis!de!sus!caractersticas,!y!as!contribuir!a!su!conservacin!y!renovacin.!
[ 19 ]
!
[ 20 ]
!
Tarimiat! uchi! unuimiaru! atiniaiti,! nekaska! najanak! iniakmak,! ni! uuntri! yaunchuyan!
najantain! aujmateak,! nakumak! iniakmak,! nampetan! najaneak,! jantsen! iniakmak,!
nekamurin! iniakmameak,! nakunum,! Arutam! chicham! chichameak,! nuya! yurumak! ainiana!
aun!iwiarak!iniakmamsatin.!Valorar!el!pensamiento!y!cosmovisin!de!la!nacionalidad!a!travs!del!estudio,!prctica!
y!lectura!de!mitos,!leyendas,!cuentos,!videos,!msica,!ciencia,!deportes,!religin!y!gastronoma.!
Mash! najantain! neka! atiniaiti,! timiatak! niniurin! nekamun! paan! iniakmaki! wetin.! Distinguir! la!
diversidad!de!disciplinas!artsticas!y!crear!contenido!artstico!afn!a!sus!intereses!para!potenciar!su!acervo!esttico.!
Nunka! mash! matsatman,! iruniun! tuma! itiurait! taman! amamkes! unuimaru! atin.! Describir! los!
componentes!de!nuestro!planeta!y!del!universo,!materia,!energa!a!travs!de!nuestra!cosmovisin!y!de!la!ciencia.!
Neka,! arantuk! tuma! najanatniun,! aitkiasam! amiktinian! neka! atiniaiti,! niniurin! arantukma!
atin.! Identificar,! respetar! y! practicar! las! obligaciones! y! derechos! que! como! ciudadano! ecuatoriano! e! intercultural! son!
concedidas.!
Jintinkratkatniuiti!warimpiait!interculturalidad!tama!ni!unuimiatairinkish!nekatin.!Comprender,!
explicar,!practicar!y!reconocer!a!la!interculturalidad!como!parte!imprescindible!en!la!construccin!de!su!identidad.!
Inintrus! neka! atiniaiti! warimpiait! nunka! tsueki! weamu! chichama,! apatuk! nijiatai,! tuma!
penker! pujamu,! jui! Ecuadorinum! nuya! yaja! nunkanmasha.! Investigar! y! recopilar! informacin! sobre!
aspectos! relacionados! al! calentamiento! global,! problemas! alimentarios! y! bienestar! social! a! nivel! local,! nacional! e!
internacional.!
Ninki! tura! tuak! takakmau! atiniaiti,! ni! irutkamuri! utsumamun! iis,! tuma! unuimiarmarijiai!
irutkamun! utsukratkatniuiti,! emki! wetin.! Trabajar! de! manera! colectiva! e! individual,! asumiendo! roles! en!
funcin!de!las!necesidades!de!la!comunidad,!comunicndose!de!forma!oportuna!y!aplicando!los!conocimientos!prcticos!y!
cientficos.!
&
5.3.2. Iimtinri&tura&unuimiatai&akankamu&unuimiatma&
Caracterizacin&de&las&reas&de&estudio&de&este&nivel&
!
Jimiara! chichamjai! unuimiatainkia! juni! nakarma! ainiawai,! irutkamunam! uchi! kuirach! ainia!
unuimiainia! tura! (tsenken! uwi! unuimiak! puja).! Irurar! akantramuka! takat! itiur! jukitniuit! n!
enentaimtusar! unuimiat! iwiaramuiti.! El! currculo! intercultural! bilinge! est! organizado! por! unidades! integradas!
desde! la! Educacin! Infantil! Comunitaria! hasta! proceso! de! Desarrollo! de! Destrezas! y! Tcnicas! de! Estudio! (sptimo! ao! de!
Educacin! General! Bsica).! Las! unidades! integradas! estn! organizadas! bajo! un! tema! conductor! que! permite! a! los! contenidos!
6
adaptarse!a!los!contextos!locales .!&
&
Timiattrusar! Unuimair! Jintiamu! i! PAI! akankamu,! yapajkiachmaiti! ukunam! unuimiainiaka,!
nekapmamsar!isma!ainiawai!itiur!uchi!penker!akankamunam!unuimiaki!wena.!Turasha!penker!
enentaijiai! jka! najankamuiti! ii! unuimiatai,! pujutairi! iisar! tura! natsa! unuimiataisha! imiatrusar!
iisar!nakatsuk!najankamuiti.! En!Procesos!Aprendizaje!Investigativo!!PAI!(unidad!54!a!la!75),!(con!el!cual!se!completa!
la! formacin! bsica! del! estudiante),! a! diferencia! de! los! procesos! anteriores,! se! establece! como! estrategia! metodolgica! el!
tratamiento!de!las!ciencias!organizada!por!reas!y!asignaturas.!La!intencin!de!esta!modificacin!es!que!el!estudiante!se!prepare!
para!el!desarrollo!curricular!especializado!que!se!observa!en!el!nivel!bachillerato,!favoreciendo!un!fluido!transcurrir!entre!ambos!
momentos!educativos.!
!
!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
6
! Los! procesos! denominados! Educacin! Infantil! Familiar! Comunitaria! ! EIFC,! Insercin! a! los! Procesos! Semiticos! ! IPS! y!
Fortalecimiento!Cognitivo,!Afectivo!y!Psicomotriz!!FCAP,!se!desarrollan!a!travs!de!unidades!integradas!de!aprendizaje!(unidad!
1!a!la!unidad!33),!y!cada!unidad!se!conforma!por!4!crculos!de!aprendizaje.!Entonces,!se!despliega!un!tratamiento!integral!de!las!
ciencias.!
El!proceso!denominado!Desarrollo!de!Destrezas!y!Tcnicas!de!Estudio!!DDTE,!similar!al!caso!anterior,!se!distribuye!en!unidades!
integradas!de!aprendizaje!(Unidad!34!a!la!unidad!54).!Ahora!bien,!los!crculos!de!saberes!son!organizados!por!los!docentes!de!
acuerdo!a!la!realidad!local.!Entonces,!el!desarrollo!curricular!sigue!realizndose!a!travs!del!tratamiento!integrado!de!las!ciencias.!
[ 21 ]
!
Amamkesar&iisar&nekamuiti&unuimiatai&iimtintri:&Es!posible!identificar!las!siguientes!caractersticas!por!reas!
de!estudio:!
&
5.3.2.1. Penker&atai&tura&shiram&atai&
Lengua&y&Literatura&
!
Ju!unuimiatainkia!jun!nakarmaiti!niniuriniak!unuimiatai!tura!apachchamjai!atai.&Esta!rea!de!
estudio!comprende!el!tratamiento!de!la!lengua!de!la!nacionalidad!respectiva!y!de!la!lengua!castellana.&
!
Tarimiat&aentsu&chichame&
Lengua&de&la&Nacionalidad&
!
J! chichamka! shiram! atainkia! shuarchamjai! metekmar! unuimiartinian! jintinramji.! J!
chichamka! ii! untri! chichasmarin! aujmarin! pujutairin! paant! najankar! jintinramji,! nuya! shiram!
atainkia! metekrachuiti! ataijai! nuya! chichasmarijai,! nunisank! nkas! irutkamunam! unuimiat!
juamuka! aujsatniun! artinian.! Ii! chichamenka! imiankaska,! i! shuarin,! ii! uchirijiai,! jintiatniun!
pant! amajtamji.! Emkar! nkar! najanmanum! uchi,! na,! nuya! aishmank,! n! chichmen! pant!
najanawar! iniakmamsartiniaiti,! unuimiataina,! n! shuarinsha! utsukartiniaiti,! nisha,! n!
enentaimiamurin,!wakeramuri!ti!yupichuch!najanawarat!tusar.!El!desarrollo!de!la!lengua!de!la!nacionalidad!
7
toma!en!cuenta!los!contextos!sociolingsticos!y!su!valoracin!diglsica .!En!cuanto!a!lo!lingstico!encontramos!dos!contextos,!el!
monolingismo! en! lengua! de! la! nacionalidad,! y! el! contexto! bilinge:! lengua! indgenaicastellano.! El! aprendizaje! de! la! lengua!
indgena! nace! en! la! familia,! quienes! ensean! naturalmente! la! lengua! indgena,! o! el! castellano! y! la! lengua! indgena! al! mismo!
tiempo.!El!desarrollo!de!las!competencias!para!hablar!y!entender!la!lengua!indgena,!depende,!en!gran!medida,!de!la!familia.!El!
centro!educativo!facilita!herramientas!para!su!aprendizaje!a!travs!de!la!escritura!y!la!lectura!comprensiva!de!la!lengua!indgena.!
El!conocimiento!y!manejo!de!la!lengua,!no!implica!el!aprendizaje!de!teoras!gramaticales!pues!ste!es!el!mbito!de!especialistas.!
De!las!investigaciones!realizadas,!los!nios!y!las!nias!dependen!de!los!contextos!familiares!y!educativos!para!el!aprendizaje!de!la!
lengua,!ellos!no!tienen!problema!de!aprender!la!lengua!indgena,!son!los!contextos!diglsicos!que!no!permiten!su!aprendizaje.!Los!
estudiantes! necesitan! tener! oportunidades! para! expresarse! y! conocer! las! formas! que! pueden! emplearse! de! acuerdo! con! los!
mbitos!de!comunicacin,!para!lo!cual!se!aplicarn!estrategias!sociales!de!aprendizaje!de!la!lengua.!!
!
Nkaska,!jimiara!chichama!anint!najanamniaitji,!irutkamurin!unuimiatairin!ni!shuari!aiksan!ii!
kampunniuri! nukuri,! nankamasmarijai! uwishin,! ii! kanarmarisha! pant! aujmatsar! chikich!
aentsjaish! iruntrar! jintiawartiniaitji,! ii! chichamenka,! pujutairijai! natsamakur! ukunam! juakir!
weaji,! nun! aink! tusar! emkir! pant! najanar! iniakmamsartiniaitji.! Por! lo! expuesto,! las! estrategias! para! el!
aprendizaje!de!la!lengua!indgena!dependern!del!contexto!lingstico,!es!decir,!se!puede!aprender!como!primera!lengua!o!como!
segunda! lengua.! Los! centros! educativos! identificarn! inicialmente! su! contexto! lingstico! para! proceder! a! los! procesos! de!
enseanza!aprendizaje!de!la!lengua!indgena.!
!
Tuma! asamtai! tarimiat! chicham! paant! ewekamsar! weamu,! tarimiat! aentsun! chichame! ni!
shuarnum! akiniawai,! nui! jimiara! chicham! jintiaji,! shuarchamjai! nuya! apachchamjai,! penker!
nekatin!jimiara!chicham,!ani!ati!tusanka!ni!nukuri,!ni!apari!jintiatniuiti.!Ain!asamtai,!aartinian,!
aujsatniun,! tarimiat! aents! chichamejai! yupichuch! unuimiatainiam! unuimianiawai.! Dentro! de! la!
literatura!se!tratar!los!saberes!y!conocimientos!de!la!cosmovisin!de!cada!uno!de!las!nacionalidades!y!pueblos,!as!se!compartir!
sus! saberes! en! torno! a! la! madre! naturaleza,! a! la! historia,! los! ritos! sagrados,! los! cnticos! sagrados,! los! sueos,! las! visiones!
shamnicas.!
!
Nuni!asamtai!aents!jimiara!chichaman!unuimiatra!ainia!au!ii!apachrin!anintrusar!ichipias!isaar!
aniuiti! tusar! penker! iwiarar! aararu! aniawai,! nui! tarimiat! aentsu! chichame! jintiamu! emki!
weawai! chicham! shiram! aatai,! ni! pujutairin,! enentaimtairi,! waratairi,! mesekrari,! aujmattairi,!
nuya! tsaapin! iimtai! nuni! ajamsartatui! tarimiat! aents! nisha! kampunniun! nerenniurin.! Debe!
recalcarse! que! el! desarrollo! de! las! lenguas! indgenas! requiere! el! fortalecimiento! de! las! relaciones! intercomunitarias! a! fin! de!
eliminar!las!barreras!producidas!por!el!aislamiento,!situacin!que!se!traduce!en!el!mantenimiento!de!formas!de!dialectos!locales.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
7
!Diglosia:!fenmeno!lingstico!en!donde!una!lengua!dominante!se!impone!sobre!una!lengua!minorizada!por!la!sociedad.!Las!
lenguas!minorizadas!tienden!a!desaparecer.!
[ 22 ]
!
Apachcham&
Lengua&Castellana!
&
Ecuador!nunka!tepakmari!nekas!ii!unuikiartin!ajainia!nuka!natsa!unuimiainiaka!jintiawartiniaiti!
penker!aartin,!chichaktinian,!nuya!aujsatin!nuya!pan!amajkir!wetin.! El!abordaje!del!castellano!se!lo!hace!
desde!el!enfoque!del!estudio!de!la!lengua!y!la!literatura,!por!ello!los!bloques!de!este!estudio!son!lengua!y!cultura,!comunicacin!
oral,!lectura,!escritura!y!literatura.!!
!
Unuikiartinkia! jintiawai! natsa! unuimiainianka! nekas! chikich! matsatkamu! ainian! Ecuador!
tepakmanum,!unuikiartinia!enentaintikiainiawai!uchi!unuimiatainian!ni!penker!shirmach!artinia!
unuimiartin! ainiawai,! nekaska! jintiawartiniaiti! apachcham! shiirmach! aartin! nekamu! aujsatin!
jimiara! chichamsha! aartin! nekatniuitji,! tuma! asar! penker! aartinkia! tuke! tsawanti! iisar! paant!
najanar!wetiniaitji.! Guiados! por! la! mediacin! del! docente,! los! estudiantes! descubren,! de! manera! sistemtica,! los! usos! y!
funciones!sociales!de!la!lengua!escrita!y!establecen!las!diferencias!entre!la!cultura!oral!y!la!cultura!escrita.!Esta!mediacin!procura!
introducirlos!en!el!conocimiento!sobre!las!caractersticas!de!los!textos!orales!y!escritos,!y!apoya!la!comprensin!de!lo!que!es!un!
texto!y!de!los!elementos!que!lo!componen!en!sus!dos!modalidades:!oral!y!escrita.!Esto!promueve!que!los!estudiantes!establezcan!
las! diferencias! entre! oralidad! y! escritura,! las! variantes! que! pueden! tener! en! distintos! contextos,! y! segn! los! propsitos!
comunicativos.!
!
Akiniamunmaya! nekar! shirmach! arar! nekamunmaya! chikich! aents! pujamurijai! apatkar! ni!
pujutairijiai.! Chicham! shiram! aatai! ju! unuimiatai! tesamu! tarimiat! aentsun! unuimiatairin! nuya!
apachchamjai! timiatrus! jintiawai.! En! cuanto! a! las! variedades! lingsticas,! el! docente! introduce! a! los! estudiantes! al!
conocimiento!de!las!lenguas!originarias!que!se!hablan!en!el!Ecuador!y!de!cmo!estas!han!influido!en!nuestra!forma!de!hablar!el!
castellano,!tanto!en!el!nivel!lxico!como!de!estructuras!gramaticales.!Los!docentes!orientan!a!los!estudiantes!con!respecto!a!las!
diferentes! maneras! en! que! pueden! expresar! una! idea! con! adecuacin! cultural! y! situacional,! sin! descalificar! ninguna! forma! de!
expresin!particular,!aunque!esta!se!aleje!de!la!norma!estndar!del!castellano.!
!
Unuikiartinkia! uchi! unuimiainiajai! chikich! uchi! yajanunkanmayajai! wainiakiar! aujmattsar!
nekaniawarat! tusa! nuna! timiatrus! najanmamtikiawai,! aitkiak! chichamsha! itiur! akinnniuit! tusa!
nekamtikiawai.! Aitkiak! apachcham! akiniamurin! irur! arantuktiniait! tusa! jintiawai.! Los! docentes!
buscan!que!los!estudiantes!tengan!contacto!con!personas!procedentes!de!diferentes!regiones!del!Ecuador!que,!por!tanto,!tienen!
distintas! formas! de! habla! y! diferentes! expresiones! coloquiales,! y! promueven! la! indagacin! sobre! el! origen,! las! razones! y! los!
significados!de!las!variantes!del!idioma.!Este!conocimiento!permitir!reconocer!la!riqueza!del!habla!castellana!del!pas!y!aprender!
a!respetar!esas!variantes!como!expresiones!culturales!vlidas.!
!
Nuni! jintki! weak! esenkan! nuya! apachcham! esenk! aniun! shir! unuimiateawai! tuma! ni!
chichamensha! nuya! apachchamnasha! yupichuch! nekaki! weawai,! aitkiasan! penker! aujsatniun,!
chicham!etsertainmash!aak!nuya!chichak!tuma!aitkiasan!chichaman!najaneak!shiram!aartinian!
penker!unuimiateawai.!El!desarrollo!de!las!competencias!permite!tener!una!conciencia!lingstica!de!la!palabra,!el!fonema!
y!su!significado!de!acuerdo!a!su!contexto;!promueve!el!desarrollo!de!su!lengua,!de!la!lengua!de!relacin!intercultural;!la!fluidez!en!
la!lectura,!la!comunicacin!oral!y!escrita!y!la!produccin!literaria!en!dos!o!ms!lenguas.!!
!
Kashi! kashinink! juna! timiatrus! nekatniuiti! aitkiaki! weak! penker! chichaktinian! nuya! penker!
aartinian!paan!unuimiatki!weak.!Es!muy!importante!reforzar!el!buen!uso!y!correcta!escritura!del!idioma,!por!lo!que!las!
habilidades!ortogrficas!deben!acentuarse!diariamente.!
&
5.3.2.2. Nekapmartin&unuimiattai&
Matemtica&
!
Nekapmatai! unuimiatai,! mash! uchi! unuimiatainiam! unuimiararat! tusa! jintiniawai! chicham!
itiurchatan! nekachman! iwiarar,! nekapmatai! nekaska! nu! tamaiti! emkaka! itiurchatri! yupichuch!
najanmantikma,! ii! irutkamuri,! matsatkamurincha! iwiakmanum! utsumna! asamtai.! Uchi!
unuimiamuri! nekapmamtai! unuimiatainiam! yupichuch! ajasat! tusar! warinkish,! iis,! takas,!
nakumak,!yakarsha.!Imiatkin!warijiai!najannawai.! Dado!que!las!matemticas!son!una!ciencia!que,!debido!a!los!
errneos! procedimientos! de! enseanza,! ha! perdido! los! referentes! sociales,! en! este! programa! se! pretende! partir! de! las!
[ 23 ]
!
necesidades! personales! y! sociales! de! uso! y! aplicacin! del! nmero,! pasar! al! aprendizaje! de! los! conceptos! lgicoimatemticos! y,!
luego,!a!su!aplicacin!para!solucionar!los!problemas!con!los!que!se!enfrenta!la!poblacin!en!la!vida!cotidiana.!
!
Penker!nekapak!uchi!jintiaitai!tusar!wakerakrikia!nekaska!amamkesar!ju!iistiniaitji:!Para!facilitar!la!
comprensin!de!los!conceptos!y!procesos!matemticos!y!su!utilizacin!se!sugiere!la!preparacin!de!actividades!que!empleen!los!
siguientes!procedimientos:!
!
- Iniakmamsatniuiti! uchi! nuna! iisar,! achikiar! nekapkan! najanawarat! tusar.! Concrecin,! con!
empleo!de!objetos!manipulables.!
- Tatanjai! najanamu,! abaco! tutai! jainkish,! warinjainkish! uchi! iniaktustiniaiti! nekapak!
jintiakur.!Semiiabstraccin,!con!el!uso!de!maquetas,!baco,!y!otros!recursos!para!la!representacin!de!cantidades.!
- Nekapkan! penker! najawarat! tusar! uchi! enentaimsatarum! tiri,! nakumkamujainkish!
nuyanka! nekapkan! aararat! tusar! najanmamtikiawar! aitkiakur! penker! unuimiarartatui.!
Abstraccin,!con!el!empleo!de!imgenes!y!la!correspondiente!representacin!numrica!y!simblica!para!el!manejo!del!
sistema!escrito.!
!
Ecuadorinum! nunkanam,! unuimiat! chichamra! uuntri! timia! amiktiniaiti,! mash! nekapak!
unuimiataiyana! n! ainiajai.! Nekapak! uchi! unuiyakur! niniuri! kajinmattsuk! najantain!
unuiyartiniaiti!chikich!tarimiat!aents!nekapka!unuiniatisha!unuimiaki!wetiniaitji.! Dentro! del! estudio!
de! las! reas! integradas! se! abordarn! los! bloques! del! currculo! nacional! como! son! lgebra! y! funciones,! geometra! y! medida,!
estadstica! y! probabilidad.! Se! hace! tambin! un! anlisis! de! los! aportes! de! la! matemtica! desde! una! visin! cultural! como! la!
expansin!de!los!nmeros!indo!arbigos,!el!uso!de!bases!matemticas!de!las!culturas!originarias,!instrumentos!de!clculo!de!las!
diferentes!culturas!hasta!llegar!al!desarrollo!del!lgebra,!la!geometra!y!su!aplicacin!a!la!realidad!a!travs!del!anlisis!estadstico!
descriptivo.!!
!
5.3.2.3. Aentsna&nekatai&
Ciencias&Sociales&
&
Ii!matsatkamuri!unuimiatma.!Yama!matsatkamu!juarmanum!tarimiat!aents!itiur!pachinkiarmia!
niisha!unuimiatan!juarkiartasa,!nunkan,!iruntramunam,!kuitniash,!ayamprukartasa!yaunchunia!
nuna!iniaisara.!Tumaitkiuish!chichamen,!pujutairin,!najantairin!iniaitsuk;!uchi!ukunmania!nuna!
iwiarnaki!wearat!tamajai.& En!la!Educacin!Intercultural!Bilinge!se!considera!la!enseanza!de!las!ciencias!sociales!como!
un!proceso!caracterizado!tanto!en!el!tiempo!como!en!el!espacio.!Generalmente,!se!ha!concebido!a!las!ciencias!sociales!como!el!
estudio!de!la!historia!(hechos!y!datos!en!la!lnea!del!tiempo),!subordinando!a!la!geografa!y!las!cualidades!socioculturales!propias!
de!la!poca,!es!decir,!se!ha!enseado!que!los!datos!son!solamente!histricos!desde!el!punto!de!vista!del!tiempo.!Puesto!que!los!
hechos! histricos! no! se! producen! aislados,! sino! que! responden! a! condiciones! globales,! el! tratamiento! de! esta! rea! es!
interdisciplinario,!es!decir!que!integra,!entre!otros,!aspectos!geogrficos,!sociales,!antropolgicos,!econmicos!y!polticos.!Para!el!
reconocimiento! y! conocimiento! de! la! historia,! se! emplean! tcnicas! auxiliares! relacionadas! con! aspectos! matemticos,!
paleogrficos!y!arqueolgicos.&
&
Jimiara! chicham! unuimiat! tamaka! uchi! unuimiatrarat! tusarkia! ii! matsatkamuri,! pujamuri!
najaneajnia! nu! iniakmamsatniuitji! nuna! iisar! ii! uchirisha! emki! wearat! tusa! ii! pujusmarinkia!
yaunchunia! nuya! yamainiash! ti! penker! amiktiniaitji.! Ii! uniumiatairi! penker! junaki! weti! tusar,!
pachinin!aati!tusar!ii!nunken!tepakmarin!nuya!yaunchu!papi!aujmatmari,!aujmatma!nekawarat!
tusa! ants! mashi! chichau! aati! tusar! ii! nunken! yaunchuya! takat! unuimiamu.& Con! respecto! a! los!
contenidos!de!la!historia,!se!considera!importante!incorporar!la!perspectiva!analtica!relativa!a!la!preservacin!y!recuperacin!de!
los!espacios!correspondientes!a!los!pueblos!y!nacionalidades!del!pas,!es!decir,!sus!territorios,!su!espacio!geogrfico,!pues!la!tierra!
es! un! elemento! crucial! en! la! conformacin! y! conservacin! de! la! identidad! de! los! pueblos! y! su! cultura.! Este! aspecto! permite!
fortalecer! la! identidad! del! pueblo! ecuatoriano,! puesto! que! refiere! a! la! poblacin! a! sus! orgenes,! contrasta! sus! formas! de! vida!
(pasado,!presente)!y!posibilita!la!planificacin!y!proyeccin!hacia!un!futuro!mejor.&
!
Niniuri!uchi!unuimia!paant!amajki!weti!tusar!wakerakrikia!nekaska!chikich!tarimiat!aents!irunu!
nuna! nekatairi,! pujutairinsha! nekaki! weak! Ecuador! nunkanam! tarimiat! ants! matsatainia!
arantukma! atiniaiti! tuma! asamtai! nunka! matsatuti! itiur! ayamprumaktiniait! tama! nu!
amamkesar! nekatniuiti,! nuni! jintiakur! Ecuador! nunkaka! tarimiat! ants! arantukma! atatui!
tamaiti.! La! formacin! de! la! identidad! desde! el! reconocimiento! de! los! orgenes! y! la! interculturalidad,! entendida! como! un!
[ 24 ]
!
proceso! de! interrelacin! y! convivencia! entre! varias! culturas! en! el! contexto! de! la! colonialidad! del! poder,! son! parte! de! esta!
formacin,!facilitando!la!construccin!de!un!Estado!Plurinacional!e!Intercultural,!desde!la!ptica!de!los!territorios!de!las! propias!
localidades.!
&
5.3.2.4. Nunk&irunu&nekatai&
Ciencias&Naturales&
&
Tuke! irunin! unuimiatma.! Uchi! unuimiainia! ii! pujamuri,! aentsna,! ii! ayashi,! nunka,! yajasma!
pujutairi,! pampamunam! mashiniu! unuimiatrarat! tusa! jintiniawai.! Nunka! itiur! wainkiatniuit,!
itiur!pujustiniait,!itiur!arakmatniuit.!La!enseanza!de!las!Ciencias!Naturales,!en!Educacin!General!Bsica,!se!orienta!
al!conocimiento!y!la!indagacin!cientfica!sobre!los!seres!vivos!y!sus!interrelaciones!con!el!ambiente,!el!ser!humano!y!la!salud,!la!
materia!y!la!energa,!la!Tierra!y!el!Universo,!y!la!ciencia!en!accin;!con!el!fin!de!que!los!estudiantes!desarrollen!la!comprensin!
conceptual! y! aprendan! acerca! de! la! naturaleza! de! la! ciencia! y! reconozcan! la! importancia! de! adquirir! las! ideas! ms! relevantes!
acerca!del!conocimiento!del!medio!natural,!su!organizacin!y!estructuracin,!como!un!todo!articulado!y!coherente.&
!
Yaunchuya!nekaneawai!aentska!nunkajai!tuke!inkius!matsamniuiti,!nunka!matsamniua!nu!itiur!
arantuktiniait,! itiur! iistiniait.! Aitkiak! nunka! tsuattri! penker! iyaji.! Desde! los! conocimientos! originarios!
profundiza!la!relacin!del!ser!humano!con!la!madre!naturaleza,!la!Pachamama,!y!su!cuidado!y!mantenimiento,!promoviendo!un!
equilibrio! en! los! ecosistemas! entre! las! mismas! especies! y! entre! la! naturaleza! y! el! ser! humano.! Adems,! promueve! prcticas!
ecolgicas!que!limiten!el!calentamiento!global.!!
!
Mash! irurar! juni! unuiyakur! wari! jintiatniuit! tama! nu! arantaji! tuma! aitkiakur! nunka! matsamin!
ainia,!iwiaku!matsamtai,!aentsu!ayashi,!ayash!tsuamartin!tsuak,!nuya!mash!nunka!irunin!ainia!
nu!uchi!penker!jintintinaitji.!Se!aborda,!a!travs!de!las!unidades!integradas,!los!bloques!del!currculo!nacional!como!son!
los!seres!vivos!y!su!ambiente,!el!cuerpo!humano!y!la!salud,!materia!y!energa,!la!tierra!y!el!universo,!ciencia!en!accin.!
&
5.3.2.5. Iiniurinia&shiir&najanma&unuimiamu&
Educacin&Cultural&y&Artstica&
!
Iiniuri!nuy!shir!najanma!unuimiatka!ti!shir!najanamnia!jintiawai,!ti!shirmarin!iniakmamu,!tura!
tarimiat! aents! shiram! iniakmatai! nekamurin! paantmatkiawai.! Iiniuri! nuy! shir! najanma!
unuimiatka! unuimiatnum! ankan! akantukma! unuimia! ni! enentaimias! tura! iruntrar! najanamnia!
ishintiawai.! Tuma! asa! juka! aentsun! ishintiawai! iruntrar! pujustinian! tura! yaimkiatniunam.! La!
Educacin! Cultural! y! Artstica! tiene! que! ver! con! la! formacin! de! la! valoracin! de! la! esttica,! entendida! la! esttica! como! la!
expresin!de!lo!hermoso,!de!lo!bello,!y!desde!las!culturas!originarias,!el!valor!de!la!belleza!con!identidad!cultural.!Se!define!a!la!
Educacin! Cultural! y! Artstica! como! el! espacio! educativo! que! permite! acrecentar! la! creatividad! individual! y! colectiva.! En! otros!
trminos,!es!un!espacio!para!la!educacin!de!las!personas!y!la!construccin!de!la!identidad!social!y!poltica.!
!
Uchi! unuimiainia! ni! najanmarin! tii! penker! najanak! iniakmainiawai,! iirkarin,! yakarmarin,!
nakumkamurin! yaunchunia! nuya! yamainiajai! tarimiat! ants! matsamtairinian.! Jantsemar,!
nampesar,! ewjjai! najantai,! yawijiai! najanamun! ii! matsatkamurin! ii! uchirinkia! unuimiatainiam!
paant! awajainiawai.& Una! de! las! facetas! importantes! en! el! desarrollo! de! las! expresiones! culturales! es! el! arte! como!
manifestacin! de! lo! propio! que! caracteriza! a! los! distintos! grupos! sociales! y! comunidades,! y! que! incluye! la! transmisin! de! la!
identidad!cultural,!nacional,!regional!y!la!comprensin!intercultural,!a!travs!de!la!reicreacin!de!expresiones!artsticas!de!otras!
culturas.!La!creatividad!se!define!como!una!actividad!imaginativa!dirigida!a!producir!esttica!como!la!msica,!el!teatro,!la!danza,!
las!artesanas,!las!artes!visuales,!la!plstica.&
!
Iiniuri!paantmatkiamujai!achitkiawai,!iiniu!tuke!najantai!nekamu,!niisha!ants!irunu!neka!nuy!
paant! amajeawai,! pnker! chichaktiniam! nuy! nenentaimias! najanatniun! ipiampawai.! Est!
relacionado! con! la! creacin! de! la! identidad! cultural,! la! comprensin! del! patrimonio! cultural,! la! comprensin! y! promocin! de! la!
diversidad!cultural,!el!desarrollo!de!la!expresin!y!el!cultivo!de!la!creatividad!individual.!!
!
Ju!unuimiatainmaka!unuimiainia!shiiram!najantai,!aatain!iniatian!ishintiarat!tamaiti.! Esta!rea!por!
tanto!se!orienta!a!descubrir!las!potencialidades!artsticas!de!cada!uno!de!los!estudiantes.!!
&
[ 25 ]
!
5.3.2.6. Ayash&iwiartai&unuimiamu&
Educacin&Fsica&
!
Jimiara! chichamjai! tura! chikichjaish! iruntrar! unuimiatainkia,! ju! unuimiatain! ti! atuawai!
unuimiatainiam! timiatrusar! najanawarat! tusa,! nuni! najaneak,! ni! wakeramun! timiatrus!
najaneak! ni! ayashi! pnker! iwiaratniun! ejekattawai.! El! Sistema! de! Educacin! Intercultural! Bilinge,! asume! el!
reto!de!llevar!esta!importante!rea!a!la!prctica!consciente!de!la!comunidad!educativa,!con!el!fin!de!que,!a!travs!de!la!prctica!de!
las!disciplinas!fsicas!que!ms!les!identifiquen!y!motiven,!complementen!su!formacin!integral.!
!
Imiatkinian! nukap! irunu,! najantai,! nekamu! nuy! tarimiat! aents! ii! nunken! najantai! neka! asar,!
uchi! unuimiamunam! patak! atua! asamtai,! unuimiatain! najanainia! iruntramu,! mashi!
pachitkiainiawai! tarimiat! aents! najantai! awainkir! paant! najantniun.! Nak,! jantsemtai! nuy!
aijiataikia! ii! pujutairin! iniakmawai.! Unuimiatainkia! irutkamunam! pachitkiainiawai! tuma! asa!
nuy!juarki!ayash!iwiartai!unuimiatain!pachintiuktinian!atukartiniaiti.& Conscientes!del!amplio!acopio!de!
materiales,! instrumentos,! conocimientos! y! prcticas! propias! de! las! nacionalidades! y! pueblos! del! pas,! este! constituye! un!
complemento!importante!en!el!proceso!de!formacin!de!los!educandos,!pues!la!comunidad!educativa,!en!su!conjunto,!es!parte!
del!proceso!de!revalorizacin!y!rescate!de!las!expresiones!fsicas!del!entorno!cultural.!Los!juegos,!bailes!y!danza!son!parte!de!la!
propia! cultura.! El! centro! educativo! comunitario! intercultural! bilinge! ! CECIB,! es! parte! de! la! comunidad! y! desde! ah! se! debe!
estimular!el!cultivo!participativo!de!la!prctica!de!educacin!fsica.!
!
Unuimiartin! juurar! iwiarkamua! nuka! ayash! iwiartai! unuimiamu! wakeruk! ii! ayashijiai! najantai!
imiatrin!yamai!tura!urutmaisha!nuna!nek!ni!ayashi,!tura!wakani!pnker!iistinian!nek!pnker!
irunar! ni! shuarin,! unuimiatainiam! tura! irutkamurin! pujustinian! jintiawai.! El! planteamiento! curricular!
promueve!el!gusto!e!inters!por!la!prctica!de!la!Educacin!Fsica!como!actividad!vital!del!presente!y!futuro,!relacionada!con!el!
cuidado!y!la!salud!fsica,!psquica!y!espiritual,!base!fundamental!de!una!sana!convivencia!familiar,!escolar!y!comunitaria.&&
!
Unuimiartin!akantrar!irumpramua!jurar!apujsamu!ainia!nuka!tarimiat!ants!matsatkamuri!tura!
irutkamuri! enentaimtainiam! achitrawai.! Todos! los! bloques! propuestos! mantienen! en! su! interior! la! raz! de! la!
cosmovisin!de!las!nacionalidades!indgenas,!los!pueblos!y!de!sus!comunidades.!
[ 26 ]
!
!
5.4. INIAKMASTIN&NATSA&UNUIMIATAI&MASHINIU&UTUAKMA&JIMIARA&CHICHAMJAI&AMUKU!
Perfil&del&Bachillerato&General&Unificado&Intercultural&Bilinge&
&
&
Yamaram&chicham&
Nekasketji&urukamtai:!! Nuamtak&penker&awajnaiyaji:!
Somos!justos!porque:!
&etserniukaitiaj:& Somos!solidarios!porque:!
Somos!innovadores!porque:!
[ 27 ]
!
!
Imiatkin! irunu! nuy! pachimpramu! yapajniamu! nekawai! warinkish! patakar! nuy! irumprar!
ikiam! nuy! mashi! najantai! nekwai.! Comprende! los! fenmenos! fsicos! y! qumicos! como! procesos!
complementarios!e!integrados!al!mundo!natural!y!tecnolgico.!
Ii! nekamu! yapajniaki! weamun! jintiamun! nekataj! tusa! mashiniu! nekatai! jintiamurijiai!
najaneawai! imiatkin! yapajiamun! etsereak! najanui.! Aplica! con! coherencia! el! mtodo! cientfico! en! la!
explicacin!de!los!fenmenos!naturales,!como!un!camino!esencial!para!entender!la!evolucin!del!conocimiento.!
Enentaimias! tura! ti! paant! awajeawai! shiram! iniakmatain! timiatrus! esetar! iis,! ataksha!
awainki!chichaman!juur!ikiakawai.! Valora!las!manifestaciones!literarias!mediante!una!perspectiva!crtica!para!
resignificar!el!hecho!literario!en!funcin!de!la!expresin!argumentada!de!ideas!y!opiniones.!
Shiram! najantaijiai! iniakmak! ni! waramun! chicham! shiiram! etserman! nek! timiatrus!
najaneak! ti! warawai.! Aplica! distintos! recursos! literarios! para! expresar! emociones! desde! el! reconocimiento! de! la!
funcin!esttica!del!lenguaje!y!del!disfrute!del!ejercicio!artstico.!
Aakmatsuk! ejemaknum! eakar! chicham! eamu,! juamu,! ichipsar! iyamu,! iwiarma,! najanma!
nuy! yamaram! enentai,! nekamu! najaneawai.! Conoce! entornos! digitales! para! buscar! informacin,!
seleccionarla,!analizarla,!organizarla,!modelarla!y!transformarla!en!nuevo!conocimiento!o!fuente!de!nuevas!ideas.!
Ejemaknumani!chicham!nekatain,!ujanaitiai!tura!takatan!najaneawai!ni!yainiaikiar!(jeachat!
pujayat),!ni!unuimiamun!tura!chikich!unuimiamuncha!yaimiawai.!Utiliza!medios!y!entornos!digitales!
para!comunicarse!y!trabajar!de!forma!colaborativa!(incluso!a!distancia),!con!la!intencin!de!apoyar!el!aprendizaje!personal!y!
contribuir!al!aprendizaje!de!otros.!
Ecuador,! Amrica! tura! j! nunka! tepakunmash! nankamasun! nekawai! tura! emamkes! is!
iniakmawai! itiurchattri! tura! warink! iturchat! amajkait,! turasha! ants! ninki! turutskesh!
iruntrar! pachiniainiana! nuna! yamai! tura! ukummai! iimias! nekawai.! Comprende! y! analiza! los!
procesos! histricos! ms! significativos! del! Ecuador,! Amrica! y! el! mundo,! mostrando! la! complejidad! y! multicausalidad! de!
factores! que! intervienen,! as! como! la! identificacin! y! caracterizacin! de! actores! individuales! y! colectivos! que! participan,!
para!tener!una!visin!amplia!del!presente!y!futuro.!!
Aentsu! niniurin! irunun! nekawai! tura! mashi! tarimiat! aents! arantuktin! tusa! ejekamunash!
aitkiasank! nuna! imiantri! niisha! aents! iruntramu! ajaperi! timiatrus,! nu! pnker! atinian!
timiatrus! ejeawai,! penker! iruntrar! kajernaitsuk! pujustinian! jintiawai.! Comprende! los! derechos!
humanos! y! derechos! colectivos! como! un! ncleo! de! valores! comunes! de! una! sociedad! plural,! que! proporcionan! criterios!
para!valorar!ticamente!las!conductas,!las!realidades!sociales!e!instituir!la!convivencia!pacfica!y!justa.!!
!
5.4.1. Akankamunam&ejeamu&
Objetivos&del&proceso&
!
Tuke! tsawant! pnker! iniakmamsatin,! tura! ii! unt! nunken! aents! matsatma! esetrar! iyamu!
ants! pnker! takakmainiakush! iwiasmakarat! tusar! tura! pnker! paant! iniakmamsatniun!
utsuawai.! Propiciar!la!transparencia!en!los!actos!cotidianos,!as!como!en!el!anlisis!de!los!procesos!sociales!del!pas!con!
una!visin!de!compromiso!por!la!lucha!contra!la!corrupcin!y!una!tica!pblica.!
Pnker!enemtaimpratin!aentsti!metekcha!ajinia!au,!nakitnaiyamu,!niisha!aents!nakitiamu,!
kajeramu,! arantunaiktin! enentaimsar! metrekrak! takusar! matsamsatin.! Reflexionar! en! torno! a! la!
inequidad!social,!la!discriminacin,!el!racismo,!la!xenofobia,!basado!en!el!respeto,!fomento!de!la!justicia!y!la!equidad.!
[ 28 ]
!
paant!iniakmamsatin.! Plantear! innovaciones! a! situaciones! sociales,! econmicas,! tecnolgicas! que! vive! la! sociedad!
ecuatoriana!dentro!del!contexto!mundial,!fortaleciendo!la!identidad!nacional!y!el!respeto!a!la!diversidad!cultural.!
Nekatain,! chikich! nekatai! eaktinian! tura! yamaram! najantai! nektniun! yamai! tsawantin!
utsumamun! tura! yamai! ants! utsumamun! yaimkiatniun! yurumkanun,! ikiam! irunu! tura!
nunka! wainkiatin,! tura! chicham! ujanaitiainmash! pachinkiatin! nuy! niniuri! iniakmamtai!
ejekatin.! Fomentar! el! inters! por! la! ciencia,! la! investigacin! y! la! produccin! de! nuevos! conocimientos! acordes! con! la!
realidad! de! los! tiempos! y! la! necesidad! de! responder! a! problemticas! actuales! de! la! humanidad! como! la! alimentacin,! la!
conservacin!de!la!madre!tierra,!el!acceso!a!las!comunicaciones,!el!fomento!a!la!identidad!y!cultura.!
Ikiam! iwiaku! irunun! wainkiar! nunka! pnker! iisar! anunmastinian! enentaimiawai,! iwiaku!
ainia! wainkiatniun,! iwiaku! iwiakchajai! irunar! pujuinia! ii! nunke! tsuatmakchatin,! aentsjai!
pnker! pujustin! mash! shiir! matsamsatai! tusar.! Generar! una! conciencia! ecolgica! de! conservacin! del!
planeta! tierra,! cuidado! del! ecosistema,! la! biodiversidad! y! la! no! contaminacin! de! los! elementos! de! la! naturaleza,! que!
favorezca!las!relaciones!entre!sta!y!el!ser!humano!para!un!bienestar!comn.!
Nua! yaimian,! nunka! takakmau,! tarimiat! aents! iruntraru! yaimkiamu! iniakmawai,! ii! uunt!
nunk!emtikmanum!tura!yainiaitiai!enentain.! Identificar! los! aportes! de! las! mujeres,! campesinos,! obreros,!
pueblos!y!nacionalidades,!en!la!reconstruccin!histrica!del!pas,!fomentando!sus!valores!solidarios.!
[ 29 ]
!
!
5.5. Uchi&jimiara&chichamjai&unuimiar&jiinia&irurma&
Resumen&de&los&perfiles&del&Sistema&de&Educacin&Intercultural&Bilinge&
!
[ 30 ]
!
!
6. JIMIAR&CHICHAMJAI&IRUNTRAR&UNUIMIAMU&&
JUURAR&NAJNKAMU&
CURRCULOS&DE&LA&EDUCACIN&INTERCULTURAL&BILINGE&
!
Sutarach&chichamjai&aakma&ainiana&nuna&etsermari&&
A&modo&de&explicacin&sobre&los&cdigos&de&las&matrices&
!
Sutarach! chichamjai! aarma! najantai! nuy! nekatainiam! unuimiartin! jurar! ejekamunam! ayam!
aarma! irunna! nuka! timiatrusar! nuink! ejekar! niisha! Ecuador! num! nekatin! tusa! 2016! uwitin!
ejekamun! iniakmawai.! Ecuador! Nunka! Tepakmanum! Unuimiattai& najamu,! juka! tesamu! nawe!
chikichkinmaya!(11)!nekatin!pachimpramunmaya!juareawai.!La!codificacin!que!consta!junto!a!los!saberes!y!
conocimientos! de! este! Currculo! EIB,! corresponde! a! las! destrezas! con! criterio! de! desempeo! imprescindibles! y! deseables,!
consignadas! en! el! Currculo! Nacional! 2016,! emitido! por! el! Ministerio! de! Educacin,! particularmente,! a! partir! de! la! Unidad! de!
Aprendizaje!Integrado!Nro.!11.!
!
Sutarach! chichamjai! aarma! nekmun! iniakmamu! juarmanum! aarma! nuka! Jimiar! Chichamjai!
Unumiartinian! tura! chikich! aentsjaish! irunma! nunaiti.! Ju! iniakmamuka! juni! akantramun!
iniakmawai.! Iniakmamu! D.EIB.16.1.3.! D! =! Nekmu;! EIB,! Jimiara! Chichamjai! Iruntrar!
Unuimiamu;! 16! =! Nekatin! Utuakma! Tesamuri;! 1! =! Nekatai! irumpramu;! nuy! 3! =! Nekmu!
nekapmamuri.! La! codificacin! registrada! al! inicio! de! cada! uno! de! los! dominios,! pertenecen! al! Sistema! de! Educacin!
Intercultural! Bilinge.! Esta! codificacin! responde! a! los! siguientes! componentes.! Ejemplo! de! codificacin:! D.EIB.16.1.3.! D! =!
Dominio;!EIB!=!Educacin!Intercultural!Bilinge;!16!=!unidad!de!aprendizaje!integrado;!1!=!crculo!de!saberes;!y,!3!=!nmero! de!
dominio.!
!
Juni! sutarach! aakmataijiai! aarma! juka! unuikiartin! unimiartinian! iwiareak! yupichuch! papinium!
juur! aimkiat! tusar! najanamuiti.! Esta! abreviatura! se! ha! definido! con! el! propsito! de! facilitar! la! escritura! de! estos!
contenidos!en!los!diferentes!instrumentos!que!debe!completar!el!docente.!!
!
Tesamu!menaintiu!nawe!aintiuknumia!(34)!juarkin,!nekatai!irumpramu!iniakma!atsawai,!tuma!
asamtai! iniakmamuka! tesamun! nuy! nakamu! iniakmamu! awai.! Tuma! asamtai! unuikiartin!
emmkes!iis!ni!enentaijiaink!nekatain!juur!irumprar!uchijiai!takakmastiniaiti.! Como!se!podr!notar,!a!
partir!de!la!unidad!34,!ya!no!se!identifica!la!categora!de!los!crculos!de!saberes,!en!consecuencia,!la!codificacin!solo!registra!la!
unidad!y!el!nmero!de!dominio.!El!docente!podr!organizar!los!conocimientos!y!definir!los!crculos!de!saberes,!segn!su!propio!
criterio!para!desarrollar!su!labor!pedaggica!con!los!estudiantes.!!
!
Nekatai!tura!najantai!tesarmanum!iniakmaneana!nuka!Kichwa!aents!nekatai!tura!najantai!jurar!
najanamuiti,! iniakmamu.! Tuma! asamtai! tarimiat! ants! irunainiana! nuka! ni! chichmen!
pujutairin,! nekatairin,! najantairin! iisar! juurar! apujraru! ainiawai,! juni! uchi! unuimiainiant!
yaimiawai,! turasha! takakmakir! weakur! yapajiamniaiti.! Jutikia! takakmasar! ejekamuiti! Jimiara!
chichamjai! iruntrar! Unuimiatainiuka,! tumaitkiusha! tuke! yapajkir,! yapajkir! iwiarkatniuiti.! Los!
saberes!y!conocimientos!que!se!exponen!en!las!matrices!se!han!desarrollado,!a!modo!de!ejemplo,!con!la!pertinencia!cultural!de!la!
nacionalidad! Kichwa.! Cada! nacionalidad,! desde! su! realidad! lingstica! y! cultural,! ha! identificado! y! establecido! los! saberes! que!
aportan! al! proceso! de! enseanzaiaprendizaje! de! los! estudiantes,! pudiendo! presentar! variaciones.! Producto! de! este! ejercicio! se!
constituyen!los!currculos!de!EIB!que,!como!todo!proceso,!estarn!sujetos!a!actualizaciones.!
!
[ 31 ]
!
!
6.1. NATSA(NUY(UNTACH(UNUIMIATAI((EIB)(NEKATAI(IWIARAMU(TURA(IRUTKAMUNAM(UCHI(KUIRACH(AINIA(UNUINIAMU((EIFC)(
CURRCULO(DE(EIB(PARA(EDUCACIN(INFANTIL(FAMILIAR(COMUNITARIA((EIFC)(
!
(
AKANKAMU:(CHIKICHIK(JUARKI((NAWE(AMUA(
UNIDADES(DE(LA(1(A(LA(10.(
!
(
(
WARASAR(PNKER(PUJAMU(
ARMONIZADORES(DE(SABERES:(
!
- IWIAKMA,(NUNKA(TURA(IRUTKAMU(WANKANTI(
Vida,!Tierra!y!Territorio.!
- SHUARA(IWIAKMARI,(IRUTKAMUJAI(TURA(MASHINIUJAI(
Vida!Familiar,!Comunitaria!y!Social.!
- NEKAS(NEKAMU,(TIMIATRUSAR(NAJANATIN(TURA(NUKAP(NAJANMA.(
Ciencia,!Tecnologa!y!Produccin.!
(
Nekapmatai!nekmu!iniakma!apujtusma!nu!juna!iniakmawai!(Ej.D.4.1),!etsereawai!pnker!nekatnium!nekapak!aarma!ainiana!nu:!D!(nekamun!iniakma)!aintiuk!
4!(tesamu!nekapmatairi!iniakmawai)!tura!1!(nekapak!nekamu!iniakma).( Los! cdigos! asignados! a! los! dominios! (EJ.! D.4.1),! nos! permiten! identificarlos! siguiendo! la! siguiente! explicacin:! D!
(dominio);!4!(unidad!a!la!que!pertenece!el!dominio)!y!1!(nmero!de!dominio).(
!
Paant!wainniawai,!tesamu!ewejnum!(5)!nekamunam!iniakmaka!chikichkiti,!juka!ayatik!juinkia!ni!shuarijiai!pujuiniamun!aujmateawai!tura!uchi!kuirach!ainia,!
tura!yama!tsaka!ainiana!uchich!ii!shuarjai!irntrar!jintimu!nujai!takakmastinian!iniakmawai.!Antsu!tesamu!ujuknumia!(6)!juarkinkia!nekamu!iniakmaka!uchi!
tsakak!muchitkiatniun!iwiarma,!shiir!amajnaitiaint!iwiarman!nuy!Ecuador!nunkanam!unuimiartin!tusa!ejekamujai!timiatrus!ejeawai.!Como!se!puede!notar,!los!dominios!
hasta!la!unidad!5!son!nicos,!dado!que!corresponden!a!un!tratamiento!con!la!familia!y!no!directamente!con!acciones!destinadas!a!los!nios!y!nias!de!Educacin!Infantil!Familiar!Comunitaria.!A!partir!de!la!unidad!6,!los!
dominios!estn!relacionados!con!el!desarrollo!psicomotriz!y!afectivo!del!infante!y!responden!a!destrezas!que!considera!el!Currculo!Nacional.!
[ 32 ]
!
TESAMU(1( tura,! natsanun! aujmatma! anujkamu! aarma.! Derecho! a! una! familia:! Art.! 22!
UNIDAD(1( del!Cdigo!de!la!Niez!y!Adolescencia.!!
! Ii! shuarnum,! nuwa! tura! aishman! umiakur! njanma.! El! rol! del! hombre! y!
WI(SHUAR( mujer!en!la!familia!shuar.!
MI(FAMILIA( Ii!pnkeri,!ayamrumatai!tura!tuke!umitiairi.!Valores,!derechos!y!obligaciones.!
( Kakaram! ajasar! takakmamu,! eamma,! tura! tsuak! najanma.! Poderes!
EJEAMU( energticos!para!la!agricultura,!caza,!pesca!y!plantas!medicinales.!
OBJETIVO( Shuar!aja.!La!chacra!familiar.!
! Irutkamunam!ii!shuarak!matsatma.!Convivencia!familiar!y!comunitaria.!
Ii!shuar!najantairi!
Iniuk!nekmar!tura!iik!anmamu.!Identidad!cultural!y!autoestima.!
aitkiasrik!irutkamunam!
Ii! iniashi! penker! iyamu:! ii! jee! penker! japimiakun,! iniashrun! iyajai.!
nekar!jintiatin.! Higiene!y!salud!familiar:!aseo!de!la!vivienda,!higiene!corporal.!
Conocer,!aplicar,!y!socializar!las!
prcticas!socioculturales!para!el!
Ii!yurumkari.!Nuestros!productos!alimenticios.!
mejoramiento!de!la!vida!familiar!y! Ii!tsaniakmari!kajertai.!Violencia!intrafamiliar.!
comunitaria.!
Itiurchat! wainiamu:! awartiunam,! tseas! mukuntainiam,! uchi!
ajapramunam,! uchi! unuimia! jiniainiamunam,! mankartamunam,!
kasammanum,! tura! ants! nakitia! nijiamunam.! Problemas! sociales:!
alcoholismo,! drogadiccin,! embarazo! infantil,! desercin! escolar,! delincuencia,! violacin!
sexual.!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
( Iniash! tsakak! yapajniakui,! enentaimtainmash! yapajnia! irkari.! D.EIB.2.1.! Shuar! nuamtak! tuakar! penker! anturnaikiar!
Cambios!biolgicos,!fsicos!y!psicolgicos.! pujuinia.! La! nueva! familia! comprende! las! normas! de! convivencia! y!
TESAMU(2( Aishmank! nuajai! nekanainiawar,! wakerunaiyak! anenainia.! vive!en!armona!social.!
UNIDAD(2(
Conocimiento,!identificacin!de!la!pareja!y!enamoramiento.!
[ 33 ]
!
( Aishmank,!na!sumak!penker!pujustin!enentai!ejkamu.! Compromiso!
AISHMAN(NUAJAI( para!la!formacin!de!la!pareja:!pedido!y!acuerdo.!
TESAMU(3( Ajaprukma:! najaimiatai! tura! imiatkin! wainma.! Embarazo:! sntomas! y! D.EIB.3.1.! Nukuach,! uchi! ajapruku! shuar! enentaijai!
UNIDAD(3( consecuencias.! penker! iyamu! najanea.! Fomenta! y! aplica! las! prcticas!
( Na! ajaprukun! iistinian! ii! untri! nkatai.! Saberes! culturales! de! la! madre! socioculturales!de!la!concepcin,!desarrollo!y!cuidado!del!nio!y!de!la!
embarazada.! madre.!
AJAPRUKMA(
EL(EMBARAZO( Nua!jureakui,!ii!shuarti!wakerusar!najanma.!Prcticas!de!terapias!culturales!
y!estimulacin.!
(
EJEAMU( Nua! ajapruk! usumtai! nantu! pujumu.! Madre! gestante! y! evolucin! del! feto!
hasta!los!9!meses.!
OBJETIVO(
( Nua!ajamtin!uchi!wakenam!pujajai!aujmatea.! Comunicacin! con! el! beb!
en!el!vientre.!
Uchi!nukurijiai!ni!pujutairi!
Na!ajapruku!yurumtairi.!Alimentacin!de!la!madre!gestante.!
shir!warareak!penker!
Na! ajamtin! pujus! pnker! imia.! Higiene,! cuidado! y! control! de! la! madre!
tsakt!iyamu,!najaneak! embarazada.!
[ 34 ]
!
[ 35 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Kashi!tura!tsawai!uchi!kuerach!muntsu!penker!muntsua.! Importancia! D.EIB.5.1.! Nuwach,! aishmankach! chikichik! uwi! takaku!
AKANKAMU(5( y!beneficios!de!la!leche!materna,!lactancia!durante!el!da!y!la!noche.! yurumka!nuya!muntsu!nukuriniu!penker!muntsuak!
UNIDAD(5( Muntsuamunam!suirtukar!nekamu.!Sabidura!acerca!de!la!lactancia.! wararea.!Valora!la!importancia!de!la!leche!materna!y!los!alimentos!
( Uchi!umuntstanam!metekcha.!Formas!adecuadas!para!la!lactancia.! complementarios!en!los!nios!y!nias!menores!de!un!ao.!
UCHI(UMUNTSMA( Nakurus,! namperas! nukuach! uchirijai! chicha.! Comunicacin! de! la! madre! !
TSAWANTRI( con!el!beb!a!travs!de!los!cantos!y!juegos.!
PERIODO(DE(LACTANCIA( Uchi! muntsu! suamunam,! pujamrat! tusa! nukuach! yurumea.!
( Alimentacin!adecuada!de!la!madre!en!el!perodo!de!la!lactancia.!
EJEAMU( Iniashi!penker!iyak,!yurumka!yua.!Alimentacin!complementaria!e!higiene.!
OBJETIVO( Tsuaknupa! tsuamatai! ii! nekamu! iisar! tsuamatai.! Plantas! medicinales! y!
( saberes!para!una!buena!salud.!
Nuwacheaishmankach! Nukuach! waras! muntsun! uchiri! umuntsea.! Estado! anmico! de! la! madre!
chikichik!uwi!takaku! durante!la!lactancia.!
yurumka!nuya!muntsu! Uchi! muntsu! apkeamunam! sunkuran! achimia.! Enfermedades! en! el!
perodo!de!la!lactancia.!
nukuriniu!penker!
Uchi!kuer!wekarat!tusar!umuchtai.! Terapia!cultural!ejercicios!de!estimulacin!
muntsuak!wararsatin.! para!el!gateo.!
Valorar!la!importancia!de!la!leche!
materna!y!los!alimentos!
complementarios!en!los!nios!y!
nias!menores!de!un!ao.!
[ 36 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Tarimiat!ants!uchi!penker!kuir!aknian!waras!1!uwi!takaku!tsaka! D.EIB.6.1. Ni! aentsri! nekamu! tura! ni! shuari! wainiak!
wainkiar,!sunkur!kishmatkar!iyamu.! Conocimientos!culturales!sobre!atencin! waras!mamikmas!wishiawai.! Sonre! amigablemente! y! disfruta!
cuidado!y!proteccin!de!nios.! de!la!presencia!familiar!y!personas!conocidas.!
Nekamtairi! waramtikkiur! iwiartamu.! Estimulacin! para! el! desarrollo! de! los! D.EIB.6.2. Ni! naarijiai! untsuam! aimiawai.! Responde!
sentidos.! cuando!se!llama!por!el!nombre.!
Aparijiai! nuya! ni! aentsrijai! tsanink! tsakaki! weamunam! waratairi! D.EIB.6.3. Nekachtai! aentsu! wainiak! charaa! ti!
iwiartamu.!Desarrollo!afectivo!durante!el!crecimiento!con!los!padres!y!familiares.! ishamak! uteawai.! Expresa! susto! y! hasta! llora! ante! presencia! de!
TESAMU(6( personas!extraas.!
Nekatain!iwiarnamu.!Desarrollo!cognitivo.! D.EIB.6.4. Ni! shuari! tura! ni! aentsri! wainiak! waras!
UNIDAD(6(
( Chichatain!iwiarnamu.!Desarrollo!del!lenguaje.! pakpemeawai.!Demuestra!impresin!de!alegra!y!se!relaciona!con!las!
UCHI(AKNIA(M1(UWI( Yurumak!yumimiat!nuya!penker!iimiateamu.! La!alimentacin!nutritiva!y!el! personas!de!su!entorno!inmediato.!
aseo!personal.! D.EIB.6.5. Ni! nakurutairi! nuya! chikich! nakurutairi!
TAKUS(WARAS(TSAK(
CRECIENDO(FELIZ(DE(0((1(AO( Emesmakmin!nuya!uchi!wainiamu.!Riesgos!y!cuidados!del!beb.! wakerak! seameak! iniakmawai.! Demuestra! aficin! por! los!
( Uchi! aishmankachenuwach! tuke! sunkurmatairi.! Enfermedades! ms! juguetes!y!otros!objetos!preferidos.!
comunes!del!nio/a.! D.EIB.6.6. Ni! yuatniun,! jukitniun,! ni! iniashi!
EJEAMU(
OBJETIVO( Tsuaknupa! pujamunmayak! achiamu.! Uso! de! las! plantas! medicinales! de! su! iwiaratniun! nuya! kanartinia! utsumak! seameawai.!
entorno.! Manifiesta!necesidades!de:!alimentacin,!evacuacin,!aseo!y!sueo.!
!
Chichakar!chicham!penker! Ants! tsuaka! unuimiatramunam! iimiamu.! (tsuaka! unuimiatra! e! D.EIB.6.7. Ni! wakeramu! najana! waras! iniakmawai.!
takumtikia).!Control!y!atencin!mdica!(parteraemdico).! Muestra!agrado!cuando!satisface!sus!necesidades.!
ejekattsar,!ii!shuarijiai!
Ni!shuari!nekamma.!Identifica!a!los!miembros!de!la!familia.! D.EIB.6.8. Yainkiam! pushiri! ainiawai.! Permite! y! colabora!
ujanaitiai!najanatin.! en!el!cambio!de!su!ropa.!
Desarrollar!los!sentidos,!el!lenguaje!
y!la!expresin!corporal!a!travs!del!
D.EIB.6.9. Imiatkinia! mai! ewejejai! achik,! pepeer!
apoyo!de!la!familia.! ajawai.! Sostiene! objetos! con! las! dos! manos! y! realiza! el! movimiento!
pinza.!
D.EIB.6.10. Shikikiar! yurumtai! nuya! unkushpin!
achikmin!amajeawai.!Intenta!utilizar!el!jarro!y!la!cuchara.!
D.EIB.6.11. Iwijmiar! amikmanainia,! waketuk! chicha,!
chichamun! neka! ee! tiniu! turak! imiancha! iniamun!
najaneawai.!Empieza!a!imitar!acciones!mediante!gestos!y!palabras!de!
saludo,!la!despedida!y/!aprobacin;!y,!ejecuta!algunas!rdenes!sencillas.!
[ 37 ]
!
D.EIB.6.12. Nakitiamun!nuya!wakeramun!iniakmawai.!
Manifiesta!expresiones!de!agrado!y!desagrado.!
D.EIB.6.13. Ni!imiatkinri!takakman!ajiar!nankimiawai.!
Imita!accin!de!golpear!y!lanzamiento!de!objetos!personales.!
D.EIB.6.14. Imiatkinia! suptke! ni! ewejejai! urak! tura!
nukuk!amajeawai.!Tapa!y!destapa!cajas!de!tamao!adecuado!a!sus!
manos.!
D.EIB.6.15. Antuwamu! antuk,! tuinkit! tusa!
muchitkiamtai! antuk! maewut,! maewut! ajawai.!
Reacciona! ante! un! sonido,! buscando! la! direccin! y! diversa! fuente! del!
sonido.!
D.EIB.6.16. Imiatkin! arrumen! takatai! (imiatkin!
niniuk)! nekawai.! Reconoce! objetos! que! utiliza! constantemente!
(objetos!personales).!
D.EIB.6.17. Yurumtai! nuya! kanutai! etsari! metek!
ekemsamtai!tuke!najantai!aitkiawai.! Realiza!actividades!de:!
alimentacin,! sueo,! control! de! esfnteres! y! la! formacin! de! hbitos! en!
base!a!horario!establecido.!
D.EIB.6.18. Kunkuan,! kunturam! yutain! nuya! chikich!
imiatkin! yutai,! apatak! iis! niishaya! nekawai.! Identifica! y!
diferencia!olores,!sabores!y!texturas!en!alimentos!y!otros!objetos.!
D.EIB.6.19. Nuamtak! aentsjai! pujak! imiatkinjiai!
nakurak! warawai.! Se! relaciona! y! disfruta! del! encuentro! con! los!
miembros!de!la!familia!a!travs!de!nuevos!juguetes!y!objetos.!
D.EIB.6.20. Chicham! antujatan! chicha:! (tata,! papa,!
dada,! mama! nuya! chikich! chichama! chichwai).! Imita!
sonidos!nuevos!que!los!pronuncian!como:!(tata,!papa,!dada,!mama,!entre!
otros).!
D.EIB.6.21. Imiancha! iniamun! amia:! nakurutai! achia,!
juj,! sursta,! iniaisata! tama! antawai.! Cumple! nuevas!
rdenes!sencillas:!coge!el!juguete,!toma,!dame,!deja.!
D.EIB.6.22. Imiancha! iniamun! amia! nuya! chicham!
yamarman! tama! antawai.! Comprende! rdenes! sencillas! y!
pronuncia!algunas!palabras!nuevas.!
[ 38 ]
!
[ 39 ]
!
TESAMU(7( Uchi! imiamu! nuya! kanamu:! nakura,! pushiri,! imiamu,! yurumtairi,! D.EIB.7.1. Ni! aentsrin! nekawai,! tura! ni! aentsrin!
UNIDAD(7( utsumtairi!nuya!tsuatmatai!aranta.! Seguridad! y! autonoma! del! nio:! juegos,! pachitkia! nekawai,! nunisank! nuaitkiui! turuskesh!
( vestido,!aseo,!alimentacin,!control!de!necesidades!biolgicas.! aishmankiuitkui!nekameawai.! Reconoce!a!los!miembros!de!la!
UCHI(1(UWI(TAKAKU(M(2( familia,!se!reconoce!como!parte!de!la!familia!y!se!identifica!como!nio!o!
Chichaman! pujamunmak! chichak! iwiarna.! Desarrollo! del! lenguaje! con! nia.!
UWI(TAKUS(
NANKAMATSUK(TSAKAK( palabras!relacionado!a!su!entorno.! D.EIB.7.2. Ni! iniashi! iis! nekawai! tura!
INIASHI(YAPAJNIAMU.( Iwiarnamu,! nekamu! nakujai,! nampetjai,! aujmatmajai! nuya! irkajai! wainmameawai.! Reconoce! e! identifica! las! partes! de! su! cuerpo! y!
najanea.! Desarrollo! de! la! atencin! y! la! memoria,! mediante! juegos,! cuentos,! msica! y! practica!las!normas!de!higiene.!
MIS(PRIMEROS(PASOS(DE(VIDA(DE(
1(M(2(AOS( colores.! D.EIB.7.3. Imiatkinian! juur! nakurak,! pushi! entsar!
( Itiurchat! nuy! yupichuch! takat! najantai! iwiartamu! najanma.! nuya!yurumka!ninki!yuawai.! Selecciona!y!utiliza!objetos!con!los!
EJEAMU( Desarrollo!de!la!motricidad!gruesa!y!fina.! que!quiere!jugar,!vestirse!y!alimentarse.!
OBJETIVO( Yurumak!yumikiu.!Alimentos!nutritivos.! D.EIB.7.4. Niniun,! wakeruk! nuya! nakitiamun!
[ 40 ]
!
! Nekamtairi!iwiartamu.!Desarrollo!de!los!sentidos.! muchitiak! paant! iniakmawai.! Manifiesta! nociones! de!
Uchi!aishmankach!nuya! pertenencia,! agrado! y! desagrado! sobre! un! evento! particular! mediante!
Ni!aentsun!uchi!neka.!Identifica!a!la!familia!de!su!entorno.! gestos!faciales!y!corporales.!
nuwach!iniash!yapajniamu!
iwiarma.!Desarrollar!los!cambios! Tsuaknupa,!tsuak!najanma.!Plantas!medicinales,!preparacin!de!remedios.! D.EIB.7.5. Uunt! tama! waurtuk,! arantuk! itiurchattri!
corporales!y!espirituales!con!nios!y! neka!amiawai.!Cumple!consignas!sencillas!que!le!pide!el!adulto!para!
nias!de!acuerdo!a!su!edad.! Nuyank!sunkurak!kishmamu.!Prevenciones!de!enfermedades!del!entorno.! ser!corts!y!evitar!el!peligro.!
Yaunchuya!naku!penker!iwiarnarar!juamu.! Juegos!culturales!en!diferentes! D.EIB.7.6. Uchijiai! irunar! nuya! nakurutain!
espacios,!manejando!el!equilibrio.! iwiareawai.! Se! integra! en! los! espacios! comunes! con! otros! nios! y!
Yupichuch! takat! najankur! takakmasar! iwiarnamu.! Desarrollo! de! la! ayuda!en!el!mantenimiento!del!espacio!de!juego.!
motricidad!fina!con!diferentes!tcnicas!aprestamientos.! D.EIB.7.7. Untsuri! nuya! ujumchik! imiatkinian! jur!
Chichamu:! nampet,! aujmatma! nuya! yaunchuya! aujmatsamu.! irumeawai.! Realiza! acciones! con! objetos! asociando! con! nociones! de!
Expresin!oral:!canciones,!cuentos!y!fbulas.! mucho!o!poco.!
Ni!iniashi!iis,!penker!iya.!Cuidado!del!cuerpo!y!aseo!personal.! D.EIB.7.8. Imiatkinian! akannui! kunkuintri,!
Timianu,! arantamu,! sunaiyamu! nuya! kasamchamu.! Valores:! respeto,! kunturmarin!nuya!apuri!iis!iyawai.! Explora! su! entorno! en! la!
solidaridad!y!honradez.! bsqueda!de!objetos!diferenciando!texturas,!olores!y!sabores.!
Kijinri,!tsakamuri!tsuakratin!iyamu.!Control!medico:!peso!y!talla.! D.EIB.7.9. Imiatkin! antuwamuri! nuya! yajasma!
chichame! tawai.! Reproduce! sonidos! de! objetos! y! animales!
mediante!la!repeticin!motriz!y!sonora.!
D.EIB.7.10. Tsaapniu,! tsawai,! kashi! nuya! kiritniu!
nekawai.!Asocia!la!claridad!con!el!da!y!la!oscuridad!con!la!noche.!
D.EIB.7.11. Uunt! taman! yaimiu! nuya! mashiniu!
amiktinian!amiawai.! Colabora! con! las! peticiones! de! los! adultos! y!
practica! las! normas! de! convivencia! en! su! entorno! social! demostrando!
empata!con!los!sentimientos!de!los!dems.!
D.EIB.7.12. Ni! pujamurin! aents! matsatujai! ujumchik!
aujas!chichawai.!Se!comunica!con!las!personas!de!su!entorno!social!
de! forma! gestual! y! con! frases! sencillas! dominando! las! dificultades! de!
pronunciacin.!
D.EIB.7.13. Aujmatsamu!antukman!enentaimias!wara!
tura! nakumkamun! warareawai.! Demuestra! comprensin! e!
inters!de!los!cuentos!escuchados!y!disfruta!de!las!imgenes!impresas!o!
digitales.!
D.EIB.7.14. Iniashin!timiatrus!umuchui!ni!wakeramun!
[ 41 ]
!
seamtiasa!warasmajai:!nuy!nampetan!nakumui!tura!
ni!iniashi!nakarman!nekawai.! Realiza! y! coordina! movimientos!
corporales!para!comunicar!sus!deseos,!estados!de!nimo;!imita!canciones!
y!menciona!las!partes!de!su!cuerpo.!
D.EIB.7.15. Uuntri! seamun! mashiniu! amiawai! tura! uunt!
yayam!papich!uchich!najanamun!nekawai.! Cumple!varias!rdenes!
al!mismo!tiempo!e!identifica!etiquetas!con!la!ayuda!de!un!adulto.!
D.EIB.7.16. Pujamunam! ankan! manum! wekawai,!
penker!warasmajai!tsekeawai.! Camina!y!corre!con!estabilidad!
en!diversos!escenarios,!con!pausas!y!movimientos!coordinados.!
D.EIB.7.17. Iniashi! chichiaru,! tura! pujus,! nanteas,!
punua!nuya!mashiniu!najaneawai.!Mantiene!el!control!en!las!
diferentes! posiciones! del! cuerpo:! sentado,! de! pie,! en! cuclillas,! de! cbito!
dorsal!y!cbito!ventral,!tanto!en!superficies!planas!como!inclinadas.!!
D.EIB.7.18. Mai! nawejai! nant,! nant! ajawai:!
tesarmanum!yaki!waka!akawai.! Salta!en!sus!dos!pies;!sube!y!
baja!escaleras,!escaln!por!escaln.!
D.EIB.7.19. Mukejai! nuya! iniashijiai! muchitiar!
imiatkin! uchich! irunujai! najanui.! Utiliza! su! cabeza,! tronco! y!
extremidades! para! realizar! ejercicios! segmentados! y! movimientos!
coordinados! como:! ensartar,! desenroscar! y! apilar! objetos! pequeos,!
entre!otros.!!
D.EIB.7.20. Jijiai! nuya! nawejai! antamujai! metek!
umuchui! itiur! wampuk! sankaniatniun! najanui.! Realiza!
movimientos! para! la! coordinacin! de! ojo! y! pie,! como! patear! pelotas! sin!
orientacin.!
D.EIB.7.21. Imiatkinian! nankimiui,! nampetjai! metek,!
waakui! uyumatsuk! nankimiawai.! Lanza! objetos,! responde! al!
ritmo! de! la! msica! con! su! cuerpo! y! trepa/rapta! en! escenarios! planos! y!
con!obstculos.!
D.EIB.7.22. Iniashin!sunkurmakain!tusa,!tura!itiurchat!
sunkuran!inkiunkaij!tusa!yurumkan!yumimian!yuawai.!
Consume! alimentos! nutritivos! que! le! proporcionen! un! equilibrio! en! su!
desarrollo!corporal!y!que!prevengan/curen!enfermedades.!
[ 42 ]
!
[ 43 ]
!
[ 44 ]
!
[ 45 ]
!
[ 46 ]
!
nankmatsuk!tsenkek!ajawai.!Mantiene!el!equilibro!al!caminar!
sobre! lneas! rectas,! y! curvas! con! altura,! intentando! mantener! el! control!
postural.!
D.EIB.8.45. Mukajai,! iniashijiai,! nuya! kanarmarijiai!
muchitiar! najanui.! Realiza! ejercicios! segmentados! de:! cabeza,!
tronco!y!extremidades.!
D.EIB.8.46. Amamkes! ewejai! nuya! jijiai! imiatkin!
yupichuchijai! najanui.! Realiza! actividades! de! coordinacin!
visomotriz!(ojo,!mano)!con!materiales!sencillos.!
D.EIB.8.47. Nawejai! nuya! jijiai! is! sankaniui.! Realiza!
movimientos!de!coordinacin!de!ojoepie!como:!patear!una!pelota.!
D.EIB.8.48. Aentsmantinjai! aentsua! nunis! iyawai.!
Representa!la!figura!humana!utilizando!el!monigote.!
D.EIB.8.49. Nankamas! imiatkinia! nkak! nankimiui.!
Lanza!objetos!hacia!una!direccin!determinada.!
D.EIB.8.50. Yapin,! iniashin! nuya! ni! naarin! nekawai.!
Identifica!partes!de!la!cara,!cuerpo!y!su!denominacin.!
D.EIB.8.51. Mash! iniashin! umuchratniun! najanui.!
Realiza!ejercicios!fsicos!de!simetra!corporal,!utilizando!las!dos!partes!de!
su!cuerpo.!
D.EIB.8.52. Pujamuri! wekas! wetinian! jeawai.! Realiza!
desplazamientos!y!movimientos!utilizando!el!espacio!fsico!total.!
D.EIB.8.53. Wekak! tukumak! ! iniaraij! tusa! ni! iniashi!
penker!iwiarui.!Se!orienta!en!el!espacio!realizando!desplazamientos!
en! funcin! de! consignas! dadas! con! las! nociones:! equilibrio,! balanceo,!
direccionalidad!y!lateralidad.!
D.EIB.8.54. Yurumka! niniyan! nuya! arantia! apatak! iis!
nekawai.! Demuestra! preferencias! entre! alimentos! nutritivos! y! la!
comida!de!produccin!industrial.!
D.EIB.8.55. Ikiam! irunun! penker! arantuk! iyawai.!
Demuestra!actitudes!de!respeto!y!cuidado!hacia!los!elementos!naturales!
de!su!entorno.!
!
!
[ 47 ]
!
[ 48 ]
!
Imiatkin! arakna,! namak! nijiakmatai! tura! eakmatai.! Herramientas! penker! imiatkinia! irumeawai.! Colabora! en! el! mantenimiento! del!
para!la!agricultura,!pesca!y!caza.! orden!del!aula!ubicando!los!objetos!en!su!lugar.!
Nakumkamu!iisar!aujma!najanma.!Produccin!de!pictogramas.! D.EIB.9.11. Itiurchatnash! ni! pujamurin! tura!
! nuakminniasha! nekawai,! tumak! uunt! chicharkam!!
umiawai.! Identifica! las! situaciones! de! peligro! a! las! que! se! puede! exponer!
en! su! entorno! inmediato,! comprendiendo! las! normas! de! prevencin!
planteadas!por!el!adulto.!
D.EIB.9.12. Wari! aentsuit! nuna! nekamawai.! Se! reconoce!
como!parte!de!una!cultura.!
D.EIB.9.13. Tuakar! nakuramunam! yaitmataichik!
pachiniawai.! Se! integra! progresivamente! en! juegos! grupales! de! reglas!
sencillas.!
D.EIB.9.14. Ants! ayam! pujuinian! neka! nawamnuiti!
tumak! unuimiatainmash! pachinki! weawai.! Establece!
relaciones!con!personas!cercanas!de!su!entorno!familiar!y!escolar!ampliando!
su!campo!de!interaccin.!
D.EIB.9.15. Mash! ni! aijiai! metek! arantunaik,! nuamtak!
irkamujai! nawamnaiyawai.! Se! relaciona! con! sus! compaeros,! con!
personas! cercanas! sin! discriminacin! por! gnero,! diversidad! cultural,!
necesidades!especiales,!con!respeto!y!solidaridad.!
D.EIB.9.16. Aishmank! nuya! nuwa! nuamtak! nakunum!
nawamnainiawai.! Demuestra! preferencia! por! jugar! con! un! nio!
especfico,!estableciendo!amistad!en!funcin!de!algn!grado!de!empata.!
D.EIB.9.17. Yupichuch! takatan! uunt! najanmanum!
yaimiawai.! Colabora! espontneamente! con! los! adultos! en! actividades! y!
situaciones!sencillas.!
D.EIB.9.18. Namper! najanmanum! nisha! ujumek!
iniakmamtaijiai! pachiniawai.! Participa! en! rituales! significativos! de!
los!saberes!y!conocimientos!culturales.!
D.EIB.9.19. Yaunchu! najantai! neka! pachiniawai.! Conoce! y!
practica!los!valores!ancestrales.!
D.EIB.9.20. Ni! aentsri! chikichkimias! wari! takatna! najana!
nunash!nekawai.! Reconoce!a!los!miembros!de!su!familia!y!los!roles!que!
cumple!cada!uno.!
[ 49 ]
!
[ 50 ]
!
[ 51 ]
!
[ 52 ]
!
[ 53 ]
!
sentido!horizontal!longitudes!de!aproximadamente!40!a!60!cm.!
D.EIB.9.70. Panka,! panka! nakurutai! neka! nuya! mashi!
esenkumtai!ainia!nuisha!peamak!nakurawai.! Sube!y!baja!por!
los! diferentes! elementos! del! entorno! (arboles,! piedras,! lomas,! bejucos,!
canoas,!escaleras,!gradas!etc.).!
D.EIB.9.71. Ipijiakmanum!nakak!jintia!ainia!nui!wekawai.!
Mantiene!el!equilibro!al!caminar!sobre!lneas!rectas!y!curvas,!sentado,!de!pie,!
de!cuclillas).!
D.EIB.9.72. Imiatkin! yupichuch! iisar! najantai! najanui.!
Realiza! actividades! de! coordinacin! viso! motriz! con! materiales! sencillos,! de!
tamao!grande.!
D.EIB.9.73. Jintiamujai!metek!iniashin!umuchiawai.! Realiza!
ejercicios! fsicos! de! simetra! corporal! como! observar! en! el! espejo! y! en! otros!
materiales,!las!partes!semejantes!que!conforman!el!lado!derecho!e!izquierdo!
de!la!cara.!
D.EIB.9.74. Iniashin! kampuram,! tsererach! nuya!
antuwamu!najanui.! Identifica!en!su!cuerpo!y!en!el!de!las!dems!partes!
gruesas! del! cuerpo! humano! y! partes! de! la! cara! a! travs! de! la! exploracin!
sensorial.!
D.EIB.9.75. Iniash! yaki,! nunk! wakenam! yakiri! irunun!
najanui.! Ubica!algunas!partes!de!su!cuerpo!en!funcin!de!las!nociones!de!
arribaeabajo,!adelanteeatrs.!
D.EIB.9.76. Yantam,!aani,!initiani!irunu!nekawai.! Se! orienta!
en!el!espacio!realizando!desplazamientos!en!funcin!de!consignas!dadas!con!
las!nociones!de!arribaeabajo,!a!un!lado,!al!otro!lado,!dentroefuera.!
D.EIB.9.77. Ewejen,! tsara! ewejen! mashiniu! umuchiawai.!
Realiza! movimientos! de! manos,! dedos! y! muecas! que! le! permitan! coger!
objetos!utilizando!la!pinza!trpode!y!digital.!
D.EIB.9.78. Wekamunam! esaram! nuya! sutarach! ainian!
najaneawai.! Realiza!desplazamientos!y!movimientos!utilizando!el!espacio!
total!a!diferentes!distancias!(largasecortas).!
D.EIB.9.79. Wekamunam! warik! nuya! yaitmataik!
najaneawai.! Realiza! varios! movimientos! y! desplazamientos! a! diferentes!
velocidades!(rpidoelento).!
!
[ 54 ]
!
[ 55 ]
!
[ 56 ]
!
[ 57 ]
!
entre,!adelante/!atrs,!junto!a,!cerca/lejos,!largo/corto!y!grueso/delgado.!
D.EIB.10.26. Imiatkinjiai! nakumramu! nekapmatai!
nakarmajai,! tentemamu,! metekmamu! menaintramu! irur!
najana!nekawai.! Identifica!y!asocia!las!formas!de!los!objetos!del!entorno!
con!figuras!geomtricas!bidimensionales!bsicas:!crculo,!cuadrado,!y!tringulo!
en!objetos!del!entorno!y!en!representaciones!grficas.!
D.EIB.10.27. Irkari,! panniuri! tura! imiantakuri! pachimrar!
najanar! nakumramu! nekawai.! Experimenta! con! la! mezcla! de! dos!
colores! primarios! para! formar! colores! secundarios! y! reconocen! los! mismos! en!
objetos!e!imgenes!del!entorno.!
D.EIB.10.28. Nekapmatai! imiatkin! jukmajai! pachimiar!
irur! nawe! ejekamu! nekawai.! Comprende! la! relacin! de! nmeroe
cantidad! hasta! el! 10! y! establece! las! relaciones! de! correspondencia! entre! los!
elementos!de!coleccin!de!objetos.!
D.EIB.10.29. Chikichkinmaya! juarki! nawe! ewej!
ejekatniun! nekawai.! Cuenta! oralmente! del! 1! al! 15! con! secuencia!
numrica.!
D.EIB.10.30. Nekapmatai! iniakmamujai! irurar! ewej!
nekapmatai!pachimmia!nekatai.! Comprende!la!relacin!del!numeral!
(representacin!simblica!del!nmero)!con!la!cantidad!hasta!el!5.!
D.EIB.10.31. Nukap! tura! ishichik! jurma,! imiatkinjiai!
jimiar! amajsamu! uuntri,! irkari,! nujai! apatkar! iisma!
nekawai.! Clasifica! compara! y! arma! colecciones! de! ms,! igual! y! menos!
objetos!con!dos!atributos!(tamao,!color!o!forma).!
D.EIB.10.32. Nunintiakun! tura! chikich! irka! imiatkin!
ainian!nekawai.!Identifica!semejanzas!y!diferencias!en!objetos!del!entorno!
con!criterios!de!diferentes!atributos.!
D.EIB.10.33. Apatak! is! irurma! metekeashit! tusa! uchich,!
tura! apuri! iyawai.! Compara! y! ordena! secuencialmente! un! conjunto!
pequeo!de!objetos!de!acuerdo!a!su!tamao.!
D.EIB.10.34. Apuri! imiantakujai! tura! penker!
nakumramujai! najanki! weawai.! Contina! y! reproduce! patrones!
simples!con!objetos!concretos!y!representaciones!grficas.!
[ 58 ]
!
D.EIB.10.35. Chicham!aujmatmanum!yamaram!chicham!
chichamum! antuki! chichaki! weawai.! Comunica! incorporando!
palabras!nuevas!a!su!vocabulario!en!funcin!de!los!ambientes!y!experiencias!en!
conversaciones!ms!complejas!y!largas!mantenindose!dentro!del!tema.!
D.EIB.10.36. Esaram! chicham! imiatkin! enentaimsa! iismajai!
awai.! Describe!oralmente!pictogramas!e!imagines!digitales!estructurando!oraciones!ms!
elaboradas!que!describen!a!los!objetos!que!observa.!
D.EIB.10.37. Warik! chichatai! yupichuch! enentaimsar!
nekatai,! nampesma,! shiram! chicham! aarma! sutarchik,! ii!
chichame! penker! chichaktinian! iwiarnak! tura!
enentraimprar! unuimiak! ii! chichamejaink! najaneawai.!
Reproduce! trabalenguas! sencillos,! adivinanzas,! canciones! y! poemas! cortos,!
mejorando!su!pronunciacin!y!potenciando!su!capacidad!imaginativa!en!lengua!
de!la!nacionalidad.!
D.EIB.10.38. Menaint! turuskesh! takat! nukap! yupichuch!
pachiniainiajai! takat! jintiamu! iiki! weawai.! Segue! instrucciones!
sencillas!que!involucren!la!ejecucin!de!tres!o!ms!actividades.!
D.EIB.10.39. Yaaksha! yainchamujai! uunt! aujmatsamun!
aujmatui.!Relata!cuentos!narrados!por!adulto,!manteniendo!la!secuencia,!sin!
la!ayuda!del!paratexto.!
D.EIB.10.40. Ni! nekamuri! enentaimias! ak,! ni! uuntri!
aujmatsamu!aentsank!chikich!aentsnash!jintiawai.! Responde!
preguntas!sobre!el!texto!narrado!por!el!adulto,!relacionadas!a!los!personajes!y!
acciones! principales! y! narra! un! cuento! en! base! a! sus! imgenes! a! partir! de! la!
portada!y!siguiendo!la!secuencia!de!las!pginas.!
D.EIB.10.41. Nakumkamu! tura! emkari! aujmatman! ni!
nekamu!iniakmas!iruawai.! Asocia!la!imagen!de!la!portada!con!el!ttulo!
de!los!cuentos!conocidos.!
D.EIB.10.42. Itiur! shuar! puju! aarmia! nuna! aujtai! papi!
najanmanum,! unuikiartinia! yayawai.! Colabora! en! la! creacin! de!
textos!colectivos!en!base!a!la!realidad!shuar!con!la!ayuda!del!docente.!
D.EIB.10.43. Wenu! umuchma,! iniash! untsurnumani,!
tura! menanman,! iniai! tujinchim! umuchak! najanui.! Realiza!
movimientos! articulados! complejos:! movimiento! de! los! labios! juntos! de!
[ 59 ]
!
izquierda!a!la!derecha,!hacia!adelante!movimiento!de!las!mandbulas!a!los!lados!
inflar!las!mejillas!y!movimiento!de!lengua!de!mayor!dificultad.!
D.EIB.10.44. sejai! tura! rejai! chicham! aarma! wenujai!
nakak!chichawai.! Expresa! oralmente! y! de! manera! correcta! palabras! que!
contienen!s!y!r.!!
D.EIB.10.45. Chicham! penker! antamu! iisma! aentsank!
amunamurijiai!najanui.! Produce!palabras!que!riman!espontneamente!
tomando!en!cuenta!los!sonidos!finales!de!las!mismas.!
D.EIB.10.46. Kuishjai! antukar! chicham! juarmari!
chichamurijiai!nekawai.! Identifica! "auditivamente"! el! fonema! (sonido)!
inicial!de!las!palabras!ms!utilizadas.!
D.EIB.10.47. Enentaimias! nakumshim! chicham! arma!
nunintakujai! ujanaiyawai.! Comunica! de! manera! escrita! sus! ideas!
intentando!imitar!letras!o!formas!parecidas!a!letras.!
D.EIB.10.48. Nakunum! jantsenam,! aijiatnum!
ijiamtainium! timiatrusank! umik! iniakmamsatniunam!
pachiniui.! Participa! en! dramatizaciones,! rondas! populares,! bailes,! danzas! y!
juegos!tradicionales,!asumiendo!los!roles!y!asumiendo!las!reglas.!
D.EIB.10.49. Jantsemar! iniakmamunam! nuya! wekatai!
nunisank! wekawai.! Mantiene! el! ritmo! y! secuencia! de! pasos! sencillos!
durante!la!ejecucin!de!coreografas.!
D.EIB.10.50. Iniashi!umuchak!nampetjai!metek!nampeawai.!
Canta!siguiendo!el!ritmo!y!coordinando!con!las!expresiones!de!su!cuerpo.!
D.EIB.10.51. Enentaimias! najanuk! ni! jeamun! jiyawai.!
Realiza!actividades!creativas!utilizando!las!tcnicas!grafo!plsticas!con!variedad!
de!materiales.!
D.EIB.10.52. Ni! pujamurin! enetaimias! nakumeawai.!
Expresa!sus!vivencias!y!experiencias!a!travs!del!dibujo!libre.!
D.EIB.10.53. Tuntuitiaijiai! antuwan! enetaimias! jimiar!
takata! najanui.! Ejecuta! patrones! de! ms! de! dos! ritmos! con! partes! del!
cuerpo!y!elementos!o!instrumentos!sonoros.!
D.EIB.10.54. Ikiamia! antuwamu! ainian! enentaimias!
antamu! jiyawai.! Discrimina! sonidos! onomatopyicos! y! diferencia! los!
sonidos!naturales!de!los!artificiales!y!los!ritmos!de!la!msica!pentatnica.!
[ 60 ]
!
[ 61 ]
!
intencionalidad!y!sentido!para!identificarlos.!
D.EIB.10.65. Jijiai! nuya! nawejai! wampukjai! sankaniui!
metek! najanui.! Realiza! movimientos! para! la! coordinacin! de! ojo! y! pie!
como:!patear!pelotas!hacia!un!punto!fijo!determinado.!
D.EIB.10.66. Ni! iniashi! muchittiain,! nuya! mashiniu!
nekamatain!nekamawai.! Identifica!en!su!cuerpo!y!en!el!de!los!dems,!
partes! y! articulaciones! del! cuerpo! humano,! as! como! partes! finas! de! la! cara,! a!
travs!de!la!exploracin!sensorial.!
D.EIB.10.67. Aentsmamtinian! iis! mashiniu! muchitramuri!
najanui.! Representa! la! figura! humana! utilizando! el! monigote! e! incorporando! detalles!
segn!la!interiorizacin!de!su!imagen!corporal.!
D.EIB.10.68. Nawejai,! jijiai,! ewejjai! mash! takatan!
najanui.! Emplea! su! lado! dominante! en! la! realizacin! de! la! mayora! de! las!
actividades!que!utilice!la!mano,!ojo!y!pie.!
D.EIB.10.69. Imiataijiai! iimiawai! untsurnumani! juarki!
menanmayi! najanui.! Realiza! ejercicios! de! simetra! corporal! como:!
identificar!en!el!espejo!y!otros!materiales!las!partes!semejantes!que!conforman!
el!lado!derecho!e!izquierdo!del!cuerpo.!
D.EIB.10.70. Yantam! irunu! mashiniu! muchitiar!
imiatkinia! nekawai.! Realiza! movimientos! diferenciados! con! los! lados!
laterales!del!cuerpo!(un!lado!y!otro!lado).!
D.EIB.10.71. Imiatkin! aranchich! nuya! aran! irunun!
nekawai.!Ubica!algunas!partes!de!su!cuerpo!en!funcin!de!las!nociones!de!al!
lado,!junto!a,!cercaelejos.!
D.EIB.10.72. Metek,! eem,! ukunam,! nui,! nuichik,! arant,!
ankan! aant! nekawai.! Se! orienta! en! el! espacio,! realizando!
desplazamientos! en! funcin! de! consignas! dadas! con! las! nociones:! entre,!
adelanteeatrs,!junto!a,!cercaelejos.!
D.EIB.10.73. Imiatkin! muchitma! esaram! nuya! sutarach!
irunu! nekawai.! Realiza! desplazamientos! y! movimientos! combinados,!
utilizando!el!espacio!total!y!parcial!a!diferentes!distancias!(largasecortas).!
D.EIB.10.74. Nukap! muchitiak,! warik,! yaitias! najanui.!
Realiza! varios! movimientos! y! desplazamientos! combinados! a! diferentes!
velocidades!(rpido,!lento),!duracin!(largos!y!corto).!
[ 62 ]
!
II(CHICHAME(UNUIMIATRIN(NEKATAI(JUARMA(
CURRCULO(PARA(INSERCIN(A(LOS(PROCESOS(SEMITICOS((IPS)(
(
AKANKAMU(11(JUARKI(15(AMUA(
UNIDADES(DE(LA(11(A(LA(15((
II(NEKAMURI.(ARMONIZADORES(DE(SABERES(
- Iwiakma,(Nunka(tura(Nunka(Tepakma(
- Vida,(Tierra(y(Territorio.(
- Shuarijiai((pujamu,(irutkamujai((tura(aents(tuakmajai(
- Vida(Familiar,(Comunitaria(y(Social.(
- Nekatairi(tura(enentaimmia(
- Cosmovisin(y(Pensamiento.(
- Timiatrusar(nekatai,(timiatrusar(najnatin(tura(najantai(
- Ciencia,(Tecnologa(y(Produccin(
(
IWIAINIAMU.(CODIFICACIN(
LL(=(Lengua(y(Literatura(
( ( M(=(Matemticas(
( ( CS(=(Ciencias(Sociales(o(Estudios(Sociales(
( ( CN(=(Ciencias(Naturales(
( ( ECA(=(Educacin(Cultural(y(Artstica(
( ( EF(=(Educacin(Fsica(
!
Unuimiatratin!ii!nekatairi!irunu;!Ej.LL.1.2.1,!juka!Ecuadorenum!unuimiartin!umpuarmanum!ejekamun!nekamtikiui!tuma!asa!ii!nekatairi!penker!ejkamuiti.!Juka!jun!ejekamuiti:!
LL!(unuimiartin,!nekaska:!Lengua!y!Literatura!tama),!1!(unuimiainia!nekapma);!2!(unuimiartin!tesakma)!tura!1!(penker!jintintiatin).!
Los!cdigos!adjuntos!en!cada!uno!de!los!saberes!y!conocimientos;!Ej.!LL.1.2.1,!se!refieren!a!las!destrezas!con!criterio!de!desempeo!que!tiene!el!currculo!nacional,!de!manera!que!estos!Saberes!aciertan!con!los!definidos!a!nivel!nacional.!El!cdigo!se!
estructura!as:!LL!(rea!o!asignatura,!en!este!caso:!Lengua!y!Literatura),!1!(nmero!de!subnivel);!2!(bloque!de!la!asignatura)!y!1!(nmero!de!la!destreza!con!criterio!de!desempeo).!
!
Nekatin!ejekamu;!Ej.!D.LL.EIB.16.1.9,!antsu!juka!junis!nekamtikiui:!D!(Nkamu),!LL!(Lengua!y!Literatura!tama),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge!tama),!juka!antsu!
yapajniamniaiti!C!tamajai,!apachcham!unuimiatkurkia;!16!juka!(nekamu!tesamu!tui!pachitkia!nuiti),!1(nekatai!irumpramu!nkamu!nekapkari!nuiti)!tura!9!(nekamu!nekapkari!
nekatai!irumpramunam!pujuinia!nuiti).!
La!codificacin!en!la!columna!de!los!dominios;!Ej.!D.LL.EIB.16.1.9,!estn!orientados!a!identificarlos!de!la!siguiente!manera:!D!(dominio),!LL!(Lengua!y!Literatura),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge,!que!puede!variar!o!combinarse!con!una!C,!si!se!
refiere!al!castellano;!16!(unidad!a!la!que!pertenece!el!dominio),!1!(nmero!del!crculo!de!saberes!al!que!pertenece!el!dominio)!y!9!(nmero!de!dominio!dentro!del!crculo).!!
[ 63 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(ARUTMA(UCHIRINTJI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(SOMOS(PARTE(DE(LA(NATURALEZA!
Ni!naari!nekasa!nuna!nekamurijiai!chichak!aawai.! Expresa!y!escribe! D.LL.EIB.11.1.1.! Ni! naari! chichak,! shuar! nekatairijiai! ni!
datos!personales!con!su!propio!cdigo.!LL.1.5.6.,!LL.1.5.17.! chichamejai!aawai.! Expresa!su!nombre!y!lo!relaciona!de!acuerdo!a!
Ankant!amanum!apujsatin!nekatai:!yaki/nunk,!emka/ukunam,! la!cosmovisin,!con!gestos,!entonacin!y!escribe!sus!datos!personales!con!
su!propio!cdigo!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
tijiu/arant! ayam! irunujai.! Nocin! de! ubicacin! espacial:! arriba/abajo,!
TESAMU(11( D.M.EIB.11.1.2.! Warinkish! yaki/nunk,! emka/ukunam,!
delante/atrs!y!cerca/lejos!de!seres!del!entorno.!M.1.4.4.!
UNIDAD(11! tijiu/arant! aa! irunun! nekameawai.! Reconoce! la! ubicacin! de!
! Uuntri!imiatkinjiai!ainia.!Patrones!con!objetos.!M.1.4.8.!! objetos! del! entorno! segn! las! nociones! de! arriba/abajo,! adelante/atrs! y!
Aujmatma!warinkish!ayam!irunu.! cerca/lejos.!
ARUTMA(UCHIRINTJI(
SOMOS(HIJOS(DEL(COSMOS( Descripcin!de!objetos!del!entorno.!M.1.4.22.!! D.M.EIB.11.1.3.! Imiatkin! uuntrijiai! ayam! irunun! irkarin,!
( Tarimiat! ants! shuar! nankamasu! aujmatma.! Nekameawai! ni! antuamurin! tura! umuchiamun! Iniakmawai.! Describe!
patrones!con!objetos!del!entorno!por!color,!sonidos!y!movimientos.!
EJAMU( shuaran! tura! irutkamurin.! Historia! del! origen! de! la! nacionalidad! indgena.!
OBJETIVO( Reconoce! su! identidad! como! parte! de! un! ncleo! familiar! y! de! una! comunidad.!
D.M.EIB.11.1.4.! Warinkish! ayam! irunu! esarmarin:!
( CS.1.1.4.,!CS.1.1.3.! naya/sutar,! esaram/sutam! ujmateawai.! Describe! objetos!
Arutma!uchiri!aentsarik! del!entorno!utilizando!nociones!de!longitud:!alto/bajo,!largo/corto.!
Iimtinri:! Naa,! nmtak! naari,! uwi,! shuar! matsamtai! tura!
nunka!tepakmanum! D.CS.EIB.11.1.5.! Ni! shuarin! tura! irutkamurin!
chichatairi.! Identidad:! nombre,! apellido,! edad,! lugar! donde! vive! nacionalidad! y/o!
arantukar!pujustin.! pachitkiamunam! nekameawai.! Reconoce! su! identidad! como!
pueblo,!e!idioma.!CS.1.1.4.,!CS.1.1.2.! parte!de!un!ncleo!familiar!y!de!una!comunidad.!
Asumir!con!responsabilidad!que!
somos!parte!de!la!madre!naturaleza!y! Pujutairi! arantamu.! Respeto! por! las! manifestaciones! de! la! vida! natural.! D.CN.EIB.11.1.6.! Shir! ikiamjai! tura! aentsjai! matsamsatniun!
del!cosmos;!a!travs!del!conocimiento! CN.1.3.1.,!CN.1.3.2.,!CN.1.3.13.! arantawai.! Demuestra! respeto! por! la! convivencia! entre! seres! de! la!
y!valoracin!practicada!en!la!
Aenstsu! iniashi! irkari! tura! akantramuri! aminia.! El! cuerpo! humano:! naturaleza!y!el!ser!humano.!
nacionalidad,!para!garantizar!una!
convivencia!armnica!y!responsable! caractersticas!fsicas,!partes!y!funciones.!CN.1.1.1.! D.CN.EIB.11.1.7.! Aentsu! iniashi! akantramu! nuya!
con!las!formas!de!vida.! Nekamtai:! iimtai,! nekaptai,! takatai,! nukatai! tura! antutai.! Los! najantairijiai! nekawai.! Reconoce! las! partes! del! cuerpo! humano!
desde!la!identificacin!y!relacin!de!su!funcionalidad.!
sentidos:!vista,!olfato,!tacto,!gusto,!audicin.!CN.1.1.1.,!CN.1.3.15.!
D.CN.EIB.11.1.8.! Urukamtai! warinkish! pujamun! emesniuit!
Kampunin! tsuatmakar! emesma.! La! contaminacin! de! la! naturaleza.!
nekawai.! Reconoce! las! causas! que! provocan! la! contaminacin! del!
CN.1.2.1.! ambiente.!
Iwiakmanum! utsumamu:! entsa,! mayai,! ji! tura! nunka.! Elementos! D.CN.EIB.11.1.9.! Tuke! aitkiatain! najnaeawai! yurumtanam,!
indispensables!para!la!vida:!agua,!aire,!fuego!y!tierra.!CN.1.3.17.,!CN.1.3.10.!
[ 64 ]
!
animales! y! plantas.! CN.1.3.1.,! CN.1.3.2.,! CN.1.3.3.,! CN.1.3.4.,! D.M.EIB.11.2.4.! Imiatkin! irumramun! metekmas! iyawai! ju!
CN.1.3.5.,!CN.1.3.16.! nekapmataijiai:! nukap,! ishichik,! tii! ishichik! tura! atsa.!
Utiliza! la! nocin! de! cantidad! en! estimaciones! y! comparaciones! de!
Kampunniunam! irka! irunu.! Colores! en! la! naturaleza.! CN.1.3.5.,! colecciones! de! objetos! mediante! el! uso! de! cuantificadores! como:! mucho,!
CN.1.3.17.! poco,!muy!poco!y!nada.!
Aujmatma:! yajasam! kampunniunmaya! tura! tanku.! Descripcin:! D.M.EIB.11.2.5.! Warinkiniash! tsuer! nekapkarin! nekawai!
animales!silvestres!y!domsticos.!CN.1.3.2.! imiatkin!ayam!irunun.! Discrimina! temperaturas! entre! objetos! del!
entorno.!
Iniash!umuchkar!iniakmamu!yaunchu!aujmatsamu!aents!nekas!
D.CS.EIB.11.2.6.!Arantamun!iniakmawai!kampunniujai!aents!
ura! aents! enentainmaka.! Expresin! corporal! de! historias! con! personajes!
[ 65 ]
!
reales!o!simblicos.!ECA.1.3.1.! matsatman.! Demuestra! respeto! por! la! convivencia! entre! seres! de! la!
Metekrachu! muchitma! najaneamu.! Diferentes! maneras! de! realizar! las! naturaleza!y!el!ser!humano.!
acciones!motrices.!EF.1.1.6.!
D.CN.EIB.11.2.7.! Imiatkin! iwiaku! ayam! pujn! utsumamun!
nekameawai.! Identifica! y! comprende! las! necesidades! bsicas! de! los!
seres!vivos!de!su!entorno!inmediato.!
D.CN.EIB.11.2.8.! Nekameawai! yajasma! ikiamia! tura! tanku!
ayam!pujuinian.!Identifica!las!caractersticas!de!su!entorno!animales!
silvestres!y!domsticos.!
D.ECA.EIB.11.2.9.! Aujmatsamun! juarmajai! tura! amuamu,!
chichamujai,!chichaamuchujai,!pachiniu!neks!tura!aya!
enentainmak:! yajasma! aujmatsamunmaya,! kukuj! tura!
arak! irutkamunam! tuke! iruniun! iniakmameawai.!
Dramatiza!narraciones!con!un!principio!y!un!final,!con!o!sin!dilogos,!con!
personajes! reales! o! simblicos! que! recreen! elementos! de! la! naturaleza:!
animales!mticos,!flores!y!plantas!nativas!de!la!comunidad.!
D.EF.EIB.11.2.10.! Nekameawai,! metekrachun! tura!
muchitma! najankatniun! nekasenk! chikichik! nakurutai!
tura! tuakar! nakurutainiam.! Reconoce,! diferencia! y! practica!
diferentes!maneras!de!realizar!las!acciones!motrices!que!se!necesitan!para!
participar!de!manera!segura!en!diferentes!juegos!individuales!y!colectivos.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3((II(UUNTRI(TUKE(NAJANTAI(TURA(NAMPRMAMU.(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(NUESTROS(SABIOS(Y(SABIAS(DE(LA(COMUNIDAD,(RITOS(Y(CEREMONIAS!
Tuke!tsawant!chichamu.! Expresin!oral!en!contextos!cotidianos.! LL.1.5.4.,! D.LL.EIB.11.3.1.! Chichamunam! pachiniuk,! iwijmiak! tuke!
LL.1.5.5.,!LL.1.5.6.! najantainiam! tura! nampermamunam! shuarcham!
Untsur!tura!mena.!Derecha,!izquierda.!M.1.4.2.! kakaram! tura! majat! chichamun! nekameawai.! Reconoce!
palabras! y! expresiones! de! la! lengua! de! su! nacionalidad,! participando!
Nekapmatai! chikichkinmaya! tura! menaint! imiatkin!
oralmente! y! adaptando! el! tono! de! voz,! los! gestos,! la! entonacin! al!
kampunniunmayajai.! Conteo! del! 1e3! con! elementos! de! la! naturaleza.! expresar!sus!ideas!en!temas!relacionados!a!ritos!y!ceremonias.!
M.1.4.13.! D.M.EIB.11.3.2.!Nekameawai!warinkish!ayam!pujan:!untsur!
Jemu! nekamu:! mete,! atsa,! ajape! aa.! Nociones! de! capacidad:! lleno,! tura! mena.! Reconoce! la! posicin! de! objetos! del! entorno:! derecha,!
vaco,!medio.!M.1.4.25.! izquierda.!
Tsawant!nekapak:!yau,!yamai,!tura!kashin.! Nociones! de! tiempo:! ayer,! D.M.EIB.11.3.3.! Imiatkin! irurman! chikichkinmaya! juarki!
hoy!y!maana.!M.1.4.29.! menaintiunam!ejeawai.!Cuenta!colecciones!de!objetos!del!1!al!3.!
[ 66 ]
!
[ 67 ]
!
Untsur! tura! mena! chikichnum.! Derecha! e! izquierda! en! los! dems.! chichau! muchitmajai! ni! chichamejai! chichamunam!
M.1.4.3.! enentaimmian! apujeawai.! Reflexiona! en! situaciones!
Ptatek!urukuri.!Texturas.!M.1.4.7.! comunicativas,! reconociendo! smbolos! y! signos! culturales! de! su!
nacionalidad! para! construir! significados! con! base! a! experiencias! y!
Nekapmatai! tura! nekapmatai! iniakmau:! chikichik,! jimiar! tura! utilizando! diversos! recursos! audiovisuales! de! acuerdo! a! su! realidad! en! la!
menaint.!Nmeros!y!numerales:!1.!2!y!3.!M.1.4.14.! lengua!de!su!nacionalidad.!
Nekapmatai!chikichik!juarki!menaintniunam!ejamu.! Nmeros! del! D.M.EIB.11.4.2.! Untsuran! tura! menant! nekawai.! Reconoce! la!
derecha!e!izquierda!en!los!dems.!
1!al!3.!M.1.4.18.!
D.M.EIB.11.4.3.! Ptatek! iimtinri! warinkish! ayam! pujuinian!
Apuri! nkamu:! uunt,! yamatskam! tura! uchich.! Nocin! de!
nekawai:! tamer,! turaj,! miniar,! katsuram,! purs,! antin!
tamao:!grande,!mediano!y!pequeo.!M.1.4.24.!!
nekawai.! Discrimina! texturas! entre! objetos! del! entorno:! liso,! spero,!
Tsawantna!nkamu.!Nociones!de!tiempo.!M.1.4.29.!! suave,!duro,!rugoso,!delicado.!
Iwianaitiai! tura! iniakmau! shuarna! iimtinri.! ! Smbolos! y! signos! como! D.M.EIB.11.4.4.! Nekapmatai! iniakmau! irumpramu!
identidad!de!la!nacionalidad.!CS.1.2.1.,!CS.1.2.5.,!CS.1.3.7.! chikichkinmaya! juarki! menaintnium! ejeawai.! Identifica!
Iwianaitiai! tura! iniakmau! shuarna! wari! ainia:! ayashnum! cantidades!y!las!asocia!con!numerales!del!1!al!3.!
usumtai,! entsatai,! najantai! tura! chikich.! Significado! de! los! signos! y! D.M.EIB.11.4.5.! Nekapmamu! chikichkiniam! juarki!
smbolos! de! las! nacionalidades:! pintura! corporal,! vestimenta,! artesana! y! otros.! menaintniun! aujas! aawai.! Lee! y! escribe! en! forma! ascendente! y!
CS.1.3.6.,!CS.1.3.7.! descendente!los!nmeros!naturales!del!1!al!3.!
Tsawant! yapajniakui! irunin:! (yumi,! nase,! yurankim,! tsueamu! D.M.EIB.11.4.6.! Wakeruk! aptak! metekmas! ni! apuri! iis!
yapajnia).! Interpretacin! de! los! cambios! del! tiempo! atmosfrico! y! sus! efectos:! imiatkinian! nekmeawai,.! Reconoce,! estima! y! compara! objetos!
de!acuerdo!a!su!tamao.!
(Lluvia,!viento,!nubes,!variaciones!de!temperatura).!CN.1.3.13.,!CN.1.3.14.!
D.M.EIB.11.4.7.! Yaunchu,! yamai! tura! ukunma! a! tuke!
Tsuamu! nkamu:! micha,! tsuetsuet! tura! tsuer.! Nociones! de!
temperatura:!fro,!tibio!y!caliente.! najantainiam!njanman!aptak!iis!tsawantan!nekawai.!
Compara!y!relaciona!actividades!con!las!nociones!de!tiempo:!antes,!ahora!
Iwianiatai! tura! iniakmau! shuarna! inikmamma.! Significado! de! los! y!despus!en!situaciones!cotidianas.!
signos!y!smbolos!de!las!nacionalidades.!ECA.1.3.4.! D.CS.EIB.11.4.8.!Uunt!irutkamunmaya!jintiamun!wakerawai.!
Ayash!akantramu!muchitkiamnia.!Las!partes!del!cuerpo!y!sus!posibilidades! Demuestra! inters! sobre! las! enseanzas! de! los! sabios! y! sabias! de! la!
de!movimiento.!EF.1.2.1.! comunidad.!
D.CS.EIB.11.4.9.! Irutkamunam! nijiamtutai! tura! nampernum!
pachiniawai.! Participa! en! ritos! y! ceremonias! que! se! practica! en! la!
comunidad.!
D.CN.EIB.11.4.10.! Imiatkin! nankamastinian! iniakmau! tura!
ayam!pujamu!urukurin!iis!nekawai.! Identifica! los! fenmenos!
naturales!y!las!caractersticas!de!su!entorno.!
[ 68 ]
!
[ 69 ]
!
Wi! shuarnum! pachitkiajai.! Soy! parte! de! mi! familia.! CS.1.1.3.,! CS.1.1.2.,! fsicas!(color,!tamao!y!longitud).!
[ 70 ]
!
Imkiatkinia! urukuri! ptatek! wainma:! nanstin! turutskesh! wnatin,! D.M.EIB.12.2.4.! Imiatkin! ayam! irunun! irumeawai!
jiniarmin,!wincha,!tsatsaptin!tura!mukukratma.! Caractersticas!fsicas!de!los! patatek! wainma! iis:! irkari,! apuri! (uunt/! uchich),!
[ 71 ]
!
objetos:! tendencia! a! flotar! o! hundirse,! permeabilidad,! luminosidad,! trasparencia,! esarmari! (naya/sutam! tura! esaram/! sutar)!
magnetismo).!CN.1.3.8.! irumeawai.! Agrupa! colecciones! de! objetos! del! entorno! segn!
Irkari!puju!tura!mukusa!takat!ewejjai!takakmamunam,!entsatainiam! sus! caractersticas! fsicas:! color,! tamao! (grande/pequeo),!
tura! pujamunam.! Colores! blanco! y! negro! en! trabajos! manuales,! en! el! uso! de! la! longitud!(alto/bajo!y!largo/corto).!
vestimenta!u!otras!situaciones!de!su!vida).! D.M.EIB.12.2.5.! Ayash! nekapmarminjai! emka!
Imiatkin:! tuke! irunin! (uruch,! numi! katsrmari,! nuap,! jiru,! yajasma! najanamujai! ipiampar,! wainiak! najneawai.!
nuya! chinki! ure,! jinkiai! tura! chikich! imiatkin! shuarnumia)! tura! Reproduce,! descubre! y! construye! patrones! sencillos! con! cuerpos!
geomtricos.!
najankamu! (miniamniat,! tsapniun! iniankain,! anjtai,! pap! D.M.EIB.12.2.6.! Patatra! nekapmataijiai! imiatkin! ayam!
kampuram,!pap!tura!chikichcha).! irunun! chikichkiniam! juarki! menenaintiunan!
Materiales:! naturales! (algodn,! madera,! cuero,! metal,! lana,! plumas,! semillas! y! otros!
materiales!de!la!nacionalidad)!y!artificiales!(plstico,!vidrio,!goma,!cartn,!papel!y!otros).! apjeawai.! Utiliza! los! nmeros! ordinales,! del! primero! al!
tercero,!en!la!ubicacin!de!elementos!del!entorno.!
Niniuriniu! ayashjai! najanamnia.! Entorno! cultural! expresado! mediante! las!
posibilidades!corporales.!ECA.1.3.3.,!ECA.1.3.4.!
D.CS.EIB.12.2.7.! Shuara! najantairi! najaneak! imtintri!
niniu!asamtai.! Confecciona! artesanas! propias! como! parte! de!
Niniu!tura!a!iistin!takat!najanatniunam.! La!importancia!del!cuidado!de!s!y!de! su!identidad.!
los!pares!como!requisito!para!realizar!todas!las!tareas.!EF.1.2.5.!
D.CN.EIB.12.2.8.! Imiatkinian! urukuri! nekamui!
najnamuri! aujmateawai.! Reconoce! y! describe!
caractersticas!de!los!objetos!(tipo!de!material).!
D.ECA.EIB.12.2.9.! Imiatkinia! urukuri! irkari! nekawai.!
Reconoce!y!describe!caractersticas!de!los!objetos!(colores).!
D.ECA.EIB.12.2.10.! Imiatkinian! jur,! irur,! urukuri! iis!
metekmawai.! Recolecta! y! agrupa! objetos! de! acuerdo! a! sus!
atributos!y!establece!comparaciones.!
D.ECA.EIB.12.2.11.! Ayashijiai! turutskesh! nakumak!
taman! iniakmawai:! nampet! iwiaramu,! shuara!
najantairiniun,! nakumkamun! tura! nini! irunun!
aujmateawai.! Expresa! corporalmente! o! grficamente! lo! que!
sugieren:!piezas!musicales,!elementos!de!la!artesana,!imgenes!de!
su!pueblo!y!describir!de!manera!sencilla!elementos!de!su!contexto.!
D.EF.EIB.12.2.12.! Niniu! tura! a! iistin! takat! emamkesar!
najanatniunam! nekawai.! Reconoce! la! importancia! del!
cuidado!de!s!y!de!los!pares!como!requisito!para!realizar!todas!las!
tareas!y!actividades!de!manera!segura.!
[ 72 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(WI(SHUARJAI(NAKURAJAI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(JUGANDO(CON(MI(FAMILIA!
Chicham! wenujai! ujanaiyamu.! Comunicacin! oral.! LL.1.5.9.,! LL.1.5.10.,! D.LL.EIB.12.3.1.! Ni! nekamurijiai! tura! papi! aujtaijiai!
LL.1.5.16.! apatak! iis,! ni! shuarjiai! nakurustin! aarma! irunkui!
Ninki! tura! metek! najanatin! ankantnum! ayam! irunujai! nmtak,! shuarchamjai! inintrus! nekawai.! Extrae! informacin!
tentkma.!Nociones!y!relaciones!espaciales!con!referencia!a!s!mismo!(entre,!alrededor).!! explcita!en!la!lengua!de!su!nacionalidad,!estableciendo!conexiones!
entre! el! contenido! del! texto! y! la! experiencia! personal,!
Nekpmamnia! ayash! tura! imiatkinia! imtintri! warinkish! ayam! irunu.! construyendo! significados! que! permitan! identificar! elementos! de!
Cuerpos!geomtricos!y!figuras!en!elementos!del!entorno.!M.1.4.19.,!M.1.4.20.!! textos!relacionarlos!a!juegos!en!familia.!
Imiatkinia!imtintri!nekapmamu.!Figuras!geomtricas.!M.1.4.21.! D.M.EIB.12.3.2.! Ninki! tura! metek! najanatin!
Imiatkinjiai!emk!najnamu.!Patrones!con!objetos.!M.1.4.8.!! ankantnum! ayam! namtak,! tentkma! irunujai!
Imiatkin!kampuntniunmayajai!kijintri!tura!wamputri!nekawai.!Nociones! nekameawai.! Distingue! las! principales! nociones! y! relaciones!
espaciales!con!referencia!a!s!mismo!(entre,!alrededor).!
de!peso:!pesado!y!liviano,!utilizando!objetos!de!la!naturaleza.!M.1.4.26.!
D.M.EIB.12.3.3.! Imiatkinia! imtintri! nekapmarminian!
Irutkamu! nakurutairin! pachiniawai.! Participa! en! juegos! tradicionales! de! la!
warinkish! ayam! irunun! nekawai.! Identifica! las! figuras!
comunidad.!CS.1.3.7.,!CS.1.2.3.! geomtricas!en!objetos!del!entorno.!
Imiatkin! kampunniunmayajai! kijintri! nekawai:! kijin! tura! wampu.! D.M.EIB.12.3.4.!Imiatkin!metek!tura!chikich!irka!ayam!
Nociones! de! peso:! pesado! y! liviano,! utilizando! objetos! de! la! naturaleza.! CN.1.3.7.,! irunu! tura! imtintri! nekapmarmin! apatkar! iymu.!
CN.1.3.8.! Establece! semejanzas! y! diferencias! entre! objetos! del! entorno! y!
cuerpos!geomtricos.!
Jantsemma!tura!jntse!shuarna.!Danzas!y!bailes!autctonos.!ECA.1.2.2.!
D.M.EIB.12.3.5.! Imiatkin! imtintri! neakpmarminian!
Chikichjai! takakmakur! iimiastin! tura! chicham! nmtak! ejeramu!
ayam!irunun:!menaintiujai!penkramu,!aintiukjai!
arantamu.! Disposicin! para! auto! superarse! y! trabajar! con! otros! respetando! acuerdos! de!
penkramu,! apatnair! aintiuk! mtek! tura! tent!
seguridad!simple.!EF.1.2.4.,!EF.1.2.6.!
nekawai.! Reconoce! figuras! geomtricas! (tringulo,! cuadrado,!
rectngulo!y!crculo)!en!objetos!del!entorno.!
D.M.EIB.12.3.6.! Imiatkin! ayam! irunun! imtintrin! tura!
apuri! iis! aujmateawai.! Describe! patrones! con! objetos! del!
entorno!por!forma!o!tamao.!
D.M.EIB.12.3.7.! Imiatkinian! kijintrin! apatak!
kijin/wampum!iyawai.!Compara!objetos!segn!la!nocin!de!
peso!(pesado/liviano).!
D.CS.EIB.12.3.8.! Iruntra! takakmamu! tura! nakuramunam!
pachiniawai.!Participa!y!se!integra!en!juegos!y!trabajos!grupales.!!
[ 73 ]
!
[ 74 ]
!
Niniuriumiktin! ii! shuarna.! Derecho! a! una! familia.! CS.1.2.7.,! CS.1.1.3.,! D.M.EIB.12.4.4.! Ainkiamnia! tura! ainkiachmin!
CS.1.1.4.! iwiakmanum! nkawai.! Identifica! eventos! probables! y! no!
Unuimiatainiam!pujamu!chicham!ejeramu!amiktin.! Normas!de!convivencia! probables!en!situaciones!cotidianas.!
en!el!Centro!Educativo!Comunitario!Intercultural!Bilinge!(CECIB).!CS.1.2.6.,!CS.1.2.8.!
D.M.EIB.12.4.5.! Njanma! apatak! iis! tsawantnun!
Iruntrar!takat!miniamniat!najankamu.!Obras!plsticas!colectivas.!ECA.1.2.4.! metekmawai:! atsakamu! tsawantri! iwiakmanum!
Ii! najnamu! tura! ayu! timi! chikich! iisar! emeneamu.! Ajuste! de! las! propias! metekma!nekawai.! Compara!y!relaciona!actividades!con!las!
nociones!de!tiempo:!das!de!la!semana!en!situaciones!cotidianas.!
acciones!y!decisiones!en!relacin!con!otros.!EF.1.1.4.!
D.M.EIB.12.4.6.! Wari! tura! yaitias! ni! shuarijiai!
pujamunam!njanman!nkawai.! Distingue! la! rapidez! y!
la!lentitud!en!actividades!y!eventos!cotidianos!con!la!familia.!
D.CS.EIB.12.4.7.! Aents! niniuri! tura! amiktintri! takakuk!
nekmeawai.! Se! reconoce! como! una! persona! con! derechos! y!
responsabilidades.!!
D.CS.EIB.12.4.8.! Takat! najanmanum! amiamun!
iniakmawai.! Demuestra! responsabilidad! en! la! realizacin! de!
actividades!y!tareas!propuestas.!
D.ECA.EIB.12.4.9.! Irunar! takat! miniamniat! turutskesh!
nakumkamu! njanuk! chikich! taman! ejetaj! tusa!
arantawai.! Produce! obras! plsticas! o! grficas! en! grupo!
respetando!opiniones!de!los!otros!y!contribuyendo!a!la!consecucin!
de!resultados.!
D.EF.EIB.12.4.10.! Nakuramunam! najnamu! tura! ayu!
timi! iis! emesmakaij! tura! chikich! emeskaij! tusa!
pachiniawai.! Participa! en! los! juegos! ajustando! las! propias!
acciones! y! decisiones! en! relacin! con! otros! para! no! daarse,! ni!
daar!a!otros.!
!
[ 75 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(UNUIMIATAINIAM(PUJMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(CONVIVENCIA(EN(EL(CECIB!
Chicham,! tmia,! amkmatai! tura! chikichcha! shuarnum! pachitsuk! D.LL.EIB.13.1.1.! Irutkamunam! metekrachu! chicham!
chichatai.! Expresiones!coloquiales!de!la!nacionalidad:!trminos,!dichos!culturales,!saludos! chichatai! tura! nunka! tepakmanum! metekcha!
TESAMU(13( y!otros.!LL.1.5.3.,!LL.1.5.12.! aents! arantukma! matsamainia! aujtai! papi! niisha!
UNIDAD(13(
Imiatkin! ayam! irunun! irumramun! nekamu.! Nocin! de! conjunto! utilizando! aujmattsamu! nekawai.! Distingue! expresiones! y! tonos!
! dialectales! de! la! comunidad! y! nacionalidad! para! interactuar! con!
elementos!del!entorno.!M.1.4.6.!
II(IRUTKAMURI/II( respeto! y! valorar! la! diversidad! cultural! del! pas,! parafraseando!
Emk! nawe! nekapmatai! irurma! nkamu.! Patrones! con! agrupacin! de! sobre! el! contenido! del! texto! como! parte! del! proceso! de!
UNUIMIATAIRI( comprensin.!
NUESTRA(COMUNIDAD/EL(CENTRO( cantidades!de!hasta!diez!elementos.!M.1.4.10.!!
EDUCATIVO(COMUNITARIO( Nekapmatai! tura! nekapmatai! iniakmau! chikichkinmaya! juarkir! D.M.EIB.13.1.2.! Imiatkinian! juk! tura! irur! urukurijiai!
INTERCULTURAL(BILINGE((CECIB(
ewejnum!ejamu.!Nmeros!y!numerales:!1.!al!5.!M.1.4.14.!! apatak! iawai.! Recolecta! y! agrupa! objetos! de! acuerdo! a! sus!
( atributos!y!establece!comparaciones.!
EJAMU( Nakumkamu!aujsatin.!Pictogramas.!M.1.4.34.!!
D.M.EIB.13.1.3.! Ipiampar,! wainiak! turaa! mkan!
OBJETIVO( Tsumai!ayam!irunu!tura!chicham!nkasenk!umiamu.!Situaciones!de!peligro! najneawai.!Reproduce,!descubre!y!construye!patrones!sencillos.!
! en!su!entorno!y!normas!de!seguridad.!CS.1.1.11.,!CS.1.1.10.!!
D.M.EIB.13.1.4.! Chikichkinmaya! juarki! ewej!
Chichaman!penker! Unuimiatainiam! ankant! iwiaramu.! Organizacin! de! espacios! en! el! CECIB.! nekapmataijiai! irur! nukapri! nekawai.! Identifica!
etserniujai!TIC!tama,! CS.1.2.8.,!CS.1.2.2.! cantidades!y!las!asocia!con!numerales!del!1!al!5.!
unuimiatainiam!nekatin! Chikich! chichamu! tura! enentaimmian! arantamu.! Respeto! a! los! criterios! y! D.M.EIB.13.1.5.! Ewej! nekapmatainium!
tusar!irutkamu.!Penker! opiniones!de!los!dems.!CS.1.2.1.,!CS.1.2.5.,!CS.1.2.3.,!CS.1.2.6.! chikichkimsamuri! ayam! irunun! nakumkamu!
pujustin!tusar!susatin.! Iruntramunam!nankamasu!aya!chichamjain!chichamu.! Historia!colectiva!a! aujsatniunam,! itiurchat! yupichun! iwiar! juk!
Posibilitar!una!mejor!convivencia!en! iniakmawai.! Recolecta! y! representa! informacin! (hasta! 5!
travs!de!la!palabra!hablada.!ECA1.2.6.!
la!comunidad!educativa,!mediante!el!
Chicham! ayashjai! etserma! chikichkimias! tura! chikichcha! aytik! elementos)! del! entorno! en! pictogramas,! solucionando! problemas!
aprendizaje!significativo!de!diversos!
sencillos.!
medios!de!comunicacin,!transporte!y! chichamu.! Los! mensajes! corporales! individuales! y! con! otros,! de! manera! espontnea.! D.CS.EIB.13.1.6.! Imiatkin! itiurchat! mesekmin! ayam!
TIC!para!establecer!un!criterio!propio!
acerca!de!la!realidad!local.!
EF.1.3.5.!! atai! tusar! chicham! umitiai! iymu! najanui.! Practica!
normas!de!seguridad!para!evitar!los!peligros!en!su!entorno.!
D.CS.EIB.13.1.7.! Unuimiatai! iruntramu! penker!
iwiarkamun! nekameawai.! Reconoce! la! organizacin! del!
establecimiento!educativo.!
[ 76 ]
!
[ 77 ]
!
acuerdo!a!las!nacionalidades.!CN1.3.5.,!CN.1.3.12.! kaya!tura!chikichnum,!unuimiatai!ankant!tesamu!
Wakanin!wainmamu.!Encuentro!con!la!imagen!propia.!ECA1.1.8.,!ECA1.1.9.! irutkamunam!wekawai.! Se!desplaza!de!manera!autnoma!
Unuimiatai! iwiaramu! penker! iymu.! El! cuidado! del! medio! ambiente! de! y! segura! en! diferentes! espacios! de! aprendizaje:! lagunas,! ros,!
cascadas,! arboles,! cerros,! piedras! y! otros! de! acuerdo! a! las!
aprendizaje.!EF.1.6.2.! nacionalidades.!
D.CN.EIB.13.2.6.! Pujamurin! iistinnium! ni! shuarin! tura!
unuimiatairin! etserak! pachiniawai.! Colabora! con! el!
cuidado!del!ambiente!explicando!a!su!familia!y!en!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.13.2.7.! Tsapninjai! tura! kiritjai! nakurawai,!
iimiatainiam! nakurutai,! nakurushim! takakmatai!
ni! wakanin! pekman! wainiak! nakumeak.! Practica!
juegos!de!luces!y!sombras,!juegos!en!el!espejo,!actividades!ldicas!
que! den! lugar! a! encuentro! con! la! imagen! propia! y! registrar! la!
imagen,!a!travs!de!autorretratos!dibujados!o!fotografas.!
D.EF.EIB.13.2.8.!Unuimiatairi!penker!iistinian!nekawai,!
juartsuk,! njanuk,! ayash! umuchkamun! amik.!
Reconoce! la! importancia! de! cuidar! el! medio! ambiente! de!
aprendizaje,! contribuyendo! a! su! higiene! y! preservacin! antes,!
durante!y!luego!de!la!realizacin!de!diferentes!prcticas!corporales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(CHICHAM(UJANAITIAI(TURA(YARUMTAI(IRUTKAMUNAM(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(MEDIOS(DE(COMUNICACIN(Y(TRANSPORTE(EN(LA(COMUNIDAD!
Aujtaijiai!papijiai!unuimiatai.!La!lectura!como!recurso!de!aprendizaje.!LL.1.5.14.! D.LL.EIB.13.3.1.! Aujtai! papiniam! shuarchamjai! tura!
Nkapka! tura! nkapcha! atsaniamu.! Relaciones! de! orden! ms! que! y! menos! apachchamjai! nakumkamu,! nekaska! etsertai!
que.!M.1.4.11.! chicham!nuya!imiatkin!yarumniu!nekawai.! Satisface!
Atsakamu!tsawantri.!Das!de!la!semana.!M.1.4.30.!! la! curiosidad! sobre! temas! relacionados! a! los! medios! de!
comunicacin!y!transporte!de!la!comunidad,!utilizando!la!lectura!en!
Niniuri! etsertai! yajachat! nekatain! imian! iniakmas.! Datos! personales! con! la! lengua! de! su! nacionalidad! y! en! castellano! y! registra! la!
nfasis!en!el!nmero!de!telfono.!CS.1.1.2.! informacin,!mediante!dibujos!y!otros!grficos.!
[ 78 ]
!
[ 79 ]
!
matsatainia.!Pueblos!y!nacionalidades!como!parte!de!un!pas!intercultural!y!plurinacional.! entorno:!liso,!spero,!suave,!duro,!rugoso!y!delicado.!
[ 80 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI((IRUMPRAMU(No.1((II(IPIAMTAIRI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(NUESTRA(MINGA!
Aujtai!papi.!Textos!orales.!LL.1.5.9.! D.LL.EIB.14.1.1.! Ipiamamu! ii! chichamejai! tura!
Nekapmatai! aamu! chikichkinmaya! juarki! usumtainiam! amuna.! apachchamjai! antuk! chichaman! nekawai.! Escucha! y!
Escritura!de!nmeros!del!1!al!9.!M.1.4.15.!! comprende! informacin! explcita! de! textos! orales! relacionados! a! la!
TESAMU(14( minga,!en!la!lengua!de!su!nacionalidad!y!castellano.!
Jiru! kuit! chikichik! juarki! ewej! washimchich! ejeamu.! Monedas! de! 1! y! 5! D.M.EIB.14.1.2.! Tuke! nekapmamun! chikichkinmaya!
UNIDAD(14!
centavos.!M.1.4.28.!!
! juarki! usumtainiam! ej! imiamkes! aawai.! Escribe! los!
II(PUJAMURI( Shuara! nekatairi! tura! imiantri! chikichjaish! metek! anenaissar! nmeros!naturales,!de!1!al!9,!en!contextos!significativos.!
NUESTRAS(VIVENCIAS( wariksha! sunaiyamu! tumakur! shiir! pjamu.! Valores! culturales! de! la! D.M.EIB.14.1.3.! Jiru! kuit! chikichik! juarki! ewej!
( nacionalidad!reciprocidad,!solidaridad,!armona!y!otros.!CS.1.3.7.,!CS.1.3.6.! washimchich! ejeamu! nakurak! nekawai.! Reconoce! las!
EJAMU( Ipiamar!irutkamunam!takakmatai.! La! minga:! principio! de! unidad! comunitaria.! monedas!de!1!y!5!centavos!en!situaciones!ldicas.!
OBJETIVO( D.CS.EIB.14.1.4.! Tsankarin! tura! yaimtain! aijiainiak!
CS.1.3.7.,!CS.1.3.6.!
( Iniakmawai .!Demuestra!solidaridad!y!colaboracin!con!sus!compaeros.!!
Nankamas!iniakmamma.!Expresin!libre!del!yo.!ECA.1.1.4.,!ECA.1.1.5.!
Ii!nekatairi!najanatin! D.CS.EIB.14.1.5.! Ii! najantairi! irutkamunam! neka! paant!
unuimiatnum,!chikich! Ayashi!urukuri!tura!akantramuri!muchitkiamnia.!
Las! caractersticas! y! posibilidades! de! movimiento! de! las! partes! y! segmentos! del! propio! amajeawai.!Conoce!y!valora!las!tradiciones!y!costumbres!de!su!comunidad.!
nekataijiai!atsankiatin!tura! cuerpo.!EF.1.5.1.! D.ECA.EIB.14.1.6.! Nekaptainiam,! nukap! kunkunk!
pujamunam!tuke! irununam,! kunturmari,! nakumkamuri,! ptatek!
unuimiartin.! imtintri,! antutai! ipiama! takakmamun! iniakmak!
Practicar!las!manifestaciones!
culturales,!costumbres!y!tradiciones!
pachiniawai.! Participa!activamente!en!situaciones!que!posibiliten!
el!desarrollo!de!la!sensorialidad,!experimentando!con!distintos!olores,!
propias!de!su!entorno,!como!
sabores,!imgenes,!texturas,!sonidos!en!una!representacin!grfica!o!
estrategia!pedaggica;!para!
plstica!con!el!tema!la!minga.!
articularlas!con!los!ofertados!por!
otras!culturas!y!hacer!de!ellas!un! D.EF.EIB! 14.1.7.! Ayashin! akantramuri! nekawai!
aprendizaje!a!lo!largo!de!la!vida.! muchitiak.! Reconoce! y! explora! las! diferentes! caractersticas! y!
posibilidades! de! movimiento! de! las! partes! y! segmentos! del! propio!
cuerpo,!durante!la!realizacin!de!diversas!prcticas!corporales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(II(NAMPERI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(NUESTRAS(FIESTAS!
Aujmatma! tura! aujmatsamu.! Cuentos,! mitos! y! leyendas.! LL.1.5.21.,! D.LL.EIB.14.2.1.! Shir! iwiarar! shuarchamjai! tura!
[ 81 ]
!
[ 82 ]
!
[ 83 ]
!
Takat! tuke! tsawant! najantai! ii! shuarijai! irutkamunam! uwiri! iisar.! D.CS.EIB.14.3.5.! Nantu! tesamu! utsuamu! nek!
Actividades!cotidianas!familiares!y!comunitarias!de!acuerdo!a!su!edad.! takakmamunam! nekawai.! Identifica! y! aplica! los!
Imiatkin! muchitiamu! warinkish! kakaram! umuchiam! (imiatkin! conocimientos!de!las!fases!lunares!en!sus!actividades!cotidianas.!
nunka! uchich! takakmatai)! umuchiamu.! Movimiento! de! los! objetos! ante! la! D.CS.EIB.14.3.6.! Irutkamunam! takat! aents! tuakar!
accin! de! una! fuerza! (utilizacin! de! herramientas! pequeas! del! trabajo! agrcola).! najanmanum!pachiniawai.! Participa! en! actividades! sociales!
CN.1.3.9.! propias!de!su!comunidad.!
Nakumkamu!iniakmamma!pujamunam.! D.CN.EIB.14.3.7.! Imiatkin! nekchmin! taksmin!
Significados!de!imgenes!del!contexto.!ECA.1.3.4.! urkamtai! tura! najnamunmaya! takakmawai.!
Experimenta!fenmenos!fsicos!de!causa!y!efecto.!
Ankant! tura! tsawant! atsankiar! te! ajs! pujamunam! tura!
muchitiamunam! nekamu.! Las! nociones! espaciales! y! temporales! en! relacin! a! s! D.CS.EIB.14.3.8.! Nantu! tesamu! nek! takakmamunam!
mismo!de!manera!esttica!y!dinmica.!EF.1.5.3.!
apjeawai.! Identifica! y! aplica! los! conocimientos! de! las! fases!
lunares!en!sus!actividades!cotidianas.!
D.ECA.EIB.14.3.9.! Iis! imiatkinian,! wakan! nakumkamun!
turutskesh! iintiaijiai! wainman! nekawai.! Discrimina!
visualmente! objetos,! imgenes! o! trazos! que! forman! parte! de! la!
cultura!visual.!
D.EF.EIB.14.3.10.! Ankantan! nekawai! (tijiu,! arant,! init,!
aani,!yaki,!nunk,!yantam,!emk!tura!ukunam)!tura!
tsawantna! (yaitmataik,! wrik,! un! tsawantak,!
nankamas! tsawant)! niniunak! ayameamunam! tura!
muchitmanum! ayash! umuchiamunam.! Reconoce! las!
nociones! espaciales! (cerca,! lejos,! dentro,! fuera,! arriba,! abajo,! a! los!
lados,!adelante!y!atrs)!y!temporales!(lento,!rpido,!al!mismo!tiempo,!
en! diferente! tiempo)! en! relacin! a! s! mismo! de! manera! esttica! y!
dinmica,!durante!la!realizacin!de!prcticas!corporales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4((KAMPUNIN(TURA(APACH(MTSATKAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(EL(CAMPO(Y(LA(CIUDAD!
Nakumkamu!aujma.!Lectura!de!imgenes.!LL.1.5.8.,!LL.1.5.5.! D.LL.EIB.14.4.1.! Aujtai! papi! nakumramunam! iirkari! iis!
Emk!najnamu!imiatkinjiai.!Patrones!con!objetos.!M.1.4.8.! kampunniunam! tura! apach! matsatmanum! (chichama!
Nawmramu.!La!decenaediez.!M.1.4.14.! nekamuri,! chichatairi,! ikiarmari! tura! antuamuri)!
Nakumkamu! iniakmau! nekapmakma:! Nakumkamu! aujeamu.! metekchari!nekawai.! Diferencia!y!describe!caractersticas!de!imgenes!
de! textos! escritos! relacionadas! al! campo! y! la! ciudad,! usando! la! conciencia!
Diagrama!estadstico:!lectura!de!pictogramas.!M.1.4.34.!! lingstica!(semntica,!lxica,!sintctica!y!fonolgica).!
Kampunin! tura! apach! matsatkamu! muchitiamu! nkasenk! ejeamu.! D.M.EIB.14.4.2.! Imiatkin! apuri,! esaram! nekapak,!
[ 84 ]
!
Seguridad!en!la!movilizacin!en!el!campo!y!la!ciudad.!CS.1.1.11.,!CS.1.1.10.! turutskesh!ayash!antitiutak!emkn!najantai!najan!
Kampunin! tura! apach! matsatkamu! pujutai! apatka! iymu.! Diferencias! aujmateawai.! Describe! y! reproduce! patrones! con! objetos! del!
del!modo!de!vida!del!campo!y!la!ciudad.!CS.1.1.10.,!CS.1.1.11.! entorno!por!tamao,!longitud!o!con!siluetas!de!figuras!geomtricas.!
Imiatkin! tuke! irunin! tura! najanamujai! tuntuiyamu.! Representacin! D.M.EIB.14.4.3.! Nukapri! chikichkinmaya! juarki! nawe!
musical!con!objetos!naturales!y!artificiales.!ECA.1.2.3.!
nekapmatainiam!nekawai.! Identifica!cantidades!y!las!asocia!
con!numerales!del!1!al!10.!
Ayash! pujamu! tura! metekrak! init,! pachimkiamnianam! utsuamu.! D.M.EIB.14.4.4.! Etserman! juuk! tura! ayam! irunun!
Estados! corporales! y! ritmos! internos,! la! influencia! en! mis! posibilidades! de! participacin.!
EF.1.5.4.! nakumkamu!aujatain!iniakmawai.! Recolecta!y!representa!
informacin!del!entorno!en!pictogramas.!
D.CS.EIB.14.4.5.! Nekasenk! Kampunniunam! tura!
apachnum! nekasenk! wekasatniun! nekawai.! Aplica!
estrategias!de!seguridad!para!movilizarse!en!el!campo!y!en!la!ciudad.!!
D.CS.EIB.14.4.6.! Kampunniunam! tura! apachnum!
nekasenk! wekasatniun! nekawai.! Aplica! estrategias! de!
seguridad!para!movilizarse!en!el!campo!y!en!la!ciudad.!
D.ECA.EIB.14.4.7.! Namps! tura! tuntuiya! ii! iniashi!
chichainiajai! imiatkin! tuke! najanamu! tura! aentsti!
najanamujai:!nuka,!numiri,!arak,!kaya,!entsa,!muti,!
entsa! nekapak,! miniamniat! ank! iruntra! pujamun!
warareak.! Canta! y! hace! msica! con! sonidos! corporales! o!
producidos!con!objetos!naturales!o!artificiales:!hojas,!tallos,!semillas,!
piedras,! agua,! botellas,! galones,! frascos! disfrutando! de! las! vivencias!
colectivas.!
D.EF.EIB.14.4.8.! Ayash! pujamu! tura! init! metekrak!
muchitma! atsaniawai! (numpa! tsekeamu! tura!
mayattainiam)! muchitmanum! pachiniuk.! Asocia! sus!
estados!corporales!y!ritmos!internos!(cardaco!y!respiratorio)!con!sus!
modos!de!participar!en!prcticas!corporales.!
[ 85 ]
!
[ 86 ]
!
[ 87 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(IKIAKAMTIKIN(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(ENERGETIZACIN!
Wenujai! chichamu! ikiakamu.! Comunicacin! oral:! energetizacin.! LL.1.5.5.,! D.LL.EIB.15.3.1.! Shuarchamjai! uunt! aujmatainiamunam!
LL.1.5.2.,!LL.1.5.4.! chicham! chichamun! penker! antuk! pachiniawai.!
Emka! nekatai:! juarma,! amuamu;! nankamasu,! metek,! uknam.! Participa! con! atencin! en! narraciones! de! sabias! y! sabios! sobre! la!
importancia! de! la! energetizacin! cultural,! reconociendo! palabras! y!
Nociones!de!orden!espacial:!principio/final;!anterior,!entre,!posterior.!!
expresiones!de!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
Chikichkinmaya! juarki! jimiara! nawe! ejearnum! emiatkinjiai! D.LL.EIB.15.3.2.!Penker!juki!aujmatma!juarma,!amuamu,!
kampuniunmayajai! nekapmamu.! Conteo! del! 1e20! con! elementos! de! la! yaunchuyan! nekawai.! Reconoce! las! nociones! de! orden!
naturaleza.!M.1.4.13.!! espacial:!principio/final;!anterior/entre/!posterior.!
Emka! neka! ukunam! nekamu.! Nociones! bsicas! de! orden:! primero/ltimo.! D.M.EIB.15.3.3.! Nekapmartai! juk! imiatkinjiai!
M.1.4.16.!! chikichkinmaya! juarki! jimiara! nawe! ejek!
Patatma! tura! juramu! tentenum! najanata! chikichkinmaya! juarki! nekapmawai.!Cuenta!colecciones!de!objetos!del!1!al!20.!
usumtainiam!.Suma!y!resta!en!el!crculo!del!1!al!9.!M.1.4.17.!! D.M.EIB.15.3.4.!Penker!amamkes!apujak!chikichkinmaya!
Irutkamunmaya!nunka!arantukar!wainkiatin!ikiakantikiamu.! Cuidado! juarki! amunamunam! nekawai.! Reconoce! las! nociones!
y! conservacin! de! los! lugares!sagrados! de! la! comunidad! para! prcticas! de! energetizacin.! bsicas!de!orden!primero/ltimo.!
CS.1.3.7.,!CS.1.3.6.! D.M.EIB.15.3.5.! Najanatai! nekapmatai! ipiamparar! tura!
Tarimiat! aentsu! mutsuke! penker! enentaimtikratin! nekamuri! tura! atankir! najankar! tentenum! enkekmajai!
wakan!shiir!ati!tusa!najanma.! Las!prcticas!culturales!para!el!mantenimiento!del! chikichkinmaya!juarkir!usumtainiam! amuktai!takat!
equilibrio!mental,!corporal!y!espiritual.! najankur!ii!uwiri!najaneawai.! Realiza! sumas! y! restas! en! el!
Nunka! waimitai! irutkamunam! irinu! penker! wainma.! Cuidado! y! crculo!del!1!al!9,!en!actividades!propias!de!su!edad.!
conservacin!de!los!lugars!sagrados!de!la!comunidad!para!prcticas!de!energetizacin.! D.CS.EIB.15.3.6.! Iywai! tura! arantawai! ni! irutkamurin!
Tui!tura!itiur!mayateaj.!Tipos!y!formas!de!respiracin!e!torcica!y!abdominal.! warinkis! najantai! ana! n! iyawai.! Cuida! y! respeta! los! lugares!
Nantu! akantramujai! nup! tsuakjai! iniash! iwiarattsar! maamu.! Baos! sagrados!de!su!comunidad!para!fomentar!las!prcticas!culturales.!
de!purificacin!con!plantas,!en!lugares!sagrados,!de!acuerdo!a!las!fases!lunares.! D.CS.EIB.15.3.7.! Paant! amajsam! pachinkiata! ii! shuarti!
Tuke! aanin! antutai! tura! aents! najnamu! antutai.! Sonidos! naturales! y! najantainiam,! ii! iniashi! penker! istai! tusar! enentainmia!
artificiales.!CN.1.3.11.! warareawai.! Valora! y! participa! en! las! prcticas! culturales! para! el!
mantenimiento!del!equilibrio!mental,!corporal!y!espiritual.!
Tishipsar! tuke! najamu! tura! aents! najmu! iistin.! Experimentacin! en! el! D.CN.EIB.15.3.8.! Najanatai! iniashjai! maniatkar! tura!
entorno!natural!y!artificial.!ECA.1.1.5.!
muchitkiar! penker! enentaimrami! tusar!
Nukap! nakurutai! nakurustinia! imiatkin! najanma.! Elaboracin! de! najaneawai.! Realiza! ejercicio! de! respiracin! en! diferentes!
implementos!para!utilizar!en!diferentes!juegos.!EF.1.1.5.! posiciones!para!aprender!a!relajarse.!
D.CN.EIB.15.3.9.! Penker! neka! tura! nakitratniu! kuishjai!
[ 88 ]
!
[ 89 ]
!
Ii! iniashi! umuchkiar! iyamu.! Cuidado! del! cuerpo! con! movimientos! corporales.! D.M.EIB.15.4.7.! Jiru! kuit! jimiar! nawe! ewej! tura! ewej!
ECA.1.1.1.! nawen!nekawai.! Reconoce!las!monedas!de!25!y!50!centavos!en!
situaciones!ldicas.!
Nisha! najanak! umuchkiar! iniakmamu! tu! istawai.! Diferentes! maneras! de! D.M.EIB.15.4.8.! Unuimiatainian! uchijiai! penker!
realizar!las!acciones!motrices,!cuidados!necesarios.!EF.1.1.6.,!EF.1.1.4.! takakmastinia,! tsawantan! penker! is! najaneawai.! Utiliza! el!
tiempo! nocionalmente! en! relacin! a! sus! actividades! escolares! y! familiares!
utilizando!diferentes!medios!de!medicin!de!la!hora.!
D.CN.EIB.15.4.9.! Tuke! tsawant! ii! iniashi! penker! istai! ii!
enentaijiai! najaneawai.! Practica! diariamente! el! cuidado! y!
limpieza!de!su!cuerpo!con!autonoma.!
D.CN.EIB.15.4.10.! Ii! yurumtairi! tura! ii! iniashi! istinnium!
penker!najaneawai.! Practica! hbitos! de! alimentacin,! higiene!
y!cuidado!personal.!
D.ECA.EIB.15.4.11.! Tuke! tsawant! najantiai! iniash!
umuchkiarar! tura! aujmatsatai! ii! iniashin! uruku!
nekapeaj! nuna! najaneawai.! Practica! los! juegos! sensorio!
motrices! y! expresa! las! emociones! que! estos! suscitan! a! travs! de! las!
acciones!corporales.!
D.EF.EIB.15.4.12.! Metekcha! ainia! nu! aitkiasrik! metek!
najantai!nakurusar!muchitkiar!najantai!amamkesar!
ii! wakeramu! chikich! emestukaij! tusar! aitkiasrik!
iniuncha! emeskain! tu! enentaimiasa! nekawai.!
Reconoce,! diferencia! y! practica! diferentes! maneras! de! realizar! las!
acciones!motrices!que!se!necesitan!para!participar!de!manera!segura!
ajustando!las!propias!acciones!y!decisiones!en!relacin!con!otros!para!
no! daarse,! ni! daar! a! otros! en! diferentes! juegos! individuales! y!
colectivos.!
!
[ 90 ]
!
6.2. II(CHICHAME(UNUIMIATKUR(SHIIRMACH(AAMU,(MAMIKMANAIYAMU(NUY(NKAMU(MRAMU(
CURRCULO(DE(EIB(PARA(FORTALECIMIENTO(COGNITIVO(AFECTIVO(Y(PSICOMOTRIZ((FCAP)(
(
AKANKAMU(16(JUARKI((33(AMUA((
UNIDADES(DE(LA(16(A(LA(33(
II(NEKAMURI.(ARMONIZADORES(DE(SABERES(
(
- Iwiakma,(Nunka(tura(Nunka(Tepakma(
- Vida,(Tierra(y(Territorio.(
- Shuarijiai(pujamu,(irutkamujai((tura(aents(tuakmajai(
- Vida(Familiar,(Comunitaria(y(Social.(
- Nekatairi(tura(enentaimmia(
- Cosmovisin(y(Pensamiento.(
- Timiatrusar(nekatai,(timiatrusar(najnatin(tura(najantai(
- Ciencia,(Tecnologa(y(Produccin(
(
Iwiainiamu.(Codificacin(
( ( LL(=(Lengua(y(Literatura(
( ( M(=(Matemticas(
( ( CS(=(Ciencias(Sociales(o(Estudios(Sociales(
( ( CN(=(Ciencias(Naturales(
( ( ECA(=(Educacin(Cultural(y(Artstica(
( ( EF(=(Educacin(Fsica(
!
Unuimiatratin!ii!nekatairi!irunu;!Ej.LL.2.2.1,!juka!Ecuadorenum!unuimiartin!umpuarmanum!ejekamun!nekamtikiui!tuma!asa!ii!nekatairi!penker!ejkamuiti.!Juka!jun!ejekamuiti:!
LL!(unuimiartin,!nekaska:!Lengua!y!Literatura!tama),!2!(unuimiainia!nekapma);!2!(unuimiartin!tesakma)!tura!1!(penker!jintintiatin).!
Los!cdigos!adjuntos!en!cada!uno!de!los!saberes!y!conocimientos;!Ej.!LL.2.2.1,!se!refieren!a!las!destrezas!con!criterio!de!desempeo!que!tiene!el!currculo!nacional,!de!manera!que!estos!Saberes!aciertan!con!los!definidos!a!nivel!nacional.!El!cdigo!se!
estructura!as:!LL!(rea!o!asignatura,!en!este!caso:!Lengua!y!Literatura),!2!(nmero!de!subnivel);!2!(bloque!de!la!asignatura)!y!1!(nmero!de!la!destreza!con!criterio!de!desempeo).!
!
Nekatin!ejekamu;!Ej.!D.EF.EIB.16.3.9,!antsu!juka!junis!nekamtikiui:!D!(Nkamu),!EF!(Educacin!Fsica!tama),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge!tama;!16!juka!(nekamu!
tesamu!tui!pachitkia!nuiti),!3!(nekatai!irumpramu!nkamu!nekapkari!nuiti)!tura!9!(nekamu!nekapkari!nekatai!irumpramunam!pujuinia!nuiti).!
La!codificacin!en!la!columna!de!los!dominios;!Ej.!D.EF.EIB.16.3.9,!estn!orientados!a!identificarlos!de!la!siguiente!manera:!D!(dominio),!EF!(Educacin!Fsica),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge);!16!(unidad!a!la!que!pertenece!el!dominio);!3!(Crculo!
al!que!pertenece!el!dominio)!y!9!(nmero!de!dominio!dentro!de!la!unidad).!
[ 91 ]
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(IPIAMAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(LA(MINGA!
Aujtai!papi!chicham!juarmajai!aatai!antuamuri,!/ch/,!/j/,!/k/,!/m/,! D.LL.EIB.16.1.1.!Warikmari,!irkak!ipiamamu!unuimiatnum!
/n/,! /p/,! /r/,! /s/,! /sh/,! /t/,! /ts/,! /w/,! /y/! shuarcham! emk! enentaimias! chichak! najaneawai.! Reflexiona! y! aplica! los!
unuimiatma.! Textos!orales!a!partir!de!palabras!que!contengan!los!fonemas!/ch/,!/j/,! conocimientos!lingsticos!(semntico,!lxico,!sintctico!y!fonolgico)!en!
/k/,!/m/,!/n/,!/p/,!/r/,!/s/,!/sh/,!/t/,!/ts/,!/w/,!/y/.!En!Shuar!el!primer!momento!del!proceso! la!decodificacin!y!comprensin!de!textos!relacionados!a!la!minga!para!
el!aprendizaje!en!situaciones!cotidianas!de!la!comunicacin.!
TESAMU(16( de!alfabetizacin.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.!
UNIDAD(16( D.LL.EIBeC.16.1.2.! Enentai! ajamnais! enentai! takakma! ju!
Esetrar! antukar! tura! inintrusar! nekamu.! Habilidades! de! escucha! e!
! chichamjai! ipiamamu! irutkamunam! itiur! pujamuit!
indagacin!al!interlocutor.!LL.2.2.2.,!LL.2.2.3.,!L.2.2.1.!
NUNKA(ARTIN(IWIARTAI( Irurma! imiatkinjiai! nu! irkak! iniakmamu.! Conjunto! y! elemento,! elacin! de! n! enentai! yapajniar! nunka! ! tepakmanum!!
TSAWANTRI( takakmamu! aujmateawai.! Dialoga! y! comparte! de! manera!
pertenencia.!M.2.1.1.! espontnea! sus! ideas! y! experiencias! en! temas! relacionados! a! la! minga!
POCA(DE(PREPARACIN(DE(LA(
MADRE(TIERRA( Nunintaku! nekapak! waaku! chikichkinmaya! juarki! usumtainiam! de! la! comunidad,! usando! las! normas! de! convivencia! e! intercambiando!
ideas!relacionados!a!la!poca!de!la!preparacin!de!la!madre!tierra.!
( amuna.!Secuencias!numricas!ascendentes!con!nmeros!del!1!al!9.!M.2.1.3.!
EJEAMU( D.M.EIB.16.1.3.! Metekcha! iyamu! imiatkin! turar! nekamu!
Nekapmatai! chikichkinmaya! juarkir! usumtainiam! ejeakur!
OBJETIVO( tui! pachitkiainia! nuna! nekawai.! Discrimina! atributos! de! los!
nekapmamu.!Nmeros!naturales!del!1!hasta!el!9.!M.2.1.12.!
( objetos! del! entorno! e! identifica! elementos! que! pertenecen! a! un!
Tsawam! kashik,! tsawai,! tutpin,! kiarai,! kashi,! nuya,! ajampek! conjunto.!
Ni!irutkmurin!najantain!
ajasmatai! shuar! nekamu.! El! tiempo! desde! la! cosmovisin! de! los! pueblos! y! D.M.EIB.16.1.4.! Nekapmatai! utuamar! nunintakun!
tura!nekataijiai!timiatrus! nacionalidades:! hoy,! ayer! madrugada,! de! maana,! de! da,! medio! da,! tarde,! de! noche! y!
usumtai! ejek! najaneawai.! Reproducem! secuencias! numricas!
iruntrar!pujamun!ni! media!noche.!M.2.2.16.! ascendentes!agrupando!cantidades!de!hasta!9!elementos.!
unuimiatairin!ikiakartin.! Irutkamu! ajaperi! ii! shuar! ! tura! chikich! shuar! matsatka! irunu.! La! D.M.EIB.16.1.5.! Pachinkiar! aujsar! tura! arar! nekapmatai!
Articular!los!conocimientos!y!
prcticas!propias!de!la!comunidad!y! familia! como! ncleo! de! la! sociedad! comunitaria.! Tipos! de! familia.! CS.2.1.1.,! chikichkinmaya! juarkir! usumtainiam! amukar! nakak!
su!entorno,!para!fortalecer!los!lazos! CS.2.1.2.,!CS.2.2.1.! iniakmawai.!Representa,!lee!y!escribe!nmeros!naturales!del!1!al!9,!
de!identidad!socio!cultural!dentro!y! en!forma!concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
fuera!del!centro!educativo.!
Unuimiatai! tura! irutkamu! pachinma.! El! centro! educativo! comunitario! y! su!
D.M.EIB.16.1.6.! Tsawantan:! yamai,! yau,! tsawamunan,!
relacin!con!la!comunidad.!CS.2.1.4.,!CS.2.3.2.!
kashikmamu,! tsawai,! tutupin,! kiarai,! kashi,! ajapen!
Ipiamar! nunka! arakmatin! iwiarma.! La! minga,! preparacin! de! la! tierra!
kashi,! takak! najantai! ankan! tarimiat! ants! najantai!
(terreno).!CS.2.3.6.!
apatak!iis!nekawai.! Reconoce!y!distingue!el!tiempo!en!funcin!a!
Imiatkin! nakumtikma! nuwe! nanerar! najankar! naari! apujtamu.! su! cosmovisin! hoy,! ayer,! madrugada,! de! maana,! de! da,! medio! da,!
Modelado! de! objetos! del! entorno:! plastilina,! arcilla,! masa,! greda,! etc.,! y! describir! tarde,! de! noche! y! media! noche! para! ordenar! situaciones! temporales!
verbalmente!sus!caractersticas.!ECA.2.1.10.! secuenciales!asocindolas!a!eventos!significativos!del!convivir!diario.!
[ 92 ]
!
Amamkesar! muchitkiar! najanma.! Posibles! modos! de! optimizar! las! acciones! D.CS.EIB.16.1.7.! Ii! shuar! pachnia,! irutkamunam!
motrices.!EF.2.1.3.! nekamtikma,! nuamtak! warasar! pujamun! nekawai.!
Identifica!a!los!miembros!que!integran!su!familia!y!que!forman!parte!de!
la!comunidad,!viven!en!armona!entre!s!y!con!los!dems.!
D.CS.EIB.16.1.8.!Irutkamunan!unuimiat!pachinman!paant!
amajeawai.! Valora! el! aporte! del! centro! educativo! para! el! adelanto!
de!la!comunidad.!
D.CS.EIB.16.1.9.! Nunka! iwiaratniunam,! uchich! aja!
takastinnium,! ain! ii! nunke! penker! iistinian! neka!
pachiniawai.! Participa! en! la! preparacin! de! la! tierra! para! hacer!
pequeos!huertos!escolares,!as!concientizar!sobre!la!conservacin!de!la!
Madre!Tierra!como!fuente!de!vida.!
D.ECA.EIB.16.1.10.! Imiatkinjiai:! nuwejai,! etsejai! jinkiajiai,!
nukajai! nakumpram,! uchi! nakurutairi! najaneawai.!
Utiliza! materiales! de! medio! para! elaborar! maquetas! o! producciones!
plsticas!tteres!objetos!sonoros!con!diseos!de!figuras!del!entorno!para!
desarrollar!la!motricidad!fina,!posterior!a!la!exploracin!a!travs!de!los!
sentidos!de!los!materiales!orgnicos!e!inorgnicos.!
D.EF.EIB.16.1.11.! Muchitkiar! warik! najantai,! takat!
najanma! ejamu! ejkatsar:! arant! nant! ajamu,!
nankimiar! arant,! warik! tsekentin,! ii! tarimiat! aentsti!
najantai!nekatawai.! Identifica! las! acciones! motrices! que! utilizan!
para!participar!en!actividades!segn!los!objetivos!a!alcanzar!(saltar!lejos,!
lanzar!lejos,!correr!rpido!entre!otras)!practicando!las!costumbres!de!su!
pueblo.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(NUNKA(IIRKARI(IRUTKAMUNAM(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2.(TIPOS(DE(SUELOS(EN(LA(COMUNIDAD!
Aya!chichasamunam!jujai!/p/,!/k/,!/t/,!/ch/,!/j/,!/m/,!/n/,!/r/,!/s/,! D.LL.EIB.16.2.1.!Chicham!warikmari!aitkiasrik!nunka!nisha!irka!
/ts/,!/sh/,!/w/,!/y/!chichatai.! Textos!orales!a!partir!de!palabras!que!contengan! ainia!irutkamunam!unuimiartasar!tuke!tsawant!aujmatsa!
los!fonemas!/p/,!/k/,!/t/,!/ch/,!/j/,!/m/,!/n/,!/r/,!/s/,!/ts/,!/sh/,!/w/,!/y/.! En!shuar,!o!en!la! nekawai.! Desarrolla!y!aplica!los!conocimientos!lingsticos!(semntico,!lxico,!
respectiva!lengua!de!su!nacionalidad,!para!desarrollar!el!primer!momento!del!proceso!de! sintctico!y!fonolgico)!en!la!decodificacin!y!comprensin!de!textos!relacionados!
a!los!tipos!de!suelos!en!la!comunidad!para!el!aprendizaje!en!situaciones!cotidianas!
alfabetizacin.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.!
de!la!comunicacin.!
Nunintaku! tura! nunintakuchujai! apatkar! pachinmamtikma!
[ 93 ]
!
Nunka! takakur! utsumeamu.! Herramientas! para! la! preparacin! de! la! tierra.! D.M.EIB.16.2.5.!Aujas!tura!aar,!nekapak!atsanmaya!juarki!
CS.2.1.5.,!CN.2.4.10.,!CN.2.4.11.! nawe!ejeamu!iniakmawai.! Representa,!lee!y!escribe!nmeros!
naturales! del! 0! al! 10,! en! forma! concreta,! grfica! (en! la! semirrecta!
Entsa,! nukajai! imiatkinia! nakumak! iniakmak! init! irunujai! ikiam! numrica)!y!simblica.!
nakumeawai.! Dibujos! del! entorno! con! los! recursos! del! medio! a! partir! de! la! D.M.EIB.16.2.6.! Nekapak! nawempramu! imiatkin! aniu!
cosmovisin!de!la!nacionalidad:!montaas,!ros,!y!hojas.!ECA.2.2.4.,!ECA.2.2.5.! irkarijiai! nekawai.! Identifica! la! decena! mediante! el! uso! de!
Chicham!!wekasamu!najatamu!mayainmani!amanum.! Las! demandas! material!concreto!y!su!representacin!simblica.!
que!!presenta!la!caminata!al!aire!libre.!EF.2.2.2.! D.M.EIB.16.2.7.! Pachiniainia! nunintakujai! nekapmatai!
nawe!ejawai!(=,!<,!>,).! Establece!relaciones!de!secuencia!y!de!
orden!con!nmeros!naturales!hasta!el!10,!utilizando!material!concreto!y!
simbologa!matemtica!(=,!<,!>,).!
D.CS.EIB.16.2.8.! Nunka! nishatka! irutkamunam! irunujai!
penker! is! nunka! iwiaram! unuimiatainiam! ayamchik!
takakmawai.! Diferencia! los! tipos! de! suelos! existentes! en! su!
comunidad,!y!utiliza!las!herramientas!adecuadas!para!la!preparacin!de!
la! tierra! de! acuerdo! a! la! ubicacin! geogrfica! del! Centro! Educativo!
Comunitario!Intercultural!Bilinge!CECIB.!
D.ECA.EIB.16.2.9.! Uchich! nakumrar! nunintaku! imiatkin!
shuarti! najanatai! imiatkinjiai! jur! irur! ankan!
turushkesha!iruntrar!najaneawai.! Disea!pequeos!dibujos!
relacionados!a!objeto!de!la!cosmovisin!indgena!utilizando!recursos!del!
medio! en! representaciones! individuales! y! grupales! utilizando! distintas!
tcnicas.!
D.EF.EIB.16.2.10.! Chicham! penker! mayainiam!
[ 94 ]
!
ankanniunam!irutkamunam!ii!takatri!najanma!!!neka!
iniakmawai.! Reconoce! la! demanda! (motoras,! actitudinales),! que!
presenta! la! caminata! al! aire! libre! por! los! senderos! del! entorno! de! mi!
pueblo,!para!la!mejora!del!propio!desempeo.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(YAJASAM(TANKU(TURA(IKIAMIA.(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS.(No.(3(ANIMALES(DOMSTICOS(Y(SILVESTRES!
Aujtai! papi! najankamu! ii! chichamejai! irunu! unuimiat! D.LL.EIB.16.3.1.!Ii!nekamu!yajasma!anin!ikiamnumia!tura!
juarmanmayatak.! Textos! orales! a! partir! de! palabras! que! contengan! los! fonemas! tankumamujai! unuimiatrataj! tusar! tuke! tsawant!
/w/,!/y/,!/s/,!en!Shuar,!para!desarrollar!el!primer!momento!del!proceso!de!alfabetizacin.! penker! neka! aujnais! najaneawai.! Reconoce! y! aplica! los!
LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! conocimientos! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)!
Aujsar!tura!aartin!tuke!tsawant!metekmar.! Lectura!y!escritura!de!gneros! en! la! decodificacin! y! comprensin! de! textos! relacionados! a! los!
animales! domsticos! y! silvestres! para! el! aprendizaje! en! situaciones!
literarios!con!secuencia!lgica!y!uso!de!conectores!temporales.!LL.2.1.2.,!LL.2.5.1.,! cotidianas!de!la!comunicacin.!
LL.2.4.4.! D.LL.EIBeC.16.3.2.! Nukap! aujmatma! tarimiat! aentsna!
Nekapmatai! patarma! nawempramu.! Nmeros! ordinales! hasta! el! 10.! yajasma! tanku! ainia,! kampunniunmaya! tura! naari!
M.2.1.16.! apujtutai! aitkiasan! penker! nekataj! tusa! antuktawai.!
Imiatkinjiai! nukapmar! tura! atankir! nekapmamu! nawe! ejekar! Escucha! diversos! gneros! literarios,! como! cuentos! de! la! nacionalidad!
con!temas!relacionados!a!los!animales!domsticos!y!silvestres,!y!escribe!
nekapmamu.! Suma! y! resta! hasta! el! 10! con! objetos! de! la! naturaleza.!M.2.1.19.,! palabras! con! su! propio! cdigo,! con! secuencia! lgica! para! potenciar! la!
M.2.1.20.,!M.2.1.24.! imaginacin!y!la!curiosidad,!emitiendo!con!honestidad!opiniones!sobre!
Nekapmatai! aarar! aujsatin! atsanmaya! juarkir! jimiara! nawenam! la!informacin.!
amuamu.! Conteo,! escritura! y! lectura! de! nmeros! del! 0! al! 20.! M.2.1.12.,! D.M.EIB.16.3.3.! Nekapmatai! chikichkinmaya! juarki! nawe!
M.2.1.13.! nekapkanam! amuk! penker! apujak! nekatawai.!
Reconoce! nmeros! ordinales! del! primero! al! dcimo! para! organizar!
Amamkes!imiatkinjiai!nawe!nekapak!ejetua!juwawai.! Recoleccin! de! objetos!o!elementos!del!entorno.!
datos!estadsticos!hasta!10!elementos.!M.2.3.1.! D.M.EIB.16.3.4.! Chicham! nekapmatai! ipiampamu! tura!
Yajasam,!nunka!iwiarmanum!yaimia.!Animales!que!ayudan!en!la!preparacin! juramu!nawe!ejek!imiatkin!juka!nakumar!tura!anair!
de!la!tierra.!CS.2.2.3.,!CS.2.2.5.! najaneawai.! Resuelve! problemas! de! suma! y! resta! hasta! el! 10,!
Uchi! tentemar! nakurak! tura! nampeak! nakura.! Canciones! y! rondas! Utilizando! material! concreto! del! entorno,! grficamente,! y! de! manera!
numrica.!
infantiles!de!la!nacionalidad,!segn!su!cosmovisin.!ECA.2.2.2.,!ECA.2.2.3.!
D.M.EIB.16.3.5.! Aujas! tura! aar,! nekapmatai! atsanmaya!
Ii! shuarti! pujutairi! nekamtai! nekamu.! Los! sentidos:! identitarios! que! los!
juarki! jimiar! nawe! ejek! nakak! imtintri! najaneawai.!
contextos!otorgan!a!las!manifestaciones!culturales.!EF.2.3.4.! Representa,! lee! y! escribe! nmeros! naturales! del! 0! al! 20,! en! forma!
concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.M.EIB.16.3.6.! Juk! tura! anujar! nawe! ejekattui.! Recolecta! y!
[ 95 ]
!
registra! datos! (hasta! 10! elementos)! del! entorno! en! tablas! de!
frecuencias.!
D.CS.EIB.16.3.7.! Yajasam! tanku! takatnum! tura! kijin!
jukitniun!yaimniun,!aitkiasank!penker!imias!itiurchat!
nankamasain! tusa! nekawai.! Reconoce! los! animales!
domsticos!de!su!entorno!los!mismos!que!ayudan!en!la!preparacin!de!
la! tierra! y! cultivar! los! productos! para! su! alimentacin! diaria;!
protegindose!de!los!peligros!que!puedan!ocasionar!a!los!miembros!de!
su!familia.!
D.ECA.EIB.16.3.8.! Uchi! nampetairi! ni! tarimiat! aents!
nekatairijiai! atsanki! antuktawai.! Escucha! e! interpreta!
canciones!infantiles!relacionadas!con!la!cosmovisin!de!la!nacionalidad!
explorando! diferentes! posibilidades! de! interaccin! con! los! miembros!
del!grupo.!
D.EF.EIB.16.3.9.! Shuara! pujutairi! najantairi,! jantsemtairi,!
nakumtuk! iniakmas! tura! tikich! nekamtai! nekawai.!
Reconoce! los! sentidos! identitarios! que! los! contextos! otorgan! a! las!
manifestaciones!culturales!(danzas,!circos,!teatralizaciones,!carnavales,!
entre!otras)!para!realizarlas!de!manera!significativa.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4(IRUKKAMU(TURA(AYAAM(IRUNU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(LA(COMUNIDAD(Y(SU(ENTORNO!
Aujtai! papi,! chicham! aarar! antuamujai:! /ch/! /j/! shuarchamjai! D.LL.EIB.16.4.1.! Takakmatai,! papinium! aujtai! tura!
jintiasar!iniakmamu!unuimiatainiam.! Textos!orales!a!partir!de!palabras!que! irutkamu! itiur! puja! unuimiatnumsha,! nu! tuke!
contengan! los! fonemas! /ch/,! /j/,! en! shuar,! para! desarrollar! el! primer! momento! del! tsawant! aujmatkir! weamu! najaneawai.! Desarrolla! y!
proceso!de!alfabetizacin.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! aplica! los! conocimientos! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y!
Nu! irkataku! nampet! tura! enentaimsar! iniuriniu! nekatai.! Gneros! fonolgico)!en!la!decodificacin!y!comprensin!de!textos!relacionados!a!
la!comunidad!y!su!entorno!para!el!aprendizaje!en!situaciones!cotidianas!
literarios:!canciones!y!adivinanzas!de!la!nacionalidad.!!LL.2.5.1.! de!la!comunicacin.!
Niniurijiain!imiatkin!irutka.!Atributos!de!objetos!del!entorno.!M.2.1.2.! D.LL.EIBeC.16.4.2.! Nukap! chichamu,! nampesma,!
Uunt!pachitkiajai!niniurijiai!imiatkin!iruntar!aa!najantai.! Patrones! de! enentaimsar! shuartiniu! aitkiasrik! enentaimsar!!
objetos!del!entorno!en!base!a!un!atributo.!M.2.1.2.! nekatai! antawai.! Escucha! diversos! gneros! literarios,! como!
Pachinmamtikiatai! nunintakujai! turar! penker! irurtai.! Relaciones! de! canciones! y! adivinanzas! del! pueblo! y/o! nacionalidad! para! potenciar! la!
imaginacin!y!la!curiosidad.!
secuencia!y!orden.!M.2.1.15.!
D.M.EIB.16.4.3.! Niniurin! imiatkin! ainia! najankamujai!
Nekapmatai! jimiara! nawe! ejemu.! Nmeros! ordinales! hasta! el! 20.!
[ 96 ]
!
M.2.1.16.! nekawai.! Reconoce! los! atributos! de! los! objetos,! describe! patrones!
Najana! tura! najanachtin! nekapmatai! jimiara! nawe! ejekar.! de!objetos!del!entorno!en!base!a!un!atributo. !
Composicin!y!descomposicin!de!nmeros!hasta!el!20.!M.2.1.14.!
D.M.EIB.16.4.4.! Uunt! najankur! imiatkinjiai! irurmajai!
Kijin! nekapak! tarimiat! aentiniujai! namuamujai! tura! shikiar! niniurijiai! ipiampawai.! Reproduce! patrones! de! objetos! del!
entorno!en!base!a!un!atributo.!
takakmajai.! Medidas! de! peso! desde! la! cosmovisin! de! los! pueblos! y! nacionalidades! D.M.EIB.16.4.5.! Pachinmamtikiar! nunintakujai!
no!convencionales.!Ej.:!puado,!shikra,!porcin,!brazada!y!otros.!M.2.2.19.!
nekapmatai! jimiara! nawe! juarkir! imiatkin! nekas!
Chicham! ujanaiyakur! irutkamunam! wekatai.! Medios! de! comunicacin! y! paantin! ainiajai! tura! nekataijiai! (=,! <,! >,)! najanui.!
de!transporte!de!la!comunidad.!CS.2.2.15.! Establece! relaciones! de! secuencia! y! de! orden! con! nmeros! naturales!
Yajasam! yainmin! arak! takakrik.! Animales! que! ayudan! en! el! trabajo! agrcola.! hasta!el!20,!utilizando!material!concreto!y!simbologa!matemtica!(=,!<,!
>,).!
CN.2.1.5.!
D.M.EIB.16.4.6.! Nekapmatai! chikichkinmaya! juarkir!
Chinchira! chichasma! iyamu! ii! aijiai! turuskesha! nuamtak! shuarak!
jimiara! nawe! ejetai! imiatkin! irunujai! nkawai.!
nu! irutkamunmayajainkish,! chikich! ainiajai! warasma,! kuntuts,! Reconoce! nmeros! ordinales! del! primero! al! vigsimo! para! organizar!
sapijmiamu,! kajeamu,! awakma.! Expresiones! gesticulares! y! diferencias! de! objetos!o!elementos!del!entorno.!
rasgos! entre! compaeros,! familias! y! personas! de! la! comunidad:! alegra,! tristeza,! miedo,! D.M.EIB.16.4.7.! Imiatkinjiai! nekapak! chikichkirma,!
ira,!sorpresa!y!otros.!ECA.2.3.1.! nawenma! nuya! washimma! pujkmari! iirsar! irurar!
ii! iniashi! penker! iyamujai! pachinkiatin.! Los! cuidados! necesarios! para! tura! akanar! nektui.! Reconoce! el! valor! posicional! de! nmeros!
participar!en!las!prcticas!corporales.!EF.2.6.1.! naturales!hasta!dos!cifras!con!base!en!la!composicin!y!descomposicin!
en! unidades! y! decenas! mediante! el! uso! de! material! concreto! y! con!
representacin!simblica.!
D.M.EIB.16.4.8.! Nekatui! tuke! tsawant! itiur! nekapmatain!
kijintriya! shuar! nekatairijiai.! Reconoce! y! utiliza,! en!
situaciones!del!convivir!diario,!las!medidas!culturales!de!masa!puado,!
shikra,!porcin,!brazada!y!otros!en!la!medicin!y!estimacin!de!la!masa!
de!objetos.!
D.CS.EIB.16.4.9.! Imiatkin! ajmamtai! tura! wekatai!
iriutkamunam! irunun! ni! aparijiai! tura! irutkanam!
pujiniajai! ajmatas! nekawai.! Reconoce! los! medios! de!
comunicacin! y! de! transporte! ms! utilizados! en! la! comunidad! y!
comparte! su! curiosidad! con! sus! padres! y! dems! miembros! de! su!
entorno.!
D.CN.EIB.16.4.10.! Yajasma! aa! irunun! iis,! wari! yajasmaya!
araknum! yaimin! ainia! nuna! nkawai.! Reconoce! las!
[ 97 ]
!
utilidades! que! ofrecen! determinados! animales! en! el! trabajo! agrcola!
mediante!la!observacin!en!su!entorno!natural.!
D.ECA.EIB.16.4.11.! Uwijmiarar! tura! chinchisar! arantkar!
ajmamsatniun! tura! ajmamman! nekawai.! Observa! e!
identifica! expresiones! gesticulares! de! s! mismo,! de! su! familia! y!
miembros! de! la! comunidad,! manteniendo! normas! de! cortesa! a! partir!
del!conocimiento!de!las!caractersticas!individuales!y!colectivas.!
D.EF.EIB.16.4.12.! Iniashjai! itiurchat! waintiain,! tura! tikich!
aentsjai! penker! arantukar! najanatniun! nekawai.!
Identifica! riesgos! y! acuerda! con! otros! los! cuidados! necesarios! para!
participar!en!diferentes!prcticas!corporales!de!manera!segura.!
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
TESAMU(17( NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(ARAK(
UNIDAD(17! CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(LAS(SEMILLAS!
! Aarma!ajtainiam!chicham!/sh/,!/r/!shuarchamnum!irunu,!yama! D.LL.EIB.17.1.1.! Chicham! penker! nekamnia! papinium!
ARAK(TSAWANT( ajsatin!jintinman.!Textos!orales!a!partir!de!palabras!que!contengan!los!fonemas! arakjai! tuke! tsawan! aujsamnia! penker! enentaimsam!
POCA(DE(LA(SIEMBRA( /sh/,!/r/,!en!shuarcham,!o!en!la!respectiva!lengua!de!su!nacionalidad,!para!desarrollar!el! najaneawai.! Reflexiona! y! aplica! los! conocimientos! lingsticos!
( primer!momento!del!proceso!de!alfabetizacin.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)! en! la! decodificacin! y!
EJEAMU( Aya! chichasma! tura! papi! arakna! aarma! jintiamu.! Textos! orales! y! comprensin! de! textos! relacionados! a! semillas! para! el! aprendizaje! en!
OBJETIVO( situaciones!cotidianas!de!la!comunicacin.!
escritos!con!temas!relacionados!a!la!siembra.!LL.2.2.1.,!LL.2.1.1.,!LL.2.2.3.!
! D.LL.EIBeC.17.1.2.! Tuke! tsawant! enentaimias! warasmajai!
Ii!chichme!chicham! Irurma!tura!nuya!ataksha!shitiupach!irurma.! Conjunto! y! subconjunto.! arak! aratniunam! aitkiasank! aentsu! enentai!
ujanaitiai!ewekameakur! M.2.1.1.! apujainiakui!arantuk!penker!antuk!chichawai.!Expresa!de!
paant!ajawai,!yaunchu! Jimiartukar! uunt! imiatkin! najanma.! Patrones! de! objetos! del! entorno! en! manera! espontnea! emociones,! sentimientos! e! ideas! relacionados! a! la!
shuar!taramak,!warinkish! base!a!dos!atributos.!M.2.1.2.! poca!de!la!siembra!y!seleccin!de!semillas,!respetando!los!turnos!en!la!
conversacin,!cediendo!la!palabra!y!escuchando!activamente.!
tura!tuinkish!najana! Aujsatai! tura! aartai! nekapmatai! nawempramu.! Lectura! y! escritura!
D.M.EIB.17.1.3.! Nakumak! irur! nuya! irurma! nakitiar!
iniakmas!jintiatin.! de!las!decenas!puras.!M.2.1.12.,!M.2.1.14.!
imiatkin! ainiajai! iniakmawai.! Representa! grficamente!
Fomentar!el!uso!de!tcnicas! Nekapmatai!nawempramu!patatkar!tura!atankir!najanma.!Suma!y! conjuntos! y! subconjuntos! discriminando! las! propiedades! de! los!
ancestrales!en!la!siembra,!a!travs!de!
resta!de!decenas!puras.!M.2.1.19.,!M.2.1.20.,!M.2.1.24.! elementos.!
la!vivencia!de!los!diferentes!contextos!
y!transmisin!de!saberes!que! Arak! arakur! takatai! tura! jukitniunam! yajasam! yaimin.! Animales! y! D.M.EIB.17.1.4.!Uunt!ainiajai!imiatkin!turar!jimiar!najantai!
[ 98 ]
!
evidencien!la!funcionalidad!de!la! herramientas!que!se!utiliza!en!la!poca!de!la!siembra.!CS.2.3.6.,! chikich! imiatkinjiai! ipiampawai.! Reproduce! patrones! de!
lengua!oral!como!herramienta!de! objetos!del!entorno!en!base!a!dos!atributos.!
comunicacin!a!fin!de!fortalecer!los! Tsawant! tesaramunam! arakmatai.! Fases! y! pocas! de! la! siembra.!
diferentes!espacios!comunitarios.! CN.2.1.3.! D.M.EIB.17.1.5.! Nawempramu! nakak,! imiatkinjiai!
Arak! arakmatin! penker! juamu.! Seleccin! de! las! semillas! para! la! takakmas! nekawai.! Identifica! las! decenas! puras! mediante! el! uso!
de!material!concreto!y!su!representacin!simblica.!
siembra.!CN.2.1.7.,!CN.2.1.8.!!
D.M.EIB.17.1.6.! Nawempramu! imiatkin! nkamu! ainiajai!
Shauk! wearma,! ewejnum! jintiamu,! ash! imiatkin! irutkamunam! kawear!tura!jurus!najaneawai.! Resuelve!problemas!de!suma!y!
irunujai! jurar! ii! najantairi! najantai.! Artesanales! de! ensartado! de! mullos,! resta! con! decenas! puras,! utilizando! material! concreto! del! entorno,!
manillas! y! otras! artesanas! de! la! comunidad! con! materiales! del! medio! y! adquiridos.! grficamente,!y!de!manera!numrica.!
ECA.2.3.7.,!ECA.2.3.8.! D.CS.EIB.17.1.7.! Yajasam! tura! takakur! takatnum! takatai!
Iniunujai! nekatai! tarimiat! aents! najantairijiai! turuskesha! arakmakur! ii! irutkamurin! nekatai.! Reconoce! los! animales! y!
iniakmasmajain.! Los! sentidos! identitarios! que! los! contextos! otorgan! a! las! utiliza!las!herramientas!ms!adecuadas!para!la!siembra!de!productos!de!
manifestaciones! culturales! vinculadas! con! las! tradiciones! de! su! propia! regin.! mayor!consumo!en!su!comunidad.!
[ 99 ]
!
[ 100 ]
!
D.EF.EIB.17.2.8.!Apatkar!warikmasar!najantai!umuchkiarar!
turar! apu! amajkir! wetai! najanui.! Realiza! combinaciones! de!
destrezas!y!habilidades!motrices!bsicas!(por!ejemplo!desplazarse!y!rolar)!
para!mejorar!el!desempeo!en!la!prctica!gimnstica.!
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(RITOS(PARA(LA(SIEMBRA(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(ARAKMAKUR(ARANTUTAI!
Aujtai! papi! shuarchamjai! najankamu! yama! unuimiatnum! D.LL.EIB.17.3.1.! Chicham! papinium! najanar! aujtai! arak!
enkemeakur! /ts/,! /sh/,! /t/! shuar! nekatai.! Textos! orales! a! partir! de! arakar! penker! istin! tuke! tsawanti! nuna! penker!
palabras!que!contengan!los!fonemas!/ts/,!/sh/,!/t/!en!Shuar,!o!en!la!respectiva!lengua! enentaimtawai.! Reflexiona! y! aplica! los! conocimientos! lingsticos!
de!su!nacionalidad,!para!desarrollar!el!primer!momento!del!proceso!de!alfabetizacin.! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)! en! la! decodificacin! y!
LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! comprensin!de!textos!relacionados!a!la!siembra!y!cuidado!despus!de!la!
Shir!arkmak!anentramu.! Ritos!shuar!de!la!siembra!de!acuerdo.!LL.2.3.3.,! siembra!para!el!aprendizaje!en!situaciones!cotidianas!de!la!comunicacin.!
Arakmakur! ijiarmaktin! wariksha! yuashtin! tura! umarchamnia.! D.M.EIB.17.3.3.! Chicham! nekapmatai! ipiampartin! tura!
Alimentacin! y! bebidas! especiales! en! la! siembra.! CN.2.2.6.,! CN.2.2.4.,! CN.! atankir! najanatin! jimiara! nawe! ejekar! imiatkin!
2.4.7.! kampunniunam! irunea! nujai! iwiareawai.! Resuelve!
problemas! de! suma! y! resta! hasta! el! 20,! utilizando! material! concreto! del!
Tsuak! nupaya! penker! sunkurnum.! Plantas! medicinales! en! la! ritualidad.! entorno,!grficamente,!y!de!manera!numrica.!
CN.2.1.7.,!CN.2.5.9.! D.CS.EIB.17.3.4.! Aparijiai! tura! ni! shuarijiai! irutkamunam!
Yaunchu! nankamasu! aujmatma,! nampesma,! nakurutai,! ii! untri! yaunchu! anentrutain! arak! arakmakur! najantai!
najanin! najantairi.! Leyendas,! ancdotas,! cuentos,! historias,! canciones,! juegos! pachiniawai.! Participa!junto!a!sus!padres,!familiares!y!miembros! de!
tradicionales!de!la!nacionalidad,!segn!su!cosmovisin.!ECA.2.2.1.,!ECA.2.2.2.! la! comunidad! en! los! ritos! que! se! realiza! tradicionalmente! previo! a! la!
siembra!de!productos!del!medio.!
Shuarnum! jantsemtai! iniakmamma! penker! kakaram!
D.CN.EIB.17.3.5.! Yurumak! utsumtai! urukuri,! iniarmanum!
amakkratma.! El! valor! cultural! de! las! danzas! y! sus! caractersticas! principales.!
aitkiasan! umutainiam! arakmakur! imiant! utsumtai!
EF.2.3.7.!
nekawai.! Describe!las!caractersticas!de!los!productos!utilizados!en!la!
alimentacin!y!preparacin!de!bebidas!especiales!en!poca!de!la!siembra,!
destacando!su!valor!nutritivo.!
D.CN.EIB.17.3.6.! Pamuk! waimiaktasa,! majukratin!
[ 101 ]
!
Nekapmatai!nunintaku!jimiara!nawe!ejetai.! Secuencias! numricas! con! D.LL.EIB.17.4.2.! Papi! arma! shuarti! wari! iturchata! irunea!
nmeros!naturales!hasta!el!20.!M.2.1.3.!
tura!penkeri!ainia!nri!amamkes!ankan!ankan!ainiajai!
nekawai.! Comprende! textos! escritos! sobre! temas! de! la! cosmovisin!
i! ipiamparar! tura! atankir! najantai! nakaktaku! turar! tsuntsu! shuar,! estableciendo! relaciones! de! antecedenteeconsecuente,! secuencia!
anintakujai! nekapmatai.! Suma! y! resta! en! la! semirrecta! y! churo! numrico.! temporal!y!emite!opiniones!sobre!la!utilidad!de!la!informacin!de!textos.!
M.2.1.21.,!M.2.1.12.! D.M.EIB.17.4.3.! Uunt! najanak! nakumpramu! nekapmatai!
Nakarmajai! nekatai! najankamujai! awaj! tsupirma! nakakri! itiai! nakarma! ainiajai! najana! ipiampawai.! Reproduce! patrones!
nekapmatai.! Cuerpos! geomtricos:! pirmides,! prismas.! Identificacin! en! objetos! de!figuras!del!entorno!y!cuerpos!geomtricos!en!base!a!un!atributo. !
del!entorno.!M.2.2.1.! D.M.EIB.17.4.4.! Uunt! nekapmatai! tura! atankir! nekapmaji!
[ 102 ]
!
Niniuri! iniashi! nekapmatainiu! nakarmanu.! Propiedades! de! los! cuerpos! emkari! tura! ukunmariya! najana! ipiampawai.! Reproduce!
geomtricos.!M.2.2.1.! patrones!numricos!basados!en!sumas!y!restas!contando!hacia!adelante!y!
hacia!atrs.!
Penker!iistai!arakmamu.!Cuidados!despus!de!la!siembra.!CS.2.1.9.!
D.M.EIB.17.4.5.! Nekapmar! ipiampar! tura! juruki!
Kashik,! tutupint,! kiarai,! kashi,! iwiakmanum! pujamu! tuke! nakaktakujai! tura! tentema! tsuntsua! aitkia! najanui.!
tsawant! nekamu.! Ciclo! diario:! maana,! medioda,! tarde! y! noche! en! los! seres! Realiza!suma!y!resta!en!la!semirrecta!numrica!y!en!el!churo!numrico.!
vivos!y!en!el!ambiente.!CN.2.4.1.,!CN.2.4.2.! D.M.EIB.17.4.6.! Nekapmatain! nankamsar! nakarmajai,!
Etsanu,! nantunu,! nunkanu,! itiur! pachinniut! imkiari.! Caractersticas! imiatkin!kampuniunam!irunujai!apatak!iyawai.! Identifica!
del!sol,!la!luna,!la!tierra,!y!su!relacin!entre!ellas.!CN.2.4.4.! y! compara! cuerpos! geomtricos! (pirmide! y! prismas)! en! objetos! del!
entorno.!
Chicham! atirma! nakat! chichakur! nakumshim,! tuke! tsawant!
D.M.EIB.17.4.7.! Akantramu! ainiajai! aitkiasank! imiatkin!
iruntrar,! turushkesha! iksha! nampesma! ijiamrar! najanma.!
Interpretacin! e! imitacin! de! expresiones! corporales! cotidianas! de! forma! individual! o!
kampunniunam! irunujai! neka! nishri! nekapmawai.!
Reconoce!y!diferencia!las!propiedades!de!pirmides!y!prismas,!en!objetos!
grupal.!Danza,!msica!y!teatro.!ECA.2.2.13.! del!entorno!y/o!modelos!geomtricos.!
Nankamas! pachintia! irunui! ii! iniashijiai.! Las! maneras! de! participar! en! D.CS.EIB.17.4.8.! Yurumak! arak! penker! iyamunam! tsakarat!
diferentes!prcticas!corporales.!EF.2.6.2.! tusar! pachiniui.! Participa! en! el! cuido! de! los! productos! que!
requieren!mayor!tratamiento!para!su!crecimiento!y!desarrollo.!
D.CN.EIB.17.4.9.!Imkiari!etsanu,!yanu,!tura!nunka!aitkiasan!
tuke! tsawant! iwiakmamujai! nekatai! kashi! tura!
tsawaiknanu! ii! wekasar! nekamujai! aujmatma!
nekawai.! Conoce!las!caractersticas!del!sol,!la!luna!y!el!planeta!Tierra;!
as!como!su!ciclo!diario,!la!repercusin!y!relacin!en!la!vida!de!los!seres!
vivos!diurnos!y!nocturnos,!mediante!relatos!de!sus!experiencias.!
D.ECA.EIB.17.4.10.! Nampestin,! ijiamamu,! tuinsha! wekasar!
irutkamunam! tuke! paant! amajki! weak! najaneawai.!
Prctica! la! danza,! msica! y! teatro! en! diferentes! escenarios! de! la!
comunidad,!manteniendo!la!cultura!viva.!
D.EF.EIB.17.4.11.! Pachinkiar! iniash! penker!
muchitmamtikma!is!najana!nekawai.! Reconoce!y!analiza!las!
posibles! maneras! saludables! de! participar! en! diferentes! prcticas!
corporales!para!ponerlas!en!prctica.!
!
!
[ 103 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(AJANAM(ARAK(TSAPAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(CRECIMIENTO(DE(LAS(PLANTAS(EN(LA(CHACRA!
Jimiar,! menaint! tesamu! amanum! aujtai! papi! /p/,! /k/,! /t/,! /w/,! D.LL.EIB.18.1.1.! Chicham! papinium! /p/,! /k/,! /t/,! /w/,! itiur!
TESAMU(18( shuarchamjai!aarma!unuiniatai.! Textos! orales! y! escritos! a! partir! de! palabras! artiniait!nujai,!shuarchamjai!uunt!ataijiai,!tura!uchich!
UNIDAD(18( que! contengan! los! fonemas! /p/,! /k/,! /t/,! /w/,! para! desarrollar! el! segundo! y! tercer! ataijiai! pachimiak! najaneawai.! Establece! relaciones! entre!
! momento!del!proceso!de!alfabetizacin!en!Shuar.!LL.2.2.4.,!LL.2.4.1.,!LL.2.4.7.!! fonema!e!grafa!a!partir!de!palabras!que!contengan!los!fonemas!/p/,!/k/,!
Takat!chichasar!iniakmamu.!Exposicin!oral.!LL.2.2.5.,!LL.2.2.6.! /t/,!/w/,!para!desarrollar!la!escritura!de!textos!y!aplicar!progresivamente!
ARAK(TSAKA(TURA( las! reglas! de! escritura! ortogrfica! (uso! de! mayscula! y! signos! de!
WAINMA(TSAWANTRI.( Imiatkinjiai!apatkar!irurmajai!niniurink!najanma.! Correspondencia!entre! puntuacin)!en!shuar.!
POCA(DE(CRECIMIENTO(Y( los!elementos!de!dos!conjuntos,!con!elementos!del!entorno.!!M.2.1.6.! D.LL.EIBeC.18.1.2.! Arak! itiur! penker! isar! tsakamtikraniuit!
CUIDADO(DE(LAS(PLANTAS(
!
Nekapmatai! nakarma! najanamujai! uuntri! nakumkamu! ajanam! irunua! nuna! chicham! jukmajai! najaneawai.!
EJEAMU( iniakmamu.! Patrones! de! figuras! del! entorno! y! cuerpos! geomtricos! en! base! a! dos! Realiza! exposiciones! orales! sobre! temas! relacionados! al! crecimiento! de!
las!plantas!en!la!chacra!y!enriquece!sus!exposiciones!mediante!el!uso!de!
OBJETIVO( atributos.!M.2.1.2.!
recursos!audiovisuales,!usando!las!palabras!trabajadas!en!el!proceso!de!la!
! Nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai.! Nmeros! naturales! hasta! el! 99.! conciencia!lingstica.!
Ii!uuntri!yaunchu!itiura! M.2.1.12.! D.M.EIB.18.1.3.! Jimiara! irurmajai! ikiamnum! irunujai!
kanar!nupaenumi!wainin! Nekapmatai! initri! ii! shuarti! nekatainmayatak! ashi! chicham! imiatkinjiai! najanui.! Establece! correspondencia! entre! los!
aarmia!n!turakur!shiir! elementos!de!dos!conjuntos!con!objetos!del!entorno.!
najankamunu.! Medidas! de! longitud! desde! la! cosmovisin! de! la! nacionalidad! no!
nunka!ii!pujutairi!iwiaku! convencionales:!palmos,!cuartas,!paso,!brazo,!pie,!piola,!beta.! D.M.EIB.18.1.4.! Nekapmatai! niniurijain! najantramujai!
ainiajai!tura!ii!najantairi! Aja!unuimiatainiam.!El!huerto!escolar.!CS.2.1.5.! iniakmas! najanui.! Reproduce! patrones! de! figuras! del! entorno! y!
cuerpos!geomtricos!en!base!a!dos!atributos.!
penker!wainkiar! Arak! penker! tsakarat!tusa!iyamu.! Cuidado! en! el! crecimiento! de! las! plantas.!
D.M.EIB.18.1.5.! Arar! nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai!
matsatma!etserkatin.! CN.2.1.7.,!CN.!2.1.9.!
nakak!najanui.!Representa,!escribe!y!lee!los!nmeros!naturales!del!0!
Explicar!sobre!la!importancia!y!el! Ii! iniashi! akantramu! tura! ni! najantairi.! El! cuerpo! humano! sus! partes! y! sus! al!99!en!forma!concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
cuidado!del!entorno!natural!y!
cultural,!a!travs!de!su! funciones.!CN.2.2.1.,!CN.2.2.2.,!CN.2.2.3.!! D.M.EIB.18.1.6.! Najantai! initri,! ewej,! nawe,! imiatkinjiai!
conocimiento!y!saberes!en!el! Arak! tsakarat! tusa,! nunka,! entsa,! mayai,! esta! imiatkin! nekapmatai! nekawai.! Reconoce! y! utiliza,! en! situaciones! del!
cuidado!de!las!plantas,!para!
kampunniunmaya!yaimin.!Elementos!de!la!naturaleza!que!ayudan!al!crecimiento! convivir!diario,!las!medidas!culturales!de!longitud!(palmos,!cuartas,!paso,!
garantizar!una!convivencia!entre!los! brazo,!pie,!beta)!en!la!medicin!y!estimacin!de!la!longitud!de!objetos!del!
seres!vivos.! de!las!plantas:!tierra,!agua,!aire,!fuego.!CN.2.4.6.!
entorno.!
Arakmatainiam! turushkesha! takat! tuke! tsawant! najantainiam! D.CS.EIB.18.1.7.!Arak!tsakartinia!aja!unuimiatnum,!enentai!
tente! najankar,! nunintaku,! yajasam,! arak,! tura! imiatkin! ainia! apusar!y!aparijiai,!unuikiartinjiai,!ii!aijai!aujmateawai.!
pachimramu!pachinia.! Participa!de!la!transformacin!de!su!medio!practicando!la!
[ 104 ]
!
siembra!o!formas!de!trabajo!cotidiano!para!crear!nuevas!formas!en!el!entorno!aplicando! Describe! el! crecimiento! de! las! plantas! en! su! huerto! escolar! y! comparte!
crculos,!formas!de!animales,!plantas!y!cosas.!ECA.2.2.6.,!ECA.2.2.7.! experiencias!a!sus!padres,!maestros!y!compaeros!del!aula.!
Nakuramu!pachinkiamunam!amiktin!najankamu!irunu.! Las! reglas! en! D.CN.EIB.18.1.8.! Yaitmataichik! arak! penker! istin! tsakarat!
la!participacin!de!diferentes!juegos.!EF.2.1.5.!
tusar! aja! takaku! ame! shuarnanu! aitkiasan!
unuimiatainiam! tuke! iyak! iniakmawai.! Demuestra!
sensibilidad! en! el! cuidado! y! crecimiento! de! las! plantas! de! su! huerto!
familiar!y!el!CECIB,!mediante!observaciones!permanentes.!
D.CN.EIB.18.1.9.!Aentsu!ayashi!iis!ni!akantramuri!umitiairni!
nkawai.! Reconoce! las! partes! y! funciones! del! cuerpo! humano,!
mediante! observaciones! de! persona! a! persona! entre! sus! compaeros! y!
otras.!
D.CN.EIB.18.1.10.! Imiatkin! irunu! arak! tsakartinian! nuya!
najankamujai!unuimiatnum!nekawai.!Conoce!los!elementos!
de! la! naturaleza! que! ayudan! al! crecimiento! de! las! plantas! a! travs! de!
demostraciones! en! el! huerto! del! CECIB,! y! observaciones! del! entorno!
natural.!
D.ECA.EIB.18.1.11.! Yapajkiamu! isma! uchichich! nunka!
tesakmanum,! aitkiasrik! aja! najankamunam! yamaram!
irka!ajasu!arak!aramunam!nekawai.! Analiza!los!cambios!que!
se! han! producido! en! el! entorno! y! participa! en! el! trabajo! de! pequeas!
parcelas! y! chacras! con! nuevas! figuras! o! formas! para! la! siembra! en! su!
medio!natural.!
D.EF.EIB.18.1.12.! Utsumamu! najankur! arankutmajai,!
penker! iruntramujai! pachinkiar! naku! ainiana! najanji!
tarimiat! aensti! najantai! nekawai.! Reconoce! la! necesidad! de!
construir,! respetar,! acortar,! modificar! las! reglas! propuestas!
colectivamente! para! participar! de! diferentes! juegos! pudiendo!
acondicionarlos!al!contexto!de!su!pueblo!o!nacionalidad.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(AJA(WAINMA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(EL(CUIDADO(DE(LA(CHACRA!
Papi! arma! aujeaji! nunintaku! najanatsar! jimiar,! menaint,! D.LL.EIB.18.2.1.! Chicham! pachinmamtikji! nakak! akur!
najankatin! chicham! ii! chichamejai.! Textos! orales! y! escritos! a! partir! de! papinium! penker! aji! chicham! uuntjai! atai,! uchichijai!
palabras!que!contengan!los!fonemas!/y/,!/s/,!/sh/,!/t/,!para!desarrollar!el!segundo!y!tercer! atai!shuarchamjai.! Relaciona! fonema! e! grafa! a! partir! de! palabras!
momento!del!proceso!de!alfabetizacin!en!shuar.!LL.2.2.4.,!LL.2.4.1.,!LL.2.4.7.! que!contengan!los!fonemas!/y/,!/s/,!/sh/,!/t/,!para!desarrollar!la!escritura!
[ 105 ]
!
Arma! iniakmau,! aujsatin! tarimiat! aenstiniun,! Gneros! literarios:! de! textos! y! aplicar! progresivamente! las! reglas! de! escritura! ortogrfica!
(Uso!de!mayscula!y!signos!de!puntuacin)!en!Shuar.!
leyendas!de!la!nacionalidad!shuar.!LL.2.5.2.,!LL.2.3.6.!
D.LL.EIBeC.18.2.2.!Antaji!nukape!nekaska!aja!penker!iyamu!
Nekapmatai!chikichkinmaya!juarkir!usumtai!nawe!usumtai!ejetai.!
ii! tarimiat! aensti! najanma! aitikiar! chicham!
Nmeros!naturales!del!0!al!99.!M.2.1.13.!
najankamujai! papinium! akmajai! paan! amajkir! weaji.!
Nekapmatai!apatkamu!ainia.!Nmeros!pares.!M.2.1.17.! Escucha! diversos! gneros! literarios! relacionados! al! cuidado! de! la! chacra!
Aja!takustin!penkeraiti!kuitia!aitkiasar!tarimiat!aentsnum.! La!chacra! para! generar! autonoma! en! la! lectura! y! construir! criterios! y! opiniones!
sobre!el!contenido!del!texto.!
como!sustento!econmico!en!los!pueblos!y!nacionalidades.!CS.2.3.6.!
D.M.EIB.18.2.3.! Nekapmaji! atsanmaya! juarkir!
Yajauch! sunkur! achin! ainiawai! araknum.! Plagas! y! enfermedades! de! los!
usumtainmaya! nawe! usumtai! najanji! irurmajai! jimiar!
cultivos.!CN.2.1.9.!
tura! nawe! najankamujai.! Cuenta! cantidades! del! 0! al! 99! para!
Sunkur!ii!tsuakrijian!tsuatai.!Fungicidas!naturales.!CN.2.1.9.! verificar!estimaciones!(en!grupos!de!dos!y!de!diez).!
Iruntramujai! imiatkin! ajapamujai! ainiajai! najankatai! nakumprar! D.M.EIB.18.2.4.! Nekaji! nekapmatai! apatkamu! ainia!
aenst,! yajasam,! imiatkin! chichakmin! tura! umuchkiamnia! anin! irurmajai.!Reconoce!los!nmeros!pares!por!agrupacin.!
najanma.! En! forma! colectiva! con! materiales! del! medio! o! reciclados! realizamos! D.CN.EIB.18.2.5.! Iyaji! aja! penker! istinnium! unuimiatnum!
esculturas!o!figuras!de!personas,!animales!y!cosas!con!elementos!que!permitan!producir!
aitkiasrik! sunkur! achikiaren! tusar! arakan.! Describe!
sonidos!o!movimiento.!ECA.2.2.6.,!ECA.2.2.8.! aspectos! relacionados! al! cuidado! de! la! chacra! y! del! huerto! escolar,! sus!
Tarimiat!aensti!nakurutai!ashi!nunkanam.! Los!juegos!del!pueblo!o!regin.! principales!plagas!y!enfermedades!y!formas!de!prevenirlos!con!fungicidas!
naturales.!
EF.2.1.8.!
D.ECA.EIB.18.2.6.! Najanatai! nakumramu! aentsu! anin,!
yajasam! imiatkinjai! najannamnia! anin! muchitkiar!
iksha! turushkesha! iruntrar.! Crea! esculturas! o! figuras! de!
personas,!animales!y!cosas,!utilizando!materiales!que!produzcan!sonidos!
o!movimientos!desarrollando!habilidades!artsticas!en!forma!individual!y!
colectiva.!
D.EF.EIB.18.2.7.! Nekaji! tura! pachiniaji! nakunum! tarimiat!
aents!irunaiyamun!nekawai.!Reconoce!y!participa!en!los!juegos!
populares!de!su!pueblo!o!regin.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(TSUAK(ARAK.(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(LAS(PLANTAS(MEDICINALES!
Aujtai! papi! chicham! nunintaku! najanma! jimiar,! menaint,! D.LL.EIB.18.3.1.!Chicham!antuwamuri!jujai! aatai:!/sh/,!/r/,!
chichamjai! atuwamu! juarma! /sh/,! /r/,! /ch/! ii! chichamejai! aamu.! /ch/! amamkes! aak! chicham! uuntjai! tura! chicham!
Textos!orales!y!escritos!a!partir!de!palabras!que!contengan!los!fonemas!/sh/,!/r/,!/ch/!para! uchichijiai! aar! shuarchamjai! najaneawai.! Establece!
desarrollar! el! segundo! y! tercer! momento! del! proceso! de! alfabetizacin! en! shuar.! relaciones! entre! fonema! e! grafa! a! partir! de! palabras! que! contengan! los!
[ 106 ]
!
LL.2.2.4.,!LL.2.4.1.,!LL.2.4.7.! fonemas! /sh/,! /r/,! /ch/! para! desarrollar! la! escritura! de! textos! y! aplicar!
progresivamente! las! reglas! de! escritura! ortogrfica! (Uso! de! mayscula! y!
Aujsar!najanma!papiniumia.!Lectura!de!paratextos.!LL.2.3.5.,!LL.2.4.6.! signos!de!puntuacin)!en!shuar.!
Yakini!juarki!ipiamparmajai!usumtai!nawe!ejekatin!nekapmamea.! D.LL.EIBeC.18.3.2.! Chicham! jukmajai! tsuak! arak,! imiatkin!
Secuencias!numricas!ascendentes!con!la!suma!con!nmeros!hasta!el!99.!M.2.1.3.! yajasam! shuarchamjai! tura! apachchamjai! itiur! jintiaj!
Chikichkinsamu! nuy! nawempramu,! pekakar! apujsar! nekamu.! aujtai! papinma! nuna! najaneawai.! Desarrolla! estrategias!
Valor!posicional:!unidades!y!decenas.!M.2.1.14.! cognitivas!de!lectura!y!autorregula!la!comprensin!de!textos!relacionados!
a! plantas! medicinales! y! describe! objetos! y! animales! en! la! lengua! de! su!
Penker! tura! penkerchari! nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai.! nacionalidad!y!en!castellano.!
Composicin!y!descomposicin!de!nmeros!hasta!el!99.!M.2.1.14.! D.M.EIB.18.3.3.! Nekapmatai! ipiampaji! nunintak! emkari.!
Takat!nunintaku!aja!penker!iyamu.! Actividades! relacionadas! con! el! cuidado! Reproduce!secuencias!numricas!basadas!en!sumas!contando!hacia!adelante.!
[ 107 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4(SHIIR(PUJUT(ARAK(TURA(YAJASMAJAI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(VIDA(ARMNICA(CON(LAS(PLANTAS(Y(ANIMALES!
Aujtai! papi! aararma! chicham! juarmanmaya! najankar! iniakmamu! D.LL.EIB.18.4.1.! Chicham! najanma! nunintaku! chichamuri!
/ts/!jimiar,!menaint,!chichamjai!najanma!Shuarchamjai.!Textos!orales! antuwamuri! /ts/! tura! uunt! ataijai! shuarchamjai!
y!escritos!a!partir!de!palabras!que!contenga!el!fonema!/ts/!para!desarrollar!el!segundo!y! apatkar!iyamu.! Relaciona! fonema! e! grafa! a! partir! de! palabras! que!
tercer! momento! del! proceso! de! alfabetizacin! en! shuar.! LL.2.2.4.,! LL.2.4.1.,! contenga! el! fonema! /ts/! para! desarrollar! la! escritura! de! textos! y! aplica!
LL.2.4.7.! progresivamente! las! reglas! de! escritura! ortogrfica! (uso! de! mayscula! y!
signos!de!puntuacin)!en!Shuar.!
Arakjai! tura! yajasma! warasar! pujamu.! Vida! armnica! con! las! plantas! y!
D.LL.EIBeC.18.4.2.! Tuke! tsawant! warasmanum! tsuak! arak!
animales.!LL.2.3.6.,!LL.2.1.1.,!LL.2.4.6.!
ainia! penker! tsakarat! tusar! shuarti! itiaijiai! nekasri!
Nunintaku!tura!penker!najanma.!Secuencia!y!orden.!M.2.1.15.! najanui.! Emite! juicios! sobre! el! contenido! de! un! texto! con! temas!
Nekapmatai! nakarma! nisha! najankamujai! tentemarkar! imiatkin! relacionados! a! la! ficcin! de! la! vida! armnica! de! plantas! medicinales! en!
ainiajai! najankar! iniakmamu.! Cuerpos! geomtricos:! cono,! cilindro! y! esfera.! poca! de! crecimiento! y! enriquece! el! proceso! de! escritura! priorizando! la!
lengua!de!su!nacionalidad.!
Identificacin!en!objetos!del!entorno.!M.2.2.1.!
D.M.EIB.18.4.3.!Pachiniainia!nunintakujai!penker!irurmajai!
Niniurink!najanma!nekapmatai!nakarmanum.!Propiedades!de!los!cuerpos!
nekapmatai! jimiara! najanma! iniakmakur! (=,! <,! >,)!
geomtricos.!M.2.2.1.!
nekaseanujai! najaneawai.! Establece! relaciones! de! secuencia! y!
Atsakamu! tsawantri,! uwi! nanturi! tsawantri! nekamu.! Medidas! de! de! orden! en! un! conjunto! de! nmeros! naturales! de! hasta! dos! cifras,!
tiempo:!Das!de!la!semana!y!meses!del!ao:!El!calendario.!M.2.2.16.! utilizando!material!concreto!y!simbologa!matemtica!(=,!<,!>,).!
Usumtai!nawe!usumtai!ejekar!penker!nekamujai!jukma.! Recoleccin! D.M.EIB.18.4.4.! Imiatkin! nekapmatai! nakarma! tuntn,!
de!datos!de!hasta!99!elementos.!M.2.3.1.! tente!ainiajai!nekawai.! Identifica!en!objetos!del!entorno!cuerpos!
geomtricos!como!conos,!cilindros!y!esferas.!
Warasar!arakjai!tura!yajasam!tankumamujai!penker!pujamu.! Vida!
D.M.EIB.18.4.5.! Nakarma! tuntn,! tente! ainiajai! neka!
armnica!con!las!plantas!y!los!animales!domsticos.!CS.2.3.1.!
akaneawai.! Reconoce! y! diferencia! las! propiedades! de! conos,!
Yajasam! ukunchtin! tura! ukunchtincha.! Caractersticas! de! los! animales:! cilindros,!en!objetos!del!entorno!y/o!modelos!geomtricos.!
vertebrados!e!invertebrados.!CN!2.1.4,!CN.2.1.6.! D.M.EIB.18.4.6.! Uwi! nanturi! tura! atsakamu! tsawantri!
Ii! iniashi! ankan! muchitiainia,! niap,! ukunch,! tura! ashi! iniash! pnker!neka!irur!jukittsa!najaneawai.! Reconoce!y!utiliza!las!
nekatai! ainia.! rganos! que! producen! los! movimientos! del! cuerpo! y! sus! funciones:! medidas!de!tiempo!con!el!calendario:!das!de!la!semana!y!meses!del!ao!
msculos,!huesos!y!articulaciones.!CN.!2.2.2.,!CN.2.2.3.! para! ordenar! situaciones! temporales! secuenciales! asocindolas! con!
eventos!significativos.!
Ii! iniashi! tura! niap! irunu! ni! najantairi.! Sistema! osteomuscular! estructura! y! D.M.EIB.18.4.7.! Nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai! juk!
funcin.!CN.2.2.3.,!CN.2.2.2.!
anujeawai.! Recolecta! y! registra! datos! del! entorno! (con! nmeros!
Ii! najantairi! iniakmamsatsar! nukap! najantai.! Producciones! escnicas,! hasta!el!99)!en!tablas!de!frecuencias.!
msica,!danza!y!teatro!del!arte!popular.!ECA.2.2.1.,!ECA.2.3.4.!
[ 108 ]
!
Iniash! imkia! ainia! nuri! itiur! najanatsar! wakeraj! tusar! iyamu.! Las! D.CS.EIB.18.4.8.!Irutkamunam!nuamtak!aentsti!arakjai!tura!
posturas!favorables!en!relacin!con!las!caractersticas!del!propio!cuerpo.!EF.2.6.3.! yajasam! tankumamujai! itiur! warasar! puja! nuna!
nekawai.! Comprende! la! relacin! armnica! que! existe! entre! los! seres!
humanos,! plantas! y! animales! domsticos! de! su! entorno! familiar! y!
comunitario.!
D.CN.EIB.18.4.9.! Nisha! irkari! yajasma! ukunchi! taku! tura!
ukunchi! takchajai! aitkiasrik! ni! muchittairijai! apatak!
iyawai.! Diferencia! los! animales! vertebrados! de! los! invertebrados!
compara! sus! movimientos,! as! como! las! funciones! de! la! estructura! sea!
en! los! animales! vertebrados,! sus! articulaciones! y! rganos! que! producen!
movimientos! del! cuerpo! a! travs! de! experiencias! y! observaciones!
directas.!
D.ECA.EIB.18.4.10.! Najanma! ii! aenstrijiai! jantsemtiksar!
penker!takat!jukitiai!tusar!tuke!tsawant!unuimiatnum!
iniakmamman! najaneawai.! Representa! e! interpreta! obras!
teatrales! o! dancsticas! asumiendo! con! responsabilidad! los! roles! de! los!
personajes! que! intervienen! en! las! obras,! de! acuerdo! a! las! actividades!
cotidianas!de!la!familia!y!el!CECIB.!
D.EF.EIB.18.4.11.! Itiur! pujusmajai! penkerait! takat!
najanatsaria!ii!iniashijiai!nankamsar!nukap!muchitkiar!
najanma! nekawai.! Reconoce! las! posturas! favorables! en! relacin!
con! las! caractersticas! del! propio! cuerpo! y! las! situaciones! en! las! que! se!
encuentran!al!realizar!distintas!prcticas!corporales!para!mejorarlas.!
[ 109 ]
!
ainiajai!antuktasar!paant!amajma.! Exploracin! de! los! sentidos,! cualidades! y! D.M.EIB.19.1.6.! Iniashi! nekapmatai! niniuri! is! akanki!
posibilidades!de!los!materiales!que!producen!sonidos.!ECA.2.1.8.,!ECA!2.1.9.! najaneawai.!Clasifica!cuerpos!geomtricos!segn!sus!propiedades.!
[ 110 ]
!
Aujmatsamujai! iruntrar! nukap! naku! irunu! najankamu.! Posibles! D.CS.EIB.19.1.7.! Arak! kukujrutai! tsawant! jeamtai! penker!
maneras!de!organizar!los!diferentes!tipos!de!juegos.!EF.2.1.9! chichamjai! chichaktinian! neka! enentaimmia!
ikiakawai.! Reconoce! y! fortalece! los! conocimientos! de! la! poca! de!
florecimiento!de!las!plantas!utilizando!un!vocabulario!adecuado.!
D.CN.EIB.19.1.8.! Nunkui! anentramujai! arak! penker! tsakar,!
kukujruk! aj! imiatkin! unuimiatainiam! najanamujai!
nekawai.! Identifica! los! elementos! y! seres! que! armonizan! la! madre!
tierra!en!el!florecimiento,!a!partir!de!la!observacin!en!el!huerto!escolar!y!
familiar.!
D.ECA.EIB.19.1.9.! Antuwamuri! chichamu! antamu!
ikiamnumia! ii! nekamurijiai! aitkiasrik! aujmattsatin!
enentai! ajamnaisar! paant! shiir! enentaimtawai.! Valora!
los!sonidos!que!producen!los!elementos!del!entorno!natural!de!acuerdo!a!
las!percepciones!corporales!y!los!describe!en!intercambios!de!opiniones!
grupales.!
D.ECA.EIB.19.1.10.! Irurar! nukap! naku! irunu! enentaimsar!
najankatin,! aitkiasrik! chikich! nakurutai! amamkes!
nekawai.! Identifica!posibles!maneras!de!organizar!los!diferentes!tipos!
de! juegos! segn! sus! caractersticas,! objetivos,! lgicas,! cantidad! de!
jugadores!entre!otros.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(KUKUJI(JUYUMPRIJIAI(NER(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(LA(POLINIZACIN!
Papi!arma!aujma!nuniniak!arar!najanma!chicham!jimiara!aatairin! D.LL.C.19.2.1.! Arak! kukujrak! yama! juarna! iniakmak!
takaku! /j/,! /g/,! /b/,! "bev",! /r/! "rerr",! apachcham! yama! juarkur! nekamu! najaneawai.! Desarrolla! y! aplica! los! conocimientos!
nekamu.!Textos!orales!a!partir!de!palabras!que!contengan!los!fonemas!que!tienen!dos! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)! en! la!
representaciones!grficas:!/j/,!/g/,!/b/,!"bev",!/r/!"rerr",!desarrollando!el!primer!momento! decodificacin! y! comprensin! de! textos! relacionados! a! la! polinizacin,!
para!el!aprendizaje!en!situaciones!cotidianas!de!la!comunicacin.!
del!proceso!de!alfabetizacin!en!castellano.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.!
D.LL.EIBeC.19.2.2.! Chicham! aujkur! penker! tura!
Arak! kukujrakui! juyumjai! neremtikia.! Polinizacin! en! poca! de!
penkerchari,! yaunchu! ii! untri! aujmattairi! aitkiasmek!
florecimiento.!LL.2.5.5.!
arak! kukujrak! juarnamuri! aujmateamu! antawai.!
Nekapmatai! nukap! amajsar! atankir! nakaktaku! najantai,! tura! Escucha! y! recrea! textos! literarios! y! no! literarios! de! manera! oral:!
tsunka! anin! najanar! juarkir! nekapmarar! usumtai! nawe! usumtai! ancdotas,! descripciones,! mitos,! leyendas! y! cuentos! relacionados! a! la!
polinizacin!en!la!poca!de!florecimiento.!
irurmajai!ejekar!amuamu.!Suma!y!resta!en!la!semirrecta!y!churo!numrica!hasta!
[ 111 ]
!
Kukujrur! ashiniamunam! yajasmach,! chinkich,! nuya! mayaisha! D.CS.EIB.19.2.4.! Araka! kukujri! ashinia! neretan! juareak!
takatnum! yainmin! ainiawai.! Importancia! de! los! insectos,! aves,! animales! en! iismajai! tura! ni! nekamurijiai! tura! ni! shuar! nekamujai!
actividades!agrcola!(y!el!viento!en!la!polinizacin).!CN.2.1.2.,!CN.2.1.3.!
imiatkin!ainia!nekawai.!Identifica!los!elementos!y!seres!naturales!
que! fecundan! las! flores! para! su! posterior! produccin! y! reproduccin!
Tatanknum!jea!jeamkar!iniakmamu!imiatkin!iinin!irunu.!Maquetas!de! mediante!observaciones!de!campo,!experiencias!personales!y!familiares.!
viviendas!del!entorno!utilizando!diferentes!materiales.!ECA.2.1.10.! D.CN.EIB.19.2.5.! Unuimiatai! jeanam! yajasam!
Iniujaink!pachinkiar!iniashjai!warik!najanma.! Ritmos!y!estados!corporales! kampunniunam! iwiaku! ania! aujmatsamu! nuya!
propios!para!regular!su!participacin.!EF.2.5.2.! najanamu!penkeri!iyawai.! Establece!la!importancia!de!los!seres!
vivos! de! la! naturaleza,! mediante! dilogos! observaciones! y! exposiciones!
en!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.19.2.6.! Shuar! jea! najanmanum! imiatkin! jurarar!
nuwe,!numi,!ipiak,!warinkish!ajapkamu!ainia!a!jurar!
tatankmamujai!najaneawai.!Elabora!maquetas!de!viviendas!del!
entorno!utilizando!diferentes!materiales!como:!arcilla,!plastilina,!masa!de!
harina,! papel,! achiote,! palos,! palillos,! paletas! y! material! reciclado! y!
reutilizable.!
D.EF.EIB.19.2.7.! Ii! iniashi! tsuer! nekapma,! pimpi/pimpi!
ajamu,! penker! iniash! ati! tusar! inkia! muchitkiar!
pachintsuk! najanma! nekawai.! Identifica! ritmos! y! estados!
corporales!(temperatura,!tono!muscular,!fatiga,!entre!otros)!propios!para!
regular! su! participacin! (antes,! durante! y! despus)! en! prcticas!
corporales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(KUKUJRAMU(WAINMA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(CUIDADOS(EN(EL(FLORECIMIENTO!
Aujtai! papi! najankamu! juarmanmayatak! unuimiatai! nukap! !
aakmatain! takaujai! /qu/,! /c/"cek",! /s/! "secez",! chicham! apakma! D.LL.C.19.3.1.! Chicham! nuninjaink! tuke! tsawant! kukuj!
iisar!nekatai!apachchamjai.!Textos!orales!a!partir!de!palabras!que!contengan!los! kukujrakui! aujmatki! weamunam! penker! isar!
fonemas! que! tienen! ms! de! dos! representaciones! grficas:! /qu/,! /c/"cek",! /s/! "secez",! unuimiatma! enentaimiawa.! Reflexiona! y! aplica! los!
desarrollando! el! primer! momento! del! proceso! de! alfabetizacin! en! castellano.! conocimientos! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)! en!
LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! la! decodificacin! y! comprensin! de! textos! relacionados! al! cuidado! en! el!
[ 112 ]
!
Arak! kukujrutan! juarkui! penker! iyamu.! Cuidado! en! el! florecimiento.! florecimiento,! para! el! aprendizaje! en! situaciones! cotidianas! de! la!
comunicacin.!
LL.2.3.7.,!LL.2.4.2.!
D.LL.C.19.3.2.!Arak!aramunam!isar!enentaimmia,!aitkiasrik!
Ipiamparar! tura! atankir! najanma! nekasri! penker! jintik,! usumtai!
araka! kukujri! ni! nekamurijiai! ti! shir! paant! artin!
nawe! usumtai! eje! nekasri! nekapmamu.! Suma! y! resta! sin! reagrupacin!
amajeawai.! Enriquece! las! ideas! sobre! temas! de! inters,! visitando! la!
hasta!el!99.!Solucin!de!problemas.!M.2.1.24.! chacra!y!aplicando!estrategias!de!pensamiento!en!la!escritura!de!relatos!
Nakumramu! nekapmatai! nankamas! nakarmajai! nekamu.! Figuras! sobre!el!cuidado!en!el!florecimiento,!con!su!propio!cdigo.!
geomtricas:! tringulo,! cuadrado,! rectngulo! y! crculo:! Identificacin! en! objetos! del! D.M.EIB.19.3.3.! Nukap! amajsar! atankir! usumtai! nawe!
entorno.!M.2.2.3.,!M.2.2.5.! usumtai! turar! nekasri! jinian! najaneawai.! Aplica! suma! y!
Niniuri! nekapmatai! nakarmari! amamkesar! metekcha! ania! resta! sin! reagrupacin! hasta! el! 99,! en! la! resolucin! de! problemas!
cotidianos.!
nekamu.!Lados,!ngulos!y!vrtices!en!tringulo,!cuadrado!y!rectngulo.!M.2.2.5.!
D.M.EIB.19.3.4.! Nisha! nekapmatai! najankamu! imiatkinjiai!
Kukujrutan!juarnakui!tura!ner!kuiran!ii!Shuar!yuatin.! El!florecimiento!
pairi,!initri,!aaya,!tura!nakari!nekawai.! Reconoce!las!figuras!
y!los!primeros!productos!tiernos!como!sustento!familiar.!CS.2.3.6.,!CS.2.2.10.! geomtricas! en! elementos! del! entorno! e! identifica! el! lado! interior,!
Arak!yututeamu.!Aporque!de!las!plantas.!CN.2.5.7.! exterior!y!frontera.!
Kuerak!jukar!penker!ii!shuarijai.!Los!granos!tiernos!en!la!alimentacin!nutritiva! D.M.EIB.19.3.5.! Nisha! najankamu! tsukintri,! tenteri,! pairi!
de!la!familia.!CN.2.1.5.! nekapmatai! nekawai.! Identifica! lados,! ngulos! y! vrtices! en! las!
siguientes!figuras!geomtricas:!tringulo,!cuadrado!y!rectngulo.!
Nakumsar! chichamuri! imiatkinjiai! nampesar! iyamu.! Imitacin! de!
D.CS.EIB.19.3.6.! Tuke! tsawanti! shuar! iruntrar!
sonidos!con!elementos!naturales!para!la!creacin!de!canciones.!ECA.2.1.8.!
takakmainiakui! yaimkiatniun! tura! sunaisar!
Iniashjai! muchitkiar! pachinkiatsar! penker! iyamu.! Ritmos! y! estados!
ajamnaiyamu!najaneawai.! Practica!los!principios!de!solidaridad!
corporales!propios!para!regular!su!participacin.!EF.2.5.2.!
y!cooperacin!en!la!seguridad!de!su!CECIB!y!familia.!
D.CN.EIB.19.3.7.!Arak!itiura!yututain!nuy!imiantrin!arakan!
pnker! neremtikiak! penkerin! eemtanam! aujmatas!
iniakmawai.! Relata! la! tcnica! e! importancia! del! aporque! como!
tcnica! que! fortalece! al! desarrollo! y! produccin!de!sus!frutos,!mediante!
dilogos!y!representaciones.!
D.CN.EIB.19.3.8.! Shichichik! yurumak! kuer! ainia! jukma! ii!
shuarijiai!tuke!tsawanti!yurumma!najaneawai.! Valora! y!
consume! los! granos! tiernos! como! fuente! de! alimentacin! segura! y!
nutritiva,!en!entorno!familiar!a!travs!del!consumo!diario.!
D.ECA.EIB.19.3.9.! Shuarchamjai! imiatkin! anair,! ni!
enentaimmiajai!uchi!nampertai!najaneawai.! Interpreta!y!
describe! sensaciones! y! sonidos! para! crear! canciones! infantiles! de! su!
[ 113 ]
!
cultura! utilizando! objetos! y/o! elementos! de! su! entorno:! hoja! de! capul,!
tallo!de!cebada,!flor!de!taxo,!sigse!y!otros.!
D.EF.EIB.19.3.10.! Ni! iniashi! kakarmakeash! nekapeaj! tusar!
warinmakesh!pachinkiataj!tusa!penker!iyawai.! Identifica!
ritmos! y! estados! corporales! (temperatura,! tono! muscular,! fatiga,! entre!
otros)!propios!para!regular!su!participacin!(antes,!durante!y!despus)!en!
prcticas!corporales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4(KUKUJ(TSUAK(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(FLORES(MEDICINALES!
Aujtai!papi!chicham!chichamu!apatkar!najanma.! Textos! orales! a! partir! D.LL.C.19.4.1.! Penker! aarar! juarmanmaya,! ajapentri,!
de!palabras!que!contengan!los!fonemas!que!tienen!ms!de!dos!representaciones!grficas:! amunamuri,! penker! nekatsar! chicham! kukuj! tsuak!
/j/! "ja,! je,! ji,! ju",! desarrollando! el! primer! momento! del! proceso! de! alfabetizacin! en!
aujmatsar! aamujai! chichaman! najaneawai.! Desarrolla! y!
castellano.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.!
aplica! los! conocimientos! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y!
Lectura!de!paratextos.!LL.2.3.5.,!LL.2.1.2.! fonolgico)! en! la! decodificacin! y! comprensin! de! textos! relacionados! a!
Nunintaku! ipiamparma! nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai! (99).! flores! medicinales,! para! el! aprendizaje! en! situaciones! cotidianas! de! la!
comunicacin.!
Secuencias!numricas!crecientes!con!la!suma!con!nmeros!hasta!el!99.!M.2.1.4.!
D.LL.C.19.4.2.! Aujtai! papi! najankar! tsuak! kukuj! aujmatma,!
Nekapmamu!Usumtai!nawe!usumtai!(99)!nukap!amajsar.! Suma! con! aneasmajai,! enentai! apusar! paant! amajsamujai!
reagrupacin!hasta!el!99.!M.2.1.21.!
najana! iniakmawai.! Desarrolla! estrategias! cognitivas! de! lectura!
Nekapmatai! nakarma! meketcha.! Clasificacin! de! figuras! sobre!textos!relacionadas!a!flores!medicinales;!y!expresa!con!honestidad,!
geomtricas.!M.2.2.2.! opiniones!valorativas!sobre!la!utilidad!de!la!informacin!contenida.!
Shuara! enentaijai! aya! ismajain,! urutma! kakarmarinia! takea! nuri! D.M.EIB.19.4.3.! Uunt! ainia! nekapmatai! nukap! amajsar!
nekamu.! Medidas! de! capacidad! desde! la! cosmovisin! de! las! nacionalidades! (no! ipiampar!najaneawai.! Reproduce! patrones! numricos! crecientes!
con!la!suma.!
convencionales).!M.2.2.23.,!M.2.2.24.!
D.M.EIB.19.4.4.! Usumtai! nawe! usumtai! nekapmamu!
Nekapmatai! usumtai! nawe! usumtai! najankar! nekamu! ejekamu.!
imiatkin! jurar! irurma! nekapmawai.! Resuelve! adiciones! con!
Representacin!de!informacin!en!pictogramas!hasta!99.!M.2.3.1.! reagrupacin! con! nmeros! hasta! el! 99! utilizando! material! concreto,!
Kukuj! tsuak! tura! jea! penker! shiram! amajsar! takamu.! Importancia! de! mentalmente,!grficamente!y!de!manera!numrica.!
las!flores!medicinales!y!ornamentales.!CS.2.2.10.! D.M.EIB.19.4.5.! Nekapmatai! niniurin! akantar! nekawai.!
Clasifica!figuras!geomtricas!segn!sus!propiedades.!
Yajasma! imkiari! metekchaiti! entsaya,! tura! nunkaya.! Caractersticas! y!
D.M.EIB.19.4.6.! Tarimiat! aents! nekapmar! nekamu!
clases! de! los! hbitats! (acuticos! y! terrestres).! CN.2.1.10.,! CN.2.1.11.,! CN.!
imiatkinjiai! nekatai! nekawai.! Reconoce! y! utiliza! las! medidas!
2.1.12.! culturales!de!capacidad!en!medicin!de!objetos!del!entorno.!
Yajasma! tankumamu! tura! ikiamnumia,! chichatairi! nakumsar! D.M.EIB.19.4.7.! Warinkisn! pachimtikrar! juk! najanui.!
najanma.! Dramatizacin!en!grupo!con!sonidos!onomatopyicos:!animales!domsticos! Recolecta!y!representa!informacin!del!entorno!en!pictogramas.!
[ 114 ]
!
TESAMU(20( NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(ARAKA(NER(KUIR(JUAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTO(No.(1.(COSECHA(DE(FRUTOS(TIERNOS!
UNIDAD(20!
! Chicham! aatairi! chichamrin! achiackchainiajai! ! chichasrik!najantai! D.LL.C.20.1.1.!Chicham!penker!ujanaiktin!nekamujai!araka!
ARAK(JUWAMU( sh,! nuya! chichamnum! pachininia! m! nuya! y! apachcham! ner! kuir! juamun! enentainsar! aarmanum!
TSAWANTRI( jintiakur.! Textos! orales! a! partir! de! palabras! que! contengan! la! letra! que! no! tienen! enentaimias! najanui.! Reflexiona! y! aplica! los! conocimientos!
sonido! "sh"! y! palabras! que! segn! la! variedad! lingstica:! /t,! y/,! desarrollando! el! primer! lingsticos! (semntico,! lxico,! sintctico! y! fonolgico)! en! la!
POCA(DE(COSECHA(
momento!del!proceso!de!alfabetizacin!en!castellano.!LL.2.2.4.,!LL.2.3.8.! decodificacin! y! comprensin! de! textos! relacionados! a! la! cosecha! de!
( frutos! tiernos,! para! el! aprendizaje! en! situaciones! cotidianas! de! la!
EJEAMU( Arakmaka! kuir! juamunu! chicham! tuaku! najanma.! Familia! de! palabras! comunicacin.!
OBJETIVO( relacionadas!a!la!cosecha!de!frutos!tiernos.!LL.2.3.3.,!LL.2.2.1.! D.LL.EIBeC.20.1.2.! Nekamujai! metek,! etsermarin! nuya!
! Nekapmatai! pachim! najanar! patama! jiamu.! Estrategias! de! jintiamurin!nekara!chicham!tuakmajai!metek!chicham!
Arakmamu!chicham! descomposicin!de!nmeros!para!sumar.!M.2.1.22.! ujanaiyawai.! Comparte!de!manera!espontnea!sus!ideas!y!ampla!la!
jukur!yamaisha!n! Arakmamu!juakur!arantutai.! Importancia! de! los! rituales! previos! a! la! cosecha.! comprensin! de! textos,! mediante! la! identificacin! de! los! significados,!
penker!nekar!najankur! utilizando!la!estrategia!de!familia!de!palabras.!
CS.2.2.11.!
[ 115 ]
!
textos.!LL.2.3.8.,!LL.2.1.2.,!LL.2.1.3.!
D.LL.EIBeC.20.2.2.! Chichama! antuwamurin,! aatairin! nuya!
Usumtai! nawe! usumtainiam! nekapmatai! patatkar! nuya! iwiarar! akantramurijiai!aujtai!nuya!chichasma!najanatniunam!
najanma.!Suma!con!reagrupacin!hasta!el!99,!Solucin!de!problemas.!M.2.1.24.! chichastinia! nekmurin! najanui.! Aplica! los! conocimientos!
lingsticos!(semntica,!lxica,!sintctica!y!fonolgica)!en!la!decodificacin!
Yurumak! juwamunam! Etsa! timiantri.! Importancia! del! sol! en! la! cosecha.! y!comprensin!de!textos,!valorando!los!ritos!de!la!cosecha.!
CS.2.1.10.! D.M.EIB.20.2.3.! Patama! nuya! juramujai! penker! najanui!
Nuamtak! aents! takakmamunam! nase! timiantri.! El! viento! en! las!
[ 116 ]
!
Iniash! umuchtai! nuya! chicham! iniashjai! ujanaitiai! ii! D.CN.EIB.20.2.5.! Araknum! nase! imiantri! nekawai,!
pujamuriyajaink! najanma.! Las! prcticas! corporales! expresivoecomunicativas! yurumkan! nuya! umutai! mashi! nakumramun! iis! nuya!
vinculadas!con!las!tradiciones!de!la!propia!regin.!EF.2.3.3.!
nish!najanui.!Explica!la!importancia!del!viento!en!las!faenas!agrcolas!
de! la! familia,! as! como! las! bebidas! y! comidas! tpicas! en! tiempos! de!
cosecha,! mediante! el! consumo! de! alimentos,! representaciones! ldicas,!
experimentaciones!y!observaciones!en!esta!poca.!
D.ECA.EIB.20.2.6.! Imiatkin! irunu! enentaimias! mashiniu!
nakumak! tura! nakumas! iniakmawai.! Explora! mediante! los!
sentidos! los! elementos! del! entorno! natural! para! representar!
grficamente!mediante!diversas!expresiones!artsticas.!
D.EF.EIB.20.2.7.! Iniash! umuchra! najantai! iis! nuya! najanuk!
neka!pachininiawai.! Reconoce! y! participa! de! diferentes! prcticas!
corporales! expresivoecomunicativas! vinculadas! con! las! tradiciones! de! la!
propia!regin.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(ARAK(JUARMA(
CIRCULO(DE(CONOCIMIENTO(No.(3(SELECCIN(DE(PRODUCTOS!
Aatai!/e/,!/o/,!/d/,!/f/,!chikichkirtinia!takaku!chichasrik!nuya!arar! D.LL.C.20.3.1.! Uunt! nuya! uchich! aatai! /a/,! /e/,! /i/,! /u/!
iniakmamu,! apachchamjai! jintiamu.! Textos! orales! y! escritos! a! partir! de! aujsar!metek!aatai!nakumeawai.! Relaciona!fonema!e!grafa!a!
palabras!que!contengan!una!sola!representacin!grfica:!/e/,!/i/,!/t/,!/j/,!para!el!desarrollo! partir! de! palabras! que! contengan! los! fonemas:! /a/,! /e/,! /i,! /u/,! para!
del! segundo! y! tercer! momento! del! proceso! de! alfabetizacin! en! castellano.! LL.2.2.4.,! desarrollar!la!escritura!de!textos,!aplicando!progresivamente!las!reglas!de!
escritura! ortogrfica.! (Uso! de! mayscula! y! signos! de! puntuacin)! en!
LL.2.3.8.,!LL.2.4.1.,!LL.2.4.7.! textos!relacionados!a!seleccin!de!productos.!
! D.LL.EIBeC.20.3.2.! Shuar! nuya! apachchamjai! chichama! eak,!
Yaunchu!aujmatsamu,!nuya!enetaimsa!nekatai.! Cuento,!mitos,!leyendas! chichasman! nakak! najanui.! Investiga! y! recrea! textos! literarios! con!
y!adivinanzas.!LL.2.5.3.,!LL.2.5.4.! nuevas! versiones! de! escenas! de! textos! ledos! y! escuchados! relacionados! a! la!
seleccin!de!productos,!en!castellano!y!en!la!lengua!shuar.!
Usumtai! nawe! usumtainiam! jea! eem! nuya! awake! nekapmakur! D.M.EIB.20.3.3.!Juramu!najanuk!nekapmataijiai!nakaknum!
juramu! najanma.! Secuencias! numricas! decrecientes! con! la! resta! con! nmeros! najanui.!Reproduce!patrones!numricos!decrecientes!con!la!resta.!
hasta!el!99.!M.2.1.4.!
[ 117 ]
!
[ 118 ]
!
LL.2.3.9.,!LL.2.2.3.! textos!relacionados!de!animales!que!ayudan!a!la!cosecha.!
Usumtai! nawe! usumtainium! pachimra! juramu! najanma.! Resta! con! D.LL.EIBeC.20.4.2.! Warinsha! pujamunam! najanma!
reagrupacin!hasta!el!99.!M.2.1.21.!
chichasan! aujeawai! chicham! ujanaitiainnnekamujai!
Pujamu! nekapmamunam,! iniash! nekapak! menaintiurtin,! metek.! Lee! oralmente! con! entonacin! textos! relacionados! a! los!
animales! que! ayudan! en! la! cosecha! familiar! comunitaria,! usando! las!
enkekma,! wajiaku.! Figuras! geomtricas! tringulo,! cuadrado! y! rectngulo:! pautas! bsicas! de! la! comunicacin! oral! y! empleando! el! vocabulario!
Medicin!del!contorno.!M.2.2.6.! acorde!con!la!situacin!comunicativa.!
Tepakma,!aranchiri!nekapak!nekamu.! Estimacin!y!medicin!de!longitudes! D.M.EIB.20.4.3.! Usumtai! nawe! usumtai! nekapmamujai!
con!unidades!no!convencionales.!M.2.2.10.! juramun! nekapmatai! pachimiar! najanui.! Resuelve!
sustracciones! con! reagrupacin! con! nmeros! hasta! el! 99! utilizando!
Jatenkanam!nuamtak!aents!eamrumtai.! Convivencia! familiar! comunitariae material!concreto,!mentalmente,!grficamente!y!de!manera!numrica.!
jatenak,!recoleccin,!cosecha!y!cacera!en!la!Amazona.!CS.2.1.3.,!CS.2.1.1.! D.M.EIB.20.4.4.! Menaintiurtin,! aintiuktin! nuya! enketka,!
Nakak,! tentema,! metekcha! nuya! warik! imiatkin! umuchtai.! iniash! nekapmatai! neka! nisha! nekapmawai.! Estima! y!
Movimiento! de! los! objetos! por! su! direccin! en! lnea! recta,! en! crculo! o! en! forma! mide! el! contorno! de! las! figuras! geomtricas! (tringulo,! cuadrado! y!
irregular!y!rapidez.!CN!2.3.6.! rectngulo)!con!unidades!no!convencionales.!
Sukuamujai! nuya! pant! amajin! imiatkinjai! metek! nuya! paant! D.CS.EIB.20.4.5.! Ikiam! mashiniu! amajai! ni! aentsjai! nuya!
amajcha;! mushatam! numi! nuya! wincharpat! tsapniak.! aijiai! waras! pujustinia! nekawai.! Describe! la! importancia! de!
Caractersticas!de!los!objetos!segn!la!luz.!Luminosos!(sol,!velas)!y!no!luminosos:!opacos! vivir!en!armona!con!la!familia,!con!sus!compaeros!y!la!naturaleza.!
madera!y!transparentes!vidrio.!CN.2.3.11.! D.CN.EIB.20.4.6.! Naka! irka,! tentemamu,! juni,! itiur! jinia,!
Nampet! nuya! jantsemat! juarkur! emka! iniakmamtai! nampetjai! kean,! shiripkin! nuya! numin,! iis! nuya! nekapkamas!
metek.! Coreografas!a!partir!de!la!improvisacin!de!movimientos!con!msica,!(audio!y! irkari! iis! nekawai:.! Reconoce! y! diferencia! los! movimientos! de! los!
objetos! por! su! direccin:! en! lnea! recta,! en! crculo! o! en! forma! irregular,!
video).!ECA!2.2.3.!
as!como,!detalla!las!caractersticas!de!los!objetos!segn!la!luz:!luminosos!
Iniash! nukap! umuchmianum! iik! nuya! chikichjai! iniaitin.! Importancia! (Sol,! velas)! y! no! luminosos:! opacos! (madera)! y! transparentes! (vidrio)! a!
del!cuidado!de!s!y!de!las!dems!personas!en!diferentes!prcticas!corporales.!EF.2.6.5.! travs!de!observaciones!y!experimentaciones.!
D.ECA.EIB.20.4.7.! Ijiamtainium,! nampetnum! nuya!
iniakmamtainiam! penker! iniakmamui.! Explora! las!
diferentes! posibilidades! de! interaccin! colectiva! en! la! danza,! msica! y!
teatro!para!representar!la!identidad!de!su!nacionalidad.!
D.EF.EIB.20.4.8.! Mashiniu! aents! nakunmanum! pachiniun!
arantuk!nisha!najanui.! Reconoce!la!importancia!del!cuidado!de!s!
y!de!las!dems!personas,!durante!la!participacin!en!diferentes!prcticas!
corporales! para! tomar! las! precauciones! necesarias! en! cada! caso!
(hidratacin!y!alimentacin!acorde!a!lo!que!cada!prctica!requiera).!
!
[ 119 ]
!
yajasma!nuya!najankamu! Shuara! nakurutairi! imiatkinjai! najanma.! Juguetes! tradicionales! o! D.M.EIB.21.1.4.! Itiurchatmakma! iwiar! juramujai! najanui.!
Aplica! la! sustraccin! con! reagrupacin! en! la! solucin! de! problemas!
yapajiar!sunairar!tuke! populares!shuar!con!materiales!del!medio.!ECA!2.3.8.!
cotidianos.!
najanatin.! Iniash!umuchmia!jeamu!imiatkin!irunujai.! Posibilidades!expresivas!de!
Practicar!los!valores!de!reciprocidad!y! los!movimientos!y!el!uso!de!diferentes!recursos!expresivos.!EF.2.3.2.!
D.CS.EIB.21.1.5.! Ajamnaiyamu,! inaiyamu! ni! shuarjai! nuya!
solidaridad,!mediante!la!simulacin! unuimiatnumash! nuna! najanui.! Practica! la! reciprocidad,!
del!intercambio!de!productos,! complementariedad! y! la! solidaridad! en! su! familia! y! en! el! CECIB! como!
animales!y!artesana!para!el!ejercicio! valores!aplicados!por!el!shuar.!
pleno!de!las!prcticas!comerciales!en! D.ECA.EIB.21.1.6.! Imiatkin! ikiamia! nuwe,! pumpuna,! tintiuk,!
el!contexto!del!Buen!Vivir.!
jiu,! tarach! nuya! jiru! saepan! juuk,! piatan,! jeachin,!
aentsmamtinian! nakurutai! najanui.! Disea! y! construye!
juguetes! (pitos,! casitas,! trompos,! muecos,! catapultas,! perinolas)! con!
materiales! del! medio! o! desecho! de! bajo! costo! (barro,! paja,! madera,! tawa,!
lana,!telas,!hojalatas).!
[ 120 ]
!
Aujtai! shiram! chchamjai! aakmararma.! Textos! literarios.! LL.! 2.5.3.,! D.LL.EIBeC.21.2.2.! Ikiamia! antuinian! antuk! aujsatniun! aar!
LL.2.4.5.! shuarchamjai! nuya! apachchamjai! jiyawai.! Escucha! y! recrea!
textos! literarios! en! la! lengua! de! su! nacionalidad! y! en! castellano,! para!
Nekapmatai! usumtai! nawe! usumtainmaya! eem! nuya! uku! dramatizar! escenas! imitando! sonidos! onomatopyicos! de! animales! que!
nekapmakur! juramu! nuya! patama! najanma.! Secuencias! numricas! facilitan!la!comercializacin!de!productos.!
ascendentes! y! descendentes! con! la! suma! y! resta! con! nmeros! hasta! el! 99.! D.M.EIB.21.2.3.! Eem! nuya! uku! nekapmak! patatma! nuya!
M.2.1.3.! juramu!nekawai.!Reproduce!secuencias!numricas,!basadas!en!sumas!
Nekapmatai! usumtai! nawe! usumtainiam! pachimtsuk! juramu! y!restas,!contando!de!forma!ascendente!y!descendente.!
nuya!patatma!najanma.! Resta! con! y! sin! reagrupacin! hasta! el! 99.! Solucin! D.M.EIB.21.2.4.! Usumtai! nawe! usumtai! nekapmatai!
de!problemas.!M.2.1.24.! irurmanum!nuya!patatak!itiurchatmakma!najanui.! Aplica!
la!resta!con!y!sin!reagrupacin!hasta!el!99,!en!problemas!de!la!cotidianidad.!
Imiatkin!ikiamiajai!nampetainiu!najanma.!Instrumentos!musicales!con!
D.ECA.EIB.21.2.5.! Ikiamia! imiatkin! irunujai! tuntuitiainiun!
vegetales!del!medio.!ECA.2.2.6.!
najanui.! Utiliza! Elementos! del! entorno! para! elaborar! instrumentos!
Yainiaikiar! nuya! tsaninkiar! pachinkiar! najanma.! Acuerdos! de! musicales.!
cooperacin!y!colaboracin!para!participar!colectivamente.!EF.2.5.7.! D.EF.EIB.21.2.6.! Ni! aijiai! tsanink! yainiaik! naku! jimiartuktinia!
nekawai.! Construye! con! pares! acuerdos! de! cooperacin! y! colaboracin!
para!participar!colectivamente!en!diferentes!prcticas!corporales!segn!las!
caractersticas!del!grupo.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(NERETMAKMA(SUNAIYAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTO(No.(3(EL(INTERCAMBIO(DE(PRODUCTOS!
[ 121 ]
!
[ 122 ]
!
[ 123 ]
!
normas!de!higiene!corporal!y!alimenticia!mediante!el!manejo!y!consumo!
de!alimentos!en!su!familia!y!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.21.4.7.! Imiatkin! irunun! juk! tuntuitiain! najanui.!
Produce!artsticamente!piezas!musicales!con!sonidos!de!los!instrumentos!
existentes!en!la!comunidad.!
D.EF.EIB.21.4.8.! Tui! ankan! wekasar! iniash! amuchkiamniait!
nuna! ni! pujamurin! nekawai.! Reconoce! al! medio! ambiente!
como! espacio! para! la! realizacin! de! las! prcticas! corporales!
contribuyendo!a!su!cuidado!dentro!y!fuera!de!la!institucin!educativa.!
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(IRNTRAR(TAKKMAMU(
TESAMU(22( CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(TRABAJOS(CON(LA(MINGA!
UNIDAD(22( Aishank,! nua! nuy! nekapmamuri! naa! nemarin! nuy.! Artculos! y! D.LL.EIBeC.22.1.1.! Aishmank,! nua! nuy! nekapmamuri!
( sustantivos:!gnero!y!nmero.!LL.2.3.5.,!LL.2.4.1!! apachchamjai!tura!esenk!nukp!tura!chikich!esenk,!
IRUTKAMU(TUAKMARI( p!nuy!b!pujamunam!aetak!m!aamu.! Uso! de! "m"! antes! "p"! y! "b".! ajsatniun! tura! artinian! shuarchmnum! irunu,!
ORGANIZACIN(COMUNITARIA( LL.2.4.6.,!LL.2.4.7.! aitkiasank! naa! nemarin! nuy! naa! nekawai.! Desarrolla!
( Irmpramu!mashi!a.!Conjunto!universo.!M.2.1.1.! estrategias! de! lectura! y! escritura! a! partir! de! un! texto! relacionado! al!
EJEAMU( trabajo! en! la! minga,! identificando! artculos! y! sustantivos:! gnero! y!
OBJETIVO(
Jimiara! irumpramu! chikichkimsamuri! imatkin! irunujai! metekma! nmero!en!castellano!y,!el!morfema!"nukap"!en!shuar!y!otros!existentes!
( inikmamu .!Relacin!entre!los!elementos!de!dos!conjuntos,!con!elementos!(objetos,! en!la!lengua!shuarchm.!
[ 124 ]
!
Shuar! entsatai! imiatkin! ikiamiajai! najankamu.! Prendas! de! vestir! shuar! imatkin! irunujai! irumprar! metekma! inikmawai.!
con!elementos!del!entorno!mediante!prcticas!ldicas.!ECA.2.1.2.,!ECA.2.1.2.! Relaciona! los! elementos! del! conjunto! de! salida! con! los! elementos! del!
conjunto!de!llegada!a!partir!de!la!correspondencia!entre!elementos.!
Ayash!umuchrar!najanmanum!timiatrusar!muchitiamu.! Las! acciones!
motrices! propias! relacionadas! con! los! objetivos! y! caractersticas! de! las! prcticas!
D.CS.EIB.22.1.5.! Waimiatai! namperan! ni! irutkamuri! irunu!
corporales.!EF.2.5.4.!
nek! ni! shuarijiai! pachiniawai.! Reconoce! los! ritos! ms!
conocidos! en! la! comunidad,! y! participa! junto! a! su! familia! en! ritos! ms!
relevantes!de!la!comunidad.!
D.CN.EIB.22.1.6.! Mukukratin! kakantan,! takat! shutuk,!
asenkar! tsupitiai,! uchich! kunkuim,! jiru! tent!
unuimiatainiam! tura! aa! najana! jintiawai.! Explica! el!
fenmeno! de! la! gravedad,! las! fuerzas! que! ejercen! las! palancas,! poleas,!
carretillas!y!tijeras!mediante!demostraciones!prcticas!dentro!y!fuera!del!
aula.!
D.CN.EIB.22.1.7.! Entsa! itiur! tuke! takustiniait! tura!
sawimtiktain! nuna! nakumak,! tatanknum! najan!
unuimiatainiam! tura! ni! shuarnum! etsereawai.! Describe!
el!proceso!que!conlleva!obtener!agua!segura!y/o!potabilizada!a!travs!de!
representaciones,!construccin!de!maquetas!y!dilogos!en!el!CECIB!y!en!
la!familia.!
D.ECA.EIB.22.1.8.!Shuara!entsatairin!ni!urukurin,!iimtintrin,!
iirkarin!najana!iniakmawai.! Disea!prendas!mediante!prcticas!
ldicas! para! identificar! las! caractersticas,! formas,! colores,! texturas! y!
elementos!de!vestimenta!shuar.!
D.EF.EIB.22.1.9.! Ayash! unuchrar! najaneamunam! nek!
timitrus! urukamtai! tura! muchitiamu! irkarin! nkawai.!
Reconoce! y! hace! consciente! las! acciones! motrices! propias! para!
mejorarlas! en! relacin! con! los! objetivos! y! caractersticas! de! la! prctica!
corporal!que!se!realice.!
NEKTAI(IRUMPRAMU(No.(2(IRUTKAMU(EMTIKIAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(LIDERAZGO(COMUNITARIO(
Aishmank,! nua! nuy! nekapmamuri! Naa! iwiarin.! Adjetivos:! gnero! y! D.LL.EIBeC.22.2.1.! Esetar! antk! chichwai,! tura!
nmero.!LL.2.2.2.,!LL.2.3.4.! irutkamunam! eemtikmam! enntainmian!
c,! q! jai! yapajiar! uchichmamtikiamu.! Cambio! "c"! por! "q"! en! los! anturnaiyawai,!nuy!chcham!paancha!irunun!nekawai!
diminutivos.!LL.2.4.6.,!LL.2.4.7! tura! naa! iwiarniun! aishmank,! nua! tura! nekpkari!
[ 125 ]
!
Shuarchmnum! naa! uchimtikma! ch! iniakma.! El! diminutivo! ch! en! la! etserman! chichawai.! Dialoga! con! capacidad! para! escuchar,! e!
lengua!shuar.! intercambia!ideas!relacionadas!al!liderazgo!comunitario!y!comprende!los!
Nekapmatai! patatkar! iwiakar! nuy! jurukir! itiarar! nekapak! contenidos! explcitos! de! un! texto! e! identifica! adjetivos! en! gnero! y!
nmero.!
washimnum! ejeamu.! Secuencias! numricas! ascendentes! y! descendentes! con! la!
D.LL.EIBeC.22.2.2.! Ejmaknumian! eak! tura! awajitsuk!
suma!y!resta!con!nmeros!hasta!el!100.!M.2.1.3.!
aakmaki! turak! apachchamjai! uchichmamtikiak!
Nekapmatai!0)!atsanumia!juarki!(99)!usumtai!nawe!usumtainiam! yapajtain! c,! q! jai! tura! shuarchamnumsha! "chi",!
nekpmarar,!aarar!nuy!aujma.! Conteo,!escritura!y!lectura!de!nmeros!del!0! chich! tura! chikich! irunun! Ichipias! aujmatas! aawai.!
al!99.!M.2.1.12.,!M.2.1.13.! Apoya! el! proceso! de! escritura! de! descripciones,! utilizando! las! TIC! y!
Jea,! tuna! karamma,! makiuamma,! natem! nuy! tsaank! ankant! aplicando! progresivamente! las! reglas! de! escritura! ortogrfica,! mediante!
la!reflexin!fonolgica!del!cambio!de!la!"c"!por!"q"!en!los!diminutivos!en!
paantin! shuarnum! irunu.! Atractivo! turstico! de! los! shuar:! tipos! de! vivienda,! castellano!y!en!shuar!el!uso!de!"chi",!chich!en!diminutivos!y!otras!en!la!
fiestas! de! la! cascada,! floripondio,! ayawaska! y! tabaco.! CS.2.2.2.,! CS.2.1.11.,! lengua!shuar.!
CS.2.2.4.! D.M.EIB.22.2.3.! Chikichik! eemka! nekpmatai! jusamujai!
Irutkamunam!entsa!umamu!wainiamu.!Cuidados!del!agua!que!consume!la! patatkar! nuy! jurukir! najankamu! nekapmakir!
comunidad.!CN.2.4.12.,!CN.2.4.13.,!CN.2.5.8.! uuntnumani! tura! uchichinmani! nekapmar!
Shuar! entsatai! irkari! nekamu.! Identificacin! de! las! caractersticas! de! las! najaneawai.! Reproduce! patrones! numricas! basadas! en! sumas! y!
restas,!contando!de!forma!ascendente!y!descendente.!
prendas!de!vestir!shuar.!ECA.2.1.7.!
Shuar!nakurutai.!Los!juegos!shuar.!EF.2.1.8.! D.M.EIB.22.2.4.! Nekapmatain! (0)! atsanumia! juarki! (99)!
usumtai!nawe!usumtainiam!aar!aujeawai,!naka!ejape!
tesa! nekapmatai! apujramun! nakumeawai.! Representa,!
lee!y!escribe!nmeros!naturales!del!0!al!99,!en!forma!concreta,!grfica!(en!
la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.CS.EIB.22.2.5.! Waimiatai! namperan! ni! irutkamuri! irunu!
nek! ni! shuarijiai! nu! namper! yairach! matsatka,! uunt!
matsatka! tesakmanum! nampermamunam!
pachiniawai.! Reconoce! los! ritos! ms! conocidos! en! la! comunidad,! y!
participa! junto! a! su! familia! en! ritos! ms! relevantes! de! la! parroquia,!
cantn!y!provincia.!
D.CN.EIB.22.2.6.! Itiur! entsa! iisar! wainkiatniuit,! entsa! saar!
umartai! tusa,! naku! anin! najna,! iniakmawai.! Prctica! y!
explica! las! formas! del! cuidado! y! mantenimiento! del! agua,! a! fin! de!
asegurar!el!consumo!de!agua!limpia,!mediante!representaciones!ldicas.!
D.ECA.EIB.22.2.7.! Shuar! entsatai! timian! at! tusa! nekawai.!
[ 126 ]
!
Reconoce!el!valor!cultural!que!tienen!el!traje!shuar.!
D.EF.EIB.22.2.8.! Shuar! nakurutain! nek! nakuramunam!
pachiniawai.! Reconoce! y! participa! en! los! juegos! populares! de! la!
nacionalidad!shuar!o!regin.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(CHICHAM(IWIARMA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(MEDIACIN(DE(CONFLICTOS!
Itirurchat! iwiartai! nkamu.! Indagacin! sobre! mediacin! de! conflictos.! D.LL.EIBeC.22.3.1.! Apachchamjai! tura! shuarchamjai! aarma!
LL.2.1.3.,!LL.2.1.4.,!LL.2.2.1.,!LL.2.2.2.! etsermarin!akanak!tura!un!chicham!etserman!imiantri!
Itiurchat! iwiartai! aarar! najanma.! Textos! sobre! mediacin! de! conflictos.! paantmatikia! nekawai.! Distingue! la! intencin! comunicativa! que!
LL.2.3.1.,!LL.2.5.5.! tienen! diversos! textos! de! uso! cotidiano! y! emite! opiniones! valorativas!
sobre! la! utilidad! de! la! informacin! contenida! en! la! lengua! shuar! y! en!
Washim!nekpmamu.!La!centena.!M.2.1.14.! castellano.!
Washim! nekpak! aujma! nuy! aamu.! Lectura! y! escritura! de! las! centenas! D.LL.EIBeC.22.3.2.! Chicham! itiurchat! iwiartai! aara!
puras.!M.2.1.12.! najanamunam! shuarchaman! tura! chichsman!
Kuit!nekapak.!Medidas!monetarias.!M.2.2.13.,!M.2.2.15.! wainiawai.! Reconoce! palabras! y! expresiones! propias! de! las! lenguas!
Shuarnum!aishmank!nuajai!itiurchatri!iwiarma.! Mediacin!de!conflictos! originarias! y/o! variedades! lingsticas,! con! textos! relacionados! a! la!
mediacin!de!conflictos.!
de!gnero!entre!los!shuar.!CS.2.2.6.,!CS.2.2.10.,!CS.2.3.3.!
D.LL.EIBeC.22.3.3.! Nekasenk! chicham! etsermari,! chicham!
Kampuntin!nuy!yajasma!irutkamunmaya!arantukar!ayampramu.!
aarar! ni! irkari! apatak! juarkimiueamesmakma! iis,!
Respeto!y!conservacin!a!la!flora!y!fauna!de!la!comunidad.!CN.2.1.10.,!CN.2.1.11.!
ataksha! shiram! chichamjai! aarman! timiatrus!
Shuar! uchi! nampertai.! Canciones! infantiles! shuar! (coros,! tros,! dos,! solistas).! ejemaknuman! eak! najaneawai.! Negocia! significados! de! un!
ECA.2.2.2.! texto! a! partir! del! establecimiento! de! relaciones! de! antecedente! e
Nakunum! pachiniaikiar! amitiai.! Las! reglas! en! la! participacin! de! diferentes! consecuente,! problemaesolucin! y! recrea! textos! literarios! con! diversos!
medios!y!recursos!incluidas!las!TIC.!
juegos.!EF.2.1.5.!
D.M.EIB.22.3.4.!Nekapmatai!washimpramun!tura!nakumar!
najana,! imiatkin! jurar! irunujai! wainiawai.! Identifica! la!
centena! mediante! el! uso! de! material! concreto! y! su! representacin!
simblica.!
D.M.EIB.22.3.5.! Aar! tura! aujas! nekapmatai! washimpramu!
nakarchamun,!paant!najana,!nakumak!tura!aatairijiai!
najana!iniakmawai,.! Representa,! escribe! y! lee! centenas! puras! en!
forma!concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.M.EIB.22.3.6.! Kuitian! surutnum! tura! sumamun! nakujai!
iniakmas,! neks! kuitjiai! sunaiyamunmash! irunman!
[ 127 ]
!
[ 128 ]
!
Washim! nekapkajai! patatkar! nuy! jurukir! najanma.! Suma! y! resta! de! en!la!lengua!Shuar.!
Reciclaje!y!tratamiento!de!la!basura.!CN.2.5.3.,!CN.2.5.8.! D.M.EIB.22.4.4.!Nekapmatai!washimramujai!patatkar!nuy!
Yupitsmasar! timiatrusar! najantaijiai! pachimpramu! akanma! tura! juramun! imiatkinjiai! tura! imiatkinchajai! nekapak!
timiatrusar!ejtukma!etserma.!Separacin!de!las!mezclas!aplicando!mtodos!y! aataijiai!najana!iniakmawai.! Aplica!sumas!y!restas!de!centenas!
puras! en! forma! concreta,! semiconcreta! y! abstracta! en! la! resolucin! de!
tcnicas!sencillas!y!comunicar!los!resultados.!CN.2.3.4.,!CN!2.3.5.,!CN.2.5.6.! problemas!de!la!vida!diaria.!
Ayashin! umuchir! iniakmau! iruntramu.! Organizacin! de! grupos! musicales! D.M.EIB.22.4.5.! Ni! chikichkimsamuri! tura! iirkari! iiras!
con!la!tcnica!del!mimo.!ECA.2.2.12.! nekapmas,! nekpmatai! ayashin! menaintramu!
Niisha! naku! irunu! iwiara! nakuramu.! Posibles! maneras! de! organizar! los! achiaku,! waatar! ujkmamu! iyawai.! Identifica! y! compara!
diferentes!tipos!de!juegos.!EF.2.1.9.! cuerpos! geomtricos! pirmides,! prismas! a! partir! de! sus! elementos! y!
propiedades.!
D.M.EIB.22.4.6.! Ayam! irunu! nekapmak! juuk! iwiarar!
iniakmawai.! Recolecta! y! organiza! datos! del! entorno! en! tablas!
estadsticas.!
D.CS.EIB.22.4.7.!Shuarnum!aishmankjai!tura!nua!itiurchatri!
iwiarma! nakumas! iniakmawai.! Dramatiza! la! mediacin! de!
conflictos!con!personas!de!otro!gnero!representando!situaciones!de!los!
shuar.!
D.CN.EIB.22.4.8.! Ikiam! uukamtai! emsmanea! tura!
itiurchatrin!tuke!tsawantin!tsuat!akantrar!iwiareamun!
ajmateawai.! Describe! las! causas! y! efectos! de! la! contaminacin!
ambiental! a! travs! de! la! prctica! cotidiana! del! reciclaje! de! materia!
orgnica! y! tratamiento,! en! su! entorno,! de! los! residuos! slidos! llamados!
comnmente!basura.!
[ 129 ]
!
[ 130 ]
!
najanar,!sunkursha!mash! aarar!aujeamu.! Conteo,! escritura! y! lectura! de! nmeros! del! 0! al! 500.! M.2.1.12.,! chichm! etsermarin,! yamaram! chichaman,! chicham!
kishmamu.!Incentivar!la! M.2.1.13.! akantramuri! tura! antunamurin! is! aawai.! Escribe! relatos! y!
aplicacin!de!saberes!ancestrales!en! Shuar!nekatai!nuy!najantai!mashiniuiti!tusa!najanma.! Aplicacin! de! textos!expositivos,!utilizando!diversos!formatos!que!apoyan!a!la!escritura!
salud!integral,!seguridad!alimentaria! de!textos!y!reflexiona!sobre!los!patrones!semnticos,!lxicos,!sintcticos!y!
a!nivel!local!!y!prevenir! la!sabidura!y!conocimientos!ancestrales!(Shuar)!como!un!bien!colectivo.!CS.2.3.1.! ortogrficos.!
enfermedades!conocidas!y!extraas! Ii!yurumke!imianmamtikia!tuke!tsawant!yurumeamu.!Valorar!nuestros! D.M.EIB.23.1.3.! Jimiara! irumpramu! chikichkimsamurin!
dentro!de!la!comunidad.(
productos!y!consumirlas!diariamente.!CN.2.5.7! chikichkimias,! tura! jimiamman,! maemtek! inkiumtikia!
Shuar! yurumkan! ikiusar! yurumtai! nekamuri.! Conocimiento! ancestral! iniakmawai.! Establece! correspondencia! uno! a! uno! entre! los!
(Shuar)!de!la!conservacin!de!productos!alimenticios.!CN.2.5.1.! elementos!de!un!conjunto!de!salida!y!un!conjunto!de!llegada!e!identifica!
pares!ordenados.!
Yurumak! timiatrusar! ikiusar! tuke! tsawant! yuamu.! Mantenimiento! y!
D.M.EIB.23.1.4.! Nekapmatai! 0(atsa)! juarkir! 500(ewej!
conservacin!de!productos!y!el!consumo!diario.!CN.2.2.4.!
washimnum)! paant! nekapmar,! aarar! aujas,! nakumak!
Timiatrusar!nampesar!iniakmamma.!Interpretacin!musical!mediante!
(naka! ejape! tsupikma! nekamtai! apujramunam)!
tcnicas!del!teatro.!ECA.2.2.12.,!ECA.2.2.13.!
iniakmawai.! Representa,! lee! y! escribe! nmeros! naturales! del! 0! al!
500,!en!forma!concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.CS.EIB.23.1.5.! Yaunchu! najanamun,! aents! ii! uuntri!
najantain,! nekainian! itiur! irutkamunam,! uchich!
matsatkanam,! uunt! matsatka! tesamun! tura! ii! uunt!
nuken!takakmastiniait!nuna!nekawai.! Reconoce!los!hechos!
histricos,!lugares!y!personajes!en!relacin!a!la!sabidura!de!las!personas!
mayores! que! conocen! el! desenvolvimiento! de! la! localidad,! parroquia,!
cantn,!provincia!y!pas.!
D.CN.EIB.23.1.6.! Itiur! yaunchu! ii! uuntri! yurumak! ikiusar!
anunmasar! ikiu! aarmia! tura! ayash! iwiartai,! sunkur!
kiishmatai!nuy!tsuamatai!yurumak!irunun,!aujmatas!
tura! nakumak! iniakmas! nek! najaneawai.! Reconoce! y!
practica! las! tcnicas! de! mantenimiento! y! conservacin! de! productos!
alimenticios,! valorando! las! bondades! que! ofrecen! los! conocimientos!
ancestrales!y!consumiendo!alimentos!nutritivos,!preventivos!y!curativos,!
mediante!relatos!y!representaciones!grficas.!
D.ECA.EIB.23.1.7.! Imiatkin! irunujai! tuntuitiai! aitkias!
nampetan,! irunar! iniakmamas! najaneawai.! Crea! e!
interpreta! piezas! rtmicas! con! utensilios! que! sirven! de! instrumentos!
musicales!a!travs!de!las!tcnicas!del!teatro.!
[ 131 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(II(TSUAKRI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(NUESTRA(MEDICINA(
Aarma! jintia! nuy! esenk! tuy! tamait! tura! urukamtai! tama! D.LL.EIB.23.2.1.! Uunt! wea! irutkamunmaya! tsuamatain!
iniakma.! Textos! instructivos! y! el! morfema! "uinia~uiya,( nmania~nmaya,( Mnia,( Mya,( M ajmateamun! tura! chichasank! etserea! nuya! iruntrar!
numia,(Mia",!de!procedencia!y!causalidad!niam,(Mkui,(Mkun(y!otros!morfemas!en!la!lengua! esenk!irunu!unuimiatman!pachik!esetar!aawai.! Escucha!
Shuarchm.!LL.2.2.5.,!LL.2.3.2.! con! atencin! la! charla! de! un! sabio! o! sabia! de! la! comunidad! sobre!
Apachchmnum!r!nuy!rr!aamunam!apujtai.! Uso!de!la!"r"!y!"rr"!en! medicina! natural! y! realiza! exposiciones! orales! y! grupales! con! nfasis! en!
los!morfemas!a!tratar.!
castellano.!LL.2.4.6.,!LL.2.4.7.!
D.LL.EIBeC.23.2.2.! Ikiamia! tsuakan! tura! etsereamuri!
Nekpmatai! ni! pujamuri! iniakmamu! timantri:! chikichik,! paancha! irunun,! nekapmas! ankantanetsawanjai,!
nawemramu! nuy! washim! nekapak! 500! nekapkanam! ejeamu.! urukamtaieemesmamurin! jintin! aarmia! nuna!
Valor!posicional:!unidad,!decena!y!centena!de!nmeros!hasta!el!500.!M.2.1.14.!
aujeawai.! Lee! textos! instructivos! relacionados! a! medicina! natural! y!
Nekpmatai!patatkar!nuy!timiatrusar!apujeamu!nekapmatai!500! comprende! los! contenidos! implcitos! de! un! texto! basndose! en!
washimnum!emamkesar!najanma.!Secuencia!y!orden!entre!nmeros!hasta!el! inferencias!espacioetemporales!y!de!causa!eefecto.!
500.!M.2.1.15.! D.LL.EIBeC.23.2.3.! Ni! najanamun! tura! tuke! tsawant!
Uunt! wea! ni! nekatairi! tura! jintiairi.! Los! sabios! y! sus! formas! de! construir! y! najantain!aawai!ii!tsuamatain!ajmatas!tura!awajitsuk!
compartir!sus!conocimientos.!CS.2.1.8.,!CS.2.3.1.! aartiniam! nekaki! weawai,! aatai! apujeamunam!
Tsuak!nupa,!tsuak!yajasma!nuy!chikich!irunu!tarimiat!tsuamatai.! antuwamuri! r! nuy! rr! tura! esenk! uinia~uiya,(
La!medicina!natural:!plantas,!animales!y!otras.!CN.2.1.9.,!CN.2.5.9.! nmania~nmaya,( Mnia,( Mya,( Mnumia,( Mia! tura! chikich!
Ayash!nekamtai!nakurut,!kunkuin,!antut,!kunturmari!nuy!iirkari.! esenk! irunun! nekawai.! Enriquece! el! proceso! de! escritura! de!
experiencias! personales! y! hechos! cotidianos! de! temas! relacionados! a!
Olores,!sonidos,!sabores!y!texturas!por!medio!de!juegos!sensoriales.!ECA.2.1.4.! nuestra! medicina,! aplicando! progresivamente! las! reglas! de! escritura,!
Namank!nuy!turuj!muchitiamunam!pachiniainia,!shitiammanum,! mediante! la! reflexin! fonolgica! en! el! uso! de! "r"! y! de! "rr";! as! como!
tambin!utilizando!el!morfema!"(uinia~uiya,(nmania~nmaya,(Mnia,(Mya,(M
nakuemanum,! ayammanum,! achiamunam,! achimianum! nuy! numia,(Mia!"!en!shuar!y!otros!existentes.!
ayash! achittramunam.! Msculos! y! articulaciones! que! intervienen! en! las! D.M.EIB.23.2.4.! Nekpmatai! ni! pujamuri! iniakmamu!
diferentes!posiciones,!apoyos,!contracciones,!relajaciones,!tomas,!agarres!y!contactos!del!
chikichkimpramu,! nawempramu,! ewej! washim!
cuerpo.!EF.2.2.5.,!EF.2.5.1.!
nekapak! (500)! ikiaunkar! tura! akantrar! nekapkanam!
ejeamu.! Reconoce! el! valor! posicional! de! nmeros! hasta! el! 500,! en!
base! a! la! composicin! y! descomposicin! en! unidades,! decenas! y!
centenas.!
D.M.EIB.23.2.5.! Nekpmatai! menaintiurmajai! patatkar!
nuy! timiatrusar! apujas! imiatkin! irunujai! tura! ju!
[ 132 ]
!
[ 133 ]
!
LL.2.4.7.! contenida!en!textos!relacionados!a!la!sabidura!ancestral.!
Nekpmatai! irmtsuk! pattkar! nuy! jurukir! (500)! ewej! D.LL.EIBeC.23.3.2.! Timiatrus! antuk,! chicham!
washimnum! nekapmatainiam! ejeamu.! Adicin! y! sustraccin! con! nmeros! yapajiamunmasha,! chichasma! etsereamuri! neka!
hasta!el!500!sin!reagrupacin.!M.2.1.21.!
(wakerumtikma,! waramu! iniakmamu,! etserma)! iiniu!
Patatma! nuy! juramu! itiurchat! irumtsuk! iwiarar! najanma.! Solucin! tuke! najantai! aarma! aujmateawai.! Dialoga! con! habilidades!
para!escuchar!e!intercambiar!ideas!y!distingue!la!intencin!comunicativa!
de!problemas!de!adicin!y!sustraccin!sin!reagrupacin.!M.2.1.24.! (persuadir,! expresar! emociones! e! informar)! de! diversos! textos! de! uso!
Nekapak! ayash:! tukunk,! tuntunk! nuy! tent! chikichkimsamuri! cotidiano.!
nuy!iirkari.! Cuerpos!geomtricos:!cono,!cilindro!y!esfera.!!Elementos!y!propiedades.! D.LL.EIBeC.23.3.3.! Awajitsuk! aatai! ujumaik! nekaki! aatai!
M.2.2.1.! antuwamuri! h! takakchan! aawai.! Escribe! aplicando!
progresivamente!las!reglas!de!escritura!de!la!letra!que!no!tienen!sonido:!
Washimkapkach!nuy!nekpak,!esaram!nekapak.! Medidas!de!longitud:! "h".!
El!centmetro!y!el!metro.!M.2.2.11.! D.M.EIB.23.3.4.! Patatman! tura! juramun! nekpmatai! ewej!
Nupa!tsuaka!iirkari!nuy!kakarmari!shuarnumia.! Propiedades!y!poderes! washimnum! (500)! ej,! imiatkin! paant! irunujai,!
de!las!plantas!en!el!convivir!de!la!nacionalidad!shuar.!CS!2.1.10.! enentaimsank,! nakumak! iniakmas! tura! nekpmas!
Kankap,!numiri,!nuke,!kukji,!ner!njanmari;!tura!numi!apuri!iisar! iwiar! najaneawai.! Resuelve! adiciones! y! sustracciones! con! los!
akantramu;! numi,! yairnumi! nuy! nup! tsuaknum! ! iwiartainiam! nmeros!hasta!500,!con!material!concreto,!mentalmente,!grficamente!y!
de!manera!numrica.!
utsumtai!numi!nakarmari.! Partes!de!la!planta!raz,!tallo,!hojas,!flores!y!frutos,!
funciones! y! clasificacin! por! tamao! rbol,! arbusto! y! hierba! y! usos! industriales,! D.M.EIB.23.3.5.! Nichik! turutskesh! iruntrar! nekapak!
medicinales!y!ornamentales.!CN.2.!1.7.! itiurchatan! patatak! nuy! juruki! nekpmatai! irumtsuk!
Nua,! aishmank;! waken! nuy! wakencha! numi! shuarnum! iwiar! najana,! nekapmatai! ewej! washimnum! (500),!
akantramu.! Clasificacin!de!las!plantas!desde!la!visin!shuar:!femeninas!y!masculinas;! itiurchat! iwiarar! ejekamun! paant! etsereawai.! Resuelve!
de!forma!individual!o!grupal,!problemas!que!requieran!el!uso!de!sumas!y!
calientes!y!fras.!CN.2.1.9.!
restas!sin!reagrupacin!con!nmeros!hasta!el!500,!e!interpreta!la!solucin!
Shuar! nakurutai! pnker! iwiarar! muchitratniunam! yaimin.! Juegos! dentro!del!contexto!del!problema.!
tradicionales! shuar! que! permitan! el! desarrollo! de! diferentes! habilidades! motrices.! D.M.EIB.23.3.6.! Nekapak! ayashin! nek! (tukunk,! tuntunk!
ECA.2.2.2.! nuy! tent),! ni! chikichkimsamurini,! iirkarini!
nekpmawai.! Identifica! y! compara! cuerpos! geomtricos! (cono,!
cilindro!y!esfera)!a!partir!de!sus!elementos!y!propiedades.!
D.M.EIB.23.3.7.! Washimkapkachjai! nuy! nekpkajai! ni!
pujamurin! takat! najanamun! nekpmawai.! Reconoce! y!
utiliza! el! centmetro! y! el! metro! en! mediciones! de! las! actividades!
desarrolladas!en!su!entorno.!
D.CS.EIB.23.3.8.!Shuarti!nupa!itiur!akantain!nuna!nekawai,!
[ 134 ]
!
[ 135 ]
!
[ 136 ]
!
TESAMU(24( NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(NAMPER(ARANTUMAT(NAJANEAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(LA(RITUALIDAD(EN(LAS(FIESTAS(
UNIDAD(24(
( Nampernum!tuke!najantai.! La! ritualidad! en! las! fiestas.! LL.2.1.2.,!LL.2.2.2.,! D.LL.EIBeC.24.1.1.!Shuar!nampera!timiantrin!aujmatas,!ni!
II(NAMPERI( LL.2.4.3.,!LL.2.4.7.! tuke! tsawant! najaneamun,! timiatrus! enentaimias!
NUESTRAS(FIESTAS( Nekapmatai! utuakar! patatkar! ewej! washimnum! (500)! chichachu! irutraru! pl! nuy! pr! antunamurin,!
! nekapmatnum! ejeamu.! Adicin! con! nmeros! hasta! el! 500! con! reagrupacin.! chikich! chichmjai! pachimtiktsuk! antk! timiatrus!
EJEAMU( M.2.1.21.! antawai.! Escucha!y!emite!opiniones!valorativas!sobre!la!utilidad!de!
Nekapmatai! utuakar! patatma! itiurchat! iwiarar! najanma.! Solucin! de! la!informacin!referente!a!la!ritualidad!de!las!fiestas!de!la!nacionalidad!
OBJETIVO(
Shuar,!y!narra!experiencias!personales!y!hechos!cotidianos,!mediante!
! problemas!con!adicin!con!reagrupacin.!M.2.1.24.! la!reflexin!fonolgica!de!grupos!consonnticos!en!el!uso!de!"pl"!y!de!
Shuara!jantsemtairi! Irutkamu! nampermatairi,! akiniamuri,! waimiatairi,! ii! nunken! tura! "pr",!evitando!la!interferencia!lingstica.!
niniuriniu!asamtai! chikich! nunkanam! paantin! ajamu.! Origen,! ritualidades! y! festividades! de! la! D.M.EIB.24.1.2.! Nekpmatai! ewej! washimnum! (500)!
comunidad! como! atractivo! turstico! nacional! e! internacional.! CS.2.1.11.,! CS.2.1.6.,! enentaimsank,! nakumak! tura! nakpmataijiai!
chichamjai!chichak! patateamun!najaneawai.!Resuelve!adiciones!con!los!nmeros!
CS.2.2.4.!
[ 137 ]
!
jintinrateak!itiura! Samek,! tsuer,! waken! nuy! wakencha! yurumak.! Alimentos! groseros,! hasta!500,!mentalmente,!grficamente!y!de!manera!numrica.!
[ 138 ]
!
anairamu! pachiniainiak,! ii! nunken! tura! chikich! nunkanam! paant! tura! aentsun! aujmateawai.! Describe! lugares! y! personas;!
iniakmamu.! Origen,!ritualidades!y!festividades!de!la!parroquia!como!atractivo!turstico! ordenando! las! ideas! segn! la! secuencia! lgica,! mediante! la! reflexin!
fonolgica! de! grupos! consonnticos! en! el! uso! de! "cl",! "cr"! y! "dr",!
nacional!e!internacional!con!la!participacin!de!las!autoridades!parroquiales.!CS.2.1.11.,! evitando!la!interferencia!lingstica.!
CS.2.1.9.,!CS.2.1.6.,!CS.2.2.4.! D.M.EIB.24.2.3.! Ewej! washinum,! enentaimsank! ejeawai,!
Yuatin,! aratin,! suruktin,! ajamnasatin! nuy! ikiustin! araka! ner! imatkin! irunujai,! nakumak! tura! nakpmataijiai!
akaneamu:.! Clasificacin!de!los!productos!para:!consumir,!sembrar,!vender,!compartir!y! nekpmatai!juruki!najaneawai.! Resuelve!sustracciones!con!
conservar.!CN.2.2.6.! los! nmeros! hasta! 500,! mentalmente,! con! material! concreto,!
grficamente!y!de!manera!numrica.!!
Shuar! nampernum! yurumtai! nuy! umutai.! Alimentacin! y! bebidas! en! la!
D.M.EIB.24.2.4.! Nichik! turutskesh! iruntrar! nekapak!
fiesta!de!la!nacionalidad!Shuar.!CN.2.5.3.,!CN.2.5.6.!
itiurchatan! patatak! nuy! juruki! nekpmatai!
Yaunchu! nankamasu! iniakmamu,! niniuri! ii! nunkeya! shir! najanin!
irumtsuk!iwiar,!ewej!washimnum!(500),!tura!paant!
ainia.! Manifestaciones! histricas,! culturales! de! artsticas! nacionales:! Rituales,! actos!
itiurchata! iwiar! nekapmatai! etserak! ejekamun!
festivos,!danza.!ECA.2.2.1.!
najaneawai! nekapmatai! etsereawai.! Resuelve! de! forma!
Iruntrar! pachiniaikiar! shiir! awajnaitiai.! Los! espacios! de! confianza! que! individual! o! grupal,! problemas! que! requieran! el! uso! de! restas! sin!
favorecen!la!participacin!colectiva.!EF.2.3.9.! reagrupacin! con! nmeros! hasta! el! 500,! e! interpreta! la! solucin!
dentro!del!contexto!del!problema.!
D.CS.EIB.24.2.5.! Ni! shuarjai! tura! ni! aijiai! irunar,! yairach!
matsatka!namperan!najaneawai.! Participa!conjuntamente!
con!su!familia!y!sus!compaeros!en!los!ritos,!fiestas!y!tradiciones!de!las!
parroquias!urbanas!y!rurales.!
D.CN.EIB.24.2.6.! Irutkamu! namperin! yurumtairin,!
arkrin,! surutairin! ajamnaisatniun! tura! ikiustinian!
nakumak,! iniakmamas,! tatanknum! najana! ninki!
tura! irunar! akanar! etsereawai.! Clasifica! los! productos! de!
consumo! en! las! fiestas! de! la! comunidad,! as! como! la! siembra,! venta,!
compartimiento! y! conservacin,! mediante! ilustraciones,!
dramatizaciones,!elaboracin!de!maquetas,!exposiciones!individuales!y!
en!grupos.!
D.ECA.EIB.24.2.7.! Irutkamu! niniuri! shir! najantain!
najaneawai.! Practica! diferentes! manifestaciones! culturales! y!
artsticas!de!la!comunidad.!
D.EF.EIB.24.2.8.! Tsaninkiar! pachiniaikiur! shiir!
awajnaitiain,! ni! ayashin! umuchiak! najaneawai.!
[ 139 ]
!
Construye! con! pares! espacios! de! confianza! que! favorecen! la!
participacin! colectiva! en! diferentes! prcticas! corporales! expresivoe
comunicativas.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(IINIU(NAMPET(NUY(JANTSEMAT(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(NUESTRA(DANZA(Y(MSICA(
Tuntuisamu! tura! aijiamu! shiram! chichamjai! waramtikma.! Recreacin! D.LL.EIBeC.24.3.1.! Niisha! shiram! chichmjai! ti!
de!textos!literarios!de!msica!y!danza.!LL.2.1.3.,!LL.2.1.4.,!LL.2.5.1.! enentaimsar! aarman,! inintrus! mutsuken! ikiakak!
Nekapmatai!utuakar!jurukir!500!nekapmatnum!ejeamu.!Sustraccin!con! antuk! aujeawai.! Escucha! y! lee! diversos! gneros! literarios! en!
nmeros!hasta!el!500!con!reagrupacin.!M.2.1.24.! funcin!de!potenciar!la!imaginacin,!la!curiosidad!y!la!memoria.!
Juramu! itiurchat! nekapmatai! irurar! iwiarar! najanma.! Solucin! de! D.LL.EIBeC.24.3.2.! Aents! pachiniainia,! turutskesh!
problemas!de!sustraccin!con!reagrupacin.!M.2.1.24.!
chikichan! pachir! tuntuisamun! nuya! aijiatainiun!
Nekpmatai! Ayash:! Menaintiujai! penkramu,! aintiuk! metek! shiram! chichamjai! aarman! awainki! najantain!
peenkramu,! aintiuk! peenkramu! jimiar! metekmamu:! iwiareawai.! Recrea! textos! literarios! con! nuevas! versiones! de!
escenas,! personajes! u! otros! elementos,! relacionados! a! temas!
chikichkimsamuri! nuy! iirkari.! Figuras! geomtricas! tringulo,! cuadrado,! culturales!de!msica!y!danza.!
rectngulo:!Elementos!y!propiedades.!M.2.2.2.! D.M.EIB.24.3.3.! Nekpmatai! ewej! washimnium! (500)!
Yantame,!tsakarchiri,!waaku.!Lados,!vrtices!y!ngulos.!M.2.2.5.! ejeawai,!imiatkin!irunujai!tura!nekapmataijiai!iwiar!
Matsatka! uunt! akiniamuri,! nampermatairi,! waimiatairin! anairamu! juruki! najaneawai.! Resuelve! sustracciones! con! los! nmeros!
pachiniainiak,! ii! nunken! tura! chikich! nunkanam! paant! iniakmamu.! hasta!500,!con!material!concreto!y!de!manera!numrica. !
Origen,! ritualidades! y! festividades! del! cantn! como! atractivo! turstico! nacional! e! D.M.EIB.24.3.4.! Nichik! turutskesh! iruntrar! nekakap!
internacional! con! la! participacin! de! las! autoridades! cantonales! en! las! distintas! ferias.! itiurchatan! juruki! nekpmatai! irumar! iwiar!
CS.2.1.9.,!CS.2.1.6.,!CS.2.2.4.! nekapmatai! ewej! washimnum! (500),! tura! itiurchat!
Aentsu! ayashi! akantramuri! najanmari.! El! cuerpo! humano! sus! partes! y! sus! iwiarar! ejekamun! paant! najaneawai! Resuelve! de! forma!
funciones.!CN.!2.!2.3.! individual! o! grupal,! problemas! que! requieran! el! uso! de! restas! con!
Pinkiui,! kantash! najanar! pnker! umpuartin! nekamu.! Construccin! y! reagrupacin! con! nmeros! hasta! el! 500,! e! interpreta! la! solucin!
dentro!del!contexto!del!problema.!
afinacin! de! sonidos! en! instrumentos! musicales! de! viento! flauta,! rondador.!
ECA.2.2.6.,!ECA!2.3.4.! D.M.EIB.24.3.5.! Menaintiujai! peenkramu,! aintiuk! metek!
Nakunum! itiurchat! wainkiamnia.! Situaciones! de! riesgo! en! el! contexto! de! los! peenkramu,!aintiuk!peenkramu!jimiar!metekmamu!
diferentes!tipos!de!juegos.!EF.2.1.7.!
nekpmatai! ayashin! nekawai.! Reconoce! figuras!
geomtricas! (tringulo,! cuadrado,! rectngulo)! a! partir! de! sus!
elementos!y!propiedades.!
D.M.EIB.24.3.6.! Nekapmatai! ayashin! yantamen,!
tsakarchirin,!waakurin!nekawai.! Identifica!lados,!vrtices!y!
ngulos!en!las!figuras!geomtricas.!
[ 140 ]
!
[ 141 ]
!
[ 142 ]
!
[ 143 ]
!
[ 144 ]
!
[ 145 ]
!
Nekpmatai! pattkar! iwiakar! nekapmat! nekpmatai! usumtai! quienes! relatan! sobre! lugares! sagrados! en! shuar,! emitiendo! juicio! de!
valor!y!participando!de!manera!respetuosa.!
washim,! usumtai! nawe! usumtaieniam! (999)! ejeamu.! Secuencias!
D.LL.EIBeC.25.2.2.! Shiram! chichmjai! aarman! aujas,!
numricas!ascendentes!con!suma!con!nmeros!hasta!el!999.!M.2.1.3.!
uchich! aakman! aawai! ankan! waimiatai! irunu!
Chikichik,! nawe! nuy! washim! ni! timiantri! iniakma.! Valor! posicional:!
aujmatas! paant! tura! enentaimias! aar! aujeawai.! Lee!
unidad,!decena!y!centena.!M.2.1.14.! textos! literarios! y! escribe! pequeos! prrafos! referentes! a! sitios!
Nekapmatai! patatka! ikiakakir! penker! iwiarar! usumtai! washim,! sagrados!con!opiniones!de!realidad!y!ficcin.!
usumtai! nawe! usumtaieniam! (999)! ejeamu.! Secuencia! y! orden! entre! D.LL.C.25.2.3.! Waimiatai! ankan! irunun! aujmatas!
nmeros!hasta!el!999.!M.2.1.15.! awajitsuk! aartin! taman! nekaki! weak,! chichachu!
Uchich! matsatkanam! waimiatai! irunu.! Lugares! sagrados! de! la! parroquia.! irumpramu!tl!nuy!tr!antunamurin!esetar!nek!
CS.2.2.10.,!CS.2.2.9.! chikichik! chichmjai! pachimtiktsuk! najaneawai.!
Desarrolla! el! proceso! de! escritura! con! temas! relacionados! a! lugares!
Tunanam!nuy!entsa!michateamu.!Energas!que!producen!en!las!cascadas!y!las! sagrados,!y!emplea!gradualmente!las!reglas!de!escritura,!mediante!la!
vertientes!energizacin.! reflexin! fonolgica! en! el! uso! de! "tl"! y! "tr",! evitando! la! interferencia!
Tuna! nuy! entsa! nankumkar! iniakmamu.! Expresin! grfica! o! plstica! lingstica.!
Cascadas!y!vertientes.!ECA.2.2.4.,!ECA.2.2.5.! D.M.EIB.25.2.4.! Chikichik! eemka! nekpmatai! jusamujai!
Iyash!pachimprar!umuchiarar!timiatrusar!ni!najanma.!Combinaciones!de! patatkar! nuy! jurukir! najankamu! nekapmakir!
destrezas! y! habilidades! motrices! bsicas,! las! posturas! favorables! en! relacin! a! su! propio! uuntnumani! tura! uchichinmani! nekapmar!
cuerpo.!EF.!2.2.4.,!EF.2.6.3.! najaneawai.! Reproduce! patrones! numricas! basadas! en! sumas! y!
! restas,!contando!de!forma!ascendente!y!descendente.!
D.M.EIB.25.2.5.! Nekpmatai! ni! pujamuri! iniakmamu!
chikichkimpramu,! usumtai! washim! usumtai! nawe!
usumtainiam! (999),! nekapkanam! ejeamu! ikiaun,!
akantar! najaneawai.! Reconoce! el! valor! posicional! de! los!
nmeros! naturales! hasta! el! 999,! con! base! a! la! composicin! y!
descomposicin!en!unidades,!decenas!y!centenas,!mediante!el!uso!del!
material!concreto.!
D.M.EIB.25.2.6.! Nekpmatai! menaintiurmajai! patatkar!
nuy! timiatrus,! imiatkin! irunujai! tura! juu!
iniakmamujai!(=,!<,!>)!apujeawai.! Establece!relaciones!de!
secuencia! y! de! orden! en! un! conjunto! de! nmeros! naturales! de! hasta!
tres!cifras,!utilizando!material!concreto!y!simbologa!matemtica!(=,!<,!
>).!
D.CS.EIB.25.2.7.!Irutkamunam!tura!uchich!matsatkanam!
[ 146 ]
!
[ 147 ]
!
[ 148 ]
!
[ 149 ]
!
[ 150 ]
!
TESAMU(26( NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(IKIAMIA(NINIURINIU(
UNIDAD(26( CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(DERECHOS(DE(LA(NATURALEZA(
[ 151 ]
!
nacionalidad!y!su!comparacin!con! Imiatkin! ikiamujai! tura! sumakmajai! najankamu! iniakmamu.! D.M.EIB.26.1.4.! Nichik! turutskesh! ni! aijiai! iruntrar!
otras!prcticas,!para!propiciar!la!
conservacin!y!proteccin!de!la! Representacin!de!artesanas!con!materiales!del!medio!y!adquiridos.!ECA.2.3.2.,!ECA! nekakap! itiurchatan! patatak! nekpmatai! irumar!
naturaleza.( 2.3.8.! iwiar,! nekapmatai! usumtai! washim,! usumtai! nawe!
Shuar!nakurutainiam!warasar!pachinmia,!iimtintri,!ejekatniuri!tura! usumtaieniam!(999),!tura!paant!etsereawai!itiurchat!
utsumamu! nekar! pachinmia.! La! participacin! placentera! a! partir! del! iwiarar!ejekamun!najaneawai.! Resuelve! de! forma! individual!
reconocimiento!de!las!caractersticas,!objetivos!y!demandas.!EF.2.1.4.! o! grupal,! problemas! que! requieran! el! uso! de! sumas! con! reagrupacin!
con!nmeros!hasta!el!999,!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!
del!problema.!
D.CS.EIB.26.1.5.! Irutkamunam! utsumamu! takakma!
pnker! iistinian! neka! irutkamunuapitia! tusa! pnker!
wainiawai! arantawai.! Utiliza! adecuadamente! los! servicios!
bsicos!existentes!en!su!comunidad!y!aprecia!como!un!patrimonio!que!
se!debe!cuidar!permanentemente.!
D.CN.EIB.26.1.6.! Naint,! tuna,! antumiank,! mayai,! ji! kapa,!
entsa,! nuy! nunka,! enkeamu! muchitiujai,! nakumak,!
kampuntniunam! jinki! imias,! iwiakma! tura! nunka!
irunu! chikichkimsamuri! wainman! ajmateawai.!
Dialoga! sobre! el! cuidado! de! la! vida! y! los! elementos! de! la! naturaleza!
(cerros,!cascadas,!lagunas!y!pukyus);!(aire,!fuego,!agua!y!tierra)!a!travs!
de! proyeccin! de! videos,! ilustraciones! y! observaciones! de! campo! que!
los!influyen.!
D.ECA.EIB.26.1.7.! Chapawikian,! nunkutain,! akitiain!
imiatkin! irunujai! tura! sumakmajai! ni! irutkamurin!
najantain! paant! amajeak! eak! iniakmawai.! Indaga! y!
representa!manillas,!collares,!aretes!utilizando!materiales!de!medio!y/o!
adquiridos,!valorando!la!artesana!de!su!comunidad.!
D.EF.EIB.26.1.8.! Shuar! nakurutai! irunu! nakumramunam!
waras! iimtintri,! ejekatniuri! tura! utsumamu! neka!
nakunum! pachiniawai.! Participa! placenteramente! en! los!
diferentes! juegos! shuar! reconociendo! las! caractersticas,! objetivos! y!
demandas!que!presentan!dichas!prcticas.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(NUNKA(IRUNU(ARANTAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(RESPETO(A(LOS(SERES(DE(LA(NATURALEZA(
Chichama! nakarmarin! iisar! chichm! akantramu.! Clases! de! palabras! por! D.LL.EIBeC.26.2.1.! Nisha! aarman! aujeak! tura! urukamtai!
[ 152 ]
!
nmeros!hasta!el!999!con!reagrupacin.!M.2.1.21.!
D.LL.C.26.2.2.! Nisha! shiram! chichamjai! aarman! turak! ti!
Juramu!itiurchat,!nekapmatai!irurar!iwiarar!najanma,!nekapmatai! enentaimias,! inintrutain! tura! mutsuken! ikiakak,!
usumtai!washim!usumtai!nawe!usumtainiam!(999)!nekapmatnum! chicham! tesakmari! nekapmarar! akantramu! antuk!
ejeamu.! Solucin!de!problemas!de!sustraccin!con!reagrupacin,!con!nmeros!hasta!el! aujeawai.! Escucha! y! lee! diversos! gneros! literarios! en! funcin! de!
potenciar! la! imaginacin,! la! curiosidad! y! la! memoria,! tomando! en!
999.!M.2.1.24.! cuenta!las!clases!de!palabras!por!nmero!de!slabas.!
Aintiuk! mtek! peenkramu! tura! jimiar! yantame! metekjai! D.M.EIB.26.2.3.! Nekapmatai! usumtai! washim! usumtai!
penktamu!tntakmari.!Permetro!de!cuadrados!y!rectngulos.!M.2.2.6.! nawe! usumtainiam! (999),! imiatkinjiai! tura!
Esaram!nekapmatai!nekapak:!washimkapkachijiai!nuy!nakapkajai! nekpmataijiai! juruki! najaneawai.! Resuelve! sustracciones!
nekpmamu.! Unidad!de!medida!de!longitud:!Medicin!y!estimacin!en!centmetros!y! con! los! nmeros! hasta! 999,! con! material! concreto,! mentalmente,!
grficamente!y!de!manera!numrica.!
en!metros.!M.2.2.11.!
D.M.EIB.26.2.4.! Nichik! turutskesh! ni! aijiai! iruntrar!
Irutkamunam! tunatsuk! tura! anearar! pnker! pujustin! utsumamu.!
Servicios! bsicos! que! debe! tener! la! comunidad! en! el! mbito! de! salud! y! seguridad.!
nekakap! itiurchatan! juruki! nekpmatai! irumar! iwiar!
CS.2.2.3.,!CS.2.3.8.,!CS2.2.8.,!CS.2.2.4.,!CS.2.2.9.! najana,!nekapmatai!usumtai!washim,!usumtai!nawe!
Nunka! imiatkin! irunu! arantamu.! Respeto! a! los! seres! de! la! naturaleza.! usumtainiam! (999),! tura! itiurchat! iwiarar! ejekamun!
CN.2.1.11.! paant! etsereawai.! Resuelve! de! forma! individual! o! grupal,!
problemas! que! requieran! el! uso! de! restas! con! reagrupacin! con!
Iwiaku! nunka! irunu! ni! pujutairi! amuteam! waitiainia.! Reaccin! de! los! nmeros! hasta! el! 999,! e! interpreta! la! solucin! dentro! del! contexto! del!
seres!vivos!a!los!cambios!de!los!hbitats.!CN.2.1.11.,!CN.2.1.12.!! problema.!
Timiatrusar!najantaijiai!nakumka!iniakmamu.! Expresin! grfica! o! plstica! D.M.EIB.26.2.5.! Peenkramu,! aintiuk! metek! peenkramu,!
utilizando!diferentes!tcnicas!(autorretratos).!ECA.2.2.1.,!ECA.2.2.2.! aintiuk! peenkramu! jimiar! metekmamu! imiatkin! nui!
Ayashin! ausha! apujas! muchitiak! ankantnum! nuy! tsawantnum! ayam! irunujai! washimkapkach! nuy! nekapakjai!
nakarma! timiatrus! najanu.! Su! cuerpo! y! las! diferentes! posiciones! durante! la! nekapma!iniakmawai,.! Determina! en! centmetros! y! en! metros!
el!permetro!del!cuadrado!y!rectngulo!en!objetos!del!entorno.!
realizacin!de!las!prcticas!corporales,!ubicacin!en!el!espacio!y!tiempo.!EF.2.5.3.!
D.CS.EIB.26.2.6.! Uchich! irukanum! utsumamu! takakma!
pnker! iistinian! neka,! irutkamunam! paantin!
ajastinian! wainiawai.! Utiliza! adecuadamente! los! servicios!
bsicos!existentes!en!la!comunidad,!como!un!patrimonio!que!contribuye!
a!incrementar!los!atractivos!tursticos!de!la!parroquia.!
D.CN.EIB.26.2.7.! Nunka! imiatkin! irunu! arantuktin!
[ 153 ]
!
[ 154 ]
!
[ 155 ]
!
[ 156 ]
!
[ 157 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(KAMPUNTIN(NUYA(YAJASMA(TSUER(NUNKANMANIA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(FLORA(Y(FAUNA(DE(LA(COSTA(
Chichm! nakrma! kakrar! tutai! nuy! yaimataik! tutai! pujamu.! D.LL.EIBeC.27.1.1.! Kampuntin! nuy! yajsma! tsuer!
Posicin!de!las!slabas!tonas!y!tnicas.!LL.!2.1.3.,!LL.2.2.3.,!LL.2.4.6.! nunkanmaya!shuarchmjai,!apachmjai!ajmatman!
Nekpmatai! nekapmarar! usumtai! washim,! usumtai! nawe,! antuk! chicham! nakarma! kakarar,! yaitmataik! tutai!
usumtainiam!(999)!ejeamu.!Conteo!de!nmeros!hasta!el!999.!M.2.1.13.! wainiak! pnker! aartin! ejkamun! iis! aawai.! Escucha!
TESAMU(27( Ayash! inkiuntra! iirkari! awakearma! ikiam! wainma:! Nunk! irunu! textos!relacionados!a!la!flora!y!fauna!de!la!Costa,!en!la!lengua!shuar!y!
UNIDAD(27( en! castellano,! identificando! slabas! tonas! y! tnicas! y! escribe! relatos!
( wainma.! Geometra! Fractal! presentes! en! la! naturaleza:! Identificacin! en! la! naturaleza.! siguiendo!el!proceso!de!escritura.!
Numi! nuy! yajsma! tsuer! nunkanam! irunu.! La! flora! y! fauna! de! la! regin! D.M.EIB.27.1.3.! Imiatkin! inkiuntra! iirkari! ikiamia!
Ecuador!nunka!
Costa.!CN.!2.1.10.,!CN.2.5.9.! awakearma! (ikiam! nekapmatai)! imiatkin! nunka!
tepakmanum!kampuntin!
Shuar! akitiai! nuy! iwiarmamtai! ikiamiajai! nuy! sumakmajai! irunainia!wainiawai.! Reconoce!la!geometra!fractal!(geometra!
nuya!yajasmach!irunu! de!la!naturaleza)!en!los!elementos!de!la!naturaleza.!
arantuk!penker!nunka! najanma.! Elaboracin! de! aretes! y! otras! artesanas! shuar! (con! materiales! del! medio! y!
D.CS.EIB.27.1.4.! Tsuer! nunkanmaya! iwiaku! irunun! uunt!
taramkat!tusa!nekatin.! adquiridos).!ECA.2.3.8.!
matsatka! tesarma! matsatkamurin! neka,! ii! uunt!
Conocer!la!presencia!de!la! Mash!ayash!umuchrar!etsermaeiniakmamma!pachinkiar!atunaikiar!
diversidad!de!flora!y!fauna,!en!cada! yainiaiyamu.! Las! prcticas! corporales! expresivoecomunicativas! y! los! acuerdos! de!
nunknu!tura!paantmamtkia,!akiknan,!aentsrin!tura!
una!de!las!regiones!naturales!del! itiurchatri! nekawai.! Reconoce! la! biodiversidad! de! la! regin!
pas,!!para!promover!la!riqueza!de! cooperacin!y!colaboracin!para!participar.!EF.2.3.3.,!EF.2.5.7.! costa! con! sus! capitales! provinciales! como! un! patrimonio! natural! y!
la!biodiversidad!ecuatoriana.( cultural!del!pas!as!como!sus!problemas!econmicos,!demogrficos!y!
situacin!de!riesgos.!
D.CN.EIB.27.1.5.! Numiri! kampuntniuri! nuy! yajsma!
truer! nunkanam! irunu! nekapma! metekrin! nuy!
nisharin! nekapmamas,! esetar! iis,! ejemaknum! tura!
nakumak! iniakmas! nekawai.! Compara! las! semejanzas! y!
diferencias! entre! la! fauna! y! la! flora! de! la! regin! litoral! mediante!
[ 158 ]
!
experimentaciones,! observaciones,! uso! de! la! TIC.! y/o! ilustraciones!
grficas.!
D.ECA.EIB.27.1.6.! Shuar! najantain! najaneak! imiatkin!
yantam! irunujai! turutskesh! sumakmajai!
najaneawai.! Utiliza!los!materiales!del!medio!y/o!adquiridos!en!la!
elaboracin!de!artesanas!shuar.!
D.EF.EIB.27.1.7.! Mash! ayash! umuchrar! etsermae
iniakmamma! pachinkiar! antunaikiar! yainiaiktinian!
tura! iruntrar! yainiaikiar! pachiniamu! nek!
najaneawai.! Reconoce! y! participa! de! diferentes! prcticas!
corporales! expresivo! e! comunicativas! construyendo! acuerdos! de!
cooperacin! y! colaboracin! para! participar! colectivamente! segn! las!
caractersticas!del!grupo.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(MICHANKANAM(YAJASMACH(IKIAMNUM(IRUNU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(FLORA(Y(FAUNA(DE(LA(SIERRA(
Tsak! apujsar! aaki! weamu,! tsak! apujsar! nisha! aamu,! shait! D.LL.EIBeC.27.2.1.! Aentsun,! najanma,! najanamurin! nuy!
Aujmatsamu!nuy!unutsuk!aatai.! El!cuento!y!reglas!ortogrficas:!uso!del!punto! tsak!apujsar!aaki!weamu,!tsak!apujsar!nisha!aamu,!
seguido!y!punto!aparte,!guin.!LL.2.3.9.,!LL.2.4.1.,!LL.2.5.5.! shait! amajmanum,! esetar! numi! tura! yajajasam!
Nekapmatai! irunujai! timiatrusrik! patatma.! Patrones! numricos! con! suma.! michanunkanmaya! chikichkimsamurin! pnker!
M.2.1.4.! antuk! aujeak! wainiawai.! Escucha! con! atencin! y! lee! con!
Nupanti!chikichkimpramuri.!La!unidad!de!millar.!M.2.1.14.! fluidez! cuentos! referentes! a! la! flora! y! fauna! de! la! Sierra! e! identifica!
elementos:! personajes,! acciones! y! escenarios,! y! el! punto,! punto!
Naint!tsakaru,!naint!teparu,!nuy!entsa!micha!nunkanmaya!iwiaku! seguido,!punto!aparte!y!el!guin.!
irunu.! La! biodiversidad! de! la! Sierra:! elevaciones,! cordilleras! y! ros.! CS.2.2.14.,! D.LL.EIBeC.27.2.2.! Shiram! chichamjai! tura! pnke!
CS.2.2.16.,!CS.2.2.11.,!CS.2.2.7.,!CS.2.2.8.,!CS.2.2.12.,!CS.2.2.13.! chichamjai! aarman! timiatrus! unuimiak! pnker!
Yajasma!nuy!arak!aents!iwiaku!pujustasa!yurumtai.! Animales!y!plantas! aujeawai.! Lee!oralmente!textos!literarios!y!no!literarios!con!fluidez!
tiles!para!la!supervivencia!del!ser!humano.!CN.2.1.5.! y!entonacin!en!contextos!significativos!de!aprendizaje.!
Jinkiai! apatnaikia! nuy! takamcha,! mash! ii! nunkn! irunu! numi! D.LL.EIBeC.27.2.3.! Nineas! tura! pnker! etsankanmaya!
arkrintin.! Plantas! con! semillas:! angiospermas! y! gimnospermas,! diversidad! en! las! ajmatsamu! aartinian! yaitmataik! pnker! nekki!
regiones!naturales!del!Ecuador.!CN.2.1.8.,!CN.2.5.9.! weak,! timiatrus! enentaimias! yamaram! chicham!
Ekemarar!nakurutai,!ejeta!runu,!imiatai!nuya!chikich!ni!wakan.! La! nekamun,! chicham! ikiarma,! nuy! antunamurin!
imagen!propia!juego!de!luces,!sombras,!espejo!y!otras.!ECA.2.1.1.!
najaneawai.! Desarrolla! progresivamente! autonoma! y! calidad! en!
[ 159 ]
!
[ 160 ]
!
Establece! y! expone! las! semejanzas! y! diferencias! entre! las! plantas!
angiospermas! y! gimnospermas! a! partir! de! sus! caractersticas,!
mediante!maquetas,!observaciones!y!experimentaciones.!
D.ECA.EIB.27.2.10.!tikich!ankan!iniakmamtai!ainia!aisha,!
ni! ayashin! shuaraitjiai! tusa! timiatrus! paant!
iniakmawai.! Prevalece! su! imagen! corporal! como! identidad! shuar!
en!diferentes!espacios!sociales.!
D.EF.EIB.27.2.11.! Nekwai! ni! ayashi! timiatrusar!
wainkiatniun! tura! chikichnancha! mash! ayash!
umuchrar! etsermaeiniakmamma! emesmatsuk!
najaneawai.! Reconoce! la! necesidad! del! cuidado! de! s! y! de! los!
dems! en! la! realizacin! de! todas! las! prcticas! corporales! expresivoe
comunicativas!para!tomar!las!precauciones!acordes!en!cada!caso.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(ENTSANKANMAYA(YAJASMACH(IKIAMNUM(IRUNU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(FLORA(Y(FAUNA(DE(LA(AMAZONA(
Inintramu! nuy! warashimesapijmiashim! tama! pnker! aamu! D.LL.EIBeC.27.3.1.! Etsa! jintiainiumani! nunka! numi!
aujmatsamu! akantramuri.! Estructura! de! cuentos.! Reglas! ortogrficas! de! ajmatas,! juarman,! ikiamu! nuy! amuamu,!
interrogacin!y!admiracin.!LL.2.3.10.,!LL.2.4.1.! inintramun! tura! purushnashim! taman!
Nekapmatai!nupantimpramu!ikiarma.! Secuencias! numricas! con! las! unidades! apachchamnum! iniakma! tura! esenk! ek! tura!
de!mil!puras.!M.2.1.3.! chikich! shuarchamnum! irunu! aawai.! Escribe! cuentos!
Nekapmatai!nupantimpramu!ikiarma!aujsar!aamu.! Lectura!y!escritura!de! colectivos!referentes!a!la!flora!y!fauna!de!la!Amazona!con!inicio,!nudo!
y! desenlace,! aplicando! reglas! ortogrficas! de! los! signos! de!
las!unidades!de!mil!puras.!M.2.1.12.! interrogacin! y! admiracin! en! castellano! y! el! uso! del! "ek"! y! otros!
Tsawant! nekapmatai! uw,! nantu! nuy! atsakamunam! yapajiamu.! existentes!en!shuar.!
Conversiones!con!unidades!de!tiempo!ao,!mes,!semana.!M.2.2.17.! D.M.EIB.27.3.2.! Chikichik! eemka! nekpmatai! jusamujai!
Entsa! nekapak,! ejape! entsa! nekapak! nuy! uchich! entsa! nekapak.! patatkar! nuy! jurukir! eemka! nekapmaki! tura!
Medicin!y!estimacin!en!litro,!medio!litro!y!cuarto!de!litro.!M.2.2.24.! achapai! nekapmar! najankamu! etsereak!
Etsa! jintiainiumani! nunka! iwiaku! irunu! nuy! arantuktin! tesmu.! El! najaneawai.! Describe!y!reproduce!patrones!numricos!basados!en!
sumas!y!restas,!contando!hacia!adelante!y!hacia!atrs.!
ecosistema!de!la!Amazona!y!zonas!protegidas!por!el!Estado.!CS.2.2.14.,!CS.2.2.16.,!
D.M.EIB.27.3.3.! Nekapmatai! nupantimpramu! ikiarma!
CS.2.2.11.,!CS.2.2.7.,!CS.2.2.13.!
iniakmas,! aar,! imiatkinjiai! najana! iniakmas! nuy!
Yajsma,! numi! nuy! aents! tsawant! iwiakmanum! yapajiamu.! El! ciclo!
nekapmatai!iniakmataijiai!aujeawai.! Representa,! escribe!
de!vida!de:!animales,!plantas!y!del!ser!humano.!CN.!2.1.1.,!CN.2.1.2.,!CN.2.1.3.!
[ 161 ]
!
imiatkin! iwiakun! nuy! iwiakchanum! nunka! irunu.! Los! seres! de! la! D.M.EIB.27.3.4.!Uw,!nantu,!atsakamu!warinkish!paant!
naturaleza:! (biticos! y! abiticos):! clasificacin,! influencia! del! sol! en! los! factores! abiticos! y! tsawant! nekapkan! iniakmamunam! yapajiawai.!
biticos.!CN.2.4.6.! Realiza! conversiones! simples! de! medidas! de! tiempo! ao,! mes,!
semana!en!situaciones!significativas.!
Pinkiui,!kantash,!temash,!peem,!punu!pinkiui!umpuasar!tuntuitiai.!
Interpretacin! de! instrumentos! musicales! de! viento:! flauta,! rondador! rondn,! quena,!
D.M.EIB.27.3.5.! Entsa! nekapkajai,! ejape! entsa! nekapak,!
ocarina.!ECA.2.2.6.!
nuy! uchich! entsa! nekapkajai! nekpmar! ejeawai.!
Mide! y! estima! en! litro,! medio! litro! y! cuarto! de! litro! en! actividades!
cotidianas.!
D.CS.EIB.27.3.6.! Numin! tura! yajasman! Etsa!
jintiainiumani! nunka! neka,! uunt! matsatka! tesarma!
irutkamurin,! ni! nunken! imiatkin! irunun!
anuasminian,! tura! aitkiasank! itiurchatri! kuitnium,!
aentsrin! nuy! itiurchat! wainkiamniari! najanui.!
Distingue!la!flora!la!fauna,!las!provincias!con!sus!capitales!en!la!Regin!
Amaznica! como! elemento! importante! para! la! conservacin! de! la!
naturaleza! as! como! sus! problemas! econmicos,! demogrficos! y!
situacin!de!riesgos.!
D.CN.EIB.27.3.7.!Etsa!yaimiamuri!imiatkin!nunka!irunun,!
akantramuri! nekamu,! iwiakmari! yapajiamu!
(yajasmanu,!numiniu!nuy!aentsna)!ni!najanamujai,!
muchitiainia!enkeamu!iniakmas,!aarmanum,!wakan!
jusamujai! nuy! tatanknum! nek! aujmateawai.!
Conoce!y!describe!la!influencia!del!sol!en!los!seres!de!la!naturaleza,!su!
clasificacin! y! ciclos! de! vida,! (animales,! plantas! y! del! ser! humano)!
mediante!experiencias!vivenciales!y!a!travs!de!proyeccin!de!videos,!
revistas,!fotografas!y!maquetas.!
D.ECA.EIB.27.3.8.! Niniurin! paant! iniakmak! shuar!
nampetan! umputaijiai! umpuak! aujmateawai.!
Interpreta! y! describe! la! msica! shuar! con! instrumentos! de! viento,!
fortaleciendo!la!identidad!cultural.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4(NAYANTSMKANAM((YAJASMACH(IKIAMNUM(IRUNU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(FLORA(Y(FAUNA(DE(GALPAGOS(
Enntaimsar!nekatai,!warik!chicham,!nakurushim!chicham,!kuirach! D.LL.EIBeC.27.4.1.! Yajasma! nuy! numi! Galpagos!
[ 162 ]
!
nampertai,! enkenairar! nakurutai! shiram! chichamjai! aarma.! Textos! nunkanmayan! shiram! chichamjai! aarman!
literarios:! adivinanzas,! trabalenguas,! retahlas,! nanas,! rondas! en! castellano! y! en! shuar.! ajmatman! ni! enentaimian! tsakatmartasa! antuk!
LL.2.5.1.,!LL.2.5.3.,!LL.2.3.10.,!LL.2.4.1.! aujeawai.! Escucha! y! lee! diversos! gneros! literarios! relacionados! a!
Nekapmatai! nupantimpramu! ikiarma! aujeamu! nuy! aamu.! Lectura! y! la!flora!y!fauna!de!Galpagos,!para!potenciar!la!imaginacin.!
escritura!de!las!unidades!de!mil!puras.!M.2.1.12.! D.LL.EIBeC.27.4.2.! Nekpman! tura! nekapeamun!
Jimiar!jimiar!apateamu.!Combinaciones!simples!de!dos!por!dos.!M.2.3.2.! timiatrusar! chicham! nekamujai! shiram! chichamjai!
Yajasma! nuy! numi! Galapagos! nunkanam! irunu! mashi! nunkanam! aarman! awainki! iwiareawai.! Recrea! textos! literarios,!
expresando! sensaciones! y! sentimientos,! tomando! en! cuenta! la!
nekmu! arantuka! anuasma.! Flora! y! fauna! de! Galpagos! considerado! territorio!
conciencia!lingstica.!
nico! en! el! mundo! y! zona! de! reserva! del! Estado.! CS.2.2.14.,! CS.2.2.16.,!
CS.2.2.11.,!CS.2.2.7.! D.M.EIB.27.4.3.! Nekapmatai! nupantimpramun! ikiarma!
aujas! nakumak! iniakmas! (tesamu! ejapen! tsupkma!
Amukachmin! nuy! amukamnia,! imiatkin! nunk! irunu! akantramu.!
nekapak! apujsamunam)! nuy! nekapmati! aataijiai!
Recursos!naturales!y!su!clasificacin:!renovables!y!no!renovables.!CN.2.4.9.,!CN.2.4.8.!
aawai.! Representa,! escribe! y! lee! unidades! de! mil! puras! en! forma!
Nayaipi! iirkari,! tsawant! yapajniamu! (yurankim! utsanma,! tsaapin,! grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
yutamu! tura! tsawant! etserma).! Caractersticas! del! cielo,! los! fenmenos! D.M.EIB.27.4.4.!Jimiar!jimiar!apatar!pachimiak!warinkish!
atmosfricos! (nubosidad,! luminosidad,! precipitaciones! y! prediccin! del! tiempo).!
najana!iwiareak!najaneawai.! Realiza!combinaciones!simples!
CN.2.4.2.,!CN.2.4.5.,!CN.2.4.3.,!CN.2.5.2.,!CN.2.5.4.! de!dos!por!dos,!en!la!resolucin!de!situaciones!cotidianas.!
Irutkamu! najantairi! nakumkar! iniakmakur! unuimiatainiam! ikiam! D.CS.EIB.27.4.5.! Yajasma! nuy! numi! Galpagos!
anuastin!jintiamu.!Dramatizacin!de!escenas!de!vida!comunitaria!para!la!conservacin! nunkanam! irunu! neka! pnker! nunka! irunainia!
del!ambiente!en!los!centros!educativos.!ECA.2.2.10.! anuasar! ikiustin! takustin! tura! kuit! itiurchatri,!
Metekmamu! nuy! ayash! yapajiamu.! Ritmos! y! estados! corporales! propios.! aentsri! iyawai.! Distingue! la! flora! y! la! fauna! existente! en!
EF.2.1.8.,!EF.2.5.2.! Galpagos! como! elemento! importante! para! la! conservacin! de! la!
madre!naturaleza!as!como!sus!problemas!econmicos!y!demogrficos.!
D.CN.EIB.27.4.6.!Imiatkin!nunk!irunu!amukchamin!nuy!
amukminian!neka!ninki!aujamatas!iniakmas!tura!ni!
aijiai! irunar,! nakumkamu! enkeamu! iniakmas,!
aarmanum! nuy! wakan! jusamunam! nekawai.!
Reconoce!los!recursos!naturales!renovables!y!no!renovables!mediante!
exposiciones!individuales!y!en!grupo,!a!travs!de!proyeccin!de!videos,!
revista!y!fotografas.!
D.CN.EIB.27.4.7.! Tsawant! yapajniamun! nek! tura! aetak!
etsermarin! neka! ni! uuntri! yaunchu! nekatain! iis,!
[ 163 ]
!
[ 164 ]
!
[ 165 ]
!
[ 166 ]
!
Desarrolla! el! proceso! de! lectura! y! escritura,! enriqueciendo! las! ideas! mediante!
propios!de!la!nacionalidad.!ECA!2.3.7.!
consulta! en! diccionarios! y! otros! recursos! de! la! biblioteca! y! aplica!
Tuakmanum,!utsumak,!najantin,!arantuktin,!nekatin!nuya!amiktin.! progresivamente!las!reglas!de!escritura!del!uso!de!la!"s"!en!las!terminaciones!de!
los!adjetivos!"oso"!y!"osa".!
Necesidad! de! construir,! respetar,! acordar! y! modificar! las! reglas! colectivamente.!
D.M.EIB.28.2.3.! Chikichik! eemka! nekpmatai! jusamun!
EF.2.1.5.,!EF.2.5.5.!
ichipias! nek! najankamu! nekapmakir! uuntnumani!
patatak,! nekapmatai! nupantiniam! (1.000)! ej!
najaneawai.!Describe!y!reproduce!patrones!numricos!crecientes!
con!la!suma!de!nmeros!hasta!el!1.000.!
D.CS.EIB.28.2.4.! Ni! irutkamuri! tura! j! pujamunam!
itiurchat! ajakminian! kishmaktaj! tusar! nuy! aents!
takata! najaneamun! nekawai.! Comprende! las! acciones! que!
realizan! la! familia,! para! prevenir! desastres! de! su! vivienda! y! de! la!
comunidad!por!su!situacin!de!ubicacin!geogrfica.!
D.CN.EIB.28.2.5.! Yajasma! tura! araka! ner! aentsu!
sunkurin! tsuarminian! ni! ayamprin! ikiam! irunun! iis!
nekawai.! Identifica! a! los! animales! y! productos! del! entorno! que!
sirven! para! curar! enfermedades! del! ser! humano,! mediante! la!
aplicacin!y!observacin!de!estos!seres!vivos.!
D.ECA.EIB.28.2.6.! Imiatkin! tura! ti! iirka! ankan! irunun!
akanar!ajmatas!aawai.! Describe!y!redacta!las!caractersticas!
de! algunos! objetos! concretos! y! lugares! ms! representativos! del!
patrimonio!cultural!y!natural.!
D.EF.EIB.28.2.7.! Nakunum! nisha! pachintramnian!
najanar,! arantukar! yapajiamun,! amiktin! chicham!
mashi! iruntrar! najanamnian! nekawai.! Reconoce! la!
necesidad! de! construir! acordar,! respetar,! y! modificar! las! reglas!
colectivamente,! construyendo! diferentes! posibilidades! de!
participacin! en! los! diferentes! tipos! de! juegos! populares! y!
tradicionales.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(ANKANTEPAKU(WAIMIATAI((IRUNU(ARANTAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(LUGARES(SAGRADOS(
h!aamunam,!"hue"!tura!"hie"!em!aamun!neka.! Uso! de! la! "h"! en! los! D.LL.EIBeC.28.3.1.! (Wakerumtikma,! waramu! iniakmamu,!
diptongos!iniciales!"hue"!y!"hie".!LL.2.1.1.,!LL.2.5.4.,!LL2.5.5.,!LL.2.3.9.! etserma)! ii! tuke! najantai! aarman! ni! ejekatniurin! akanar!
[ 167 ]
!
[ 168 ]
!
[ 169 ]
!
Imiatkin! yaa! itiai! nuya! unuimiarmari! imiatri,! yamai! tura! yaunchu! experiencias! personales! y! hechos! cotidianos! de! temas! relacionados! a!
la! ritualidad,! aplicando! progresivamente! las! reglas! de! escritura,!
unuimiatai.!Instrumentos!de!observacin!astronmica!y!su!valor!cientfico!y!tecnolgico!
mediante!la!reflexin!fonolgica!en!el!uso!de!"v"!despus!de!"n"!y!"l".!
y!ancestral.!CN.!2.!5.5.!!
D.M.EIB.28.4.4.! Jimiara! irumpramu! chikichkimsamuri!
Nekamatai! timiatrusar! utsumkari! najanma,! imiatkin! tuke! iruniujai!
imatkin! nekpmataijiai! irumar! metekma!
tura! najanmajai.! Exploracin! de! los! sentidos,! cualidades! y! posibilidades! con!
inikmawai.! Relaciona! los! elementos! del! conjunto! de! salida! con!
materiales!orgnicos!e!inorgnicos.!ECA.2.1.9.! los!elementos!del!conjunto!de!llegada,!a!partir!de!la!correspondencia!
! entre!elementos!numricos.!
D.M.EIB.28.4.5.! Ii! nunken! irunun! emka! nakumkamu! ni!
iirkarin! iis! najaneawai.! Construye! patrones! de! figuras! del!
entorno!en!base!a!sus!atributos.!
D.M.EIB.28.4.6.! Nekapmatai! nupantimpramun! ikiarma!
nakumak! aar! iniakmas! (tesamu! ejapen! tsupikma!
nekapak! apujsamunam)! tura! nekapmati! aataijiai!
aujeawai.! Representa,! escribe! y! lee! los! las! unidades! de! mil! en!
forma!concreta,!grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.M.EIB.28.4.7.! Naka! ejapen! tepakun,! tepaku,! waakun!
neka! nakumak! najan! iniakmawai.! Reconoce! la!
semirrecta,!segmento,!ngulo!y!representa!en!forma!grfica.!
D.CS.EIB.28.4.8.! Nayaimpiniam! imiatkin! tura! aents! irunu!
iistin!yamaiya!nekatai!tura!takakmatai!imiantri,!ii!uuntri!
iitiai! imiantrincha,! nakumak! tatanknum! najanamun!
nekawai.! Reconoce! la! utilidad! e! importancia! de! los! instrumentos! de!
observacin! astronmica! ancestral! y! los! aportes! a! la! ciencia! y! tecnologa!
moderna,!mediante!maquetas!e!ilustraciones!grficas.!
D.CN.EIB.28.4.9.! Shuarnum! sunkur! kiishmaktatsar! tura!
tsuamartasar! najantai! imiantrin! nekawai.! Comprende!
la!importancia!de!las!ritualidades!en!procesos!preventivos!y! curativos!
practicados!de!acuerdo!a!la!cosmovisin!shuar.!
D.CN.EIB.28.4.10.! Nekapmamas! nakumak! iniakmas!
imiatkin! nunka! irunun! nekapma,! aar! ni! nunka!
iniakmamu!iirkarin!metekma!iyawai.! Compara!y!describe!
las!caractersticas!de!los!estados!fsicos!y!las!propiedades!de!la!materia!
en!la!naturaleza,!mediante!experimentaciones!y!representaciones.!!
[ 170 ]
!
TESAMU(29( NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(YAINIAIYAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(RECIPROCIDAD!
UNIDAD(29(
! Naa! akintin! nuya! naa! aishmank! nuya! nua! tura! tuakmari! jintiamu.! D.LL.EIBeC.29.1.1.! Chicham! enentaimmias! najana:! aujma!
Pronombres! y! sustantivos! en! concordancia! con! el! gnero! y! nmero.! LL.2.4.2.,! nuya! urukamtai! aujmait! tusa! apachcham,!
TARIMIAT(AENTSU(
ENENTAI( LL2.4.3.,!LL.2.5.5.,!LL.2.3.5.! shuarchamjai! najaneawai.! Desarrolla! estrategias! cognitivas!
como:! lectura! de! los! para! textos,! establece! el! propsito! de! lectura! y!
PRINCIPIOS(DE(LA(NACIONALIDAD( Chichachu! b! apujeamu! chichm! akntramu! banenum!
parafrasea!en!castellano!y!en!la!lengua!shuarcham.!
! juarmanum.! Uso!de!"b"!en!las!palabras!que!comienza!con!la!slaba!"ban".! LL.2.3.7.,!
D.LL.EIBeC.29.1.2.! Naajai! nuya! naa! akinniujai,! maimtek!
EJAMU( LL.2.4.7.!
OBJETIVO(
urutaink,! aishmank! nuajai! shuarcham! iniakmaujai!
Nekapak! jimiampramu! inkiumtikma.! Correspondencia:! Par! ordenado.! esenk! nuamtak! yainiaik! aujmateawai.! Redacta!
(
M.2.1.7.! narraciones! relacionadas! a! la! reciprocidad,! empleando! pronombres! y!
Nekar!tura!paantmatkiatin!
imiatkin!ikiakratin!nuy! Nekapak! paka! tesakmanum! najanma.! Par! ordenado,! producto! cartesiano.! sustantivos!en!concordancia!con!el!gnero!y!nmero!en!castellano!y!en!
kichwa!el!morfema!"pura"!y!otros!de!su!respectiva!nacionalidad.!
sharnum!iwiaku! M.2.1.8.!
D.LL.EIBeC.29.1.3.! Chicham! nekatainiam! is,! b! ban!
pujstinian!amau!ainia! Nekapak! nupanti! usumtai! ejeamu.! Nmeros! naturales! hasta! el! 9999.!
chichachu!aatan!juarmajai!ujumaik!nuamtak!penker!
(entsa,!nunka,!mayai,!ji)! M.2.1.12.! aartinian!najana!sunais!enentaijiai!aamawai.!Desarrolla!
tura!itiur!yaimia!aents! Yainiaiyamu!enentai.!Principio!de!reciprocidad.!CS.2.3.6.,!CS.2.3.10.! paulatinamente! el! proceso! de! escritura,! empleando! palabras!
pnker!iniakmasatniun!ni! Tsawant!ankan,!yapajniamuri!tarimiat!aents!iyamujai.!El!tiempoeespacio! relacionadas! a! la! reciprocidad,! mediante! consulta! de! diccionarios! y!
y!su!renovacin!desde!la!visin!de!los!pueblos!y!nacionalidades.! otros! recursos! de! la! biblioteca! y! aplica! progresivamente! las! reglas! de!
aentsjai,!nini,!wakanin,!ni! escritura!y!la!reflexin!fonolgica!del!uso!de!la!"b"!en!las!palabras!que!
Imiatkin! iwiarkar! shirmamtikma.! Esculturas! sonoras! o! manualidades! divertidas! comienza!con!la!slaba!"ban".!
aentsrijiai!tura!ni!
para!transformar!el!entorno.!ECA.2.2.8.! D.M.EIB.29.1.4.! Iniakmatainiam! per,! nakumak!
pujamurin!irunujai.!
Cultivar!en!los!estudiantes!la! Aijiamu!imiantri!nuya!iirkari.! El!valor!cultural!de!las!danzas!y!sus!caractersticas,! chikichkimpramun,! tuak! najana! iniakmawai.! Representa! en!
reciprocidad,!complementariedad!y! mis! condiciones,! mis! disposiciones! y! mis! posibilidades! de! participacin.! EF.2.3.7.,! diagramas! y! tablas! las! parejas! ordenadas! de! una! relacin! especfica! entre! los!
correspondencia,!en!la!bsqueda!del! EF.2.5.6.! elementos!del!conjunto!de!salida!y!los!elementos!del!conjunto!de!llegada.!
[ 171 ]
!
perfil!ideal!de!una!nueva!persona! D.M.EIB.29.1.5.! Inaikmatainiam! peer! iniakmak!
con!la!sabidura!del!pasado,!acorde!a!
los!tiempos!actuales!y!con! chikichkimpramun! nekawai.! Identifica! los! elementos!
proyeccin!hacia!el!futuro.! relacionados!a!un!conjunto!de!salida!y!a!un!conjunto!de!llegada!como!
pares!ordenados!del!producto!cartesiano!de!AxB.!
D.M.EIB.29.1.6.! Nekapmatai! atsanmaya! (0)! juarki!
nekapmatai! (9999)! usumtai! nupanti,! usumtai!
washim!usumtai,!eje!penker!enetaimmias!neka,!aar!
nuya! aujeawai.! Representa,! escribe! y! lee! los! nmeros! naturales!
del!0!al!9999!en!forma!concreta!y!simblica.!
D.CS.EIB.29.1.7.! Tarimiat! aents! enentai! takaku! asa,!
nuamtak!sunaisatin!chichaman!iniakmawai.!Practica!el!
principio!de!reciprocidad!entre!seres!humanos!con!la!naturaleza,!como!
parte!de!su!identidad!cultural.!
D.CN.EIB.29.1.8.! Tsawant! nuya! shuar! pujamu! enetaijiai!
pekar! wakan! itianmani! iniakmas! ni! aijiai! aujmateawai.!
Dialoga! con! sus! compaeros! sobre! la! percepcin! del! tiempo! ! espacio! y! su!
renovacin! desde! la! cosmovisin! de! su! pueblo! y/o! nacionalidad,! mediante!
proyeccin!de!pelculas!y!videos!de!su!relacin.!
D.ECA.EIB.29.1.9.! Yanchuya! nuya! imiatkin! ikiutai! anin!
antujamnian! najankamu! unuimiatainiam,! mash!
itiainiam! tuinkish,! warijiainkish! najankamun!
najaneawai.! Construye! de! forma! colectiva! esculturas! sonoras! o!
manualidades!divertidas!para!transformar!el!entorno,!vivienda,!aula!o!
centro! educativo,! lugares! pblicos! y! comunitarios! con! material!
reciclado!o!adquirido.!
D.EF.EIB.29.1.10.! Tarimiat! aents! ainian! ni! jantsemtairin,!
(nampertairi,! jantsemtairi,! muchittairi)! paantmamtikia!
pachimkiatniun! timian! amajeak! etserui.! Reconoce! el! valor!
cultural!de!las!danzas!y!sus!caractersticas!principales!(por!ejemplo,!coreografa!y!
msica)! como! producciones! culturales! de! su! propia! regin! comunicando! sus!
condiciones,! disposiciones! y! posibilidades! de! participacin! (si! me! gusta! la!
prctica,!si!conozco!lo!que!debo!hacer,!el!sentido!de!la!diversin!en!la!prctica,!
mis!aptitudes,!mis!dificultades,!entre!otros).!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(PATTNAIYAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(COMPLEMENTARIEDAD!
[ 172 ]
!
Chichchu! jimiar,! nenaint! apatnaikia,! nuy! jimiara! chichau! D.LL.EIBeC.29.2.1.! Chichaman! ti! enentaimias! timiatrus!
kanamu,!chicham!patatnaiyamu!aarma.!Diptongo,!triptongo!y!hiato!en!textos! paant! timtiatrus! chichak! pachiniawai.! Interviene!
relacionados!a!la!complementariedad.!LL.2.4.6.,!LL2.4.3.7.,!LL.2.5.1.! espontneamente! en! situaciones! informales! de! comunicacin! oral,!
con! un! vocabulario! pertinente! a! la! situacin! comunicativa! y! sigue!
Chichchu!ll!apujeamu!chicham!illo!nuy!illaenam!amuwakai.! pautas!bsicas!de!la!comunicacin.!!
Uso! de! "ll"! en! palabras! terminadas! en! "illo"! "illa".! LL.2.1.3.,! LL.2.3.7.,! LL.2.4.7.,! D.LL.C.29.2.2.! Papi! aarman! aujas! nuna! iis! penker! neka,!
LL.2.1.3.! metekmama,! aartinian! paantmamtikia! timiatrus!
Nekapak! nupanti! usumtai! ejeamu.! Nmeros! naturales! hasta! el! 9999.! enentaimtain! najanak! penker! aujas! iniakmawai.!
M.2.1.12.! Construye!los!significados!de!un!texto!a!partir!del!establecimiento!de!
relaciones! de! semejanza! y! apoya! el! proceso! de! escritura! de! textos!
Ikiak! enentai.! Principio! de! complementariedad.! CS.2.3.6.,! CS.2.3.7.,! relacionados! a! la! complementariedad,! diferenciando! el! diptongo,!
CS.2.3.10.! triptongo!y!hiato.!
Shiir! pujamu! iwiaku! ainiajai! nuya! ikiamjai.! Vida! armnica! entre! los! seres! D.M.EIB.29.2.3.! ll,! illo! nuya! illa! apachchamjai!
vivos!y!la!madre!naturaleza.! chicham! aarman! aujas! neka,! ni! chichamejai! nukap!
Akitiai,! akuntai,! nuya! chikich! imiatkin! najanma! utsankmajai! nekamij!tusar!aawai.!Reconoce!y!escribe!prrafos!con!palabras!
najanamu.!Artesana:!con!materiales!reciclados!y!adquiridos:!peluches,!llaveros,!vinchas,! y! expresiones! propias! de! la! lengua! originaria,! empleando! la! ll! en!
palabras!terminadas!en!illo!e!illa,!para!enriquecer!el!vocabulario.!
diademas,!rosa!de!los!vientos.!ECA.2.3.13.!
Imiatkin! utsankmajai! najanar! nakuramu.! Construye! implementos! con! D.M.EIB.29.2.4.! Nekapmatai! atsa! (0)! nuya! (9999)!
materiales!reciclados!del!medio.!EF.2.1.10.!
usumtai! nupanti,! usumtai! washim! usumtai!
nakumak,! aar! nuya! ajas! ! iniakmamwawai.!
Representa,!escribe!y!lee!los!nmeros!naturales!del!0!al!9999!en!forma!
grfica!(en!la!semirrecta!numrica)!y!simblica.!
D.CS.EIB.29.2.5.! Maimtek! sunai! pujamunam! najanman!
iniakmawai.! Practica! el! principio! de! complementariedad! entre! seres!
humanos!y!con!la!naturaleza,!como!parte!de!su!identidad!cultural.!
D.CN.EIB.29.2.6.! Shuar,! kampunniujai! maemtek!
pachinkiar,! penker! arantunaikiar! matsamtain!
iniakmawai.! Practica!la!convivencia!armnica!entre!los!eres!vivos!
a! si! mismo! y! con! la! madre! naturaleza,! mediante! dilogos,!
conversatorios!comunicarios.!
D.ECA.EIB.29.2.7.! Imiatkin! aa! tepenajai! juuk! warinkisha!
shiram!najana!iniakmawai.! Elabora!manualidades!divertidas!
del!entonro!con!materiales!reciclados.!
D.EF.EIB.29.2.8.! Imiatkin! aa! tepenajai! juuk! warinkisha!
[ 173 ]
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
10
!Timianak!/!sustancias!puras!
11
!Pachim!/!sustancias!mescladas.!
[ 174 ]
!
paralelas,! secantes! y! secantes! perpendiculares,! en! objetos! del!
entorno.!
D.M.EIB.29.3.5.!Atsakamu,!nantu!nuya!uwi!gnekapmatas!
tuinkish! pujamunam! yapajia! najanui.! Realiza!
conversiones!simples!de!medidas!de!tiempo!(ao,!mes,!semana!y!das)!
en!situaciones!significativas.!
D.CS.EIB.29.3.6.! Maimtek! sunai! pujamunam! najanma!
iniakmawai.! Practica! el! principio! de! correspondencia! entre! seres!
humanos!y!con!la!naturaleza,!como!parte!de!su!identidad!cultural.!!
D.CN.EIB.29.3.7.! Nakumak! nuya! iniakmas! etsereawai!
imiatkin! najankamu! wapikchan! nuya! wapik! nakak!
iniakmawai.! Expone! las! clases! de! materia! y! diferencia! las!
sustancias! puras! y! mezcladas,! mediante! demostraciones! prcticas! e!
ilustraciones!grficas.!
D.ECA.EIB.29.3.8.!Warijainkish!aents,!yajasma!ainian!shir!
najana! nakumak! iniakmawai.! Transforma! sobre! materiales!
de! uso! cotidiano! para! convertirlos! en! muecos,! figuras! y! animales!
aadiendo!adornos!que!modifique!su!forma.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(4(IKIAMJAI(NUYA(AENTS(SHIR(IINIAIYAMU(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(4(RELACIN(SER(HUMANOM(NATURALEZA(
Amuamunam,!paptaka,!ukunam!chichama!kakanti!chichama!kanati! D.LL.EIBeC.29.4.1.! Yamaram! chichaman! aujmatatnuin!
tura!chicham!kakarmari!antuwamu.! Acento!y!tilde!en!palabras:!agudas,!graves! itiura! chichichaktiniat! n! enentainmian!
y!esdrjulas.!LL.2.4.6.,!LL2.4.3.7.,!LL.2.5.1.,!LL.2.4.2.,!LL.2.4.4.! utsumamun! jintiawai.! Expresa! ideas,! experiencias! y!
Aintiuk! nekapkajai! takat! najanma.! Relaciones! de! secuencia! con! nmeros! de! necesidades!con!un!vocabulario!pertinente!a!la!situacin!comunicativa!
y!sigue!pautas!bsicas!de!la!comunicacin.!
hasta!4!cifras.!M.2.1.15.!
D.LL.EIBeC.29.4.2.! Papn! aarman! iminkask! ants,!
Nawe!nekapak!akantramuri.!Entsa!nekapak.! Medidas!de!capacidad:!El!litro! kampuntin! irnu! neka,! chicham! kararar! kakra!
y!sus!submltiplos.!M.2.2.24.!
tutaijiai!aakmanum!aujewai.! Lee!textos!concernientes!a!la!
Imiatkin! nekpmarar! juukma! tesarma! najnamunam! iniakmamu.! relacin!hombreenaturaleza!e!identifica!palabras!con!el!acento!y!tilde!
Recoleccin!de!datos!y!representacin!en!diagramas!de!barras.!M.2.3.1.! en!palabras!agudas,!graves!y!esdrjulas.!
[ 175 ]
!
estrategias! de! pensamiento! (ampliacin! de! ideas,! secuencia! lgica,! seleccin!
agua!de!mar.!CN.2.3.4.!
ordenacin! y! jerarquizacin! de! ideas! y! uso! de! organizadores! grficos,! entre!
Pachim!najanmanum,!najankamu.! Mezclas!artificiales!productos!elaborados!y! otras)!en!la!escritura!de!descripciones!de!objetos,!animales,!lugares!y!personas!
en!castellano!y!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
productos!procesados.!CN.2.3.4.!
D.M.EIB.29.4.4.! Juu! (=,! <,! >,)! iniakmamujai! aintiuk!
Tuakma! uuntri! najantairi,! nuatnaiyamu! nuya! chikich! najanar!
nekapkajai! najanak! apatas! iis! najanki! weawai.!
nakumma.! Escenas! socio! e! organizativas! y! culturales:! roles! de! los! dirigentes,! Establece! relaciones! de! secuencia! y! de! orden! en! un! conjunto! de!
matrimonios!y!otros.!ECA.2.2.10.! nmeros!naturales!de!hasta!cuatro!cifras,!utilizando!material!concreto!
y!simbologa!matemtica!(=,!<,!>,).!
Ayash! namak! katsuram! nuya! muchitmari,! iirkari.! Msculos! y!
articulaciones,!sus!formas!y!posibilidades!de!movimiento.!EF.!2.5.1.!
D.M.EIB.29.4.5.!Mash!entsa!ainian!nekapmatain!nekapas!
istasa! achiawai.! Utiliza! las! medidas! de! capacidad:! el! litro! y! sus!
submltiplos!en!estimaciones!y!mediciones.!
D.M.EIB.29.4.6.! Pujamunam! nankama! nakumka!
iniakmatainiam! peek! iniakmawai.! Recolecta! e! interpreta!
en!diagramas!de!barras,!datos!estadsticos!de!situaciones!cotidianas.!
D.CS.EIB.29.4.7.! Aents! kampunniujai! itiur! matsamniuit!
nuna! jintiak! niniurin! paant! amajeawai.! Emplea! el!
principio! de! relacionalidad! entre! seres! humanos! y! con! la! naturaleza,!
como!parte!de!su!identidad!cultural.!
D.CN.EIB.29.4.8.! Warijainkish! pachimprar! chikich! irkari!
jiikir! iniakmamunam! ni! unuimiatarin! inaikmawai.!
Tumak!urukurin!jintiawai.!Diferencia!las!mezclas!naturales!y!artificiales!
identificando! las! propiedades! a! travs! de! la! experimentacin! e!
ilustraciones!en!su!CECIB.!!
D.ECA.EIB.29.4.9.! Tuakmanum! iniakmatai! niniurin!
najantain!nakumas!ni!nekamurin!paan!iniakmawai.!
Dramatiza! escenas! socio! e! organizativas! y! culturales! de! su! pueblo! y!
nacionalidad!en!fortalecimiento!al!arte!escnico.!
D.EF.EIB.29.4.10! Neka,! iis,! mushutak! is,! namank! nuya!
ukunch! muchittiairin! ayashin! umuchiak,! paant!
amamtikiawai.! Identifica,! ubica! y! percibe! sus! msculos! y!
articulaciones,! sus! formas! y! posibilidades! de! movimiento,! para!
explorar!y!mejorar!el!desempeo!motriz!en!funcin!de!las!demandas!u!
objetivos!de!las!prcticas!corporales.!
!
[ 176 ]
!
! LL.2.4.7.! penker!chicham!aataijai,!aar,!najaneawai.!Enriquece!el!proceso!
de! escritura! de! experiencias! personales! y! hechos! cotidianos! de! temas!
TARIMIAT(AENTSU( Urukuri! iisar! aents! aujmatma.! Descripciones! de! personas.! LL.2.4.2.,! relacionados! a! la! tierra! y! aplica! progresivamente! las! reglas! de! escritura,!
IMIATKINTRI( LL.2.4.4.!! mediante!la!reflexin!de!conocimientos!lingsticos!(semntico,!lxico,!sintctico!
y!fonolgico)!en!el!uso!de!la!tilde!en!hiatos.!
ELEMENTOS(DE(LA( Nekapak!nekapmamu.!Conteo!y!verificacin!de!cantidades.!M.2.1.13.! D.LL.EIBeC.30.1.2.! Aentsnan! aujmateak! penker!
NACIONALIDAD(
Nekapak! jimiampramu! nuya! jimiamprachma.! Nmeros! pares! e! impares.! chichaman! ichipias! aar,! nan! iwiarniujai,!
! M.2.1.17.!
EJEAMU( inkiumtiktniujai! shiram! chicham! etsertainiam!
OBJETIVO(
Nunka! penker! wainma.! Cuidado! y! proteccin! a! la! madre! tierra.! CS.2.2.5.,! shuarchamjai!tura!apachchamjai!najaneawai.! Escribe!
! CS.2.3.9.! descripciones! de! personas! ordenando! las! ideas! con! secuencia! lgica,!
Nekar!tura!paantmatkiatin! Tesak! wekatainiam! nuya! amiktin.! Educacin! vial! y! principales! normas! de! utilizando! conectores! aditivos,! atributos,! adjetivos! calificativos! y!
posesivos;! en! situaciones! comunicativas! que! las! requieran! en!
imiatkin!ikiakratin!nuy! trnsito.!CS.2.3.5.! castellano!y!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
sharnum!iwiaku! Tsapniu! iirkari,! mikintra! urukuri! nuya! ya! uunt.! Bloqueo! de! la! luz:! D.M.EIB.30.1.3.! Atsanmayan! juarki! usumtai! nupanti,!
pujstinian!amau!ainia! caractersticas!de!la!sombra!y!la!penumbra!e!eclipses.!CN.2.3.12.! nekapmatai! usumtai! washim! usumtai! nawe!
(entsa,!nunka,!mayai,!nuy! Nantunu! nekamu! nuya! iwiakmanum! pachinmari.! Conocimientos! usumtai! (999)! ejek,! ejetuktin! taman! iis! (nekaska!
ji)!tura!itiur!yaimia!aents! ancestrales!sobre!la!luna,!su!influencia!en!la!vida!de!los!seres!y!la!agricultura.!CN.2.4.5.! jimiar,! menaint! ewej! tuma! nawe! aentsjai! nakar)!
pnker!iniakmasatniun!ni! Ajiatin! ankan,! nampet! nuya! nakumsatin! iwiarma! Preparacin! escnica! nekapmawai.! Cuenta! cantidades! del! 0! al! 9999! para! verificar!
aentsjai,!nini,!wakanin,!ni! para!actos!culturales!msica!danza!y!teatro.!ECA.2.3.4.! estimaciones!(en!grupos!de!dos,!tres,!cinco!y!diez).!
aentsrijia!tura!ni! D.M.EIB.30.1.4.! Neka! nekapas! iyawai! nekapak!
pujamurin!irunujai.! jimiampramu! nuya! chikichkimpramu! utuak! tuma!
Conocer!y!valorar!los!elementos!de! nekapkajai.! Reconoce! y! diferencia! los! nmeros! pares! e! impares!
energetizacin!y!generadores!de!vida! por!agrupacin!y!de!manera!numrica.!
(agua,!tierra,!aire!y!fuego)!shuar!y!la!
influencia!en!el!comportamiento!
D.CS.EIB.30.15.! Ankantu! pujutaiyana! nuna! timiantri!
moral,!tico!y!espiritual!de!las! nunka!puja!itiur!iistiniait!nuna!nekawai.! Comprende! la!
personas!en!sus!relaciones!consigo! importancia! de! cuidar! y! proteger! el! espacio! fsico! donde! vive! como!
mismo,!con!los!dems!y!su!entorno! integrante!de!la!madre!tierra.!
natural.( D.CS.EIB.30.1.6.! Tarimiat! aents! asa! yaaktanam! kenkuim!
wekainiana! nui! itiur! wekasatniuit! nuna! amamkes!
[ 177 ]
!
[ 178 ]
!
pachitkia.!Conocimientos!ancestrales!sobre!el!viento,!su!influencia!en!la!vida!de!los!seres! comunicativas! que! las! requieran! en! castellano! y! en! la! lengua! de! su!
nacionalidad.!
y!la!agricultura.!CN.2.5.1.!
D.M.EIB.30.2.4.! Nekapak! usumtai! nupanti! usumtai!
Arakjai! nuya! ikiamaijai! imiatkin! najanr! nakumeamu.! Dramatizacin!
escnica!cultural!relacionada!al!ciclo!de!la!vida!de!su!nacionalidad!(Importancia!del!agua!en!
washim,! usumtai! nawe! usumtai! (9999)! nekapkajai!
la!naturaleza).!ECA.2.2.10.,!ECA.2.3.4.!
patatak! iniakmak! nekapkan! najanui.! Describe! y!
reproduce! patrones! numricos! crecientes! con! la! suma! de! nmeros!
Urukuri,!nuya!pachinmari!nakun!najanmanum.! Caractersticas,! objetivo! y! hasta!el!9999.!!
roles!de!los!participantes!en!los!diferentes!tipos!juegos.!EF.2.1.1.! D.M.EIB.30.2.5.! Patatak! nekapkan! najantai,! nekapak!
usumtai! nupanti! usumtai! washim,! usumtai! nawe!
usumtai! (999)! enentaimias,! aar,! nakumak! nuya!
tesakmanum! najanak! iniakmawai.! Realiza! adiciones! con!
los! nmeros! hasta! 9999,! con! material! concreto,! mentalmente,!
grficamente!y!de!manera!numrica.!
D.M.EIB.30.2.6.! Nekapak! utuak! aniakmatain,! nuya!
nekapak! yapajiamsha! yapajcha! patatkajai!
enentaimias!iniakmawai.! Aplica!las!propiedades!conmutativa!
y!asociativa!de!la!adicin!en!estrategias!de!clculo!mental.!
D.CS.EIB.30.2.7.! Penker! mayaiyana! nuna! tseas! ajasain!
tusa!ni!aparjiai!tuma!aijiai!unuimiatnum!mayai!itur!
iistiniait! tusa! aujmateawai.! Participa! junto! a! sus! padres! y!
compaeros! en! las! actividades! relacionadas! con! el! cuidado! de! aire!
evitando!la!contaminacin.!
D.CN.EIB.30.2.8.! Mayai! wari! itiurchattan!
kampuntnuinmash,! aentsan! yajasma! iwiaku!
ainiansha!itur!yaimniuit!nuna!unuimiateak,!ni!aijiai!
wekasarkesh,! iniakmamsarkesh! turutskesh!
nakumak! pek! iniakmawai.! Describe! los! conocimientos!
ancestrales!sobre!los!efectos!del!viento!y!su!influencia!en!la!agricultura!
y! seres! vivos,! mediante! observaciones,! experimentaciones! y!
elaboracin!de!maquetas!en!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.30.2.9.!Entsa!ijmiantri!tuma!itur!iistiniait!tusa!
aujmatma! tuma! entsasha! itiuir! entsa! ajawit! tuma!
araknumsha! itiur! yaimniuit! tusa! nakumak!
[ 179 ]
!
iniakmawai.!Dramatiza!obras!con!la!temtica!sobre!la!importancia!
del!agua!en!la!naturaleza!y!el!ciclo!de!vida,!incluyendo!cantos!agrarios!
fortaleciendo!la!conservacin!del!ambiente.!
D.EF.EIB.30.2.10.! Iruntramurin! naku! ainia! nu! itiur!
pachinniuit! nuna! iirkarin! neka! warinia! najantniuit,!
nuya! tuimpia! ejetniuit! tura! itiur! pachimkiatniuit!
nuna!neka!iniakmawai.! Identifica!las!caractersticas,!objetivos!
y!roles!de!los!participantes!en!los!diferentes!tipos!juegos,!(ancestrales,!
populares,! con! elementos,! entre! otros)! necesarios! para! mejorar! su!
participacin!en!el!entorno!de!su!pueblo.!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(ENTSA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(MADRE(AGUA(
Aujmatsamu!nuya!nui!pachinia!urukuri!aujmatma.! Fbulas!y!descripcin! D.LL.EIBeC.30.3.1.!Entsa!chicham!aujmatai!Madre!Agua!
de!animales.!LL.2.2.5.,!LL.2.3.2.,!LL.2.3.4.! tutainiam,!nu!chichamnum!tui!juarki!tuma!itiurnuit!
Yajasma!urukuri!aujmatma.!Descripciones!de!animales.!LL.2.4.2.,!LL.2.4.4.! taman! neka! yupichu! nakumak,! peek! iniakmas!
Aintiuk! nekapkajai! iruamu! najanma.! Problemas! con! sumas! de! hasta! 4! cifras.! unuimiateawai! Comprende! los! elementos! implcitos! y! explcitos!
M.2.1.24.! de!fbulas!preferentemente!con!temas!relacionados!a!"Madre!Agua",!
basndose!en!inferencias!espacioetemporales!referenciales!y!de!causa!
Nakak! inkiun,! tetet! inkiun! nuya! chikiaku! inkiun,! ikiunka! wankanti.! efecto,!registra!la!informacin!en!tablas,!grficos!y!otros!organizadores!
ngulos!segn!su!amplitud:!rectos,!agudos!y!obtusos.!M.2.2.9.! grficos!sencillos.!
[ 180 ]
!
[ 181 ]
!
Estrategias!de!adicin!y!sustraccin!con!nmeros!hasta!el!9999.!M.2.1.22.! personal! textos! de! diversos! gneros! literarios! privilegiando! fbulas! de!
autores!ecuatorianos.!
Kijin!nekapak!nuya!mirir!nekapak.!Medidas!de!masa:!el!kilogramo!y!el!gramo.!
DD.LL.EIBeC.30.4.3.! Chichaman! etsereak! aujamateak!
M.2.2.20.!
tuimpia! nuya! uruku! ainia! nuna! aujmata! amamkes!
Kuit! nekapak! nuya! yapajiamuri.! Medidas! monetarias! y! conversiones.! aar,! neka! iwiar,! ichipias! neka! aawai.! Escribe! descripciones!
M.2.2.14.! de! lugares! ordenando! las! ideas! con! secuencia! lgica,! por! temas! y!
J!wainma.!Cuidado!del!fuego.!CS.2.2.5.,!CS.2.3.9.! subtemas,! utilizando! conectores! aditivos,! consecutivos,! adjetivos!
calificativos!y!posesivos;!en!situaciones!comunicativas!que!las!requieran!
Nantunu! nekamu,! tura! iwiakmanum! itiur! yaimniuit! tura! en!castellano!y!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
arakmatainmash.! Conocimientos! ancestrales! sobre! el! sol,! su! influencia! en! la! vida! D.M.EIB.30.4.4.!Nekapak!(9999)!usumtai!nupanti,!usumtai!
de!los!seres!y!la!agricultura.!CN.2.5.7.! washim,! usumtai! nawe! usumtai! timianu! eje,!
Aujmattsamu! anentrutain! nekarui,! anematan! anemawai! nuya! ni! warijaimkish,! enentaimias,! nakumak,! nuya! aar!
najanmarin! aujmatui.! Interpreta! historias,! declama! poesas! y! cuenta! ancdotas! iniakmawai! nekapkan! juruki! najantain! najaneawai.!
relacionadas!a!los!elementos!de!la!vida.!ECA.2.2.1.! Realiza!sustracciones!con!los!nmeros!hasta!9999,!con!material!concreto,!
mentalmente,!grficamente!y!de!manera!numrica.!
Tarimiat!nakurutairi!nakuramu.! La! participacin! placentera! en! las! diferentes!
D.M.EIB.30.4.5.! Nawempramu,! washimpramu!
tipos!de!juego!de!la!regin.!EF.2.1.8.,!EF.2.1.4.!
nupantikramujai! juruki,! patatak! najana! iniakmawai.!
Aplica! estrategias! de! descomposicin! en! decenas,! centenas! y! miles! en!
clculos!de!suma!y!resta.!
D.M.EIB.30.4.6.! Pujamunam! kijin! nekaptaijiai! itiur! kijintri!
nekapkar! iistiniait! nuna! unuimiateawai.! Utiliza! las!
medidas! de! masa! (kilogramo! y! gramo),! en! medicin! de! actividades!
cotidianas.!
D.M.EIB.30.4.7.! Nak! kuitjiai! iwiasmaktinnian! aujmatas!
najaneawai.!Realiza!conversiones!monetarias!con!el!uso!del!material!
ldico.!
D.CS.EIB.30.4.8.! Ji! itiuir! iistiniait! nuna! ni! aijiai! tuma! ni!
aparijiai! warinkish! najana! pachiniawai.! Participa! junto! a!
sus!padres!y!compaeros!en!las!actividades!relacionadas!con!el!cuidado!
del!fuego.!
D.CN.EIB.30.4.9.!Etsa!yapajtiairin!solsticio!nuya!equinoccio!
tutain! ni! shuarin! utuak! aujmata! timian! amajeawai.!
Participa! en! las! celebraciones! relacionadas! al! solsticio! y! equinoccio,! sus!
influencias!en!la!vida!de!los!seres!vivos,!comparte!mediante!dilogos!a!su!
familia!y!compaeros.!
[ 182 ]
!
[ 183 ]
!
interpretacin,!reproduccin!y!
creacin!de!diversas!expresiones,!para!
D.M.EIB.31.1.6.!Ni!pujamunmayajai!enentaimias!iruamu!
potenciar!la!imaginacin!y!creatividad! nuya! juramu! itiurchamtikia! ninki! nuichuka! kuak!
desde!una!visin!de!fortalecimiento! najanui.! Resuelve! y! plantea,! de! forma! individual! o! grupal,!
lingstico!cultural.! problemas!que!requieran!el!uso!de!sumas!y!restas!con!nmeros!hasta!
de! cuatro! cifras,! e! interpretar! la! solucin! dentro! del! contexto! del!
problema.!
D.CS.EIB.31.1.7.! Tsuernunkamaya! najantain! utsumak,!
timiatrusank! irkari! takawai.! Utiliza! las! artesanas! de! los!
pueblos!y!nacionalidades!de!la!Costa!valorando!su!identidad.!
D.CN.EIB.31.1.8.! Nakumramu! iis,! neka! nuya! apatak!
iwiaku! urukurin,! metekkrin! nuya! metekcharin!
iyawai.! Identifica! y! compara! las! caractersticas,! semejanzas! y!
diferencias!de!los!seres!vivos,!mediante!la!observacin!e!ilustracin.!
D.ECA.EIB.31.1.9.! Imiant! ni! pujamunmaya,! nunka!
tepakma! nuya! imiatkin! nakumramu,! yakartinian,!
itiur! najantain! tusa! aujmateawai.! Conoce! y! explica! las!
formas! tradicionales! de! preparacin! de! pinturas! para! colorear! o!
plasmar!en!paisajes!y!objetos!de!su!entorno.!
D.EF.EIB.31.1.10.! Neka! nuya! ayash! umuchtain! ichipias!
neka! nakunum,! nankimiatniunam! pachiniak!
nekawai.! Reconoce! y! analiza! posibles! modos! de! optimizar! las!
acciones! motrices! de! maneras! saludables! para! participar! en! cada!
juego!segn!los!objetivos!alcanzar.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
12
!Paka!peenk!/producto!cartesiano!
[ 184 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(II(NAMPETAI(NUYA(AIJTIAI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(NUESTRA(MSICA(Y(DANZA(
Aujmatsanu! nuya! warik! chicham! najanma,! aakmamu.! Produccin! D.LL.EIBeC.31.2.1.! Nampet! nuya! aijtain,! ni! neasank!
escrita! de! la! fbula! y! trabalenguas:! redaccin .! LL.2.1.4.,! LL.2.4.1.,! LL.2.4.4.,! enentaimmiarin,! najanamurin! nuya! utsumamuri!
14
[ 185 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(APATAI(NUYA(WEATAI(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(TEJIDOS(Y(TELARES(
Iisar! nuya! etseratin! aujmattsamu! nuya! warik! chichaman! aawai.! D.LL.EIBeC.31.3.1.! Ejemaknum,! aujsamun! naarin,!
Produccin! escrita! de! la! fbula! y! trabalenguas:! revisin! y! publicacin.! LL.2.4.4.,! timiatrus! aakmatairincha,! antuwamurijiai! metek!
LL.2.4.6.,!LL.2.4.7.,!LL.2.2.3.! aak!aujmatsamu!esetratniun!esea!nekawai.!Enriquece!
Tsakatmamu,!ayash!inkiuntra,!nuya!ayash!nakak.!Multiplicacin,!modelo! el!proceso!de!revisin!de!fbulas,!apoyndose!en!el!uso!de!las!TIC,!la!
citacin! de! fuentes,! y! aplica! progresivamente! las! reglas! de! escritura!
grupal,!geomtrico!y!lineal.!M.2.1.26.! mediante!la!reflexin!fonolgica!en!la!escritura!ortogrfica.!
Nekapkari!nakarma!nuya!timiatrusar!nekamatai!nekapmamu!nuya! D.LL.EIBeC.31.3.2.! Itiur! chichaktiniait! nuna! timiatrus!
kanawerish.!Estimaciones!y!mediciones!con!el!metro!y!sus!submltiplos.!M.2.2.11.! arantuk,!antuk,!iis!chichawai.! Usa! las! pautas! bsicas! de! la!
Tarimiat! aents! Amazoniaenmaya.! Artesana! de! la! Amazona.! CS.2.2.10.,! comunicacin! oral! (turnos! en! la! conversacin,! ceder! la! palabra,!
contacto! visual,! escucha! activa.)! y! emplea! el! vocabulario! acorde! con!
CS.2.2.11.! la!situacin!comunicativa.!
Iirka:!Paantin17,!ajatka!nuya!yaa!wekain.!Bloqueo!de!la!luz:!caractersticas!de! D.LL.EIBeC.31.3.3.! Nukap! imiatkin! aujmattsamu,! nuya!
la!sombra!y!la!penumbra!e!eclipses .!CN.2.3.12.!
18
warik! chichaman! shuarchamjai! tura!
Yakatai!tarimiat!aentsnan!najanatin.! Preparacin!de!la!pintura!natural!en!las! apachchamjaish! najana,! utsumka! imiatkinjiai!
nacionalidades!y!pueblos.!ECA.2.1.1.,!ECA.2.1.9.! najaneawai.! Utiliza!diversos!formatos,!recursos!y!materiales!que!
Timiatrus!najanuk,!ni!ayashin!metekma!umuchtai.! Mis!ritmos!y!estados! apoyan! y! enriquecen! la! publicacin! de! fbulas! y! trabalenguas! en!
castellano!y!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
corporales! en! las! diferentes! posibilidades! expresivas! de! los! movimientos.! EF.2.3.2.,!
EF.2.5.2.! D.M.EIB.31.3.4.! Utuakma! tsakatmartinian,! peenk! iirkan!
nuya! nakak! najaneawai.! Realiza! multiplicaciones15! en!
funcin!del!modelo!grupal,!geomtrico !y!lineal.!
16
[ 186 ]
!
[ 187 ]
!
Atentra!nunkanmaya!imiatkin!najantai.!Artesanas!de!Galpagos19.! D.LL.EIBeC.31.4.3.!Ejemaknum!takakmak!papi!aujsamun!
CS.2.2.10.,!CS.2.2.11.! etserui! nuya! itiur! aartinia! nunash! nekaska! aamu!
Atentra! nunkanmaya! penker! yurumak! ayashi! iwiarin! irunin.! antuwamurin! aakmak! iwiarnar! utsuawai.! Apoya! y!
Alimentacin! saludable! con! productos! orgnicos! de! las! nacionalidades! de! Galpagos.! enriquece!el!proceso!de!escritura,!apoyndose!en!el!uso!de!las!TICs!y!
CN.2.2.6.! la!citacin!de!fuentes!y!aplica!progresivamente!las!reglas!de!escritura!
mediante!la!reflexin!fonolgica!en!la!escritura!ortogrfica.!
Keen! najanramu! nuya! tsuernum! yapajniar,! tsapin,! antuwamuri! D.M.EIB.31.4.4.! Nekapkan! ikiutaijiai! metek! nekapak!
nuya!muchitmari.!Formas!de!la!energa!y!sus!transformaciones!en!calor,!luz,!sonido!y! iyamujai! nukap! jiyawai.! Reproduce! patrones! numricos!
movimiento.!CN.2.3.10.! crecientes,!a!partir!de!la!multiplicacin.!
Ikiamia,!pujamunmaya!nuya!pachinmajai,!nakumkar!nuya!yakartin! D.M.EIB.31.4.5.! Imiatkin! jimiampramu! nuya!
wakeramujai.! La! naturaleza,! el! medio! ambiente! y! la! ecologa:! dibujar! y! pintar! aintukramum! nekawai.! Reconoce! dobles! y! triples! en!
libremente.!ECA.2.1.1.! unidades!de!objetos.!
Penker! pujut! yaimkiur! utsanjai! imiatkin! najanma.! Elaboracin! de! D.M.EIB.31.4.6.! Takas! nuya! iis! imiatkin! najankamujai!
implementos! con! materiales! reciclados! contribuyendo! al! cuidado! del! medio! ambiente.! pachim!ikiauwamun!nekawai.! Comprende!paulatinamente!
EF.2.1.10.,!EF.2.6.6.!! las! combinaciones! multiplicativas! (tablas! de! multiplicar)! con! la!
manipulacin!y!visualizacin!de!material!concreto.!
D.M.EIB.31.4.7.! Tsawant! nekapkajai! yupichu!
yapajniamurin! ! najanui! (tsawant! nekapkan,!
ujumaik! yapanian! nuya! warik! yapajniancha)!
najanui.! Realiza! conversiones! simples! de! medidas! de! tiempo!
(horas,!minutos!y!segundos),!en!situaciones!significativas.!
D.M.EIB.31.4.8.! Pujamunmaya! najantaijiai!
menaintmamtikia! irur! najanui.! Realiza! combinaciones!
simples!de!tres!por!tres,!en!la!resolucin!de!situaciones!cotidianas.!
D.CS.EIB.31.4.9.! Tentakmanum! aents! najantaijiai!
iwiarmamui! ni! pujutaincha! neka! najanui.! Utiliza! las!
artesanas! de! los! pueblos! y! nacionalidades! de! Galpagos! en!
reconocimiento!a!su!cultura.!
D.CN.EIB.31.4.10.! Apatuk! tenka! aents! iwiareamunam!
pachiniui! chikich! yurumak! tuke! yurumanum! ati!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
19
!Atentra!nunkanmaya!/!Islas!Galpagosg!
[ 188 ]
!
tusa!pachiniui.! Participa!en!la!preparacin!y!consumo!de!platos!
tpicos! con! productos! orgnicos! de! Galpagos! como! inclusin! de!
nuevas! dietas! alimenticias! a! su! consumo! diario! mediante! su!
participacin.!!
D.CN.EIB.31.4.11.! Shiripik! kakantin! nuya! tsaapin,! tsuer,!
antuwamuri! nuya! muchitmari! nekara! nakumak!
iniakmawai.! Describe! las! formas! de! energa! y! sus!
transformaciones! en! luz,! calor,! sonido! y! movimiento,! mediante!
experimentaciones! individuales! y! grupales! y! tambin! en!
representaciones!grficas.!
D.ECA.EIB.31.4.12.! Pujamunmayan! imiatkinia! nakumak!
timiatrusank!yakawai.! Dibuja! y! pinta! paisajes! de! su! entorno!
desarrollando!sus!habilidades!artsticas.!
D.EF.EIB.31.4.13.! Utsanjai! imiatkinian! najaneak!
unuimiatainiam! nuya! pujamunmash! penker! ati!
tusa!yaimiawai.! Elabora!implementos!con!materiales!reciclados!
o! del! entorno! de! su! pueblo,! contribuyendo! al! cuidado! del! medio!
ambiente!dentro!y!fuera!de!la!institucin!educativa.!
!
[ 189 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(TARIMIAT(AENTS(TSUERNUNKANMAYA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(PUEBLOS(DE(LA(COSTA(
TESAMU(32( Aujmatin,! nuya! nekapkari! papi! aujmatkachmin.! Textos! persuasivos.! D.LL.EIBeC.32.1.1.! Chichaman! penker! chichaktinian! nuya!
UNIDAD(32! Adjetivos,! gnero! y! nmero.! LL.2.1.3.,! LL.2.1.4.,! LL.2.4.1.,! LL.2.4.3.,! penker! aartinian! utsumak! neka! anintrawai.! Reconoce! e!
! LL.2.4.4.,!LL.2.4.5.,!Ll.2.4.6.,!LL.2.4.7.! indaga! palabras! y! expresiones! propias! de! las! lenguas! originarias! e!
TARIMIAT(AENTS( Jimiampramu!metekmamu.!Par!ordenado.!M.2.1.10.!
identifica! la! intencin! comunicativa! de! textos! persuasivos,! para!
enriquecer!el!proceso!de!escritura.!
TSUERNUNKANMAYA(
PUEBLOS(Y(NACIONALIDADES(DE(
Jimiampramu!penkramunam!najantai.! Par!ordenado!y!producto!cartesiano.! D.LL.EIBeC.32.1.2.! Ninki! timiatrus! eser! aartinian:!
LA(COSTA( M.2.1.11.! aakmamunam,! iyamunam! nuya! chicham! iwiarkar!
( Nekapak! ikiaunkar! tsakatmatai.! Patrones! numricos! crecientes! con! etsermanum,! shuarchamjai! nuya! apachchamjaish!
EJAMU( multiplicacin.!M.2.1.4.! najaneawai.! Desarrolla! progresivamente! autonoma! y! calidad! en! el!
OBJETIVO(
Ikiunkar! itiurchat! atsakmatai.! Solucin! de! problemas! con! multiplicacin.! proceso!de!escritura!en!la!planificacin,!redaccin,!revisin!y!publicacin!
! de!textos!persuasivos!en!castellano!y!en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
M.2.1.33.!
Nisha!aentsjai!tura!nisha! D.LL.EIBeC.32.1.3.! Ejemaknum! takakmak! papi! aujsamun!
chichamtin!iruntrar! Enentaimsar!itiurchat!najantai.!Clculo!mental!de!productos.!M.2.1.32.! estserui! nuya! itiur! aartinia! nunash! nekaska! aamu!
pujustin!iwarma!tura! Tarimiat! aents! truernunkanmaya! timiatrusar! aujmatma:! antuwamurin!aakmak!iwiarnar!utsumawai.! Apoya!y!enriquece!el!
paant!awajeamu!tarimiat! juarkimiuri,! aujmatsamuri,! iwiarmanke! nuya! chichame.! Ubicacin! proceso! de! escritura,! apoyndose! en! el! uso! de! las! TICs,! la! citacin! de! fuentes! y!
geogrfica! de! los! pueblos! y! nacionalidades! de! la! costa:! races! histricas,! vestimenta! y! aplica!progresivamente!el!uso!de!adjetivos,!gnero!y!nmero.!
aents!uunt!nunka! lengua.!CS.2.1.11.,!CS.2.1.10.,!CS.2.1.12.,!CS.2.2.7.! D.M.EIB.32.1.4.! Iruamu! juarmarin! nuya! amiamurin!
tesarmanu!matsatainiajai,! pennum! najanak! nekawai.! Identifica! y! escribe! los! elementos!
Tsuernunkamaya!aentsu!yurumtairi.! Alimentacin!saludable!con!productos!
nishatiatar!iruntrar! del! conjunto! de! salida! y! de! llegada! a! partir! de! los! pares! ordenados! del!
orgnicos!de!las!nacionalidades!de!la!Costa.!CN.2.2.4.! producto!cartesiano.!
tarimiat!ajasar!pujustin!
Apreciar!la!construccin!de!un!
Nakumkar,!wakan!jusamu!irurma,!papi!najankar!etsertai!tarimiat! D.M.EIB.32.1.5.! Jimiampramu! penramunam! irurma!
Estado!plurinacional,!intercultural!y! aentsna.! Collage,!lbumes,!carteles!o!murales!de!los!pueblos!y!nacionalidades!del!pas.! enkenkamurin!nekawai.! Examina!e!identifica!los!elementos!del!
multilinge,!a!travs!de!la!presencia! ECA.2.3.5.,!ECA.2.3.8.! subconjunto!de!pares!ordenados!del!producto!cartesiano!que!cumplen!la!
de!pueblos!y!nacionalidades!en!las! relacin! de! correspondencia! uno! a! uno.! Reproduce! patrones! numricos!
cuatro!regiones!naturales!del!pas,! Chikich!ayash!umuchtai!nuya!esenkumtai!nuya!chikich!muchitiat.! crecientes,!a!partir!de!la!multiplicacin.!
fomentando!la!unidad!en!la! Diferentes!tipos!de!destrezas!y!acrobacias!individuales!y!con!otros.!EF.2.2.1.!
diversidad!para!el!logro!del!Sumak!
D.M.EIB.32.1.6.! Pujamunam! najanuk! irua! neka!
Kawsay!(Buen!Vivir).( najaneawai.! Resuelve! problemas! relacionados! con! la! multiplicacin!
utilizando!varias!estrategias,!e!interpretar!la!solucin!dentro!del!contexto!
del!problema.!
[ 190 ]
!
multiplicacin.!M.2.1.4.!
D.LL.EIBeC.32.2.2.! Utsumawai,! ejemaknum! takakmak! papi!
Pachim! ikiuwamu! (ikiuwau! 5! nuya! 10).! Combinaciones! multiplicativas! aujsamun!estserui!nuya!itiur!aartinia!nunash!nekaska!
(tablas!de!multiplicar!del!5!y!10).!M.2.1.27.!
aamu! antuwamurin! aakmak! iwiarnawai.! Desarrolla!
progresivamente! autonoma! y! calidad! en! el! proceso! de! escritura! en! la!
Ikiunkar! itiurchar! najanar! iniakmamu.! Solucin! de! problemas! con!
[ 191 ]
!
[ 192 ]
!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(3(TARIMIAT(AENTS(ETSANKANMAYA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(3(PUEBLOS(DE(LA(AMAZONA(
Anmat.! Poemas.! LL.2.1.3.,! LL.2.1.4.,! LL.2.4.1.,! LL.2.4.3.,! LL.2.4.4.,! D.LL.EIBeC.32.3.1.! Neka! inintrus! ni! chichamejai! penker!
LL.2.4.5.,!Ll.2.4.6.,!LL.2.4.7.! aakmawai.! Reconoce!e!indaga!palabras!y!expresiones!propias!de!las!
Ikiunkar! nekapak! tsakatmamu.! Patrones! numricos! crecientes! con! lenguas!originarias,!para!enriquecer!el!proceso!de!escritura.!
multiplicacin.!M.2.1.4.!
D.LL.EIBeC.32.3.2.! Ninki! timiatrus! aartinian,! iwiarkatniun!
Pachim!ikiuwamu!(ikiuwau!4!nuya!8).!Combinaciones!multiplicativas!(tablas! nuya! etserkatniun,! anematan! ti! shiirmach! aarman!
de!multiplicar!del!4!y!8).!M.2.1.27.!
nekawai.! Desarrolla! progresivamente! autonoma! y! calidad! en! el!
proceso!de!escritura!en!la!planificacin,!redaccin,!revisin!y!publicacin!
Itiurchat! ikiauweamu! najanma! Solucin! de! problemas! con! multiplicacin.! de! poemas,! teniendo! en! cuenta! la! conciencia! lingstica! (semntica,!
M.2.1.33.! lxica,!sintctica!y!fonolgica)!en!cada!uno!de!sus!pasos.!
[ 193 ]
!
[ 194 ]
!
Ecuadorenum! rak! pnker! turumma.! Alimentacin! saludable! del! Ecuador.! D.M.EIB.32.4.5.! Ikiutain! is,! takas! timiatrus! enentaimias!
CN.2.2.4! unuimiatar!iniakmawai.! Familiariza!y!memoriza!paulatinamente!
las! combinaciones! multiplicativas! (tablas! de! multiplicar)! con! la!
Takumtikin!nuy!majukratin.!Las!parteras!y!sobadores! manipulacin!y!visualizacin!de!material!concreto.!
Irutkamunam! najantai,! najankamu! nuy! jantse! iniakmatai! D.M.EIB.32.4.6.! Ikiuwamu! najana! ni! pujamunam! najantai!
nakumkamu,! aarma.! Carteles,! catlogos! y! planos! de! la! ubicacin! de! los! najaneawai.! Resuelve! problemas! relacionados! con! la! multiplicacin!
establecimientos!de!la!feria!cultural!artstica,!artesanal!de!la!comunidad.! ECA.2.3.10.,! utilizando!varias!estrategias,!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!
del!problema.!
ECA.2.3.17.!
D.M.EIB.32.4.7.! Enentaimias! takamurin! itiurchatmamtikia!
najaneawai.! Calcula! mentalmente! productos! utilizando! varias!
estrategias.!
D.M.EIB.32.4.8.! Yupichu! nekapkajai! yapajiawai! nekapkan!
(washim!nekapak!nuya!chikich!Nekapak)!najaneawai.!
Realiza! conversiones! simples! de! medidas! de! longitud! (metro! y! sus!
submltiplos),!en!la!resolucin!de!problemas.!
D.M.EIB.32.4.9.! Yupichu! najanui! kijin! nekapkajai! (miriri!
nekapak! nuya! warimpramu! nekapak)! najaneawai.!
Realiza! conversiones! simples! de! medidas! de! masa! (gramo! y! kilogramo),!
en!la!resolucin!de!problemas.!
D.CS.EIB.32.4.10.! Iwiaku! aetsjai! nuya! ikiamiajai! shiir!
iniakmameawai.! Practica! la! convivencia! armnica! entre! los! seres!
humanos!y!la!madre!naturaleza .!!
20
[ 195 ]
!
[ 196 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(1(IRUTKAMU(TUAKMA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(1(LA(ORGANIZACIN(COMUNITARIA(
Nakumkamu! iisar! aujtai.! Lecturas! de! autorretratos.! LL.2.2.1.,! LL.2.3.2.,! D.LL.EIBeC.33.1.1.! Pujamurinian,! enentaimmiarin,!
LL.2.3.4.,!LL.2.3.5.,!LL.2.3.6.! najanmurin! nuya! utsumamurin! shuarchamjai! tura!
TESAMU(33( Nekapak!ikiuweamu!metek!iniakmamujai.!Patrones!numricos!crecientes! apachchamjaish! etsereawai.! Comparte! de! manera!
UNIDAD(33(
con!multiplicacin.!M.2.1.5.! espontnea! sus! ideas,! experiencias! y! necesidades! en! situaciones!
! informales! de! la! vida! cotidiana! en! la! lengua! de! su! respectiva!
TUAKMA(EEMTIKTAI(TURA( Ikiauwamu! 10,! 100! nuya! 1.000.! Multiplicacin! por! 10,! 100! y! 1! 000.! nacionalidad!y!en!castellano.!
IINIURI(AYAMPRUMATAI( M.2.1.28.! D.LL.EIBeC.33.1.2.! Ni! nekatairin! aujas! tsakatmak,!
ORGANIZACIN,(LIDERAZGO(Y( Nu! nekapkak! yapajiar! nuya! irurar! ikiutai.! Propiedades! conmutativa! y! awainki! aujas,! aujsatniun! juur! nuya! sutarach!
DERECHOS( asociativa!de!la!multiplicacin.!M.2.1.29.! aujtain,!aujsamuncha!nekarui!ninki!nakumkamu!iis!
(
Tuakma! penker! emkat! tusa! chichamkartin.! Lderes21! y! lideresas! que! aujeawai.! Tusa! Lee! autorretratos! de! manera! autnoma,!
EJEAMU(
OBJETIVO( fortalecen! las! organizaciones! indgenas.! CS.2.1.8.,! CS.2.1.11.,! CS.2.1.12.,! desarrollando! estrategias! cognitivas! como! lectura! de! paratexto,!
establecimiento! del! propsito! de! lectura,! relectura,! relectura!
! CS.2.2.7.! selectiva!y!parafraseo!para!autorregular!la!comprensin!de!textos.!
Unuimia!ainiana!nui!atuktin! Apatuk! nuya! penker! yurumatin.! Alimentacin! y! seguridad! alimentaria.! D.LL.EIBeC.33.1.3.!Papi!aujsamunmayan!enentai!jur,!enentai!
tuakma!eemtiktainiam! CN.2.2.4.! chichamnash! apujeawai.! Construye! criterios,! opiniones! y! emite!
Yaunchuyan! nakumat! nuya! nampet,! najantai! ikiakatai.! Eventos! juicios!sobre!el!contenido!de!un!texto!al!distinguir!realidad!y!ficcin.!
iwiarnarar,!irutramunam!
artsticos! culturales! para! el! fortalecimiento! a! travs! de! dramatizaciones! culturales! y! D.LL.EIBeC.33.1.4.! Papi! aujeamu! paant! etserun! nuya!
amiktinian!tura!niniurin!paant!
artsticas.!ECA.2.2.10.,!ECA.2.3.11.! pachitrancha! neka,! nakumar,! sutarach! aar! nuya!
amajsatin.!
Promover!en!el!estudiante!el!desarrollo! Najanmnia! (nu! chichamtaip! muchitma! nuya! najanachmin)!
chikich! yupitsak! shuarchamjai! tura! apachchamjai!
de!competencias!en!liderazgo,!para! muchitiak.! Las! demandas! de! las! capacidades! (coordinativas! y! condicionales)! en! las! najana! iniakmawai.! Comprende! los! contenidos! explcitos! e!
ejercer!derechos!y!responsabilidades,! implcitos! de! un! texto! al! registrar! la! informacin! en! tablas,! grficos,!
combinaciones!de!destrezas!y!habilidades!motrices!bsicas.!EF.2.2.2.,!EF.2.2.4.!
valores!y!principios!comunitarios.! cuadros! y! otros! organizadores! grficos! sencillos! en! la! lengua! de! su!
respectiva!nacionalidad!y!en!castellano.!
D.M.EIB.33.1.5.! Iruamu! nekapa! iniakmamujai! metek!
najaneawai.! Construye! patrones! numricos! a! partir! de! la!
multiplicacin.!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
21
!Chichamkartin!/!Lidere!lideresa!
[ 197 ]
!
D.M.EIB.33.1.6.!Jimiar!nekapkajai,!irurtin!amiktinjia!10,!
100,! 1.000! najaneawai.! Aplica! las! reglas! de! multiplicacin!
por! 10,! 100! y! 1.000! en! nmeros! de! hasta! dos! cifras,! solucionando!
problemas!cotidianos.!
D.M.EIB.33.1.7.! Aaar! nuya! enetaimias! iruamu! n!
nekapkajain! umuchar! nuya! irur! najaneawai.! Aplica!
las! propiedades! conmutativa! y! asociativa! de! la! multiplicacin! en! el!
clculo!escrito,!mental!y!en!la!resolucin!de!problemas.!
D.CS.EIB.33.1.8.! Ecuador! nunkanam! tarimiat! aents!
metekcha! matsatainian! nekawai.! Identifica! la! existencia!
de! diversos! pueblos! y! nacionalidades! que! forman! parte! del! Ecuador!
mega!diverso.!
D.CN.EIB.33.1.9.! Unuimiatainiam! nuya! ni! shuarijiai,! ni!
pujamunmayajai! imiatkinian! juk! apatkun! iwiar!
ajamawai.! Identifica! los! alimentos! saludables! que! y! generan!
seguridad! alimenticia! de! productos! de! su! entorno! y! los! comparte!
mediante!la!preparacin!y!consumo!con!su!familia!o!en!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.33.1.10.! Tarimiat! aents! Ecuadorenumia!
aujmattain,!nampetairin!najana!nakumas,!nampes!
iniakmawai.! Participa! de! forma! colectiva! en! dramatizaciones!
culturales! y! artsticas! ideando! cambios! a! los! personajes! de! cuentos,!
mitos!y!leyendas!de!las!distintas!nacionalidades!del!Ecuador.!
D.EF.EIB.33.1.11.! Kankm,! naant! ajamu,! naant! nuya!
kankem,! nuya! peper! ajak! timiatrush! wiawiat,!
warik! nuya! kakantar! ayashi! umuchiawai.! Reconoce!
cules! son! las! capacidades! (coordinativas! y! condicionales:!
flexibilidad,! velocidad,! resistencia,! y! fuerza)! que! demandan! las!
combinaciones! de! destrezas! y! habilidades! motrices! bsicas! (por!
ejemplo,!desplazarse!y!rolar!o!combinar!roles!con!saltos!y!enlazar!las!
destrezas!con!diferentes!desplazamientos!o!giros).!
NEKATAI(IRUMPRAMU(No.(2(TARIMIAT(AENTSTI(MATSATMA(
CRCULO(DE(CONOCIMIENTOS(No.(2(NUESTRA(NACIONALIDAD(
Iniunu,! Naa! akintin.! Autorretrato.! Pronombres! personales.! LL.2.1.3.,! D.LL.EIBeC.33.2.1.! Warinkit! pachim! aents! nuya! tarimiat!
LL.2.1.4.,! LL.2.4.1.,! LL.2.4.3.,! LL.2.4.4.,! LL.2.4.5.,! LL.2.4.6.,! aents!tama!Ecuador!matsatainia!nusha!tusa!inintrus!
[ 198 ]
!
[ 199 ]
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
24
!Kupin!!timiatrusank!/!cocientes!exactos!
[ 200 ]
!
Aents! chichamkartin! nuya! uunt! anaimakaru! pujanunam! ordenando! las! ideas! con! secuencia! lgica,! por! temas! y! subtemas,!
utilizando! conectores! consecutivos,! atributos,! adjetivos! calificativos! y!
yaimin.!Los!lderes!y!autoridades!al!servicio!de!la!sociedad.!CS.2.3.11.! posesivos;!en!situaciones!comunicativas!que!las!requieran!en!castellano!y!
Imiatkinniun! tsaapin! ukai! sukartutai.! Propagacin25! de! la! luz! en! en!la!lengua!de!su!nacionalidad.!
diferentes!medios.!CN.2.3.13! D.LL.EIBeC.33.3.4.! Ejemaknum,! aujsamun! naarin,! timiatrus!
Tuakar! nampet! iwiartai! iniakmamsattsar.! Presentacin! artsticae! aakmatairincha,! antuwamurijiai! metek! aak!
musical,!y!organizacin!colectiva!de!un!evento.!ECA.2.2.12.! aujmatsamu! esetratniun! nekawai.! Desarrolla!
progresivamente! autonoma! y! calidad! en! el! proceso! de! escritura! en! la!
N! nekamatai! imiatkin! najanmam! nekau.! Los! sentidos! identitarios! planificacin,! redaccin,! revisin! y! publicacin! de! un! diario! personal,!
que!los!contextos!otorgan!a!las!manifestaciones!culturales!como!producciones!de!su! apoyndose!en!el!uso!de!las!TIC!y!la!citacin!de!fuentes.!
propia!regin.!EF.2.3.4.,!EF.2.3.7.! D.M.EIB.33.3.5.! Chikich! najantaijiai! enentaimias!
najaneawai.! Calcula!mentalmente!cocientes!exactos!utilizando!varias!
estrategias.!
D.M.EIB.33.3.6.!Chikichik!nekapkajai!nakawai.! Aplica! la! divisin!
de!una!cifra!en!el!divisor!en!la!resolucin!de!problemas!cotidianos.!
D.M.EIB.33.3.7.! Imiatkin! entsa! nekapmataijiai,!
nekapmawai.! Realiza!conversiones!simples!de!medidas!de!capacidad!
(litro!a!sus!submltiplos),!en!mediciones!y!estimaciones.!
D.M.EIB.33.3.8.! Wekakamurin! imianan! nekawai.! Reconoce!
experiencias!aleatorias!en!situaciones!cotidianas.!
D.CS.EIB.33.3.9.! Najantain! nuya! amiktin,! uunt! anamkaru!
nuya! irutkamunmash! nekawai.! Conoce! el! rol! y!
responsabilidades!de!las!autoridades!y!dirigentes!de!la!comunidad.!
D.CN.EIB.33.3.10.!Tsapin!shikip!itiur!ukanainiait!tusa!najana!
iniakmawai.! Expone! la! forma! de! propagacin! de! la! luz! en! diferentes!
medios!a!travs!de!la!experimentacin!individual!y!de!grupo.!
D.ECA.EIB.33.3.11.! Imiatkin! niniu! tuntuitiain! pachintiuk!
antuwamurin! esetur,! shiir! antujatan! tuntuiyawai.!
Participa! e! interpreta! piezas! musicales! de! su! nacionalidad! a! travs! de!
grupos! o! coros! y! con! instrumentos! inventados! que! les! permita! llevar! el!
ritmo!y!genere!estados!de!nimo!placenteros.!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
25
!Ukain/!propagacion!
[ 201 ]
!
[ 202 ]
!
penker!pujustaj!tusa.! Describe!la!estructura,!funcin!y!cuidado!de!
los! rganos! de! los! sentidos! a! travs! de! ilustraciones! grficas,! audio! y!
videos,!expone!en!el!CECIB.!
D.ECA.EIB.33.4.8.!Imiatkin!tarimiat!aents!najantain!najanui,!
nampeakur! utsumtai,! apatuk! nuya! iwiarmamkan,!
unuikiartinjiai!nuya!apa!yainkiam!najaneawai.! Desarrolla!
actividades! artsticas! y! culturales! de! bisutera,! instrumentos! musicales,!
trajes!tpicos,!comidas!tpicas!y!adornos!de!pueblos!y!nacionalidades!para!
el!Buen!Vivir,!con!el!apoyo!de!docentes!y!padres!de!familia.!
!
[ 203 ]
!
!
6.3. II(CHICHAME(UNUIMIATKUR(SHIIRMACH(AAMU,(TI(PENKER(NAJANAR(EMMA(NUYA(TIMIATRUSAR(UNUIMIATTAI((
CURRCULO(DE(EIB(PARA(DESARROLLO(DE(DESTREZAS(Y(TCNICAS(DE(ESTUDIO((DDTE)(
!
AKANKAMU(34(JUARKI(54(AMUA((
UNIDADES(DE(LA(34(A(LA(54(
(
II(NEKAMURI.(ARMONIZADORES(DE(SABERES(
(
- Iwiakma,(Nunka(tura(Nunka(Tepakma(
- Vida,(Tierra(y(Territorio.(
- Shuarijiai((pujamu,(irutkamujai((tura(aents(tuakmajai(
- Vida(Familiar,(Comunitaria(y(Social.(
- Nekatairi(tura(enentaimmia(
- Cosmovisin(y(Pensamiento.(
- Timiatrusar(nekatai,(timiatrusar(najnatin(tura(najantai(
- Ciencia,(Tecnologa(y(Produccin(
(
!
Iwiainiamu.(Codificacin:(
(
Unuimiatratin! ii! nekatairi! irunu;! Ej.LL.3.2.1,! juka! Ecuadorenum! unuimiartin! umpuarmanum! Jintiamu.(Explicacin:(
ejekamun! nekamtikiui! tuma! asa! ii! nekatairi! penker! ejkamuiti.! Juka! jun! ejekamuiti:! LL!
(unuimiartin,!nekaska:!Lengua!y!Literatura!tama),!3!(unuimiainia!nekapma);!2!(unuimiartin! Ti!Penker!Najanar!Emma!Nuya!Timiatrusar!Unuimiattmanumka,!antsu!juinkia!Nekatai!
tesakma)!tura!1!(penker!jintintiatin).! Irumrachmaiti,!wari!juinkia!unuikiartin!ni!nekamurijiai,!ni!enentaimmiajai!uchi!unuiniarat!
Los!cdigos!adjuntos!en!cada!uno!de!los!saberes!y!conocimientos,!Ej.!LL.3.2.1,!se!refieren!a!las!destrezas!con!criterios!
de!desempeo!que!tiene!el!currculo!nacional,!de!manera!que!con!estos!Saberes!armonizan!con!los!definidos!a!nivel!
tusar,!antsu!jun!asamtaish!unuiniaki!weamunmaka!mash!utuir!unuiniamun!najnki!
nacional.!El!cdigo!se!estructura!as:!LL!(rea!o!asignatura,!en!este!caso!Lengua!y!Literatura),!3!(nmero!de!subnivel);! wetiniaiti,!nekaska!MOSEIB!tana!aintsank.!Jka!uchi!unuiniartajtsar!papi!aatmanum!paant!
2!(bloque!de!la!asignatura)!y!1!(nmero!de!la!destreza!con!criterio!de!desempeo).! najanamu!atiniaiti.!
En!este!proceso!educativo!la!matriz!se!desarrolla!sin!la!distribucin!por!crculos!de!saberes,!con!el!propsito!de!que!el!
Nekatin!ejekamu;!Ej.!D.CS.EIB.38.9,!antsu!juka!junis!nekamtikiui:!D!(Nkamu),!CS!(Ciencias! docente!organice!los!saberes!y!conocimientos!de!acuerdo!a!su!criterio;!no!obstante,!se!contina!manteniendo!el!
Sociales!!tama),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge!tama;!38!juka!(nekamu!tesamu!tui! enfoque!de!ciencias!integradas!y!desarrollando!el!proceso!metodolgico!establecido!en!el!Modelo!del!Sistema!de!
pachitkia!nuiti)!tura!9!(nekamu!nekapkari!nekatai!irumpramunam!pujuinia!nuiti).! Educacin!Intercultural!Bilinge!MOSEIB.!Esto!se!reflejar!en!las!planificaciones!curriculares!correspondientes.
La!codificacin!en!la!columna!de!los!dominios,!Ej.!D.CS.EIB.38.9,!est!orientada!a!identificarlos!de!la!siguiente!manera:!
D!(dominio),!CS!(Ciencias!Sociales),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge);!38!(unidad!a!la!que!pertenece!el!dominio)!y!
9!(nmero!de!dominio!dentro!de!la!unidad).!
[ 204 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Yaunchuya! aujmatsamu! nuya! tuke! najantai! aujmatsar! D.LL.EIBeC.34.1.! Shuarchamjai! tura! apachchamjai! aartinian!
etserma.! Mitos! y! ritos! con! el! circuito! de! la! comunicacin.! LL.3.1.1.,! neka!pachiniawai.! Participa!en!contextos!y!situaciones!que!evidencien!
TESAMU(34( la!funcionalidad!de!la!lengua!escrita!como!herramienta!de!comunicacin!en!la!
UNIDAD(34( LL.3.2.1.,!LL.3.2.2.,!LL.3.4.11.! lengua!shuar!y!en!castellano.!
! Chicham!amuamunan!kakara!tutai.!Palabras!agudas.!LL.3.5.2.! D.LL.EIB.34.2.!Uunt!aujmattsamun!antuk,!wakeruk!chichaman!
ARAKMATTSAR(NUNKA( etserkamun,! antuk! neka,! aujsamun! penker! ichipias!
IWIAREAMU( nekawai.! Escucha! discursos! orales! de! ancianas! y! ancianos! sobre! mitos! y!
POCA(DE(PREPARACIN(DE(LA( ritos!de!pueblos!o!nacionalidades,!formulando!juicios!de!valor!y!participando!
MADRE(TIERRA( de! manera! respetuosa,! reconociendo! el! emisor,! mensaje! y! receptor,! para!
! desarrollar!progresivamente!la!lectura!crtica.!
EJEAMU( D.LL.C.34.3.!Chicham!amuamunan!kakara!tutain!neka,!nukap!
OBJETIVO( chichasman!chichas!ikiaujai!aawai.! Identifica! palabras! agudas! y!
( escribe!prrafos!mediante!el!uso!de!conectores!lgicos.!
Uchi!unuimiainiajai! Nakapmatai!irunu!chikich!nekapmataijiai!patatma.! Sucesiones! D.M.EIB.34.4. Patatmajai! patatkir! wetain! nekawai.! Genera!
arakmaktasar!nuya! numricas!con!suma!con!nmeros!naturales.!M.3.1.1.! sucesiones!numricas!con!sumas!de!nmeros!naturales!a!partir!de!ejercicios!
arakmakur!ijiarmattai!ni! numricos!o!problemas!simples.!
Nekapmamu! jimiamtikiar! apujsamu! paka! aintiuk!
pujutairin!neka!timian! D.M.EIB.34.5. Tesarmanun! jimiampramun! apujas! aujeawai.!
nakakmanum.!Pares!ordenados!y!sistema!de!coordenadas!rectangulares!con! Lee!y!ubica!pares!ordenados!en!el!sistema!de!coordenadas!rectangulares!con!
amajeak!!arakma!yurumtain! nmeros!naturales.!M.3.1.2.! nmeros!naturales.!
paan!amajeak!!chichamprak! Naka! aintiuk! nakarmanum! irumramu! perar! iniakmamu.! D.M.EIB.34.6. Naka!aintiuk!nakarmajai!nunka!iwiartainmash!
ejekatamu.!Promover!en!los! Representacin! de! situaciones! significativas! en! el! sistema! de! coordenadas.! pachiawai.! Utiliza! el! sistema! de! coordenadas! en! la! representacin! de!
estudiantes!la!emulacin!sobre!las! M.3.1.3.! situaciones!significativas!de!la!poca!de!preparacin!de!la!tierra.!
formas,!prcticas!mitolgicas,!rituales!y!
tcnicas!de!los!procesos!previos!y! Tesak! antiachu,! shait! iyash! pakan! jimiarnum! nakau.! ! Rectas! D.M.EIB.34.7. Tesak! antiachu,! shait,! iyash! pakan! jimiarnum!
durante!la!siembra!de!productos!del! paralelas,! secantes! y! secantes! perpendiculares! en! figuras! geomtricas! planas.! nakaun! nekawai.! Reconoce! rectas! paralelas,! secantes! y! secantes!
medio,!para!valorar!los!conocimientos! M.3.2.1.! perpendiculares!en!figuras!geomtricas!planas.!
propios!de!su!cultura!y!provenientes!de!
Paka!aintiuk!nakarmanum!jimiara!shait!nakak!nakau.! Posicin! D.M.EIB.34.8. Paka!aintiuk!nakarmanum!jimiara!shait!nakak!
otras,!que!beneficien!el!desarrollo!
sostenido!a!nivel!local.! relativa!de!dos!rectas!en!grficos.!M.3.2.2.! nakau! timiatrusar! tawai.! Determina! la! posicin! relativa! de! dos!
rectas!en!grficos!(paralelas,!secantes!y!secantes!perpendiculares).!
!
Americano! aents! akiniamuri.! Origen! del! hombre! americano.! D.CS.EIB.34.9. !Aents! tikich! nunkanmaya! nuya! tarimian!
CS.3.1.1.,!CS.3.1.6.! aentscha! taarun! nuna! nekawai.! Identifica! la! influencia! de! las!
[ 205 ]
!
matsamamu.! Mapa! precermico! del! Ecuador! en! las! regiones! naturales! del! D.CS.EIB.34.10. Aents! tikich! pujutain! takaku! tarimiat! aentsu!
pas.!CS.3.2.11.,!CS.3.1.6.,!CS.3.2.1.,!CS.3.2.5.! nunken! pujuinian! wakerus! nekawai.! Aprecia! el! origen! diverso!
de!culturas!en!lo!que!hoy!es!el!territorio!indgena.!!
Shuar!ajan!ajameak!itiur!nunkan!iwiarniuit.! Tecnologas!agrcolas!
ancestrales! de! la! nacionalidad! o! pueblo! correspondiente! referente! a! la!
D.CS.EIB.34.11. !Tarimiat! aentsu! takakmatairijiai! nukan! iwiar!
preparacin!de!madre!tierra.!CS.3.3.1.,!CS.3.2.22.,!CS.3.3.5.!
takakmak! nekawai.! Manipula! los! instrumentos! de! labranza! en! la!
preparacin! de! la! tierra! de! acuerdo! a! la! nacionalidad! shuar! utilizando! su!
propia! tecnologa! y! en! poca! apropiada! en! funcin! de! los! elementos! de! la!
vida!de!la!Pachamama.!
Iwiaku! nunka! mash! irunun! ayampra! nuya! emamkes! iya.! D.CN.EIB.34.12. !Tuke! iniakmaun! ni! iwiakmarin! pachinman!
Seres!que!protegen!y!cuidan!la!naturaleza).! iniakmawai.! Representa,! identifica! e! interpreta! las! seas! y! signos! de! la!
Nunka!arak!arakmaktinian!tsawantan!etserin.! Seas!y!signos!de! naturaleza,! los! pisos! agroeecolgicos,! mediante! ilustraciones! y! elaboraciones!
la!naturaleza!que!anuncian!la!poca!de!preparacin!de!la!madre!tierra.!! de!maquetas.!
D.CN.EIB.34.13. Tuke! iniakmaun! tura! iwiaku! nunka! mash!
irunun!nekawai.!Representa,!identifica!e!interpreta!las!seas!y!signos!de!
la!naturaleza!y!los!seres!que!protegen!el!entorno!natural!en!preparacin!de!la!
madre!tierra,!a!travs!de!dilogos,!foros!conferencias!y!mesas!redondas.!!!
Imiatkin! nekas,! nekaschasha! najanma! nuya! numi! uyumar! D.ECA.EIB.34.14. Imiatkin! najantaijiai! tura! numi!
najankar! iniakmamu.! Obras! plsticas! y! esculturas! trasformando! objetos! uyumramun! penker! ii! ajatan! najaneawai.! Construye! obras!
naturales!o!artificiales.!ECA.3.1.9.,!ECA.3.1.8.! plsticas! y! esculturas! utilizando! herramientas! de! labranza! y! objetos! en!
desuso,!colores!con!productos!naturales!y!artificiales!para!nuevas!creaciones!
Tuntuitiai:! Imiatkin! utsanma! irunujai! najanma.! Instrumentos! y!describe!la!produccin!de!artistas!que!trasforman!objetos.!(Gilbert!Legrand,!
musicales:! construidos! con! materiales! de! uso! cotidiano! o! de! desecho! de! su! Domenic!Bahmann,!Dan!Cretu,!Vanessa!Zuiga).!
entorno.!ECA.3.1.10.,!ECA.3.1.11.! D.ECA.EIB.34.15. Imiatkin! utsankma! irunujai! tuntuitiai!
Tsankiar! nakurakur! ii! yapi! iyash! irunu! nuya! mash! iyash! penker! enentaimias,! ichipias! iis! najaneawai.! Construye!
umuchiakur!waramu.! Expresin! del! gesto! facial! y! corporal! en! juegos! en! instrumentos! musicales! a! partir! del! proceso! de! experimentacin,! diseo,!
planificacin! con! materiales! de! uso! cotidiano! o! de! desecho,! a! partir! del!
parejas!para!trasmitir!emociones.!ECA.3.2.1.,!ECA.3.2.2.!
anlisis!de!obras!de!artistas!que!crean!instrumentos!trasformando!elementos!
Iruntrar! najankur! kiritniunam! wakan! timiatrusar! (Junk!Music!Band;!percursionando!en!Ecuador;!Taller!La!Bola.).!
iniakmamu.! Creaciones! colectivas! usando! las! tcnicas! propias! del! teatro! de! D.ECA.EIB.34.16. Tsaninkiar! nakurakur:! wishit,! kajet!
sombras.!ECA.3.2.7.! ajatai!nekamu!aitkiawai.! Explora! las! posibilidades! de! expresin! del!
! gesto!facial!y!corporal!del!juego!en!parejas!expresen!alegra,!tristeza,!soledad,!
miedo,!sorpresa!y!dialoga!sobre!las!emociones!que!pudieron!trasmitirse!por!
medio!de!gestos.!
D.ECA.EIB.34.17. Jantsen!tura!aujmattsamun!sutarchin,!
[ 206 ]
!
imiatkin!irunun!juur!nakumeawai.! Dramatiza!narraciones!breves!
y!danzas,!indagando!sobre!las!tcnicas!y!materiales!necesarios!para!crear!un!
teatro!de!sombras.!
Urukuit,! tuniampait! nuya! itiurkatai! tusar! mashi! nakurutai! D.EF.EIB.34.18 Yaunchuya! nakun! imtinrin! tura! metekcharin!
irunush! najantai.! Caractersticas! proveniencias! y! objetivos! de! diferentes! iis! nekawai.! Identifica! y! diferencia! las! caractersticas! de! los! juegos! populares!
tipos!de!juegos!populares.!EF.3.1.1.! ancestrales!de!la!nacionalidad!shuar.!
Iyash! umuchrar! najankur! etserma.! Manifestaciones! de! expresivoe D.EF.EIB.34.19 Tarimiat! aentsun! ijiamtairin! tura!
comunicativas.!EF.3.3.4.!
jantsemtairin!neka!ipiampawai.! Reproduce!e!interpreta!mensajes!
escnicos! que! representa! la! cultura! shuar! a! travs! de! las! danzas! y! bailes!
Naku! pachintiakur! penker! chicham! ejeamu.! Acuerdos! de! rituales.!
seguridad! para! participar! de! manera! segura! en! las! prcticas! deportivas.! D.EF.EIB.34.20 Naku,! tarimiat! aents! najanmanum! ninki!
EF.3.4.1.! wakerus! pachiniawai.! Establece! acuerdos! de! seguridad! para!
Ii! iyashi! jeamujai! pachinma.! La! influencia! de! mis! experiencias! participar! de! manera! democrtica! y! segura! en! las! prcticas! deportivas!
organizado!por!la!nacionalidad!shuar.!
corporales,!en!mis!posibilidades!de!participacin.!EF.3.5.1.!
D.EF.EIB.34.21 Shuarnum! iniashijiai! najantain! neka! warasan!
Tua! timianuit! n! juukar! pachinma.! Eleccin! de! la! participacin! en!
pachinnkiatniun!nekawai.!Identifico!mis!experiencias!corporales!y!lo!
prcticas!corporales!de!acuerdo!a!diferentes!objetivos.!EF.3.6.1.!! que!me!generan!emocionalmente!en!la!construccin!de!mis!posibilidades!de!
participacin!y!eleccin!de!mis!prcticas!relacionada!a!las!costumbres!shuar.!
D.EF.EIB.34.22 Nankamas! nanku! iniashjai! najantain! juur!
pachiniawai.! Elige! participar! en! prcticas! corporales! de! acuerdo! a!
diferentes!objetivos!(recreativo,!mejora!de!desempeo!propio!o!colectivo,!de!
alto! rendimiento,! ancestrales,! entre! otros)! y! se! afianza! para! decidir! en! que!
cual!prctica!corporal!va!a!elegir!en!su!vida.!
!
[ 207 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Paantin! naa! nuya! atsa! naa,! papi! wankaram! arma! mashi! D.LL.EIBeC.35.1.! Papi! aarmanum! tura! ejemaknumani! papi!
etserma,! naa.! Carteles.! Sustantivos:! concreto! y! abstracto.! LL.3.3.6.,! wankaram! aarman! akantramuri! nekawai.! Accede! a!
LL.3.5.1.,!LL.3.4.6.,!LL.3.4.10.,!LL.3.4.12.! bibliotecas! y! recursos! digitales! en! la! web,! identificando! las! fuentes!
consultadas!y!reconoce!la!estructura!de!carteles.!
Nekapmamu! ewej! (5)! nekapmatai! aarma! unuimiatma.!
Nmeros!naturales!hasta!5!cifras.!M.3.1.4.!
D.LL.EIBeC.35.2.! Aarma! paantrin! apatak! enentaimsamun!
TESAMU(35(
UNIDAD(35( Nekapmatai! chikich! ainia! pujamuri! nekapmatai! ewej! apujeawai.! Establece! las! relaciones! explcitas! entre! los! contenidos! de!
dos!o!ms!textos!(carteles),!compara!y!contrasta!fuentes.!
! nekapmunam! ejeamu.! Valor! posicional! de! nmeros! naturales! hasta! 5! D.LL.EIBeC.35.3.! Mamikmas! aartinian! neka! nekatairin!
ARAKMAKTIN(TSAWANT( cifras.!M.3.1.5.!
POCA(DE(LA(SIEMBRA( nekawai.!Autorregula!la!produccin!escrita!mediante!el!uso!habitual!del!
Timiatrus! irunun! etseru! (=,! >,! <)! nuya! shait! najar! ewej! procedimiento!de!planificacin,!redaccin!y!revisin!del!texto.!
(
nekapmamu! aarma.! Relaciones! de! secuencia,! orden! (=,! <,! >)! y! recta! D.LL.EIBeC.35.4.! Aarar! iniakmatainiam! chichasma! ikiaujai!
EJEAMU(
OBJETIVO(
numrica!en!los!nmeros!naturales!hasta!5!cifras.!M.3.1.6.! apachanjai! tura! shuarchamjai! aawai.! Escribe! textos!
! Nekapmatai! ewej! nekapmamu! achiakujai! patatma! nuya! expositivos,!mejorando!la!cohesin!interna!del!prrafo,!mediante!el!uso!de!
conectores!lgicos,!sustantivos!concretos!y!abstractos,!uso!de!mayscula,!
Arkmatai!tsawant!ajmatsar! juramu.!Suma!y!resta!con!nmeros!naturales!hasta!5!cifras.!M.3.1.7.! palabras!homfonas!y!conectores!en!textos!relacionados!a!la!siembra,!en!
chicham!aartin,!ejekamu!iisar,! Aintiuk! yantame! apatnair! metek! nuya! yantame! apatnair! la!lengua!!shuar!!y!en!castellano.!
[ 208 ]
!
Arak! arakmaktasar! untsumtai.! Herramientas! de! labranza! para! la! D.M.EIB.35.8. !Tuke! nekapmataijia! patatma! nuya! juramu!
siembra.!CN.3.3.5.,!CN.3.3.6.! akantramurin! neka! nujain! takatan! najaneawai.! Reconoce!
Nunka! penker! tsapamtikia! nuya! neremtikiat! tusar! los! trminos! de! la! adicin! y! sustraccin! y! calcula! la! suma! o! diferencia! de!
nmeros!naturales.!
anentrutai.!Fertilidad!de!los!suelos!para!la!siembra:!celebracin.!!
D.M.EIB.35.9. Aintiuk! yantame! apatnaira! metek! nuya!
Emesma,! awainkir! nuya! mashi! nunka! irunu! penker! iyamu.! yantame! apatnair! metekchan! imiantrin! nekawai.!
Destruccin,! recuperacin! y! cuidado! de! la! naturaleza).! CN.3.1.1.,! Identifica! paralelogramos! y! trapecios! a! partir! del! anlisis! de! sus!
CN.3.1.2.,!CN.3.1.3.,!CN.3.1.4.,!CN.3.5.5.! caractersticas!y!propiedades.!
Irutkamunam! ijiamtakur! yurumak! iwiasmatai! nuya! D.CS.EIB.35.10 Nuwejai! najantain,! shuar! itur! wainkiarmia!
iwiarmamtai.! Canastos! tpicos! y! vestimenta! relacionados! a! la! poca! con! las! nuna! imiatrus! nekawai.! Analiza! la! poca! en! la! cual! apareci! la!
cermica!dentro!del!territorio!de!su!nacionalidad!pueblo!indgena.!
celebraciones!de!la!comunidad.!ECA.3.1.12.,!ECA.3.1.14.!
D.CS.EIB.35.11 Tuya! kaunkarmia! tarimiat! aentsua! nuna!
Yunchu! nakurutai! nuya! chikich! najantai! menkara! yamaish!
wakeruk! nekawai.! Aprecia! el! origen! diverso! de! culturas! en! lo! que!
najantai.! Juegos! y! hbitos! de! costumbre! que! hayan! desaparecido! y! que! se! hoy!es!el!territorio!indgena.!!
practiquen!en!la!actualidad.!ECA.3.1.1.,!ECA.3.1.15.! D.CS.EIB.35.12 Nunka! irunu! iniakmau! araknum! tura!
Unuimiau! tuke! ni! tsawant! iwiakmanum! ju! tuntuisamun! tarimiat!aents,!tsuer,!micha!tura!nayants!nunkanmaya!
tuakar!tuntuisamun!tumaskeh!tarimiat!aents!tuntuisamun! aujmattsamurin!ichipias!iyawai.! Analiza!las!seas!y!signos!de!la!
antamu.! Fragmentos! de! piezas! musicales! que! cada! estudiante! escucha! en! su! naturaleza! csmica! para! la! siembra! e! interpreta! sus! mitos,! tradiciones,!
sabiduras! originarias! de! acuerdo! a! los! pueblos! y! nacionalidades! de! la!
vida!diaria!bandas!o!grupos!musicales!culturales.!ECA.3.1.6.!
Costa,!Insular,!Sierra!y!Amazona.!
Iyash! umuchrar! nuya! chikich! iniakmatai! yaunchu! D.CN.EIB.35.13 !Arak! arar! Yurumak! tura! umutai!
nankamasu! aujmatma.! Contar! historias! a! travs! de! gestos! y! diferentes! ijiarmatkatniun!nekawai.! Elabora!y!consume!alimentos!y!bebidas,!
expresiones.!ECA.3.2.15.! practicando! la! abstinencia! en! poca! de! siembra! en! concordancia! con! los!
Tarimiat!aents!nakurutai.!Juegos!populares!de!los!pueblos.!EF.3.1.1.! usos!y!costumbres!de!su!comunidad,!mediante!su!participacin.!!
[ 209 ]
!
de!la!naturaleza!mediante!escenificaciones.!
D.ECA.EIB.35.16 Yurumak! iwiasmatain! nisha! iiran!
nuya!iwiarmamtain!najaneawai.! Confecciona!y!utiliza!diferentes!
modelos! de! canastos! y! de! atuendos! elaborados! con! telares! sencillos! con!
material!del!medio!y!tintes!naturales!para!exponerlos!en!catlogos.!!
D.ECA.EIB.35.17 Ni! nankamattsamurin! aujmatas!
nuy! yaunchu! ii! uuntri! najantain! najaneawai.! Representa!
situaciones!relevantes!de!la!historia!personal!y!elabora!elementos!que!hacen!
referencia!a!hbitos!y!costumbres!de!nuestros!antepasados!de!los!pueblos!y!
nacionalidades.!
D.ECA.EIB.35.18 Tuntuisamu! enkekman! antuk,! ni!
penkerin! iis! nekawai.! Interpreta! piezas! rtmicas! combinando!
segmentos!grabados!y!fragmentos!de!piezas!musicales!que!cada!estudiante!
considera!importante!en!su!cotidianidad.!
D.ECA.EIB.35.19 Yaunchu! nankamasun! nakumas!
iniakmawai.! Dramatiza! diferentes! historias! a! travs! de! gestos! o!
movimientos! inspirados! en! distintas! formas! de! expresin:! mimo,! danza! o!
dramatizacin.!
D.EF.EIB.35.20 Tarimiat! aents! nakurutainiam! pachiniawai.!
Participa! en! los! juegos! populares! fortaleciendo! la! identidad! de! la! cultura!
shuar.!
D.EF.EIB.35.21 Pujamunam! nakurutain! nek! pachiniawai.!
Participa! y! reconoce! las! demandas! que! generan! los! juegos! en! el! medio!
natural!identificando!aquellos!que!se!ligan!al!disfrute!para!jugar!fuera!de!la!
escuela.!
D.EF.EIB.35.22 Nakuramunam! itiur! pachintkiatniuit! nuna!
nek! pachiniawai.! Participa! e! interviene! en! las! prcticas! deportivas!
reconociendo! los! posibles! modos! de! intervenir! y! decidir! participar! en! ellas!
segn!sus!posibilidades!de!acuerdo!a!su!pueblo.!
!
[ 210 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Naan! nemarin! mashi! aujmatai.! Cuento! popular.! Adjetivos! connotativos:! D.LL.EIBeC.36.1.! Mashi! aujmattainiam! aujmaktsamu!
TESAMU(36(
UNIDAD(36! gentilicio;!y!no!connotativo:!demostrativo,!numerales,!ordinales!y!cardinales.!LL.3.1.3.,! chicham! irura! najanamun! nekawai.! Reconoce! en! un!
! LL.3.3.11.,!LL.3.5.1.! texto!literario!los!elementos!caractersticos!del!cuento!popular.!
ARAK(TSAPAK.( D.LL.EIBeC.36.2.!Ecuador!nunkanam!apachcham,!tikich!
C! aakmataijiai! aujtai! papi! najanma! cin! amuna.! Produccin! de! chicham! irunu! nekataj! tusa! aintias! iyawai.! Indaga!
TSAKAMUNUYA(WAINMA.(
textos!con!el!uso!de!la!"c"!en!palabras!terminadas!en!"cin".!LL.3.4.3.,!LL.3.4.13.! sobre! las! influencias! lingsticas! y! culturales! que! explican! los!
POCA(DE(CRECIMIENTO(Y(CUIDADO(DE(
Nekapmatai!ujuk!(6)!aarma!ejemau!nekamu.!Nmeros!naturales!hasta!6! dialectos!del!castellano!en!el!Ecuador.!
LAS(PLANTAS(
! cifras.!M.3.1.4.! D.LL.EIBeC.36.3.! Ausatniun,! aartinian! chicham!
EJEAMU( Nekapmatai! ujuk! (6)! aarma! nekamu! ni! pujamuri.! Valor! posicional! de! nekmujai!jimiara!chichamjai!najaneawai.!Aplica!los!
OBJETIVO( conocimientos!lingsticos!en!la!comprensin!de!textos!e!identifica!
nmeros!naturales!hasta!6!cifras.!M.3.1.5.! adjetivos! connotativos:! gentilicio;! y! no! connotativo:! demostrativo,!
! Timiatrus! irunun! etseru! (=,! >,! <)! nuya! shait! najar! ujuk! numerales,! ordinales! y! cardinales! en! temas! relacionados! al!
Shuarcham!nuya!apachchamjai! nekapmamu!aarma.! Relaciones!de!secuencia,!orden!(=,!<,!>)!y!recta!numrica!en! crecimiento! y! cuidado! de! las! plantas! en! la! lengua! shuar! y! en!
penker!!aakamakur!timiatrusar! castellano.!
los!nmeros!naturales!hasta!6!cifras.!M.3.1.6.!
chicham!etsermanumsha!arak! D.LL.C.36.4.! C! akmataijiai! chichasman! cion! num!
Patatma!nuya!juramu!nekapmatai!ujuk!nekapmamu!aarma.!Suma!y! amunajai! najanak! aujtai! papin,! numi!
arakmakma!nuya!tsapamuri!
resta!con!nmeros!naturales!hasta!6!cifras.!M.3.1.7.!
chicham!enentaimsar!chicham! tsakatmartin! nuy! iistinjiai! ipiampawai.! Produce!
Aintiuk!yantame!waakmari!metek!achiaku!nuya!metek!achiakcha! textos! escritos! de! acuerdo! a! la! situacin! comunicativa,! usando! la!
taasu!aaktin!etserkatin.!Identificar!
las!influencias!lingsticas!y!culturales!del!
yantame!esanti!tentakma!nuya!tepakma!wankanti.!Permetros!y!reas! "c"! en! palabras! terminadas! en! "cin",! con! temas! relacionados! al!
crecimiento!y!cuidado!de!las!plantas,!empleando!diversos!formatos,!
castellano!y!de!la!lengua!de!la!nacionalidad! de!paralelogramos!y!trapecios.!M.3.2.4.! recursos!y!materiales.!
en!la!produccin!y!socializacin!de!textos,! Yaunchunia! tarimiat! aents! nunka! matsama! takakmasma.! Culturas! D.M.EIB.36.5. Tuke! nekepmatain! aujas,! aawai.! Lee! y!
utilizando!adecuadamente!los!elementos!
de!cada!lengua;!para!desarrollar!y! agrcolas.!CS.3.2.12.,!CS.3.1.6.! escribe!nmeros!naturales!en!cualquier!contexto.!
profundizar!la!comprensin!comunicativa! Ecuador! nunka! tepaku! tesakmanum! arakmatai! tsawantri! irunu.! D.M.EIB.36.6. Tuke! nekapmatai! pujamuri!
alrededor!de!la!poca!de!crecimiento!y! enentaimias! nuy! imiatkinjiai! emamkes! iis!
Mapa!del!periodo!agrcola!del!Ecuador!en!las!regiones!naturales!del!pas.!CS.3.2.12.,!
cuidado!de!las!plantas.!
CS.3.1.6.,!CS.3.2.1.,!CS.3.2.5.! najaneawai.! Reconoce!el!valor!posicional!de!nmeros!naturales!hasta!
[ 211 ]
!
6! cifras,! basndose! en! su! composicin! y! descomposicin,! con! el! uso! de!
Kampuntin! nuya! tuna! shuarnum! warimpiait! turuskesh! itiur! iya.! material! concreto,! instrumentos! matemticos! locales! (taptana,! yupana,...)! y!
Los!pramos!y!cerros!desde!la!cosmovisin!de!los!pueblos!y!nacionalidades.! con!representacin!simblica.!
D.M.EIB.36.7. Tuke! nekapmatai! irurmajai! imiatkin!
tura! nakachiknum,! apujar! iniakmawai.! Establece!
relaciones! de! secuencia! y! orden! en! un! conjunto! de! nmeros!
naturales! de! hasta! 6! cifras,! utilizando! material! concreto,! la!
semirrecta!numrica!y!simbologa!matemtica!(=,!<,!>).!
D.M.EIB.36.8. Patatma! nuy! juramu! akantramuri!
nek! najaneawai.! Reconoce! los! trminos! de! la! adicin! y!
sustraccin!y!calcula!la!suma!o!diferencia!de!nmeros!naturales.!
D.M.EIB.36.9. Yantame! esantin! tentakman! nuya!
tepakma!wankantin!imiatrus!is!najaneawai.! Calcula!
el! permetro;! deduce! y! calcula! el! rea! de! paralelogramos! y!
Tsakatai! tsuak! arak! tsakamunam.! Recetas! con! productos! nutritivos! de! la! trapecios!en!la!resolucin!de!problemas.!
poca!de!crecimiento!de!las!plantas.!CN.3.2.7.!
D.CS.EIB.36.10. !Nuwejai! najantai! tamarin! nuy! nua!
[ 212 ]
!
musicalizacin!de!creaciones!colectivas!relacionadas!con!las!festividades!de!los!pueblos!o!
D.CN.EIB.36.14. !Uchi! aishmankan! nuy! nuan! iniashi!
nacionalidades.!ECA.3.2.7.,!ECA.3.2.9.,!ECA.3.2.13.! tsakamuri,! enentaimiarincha! chichas! tura!
Naku! najanma! penker! timiatrus! nuya! chicham! irunun! iwiarma.! wakanniu! jiamuncha! iis! nekawai.! Categoriza! las!
Prcticas!deportivas,!su!lgica!y!situaciones!problemticas!a!resolver.!EF.3.4.4.! manifestaciones! psquicas! fsicas! y! biolgicas! en! el! desarrollo!
evolutivo!de!los!nios!y!nias,!estableciendo!semejanzas,!diferencias!
y! relacionndolos! con! la! poca! del! crecimiento! y! cuidado! de! las!
plantas! de! su! entorno! natural! y! social,! mediante! conferencias,!
dilogos!y!proyeccin!de!videos.!!!
D.ECA.EIB.36.15. Papi! uuntnum! nakumkamun,!
ipiamat! chichaman! anujar! nuy! uchi!
utsumkarincha! peer! najaneawai.! Disea! murales! con!
grficos!y!lbumes!con!fotografas,!invitaciones,!papel!regalo!y!textos!
breves! que! cuenten! acontecimientos! significativos! de! los!
estudiantes.! (Bautizos,! cumpleaos,! conmemoraciones! de! la!
comunidad!y!celebraciones!nacionales).!
D.ECA.EIB.36.16. Iispiknium! imias,! nakummamak,! nujain!
anematan,! nampetan! najaneawai.! Elabora! autorretratos!
utilizando!un!espejo!o!una!imagen!fotogrfica!y!las!complementa!con!poemas!y!
letras!de!canciones!inspirndose!en!situaciones!emotivas!de!su!vida!personal.!
D.ECA.EIB.36.17. Yap! imtinrin! is! irutkamunam!
uunt! anairarman! nakumak! chichas! etsereawai.!
Describe! algunas! caractersticas! del! rostro! como! paso! previo! a! la!
elaboracin!de!retratos!de!personajes!importantes!de!la!comunidad!
trasformando! objetos! naturales! o! artificiales! para! crear! esculturas,!
alto!y!bajo!relieve!y!pinturas.!
D.ECA.EIB.36.18. Itiur! emamkesar! wakan!
kiritniunam! iniakmatain! nuna! nampesmajai! antuk!
nekawai.! Indaga! sobre! las! tcnicas! y! materiales! del! teatro! de!
sombras!necesarios!y!musicaliza!creaciones!colectivas!con!secuencias!
sonoras! que! describan! relatos! o! historias! importantes! de! la!
comunidad!o!pueblo.!
D.EF.EIB.36.19. Naku! najanmanum! emamkesar!
nakuristinian! neka! pachiniawai.! Participa! en! diferentes!
tipos! de! prcticas! deportivas,! resolviendo! las! situaciones!
problemticas! a! travs! de! respuestas! tcnicas! y! tcticas! que! le!
permitan!ajustar!sus!acciones.!
[ 213 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Aujmatma,!penke!chicham:!nekapmari!nuya!aentsri.!Naa! D.LL.EIBeC.37.1.! Kukuj! tsawant! pujamun! antuk!
nemarin:! Narracin! oral.! Verbos:! nmero! y! persona.! Pronombres:! shuarchamjai! nuya! apachchamjai! aujmatui.! Escucha!
demostrativos.!Interjecciones.!LL.3.3.4.,!LL.3.1.2.! y!narra!oralmente!temas!relacionados!a!la!poca!del!florecimiento!en!
la!lengua!de!su!nacionalidad!y!en!castellano.!
Papi! aamunam! ninki! chichachu! s! aakur! ni! amuamuri!
D.LL.EIBeC.37.2.! Nekasri! eawai! yankuramu! turuskesh!
sin! nekarma.! Uso! de! la! "s"! en! palabras! terminadas! en! "sin"! al!
kukujramu! tunia! chichamkit! nuya! yajain!
redactar!textos.!LL.3.4.3.,!LL.3.4.13.,!LL.3.4.10.!!
pachintrait! nuna! iyawai.! Investiga! sobre! las! influencias!
TESAMU(37( Nekapmatai!irunu!jurukir,!najanma.! Sucesiones!numricas!con!la! lingsticas!y!culturales!relacionadas!al!a!la!poca!del!florecimiento.!
UNIDAD(37(
resta!de!nmeros!naturales.!M.3.1.1.! D.LL.C.37.3.! Kukujramu! chicham! aamunam! ninki!
(
Patatma! niniuri! nuya! enentaimsarik! patatmari! jikir! chichau! s! nuya! chicham! sin! amujai! penker!
ARAK(YUNKUNAMU(KUKUJRA.(
POCA(DE(FLORECIMIENTO(
nekamu.!Propiedades!de!la!suma!y!clculo!mental.!M.3.1.8.! enentaimias! aak! penke! chicham,! naa! nemarin,!
( Nekapmatai! irunujai! iruamu.! Multiplicacin! de! nmeros! naturales.! warashim!tama!timiatrusam!aarwai.!Expresa!sus!ideas!y!
EJEAMU( M.3.1.9.! redacta!textos!con!verbos,!pronombres,!interjecciones!y!uso!de!la!"s"!
OBJETIVO( en! palabras! terminadas! en! "sin",! con! temas! relacionados! al!
Iruamu! niniurijiai! nekapmatai! patatkar! najanatin! florecimiento.!
Ni!pujutairin!aujmatki!weak!ni! iwiarkamu! nuya! itiurchat! iwiarkamu! irunu.! Aplicacin! de! D.M.EIB.37.4. Nekapmatai! irun! nuya! yupichu!
irutkarinsha!paant!amajki!wetin! propiedades! de! la! multiplicacin! y! resolucin! de! ejercicios! y! problemas.!
nekapmatai! irunun! juruki! najanui.! Genera! sucesiones!
bhicchaman!najaneak!timiatrus! M.3.1.10.! numricas! con! resta! de! nmeros! naturales! a! partir! de! ejercicios!
ejetuktin.( Iruamu! najanma! nekapmatai! nawejai,! washimjai! nuya! numricos!o!problemas!simples.!
Desarrollar!saberes!y!conocimientos!alusivos!a!la!
poca!de!florecimiento,!mediante!el!tratado!de!
nupantijai.! Multiplicaciones! de! nmeros! naturales! por! 10,100! y! 1.000.! D.M.EIB.37.5. Nekapmatai! itiurchat! iwiarkamu! irunun!
contenidos!integradores!de!estudio;!generando! M.3.1.12.! aya!enentaimsar!patatman!niniurijiai!najanui!kukuj!
actitudes,!acciones!y!hbitos!de!influencia!positiva! Uunt!anaikiamu,!chicham,!tarimiat!aents!tuke!matsamin.! tsawant!pujamujai.! Aplica!las!propiedades!de!la!adicin!como!
en!la!comunidad!educativa.( estrategia!de!clculo!mental!y!la!solucin!de!problemas!relacionados!
( Yaunchu! yajania! aents! matsamamu.! Seoros! tnicos,! lenguas! y! a!la!poca!del!florecimiento.!
culturas!panandinas.!El!Reino!de!Quito.!CS.3.1.3.,!CS.3.1.6.,!CS.3.1.8.! D.M.EIB.37.6. Irutai!niniuri!nuya!nekapmatai!nuamtak!
Ecuador! nunka! tepakmanum! yaunchu! uuntri! anairamu.! irunujai! patatma! nuya! yupichu! warikmasar!
Mapa! de! los! seoros! del! Ecuador! de! las! regiones! del! pas.! CS.3.2.12.,! najantaijai! najana! neka! najanui.! Reconoce! trminos! y!
CS.3.1.6.,!CS.3.2.1.,!CS.3.2.5.,!CS.3.2.10.! realiza! multiplicaciones! entre! nmeros! naturales,! aplicando! el!
Shuarnum! arak! arakmakma! kukujramu! kuit! iwiasmaktin! algoritmo!de!la!multiplicacin!y!con!el!uso!de!la!tecnologa.!
jutai! jeakui.! Florecimiento! de! los! cultivos! del! agro! como! un! referente! D.M.EIB.37.7. Kukuj! tsawat! amanum! irutai! nakarma!
[ 214 ]
!
econmico! para! las! prximas! cosechas! de! la! nacionalidad! o! pueblo! ninuiri! neka! aar! nuya! aya! enentaimsar! iruamu!
correspondiente.!CS.3.3.2.,!CS.3.2.22.,!CS.3.3.5.! najaneawai.! Aplica! las! propiedades! de! la! multiplicacin! en! el!
Kuirach!yurumak!yuakur!tsuamashim!yurumtai.!Alimentacin! clculo! escrito! y! mental! y! resolucin! de! ejercicios! y! problemas!
nutracutica!con!productos!tiernos.!CN.3.2.7.,!CN.3.2.8.,!CN.3.2.9.,! generados!en!contexto!con!la!poca!de!florecimiento.!
[ 215 ]
!
mediante!proyeccin!de!videos.!
D.ECA.EIB.37.14. Tsuat! utsankmajai! aents!
janchjai! najankamu,! yaranjai! umuchak! najaneak!
aentsu! niniurin! nuya! ni! chichame! naja!
iniakmamtainiam!najaneak!iniakmawai.!Presenta!en!el!
teatro! con! tteres! las! caractersticas! de! personajes! de! acuerdo! a! la!
voz! elaborados! a! partir! de! material! reciclado! en! las! que! haya! un!
argumento,!msica!y!efectos!sonoros.!
D.ECA.EIB.37.15. Imiatkin! nampermakur,! puach!
utsantai!nuya!chikich!neparmatai!timianu!irunu!nu!
najantai! iwiarmamtai! nuya! entsatain! najanui.!
Construye! y! selecciona! adornos! y! trajes! relacionados! a! las!
festividades! como! el! carnaval,! las! fiestas! del! sol! o! la! luna! y! otras!
celebraciones!importantes!de!las!comunidades.!
D.ECA.EIB.37.16. Imiatkinian!timiatrus!iwiar!nuya!
timiatrus! najana! naka! wajasar! iniakmamtaik!
nampes!nuya!jantsema!iniakmwai.! Prepara!materiales!y!
aplica!tcnicas!para!una!presentacin!teatral!e!interpreta!canciones!y!
danzas!libremente.!
D.ECA.EIB.37.17. Yapi! nukutai! najantai!
iwiarmamtai! nuya! entsatai! irutkamunam! namper!
nekaska! timianu! najantain! iwiarui.! Prepara! mscaras,!
disfraces!y!vestimentas!rituales!para!una!escena!teatral!relacionados!
con!alguna!fiesta!de!especial!relevancia!para!la!comunidad.!
D.ECA.EIB.37.18. Pachim! irunun! iwiarnarar! nuya!
mash! iyash! umuchrar! najantai! penker! tuak!
takatan! najanuk! niniu! imiawai.! Realiza! diferentes!
destrezas! y! acrobacias! reconociendo! la! importancia! del! trabajo! en!
equipo!para!el!cuidado!de!s.!
D.ECA.EIB.37.19. Chikichik! ewejai,! pee! ajiki,!
chikiai! makui! apatak,! pepere! mai! nankimna!
nankimna!ajaki!ni!iritkamun!waramtikiuk!najaneak!
nekawai.! Practica! y! reconoce! las! variantes! de! ejecucin! de! las!
destrezas! con! una! mano,! con! salto,! piernas! separadas,! con! piernas!
[ 216 ]
!
juntas!volteo,!giros!entre!otros"!y!acrobacias,!"tomas!agarres,!roles"!
en!el!entorno!de!su!comunidad.!
D.ECA.EIB.37.20. Tarimiat! naku! tuke! nakurai!
nuya!timiatrur!naku,!metek!tuakar!nakurutainiam,!
chikich! naku! iimiatairin! achiakui.! Identifica! las!
semejanzas! entre! los! juegos! modificados! y! los! deportes! y! sus!
caractersticas!objetivos!reglas.!
!
[ 217 ]
!
conocimientos!relacionados!a!la!! Etsa:! araka! ner! tsamamunam! yaimia.! El! sol:! su! influencia! en! la! maduracin! de! D.M.EIB.38.4. Nakar!tiamtikiar,!nakatai!uuntjai!tura!
poca!de!cosecha,!contextualizando! productos.! nakau! uchichijiai! nuya! nekapmatai! iwiarar!
los!elementos!lingstico,!histricos!y!
las!propiedades!de!clculo,!para!la! Araka! ner! turunkmatai! juukar,! aratin! jurar,! suramu! tura! yapajiamu! pekarar! apujtaijiai! nekamu! akantramuri! nek!
resolucin!de!problemas!de!la!vida! tsawantri.! poca! de! la! cosecha,! seleccin! de! semillas,! comercializacin! e! intercambio! de! nekapmatai! nakar! najaneawai.! Reconoce! trminos! y!
cotidiana.! productos.! realiza! divisiones! entre! nmeros! naturales! con! residuo,! con! el!
Yamaram!nunkanma!tarimiat!aentsu!arkri.!Productos!originarios!de!las!culturas! dividendo! mayor! que! el! divisor! y! aplica! el! algoritmo!
del!AbyaeYala.! correspondiente!y!con!el!uso!de!la!tecnologa.!
Iimiataijiai!iimiasar!nakumeamu.!Autorretratos!utilizando!el!espejo.!ECA.3.1.4.! D.M.EIB.38.5. Nawe! (10)! washim! (100)! nuy!
Shuar!iruntrar!tuisha!nampen!ainia.!Grupos!musicales!shuar.!ECA.3.1.10.! nupantijiai! (1.000)! nekmataijiai,! nekpmatai!
Niisha! yapijiai! tura! ayashjai! waramu! papinium! nakumkar! peekar! nakwai! arka! juamun! najanui.! Calcula! cocientes! de!
nmeros! naturales! por! 10,! 100! y! 1.000! en! actividades!
iniakmamu.! Carteles! y! murales! con! diferentes! emociones! faciales! y! corporales.! relacionadas!a!la!cosecha.!
ECA.3.2.1.! D.M.EIB.38.6. !Shuarnum! anujtai! nekapmatai!
Nakumsar!inikmamsatin!ayamu.!Guiones!teatrales.!ECA.3.2.10.! utuakmanum! Quipusenumsha! anujeawai.! Identifica! y!
utiliza!el!sistema!numrico!de!registro!de!la!localidad:!Quipus.!
Iik! tura! tsaniakmajai! iimiastinia! imiantri,! iruntrar,! itiurchatmamtikia!
D.M.EIB.38.7. Ni! irutkamurin! ayam! irunun! imiatkin!
nakuramunam.! Importancia! del! cuidado! de! si! y! sus! pares! en! juegos! cooperativos,! de!
juukma!akanar!is!iwiar!nakumak!iniakmawai.! Analiza! y!
oposicin.!EF.3.1.6.! representa,! en! tablas! de! frecuencias,! diagramas! de! barras,! circulares! y!
Iiniu! tura! chikichnia! ayash! umuchrar! estermaeujamu.! Manifestaciones! poligonales,!datos!discretos!recolectados!en!el!entorno.!
[ 218 ]
!
[ 219 ]
!
[ 220 ]
!
Tsuaka! kakarmari! nuya! imiantri! yajasmanu! nuya! arak! ainia! tuma! aentsan! waakmari! ainian! itiur! ainia! nuna!
tarimiat!aentsnum!irunin.! El! poder! preventivo! y! curativo! en! los! espacios! y! iruawai.! Clasifica! tringulos! por! sus! lados! (equilteros,! issceles! y!
tiempos! plantas,! animales! y! otros! desde! la! cosmovisin! de! la! nacionalidad! Shuar.! escalenos)!y!por!sus!ngulos!(rectngulos,!acutngulos!y!obtusngulos.!!
CN.3.2.9.! D.M.EIB.39.7. .Waaku,! aijiain,! esantin! tura! waaku! tepakuri!
Tsuaka! kakarmari! nuya! imiantri! pujamunam! irunin,! waimiatai! nekapmas! iwiareawai.! Calcula! el! permetro! de! tringulos;! deduce! y!
calcula!el!rea!de!tringulos!en!la!resolucin!de!problemas.!!
nuya! imiatai! shuarnum! irunu.! Uso! preventivo! y! curativo! de! los! tiempos,!
espacios!y!lugares!sagrados!desde!la!cosmovisin!de!la!nacionalidad!shuar.! D.M.EIB.39.8. Neka,! nakumak! najanak,! chicham!
Itiurchata!chichame!tsawantri!tuma!kakaram!chicham! etsertainian!juukman!iniakmawai.! Analiza!y!representa,!en!
tablas! de! frecuencias,! diagramas! de! barras,! circulares! y! poligonales,!
itiurchatna.!Ley!de!la!entropa!o!la!teora!del!caos.!! datos!discretos!recolectados!de!los!medios!de!comunicacin.!
Nuwejai! tuma! aents! yajasmakesh! nakumkamu! najankamu! D.CS.EIB.39.9. Shuar! kuitian! wainkiatin! chichaman!
turutskesh! tuke! irunin! waintramu! kampunniunam.! Escultura! y! inintrus! patatuk! unuimiawai.! Investiga! las! principales!
cermicas!con!objetos!naturales!o!artificiales.!ECA.3.1.9.! actividades!econmicas!que!realiza!la!nacionalidad!shuar.!
Wakan!perma!irutai!ni!ainiu!nankamas!iisa!nakumpramu.!Galera! D.CS.EIB.39.10. Inca! aents! tutai! Ecuadorenum!
de! fotografas! de! los! compaeros! con! diferentes! rasgos! y! gestos.! ECA.3.2.2.,! akiniatniunam! chichasma! ! nekawai.! Reconoce! el! aporte!
ECA.3.2.3.! del!incario!a!la!construccin!de!la!sociedad!ecuatoriana.!!
Jantse! ainia! ame! irutkarmumurminiu.! Piezas! musicales! de! su! D.CS.EIB.39.11. Inca! aents! kaunkamunam! itiura! kuit!
comunidad.!ECA.3.2.1.!
chichamnumsha! amia! nuna! timiatrus! nekawai.!
Identificar! la! ruta! de! interrelaciones! econmicas,! culturales! en! el!
Nakumshin! iniakmatai! nakumpramujai! warijainkish! Incario.!
najankamu.!Teatro!con!tteres!con!material!reciclado.!ECA.3.2.10.! D.CN.EIB.39.12. Nupa,! yajasma! nuya! kaya! tsuak! kakarmari!
Nakurutai!juya!tuma!chikich!nunkanmayasha.! Juegos!de!mi!regin!y! ainia,!itiur!ayasnasha,!tarimiat!aentsu!tsuakratniuit,!nuna!
de!otras!regiones.!EF.3.1.9.! aents! tuakmanum,! iruntra! chichamunam,! wakan! sukuir!
! itianmani! iis! unuimiatui.! Explica! los! poderes! curativos! de! las! plantas,!
animales!y!minerales!en!el!uso!del!tiempo!y!espacio,!como!poder!preventivo!y/o!
Ni!warekamu!tura!utsumanu!nakurutai!najanea.!Creacin!de!nuevos! curativo! desde! la! sabidura! de! su! pueblo,! mediante! exposiciones! en! mesas!
redondas,!foros!y!proyeccin!de!videos.!
juegos!que!respondan!a!sus!intereses!y!necesidades.!EF.3.1.2.!
! D.CN.EIB.39.13. Shuar! ankantu! tsuamatai,! imiatai! ainia!
Warinmaksha! ni! irutkamurin! peerma! aturma.! Representaciones! itiur!iistiniait!tuma!wari!kakarmana!sukartiniait!nuna!
propias!y!del!entorno!de!su!pueblo,!los!efectos!que!producen!las!etiquetas!sociales.! unuimiateak! jintiawai.! Describe! con! propiedad! el! uso! del!
EF.3.5.2.! tiempo,!espacio!y!lugares!sagrados!como!proceso!preventivo!o!curativo!
desde!la!cosmovisin!shuar.(
!
Ni!iniashi!penker!iyak!warinkish!najanea.! Acondicionamiento!corporal! D.CN.EIB.39.14. Ni! pujutain! nakumak! peek,! tatanknum!
para!mejorar!el!desempeo!en!las!prcticas!corporales.!EF.3.6.2.!
najana!iniakmas,!nekatai!itiurchatana!nuna!tuma!ni!
[ 221 ]
!
pujutairinsha!itiura!yaimniuit!tusa!jintia!etsereawai.!
Reconoce! y! explica! la! complejidad! del! cosmos! mediante!
representaciones!grficas!y!en!maquetas!a!partir!de!la!teora!del!caos!y!
su!relacin!con!los!saberes!de!su!cultura.!
D.ECA.EIB.39.15. Nakumak! nuya! nuwejai! najana!
warinkish,! aents! paan! iniakmamsan! najaneawai.!
Confecciona! esculturas! y! cermicas! trasformando! objetos! naturales! o!
artificiales!en!personajes!u!otros!objetos.!!
D.ECA.EIB.39.16. Ni! ain! wakani! jurusma! ainian!
nekaska! warawarat,! kuntuts,! ninki! kapea! ashamat!
ainian! nakumas! najana! iniakmawai.! Crea! galeras!
fotogrficas!de!los!compaeros!con!diferentes!rasgos!y!gestos!en!la!que!
expresa! alegra,! tristeza,! soledad,! miedo! y! sorpresa,! en! momentos!
escogidos!de!la!actuacin.!
D.ECA.EIB.39.17. Jantse! yamaram! najankamu!
irutkamunm! ayan! shuarchamjai! najana,! juka!
mashiniu! ati! tusa! neka! etsereawai.! Inventa! piezas!
musicales! de! su! comunidad! y! en! su! lengua! en! interpretacin! de!
creaciones!colectiva.!
D.ECA.EIB.39.18. Iniakmatainiam! warijainkish!
nakumkamun! najanak,! nekaska! arak! kukujrainiana!
nui,! imiankaska! warinkish! najana! iniakmawai.! Realiza!
representaciones! teatrales! con! tteres! elaborados! con! material!
reciclado,! relacionados! a! la! poca! de! florecimiento! con! argumentos,!
msica!y!efectos!sonoros.!
D.EF.EIB.39.19. Ni! irutkamurin! wari! nakurutainjiaish!
chikich! irutkamu! nakurutairijiaish! pachiniawai.!
Participa! en! diversos! juegos! de! su! pueblo! y! de! otros! pueblos!
caracterizndolos!y!diferencindolos!de!los!de!su!propio!pueblo.!
D.EF.EIB.39.20. Itiur! nakurustiniait! nuna! najanak,!
nekaska! ni! wakeramurin! amiki! weak! ni! irutkamurin!
tuakmanum!chikich!nakurutain!!najaneawai.! Crea! con!
el!grupo!nuevos!juegos,!con!sus!reglas!a!fin!de!satisfacer!sus!intereses!y!
necesidades!de!jugar!en!el!entorno!de!su!comunidad.!
[ 222 ]
!
[ 223 ]
!
pertenencia!a!su!comunidad!y! estadsticos.!M.3.3.3.! D.M.EIB.40.4. Nekapmatai!akinkiar!tsuritsuk!patattsarik!
nacionalidad!en!el!proceso!de!
construccin!de!una!sociedad! Atahualpa!jakamu!nuya!susu!apach!kaunkamu.! Muerte!de!Atahualpa!y! ikiaun! nuya! nakar! nekapmataijiai! nekapmas! tura!
intercultural.! llegada!de!los!espaoles.!CS.3.1.5.,!CS.3.1.7.! itiurchat! yupichuchijiai! najaneawai.! Genera! sucesiones!
Irutka,! irutkach,! entsa! chichamra,! matsatkamu,! uchich! numricas! con! multiplicacin! y! divisin! de! nmeros! naturales! a! partir!
de!ejercicios!numricos!o!problemas!simples.!
matsatkamu,! kuit! iwiasmatai,! naku! chichama,! uuntri! anairamu,! D.M.EIB.40.5. Itiurchatmamtikramun! nuya! nekapmataijiai!
tarimiat! aents! tuakma.! Estructura! organizativa! de! las! comunidades! recintos,! takatan! patatak,! juruki,! ikiaunk! nuya! nakataijiai!
juntas! de! aguas,! cabildos,! juntas! parroquiales,! cajas! solidarias,! clubes! deportivos! de! la!
pachimpramun! itiurchat! iwiaramun! najana! etsereawai.!
nacionalidad! o! pueblo! correspondiente! dentro! de! los! gobiernos! autnomos!
Resuelve! problemas! que! requieran! el! uso! de! operaciones! combinadas! con!
descentralizados.! CS.3.2.10.,! CS.3.2.16.,! CS.3.2.19.,! CS.3.2.20.,! nmeros!naturales!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!del!problema.!
CS.3.2.21.! D.M.EIB.40.6. Ikiaunkamu! nuya! nakamu! nekapmatainiam!
Aentsu!ayashi:!Ni!akantramuri!nuya!najanmari.!El!cuerpo!humano:!Sus! irumpramunam! irunun! arak! juukman! nekapmar! irur!
partes!y!funciones.!CN.3.2.1.,!CN.3.2.2.!
najaneak! wainiawai.! Identifica! mltiplos! y! divisores! de! un! conjunto! de!
nmeros! naturales! en! la! resolucin! de! ejercicios! relacionados! al! conteo! y!
Mashi! iwiaku! ainia:! Michankanmaya,! Tsuerkanmaya! Etsa! organizacin!de!productos!locales.!
jintiainiumani,!nuya!Nayatskanmaya.! Los! seres! vivos! de! la:! Sierra,! Costa,! D.M.EIB.40.7. Menaint! peenkan! achiakun,! aintiuk! peenkan!
Amazona!y!Galpagos.!CN.3.4.6.!
achiakun! nuya! untsuri! peenkan! achiakun! naka! shait!
najantaijiai! nuy! tentemataijiai,! yantamen! tura!
Tarimiat! kampuntin! nuya! nunka! emesat! juarma.! Los! bosques!
waakmarin! nekapmatai! apjtus! najaneawai.! Construye! con! el!
primarios!y!procesos!de!destruccin!del!suelo.!CN.3.5.5.! uso! de! una! regla! y! un! comps,! tringulos,! paralelogramos! y! trapecios,! fijando!
Yapiniam!irunu!uchrar!nakurutai.!Juego!de!gestos.!ECA.3.2.2.! medidas!de!lados!y/o!ngulos.!
Nuwejai! yapi! nukutai! metekcha! najanamu! isar! apuri! najanma.! D.M.EIB.40.8. Ejenmanum! takat! iwiarkamu! irunujai!
Mscaras!de!arcilla!de!diferentes!modelos!y!tamaos.!ECA.3.2.17.!
imiatkin!ayam!irunu!juurman!iwiarak!nuy!iniakmas!
Yankuramu! namperma.! Canciones! relacionadas! a! la! poca! de! florecimiento.! najaneawai.! Emplea! programas! informticos! para! tabular! y!
representar!datos!discretos!estadsticos!obtenidos!del!entorno.!
ECA.3.2.11.! D.CS.EIB.40.9. Susu! apach! kaunkamunmaya! tarimiat!
Iniakmamtainiam!warikmasar!iniakmamu.!Escena!teatrales!espontneas.! aents!Edcuador!nunkanam!pujuinian!ichipias!iyawai.!
ECA.3.2.12.! Analiza!la!situacin!de!los!pueblos!originarios!de!Ecuador!a!la!llegada!de!
Ankantin! penker! warikmasar! muchitkiar! tuakar! najanamnia.! los!espaoles.!!
[ 224 ]
!
Warinkish! naku! najanmanum! itiur! pachinkiatniuit! tusar! en! cualquier! lugar! que! se! encuentre! y! que! goza! de! los! derechos! de!
elegir!y!ser!elegido!y!cumplir!cualquier!dignidad!en!la!sociedad.!
unuimiamu.!Posibles!modos!de!participar!en!prcticas!deportivas.!EF.3.4.2.!
D.CN.EIB.40.11. !Aentsu! ayashi! akantramun! tura!
najantairin;! aintiuk! uunt! matsatka! tesamunmaya!
iwiaku! ainiana! nuna! iirkarin,! ni! imiantrin! tura!
imiancharin! ayamprumaktin,! anenmamas! ni!
pujamunam,! ni! shuarnum! ni! irutkamurin! tuke!
tsawant! najaneak! enentaimiawai.! Analiza! las! partes! y!
funciones!del!cuerpo!humano;!las!caractersticas!de!los!seres!vivos!de!las!
4!regiones!naturales,!sus!causas!y!consecuencias!para!la!autoproteccin,!
autoestima! y! autodeterminacin! en! su! entorno! natural,! familiar! y!
comunitario,!mediante!la!prctica!cotidiana.!
D.CN.EIB.40.12. Kampuntin! takamcha,! tura! itiur! aratain!
nakumak! iniakmas,! tatanknum! najana! tuke! tsawant!
uunt!ajanam,!uchi!turutskesh!wi!shuara!ajarin!nunka!
akantramun! iniakmawai.! Representa! los! tipos! de! suelo,! los!
bosques!primarios!y!las!tcnicas!de!siembra!a!travs!de!representaciones!
grficas,!construccin!de!maquetas!de!acuerdo!a!las!prcticas!cotidianas!
en!el!huerto!comunitario,!escolar!y/o!familiar.!
D.ECA.EIB.40.13. Yapijiai! nakumnaisar! nuya!
ayashin! umuchrar! tsaninkiar! nakuruiniak,! ni! a!
waramu,! kuntutsan,! ninki! pujamun,! sapijmiamun,!
tunturut! ajamun! iniakmast! tusa! seam! iniakmas!
eawai.!Explora!las!posibilidades!del!gesto!facial!y!corporal!mediante!el!
juego! por! parejas,! en! los! que! un! compaero! pide! que! exprese,! alegra,!
tristeza,!soledad,!miedo,!sorpresa!y!otras.!
D.ECA.EIB.40.14. Yapi! nukutai! nishatka! iran! tura! apurincha!
najana!apujmameawai!irutkamu!nampermamunam,!turak!
shuara! pujutairin! tura! najantairin! paant! amajeawai!
nuwejai.! Elabora! mscaras! de! arcilla! de! diferentes! modelos! y! tamaos! que! se!
utiliza! en! las! diferentes! fiestas! de! la! comunidad! a! fin! de! valorar! las! costumbres! y!
tradiciones!shuar.!
D.ECA.EIB.40.15. Kampuntniunmaya! mashi! numi!
kukujruiniamun! enentaimias,! nampetan! najana!
[ 225 ]
!
[ 226 ]
!
[ 227 ]
!
awaktuiniaku! ayamprumaktin.! Las! intenciones! tcticas! ofensivas! y! D.CS.EIB.41.11. Susu! aents! kaunkar! tarimiat! aentsjai!
defensivas! como! recursos! para! resolver! la! participacin! en! juegos! modificados.! pujusar,! mukusa! aents! ni! uuntrijiai! itiurchat!
EF.3.4.7.! takusmarin,! nuya! puju! aents! akiniawar! pampankaru!
nekawai.!Identifica!a!los!conquistadores!espaoles,!su!relacin!con!los!
indgenas!y!sus!conflictos!con!la!Corona,!el!surgimiento!de!los!mestizos!y!
la!llegada!de!los!negros!esclavizados.!
D.CS.EIB.41.12. Tarimiat!aents,!apach,!mukusa!aents!nuy!
pachim! aents! Ecuadorenumia! juarkimiun! etsereawai,!
susu! apach! kaunkamunmaya! nankamasma,! tura!
Ecuador! najanarmanum;! niisha! ainia,! niniuri,!
iruntramuri!tura!ankan!juanktasa!wajarmarin.!Establecer!
el! origen! histrico! de! los! indgenas,! mestizos,! afrodescendientes! y!
montubios! del! Ecuador;! su! evolucin! histrica! en! la! Colonia! y! en! la!
Repblica;! su! diversidad,! identidad,! organizacin! y! luchas! por! su!
liberacin.!
D.CN.EIB.41.13. Shuar!nekatainiam!ankan!irunun!(nayaim,!
nunk,! entsa),! iwiakma! tente! muchitiamun!
[ 228 ]
!
iniakmak,!nupa,!yajasma,!nuya!yawi!tsuakratkur!tura!
ayash! ikiakartai! tusar! shuarti! najantai! tatanknum!
anujak! iniakmawai.! Registra! e! identifica! en! maquetas,! los!
mundos! (espacios),! representando! el! smbolo! espiral! de! la! vida,! la!
presencia!de!los!mundos!o!espacios!de!acuerdo!a!la!cosmovisin!shuar,!
la!utilizacin!de!plantas,!animales!y!minerales!en!procesos!de!sanacin!y!
emisin! de! fortaleza! espiritual! y! fsica! que! proviene! de! los!
conocimientos!y!saberes!shuar.!
D.ECA.EIB.41.14.! Punkiuin! iwiar! nuy! umpuawai!
aitkiasank! chikich! tuntuitiai! ainiana! nunasha,!
imiatkin!utsankmajai!turutskesh!nu!najantai!irunujai.!
Trasforma!y!entona!la!flauta!y!otros!instrumentos!musicales!elaborados!
con!materiales!reciclados!o!del!medio.!
D.ECA.EIB.41.15.! Ii! nunken! nampermatain!
warinmayankesh! eawai! tura! nunka! tepaku!
nakumkamunam!peer!iniakmawai.! Utiliza!diversas! fuentes!
para! recopilar! informacin! sobre! celebraciones,! fiestas! y! rituales!
especficos! que! se! celebren! en! el! pas,! para! ubicar! en! un! mapa! con!
iconos,!grficos!y!fotografas.!
D.ECA.EIB.41.16.! Nakumkamujai! timiatrus! patak!
muchitmamtikia! chichmtik! nuy! aujmatsamun!
najana! imiatkinian! yajasman! aentsua! aitkiasank!
muchitmamtikiar!chichmtik!najana!inikmawai.! Crea!
animaciones! con! tcnicas! sencillas! del! dibujo! y! la! ilustracin! para!
construir! secuencias! grficas! con! dilogos! y! narrativas! que! permitan!
animar!objetos,!animales!como!personajes!caractersticos!del!entorno.!
D.ECA.EIB.41.17.! Wawanam! turutskesh! numi! miniarnum!
awar! turutskesh! uyumar! shuar! naatkarun! najana!
iniakmawai.! Elabora! tallados! en! madera! o! balsa! representando!
figuras!y!personajes!de!la!cultura!shuar.!
D.EF.EIB.41.18.!Ni!unuimiatairin!naku!iwiaramun!nakurak!
ejetuktin! nuy! ayamprumatain! nekawai.! Reconoce! la!
aplicacin!de!tcticas!ofensivas!y!defensivas!participando!en!los!juegos!
modificados!de!su!institucin!educativa.!
[ 229 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Chikich! naa! nuya! untsuri! naa,! yaunchu! aujmattsamu,! anem! D.LL.EIBeC.42.1.! Tuinkish! nuy! warinmankesh! tarimiat!
chicham,! sutar! chicham,! unimiatnum! jintiamu! naa.! Nekatai.! aentsu! chichame! aarma! paant! najanmanum!
Relatos! histricos,! refranes,! fbulas! y! sustantivos:! individual! y! colectivos.! LL.3.2.4.,! wainiak!pachiniawai.!Participa!en!contextos!y!situaciones!que!
LL.3.2.5.,!LL.3.3.2.,!LL.3.1.1.,!LL.3.5.3.! evidencien! la! funcionalidad! de! la! lengua! escrita! como! herramienta!
cultural.!
TESAMU(42( Chicham! nakarma! patatka! kakarmari! achiaku.! Nuya! jimiara!
D.LL.EIBeC.42.2.! Yaunchu! aujmatsamu! paancha! aan!
UNIDAD(42( tsakjai!aatai,!nuya!penke!chichaman!tamn!nakar!akanin.! Palabras!
nekawai,! anem! chichaman,! sutar! chichaman!
( graves!y!uso!de!los!dos!puntos,!punto!y!coma.!LL.3.4.9.,!LL.3.4.12.,!LL.3.3.4.!!
shuarna! aujmatsar! najanamun! nekawai.! Comprende!
II(NANPERI( Metek!nakau!uunt.!Mximo!comn!divisor.!M.3.1.17.! los! contenidos! implcitos! de! relatos! histricos,! refranes! y! fbulas!
NUESTRAS(FIESTAS( Itiurchat! takat! iwiarkamu! nuya! nekapmatai! iwiarkamu! metek! relacionados!a!temas!culturales!shuar.!
! nakau! uuntjai! najanma.! Problemas! y! ejercicios! matemticos! con! el! Mximo! D.LL.EIBeC.42.3.! Anem! chichaman! tura! sutar! chicham!
EJEAMU( Comn!Divisor.!M.3.1.18.! aarman! aujsatniun! juawai,! aents! wakerus! aarun,!
OBJETIVO(
aishmank! nua,! turutskesh! warinkish! aujmattsar!
Ii!nanmprin!ainia!nekaktin,!ni! Nekapmatai! ikiaunkatniun! iniakmau.! Potenciacin! en! los! nmeros!
aarman! juuk! ni! enentaijiaink! shuarchamjai! tura!
irutkamurin!najantairin!najanki! naturales.!M.3.1.19.!
Peenkramu! metek! jimiara! nekapkari! nuya! tepakmari! nekapke.! apachchamjai! aujsatniun! achiawai.! Elige! lecturas! de!
weak,!tuma!nekas!iyawai! refranes! y! fbulas! basndose! en! preferencias! personales! de! autor,!
Cuadrados:!dos!dimensiones!y!reas.!M.3.1.20.!
chikich!aents!irutra! gnero! o! temas! y! el! manejo! de! diversos! soportes! para! formarse!
Menaintiu!nekapkari!nuya!apuri,!ayash!ujuk!yapi!achiaku.! Cubos:! como!lector!autnomo!en!la!lengua!shuar!y!en!castellano.!
najantairinjiai.!
! tres!dimensiones!y!volmenes.!M.3.1.20.! D.LL.EIBeC.42.4.!Aarma!aujeaunam!timiatrusar!nekatain!
Comprender!y!reconocer!nuestras!fiestas,! Nekapak! irurma! ajaperi,! nekapmatai! irunu! patakar,! nakarar! iniash! iwiareawai:! ajsamu! aujmatma,! awainkir!
a!travs!de!su!anlisis!y!el!desarrollo!de!
prcticas!vivenciales,!relacionndolas!con! iyamu,! nekapmatai! nukap! awainkir! aamu! nekatai.! Medidas! de!
aujsatin,! inintramu! jurar! aujma! nuy! chikichnium!
los!ciclos!naturales!de!la!comunidad!como! tendencia!central:!media,!mediana!y!moda.!M.3.3.2.! eamu! najankatin,.! Autorregula! la! comprensin! de! textos!
proceso!de!formacin!integral!del! mediante! el! uso! de! estrategias! cognitivas! de! comprensin:!
estudiante;!a!fin!de!fortalecerlas!y!
Tuna,! ikiam,! tsuer! entsa,! michattai! kakatai! akantin! waaimiatai! parafrasear,! releer,! formular! preguntas,! leer! selectivamente,!
diferenciar!con!aquellas!asumidas!por! shuarun! irunin.! Cascadas,! lugares,! sitios! termales,! energticos,! espacios! consultar!fuentes!adicionales.!
influencia!de!otras!culturas.( venerables!existentes!en!la!nacionalidad!shuar.!CS.3.2.4.! D.LL.EIBeC.42.5.! Shuarchamjai! tura! apachmjai! aak!
Kapit!Espaol!Ecuador!nunkanam!anairamu,!Uunt!matskamu!in,! enentaimias! aamun! timiatrus! iwiar! apujeawai,!
uchich!nunka!nakarma!nu!chichamprutai.! Virreinatos,!las!gobernaciones! naan,! chicham! nakarma! patatka! kakarmari!
y!los!corregimientos.!CS.3.1.12.,!CS.3.1.10.,!CS.3.1.13.! achiaku! nuy! jimiara! tsakjai! aatai,! nuya! penke!
Timiattrusar! najankamujai! nunka! penker! istin:! nunkaja! chichaman!tamn!nakar!akanin!apujas!iwiareawai.!
[ 230 ]
!
pachinin.! Las! capacidades! motoras! que! intervienen! en! las! prcticas! gimnsticas.! D.CS.EIB.42.12. Tuna,! tsuer! entsan! yantam! irunun!
EF.3.2.5.! imiantrin!jintiawai.! Ejemplifica!la!importancia!de!las!cascadas,!
sitios!termales!en!su!entorno.!!
Iyash!penker!iwiarkar!najankur!timiatrusar!naku!najankur!ejekai.! D.CS.EIB.42.13. Espaoles! aentsjai! kaunkamu!
Implicancia! de! las! demandas! para! mejorar! el! desempeo! y! alcanzar! el! objetivo! de! la!
juarmanum! tarimiat! aentsjai! itiurchat!
[ 231 ]
!
[ 232 ]
!
[ 233 ]
!
[ 234 ]
!
[ 235 ]
!
[ 236 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Chicham!wekatusar!etsermanum,!nunka!mashi!irunujai!warasar! D.LL.EIBeC.44.1.! Tarimiat! aents! Ecuador! nunkanam!
pujustin! tama.! Campaas! con! temas! relacionados! a! la! vida! armnica! con! la! timiatrus! nunka! mashi! irunujai! waras! pujamu!
naturaleza.!LL.3.1.3.,!LL.3.2.1.! aujmatman! inintrus! antawai,! nuya! enentaimmian!
TESAMU(44( pachiak!chikich!chichamunash!arantawai.! Averigua! y!
UNIDAD(44(
Papich!iwiarkamujai!naa!nemarniun!wakmari!aamu.! Escribe!afiches!
y!usa!los!grados!del!adjetivo.!LL.3.4.4.,!LL.3.4.12.,!LL.3.4.8.! escucha!narraciones!sobre!la!vida!armnica!con!la!naturaleza!de!los!
( pueblos! y! nacionalidades! del! Ecuador,! y! emite! juicios! de! valor!
NUNKA(MASH(IRUNUJAI( respecto! a! su! contenido! y! forma,! y! participa! de! manera! respetuosa!
frente!a!las!intervenciones!de!los!dems.!
WARASAR(PUJAMU(
LA(VIDA(ARMNICA(CON(LA( D.LL.EIBeC.44.2.! Anturnaikiar! nuya! chicham!
NATURALEZA( chichaktinian! iwiar! yupichu! aujmatatnuin! apujas!
( anturnaiyawai.! Propone! dilogos! con! una! intencin!
EJEAMU( comunicativa!y!organiza!el!discurso!segn!las!estructuras!bsicas!de!
OBJETIVO! la! lengua! oral! y! con! el! vocabulario! adecuado! a! diversas! situaciones!
comunicativas.!
[ 237 ]
!
[ 238 ]
!
D.ECA.EIB.44.13. Arantutai!irunun!ni!timiantrin!nekamun!
iniakmastasa! ni! iyashin! nakumui.! Pinta! sobre! su! rostro!
elementos! que! tienen! un! significado! de! su! cosmovisin! para!
demostrar!los!saberes!y!conocimientos!que!tienen!estos!elementos.!
D.ECA.EIB.44.14. Ankan! wajasar! iniakmamtai,!
aentsri,! iwiarmamtairi,! imiatkin! iniakmatairi!
aarma! irunu:! tuntuisamu,! tsampniuri! nuya!
najanuk! Shiram! chicham! aakma! iniakmamtai!
chikich! metektaku! najana! paantin! iniakmameak!
pachintiawai.! Participa! en! la! construccin! y! montaje! de! obras!
teatrales:! Escenario,! personajes,! trajes,! utilera,! guiones,!
ambientacin! musical,! iluminacin! y! actuacin! en! obras! colectivas!
para!la!presentacin!ante!un!pblico.!
Yaunchu!nuya!ankan!nakurutai!metekete!yamaram!nakurutai!ni! D.EF.EIB.44.15. Yaunchu! nuya! yamaram! nakurutai!
imitian! achiakainia! wai,! tura! metekcharinkia! juiti! yamaram! ankan! nakurutai! metekete,! ni! imiantrin!
nakuka! imitian! nuya! tii! iwiarnartiniati! nakuriniak.! Semejanzas! y! achiakainiawai,! tura! antsu! metekcharinkia! juiti:!
diferencias!entre!los!juegos!modificados!y!los!deportes.!EF.3.4.6.! yamaram! nakuka! imtiairi! nuya! tii! iwiarnartiniati!
Warinkish! najanar! naku! najanmanum! pachinma.! Posibles! modos! de! nuna!nekawai.! Identifica!las!semejanzas!y!diferencias!entre!los!
participar!en!prcticas!deportivas.!EF.3.4.2.! juegos! modificados! y! los! deportes! y! sus! caractersticas,! objetivos! y!
reglas.!
D.EF.EIB.44.16. Yaki!yakiri!nuya!esarmari!pachiniui!tura!
jeachan! imiatkinia! nankimia! ni! jeamujai! nuna!
najaneak! irutka! ayam! pujuinian! waramtikiui.!
Participa! en! altos! en! altura! y! longitud! y! lanzamiento! a! distancia!
identificando! los! modos! de! participar! segn! las! posibilidades! y!
reconociendo! aquellas! que! se! ligan! al! disfrute! para! realizar! en!
entorno!de!su!pueblo.!
!
[ 239 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Aarma! akantramu! aamu,! najanin! aentsmamtikcha.! Escritura! de! D.LL.EIBeC.45.1.! Tarimiat! aents! Ecuadorenumia! timiatrus!
prrafos.!Verbo!impersonal.!LL.3.1.3.,!LL.3.3.5.,!LL.3.4.4.! ni! nunken! wainma! timatrusam! jintiasam! enetaimia!
z! aatai! kajershim! takur! ju! chichamnum! zuelo,! zuela,! nuya! metekmas! najanin! aentsmamtikchajai! tura!
uza.! Uso! de! la! "z"! en! los! despectivos! terminados! en! "zuelo",! "zuela",! "uza".! shuarchamjai! nuya! apachchamjai! umuchak!
TESAMU(45( LL.3.4.2.,!LL.3.4.8.! timiatrus!nekawai.! Indaga! las! caractersticas! de! la! conservacin!
UNIDAD(45( de! la! biodiversidad! de! pueblos! y! nacionalidades! del! Ecuador! y! escribe!
( prrafos! con! secuencia! lgica,! y! coherencia! en! el! manejo! del! verbo!
impersonal,! en! situaciones! comunicativas! que! lo! requieran,! en!
IWIAKU(IRUNU( castellano!y!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
LA(BIODIVERSIDAD(
D.LL.C.45.2.! Papin! aak! timiatrus! chicham! etsertai! z!
(
aakman! najanuk! nutiksan! chicham! amuari! zuelo,!
EJEAMU(
OBJETIVO( zuela,!uza!katsekshim!tamam!aawai.! Escribe! textos!
( informativos! y! logra! precisin! y! claridad! en! sus! producciones! escritas,!
mediante! el! uso! de! vocabulario! especfico,! segn! un! determinado!
Niniurin!chicham,! campo!semntico!y!aplica!la!letra!"z"!en!los!despectivos!terminados!en!
tsuamataishkish,!ni!nekatairi! "zuelo",!"zuela",!"uza".!
tuma!nujai!chicham!itiurchat! Nekapmatai!uchich!nawempramu.!Nmeros!decimales.!M.3.1.26.! D.M.EIB.45.3.! Nekapmatai! uchich! nawempramun! tuke!
akuisha!itiur!iwaramniait,!tusa! Jimiamprar! apjsamu! paka! aintiuk! nakakmanun,! nekapmatai! tsawant! najankur! utsumamujai! neka,! aujas! aawai.!
Reconoce,!lee!y!escribe!los!nmeros!decimales!utilizados!en!la!vida!cotidiana.!
penker!matsamsatniun! metek! nakarma! nuy! nekpmatai! nawemramu! iniakmamu.!
unuimiatar!nekatin.! Pares!ordenados!en!el!sistema!de!coordenadas!rectangulares!con!nmeros!decimales.! D.M.EIB.45.4.! Paka! tepaku! jimiara! nakakjai! nakakma!
Conocer!y!valorar!la!biodiversidad!sobre!la! M.3.1.2.! yakini! naka! nuya! pee! naka! najankamunam!
base!de!un!pensamiento!crtico,!creativo,!
Nekpmati!uchich!nawemtikramu!irumramunam!(=,!>,!<)!uunt,! nekapmatai! uchich! nawempramu! aujas! aawai.! Lee! y!
reflexivo!y!lgico,!en!el!tratamiento!de!las! ubica!pares!ordenados!en!el!sistema!de!coordenadas!rectangulares!con!
disciplinas!cientficas!y!los!saberes! uchichich,! metek! tutai! nuya! nakak! shait! najanar! nakarma.! nmeros!decimales.!
ancestrales,!para!as!plantear!soluciones!a! Secuencia! y! orden! en! un! conjunto! de! nmeros! decimales:! (=,! <,! >)! y! la! semirrecta!
D.M.EIB.45.5.! Timiatrus! mamikmas! najanui! nuya!
problemas!de!la!realidad,!contribuyendo! numrica.!M.3.1.27.!
al!desarrollo!del!entorno!social,!natural!y! nekapmatai! uchich! nawempramu! irumar! imiatkin!
Patatma! nuya! juramu! nekapmatai! uchich! nawempramujai.!
cultural.( najankamu! irunujai,! nuya! naka! shait! najamanum!
Suma!y!resta!con!nmeros!decimales.!M.3.1.28.!
nekapmatai! juu! etsertairi! najanui! (=,! <,! >).! Establece!
Nekapmatai! itiurchat! iwiarkamu! patatmajai! nuya! juramujai! relaciones!de!secuencia!y!orden!en!un!conjunto!de!nmeros!decimales,!
nekapmatai!uchich!nawempramujai!najanma.!Problemas!con!suma!y! utiliza! material! concreto,! la! semirrecta! numrica! graduada! y! la!
simbologa!matemtica!(=,!<,!>).!
resta!bsicas!con!nmeros!decimales.!M.3.1.31.!
[ 240 ]
!
[ 241 ]
!
entsa! nunka! puju! unuimiatma.! Complejidad! de! la! naturaleza:! El! elementos!bsicos!para!la!supervivencia!a!favor!del!bienestar!espiritual!
ornitorrinco.!! de! las! personas! y! seres! vivos! en! general,! en! los! diferentes! pisos!
ecolgicos!mediante!la!construccin!de!maquetas!y/o!representaciones!
simblicas.!
D.CN.EIB.45.13.! Nunka! ankan! irunuri! neka! ni!itiurchatrin!
nekara! nuya! penkerin! nunka! chikichkimsamuri!
penker! pujustinian! mashi! nunka! iwiakainia! init!
unimiatainiam! tura! aa! pujamun! nekawai.! Identifica! y!
analiza!la!complejidad!de!los!espacios!de!la!naturaleza!y!las!bondades!
que! ofrecen! sus! recursos! como! elementos! para! la! supervivencia! que!
generen! bienestar! espiritual! y! social! entre! seres! de! la! naturaleza,!
mediante!la!vivencia!cotidiana!dentro!y!fuera!del!CECIB.!
Kiritniunam!wakan!iniakmamu.!Teatro!de!sombras.!ECA.3.2.5.! D.ECA.EIB.45.14.! Kiritniunam! wakan! iniakmatain! imiatkintrin!
Wakan! untsuri! utuakar! ukuintramun! aintias! iwiaru.! Compone! ewejjai! najaneawai! nuy! nunk! warinkish! niisha! irunun!
secuencias!fotogrficas!grupales.!ECA.3.2.4.! iniakmamunam! umuchratniun! najaneawai.! Elabora!
artesanalmente!materiales!de!teatro!de!sombras!y!sus!efectos!en!la!presentacin!
Iruntrar! najankamu! kiritniunam! wakan! timiatrusar! de!acuerdo!a!la!biodiversidad.!
iniakmataijiai! yamaran! nampesma.! Creaciones! musicales! colectivas! D.ECA.EIB.45.15.!Ni!tsanink!unuimiamu!wakani!jusamujai!
realizadas!con!las!tcnicas!del!teatro!de!sombras.!ECA.3.2.8.! nuyash! papinium! nakumkamu! peerman! tsupir! juur!
Nuamtak! nampesma! nuya! aijiamu! tarimtajai! kiritniunam! patasank,! iniakmastinian! iwiarui.! Compone! secuencias!
wakan! iwiankiar! iniakmau! najanma.! Canciones,! narraciones! y! danzas! fotogrficas! grupales! combinando! fotografas! personales,! de! sus!
compaeros! e! imgenes! de! revistas! y! otros! soportes! grficos! para!
autctonas!para!crear!una!obra!del!teatro!de!sombras.!ECA.3.2.7.! organizar!una!cartelera!o!mural!fotogrfico.!
D.ECA.EIB.45.16.!Ni!najantairin!iniakmastai!tusar!ni!shuar!
nampetain! najana! nampestinian! iruntrar!
najanainiawai! imiatkin! kiritniunam! wakan!
iniakmataijiai.!Escribe!y!crea!canciones!autctonas!colectivamente!
para! una! obra! del! teatro! de! sombras! a! fin! de! presentar! valorando! la!
cultura!de!su!pueblo.!
D.ECA.EIB.45.17.! Aujmatma! aawai,! nampeawai,! tuma!
jantse! yaunchuyan! najanak! nukap! pachintiuk!
niniurin! paant! amajeawai.! Escribe! narraciones,! canciones! y!
danzas! autctonas,! y! participa! en! la! produccin! de! una! obra! colectiva!
del!teatro!de!sombras!a!fin!de!valorar!la!cultura!de!su!pueblo.!
Itiurchat!irunu!awakkar!timiatrusar!najankur!ii!enentaimpramu! D.EF.EIB.45.18.! Timiatrus! naku! takat! ejetuktasa!
[ 242 ]
!
ejetai! naku! pachintiakur.! Implicancia! de! las! demandas! para! mejorar! el! itiurchach! irunun! nekara! najana! ejeawai.! Reconoce! las!
desempeo!y!alcanzar!el!objetivo!de!la!prctica!deportiva.!EF.3.4.3.! demandas! motoras,! conceptuales,! actitudinales,! entre! otras! para!
mejorar!el!desempeo!y!alcanzar!el!objetivo!de!la!prctica!deportiva.!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Aujmatsamu! nuya! ni! akantramuri.! Wampuch! nuya! tsak! tsak! D.LL.EIBeC.46.1! Shuara! tsuakri! aujmateak! yapajichu!
amuatsui! tama.! Cuento! y! su! estructura.! La! coma! y! los! puntos! suspensivos.! tura! yajauchin! iniakmas! etserkatniun!
LL.3.2.4.,!LL.3.3.7.,!LL.3.4.13.,!LL.3.5.3.! enentaimiawai.! Reflexiona! sobre! los! efectos! del! uso! de!
Chicham! j! aamu.! Uso! de! la! "j"! en! palabras! terminadas! en! "aje",! jero",! estereotipos!y!prejuicios!en!la!comunicacin!con!temas!relacionados!
TESAMU(46( a!la!medicina!shuar.!
UNIDAD(46! "jera","jera".!LL.3.4.9.,!LL.3.4.11.!
D.LL.EIBeC.46.2.!Aents!najamun!iis!aujtai!papi!imiantrus!
!
tsuak! numi! chichamran! juwawai.! Elige! lecturas!
TARIMIATA(TSUAKRI.( basndose! en! preferencias! personales! de! autor,! gnero! o! temas!
MEDICINA(ANCESTRAL( relacionados!a!la!medicina!natural.!
! D.LL.EIBeC.46.3.!Shuar!tsuak!aujmatsamu!apachchamjai!
EJEAMU( nuya!shuarchamjai!ni!akantramuri:!wampuch,!tsak!
OBJETIVO(
tsak!imiatkinjai!najanamu!timianu,!naatka!etserma!
Tsuak!ainia!nuya!itiur!iwiartain! aawai.! Produce! cuentos! relacionados! a! la! medicina! natural,!
empleando! la! coma! y! los! puntos! suspensivos,! a! travs! de! diversos!
nu!nekaktin!kiishmaktin!nuya! formatos,!recursos!y!materiales!para!motivar!y!valorar!la!importancia!
tsuamartinnium! de!su!uso,!en!la!lengua!shuar!y!!castellano.!
Chicham!iwiarkar!unuimiatnash.! D.LL.C.46.4.! Chicham! enentaimsa! iwiara! najanamu!
Conocer!recursos!medicinales!y! akantramu!chicham!akur!ikiataijiai!j!najaneawai.!
procedimientos!ancestrales!en!el! Organiza! ideas! y! mejora! la! cohesin! interna! en! la! construccin! de!
tratamiento!preventivo!y!curativo!de!algunas! prrafos,!mediante!el!uso!de!conectores!lgicos!y!usa!la!letra!"j"!en!
dolencias!propias!de!la!comunidad,! palabras!terminadas!en!"aje",!jero",!"jera","jera".!
apoyndose!en!las!TIC,!como!herramientas!
Nekapmatai! nawempramujai! ikiaunkar! iruamu.! Multiplicacin! con! D.M.EIB.46.5.! Nekapmatai! nawempramujai! ikiaunkar!
de!informacin,!anlisis!y!comunicacin;!
para!fortalecer!los!conocimientos!en!el! nmeros!decimales.!M.3.1.28.! iruamu! enentaimias! nekawai.! Calcula! mediante! la!
proceso!educativo.! Nekapmatai! nawempramu! ikiaunkamu! nawe,! washim! nuya! aplicacin! de! algoritmos! y! la! tecnologa! multiplicaciones! con!
nmeros!decimales.!
nupanti!iruamu.! Multiplicaciones! por! 10,! 100! y! 1.000! con! nmeros! decimales.!
D.M.EIB.46.6.! Enentaimias! najana! ejek! nuya! itiurchata!
M.3.1.30.!
iwiar! nekapmatai,! nawe,! washim,! nuya!
Itiurkar! nekapmatai! iwiatain! nuya! itiatain.! La! regla! del! redondeo! en!
[ 243 ]
!
[ 244 ]
!
[ 245 ]
!
[ 246 ]
!
Aplicar!los!principios!de!la!nacionalidad,! Nekapmamu! nawemtikramu! nakar! najanma.! Divisin! con! nmeros! D.M.EIB.47.4.!Najana!nekapmamu!nawemtikramu!!nakar!
empleando!datos!estadsticos!e!
informacin!de!los!medios!de! decimales.!M.3.1.28.! najaneawai.! Calcula! mediante! la! aplicacin! de! algoritmos! y! la!
comunicacin!y!TIC;!para!desarrollar!el! Nekapmatai! nawemtikramu,! washimtikramu! nuya! tecnologa!divisiones!con!nmeros!decimales.!
pensamiento!crtico!y!aportar!en!las!
nupamtikramu! nekamu.! Divisiones! por! 10,! 100! y! 1.000! con! nmeros! D.M.EIB.47.5.! Nekapmatai! nawemtikramu,! washimtikramu!!
relaciones!interpersonales!y!sociales!de!la! nuy!nupantikramu!najana!takawai.! Utiliza!el!clculo!de!cocientes!
comunidad.! decimales.!M.3.1.30.!
por!10,!100,!1.000!con!nmeros!decimales,!como!estrategia!de!clculo!mental!y!
Nekapmatai! nawemtikramu! itiurchat! irunu! nakarar! najanma.! solucin!de!problemas.!
Problemas!de!divisin!con!nmeros!decimales.!M.3.1.31.! D.M.EIB.47.6.!Nekapmatai!nawemtikramu!itiurchat!irunu!
Nekapmatai! nawempramu! itiurchat! irunu! patakar,! jurukir,! nakarar! iwiareawai.! Resuelve! y! plantea! problemas! con!
divisiones! con! nmeros! decimales! mediante! la! utilizacin! de! varias!
irurar!nuya!nakarar!najanma.! Problemas!con!nmeros!decimales!con!las!4! estrategias!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!del!problema.!
operaciones!bsicas!combinadas.!M.3.1.32.! D.M.EIB.47.7.! Nekapmatai! nawempramu! ! itiurchat! irunu!
Metek!nakamu!tama.!Nocin!de!fracciones.!M.3.1.33.! nakarar!najana!iwiareawai.!Resuelve!y!plantea!problemas!con!
Jimiar! yapajiar! iruamu.! Combinaciones! simples! de! hasta! 2*2! elementos.! operaciones! combinadas! con! nmeros! decimales,! mediante! la!
utilizacin! de! varias! estrategias! e! interpreta! la! solucin! dentro! del!
M.3.3.4.!
contexto!del!problema.!
D.M.EIB.47.8! Metek! nakmu! tama! imiatkin! irumramu!
nekapmatai! chikichkimias! aujas! nuy! aawai.! Lee! y!
escribe! fracciones! a! partir! de! un! objeto,! un! conjunto! de! objetos!
fraccionables!o!una!unidad!de!medida.!
D.M.EIB.47.9.! Jimiar! yapajiar! iruamu! najaneawai.! Realiza!
combinaciones! simples! de! hasta! 2*2! elementos! para! explicar!
situaciones!cotidianas.!
Shuara! imiantri! metek! utsumnaiyamu! sunaiyamu.! Los! valores! de! D.CS.EIB.47.10.! Shuara! imiantri! umitiai! chichaman! aents!
reciprocidad,! complementariedad,! en! la! nacionalidad! o! pueblo! correspondiente.! irutkamunam! pujuiniajai! nuna! pachiawai.! Emplea! las!
CS.3.2.15.,!CS.3.2.22.! normas!morales!de!la!sociedad!en!funcin!a!una!sana!convivencia!entre!
Estados! Unidosenumia! Ecuador! ankan! ajamu! nuya! Amrica! personas!que!comparte!un!territorio!establecido.!
[ 247 ]
!
sangunea!en!el!cuerpo!humano!y!animales.!CN.3.2.3.! armnica!entre!el!hombre!e!naturaleza!y!viceversa,!diferencindolos!la!
materia,! antimateria! y! energa! mediante! representaciones,!
! diagramaciones!y!proyeccin!de!videos.!
D.CN.EIB.47.13.! Aentsnum! numpa! muchittiairi! nakumak!
aentsun!awajas!unuiyawai,!nuya!nuwa!ajapruk!puja!!
uchi! takutsuk! nuya! takus! itiura! imiastiniait! nuna!
jintiawai.! Explica!a!travs!representaciones!grficas!y!observaciones!
de! persona! a! persona,! la! circulacin! de! la! sangre! en! los! seres! vivos!
experimentando! la! adecuada! alimentacin! de! las! madres! antes! y!
despus!del!embarazo!en!el!entorno!local.!
Aents! kampuniujai! metek! atin! nuya! achapai! Relacin! hombre D.CN.EIB.47.14! Aents! kampuniujai! metek! atin! nuya!
naturaleza!y!viceversa.!CN.3.5.1.! achapai! imiatkin! warijiainkish! najanamu,!
Imiatkin! warijiainkish! najanamu,! imiatkincha! nuya! tsuramat.! imiatkincha! nuya! tsuramat! wakan! muchitiainia!
Materia,!antimateria!y!energa.!CN.3.5.2! ekekma! iniakmas,! nekawai.! Reconoce! la! relacin! de!
Aentsu! ayashin! nuya! yajasma! numpe! muchitma.! La! circulacin! convivencia! armnica! entre! el! hombre! e! naturaleza! y! viceversa,!
diferencindolos! la! materia,! antimateria! y! energa! mediante!
sangunea!en!el!cuerpo!humano!y!animales.!CN.3.2.3.! representaciones,!diagramaciones!y!proyeccin!de!videos.!
D.CN.EIB.47.15.! Aentsu! ayashi! nuya! yajasma! numpe!
muchitma! nakumamkamu,! nukuach! ajaprutsuk!
nuya! ajapruk! yurumtai! nekapmamtikia! etsereawai.!
Explica!a!travs!representaciones!grficas!y!observaciones!de!persona!a!
persona,!la!circulacin!de!la!sangre!en!los!seres!vivos!experimentando!
la!adecuada!alimentacin!de!las!madres!antes!y!despus!del!embarazo!
en!el!entorno!local.!
Yupichu! nuya! itiurchat! wainma! winia! ayashrujai! najankun.! D.EF.EIB.47.16! Yupichu! nuya! itiurchat! wainma! ayashjai!
Facilidades! y! dificultades! para! construir! mis! maneras! de! resolver! las! prcticas! umuchmanum!penker!iis!nekawai! Reconoce!las!facilidades!
corporales.!EF.3.5.4.! y! dificultades! (motoras! cognitivas,! sociales,! entre! otras)! para! construir!
Iniu!nuya!chikich!aents!itiurchat!wainkiain!tusar!iyamu.!El!cuidado! mis! maneras! de! resolver! las! prcticas! corporales! relacionadas! con! la!
cosmovisin!de!mi!pueblo.!
de!s!y!de!las!dems!personas!identificando!los!posibles!riegos.EF.3.6.4!
D.EF.EIB.47.17.! Iniu! nuya! chikich! aents! ayash! penker!
umuchmanum! iturchata! wainkia! tusa! iis! nekawai.!
Reconoce!la!importancia!del!cuidado!de!si!y!de!las!dems!personas!en!
participacin! de! diferentes! prcticas! corporales! en! el! entorno! de! su!
pueblo.!
!
[ 248 ]
!
[ 249 ]
!
productos! de! los! pueblos! y! nacionalidades! de! la! Costa! e! Insular.! CS.3.2.22.,! D.CS.EIB.48.12.!Eugenio!Espejo!Ecuador!nunkanam!ankant!
CS.3.2.14.,!CS.3.2.10.,!CS.3.2.16.,!CS.3.2.23.,!CS.3.3.9.! juaktinian! atukratkamun! nekawai.! Reconoce! el! aporte! de!
Eugenio!Espejo!a!los!movimientos!de!la!independencia!del!Ecuador.!
Aents!Eugenio!Espejo.!Eugenio!Espejo.!CS.3.1.20.!
D.CS.EIB.48.13.! Puju! aents! ankant! juaktasa! wajarmanum!
Aents!Juan!Po!Montfar!naartin!nuya!aents!tuakma.! Juan! Po! yaimkiamun! enentaimias! nekawai.! Reflexiona! sobre! el!
Montfar!y!las!Juntas!Patriticas.!CS.3.1.20.,!CS.3.1.20.,!CS.3.1.21.! aporte!de!la!sociedad!mestiza!en!los!movimientos!de!la!independencia.!
Simn! Bolivar! chichampruk! Ecuador! nunka! tepakman! Gran! D.CS.EIB.48.14.!Simn!Bolvar!Ecuador!tura!Gran!Colombia!
Colombia! tamanum! pachikiuiti.! El! Liderazgo! de! Simn! Bolvar! y! la! nunkanam! ankan! juaktinian! yaimkiamun! arantawai.!
incorporacin! del! Ecuador! a! la! Gran! Colombia.! CS.3.1.24.,! CS.3.1.22.,! Aprecia!el!aporte!de!Simn!Bolvar!en!la!independencia!del!Ecuador!y!la!
participacin!en!la!Gran!Colombia.!
CS.3.1.23.!
D.CS.EIB.48.15.! Tarimiat! aents! tsuer! nunkanam! jeawarun!
Tsuer! nunka.! Regin! Litoral.! CS.3.2.24.,! CS.3.2.2.,! CS.3.2.5.,!
nekawai! tura! tsuamatnum,! unuimiatnum,! pnker!
CS.3.2.17.,! CS.3.2.18.,! CS.3.2.25.,! CS.3.2.26.,! CS.3.3.1.,!
pujustasar! utsumamun! tura! ikiam! arantuktin!
CS.3.3.3.,!CS.3.3.4.!
tentakma.! Reconoce! la! presencia! de! los! pueblos! indgenas! en! la!
regin! litoral! y! los! indicadores! de! salud,! educacin,! acceso! a! servicios! y!
[ 250 ]
!
sus!reas!protegidas!ecolgicas.!
Shuar! aja! turutskesh! irutkamunu! aja! arantukma! (tsuamatai! D.CN.EIB.48.16.!Shuarna!ajan!tura!irutkamu!ajarin!yurumak!
nuy! yurumtai! arak! aramu).! Huerto! familiar! y/o! comunitario! como! un! waintiain! tura! arantukma! nekawai,! ni! nunke! iirkarin!
lugar!sagrado:!(valor!curativo!y!nutricional).! iis! akanar,! arakan! araknak! tura! itiamu! arakan!
Nunka! nuy! arak! uruku! ainia! nu! nekatai:! Suelos! y! productos! nekawai.! Reconoce! al! huerto! familiar! comunitario! como! espacio! de!
agrcolas:!variedad!de!cultivos.! produccin! agrcola! y! sagrado,! clasificndolos! segn! la! variedad! de! sus!
Nayantsanmaya! kuntin;! nayantsa! yantampri! itiur! yaimia;! suelos,!productos!locales!e!introducidos!en!su!comunidad.!
mayai! muchitmari;! nayantsa! chichimmiuri! urukamtai,! D.CN.EIB.48.17.! Apatak! nekapmas! nekawai! entsa! najaneamun!
tuimpia! juarea! wari! itiura.! Productos! martimos;! el! manglar! y! sus! nuy! mayai! umpuamu! najanman,! yaimmiari! nuy!
bondades;! los! fenmenos! atmosfricos;! las! corrientes! marinas! sus! causas! y! yaimchamuri,! kampuntniunmaya! antuwamu! etsermari,!
consecuencias.!CN.3.4.12.! iirkari,! yakiri,! kakarmari,! esarmari! najana! iniakmas,! esetar!
Mayai! umpuamu;! (tapiriri! ajamu,! mayairamu,! mayai! ti! iis!nuy!nekapmamas!najaneawai.! Contrasta!los!efectos!que!produce!
el! agua! y! el! aire! en! movimiento,! diferenciando! sus! ventajas! y! desventajas,! el!
kakaram! nuy! mayai! kakar! peper! ajamu);! entsa! muchitma;! significado!de!sonidos!naturales!segn!sus!cualidades,!altura,!intensidad!y!duracin!a!
(kisar,! chichimirtin! entsa! nuy! antumiank)! yaimmiari! nuy! travs!de!representaciones,!observaciones!y!experimentaciones.!
[ 251 ]
!
muchitma! nuya! aijiama.! Bailes! y! canciones! con! expresiones,! gestos! y! najaneawai! irutkamu! namperin! iwiarmampratniun.!
movimientos!de!mimo!y!danza.!ECA.3.2.18.!! Construye! disfraces,! mscaras! y! vestimenta! de! acuerdo! a! fiestas!
especiales!para!la!comunidad.!
D.ECA.EIB.48.21.! Iniakmas,! uwijmias! nuy! muchitiak!
najaneawai! juni! iniakmastasa:! nakumas,! nuya! aijiar!
iriutkamu! namperi.! Interpreta! mediante! expresiones,! gestos! y!
movimientos! para! representarlas! mediante:! mimo! y! danza! sobre! las!
fiestas!de!especial!relevancia!para!la!comunidad.!
Tuaka! nakuramunam! takat! iruntrar! juamu! timianiaiti.! La! D.EF.EIB.48.22.! Nakunum! timiatrusar! ejekatai! tusar!
importancia!de!trabajo!en!equipo!en!los!juegos!colectivos.!EF.3.1.7.! iruntrar! najaneamu! imiatrin! nekawai.! Reconoce! la!
Iitiur! nakurustiniait! penker! iwiarnatma.! Utilizacin! de! estrategias! importancia!de!trabajo!en!equipo!en!los!juegos!colectivos!a!fin!de!lograr!el!
objetivo.!
para!resolver!los!desafos!de!los!diferentes!juegos.!EF.3.1.8.!
D.EF.EIB.48.23.! Ni! irutkamurin! nakun! timiatrus! nekasenk!
Iiniu!antujat!chikich!penker!nampeamunam!antunu.! Ajuste! del! ejekattsa! najantai! juur! najaneawai.! Aplica! diferentes!
ritmo!propio!al!ritmo!musical!o!externo.!EF.3.3.2.! estrategias! para! alcanzar! el! objetivo! de! los! juegos! en! el! entorno! de! su!
pueblo.!
D.EF.EIB.48.24.!Iiniu!antujat!chikich!penker!nampeamunam!
iniankawai,! ni! iniakmamas! pachiniamun! pnker!
iwiarattsa! aijiartinian! iwiar,! nampeteaijiamu! nuya!
iruntrar! shuarnan! iniakmawai.! Realiza! el! ajuste! del! ritmo!
propio!al!ritmo!musical!o!externo,!para!mejorar!su!participacin!mediante!
presentaciones! coreogrficas! y! composiciones,! msicaedanza! y! teatro,!
referente!a!la!cultura!shuar.!
!
[ 252 ]
!
[ 253 ]
!
penker! ekentsatin.! Relaciones! de! secuencia! y! orden! de! los! nmeros! D.M.EIB.49.6.! Imiatkin! pant! nekamniajai,! naka! nekapmat!
naturales,!fraccionarios!y!decimales.!M.3.1.38.! tesarmajai! nuya! nekapmat! iniakmatjai! (=,! <,! >)! aintiar!
Nakarma! nekapmamu! metek! nuya! nakarar! nekapmamu! metekma! nuya! penker! ekentsatniun,! chikichkimsar!
watar!patatma!nuya!juramujai.!Suma!y!resta!con!fracciones!homogneas! nekapmamun,! nakarma! nuya! nawmramun! enentaimias!
najanui.! Establece! relaciones! de! secuencia! y! orden! entre! nmeros! naturales,!
y!heterogneas.!M.3.1.39.!
fracciones! y! decimales,! mediante! el! uso! de! material! concreto,! la! semirrecta!
Uunt! nekapak! nuya! uchich! nekapak! yapajmiamu.! Conversiones! numrica!y!simbologa!matemtica!(=,!<,!>).!
entre!mltiplos!y!submltiplos!del!metro.!M.3.2.14.! D.M.EIB.49.7.!Nakarar!patatma!nuya!juramun!ejetuktinian!
Yupichu! pachimratin,! menaintiu! chikichkimsamua! timiaink.! enentaimias! eawai.! Calcula! sumas! y! restas! con! fracciones!
obteniendo!el!denominador!comn.!
Combinaciones!simples!de!hasta!3*3!elementos.!M.3.3.4.!
D.M.EIB.49.8.! Uunt! nuya! uchich! esaram! nekapkan,! yupichu!
yapajiatniun! itiurchatmamtikman! iwiaratniun! najanaui.!
Realiza! conversiones! simples! de! medidas! de! longitud! del! metro,! mltiplos! y!
submltiplos!en!la!resolucin!de!problemas.!
D.M.EIB.49.9.! Yupichu! pachimratniun! menaintiu!
chikichkimsamu! timiaink! pujamunan! jintiatniun!
najanui.! Realiza!combinaciones!simples!de!hasta!3*3!elementos!para!
explicar!situaciones!cotidianas.!
Pujamu,! aents! tuakma,! wekatai! nuya! numtak! yapajia! D.CS.EIB.49.10.! Ni! pujutairi,! nunken! imian! awajsatniun!
warinkish!takakma!sunaiyamu.! Los!asentamientos,!poblacin,!movilidad! nekapui.! Experimenta! una! forma! de! vida! propia! valorando! ms! la!
e!intercambio!de!productos!de!la!nacionalidad!shuar.!CS.3.2.14.,!CS.3.2.10.,! tierra!donde!viven.!
CS.3.2.16.,!CS.3.2.23.,!CS.3.3.9.! D.CS.EIB.49.11.! Tarimiat! aents! micha! nunkanmaya! pujamuri!
Micha! nunka.! Regin! Sierra.! CS.3.2.24.,! CS.3.2.2.,! CS.3.2.5.,! nuya! tsuamatain,! unuimiatain,! achiakman! nuya!
CS.3.2.17.,! CS.3.2.18.,! CS.3.2.25.,! CS.3.2.26.,! CS.3.3.1.,! kampunnin! ayamruktinian! emamkes! iyawai.! Reconoce! la!
existencia!de!los!pueblos!y!nacionalidades!de!la!Sierra!!y!los!indicadores!de!salud,!
CS.3.3.3.,!CS.3.3.4.!! educacin,!acceso!a!servicios!y!sus!reas!protegidas!ecolgicas.!
Pichincha!nainnium!maanikma!nuya!Sucre.! La!Batalla!de!Pichincha!y! D.CS.EIB.49.12.! Uunt! nunka! ankantu! najanarmari! timian!
Sucre.!CS.3.1.24.!
amajeawai.! Valora! la! independencia! como! punto! de! partida! de! la!
Uunt! nunka! ankantu! najanarma.! La! formacin! de! la! Repblica.! creacin!de!la!Repblica.!
CS.3.1.25.,! CS.3.1.26.,! CS.3.1.27.,! CS.3.1.28.,! CS.3.1.30.,! D.CS.EIB.49.13.! Tarimiat! aents! nuya! apach! enentaimiajai!
CS.3.1.31.! uunt!nunka!nerentin!najanarun!aujmateawai.! Critica! la!
Floreanismo! nuya! Rocafuerteenu! aujmatma.! El! Floreanismo! y! formacin! burguesa! uninacional! de! la! repblica! desde! una! visin!
plurinacional!e!intercultural.!
Rocafuerte.!CS.3.1.32.,!CS.3.1.33.!
[ 254 ]
!
Uchich!meset!Marcista!tama.!La!Revolucin!Marcista.!CS.3.1.34.! D.CS.EIB.49.14.!Uunt!nunka!ankantu!najanarmanum!tsuer!
nunkanmaya! nunkartinian! nuya! srin! ainian!
aujmatui.! Critica! las! posiciones! terratenientes! y! comerciales! de! la!
costa!en!el!nacimiento!de!la!Repblica.!
D.CS.EIB.49.15.! Uchich! meset! Marxista,! uunt! nunka! ankantu!
Ecuador!najanarman!yaimkiamun!aujmatui.! Critica! los! aportes!
de!la!revolucin!Marxista!en!la!naciente!repblica!del!Ecuador.!
Shuar! aja! turutskesh! irutkamunu! aja! ankantu! arantutai! ainia! D.CN.EIB.49.16.! Shuar! aja! turutskesh! irutkamunu! aja!
(tsuamatai! nuya! yurumtai).! Huerto! familiar! y! /o! comunitario! como! un! nakurutai,! yurumtai! nuya! sunkur! kishmatai! aniunam!
lugar! sagrado:! (valor! curativo! y! nutricional).! CN.3.1.5.,! CN.3.1.11.,! akanteawai,! tura! imiankaska! yurankim! jintiamuri,!
CN.3.2.7.,!CN.3.2.8.,!CN.3.2.9.! jeru!nuya!atinian!nunkanam!metekmawai,!araknum!
Yurankim:!iniakma,!jemu!nuya!atinian!etserin.!Las!nubes:!Seales,! turar! iniakmastin! tatanknum! nuya! irutkamu! nunka!
repercusin!y!predicciones.!CN.3.3.1.,!CN.3.3.2.! nakumkamunam! iniakmawai.! Categoriza! al! huerto! familiar!
comunitario!como!un!lugar!de!esparcimiento,!energtico!y!de!prevencin!
de! enfermedades,! reconociendo! el! significado! de! la! presencia! de! las!
Ankantu! arantutai! jintiamuri.! Significado! de! los! lugares! sagrados.! nubes!e!interpretando!las!predicciones!y!repercusiones!que!los!relaciona!
con!los!suelos,!agrcolas!en!su!entorno!natural!mediante!exposiciones!y!
CN.3.4.2.,!CN.3.4.3.! demostraciones!en!maquetas!y!cartografa!en!su!comunidad.!
Kampunniunam! irunu! nuya! tsuatjai! tuntuitiai! najantai.! D.ECA.EIB.49.17.! Tarimiat! aents! ni! yaunchu! tuntuitiain!
Instrumentos! musicales! con! materiales! naturales! y! objetos! de! desechos.! iruntrar! najanenawai! imiankaska! nankamas!
ECA.3.1.11.! iniakmamujai! iwiarar! imiatkin! irunujai.! Construye! de!
Nampet! sanjuanitoe! iwiara! najanma.! Adaptacin! al! ritmo! del! San! manera!grupal!instrumentos!musicales!autctonos!con!decoraciones!con!
Juanito.!ECA.3.2.14.! diferentes! diseos! o! smbolos! de! su! pueblo! o! nacionalidad! con!
materiales!naturales!o!desechos.!
Aents!tuakmanum!iniakmamma.!Presentacin!escnica.!ECA.3.2.12.! D.ECA.EIB.49.18.! Nampet! turutskesh! metekrak! najanma!
Imiatkin! najanamnia! nakumma.! Diseo! de! objetos! funcionales.! yamaiya,!penker!apujui!nuya!nekasen!tawai!tura!san!
ECA.3.3.5.! Juanito! nampetjai! juarki! yapajiawai! nuya!
! enentaimias! metekrak! najanman! najanui! ani!
jikiatman! nuya! ii! shuarjai! pujamun! turutskesh!
irutkamunam! nampermamunam! iniakmawai.! Adapta! e!
interpreta! piezas! musicales! con! ritmos! o! elementos! contemporneos!
para!modificar!y!crear!nuevos!ritmos!a!partir!del!sanjuanito!demostrando!
diferentes! sentimientos! y! vivencias! en! familia,! o! en! comunidad! en!
programas!sociales.!
[ 255 ]
!
[ 256 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Aents! pujusmari! aarma,! akintin,! iwiarin! nuya! jintin! Biografa,! D.LL.EIBeC.50.1.! Ecuardorenumia! aents! nuya! tarimiat!
! LL.3.3.1.,! LL.3.3.8.,! LL.3.4.8.,!
pronombres,! adverbios! y! preposicin.! aents! etsa! jintiai! nunkanmaya! iwiakmari! aarma!
LL.3.4.9.,!LL.3.4.10.! paant! nuya! antujat! aujui,! tura! chikichkimias! papin!
TESAMU(50(
UNIDAD(50( Chichachu! h! penker! aamu,! penke! chicham! hacer!!! akanas!uruamtai!achimtikmait!nuya!arumaiya!taman!
( najanatin!nuya!haber!takustin!nium! Uso!de!la!"h"!en!los!verbos! an! aujtai! warashim! najamtikiawai.! Lee! con! fluidez! y!
ETSANKANMAYA(TARIMIAT( "hacer"!y!"haber".!LL.3.4.6.,!LL.3.4.8.! entonacin! biografas! de! personajes! ecuatorianos! y! de! las!
nacionalidades! de! la! Amazona,! analizando! el! texto! a! partir! de! la!
AENTS( !
identificacin! de! conectores! causales! y! consecutivos,! para! motivar! a! la!
NACIONALIDADES(DE(LA(AMAZONIA(
lectura!por!placer.!
( D.LL.EIBeC.50.2.! Shuarchamjai! nuya! apachchamjai!
EJEAMU( chichasman!akanas!aawai!akinniujai,!iwiarniujai!nuya!
OBJETIVO(
( chichaman! jintinjai! tura! enentaimian! timiatrus,!
Tarimiat!aents,!Ecuador!Etsa! paant!tawai!nuya!najanui.!Expresa!ideas!con!precisin,!claridad!
y!aplica!el!proceso!de!escritura!en!la!construccin!de!prrafos,!mediante!
jintiainiumani!nunka! el! uso! de! vocabulario! segn! un! determinado! campo! semntico,!
tepakunmaya!ju!tesamu! empleando!pronombres,!adverbios!y!preposiciones!en!castellano!y!en!la!
chikichkimsar!unuimiatratin,! lengua!shuar.!
turakur!timian!ikiusma!nunka! D.LL.C.50.3.!Najanatin!enentaimsatin,!aartin!nuya!awainki!
akantramunam!nuya! iistin! tarimiant! aents! etsa! jintiainmaya! papi!
kampuntniunri!arantakur! enentaimtusar!aarmanum,!tura!chichachu!h!penke!
utsuktin.( chichamjai! aarma! hacer! nuya! haberenum! apach!
Identificar!los!pueblos!y!nacionalidades! chchamnum,! nu! pap! aarman! iwiarui.! Autorregula! la!
de!la!Amazona!Ecuatoriana!mediante!el! produccin! escrita! mediante! el! uso! habitual! del! procedimiento! de!
tratamiento!de!los!contenidos!de!esta! planificacin,! redaccin! y! revisin! de! textos! relacionados! a! las!
unidad,!para!fomentar!el!respeto!a!la! nacionalidades!de!la!Amazona,!utilizando!palabras!que!tienen!Uso!de!la!
diversidad!del!patrimonio!natural!y! "h"!en!los!verbos!"hacer"!y!"haber"!en!castellano.!
social!de!la!regin!y!su!biodiversidad.!
Nekapak! takamcha! metek! nakamu! uchich! najanma,! ikiaunkar! D.M.EIB.50.4.! Nekapak! takamcha! metek! nakarar! uchich!
! nuya!takamcha!metek!nakamu.!Simplificacin!de!fracciones,!multiplicacin! najanma,! ikiaunk! nuya! nakar! nuna! najanui.! Realiza!
y!divisin!de!fracciones.!M.3.1.40.! multiplicaciones!y!divisiones!entre!fracciones,!emplea!como!estrategia!la!
simplificacin.!
Aintiuk! nekapmatai! timian! najanma! nekapmamu! takamcha!
[ 257 ]
!
nakarmajai! pachimiar! najanui.! Las! 4! operaciones! bsicas! combinadas! con! D.M.EIB.50.5.! Pachimramun! eaktinian! patatmanu,!
nmeros!fraccionarios.!M.3.1.41.! juramunu! nuya! takamcha! nakarma! nakaktinjai!
Patatma,! juramu,! ikiauweamu! nuya! takamcha! metek! nakamu! najanui.! Realiza! clculos! combinados! de! sumas,! restas,!
nakartinjai!itiurchatmamtikma!nuya!najanui.!Problemas!y!ejercicios!de! multiplicaciones!y!divisiones!con!fracciones.!
suma,!resta,!multiplicacin!y!divisin!con!fracciones.!M.3.1.42.!
D.M.EIB.50.6.! Itiurchat! patatmanum,! juramunam,!
Nekapak! penkramu,! tepaku! chikichkimsamuri! El! metro! cuadrado! ikiauweamunam! nuya! takamcha! metek! nakamu!
como!unidad!de!superficie.!M.3.2.15.!
nakatai! tura! itiurchatan! tuamunan! apatak! iwiarui.!
Resuelve! y! plantea! problemas! de! sumas,! restas,! multiplicaciones! y!
Tepaku!nekapak!nuya!arakmakma!nekapak.! Medidas! de! superficies! y! divisiones!con!fracciones!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!del!
medidas!agrarias.!M.3.2.16.! problema! relacionados! a! la! comparacin! de! poblaciones! (datos!
numricos).!
Menaint! nuya! aintiuk! chikichkimsamunmank! yupichuch!
D.M.EIB.50.7.! Nekapak! penkramu,! tepaku!
pachimramu.!Combinaciones!simples!de!hasta!3*4!elementos.!M.3.3.4.!
chikichkimsamuri! anin,! uunt! nekapak! nuya! uchich!
nekapkan! emamkes! nekawai! tura! itiurchat! yapajia!
iwiaratniun! najanui.! Reconoce! el! metro! cuadrado! como! unidad!
de! medida! de! superficie,! los! submltiplos! y! mltiplos,! y! realiza!
conversiones!en!la!resolucin!de!problemas.!
D.M.EIB.50.8.! Tepaku! nekapak! nuya! arakmakma!
nekapkan! (nunkankapak,! nunka! tepaku,!
nunkanpach)! nuyan! ti! utsumtain! apatas! itiurchat!
iwiartanam! iyawai.! Relaciona! las! medidas! de! superficie! con! las!
medidas!agrarias!ms!usuales!de!la!localidad!(hectrea,!rea,!centirea)!
en!la!resolucin!de!problemas.!
D.M.EIB.50.9.! Menaint! nuya! aintiuk!
chikichkimsamunmank! yupichuch! pachimramun!
ichipias! iwiar! iyawai.! Realiza! combinaciones! simples! de! hasta!
3*4!elementos!para!explicar!situaciones!cotidianas.!
Pujamu,! wekatai,! aents! tuakma,! tsuamat! nuya! unuimiat! D.CS.EIB.50.10.! Nunken! pujamurin! imian! awajeak! ni!
tarimiat! aents! Etsa! jintiainiumani! matsatu.! Los! asentamientos,! pujutairi! nekapmamui! .Experimenta! una! forma! de! vida! propia!
movilidad,! poblacin,! salud! y! educacin! de! las! nacionalidades! de! la! Amazona.! valorando!ms!la!tierra!donde!viven.!
CS.3.2.14.,!CS.3.2.10.,!CS.3.2.16.,!CS.3.2.23.,!CS.3.3.9.! !D.CS.EIB.50.11.! Tarimiat! aents! Etsa! jintiainiumani! nunka!
Etsa! jintiainiumani! nunka! tepaku.! Regin! Amaznica.! CS.3.2.24.,! tepaku! pujamuri! nuya! tsuamat,! unuimiat,! imiatkin!
CS.3.2.2.,!CS.3.2.5.,!CS.3.2.17.,!CS.3.2.18.,!CS.3.2.25.,!CS.3.2.26.,! takustinian! jintiatniun! emamkes! nekawai.Reconoce! la!
[ 258 ]
!
CS.3.3.1.,!CS.3.3.3.,!CS.3.3.4.! presencia! de! los! pueblos! indgenas! amaznicos! y! los! indicadores! de!
salud,!educacin,!acceso!a!servicios.!
Arutma! enentaimtutai! tsawannum.! El! estado! clerical.! CS.3.1.35.,!
D.CS.EIB.50.12.! Arutma! chichamrin! tarimiat! aentsnum!
CS.3.1.29.!
uunt! nunka! akantunam! pachinman! akantas! iyawai.!
Analiza!la!influencia!de!la!iglesia!con!relacin!a!los!pueblos!indgenas!en!
la!repblica.!
Ikiamia! yawi:! kampuntin! nuy! yajasma! ayamprutai.! Recursos! D.CN.EIB.50.13.! Nunka! nuya! arak! juyank,! ayash! penker!
naturales:!Proteccin!de!la!flora!y!fauna.!CN.3.1.12.!CN.3.1.13.! atinian,! yurumkan! nuya! sunkur! kishmaktinian!
Ikiamia!yawi!irunu!ukuinma.! Extraccin!de!recursos!naturales.! CN.3.1.4.,! metekmawai,! aitkiasan! kampuniunam! irunun!
CN.3.5.6.! ukuinkiatin! penker! enentaimtusar! turakur! nuke!
Nunka! tepaku! akantramu! nuy! nunka! tepaku! tsuernum! yaintin! nuya! nakumkar! iniakmastin! kampuntin!
nakarmarin!rak!armu.!Cultivos!en!diferentes!suelos!y!pisos!climticos.!! tentakmanum.! Distingue!los!suelos!y!cultivos!locales,!que!ofrecen!
salud,! nutricin! y! prevencin! de! enfermedades;! as! como! los! recursos!
Napi,! yajasma! muntsua! tsakau! nuy! nanamtin! yaimin! ainia! naturales! extractivos! de! los! pisos! climticos,! mediante! actitudes!
turutskesh! arantutai! ainia.! Reptiles,! mamferos! y! aves! benefactores! y/o! favorables! hacia! la! proteccin! de! los! mismos! y! representaciones!
sagrados.!CN.3.1.1.,!CN.3.1.4.,!CN.3.1.6.,!CN.3.1.7.! grficas,!de!su!entorno!natural.!
[ 259 ]
!
[ 260 ]
!
aatainiam!achimsar! operaciones! bsicas! combinadas! con! nmeros! naturales,! fraccionarios! y! enentai! apujui! nuya! itiurchata! iwiaratniun! jintiawai.!
arantamujai!iniakmastin! decimales.!M.3.1.43.! Resuelve! y! plantea! problemas! que! contienen! combinaciones! de! sumas,!
Imiatkin!nekapmatnum.!Instrumentos!matemticos.! restas,! multiplicaciones! y! divisiones! con! nmeros! naturales,! fracciones! y!
metekcha!chichamnum!nuya! decimales,!e!interpreta!la!solucin!dentro!del!contexto!del!problema.!
irunmanum!chichatai! Enketka! nekapak,! chikichkimsamuri! enketka! anin.! El! metro! D.M.EIB.51.6.! Shuar! imiatkin! nekapmatnum! chikichkimias!
unuimiatmanum!emtuktin.! cbico!como!unidad!de!volumen.!M.3.2.17.!
nekawai! nuya! achiawai.! Identifica! y! utiliza! los! instrumentos!
! Nupanti! kijin,! kijinchiri,! kijin! nuya! kijin! nekapak! nuyank.! matemticos!de!la!nacionalidad!shuar.!
Fomentar!la!organizacin,!liderazgo!y!
Kilogramo,!gramo,!la!libra!y!medidas!de!masa!locales.!M.3.2.18.! D.M.EIB.51.7.! Enketka! nekapak,! chikichkimamuri! enketka!
derechos!en!la!cotidianidad!de!la!vida!
personal,!escolar,!familiar!y!social;!de! anin,! uchich! nekapak,! nuya! uunt! nekapkan;! turak!
manera!que!se!desarrolle!una! apatas! nekapak! miniamniatjai! emamkes! iyawai! nuya!
comunicacin!responsable,!basada!en!
hbitos!artsticos,!cientficos!y!literarios,! itiurchat! pachimramun! iwiaratniun! najaneawai.!
demostrando!respeto!a!la!diversidad!de! Reconoce! el! metro! cbico! como! unidad! de! medida! de! volumen,! los!
mensajes,!lenguajes!y!variedades! submltiplos! y! mltiplos;! relaciona! medidas! de! volumen! y! capacidad;! y!
lingsticas.! realiza!conversiones!en!la!solucin!de!problemas.!
! D.M.EIB.51.8.! Nupanti! kijin,! kijinchiri,! kijin! nuya! kijin!
nekapak! nuyank,! iniakmastinian! iyawai! imiatkin!
nekapmataijai.! Compara! el! kilogramo,! el! gramo! y! la! libra! con! las!
medidas!de!masa!de!la!localidad,!a!partir!de!experiencias!concretas!y!del!
uso!de!instrumentos!de!medida.!
D.M.EIB.51.9.! Iniakmasma! nuya! nakumka! iniakmasmajai!
ichipias! aujmatui! tura! yamaram! chichaman! penker!
najaneawai.!Describe!las!experiencias!y!sucesos!aleatorios,!a!travs!del!
anlisis! de! sus! representaciones! grficas! y! el! uso! de! la! terminologa!
adecuada.!
Tarimiat! aents! niniuri! ayampramu.! Los! Derechos! Colectivos! de! los! D.CS.EIB.51.10.! Shuar! akiniamuri! nuya! juarkimiuri!
Pueblos!Indgenas.!CS.3.2.15.,!CS.3.3.9.! ayamprak! niniurin! paant! amajeak! nekawai.! Identifica! los!
principales!Derechos!del!pueblo!shuar!para!su!reivindicacin!histrica.!!
Tsuraku! nunka.! Regin! Insular.CS.3.2.24.,! CS.3.2.2.,! CS.3.2.3.,!
D.CS.EIB.51.11.! Tarimiat!aents!tsuraku!nunkanan!pujusman!
CS.3.2.5.,! CS.3.2.17.,! CS.3.2.25.,! CS.3.2.18.,! CS.3.3.1.,!
nuya! tsuamat,! unuimiat,! imiatkin! takustinian! tura!
CS.3.3.3.,!CS.3.3.4.!
kampuntin!ayamruktinian!nekawai.!Reconoce!la!existencia!de!
Arutmachu! tsawantin.! El! estado! laico.! CS.3.3.15.,! CS.3.3.16.,! pueblos! indgenas! en! la! regin! insular! y! los! indicadores! de! salud,!
CS.3.3.16.!! educacin,!acceso!a!servicios!y!sus!reas!protegidas!ecolgicas.!
Washim! uw! XXetin! yamaram! kuitruinia! akinma! nuya! D.CS.EIB.51.12.! Arutmachu! tsawantin! juarmanum! Eloy!
kuitnium! pachinnia.! El! aparecimiento! del! neoliberalismo! en! el! siglo! XX! y! Alfaro! matsatkainian! ankan! ajastinian! yaimkiamun!
[ 261 ]
!
sus! polticas! econmicas.! CS.3.1.40.,! CS.3.1.41.,! CS.3.1.37.,! akanas!iyawai.! Analiza! los! aportes! de! Eloy! Alfaro! en! la! construccin!
CS.3.1.38.,!CS.3.1.42.! de!un!estado!laico!que!permite!la!liberacin!de!los!pueblos.!
Wakamp! natmari.! El! auge! del! cacao.! CS.3.1.61.,! CS.3.1.36.,! D.CS.EIB.51.13.! Yamaram! kuitruinia! akiniamunam! nuya!
CS3.1.39.! shuarnum!kuit!turunamuri!akanas!iis!nekawai.! Analiza! el!
aparecimiento!del!neoliberalismo!y!su!incidencia!en!la!economa!familiar.!
D.CS.EIB.51.14.! Wakamp! natma! nuya! Ecuadora! kuitri!
utsuamun! akanas! iis! nekawai.! Analiza! el! auge! del! cacao! y! su!
influencia!en!la!economa!ecuatoriana.!!
Tarimiat! aents! yurumka! timianri! iniakma.Valor! nutricional! de! los! D.CN.EIB.51.15.!Ajanam!nuya!irutkamu!ajarin!metekma!iak!
alimentos!ancestrales.!CN.3.5.1.! entsajai,! mayaijai,! nuya! nunkajai! wainkiatin! apatar!
Nunka,! mayai,! entsa:! wainkiatin! nuya! ikiustin.! La! litsfera,! iyawai! tura! arak! arakmar,! yajasam! nuyank!
atmsfera,! hidrsfera:! cuidado! y! conservacin.! CN.3.4.7.,! CN.3.4.8.,! napampamu!emamkes!unuimiateawai.! Relaciona! al! manejo!
CN.3.4.9.,!CN.3.4.10.,!CN.3.5.7.! del! huerto! familiar! y/o! comunitario! con! el! cuidado! y! proteccin! de! la!
litsfera,! atmsfera! e! hidrsfera,! cultivando! productos! y! crianza! de!
animales!del!entorno.!
Tuntuisamu! nuya! jantse! ainia! jintiamu! etserma.! Difusin! del! D.ECA.EIB.51.16.! Wakan! iitiai! nuya! aarar! jintiamuri!
significado!de!la!msica!y!la!danza.!ECA.3.2.5.! yamaram! tuntuisamu! nuya! jantsema! etseratniun!
Yamaram! jantse! nekatai! enentaimsar! najanma.! Creacin! de! najaneawai.!Elabora!videos!y!publicaciones!para!difundir!el!significado!
nuevas!coreografas!de!la!danza.!ECA.3.2.5.! de!nuevas!producciones!de!la!msica!y!danza.!
Yamaram! Nanki! najana! iniamkamu! Diseos! de! lanzas! como! obra! iniakmawai.! Inventa! nuevos! pasos! para! incorporarlos! las! danzas!
tpicas!del!pueblo!shuar.!
artstica.!ECA.3.3.5.!
D.ECA.EIB.51.18.! Nuyank! imiatkinjiai! takakmatairin!
enentaimias! nankin! iwiar! iniakmas! najanui:! namak!
nijiakmatain,! eamat! nuya! tarimiat! aents! natkari!
nekamurijiai,! tuakman! anamkari! nuya! niniurin.!
Iniakmawai.! Elabora! la! lanza! incorporando! diferentes! elementos! y!
materiales!del!medio!representando:!la!pesca,!la!caza!y!las!jerarquas!de!las!
nacionalidades! utilizando! su! propia! tecnologa! y! en! poca! apropiado! en!
funcin!a!la!organizacin,!liderazgo!y!derechos.!
D.ECA.EIB.51.19.! Tarimiat! aents,! imiatkin! nuyank! irunujai!
nankamas! nankin! napampawai! nuya! jintiamuri! tura!
natkari! ti! jintiawai.! Produce! diferentes! diseos! de! lanzas! con!
[ 262 ]
!
materiales!del!medio!de!acuerdo!a!la!nacionalidad!y!describe!el!significado!
y!el!valor!representativo!que!trasmiten!los!elementos!utilizados.!
Penker!pujustinian!nakak!jintia!nuya!iniakma.!Las!reglas!y!pautas! D.EF.EIB.51.20.! Irutkamunam! penker! pujustinian! nakak!
de!seguridad.!EF.3.1.3.! jintia! nuya! iniakmas! ejeawai.! Acuerda! reglas! y! pautas! de!
Chikichik! nuya! utuakar! aentsar! iyash! umuchkatin.!! seguridad! para! poder! participar! en! los! de! su! comunidad! de! manera!
democrtica!y!segura.!
Secuencias!gimnstica!individual!y!grupal.!EF.3.2.2.!
D.EF.EIB.51.21.! Irutkamu! tentakmari! imiatkin!
nankamsajai!iyash!aentsar!umuchkatniun!utuamtik!
nuya! chikichkimias! nant! peper! nuya!
wekasatniun! najaneawai.! Realiza! secuencias! gimnsticas!
en! presentaciones! grupales! e! individuales! utilizando! diferentes!
recursos! para! enlazarlas! "saltos,! giros,! y! desplazamiento".! En! el!
entorno!de!su!comunidad.!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
( Papi! ausar! unuimiatma.! Aytik! itiuramujai.! Textos! instructivos.! D.LL.EIBeC.52.1.! Tarimiat! aentsu! chichamejai! nekamu!
TESAMU(52( Adverbio! de! modo.! LL.3.1.1.,! LL.3.1.3.,! LL.3.2.2.,! LL.3.3.2.,! nuya! najantairi,! papi! aujtainiam! najanamu! penker!
UNIDAD(52! LL.3.1.2.,!LL.3.3.8.,!LL.3.4.1.,!LL.3.5.5.! nek!aujeawai.! Indaga!y!lee!con!fluidez!y!entonacin!en!diversos!
( Chichachu!v!chicham!akantramunam!voro,!vara,!nuya! contextos! y! con! diferentes! propsitos,! textos! relacionados! a! ciencia! y!
tecnologa!de!las!nacionalidades,!para!reinventar!y!relatar!textos!en!el!
TARIMIAT(AENTSU(NEKATAIRI( chichachu! b! chicham! akantramunan! abo! penker! aartin.!! contexto!cultural!propio.!!
NUYA(NAJANTAIRI.( Uso!de!la!"v"!en!palabras!terminadas!en!"voro",!"vora"!y!uso!de!la!"b"!en!palabras!
D.LL.EIBeC.52.2.! Imiancha! enentainmia! imiantri! nuya!
CIENCIA(Y(TECNOLOGA(DE(LAS( que!comienzan!con!las!slabas!"abo".!!LL.3.4.6.,!LL.3.4.10.!
NACIONALIDADES( patatkari!achiaku!ni!anematairi!anentaimias!najaneawai.!
Diferencia! entre! ideas! principales! y! secundarias! e! incorpora! los! recursos! del!
! lenguaje!figurado!en!sus!ejercicios!de!creacin!literaria.!
EJEAMU( D.LL.EIBeC.52.3.! Chichachu! v! chicham! akantramunam!
OBJETIVO(
( voro,! vara,! nuya! chichachu! b! chicham!
Tarimiat!aents!nekamuri!tura! akantramujai! abo,! ni! aamun! ipiampar! penker!
najantairi!nuya!ashi!najantai! jintiawai.!Autorregula!la!produccin!escrita!y!expresa!sus!ideas!con!
precisin!e!integra!en!las!producciones!escritas,!aplicando!las!reglas!de!
nekamujai!aujmama! uso!de!la!"v"!en!palabras!terminadas!en!"voro",!"vora"!y!uso!de!la!"b"!
chikichkimsamujai!chichaman! en!palabras!que!comienzan!con!las!slabas!"abo".!
iwiar!iwiakmari!nektin.! Ayashi! nakachik! nuya! awakeasar! metekmau,! nakarma! D.M.EIB.52.4.! Ayashi! nakachik! nuya! awakeasar!
[ 263 ]
!
Fomentar!la!prctica!de!la!ciencia!y! mektekmau.! Magnitudes! directa! e! inversamente! proporcionales,! tablas! de! metekmau,!nakarma!metekma!neka!najanui.!Reconoce!
tecnologa!de!las!nacionalidades!frente!a!la! las! magnitudes! directa! o! inversamente! proporcionales! en! situaciones!
tecnologa!universal,!empleando!los! proporciones.!M.3.1.44.!
cotidianas;!elabora!tablas!y!plantea!proporciones.!
elementos!de!la!comunicacin!y!las! Washimramu! itiura! nakarmari! nuya! nawemramu,! tura!
herramientas!adecuadas!para!la!solucin!de! D.M.EIB.52.5.! Washimramu! itiura! nakarmari! nuya!
achapai.!Porcentajes!como!fracciones!y!decimales,!y!viceversa.!M.3.1.45.!
problemas!del!diario!vivir.! nawemramu,! tura! achapairi! nek! pujamurin!
Washimramu! akmatai! nakumkamu! tentetakunam! jintiamu! jintiawai.! Expresa! porcentajes! como! fracciones! y! decimales,! o!
!
Representacin!de!porcentajes!en!grficos!circulares.!M.3.1.46.! fracciones! y! decimales! como! porcentajes! a! fin! de! explicar! situaciones!
Jimiar! kijijntri,! kijinchiri! nekapmatairi! nuya! kijintri! cotidianas.!
yapajiamu.!Conversiones!entre!kilogramo,!gramo!y!la!libra.!M.3.2.19.! D.M.EIB.52.6. ! Washimramu! akmatai! peempearmanum,!
[ 264 ]
!
uwitin! manikma.! Conflictos! del! inicio! del! siglo! XX.! El! 15! de! noviembre! de! tarimiat! aentsu! timianiuiri! ayamprukman! nekawai.!
1.922.! CS.3.1.45.,! CS.3.1.43.,! CS.3.1.44.,! CS.3.1.46.,! CS.3.3.9.,! Reconoce! el! aporte! de! las! corrientes! socialistas! en! la! lucha! por! el!
derecho!a!la!tierra!de!los!pueblos!indgenas.!Valora!la!participacin!de!
CS.3.1.64.,!CS.3.3.10.! la!lideresa!Dolores!Cacuango!en!las!luchas!de!los!pueblos!indgenas.!!
Nukuach! Dolores! Cacuango.! Dolores! Cacuango.! CS.3.1.55.,! D.CS.EIB.52.12.! Tarimiat! aents! Ecuadorenum! iruntramuri!
CS.3.3.9.,!CS.3.3.10.,!CS.3.3.12.! imianuri! ayamprak! ikiakawai.! Promueve! la! organizacin! de!
Tarimiat!aents!Ecuadornum!iruntramuri!juarma.!La!formacin!de! los! pueblos! para! luchar! por! sus! derechos! como! lo! hizo! la! Federacin!
la!Federacin!Ecuatoriana!de!Indios.!CS.3.1.45.,!CS.3.3.10.,!CS.3.3.12.! Ecuatoriana!de!Indios.!!
[ 265 ]
!
[ 266 ]
!
[ 267 ]
!
[ 268 ]
!
dos!o!ms!culturas!una!convivencia!armnica!de!todos!los!individuos!y!el!
respeto!a!la!diversidad!entre!pueblos.!
Entsa!wapikcha!nuya!tuke!takustin.! Potabilizacin! y! adquisicin! de! D.CN.EIB.53.16.! Entsa! iwiarar! takakma! aents! umararat!
agua!segura.! tusar,! Pujamunam! mayai! tuak! pachimpramu,!
Pujamunam! mayai! tuak! pachimpramu.! Impacto! ambiental! mayattai! nuya! tseas! mayai! ashi! irunmanum,! Imiatkin!
antrpico:!fauna!en!riesgo!por!deterioro.!CN.3.5.5.,!CN.3.5.6.!! iruntrar! muchitin! tura! makchari! japiamu,! Irunar!
Mayattai! nuya! tseas! mayai! mashnium! irunu.! ! El! oxgeno! y! el! umuchma! amuamuri! neka! iniakmawai.! Explica! el! proceso!
carbono!en!la!naturaleza.!! de!potabilizacin!y!adquisicin!de!agua!segura!para!el!consumo!humano,!
Ijiatmakur!ayash!penker!amajeamu.!!La!excrecin!como!mecanismo! la!fauna!en!riesgo!por!deterioro!ambiental!y!la!funcin!del!carbono!en!la!
naturaleza,!as!como!la!importancia!de!la!excrecin!como!mecanismo!de!
de!purificacin!del!organismo.!CN.3.2.3.!
purificacin!del!organismo,!mediante!la!!ilustracin!y!experimentacin.!
Najantairi!nampeamu,!nakunma!nuya!najantairi!iniakmau.! D.ECA.EIB.53.17.! Shuara! entsatairi,! najantairi,! nampetairi,!
Presentacin!musical,!escnica,!grfica!y!artesanal.!ECA.3.2.10.! nakunma! nuya! najantairi! aar! jintiawai.! Describe! y! explica!
Tarimiat! aents! tuke! tsawant! entsatai! najantai.! Diseo! de! los!elementos!del!arte!y!la!Acta!en!la!representacin!musical!e!escnica,!
con!trajes!o!vestimentas!tpicas!que!muestran!la!artesanas!con!smbolos!
indumentaria!para!uso!cotidiano.!ECA.3.3.5.!
propios!de!la!cultura!shuar.!
Janch! yakatai! tuke! tsawant! entsatainiam.! Pintura! textil! en! D.ECA.EIB.53.18.! Tuke! tsawant! entsatai! najantai! tura!
prendas!de!uso!diario.!ECA.3.3.1.!
tarimiat!aentsu!irunu!nekatairi!aawai.! Describe!y!explica!los!
Nampetai! nuya! shir! antutairi.! ! Meloda! y! escala! en! canciones.! elementos! del! arte! y! la! artesana,! orientando! al! diseo! textil! de!
ECA.3.3.3.! indumentaria!de!uso!diario.!
D.ECA.EIB.53.19.! Janch! yakatai! entsatainiam,! tura!
kampuntin! nuya! yajasma! nekamujai! najantai! nek!
anintrawai.! Investiga! y! proyecta! elementos! de! la! flora! y! la! fauna!
aplicando! las! armonas! cromticas! de! las! tcnicas! de! pintura! textil! en!
prendas!de!uso!diario.!
D.ECA.EIB.53.20.! Nampetai! nuya! antamuri,! tamari,!
muchitmari,! chichamuri,! nampeamunam! tura!
nakuramunam!ikiakartinian!nekawai.!Selecciona!fragmentos!
de!msica!popular!y!utiliza!meloda!y!de!escalas!del!canto,!desarrollando!
la! capacidad! auditiva,! rtmica! y! expresiva,! en! canciones! y! juegos! que!
fortalezcan!la!percepcin!a!musical.!
Nak! iwiaramunam! wakeramujai! tura! akajeamujai! nuya! D.EF.EIB.53.21.! Nak! iwiaramunam! wakeramujai! tura!
ayampramujai!nakunum.!Las!intenciones!tcticas!ofensivas!y!defensivas! akajeamujai!nuya!ayampramujai!nakunum!pachinman!
como!recursos!para!resolver!la!participacin!en!juegos!modificados.!EF.3.4.7.! nekawai.! Reconoce! las! intenciones! tcticas! ofensivas! (desmarque,!
[ 269 ]
!
Ayash! iwiaratniunnam! nakujai! ii! ayashi! penker! nekatin.! El! bsqueda! de! espacio! libres,! entre! otros)! como! recursos! para! resolver! la!
conocimiento! del! propio! cuerpo! para! optimizar! la! ejecucin! en! las! prcticas! participacin!en!los!juegos!modificados!en!su!centro!educativo.!
[ 270 ]
!
Promover!estrategias!de!emprendimiento! Chicham! naka! menainmaktikmajai! najanma,! awainki! apatak! iyawai.Relaciona! la! regla! de! 3! simple! e! inversa! con! los!
educativo!a!nivel!familiar!y!comunitario!con! conceptos! de! proporcionalidad! directa! e! indirecta! en! la! resolucin! de!
la!implementacin!de!proyectos!educativos! najanma!tura!itiurchatmantikma.!Problemas!con!la!regla!de!3!simple,!
inversa!y!compuesta.! problemas! simples! y! compuestos! de! la! logstica! en! un! evento! escolar!
comunitarios;!aplicando!los!diferentes! como!tiempo!de!trabajo,!responsabilidades,!entre!otros.!
saberes!y!conocimientos!integrados,! Waakunmaya! washimpramamtikin! tsawant! nakartinjai.!
utilizando!la!lengua!de!la!nacionalidad!y!el! D.M.EIB.54.4.! DDTE:! nekapmatai! aniuk,! nakanairma! nuya!
Conversin!de!ngulos!decimales!a!grados!y!minutos.!M.3.2.22.!
castellano;!en!la!bsqueda!de!soluciones!a! uchich! nawempramu! aintiuk! nekapmamtikmajai!
problemas!geobiolgicos!y!socioculturales! Tsawanta! nekapkari:! washim,! nawe! uwi! nuya! ewej! uwi.! chichaman! utuakma! itiurchattri! nankamakujai! takatan!
del!contexto!local.! Medidas!de!tiempo:!siglo,!dcada!y!lustro.!M.3.2.23.! najaneawai.! Resuelve! ejercicios/problemas! matemticos! referentes! a! la!
! Namper!najanmanum!nekapma.!Probabilidad!de!eventos.! planificacin! de! un! emprendimiento! educativo! aplicando! las! 4! operaciones! bsicas!
con! los! 3! tipos! de! conjuntos! de! nmeros! aprendidos! a! largo! del! proceso! DDTE:!
naturales,!fraccionarios!y!decimales.!
D.M.EIB.54.5.! Chicham! yupichu! nuya! itiurchatmantikma!
takakmatai! tsawantai,! naka! menainmamtikmajai!
najanma,! awainki! najanma! tura! itiurchatmantikman!
apatak! iyawai.! Relaciona! la! regla! de! 3! simple! e! inversa! con! los!
conceptos! de! proporcionalidad! directa! e! indirecta! en! la! resolucin! de!
problemas! simples! y! compuestos! de! la! logstica! en! un! evento! escolar!
como!tiempo!de!trabajo,!responsabilidades,!entre!otros.!
D.M.EIB.54.6.! Waakunmaya! washimpramamtikin! tsawant!
nakartinjai,! iwiakmanum! nekatniun! jintiawai.! Convierte!
medidas!decimales!de!ngulos!a!grados!y!minutos!en!funcin,!explicacin!
de!situaciones!cotidianas.!
D.M.EIB.54.7.! Tsawanta! nekapkari:! washim,! nawe! uwi!
nuya!ewej!uwi!nek!pujamunam!jintiawai.!Utiliza!el!siglo,!
dcada!y!lustro!en!la!interpretacin!de!informacin!del!entorno.!
D.M.EIB.54.8.! Tuakmanum! nekapmatai! aniuk,! nakumprar!
nakanairma! nuya! uchich! nawempramu! tura!
washimpramujai,! najantai! iis! nekapas! unuimiawai.!
Calcula!la!probabilidad!de!que!un!evento!ocurra,!grficamente!y!con!el!uso!
de! fracciones,! decimales! y! porcentajes,! en! funcin! de! resolver! problemas!
asociados!a!probabilidades!de!situaciones!significativas!del!entorno.!
Aya!ni!Wakeramun!najanma.!Las!dictaduras.!CS.3.1.58.! D.CS.EIB.54.9.! Tarimait! aentsun! suntar! ni! wakeramu!
Metek!enentaimpar!penker!pujamu,!waketmari.!El!regreso!a!la! najamun!neka!apatak!iyawai.!Identifica!la!relacin!que!tuvieron!
democracia.! CS.3.1.58.,! CS.3.1.51.,! CS.3.1.56.,! CS.3.1.57.,! las!dictaduras!militares!con!relacin!a!los!pueblos!indgenas. !
[ 271 ]
!
Chicham! amitiai! iwiara! najanamu! 2.008! uwitin.! La! D.CS.EIB.54.11.! Tarimiat! aents! tuakma! nuya! niniuri!
Constituyente! de! 2.008.! CS.3.1.63.,! CS.3.1.65.,! CS.3.1.65.,!
ayamprak! wajarman! apujeamun! nekawai.! Reconoce! los!
aportes! del! levantamiento! indgena! en! la! construccin! de! un! estado!
CS.3.2.15.,!CS.3.3.12.,!CS.3.3.15.,!CS.3.3.16.,!CS.3.3.16.! plurinacional!e!intercultural.!
Kuri!Mukusa!natmari.!El!boom!petrolero.!CS.3.1.53.! D.CS.EIB.54.12.! Chicham! amitiai! iwiaramu! najanamu! 2008!
Ecuadorea! nunke! uurkamu! pakanam! nakumka! najanamu.! uwitin,! tarimiat! aents! anentai! apujamun! nekawai.!
Mapa!ssmico!del!Ecuador.!CS.3.2.9.,!CS.3.2.2.,!CS.3.2.3.,!CS.3.2.5.,! Reconoce! los! aportes! para! los! pueblos! indgenas! en! la! Constituyente! de!
2008.!
CS.3.2.18.,!CS.3.2.26.!
D.CS.EIB.54.13.! Tarimiat! aentsu! nunken! Kuri! mukusa!
Tarimiat! aentsu! takatri! i! nankamaku.! Iniakmamu.! natmari! itiurchatmamtikman! nekawai.! Analiza! el!
Emprendimientos!de!las!nacionalidades!y!pueblos!indgenas.!CS.3.3.8.! crecimiento! del! boom! petrolero! y! sus! consecuencias! para! los! pueblos!
indgenas!en!sus!territorios.!
D.CS.EIB.54.14.! Tarimiat! aentsu! nunke! itiurchat! ajasmin!
irunun! nekawai.! Identifica! los! riesgos! naturales! donde! se!
encuentran!ubicados!los!pueblos!indgenas.!
D.CS.EIB.54.15.! Tikich! aentsjai! tura! tarimiat! aentsu! takatri!
itiurchatri!nankamaku!jintiawai.!Socializa!los!emprendimientos!
exitosos! de! las! nacionalidades! y! pueblos! indgenas! en! el! marco! de! la!
interculturalidad.!
Yajasmach! uchich! kampunniunam! pujuinia! pachiniainia.! D.CN.EIB.54.16.! Muntsu! nuya! nujinmani! akinin! ainia:!
Relaciones!de!los!organismos!en!el!bioma!bosque.!CN.3.1.9.! iimtintri! initia! nuya! aania! chichamjai! iniakma! nuya!
Muntsu! ainia:! iimtintri! initia! nuya! aania.! Mamferos:! wakanniuym! enkekar! ijniakmataijai! enkea!
caractersticas!internas!y!externas.!CN.3.1.6.,!CN.3.1.9.,!CN.3.1.10.! unuimiawai.! Diferencia! las! caractersticas! internas! y! externas! de! los!
Nujinnumia! akiniania:! iimtintri! initia! nuya! aania.! Ovparas:! mamferos!y!ovparos!mediante!exposiciones!orales,!proyeccin!de!videos!
y!observaciones!en!su!medio!natural.!
Caractersticas!internas!y!externas.!CN.3.1.6.!
D.CN.EIB.54.17.! Muntsu! ainia:! iimri! niniuri! nuya! aania,!
Nujinnumia! akiniania:! iimri! niniuri! nuya! aania,!
najantaijai! tura! iitiajai! iimri! nekawai.! Diferencia! las!
caractersticas!internas!y!externas!de!los!mamferos!y!ovparos!mediante!
la!construccin!de!maquetas!y!proyeccin!de!videos.!
[ 272 ]
!
Najantairi!jintias!neka.!Investigacin!de!la!artesana.!ECA.3.3.9.! D.ECA.EIB.54.18.!Aentsu!takatri!itiurchattri!najantairi!jintias!
Timiatrusar! usumatai,! tura! nukap! najantain! iniakmau.! neka,! tura! yamainia! takatri! itiurchatrijai! apatak!
Tcnicas! de! maquillajes! para! produccin! teatral.! ECA.3.2.18.,! aninntrawai.! Investiga! sobre! los! procesos! de! elaboracin! de! la!
ECA.3.3.10.! artesana!en!pocas!pasadas!y!contrasta!con!los!mtodos!de!produccin!
de!la!artesana!actual!para!generar!nuevas!formas!de!emprendimiento.!
Nampet!yaunchuya!enentaimtus!nampermanum!najanma.! D.ECA.EIB.54.19.! Timiatrusar! aentsu! usumtairi! tura!
Canciones!que!evoquen!acontecimientos!u!ocasiones!especiales.!ECA.3.3.3.!
imiantri,!tuakar!nampernum!weakur!usumtain!najana!
Nampetan! shiir! anentrutain! iamu! aujmatatnuin! iwairma.! unuimiawai.! Aplica! las! tcnicas! de! maquillaje! y! caracterizacin! de!
Coordinacin!del!espectculo!artstico.!ECA.3.3.8.,!ECA.3.3.10.! personajes! para! la! obra! teatral! usando! tintes! y! pinturas! naturales! de!
acuerdo!a!los!eventos!sociales!o!fiestas!tradicionales.!
D.ECA.EIB.54.20.! Nampet! yaunchuya! enentaimtus!
nampermanum! najanmanum,! nuatmanum,! uchi!
Arutam! enentaijai! imiamu,! takamunam! tura! ankan!
iwairtaijai! jintiamun! najaneawai.! Crea! canciones! de! msica!
popular!o!acadmica!sobre!bodas,!bautizos,!primeras!comuniones,!mingas!
y! usarlos! como! ambientaciones! sonoras! para! exposiciones! en! casas!
abiertas!o!eventos!escolares.!
D.ECA.EIB.54.21.!Tarimiat!aents!jantsemtairi!tura!najantairi!
metekmas! iniakmastinian! niniuriniak! utuak!
najaneawai.! Organiza! eventos! aplicando! los! elementos! del!
espectculo! para! presentar! obras! teatrales,! coreografa,! direccin!
escnica,!y!danza!de!acuerdo!a!su!cultura!o!pueblo.!
Wakeramu!pachinma!nankamas!nakunum.! Modos! de! intervenir! D.EF.EIB.54.22.! Tarimiat! aentsu! najantairi,! nakun,! tura!
en!diferentes!juegos.!EF.3.1.5.!! nakurutain,! namper! amunam! wakeramu! pachinma!
Timiatrusar! najantai! ayamprukchamu! tura! ayamprukma,! nankamas! nakunam,! pachiniawai.! Participa! e! interviene! en!
yamaram! nakunum! pachinma.! Las! intenciones! tcticas! ofensivas! y! diferentes! juegos,! fiestas! y! actividades! deportivas! y! Juegos! tradicionales!
de!su!pueblo!y/o!nacionalidad.!
defensivas! como! recursos! para! resolver! la! participacin! en! juegos! modificados.!
EF.3.4.7.! D.EF.EIB.54.23.! Unuimiatairin! nakun! iwiarkamujai!
! timiatrusar! najantai! ayamprukchamu! tura!
ayamprukma,!yamaram!nakunum!pachinma!nekawai.!
Reconoce! las! intenciones! tcticas! ofensivas! (desmarque,! bsqueda! de!
espacio!libres,!entre!otros)!y!defensivas!(marcar!cubrir!los!espacios!libres,!
entre! otros)! como! recursos! para! resolver! la! participacin! en! los! juegos!
modificados!en!su!centro!educativo.!
[ 273 ]
!
!
6.4. II(CHICHAME(UNUIMIATNUM(IMIATRUSAR(AUJSAR(UNUIMIAMU(
CURRCULO(DE(EIB(PARA(PROCESOS(DE(APRENDIZAJE(INVESTIGATIVO((PAI)(
!
(
AKANKAMU(55(JUARKI(75(AMUA(
UNIDADES(DE(LA(55(A(LA(75((
(
(
(
(
II(NEKAMURI.(ARMONIZADORES(DE(SABERES( IWIAINIAMU.(CODIFICACIN(
( (
- Iwiakma,(Nunka(tura(Nunka(Tepakma( LL(=(Lengua(y(Literatura(
- Vida,(Tierra(y(Territorio.( ( ( M(=(Matemticas(
- Shuarijiai((pujamu,(irutkamujai((tura(aents(tuakmajai( ( ( CS(=(Ciencias(Sociales(o(Estudios(Sociales(
- Vida(Familiar,(Comunitaria(y(Social.(
( ( CN(=(Ciencias(Naturales(
- Nekatairi(tura(enentaimmia(
- Cosmovisin(y(Pensamiento.( ( ( ECA(=(Educacin(Cultural(y(Artstica(
- Timiatrusar(nekatai,(timiatrusar(najnatin(tura( ( ( EF(=(Educacin(Fsica(
najantai( (
- Ciencia,(Tecnologa(y(Produccin(
(
!
Unuimiatratin!ii!nekatairi!irunu;!Ej.LL.4.2.1,!juka!Ecuadorenum!unuimiartin!umpuarmanum!ejekamun!nekamtikiui!tuma!asa!ii!nekatairi!penker!ejkamuiti.!Juka!jun!ejekamuiti:!
LL!(unuimiartin,!nekaska:!Lengua!y!Literatura!tama),!4!(unuimiainia!nekapma);!2!(unuimiartin!tesakma)!tura!1!(penker!jintintiatin).!
Los!cdigos!adjuntos!en!cada!uno!de!los!saberes!y!conocimi!entos;!Ej.!LL.4.2.1,!se!refieren!a!las!destrezas!con!criterio!de!desempeo!que!tiene!el!currculo!nacional,!de!manera!que!estos!Saberes!aciertan!con!los!definidos!a!nivel!nacional.!El!cdigo!se!
estructura!as:!LL!(rea!o!asignatura,!en!este!caso:!Lengua!y!Literatura),!4!(nmero!de!subnivel);!2!(bloque!de!la!asignatura)!y!1!(nmero!de!la!destreza!con!criterio!de!desempeo).!
!
Nekatin!ejekamu;!Ej.!D.LL.EIB.55.7,!antsu!juka!junis!nekamtikiui:!D!(Nkamu),!CN!(Ciencias!Naturales),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge!tama);!55!juka!(nekamu!tesamu!tui!
pachitkia!nuiti),!tura!7!(nekamu!nekapkari!nekatai!irumpramunam!pujuinia!nuiti).!
La!codificacin!en!la!columna!de!los!dominios;!Ej.!D.CN.EIB.55.7,!estn!orientados!a!identificarlos!de!la!siguiente!manera:!D!(dominio),!CN!(Ciencias!Naturales),!EIB!(Educacin!Intercultural!Bilinge),!55!(unidad!a!la!que!pertenece!el!dominio)!y!7!(nmero!de!dominio!dentro!de!la!unidad).!
[ 274 ]
!
[ 275 ]
!
de!las!entrevistas!mediante!la!escritura!de!preguntas!directas!e!indirectas!y!
usa!las!reglas!de!puntuacin!y!tilde!en!castellano.!
Irumramu! nekapmatai! takamchanum! Z;! nekas! D.M.EIB.55.6.!Irumramu!nekapmatai!takamchanum!Z;!nekas!
iniakmastin! nekapmat! takamcha! atsa,! najanmanum.! El! iniakmastin! nekapmat! takamcha! atsa,! najanmanum!
conjunto!de!nmeros!enteros!Z,!ejemplos!en!situaciones!reales.!M.4.1.1.! akanar!iia!nuya!jintia.!Reconoce!el!conjunto!de!nmeros!enteros!en!
Irumramu! nekapmatai! takamcha! penker! apujsatsar! Z;!mediante!ejemplos!de!situaciones!reales!en!las!que!se!utiliza!los!nmeros!
enteros!negativos.!
metekmamtikma! naka! nekapmat! tesarmanum! nuya!
D.M.EIB.55.7.! Irumramu! nekapmatai! takamcha! penker!
iniakmanum.! Relaciones! de! orden! (=,! <,! ,! >;! )! en! el! conjunto! de!
apujsatsar! metekmamtikma! naka! nekapmat!
nmeros!enteros,!representacin!en!la!recta!numrica.!M.4.1.2.!
tesarmanum! nuya! iniakmanum:! =>;! .! Establece! las!
Nekapmamu! imiantri! penker! iitiniaiti! nunka! relaciones!de!orden!en!un!conjunto!de!nmeros!enteros,!utilizando!la!recta!
irunmanum.! Importancia! de! la! matemtica! en! la! conservacin! de! la! numrica!y!los!signos:!=,!<,!,!!
naturaleza.! D.M.EIB.55.8.! Nekapmamu! imiantri! eakam! penker!
Chicham! chikichki! enentaintin! yupichuch! nekas! ejea! enentaimsar!iIsar!nunka!irumamnu!aa!nekawai.!Investiga!y!
tura! nuamtak! inkianaimtikiar:! atsa,! akantramnia,! ikiau,! expone! sobre! la! importancia! de! la! matemtica! en! el! buen! uso,! manejo!
racionalizado!y!preservacin!de!los!bienes!elementos!de!la!naturaleza.!
turumtikiatin! nuya! jimiara! turumtikiatin;! tura! nuya!
D.M.EIB.55.9.! Chicham! chikichki! enentaimtin! yupichuch!
chicham! chikichki! enentaintin! pachimrar! najanatin.!
Proposiciones! simples,! valor! de! verdad,! conectivos! lgicos! (negacin,! nekas! ejea! tura! ! nuamtak! jujai! inkianaimtikiar:! atsa,!
disyuncin,! conjuncin,! condicionante! y! bicondicionante)! y! proposiciones! akantramnia,! ikiau,! turumtikiatin! nuya! jimiara!
compuestas.!M.4.2.1.! turumtikiatin;! tura! nuya! chicham! chikichki! enentaimtin!
pachimrar!najanatniun!najaneawai!.Define!y!reconoce!ejercicios!
de!las!proposiciones!simples!a!las!que!se!puede!asignar!un!valor!de!verdad!
para! relacionarlas! entre! s! con! conectivos! lgicos:! negacin,! disyuncin,!
conjuncin,! condicionante! y! bicondicionante;! y! forma! proposiciones!
compuestas!(que!tienen!un!valor!de!verdad!y!que!puede!ser!determinado).!
Mash!aa!yama!nunka!akiniamu!penker!ejetukma!El!origen! D.CS.EIB.55.10.!Mash!aa!emka!neka!metemamtikiar!yaunchu!
del! universo,! el! big! bang,! origen! de! la! tierra! y! formacin! de! pangea.! aumatsamu!najankar!tikich!uunt!irutkamu!matsateinian!
CS.4.2.1.,!CS.4.1.1.,!CS.4.1.22.! nekawai.!Comprende!las!teoras!del!universo!y!las!compara!con!los!mitos!
Aentsu! imiantrijai! mash! emka! neka! enentaimsar! unt! de!creacin!de!cada!lugar,!nacionalidad!o!pueblo!indgena.!
[ 276 ]
!
nacionalidad.!CS.4.2.1.,!CS.4.3.1.! D.CS.EIB.55.12.!Emka!nekar!takat!najanma!ii!uuntri!yaunchu!
Aentsjai! wararat! iruntrar! ii! nukuri! nunka! irunu! tura! imarmajai! tura! shuar! tuaku! ainia! aisha! nekamuri! tuna!
shuar! iruntramu! enentai! awai.! Convivencia! armnica! entre! los! karammanum! nuiya! niniurijaisha,! irka! nayaimpinmaya!
seres! humanos! y! la! madre! naturaleza,! Nunka,! segn! la! concepcin! de! la! metekmatikchar!uunt!tama!tura!uchich!nayampinmaya!
nacionalidad! y! pueblo! correspondiente.! CS.4.2.1.,! CS.4.3.4.,! imiatkin! najanar! aini! ana! nujai! atin! nekawai.! Conoce! la!
CS.4.3.1.!! definicin!y!practica!la!cosmovisin!de!su!!Nacionalidad!shuar,!el!significado!
de!la!proceso!ritual!(tuna!karamma)!y!sus!colores!csmicos,!diferencindolos!
Shuar! tuakma! matsatkamunan! mayai! irmari! ejetuka! entre! el! meso! y! micro! cosmos! que! se! expresa! mediante! la! prctica! de!
emamu.! Cosmovisin! Amaznica:! precisiones! conceptuales! y! definicin.! normas!y!patrones!culturales!propios.!
CS.4.2.1.,!CS.4.3.4.,!CS.4.3.1.! D.CS.EIB.55.13.! Mash! aa! imiantri! jintiata! aents! tura!
Taramat!pujustin!penker!enentimprar!iniunu!ejetamu.! kampuntin! amujai! metekma! nunkajaisha! tikich!
Taramat! pujustin:! normas! morales! y! patrones! culturales.! CS.4.2.25.,! kampuntin! tsawanta! irkarinmaya! amunmash! jintiawai.!
Explica! conceptos! del! universo! y! la! interrelacin! que! existe! entre! el! ser!
CS.4.3.4.,!CS.4.3.1.! humano! con! la! naturaleza! Nunka! a! fin! de! garantizar! la! adaptacin! a!
Nayampinmaya! irkari! emki! weaku! namper! najantai! El! diversos!ambientes!climticos!
proceso!Ritual:!colores!csmicos.!CS.4.3.4.,!CS.4.3.1.!! D.CS.EIB.55.14.!Takamu!nekamu!ejetamu!tura!mayai!imiantri!
nuiya! aents! tuakma! jantsemma! niniuri! nekatin! irkari!
nayaimpinmaya! unt! tura! uchich! nayampimmaya!
imiatkin! najanar! penker! amajmantikiar! ejetukar! iniu!
tuke!atinia!nekawai.!Conoce!la!definicin!y!practica!la!cosmovisin!de!
su! pueblo! y! Nacionalidad,! el! significado! de! proceso! ritual! y! sus! colores!
csmicos,! diferencindolos! entre! el! meso! y! micro! cosmos! que! se! expresa!
mediante!la!prctica!de!normas!y!patrones!culturales!propios.!
D.CS.EIB.55.15.! Penker! enentaimturam,! taramat! pujamu!
tama! Tarimiat! aents! najanama! utuakar! istinia! ejeawai.!
Define! lo! que! es! el! Taramat! Pujustin! desde! los! pueblos! indgenas! y!
fundamenta!su!accin!en!normas!y!patrones!culturales!colectivos.!
D.CS.EIB.55.16.! Amazonas! nampet! takatai! nekawai.! Conoce! el!
significado!de!proceso!Ritual!Amaznica.!
Amaznica! nunka! iminttri! emtikiatin! tama.! Cosmovisin! D.CN.EIB.55.17.!Imiatkin!ejetukar!takakur!nayampinmaya!unt!
Amaznica:!precisiones!conceptuales!y!definicin.!CN.4.4.1.! tura! uchich! nayaim! ii! aents! pujakmari! nekamtikiar,!
[ 277 ]
!
elaboracin!de!diferentes!artesanas!de!su!cultura.!ECA.4.1.1.!
D.ECA.EIB.55.20.! Mashi! nekaram! aents! najanamu! jintiam,!
Yaunchu!ii!untri!nakurutairi!ajakaru.!Juegos!ancestrales!propios.! akantramu!najanata!timitrusar!isam!najankata. !Identifica!y!
explica!personas!representadas!en!las!obras!y!aplica!diferentes!tcnicas!para!
ECA.4.2.4.! la!elaboracin!de!obras!y!artesanas.!
Ecuadornum! ewejjai! takamu! tura! nampet! tuke! iniu.! D.ECA.EIB.55.21.! Ankan! eakar! ninki! nekat! tusar! irumtikiar,!
Artesanos!y!artistas!propios!del!Ecuador.!ECA.4.3.5.! nampetjai,! tente! takamujai,! nakujai! tura! ii! irutkamu!
irunujai! najaneawai.! Usa! estrategias! de! auto! aprendizaje! para!
interpretar! individualmente! y! en! grupo,! canciones,! rondas! y! juegos!
representativos!propios!de!la!comunidad.!
D.ECA.EIB.55.22.! Ewejai! takamu! tuara! nampeamu! chicham!
eakar!nekar!akantrar!penker!takamu!aents!matsatkamu!
nampetri! wekas! inintrawai.! Entrevista! o! busca! informacin! de!
artesanos! y! artistas! locales! e! identifica! las! diferentes! tcnicas! de! arte! y!
artistas!de!su!pueblo!cultura.!
Naku! akantramu! (yaunchuya,! ants! waratai,! iwiaramu,! D.EF.EIB.55.23.!Chikich!nakurutaijai!tura!yaunchuniajai!aents!
tuaku,!ewejai!iniakma!imiatkin!nuyan!irunujai).! Diferentes! nakurutai,! iwiarkam,! utuakam,! chichakmamtikiam!
categoras! de! juegos:! tradicionales,! populares,! modificados,! masivos,! iniujain! aa! nekapmamtikian! ii! imiantikjai! pachimtikiar!
expresivos,!con!elementos,!en!el!medio!natural.!EF.4.1.1.! yama! tamajai! pachiniawai.! Participa! en! diferentes! categoras! de!
Atsaya! wakeramu! nuya! utsumamun! ninki! nuya! juegos:! tradicionales,! populares,! modificados,! masivos,! expresivos,! con!
[ 278 ]
!
[ 279 ]
!
y!prrafos!mediante!el!uso!selectivo!de!modos!y!tiempos!verbales!en!castellano.!
Imiatkin! najanma! z! ikiauwamu! tura! atanmajai! nuya! D.M.EIB.56.5.! Akat! najanata! Z! ikiawamujai,! atanmajai,!
nukapmamtikia! nekapmamu.! Operaciones! en! Z! (adicin,! nukapmantikmujai! nekapmamujai! takawai.! Realiza!
sustraccin,!multiplicacin)!de!forma!numrica.!M.4.1.3.! operaciones! en! Z! (adicin,! sustraccin! y! multiplicacin)! de! forma!
numrica!y!aplicando!el!orden!de!operacin.!
Nekapmatai! aarmajai! pachimramu! niniuri! (patatma!
D.M.EIB.56.6.! Nekapmatai! aarmajai! pachimramu! niniuri!
nuya! ikiauwea)! nekapmatai! takamcha! nekapmatjai.!
Propiedades! algebraicas! de! adicin! y! multiplicacin! de! nmeros! enteros!
(patatma! nuya! ikiauwea)! nekapmatai! takamcha!
(Z)!y!operaciones!numricas.!M.!4.1.4.!
nekapmatjai! najaneawai.! Deduce! y! aplica! las! propiedades!
algebraicas! (adicin! y! multiplicacin)! de! los! nmeros! enteros! en!
Nekapmatai!nekatai!chikich!anentaijai!apatmamicmia.! operaciones!numricas.!
Aportes!de!la!matemticas!en!otras!ciencias.!
D.M.EIB.56.7.!Nekapmat!yaimiu!chichik!nekataijai,!is!nuya!
Awaketsu! nakak! nekasen! tama.! Tautologa! y! las! tablas! de! verdad.!
M.4.2.2.! iniakmawai.! Investiga! y! expone! sobre! los! aportes! de! la! matemtica!
en!otras!ciencias.!
Nakat!najanamu!awakeasar!najaneamu,!nakum!kamu! D.M.EIB.56.8.! Nekam! tura! iwiaram! awaketsu! penker!
iniakmamu!tura!nakumprar!najanma.! Tablas!de!frecuencia,! najanam! nakak! tama! nekawai.! Define! y! reconoce! una!
funcin!asociada!y!diagramas!o!grficos!estadsticos!simples.!M.4.3.1.! tautologa!mediante!la!construccin!de!tablas!de!verdad.!
D.M.EIB.56.9.! Utsumamu! nekatin! awatsuk! iwiaramu!
iwiaramu! tura! najanamu! awakeasar! najanma,!
nunisan! nakumka! iniakmamu! ejemaknum! nekas!
ujanikiar! takatainiam! (TIC)! (ENU)! najaneawai.! Organiza!
datos! procesados! en! tablas! de! frecuencias! y! define! la! funcin! asociada,!
representa!grficamente!con!ayuda!de!las!TIC.!
Nunka! nakumtai! unuimiatai! ausar! nunka! wakani! D.CS.EIB.56.10.! Nunka! nakumkamu! ausam! unt!
nakumkamunam.!Cartografa!y!lectura!de!mapas.!CS.4.2.4.!! matsatkamu! tui! pujuinia! nu! ejetukar! istin! aujeawai.!
Chikichkimmianum! aents! chichau! ainia! tuakma! Lee!mapas!de!distinto!tipo!para!ubicarse!y!ubicar!a!los!pueblos!indgenas!
del!continente.!
niniurijai!nukap!chichamjai!aents!pujutainian!nekatin.!
Elementos! sociales! y! polticos! de! la! plurinacionalidad,! pluriculturalidad! y!
D.CS.EIB.56.11 .! Penker! takat! ejetukam! amimtikiam! tuaku!
multilingismo!en!la!nacionalidad!o!pueblo!correspondiente!CS.4.3.5.,!
ainiajai,! Ecuadornum! yapajiar! unt! matsatkamunam!
CS.4.3.4.,!CS.4.2.25.,!CS.4.3.2.!! untsumma! nuamtak! irukamunmaya! ni! enentaijai!
Penker!tuakar!warart!ii!shuarijai!unt!matsatkatnumia.! tawai.! Interpreta! el! ejercicio! de! los! derechos! colectivos! en! el! estado!
ecuatoriano! como! proceso! de! cambio! social! en! los! pueblos! y!
Sociedad!intercultural:!convivencia!armnica!en!su!Pueblo!o!Nacionalidad.!
nacionalidades!dentro!de!la!llamada!cultura!nacional.!
CS.4.3.5.,!CS.4.3.4.,!CS.4.2.25.,!CS.4.3.3.!! D.CS.EIB.56.12.!Penker!wararat!iruntrar!ii!shuarijai!pujamu!
Takat! tura! iniuri:! penker! pujamu,! unuimiamu! jea!
[ 280 ]
!
irunu! yurumtai! nuran! wea.Deberes! y! derechos:! salud,! takak! najankur! amintikiakur! nuajai! taninkiar!
educacin,! vivienda,! alimentacin! etc.! CS.4.3.15.,! CS.4.3.14.,! nekataijai!ii!tuakar!matsamtainiam!najanui.! Practica!una!
CS.4.3.13.,!CS.4.3.12.,!CS.4.2.18.,!CS.4.2.20.! convivencia! armnica! con! los! integrantes! de! su! familia! y! comunidad,!
cumpliendo!sus!deberes!y!exigiendo!sus!derechos;!conociendo!el!amor!y!
la! sexualidad,! en! contextos! interculturales! en! su! comunidad,! pueblo! o!
nacionalidad.!
D.CS.EIB.56.13.!Penker!warart!pujamu!amintikiaku!ii!aents!
tuakar! pujamunam,! utuakar! amintikiakur! tama!
najaneawai.! Practica! una! convivencia! armnica! con! los! integrantes!
de! su! familia! y! comunidad,! exigiendo! el! cumplimiento! de! sus! derechos!
especialmente!los!Derechos!Colectivos!de!los!Pueblos!Indgenas.!!
Penke! ayash! nuya! nuajai! yapiajiasa! tsaniamu! ii! unt! D.CN.EIB.56.14.! Imiatkin! najanma! penker! pujamunan!
tuaka! pujamu.! Salud! y! sexualidad! en! la! interculturalidad! en! su! wararat! arantukam! enker! awajkim! nekamu,! nuajai!
pueblo! o! nacionalidad.! CN.4.2.1.,! CN.4.2.4.,! CN.4.2.5.,!
yapajsar! tsaniamu! ii! tuakara! matsatmanum! ii!
shuarijai! irutkamunam! matsatma! najaneawai.! Prctica!
CN.4.2.7.,!CN.4.5.6.! una! convivencia! armnica,! respetando! el! gnero! y! conocimientos! de! la!
sexualidad!en!contextos!interculturales!con!los!integrantes!de!su!familia!y!
Emesak! sunkurmatai! kakaki! weakui! tsuak! ementrar! la!comunidad.!
aentsnum!istin!tama.!Evolucin!de!las!bacterias!y!la!resistencia!a! D.CN.EIB.56.15.!Sunkurmatai!emesak!tsakar!kakaki!weakui!
los! antibiticos,! deducir! sus! causas! y! las! consecuencias! de! estas! para! el! tsuak! emenkar! imiantri! entsnun,! wakan! itiainiam,!
ser!humano.!CN.4.2.2.! nakumkamunam,! unuimitainaim! jintiawai.! Explica! la!
evolucin! de! las! bacterias! y! la! resistencia! a! los! antibiticos,! deducir! sus!
causas!y!las!consecuencias!de!estas!para!el!ser!humano,!mediante!videos,!
fotografas!e!ilustraciones!exponga!en!el!CECIB.!
!
Kayanam! aentskish! turutskesh! imiatkin! nakumkamu.! D.ECA.EIB.56.16.! Ayanam! nakumkamu! najankam! ewjjai!
Esculturas!de!la!nacionalidad!shuar!ECA.4.1.1.! takatai! iniujai! takat! najankum! yajasam! warinkish! ii!
Takata!Imiantri!penker!ejetamu!imiatkin!nakumkamu.! matsatmanu! aa! najaneawai.! Crea! esculturas! y! artesanas!
Procesos!y!tcnicas!en!las!actividades!artesanales.!ECA.4.1.6.! utilizando! el! material! de! medio! o! reciclado! para! la! elaboracin! de!
animales!o!cosas!propias!de!la!comunidad.!
Imiatkin! Iniakmamu! najanma! iwiakma! inin! mashi! aa.! D.ECA.EIB.56.17.! Ewejjai! takat! eakam! imiantri! nekam,!
Obras!teatrales!de!vivencias!propias!de!su!cultura.!ECA.4.2.5.!
wearar,! nakumma! tura! ayashnum! iwiarmat! numi!
Nampet! nuya! jantsejai! shuarna.! Danzas! y! cantos! culturales! nakarmajai!iwiaramu,!najanatin!juk!nakawai.! Selecciona!
shuar!ECA.4.2.4.! una! actividad! artesanal! para! conocer! los! procesos! y! tcnicas! en:! tejido,!
[ 281 ]
!
cermica,! joyera,! restauracin! de! muebles,! tallado! en! madera,!
artesanas!en!vidrio,!talabartera!entre!otras.!
D.ECA.EIB.56.18.! Penker! iwiamanum! pachintukam! najana!
iniakmamu! penker! pujamu! kukujmantikiar!
juuktinium!pachiniawai.!Participa!activamente!en!la!preparacin!
y!puesta!en!escena!de!una!representacin!de!una!obra!teatral!recreando!
de!las!vivencias!en!siembras,!florecimiento!y!cosechas.!
D.ECA.EIB.56.19.! Entsatai! nankamsam! entsaram! nampet!
tura! jantsejai! irutkamunan! iniu! najanma! achiawai.!
Utiliza! diferentes! trajes! tpicos! para! la! representacin! de! canciones! y!
danzas!propias!de!la!comunidad.!
Mashi!najanma!metekcha!nantuj!tamajai!takat!penker! D.EF.EIB.56.20.! Metekcha! mashi! najanma! nantujnum!
ejetamu.!Diferencias!entre!habilidades!motrices!bsicas!y!los!ejercicios! (wekasatin,! tsekentin,! nankimiatin,! nant! ajaktin)!
construidos.!EF.4.2.1.! iwiarnarar! takamu! ii! irutkamurin! penker! ejetamu!
!Aentsu! Pujamuri! imiantri! penker! ejetamu.! La! condicin! tama! neka! apatak! niisha! iyawai.! Diferencia! habilidades!
fsica!como!un!estado!relacionado!a!cada!sujeto.!EF.4.2.2.! motrices! bsicas:! (caminar,! correr,! lanzar! y! saltar)! de! ejercicios!
construidos! (acrobacias,! posiciones! invertidas,! destrezas,! entre! otros)!
Tuakar! iwiarar! takamu! ayash! iwiartamu! nakak! para!poder!realizarlos!de!manera!segura!y!placentera!en!el!entorno!de!su!
imiantri! ejetamu.! Construccin! grupal! de! composiciones! comunidad.!
gimnsticas!y!coreografas,!sus!caractersticas.!EF.4.2.3.! D.EF.EIB.56.21.! Imiatkin! najanma! nekaram! imiantri! naa!
ejetamu!mashi!tuakar!iwiarar!takat!najanma!ejetamu!
nekawai.!Reconoce!la!condicin!fsica!(capacidad!que!tiene!los!sujetos!
para!realizar!actividad!fsica)!como!un!estado!que!est!relacionado!a!cada!
sujeto! y! que! puede! deteriorarse! o! mejorarse! en! funcin! de! las! propias!
acciones!tendientes!a!optimizarla.!
D.EF.EIB.56.22.! Tuakar! jeammanum,! chikichkimianum:!
pani,! naek! jea! init! unuimiatai! chuu! muke! numi!
tsupirma! ajin)! ejetukar! penka! awasar! imiantri! ii!
matsatmanun! ejeamu! najaneawai.! Construye! grupalmente!
(con!y!sin!elementos:!pauelos,!cuerdas,!aulas,!cintas,!pelotas,!bastones!
y! clavas)! composiciones! gimnsticas! y! coreografas! identificando! las!
caractersticas! para! poder! realizar! de! manera! segura! y! placentera! en! su!
entorno!o!comunidad.!
!
[ 282 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Chicham!ikiara!nakueamu!tura!ataksha!ikiarar!awakearar! D.LL.EIB.57.1.! Chicham! aarta! imiantrijai! ejetukam! ajapen!
akantramnia.!Noticias.!Conectores!causales.!Conectores!disyuntivos!y! tamanum! penker! emetar! enentai! juratin,! ii!
adversativos.!LL.4.4.1.,!LL.4.4.5.,!LL.4.4.7.! chichamejai! tuakar! matsatmanun! aawai.! Escribe! noticias!
! con!manejo!de!su!estructura!bsica,!y!sustentar!las!ideas!con!razones!en!la!
lengua!de!la!nacionalidad.!
!
D.LL.EIB.57.2.! Chicham! aarta! imiantrijai! ejetukam! ajapen!
TESAMU(57(
tamanum! penker! emetar! enentai! juratin,!
UNIDAD(57(
apachchamjai! chichak! najaneawai.! Usa! el! procedimiento! de!
( planificacin,! redaccin! y! revisin! en! la! escritura! de! diferentes! tipos! de!
YAJA(NUNKANIAJAI(AUJMATMA( noticias!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
RELACIONES(INTERNACIONALES( D.LL.C.57.3.! Chicham! aarta! imiantrijai! ejetukam! ajapen!
( tamanum! penker! emetar! enentai! juratin,!
EJEAMU( apachchamjai!chichak!aawai.! Escribe!noticias!con!manejo!de!su!
OBJETIVO(
estructura!bsica,!y!sustentar!las!ideas!con!razones!en!castellano.!
(
D.LL.C.57.4.! Takat! penker! juamu! tura! arar! imtiksar! arma!
Penker!warawarat!pujamunam!
pachimtikrar! chicham! apachchamjai! aar! iyawai.! Usa! el!
metek!katsuntrar!nuya!arantukar! procedimiento! de! planificacin,! redaccin! y! revisin! en! la! escritura! de!
ejekar,!metekcha!uunt!nunkanam! diferentes!tipos!de!noticias!en!castellano.!
pachiniar!iniu!aa!jintiatin.! D.LL.C.57.5.! Timiatrusar! nuamtak! ukujtiurma! timiantri!
Promover!el!convivir!armnico!entre! enentai! timiantri! iniakmamuri! chicham! akantram!
sociedades!inequitativas,!basndose!en!la!
tolerancia,!respeto!recproco!y!reconocimiento! ikiumtikram,! achimtikram! akantrar! tura! ikmakam!
en!la!diversidad,!para!la!construccin!del!pas! apachchamjai!penker!najaneawai.! Matiza!y!precisa!las!ideas!y!
intercultural!y!plurilinge.! los! significados! de! oraciones! y! prrafos,! mediante! el! uso! selectivo! de!
! conectores!causales,!conectores!disyuntivos!y!adversativos!en!castellano.!
Nuke! ikiauweamu! nekapmat! takamcha! iniakmachirijai.! D.M.EIB.57.6.!Metikmantikiam!nuke!ikiauweamu!nekapmat!
Potencias!de!nmeros!enteros!con!exponentes!naturales.!M.4.1.5.! takamcha!iniakmachijai!iwiarui.! Calcula! potencias! de! nmeros!
Nekapmatai! takamcha,! atsachujai! nekapmanum! enteros! con! exponentes! naturales! y! demuestra! en! la! lengua! de! la!
nacionalidad.!
kankapma.! Races! de! nmeros! enteros! positivos! en! expresiones!
D.M.EIB.57.7.! Nekapmatai! takamcha,! atsachujai!
matemticas.!M.4.1.6.!
[ 283 ]
!
[ 284 ]
!
geogrficos! cerros,! cascadas,! vertientes,! lagunas,! fuego! y! el! suelo.! D.CN.EIB.57.15.! Tsuak! yaunchunia! imiantri! tura!
CN.4.2.2.,!CN.4.2.3.,!CN.4.4.12.,!CN.4.4.13.! imiantrincha! nu! isam! nampet! pachimtamunan! unjai!
CN.4.4.5! Nunka! machari! nuy! yawiri! ukuinma! nuna! unuimiatainiam! najana! etsereawai.! Explica! las! causas! y!
penkeri!tura!yajauchiri!aujmatma!Explotacin!Minera!y!petrolera:! consecuencias;! ventajas! y! desventajas! de! la! medicina! ancestral,! mediante!
ventajas!y!desventajas.! participacin!en!las!ceremonias!con!los!sabios!exponga!en!el!CECIB.!
D.CN.EIB.57.16.! Jintiakua! yawi! imiantri! tura! imiantrincha!
nunka!enentania!ame!unimiamunan!ame!aim!iniaktus!
jintiawai.! Explica!las!ventajas!y!la!desventajas!de!la!explotacin!minera!
y! petrolera,! mediante! la! observacin! demuestra! en! la! prctica! a! su!
compaeros!de!la!aula.!
Ewejjai!wearar!najantai!timiatrusar!najanatin.! Tcnicas!para! D.ECA.EIB.57.17.! Ewejjai! wearar! timiatrusar! najantaijai,!
la!elaboracin!de!artesanas.!ECA.4.1.6.! achimtikrar! najanatin,! newejai! takamu,! jiru!
Tarimiat! aentsu! pushirin! yakarma! nuya! nakumkamu! najantramujai,! numijai! nakumkamu! najaneawai.! Utiliza!
iniakma.! Caractersticas! y! tcnicas! de! los! personajes! representado! en! la! tcnicas!y!procesos!apropiadas!para!la!elaboracin!de!artesanas,!cermica,!
joyera!y!tallado.!
pintura!y!escultura.ECA.4.1.1.!
D.ECA.EIB.57.18.! Aentsu! imiantri! isam! imiatkin! takamu,!
Yama! nampet,! jantse! yaunchu! najanamujai! najanma.! yakamu!tura!kayanam!najanamu!aujai!nekawai.!Identifica!
Nuevas!versiones!de!canciones!y!danzas!tradicionales.!ECA.4.1.14.! personas! tcnicas,! caractersticas,! funcin! de! la! obra! de! personajes!
Yaunchu!nampermatai.!Ceremonias!tradicionales.!ECA.4.3.15.! representado!en!pinturas!o!esculturas.!
D.ECA.EIB.57.19.!Enentaimsam!yamaram!nampet!yanchunia!
ikiaram.! Nampeta! imiantri! yapajkir! nakamkar! iyamu!
nekawai.! Crea! nuevas! versiones! de! canciones! y! danzas! tradicionales!
aadiendo! elementos! y! estilos! contemporneos.! (Ritmos,! instrumentos! y!
cambios!en!las!coreografas!etc.).!
D.ECA.EIB.57.20.! Inintrusam! nekar! inuimiarma! nunka!
tepakakmanun! ii! yauchu! pujakmarin! iwiakmari,!
nampermamu!takamu!iyawai.! Indaga!sobre!la!visin!del!mundo!
en! las! culturas! ancestrales! le! incidencia! en! la! vida! cotidiana! y! su!
supervivencia!en!la!actualidad,!en!ritos,!celebraciones!y!ceremonias.!
Metekmamtikiar! takat! iniashmamtikiar! najanatin.! D.EF.EIB.57.21.! Nekamatin,! nuya! ayash! umuchkatin!
Posibilidades! expresivas! a! travs! de! las! prcticas! corporales! expresivoe (chikichik! nuya! kawem)! iwiarata! nuya! najanata!
comunicativas.!EF.4.3.1.! apachchamjai! najanmanun! rutkamunan! ejetuktin!
Iyash! umuchiamu! (jantsema,! anemamu,! warasma!
[ 285 ]
!
iniakmamu!nuya!iniakmama)!tarimiat!aentsu!iniakmakur! chichawai.!Expresa!y!comunica!percepciones,!sensaciones!y!estados!de!
awainkir! iniakmamu.! Las! prcticas! corporales! expresivoe nimos! en! composiciones! expresivas! (individuales! y! colectivas)!
comunicativas! como! rasgos! representativos! de! la! identidad! cultural! de! los! incorporando! recursos! (msica,! escenografa,! luces,! combinacin! de!
prcticas,! tipos! de! lenguajes,! etc.)! que! permita! una! construccin! escnica!
pueblos!y!nacionalidades.!EF.4.3.2.! para!ser!presentada!ante!su!comunidad!o!ante!un!pblico.!
Chikichkimsar! nuya! metekmachmajai! imiatkin! iyash! D.EF.EIB.57.22.! Ayash! umuchkatin! emka,! ukunam,! pee!
umuchma! (muchitkiatin! wakeramu,! chinchiastin,! turakur! tunku! tee! awajsatnium! najana! pachiniawai.!
tsawant! nuya! ankanum)! imiatkin! emtikma! Participa!en!prcticas!corporales!expresivoe!comunicativas!(danzas,!bailes,!
poesas,!dramatizaciones)!y!los!reconoce!como!rasgos!representativos!de!la!
iniakmamunam.! Recursos! expresivos! (intencionalidad! de! movimiento,! identidad!cultural!de!su!pueblo!o!nacionalidad.!
sensaciones,! estados! de! nimo,! gestos,! uso! del! tiempo! y! espacio).!
EF.4.3.3.! D.EF.EIB.57.23.! Imiatkinjai! iyash! umuchma! (muchitkiatin!
wakeramu,! chinchiastin,! tsawant! nuya! ankanum)!
Achimtikrar! imiatkin! iniashnumia! mashi! apapmamtikiar!
imiatkin! emtikma! iniakmamunam! (nampestin,!
imiantri! yama! tama! wainkiatin! Vinculacin! de! las! prcticas!
corporales! expresivoecomunicativas! populares! a! los! significados! de! origen.! iniakmatai! ukujtiurma,! tsapin,! chichamu,! chikich)! chi!
EF.4.3.4.! kichkinsar!nekatin,!metekmachtin!nuya!najana!iyawai.!
Identifica! y! diferencia! los! recursos! expresivos! (intencionalidad! de!
movimiento,! sensaciones,! estados! de! nimo,! gestos,! uso! del! tiempo! y!
espacio)! de! aquellos! recursos! que! enriquecen! los! montajes! escnicos!
(msica,!escenografa,!luces.!
D.EF.EIB.57.24.! Iyash! umuchkatin! emka,! ukunam,!
nampermamu! yaunchu! namper! takatai,! jantse!
nankamasma,! entsajai! matai! tikich! yama! tamajai!
atsaniawai.! Vincula! las! prcticas! corporales! expresivoecomunicativas!
populares!(fiestas,!rituales!ancestrales,!danzas!callejeras,!carnavales,!entre!
otros)!a!los!significados!de!origen.!
!
[ 286 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Chicham! aujmatma! wainchamu! enentaimsar! nekatin,! D.LL.EIB.58.1.!Aujtai!papi!imiantri!nekaram!tamari!achiakma!
penke! chicham,! chichasmanun! chicham! aishtai.! Debate.! takat! achimtikramu! aents! tuakma! yurumtai! ii!
Misterios! y! acertijos,! verbos! pronominales,! la! elipsis.! LL.4.5.1.,! chichame! ejetawai.! Interpreta! un! texto! literario! desde! las!
TESAMU(58( LL.4.5.2.,!LL.4.3.3.,!LL.4.3.2.,!LL.4.4.8.! caractersticas! del! gnero! al! que! pertenece! de! manera! oral! y! escrita! con!
UNIDAD(58( temas!relacionados!a!salud!y!alimentacin!de!pueblos!y!nacionalidades!en!
! ! la!lengua!de!la!nacionalidad.!
YURUMAK,(TSUAMAT,( D.LL.EIB.58.2.!Chicham!jianiaitrar!papinium!ejetamu!aakma,!
SALUD(Y(ALIMENTACIN( inintrusar! nekatin! shuarcham! aujmatma! aents!
( matsatkamunam! najaneawai.! Debate! de! manera! crtica! la!
interpretacin! de! textos! literarios! y! no! literarios,! basndose! en!
EJEAMU( indagaciones! sobre! el! tema,! gnero! y! contexto! en! la! lengua! de! la!
OBJETIVO(
nacionalidad!shuar!!
!
! D.LL.EIB.58.3.!Imiatkin!takamu!iwiarkar,!tutsuk!irka!najanma!
Unuimiatai!imiantri!emtikiar! takat! najanmanum! aents! tuakmanum! papi!
unuikiartin!penker!nekamu! najaneawai.! Construye! significados! implcitos! al! inferir! el! tema,! el!
punto!de!vista!del!autor,!las!motivaciones!y!argumentaciones!de!un!texto!
ejetuktin!tura!iwiarar! en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar!
yurumatniumasha!nuya!ayash! D.LL.EIB.58.4.! Akantrar! aarma! enentai! penker! ejetukar!
penker!amunan,!uchi!unuimiatairi! imiantri! wainkiar! ii! tuaka! pujamu! chichatairi! aawai.!
irukatmunam!irunu!ikiakarar!takat! Escribe! prrafos,! precisando! las! ideas! y! significados! en! la! lengua! de! la!
najanatin.! nacionalidad.!
Fomentar!la!prctica!nutracutica!a!travs!de! D.LL.C.58.5.! Aujtai! papi! imiantri! nekaram! tamari! achiakma!
la!aplicacin!de!polticas!de!soberana! takat! achimtikramu! ayash! penker! apachcham!
alimentaria!en!el!tratamiento!pedaggico!de!
los!saberes!y!conocimientos;!a!fin!de!mejorar! ejemtikiawai.!Interpreta!un!texto!literario!desde!las!caractersticas!del!
las!condiciones!alimenticias!y!de!salud!de!la! gnero!al!que!pertenece!de!manera!oral!y!escrita!con!temas!relacionados!a!
poblacin!estudiantil!y!la!comunidad! salud!y!alimentacin!en!castellano.!
educativa.! D.LL.C.58.6.! Chicham! jianaitrar! ejetamu! papinium! aakma!
! inintrusar! nekatin! chicham! aujmatma! apachchamjai!
jianeateawai.! Debate! de! manera! crtica! la! interpretacin! de! textos!
literarios!y!no!literarios,!basndose!en!indagaciones!sobre!el!tema,!gnero!
y!contexto!en!castellano.!
[ 287 ]
!
Chicham! najankar! nekapmamu! uchimtikiar! zenum! D.M.EIB.58.12.! Nekachma! emka! chikichki! wataijai!
najanamu.! Problemas!y!aplicaciones!con!ecuaciones!de!primer!grado!con! metekmamu! Zenum,! yurumak! nuya! tsuaknum!
una!incgnita!en!Z.!M.4.1.12.! nekaptainiam!jananeawai.! Resuelve!ecuaciones!de!primer!grado!
con!una!incgnita!en!Z!en!la!solucin!de!problemas.!
Aakmatai!pachin!najanamu!awakeasar!najantai.! Grfico! de!
D.M.EIB.58.13.! Metekmarchamu! emka! chikichki! wataijai!
frecuencias.!M.4.3.3.!
nekachma! Zenum! nuya! akantsar! iistin! nekapmas!
iwiareawai.! Resuelve! y! plantea! problemas! de! aplicacin! con!
enunciados!que!involucren!ecuaciones!de!primer!grado!con!una!incgnita!
[ 288 ]
!
en!Z!e!interpreta!y!juzga!la!validez!de!las!soluciones!obtenidas.!
D.M.EIB.58.14.! Nakumkamummani! iniakmasam,!
ejemaknum!imiantri!numi!pekakmajai!emankes!najana!
iyawai.! Representa! de! manera! grfica! con! el! uso! de! la! tecnologa! las!
frecuencias!como!histogramas,!barras,!ojiva,!diagrama!circular,!analizando!
datos.!
Tarimiat! aentsnum,! yurumkanam,! waitmatnum! nuya! D.CS.EIB.58.15.! Taramak! pujamunam! yurumtai! imiantri!
ankant! yurumatnum.! Soberana,! seguridad! y! autonoma! alimentaria! nuya! ayashin! penker! amajniun! ejeawai.! Determina! la!
en!la!nacionalidad!o!pueblos!correspondiente!Tarimiat!pujustin!frente!a!los! importancia!de!una!alimentacin!de!calidad!y!saludable,!en!funcin!de!los!
modelos! de! desarrollo.! CS.4.2.19.,! CS.4.2.25.,! CS.4.2.17.,!
principios!de!Tarimiat!pujustin.!
CS.4.2.10.,!CS.4.1.3.! D.CS.EIB.58.16.! Taramat! pujustin! iwiarmatikia! penker!
Tarimiat! ants! arumaiya! tsaninkiar! penker! pujamu! iwiakma! warar! pujamu! emrawai.! Fomentar! el! Taramat!
Convivencia! y! esperanza! de! Vida! de! las! futuras! generaciones! de! la! pujustin! como! una! forma! de! vida! para! lograr! el! equilibrio! y! la! felicidad!
nacionalidad!o!pueblo!correspondiente.!CS.4.2.19.,!CS.4.2.25.!! personal!y!colectiva.!
[ 289 ]
!
[ 290 ]
!
[ 291 ]
!
Sensibilizar!sobre!el!cuidado!y!prcticas!de! apachchamjai!tawai.! Interpreta! un! texto! literario! desde! las! caractersticas!
respeto!y!conservacin!de!los!bienes!naturales,! propias!del!gnero!al!que!pertenece!en!castellano.!!
los!efectos!de!las!actividades!antrpicas!en!el!
D.LL.C.59.6.! Enentai! penker! ejeturar! chicham! sutarach!
desarrollo!social,!econmico!de!los!pueblos;!
para!un!uso!racionalizado!de!los!recursos! akantrar! pachimtikiar! ii! chichame! irurar!
renovables!y!no!renovables!disponibles.! jeshtanmaniajai! apachchamjai! tawai.! Matiza! y! precisa! las!
! ideas!y!los!significados!de!oraciones!y!prrafos!mediante!el!uso!selectivo!
del!gerundio,!el!participio!y!extranjerismos!en!castellano.!!
D.LL.C.59.7.! Yaunchu! aujmatsamu! aaram! penker! nantujen!
ejetukar! enentainsar! chicham! apachchamjai! tawai.! Escribe!
mitos! y! reportajes! con! manejo! de! su! estructura! bsica,! y! sustenta! las! ideas! con!
razones!y!ejemplos!organizados!de!manera!jerrquica!en!castellano.!
Metekmarchamu! emka! chikichki! wataijai! nekachma! Ze D.M.EIB.59.8.! Metekmachma! chikichki! wataijai! nekachma!
num!nuya!akantsar!iistin!nekapmasar!iwiarkur.! Inecuaciones! Zenum! ichipias! nekapmatan! itiurchatan! iwiartan!
de! primer! grado! con! una! incgnita! en! Z! y! problemas! numricos! propuestos.! najaneawai.! Resuelve!inecuaciones!de!primer!grado!con!una!incgnita!
M.4.1.11.! en!Z,!de!manera!analtica!en!ejercicios!numricos!y!problemas!propuestos.!
Metekmamu! turutskesh! metekmachma! emka! chikichki! D.M.EIB.59.9.!Metekmamun!nuya!metekmachma!chikichki!
wataijai! nekachma! Zenum.! Problemas! y! aplicaciones! con! wataijai! nekachma! iwiarui;! irumramun! najanatniun!
inecuaciones!de!primer!grado!con!una!incgnita!en!Z.!M.4.1.12.! jusar! timiatrusar! najanachmin! nuya! jusar! timiatrusar!
Tsawan! iiaamu! africa,! asia,! Europa,! Oceania! nuya! najanatniujai! najanui.! Enentaimturar! nekapmamu!
america.! No! tiene! cdigo! de! numeracin...Calendarios! de! frica,! Asia,! nawemramu!turutskesh!nekapmatai!nakamujai!jurusar!
Europa,!Oceana!y!Amrica.! timiatrusrik! najanachmin! nuya! jusar! timiatrusar!
Imiantri! najanamu! mash! tu! najantai! nekatai! najanamniujai! najanatniun! nekawai.! Resuelve! y! plantea!
nekapmakma! penkeri! irsar! aarma! tama.! Conceptos! y! problemas!de!aplicacin!con!enunciados!de!inecuaciones!de!primer!grado!
con! una! incgnita! en! Z! e! interpreta! y! juzga! la! validez! de! las! soluciones!
metodologa!estadstica!descriptiva.!M.4.3.4.!
obtenidas.!
D.M.EIB.59.10.! Nekasri! ejetukar! penker! isar! nekatin!
umuchkar! tsawan! nekatai! juna! America,! Africa,! Asia,!
Europa,! Oceania! tama! ainia! sukusar! iirsamu.! Investiga! y!
reconoce! el! uso! y! manejo! de! los! distintos! calendarios! de! Amrica,! frica,!
Asia,!Europa,!Oceana.!
D.M.EIB.59.11.! Ejetuk! penker! najan! inuimianu! imiatkin!
aamujai!najaneawai.! Define!y!aplica!la!metodologa!para!realizar!
un!estudio!estadstico!descriptivo.!
[ 292 ]
!
Ecuadornum! yawi! nuya! yawi! nerentin! akimiamu! tura! D.CS.EIB.59.12.! Nakumkamu,! yama! nakumma,! pakanam!
eemka!nuya!emkachu!wainma!tarimiat!aentsnum! Minera!y! nakumkamu,! tentea! nakumkamu! kampuniunam!
regalas! en! el! Ecuador:! ventajas! y! desventajas! en! los! pueblos! y! nacionalidad! irunun! aawai.! Describe! geogrficamente! los! recursos! naturales!
correspondiente.!CS.4.2.9.,!CS.4.2.10.!! existentes! a! travs! de! la! interpretacin! de! mapas,! croquis,! esquemas,!
Kampuniunam!irunu!jusar!timiatrusar!najanamin!tarimiat! planos,!esferas.!
[ 293 ]
!
[ 294 ]
!
[ 295 ]
!
Nmeros! racionales! como! un! nmero! decimal! y/o! como! una! fraccin.! nekapmamu!nawemramu!anin!turutskesh!nekapmamu!
M.4.1.14.! nakarmajai! jusar! timiatrusrik! najanachmin! nuya! jusar!
Irumramunam! pekaktin! enentaimturar! nekapmamu! timiatrusar! najaneawai.! Representa! y! reconoce! los! nmeros!
penker! apujsatsar! metekmamtikma! naka! nekapmat! racionales!como!decimal!y/o!como!fraccin!que!sean!utilizables!para!medir!
tesarmanum!nuya!wakani!iniakma!nekapmanum:!(=,! los!recursos!renovables!y!no!renovables.!
<,! ,! >,! ).! Relaciones! de! orden! (=,! <,! ,! >,! )! en! el! conjunto! de! D.M.EIB.60.9.! Irumramunam! pekaktin! enentaimturar!
nmeros! racionales! Q! y! representacin! en! la! recta! numrica.! nekapmamu,! jukmarta,! tura! chikichkimsar! nekapmamun!
M.4.1.15.! najanatniun!inintrawai!=,!<,!,!>,!.! Establece!relaciones!de!orden!en!
conjuntos! de! nmeros! racionales,! utilizando! la! recta! numrica! y! simbologa!
Tsawannum!enentaimmia!tarimiat!aents!enentaijai!La! matemtica!=,!<,!,!>,!!!
cosmovisin!centrada!al!tiempo.!! D.M.EIB.60.10.! Tarimiat! aents! anentaijai! tsawan!
Irumramu,!urukuri!nuya!irurmajai!imiatin!najanma! enentaimmia! urukuri! nekari! eawai.! Investiga! las!
irumramun!run,!irumramun!nunak,!run,!metekcha! caracotersticas!y!obras!generales!sobre!la!cosmovisin!centrado!al!tiempo.!
nuya!nekasen!ejea.!Conjuntos,!caractersticas!y!operaciones!con! D.M.EIB.60.11.! Nakumak! nuya! tesamujai! nekapmat! Jintia!
conjuntos:!unin,!interseccin,!diferencia!y!complemento.!M.4.2.4.! nuya! penker! is! nekawai! irumpramun! nuya! ni! urukurin!
irumramu!irun,!irumramu!nunak!irun,!metekcha!nuya!
nekasen! ejeawai.! Define! y! reconoce! conjuntos! y! sus! caractersticas!
en!operaciones!de!unin,!interseccin,!diferencia!y!complemento!de!forma!
grfica!y!algebraica.!!
Tarimiat! ants! pujusmari,! washim! uwi! XX! nuya! XIXe D.CS.EIB.60.12.! Shuar! XIX! nuya! XX! (nawe! usumtai! nuya!
tin,! tura! ni! najantairi,! ni! shuarnum! najantai,! jimiara!nawe!washim!uwitin)!ni!pujutairi,!nni!shuarjai,!
yurumatin!tura!pujamu.!Vida!cotidiana!de!la!poblacin!indgena,! yurumtairi!nuya!ni!pujutairi!aujmatteawai.! Describe!la!vida!
Siglos! XX! y! XIX,! sus! costumbres,! papel! de! las! familias,! alimentacin! y! cotidiana!de!la!poblacin!indgena!del!siglo!XIX!y!XX,!sus!costumbres,!papel!
formas!de!vida.!CS.4.1.1.,!CS.4.1.22.,!CS.4.1.23.!! de!las!familias,!alimentacin!y!formas!de!vida.!
Chikichki! uunt! matsatkanum! ants! pachimnaira! D.CS.EIB.60.13.! Chikichki! uunt! matsatkanum! ants!
akiniamu! pujuinia! nuya! uunt! matsatka! tarimiat! pachimnaira! akiniamu! pujuinia,! tikichik! chichamajai!
ants! irunu! pujamu,! matsatkamunam! itiurchatri,! chichainia,! tura! nukap! chichaman! chichau! ainiajai!
kuit! nuya! pachitkiainia! Ecuadorenumia,! arutman! enentaimtinjai,! uunt! anaikiamu! metekchan!
washimramu! uwi! ajapeanmanum! XX! nuya! XIXetin.! irunun! metek! najaneawai.! Contrasta! la! propuesta! del! estado!
uninacional! con! relacin! al! estado! plurinacional,! lo! mono! cultural! vs! lo!
Del! Estado! uninacional! criollo! al! Estado! plurinacional:! problemas!
intercultural,!lo!monolinge!vs!lo!multilinge,!la!imposicin!religiosa!vs!un!
sociales,!econmicos!y!polticos!del!Ecuador!en!la!primera!mitad!del!siglo!
estado!laico.!
XX! y! en! el! siglo! XIX.!
CS.4.1.42.,! CS.4.3.5.,! CS.4.3.4.,!
CS.4.2.25.,!CS.4.1.43.,!CS.4.1.45.!
[ 296 ]
!
Waurma! sunkur! najawe! nuya! ichurchatri.Las! drogas:! D.CN.EIB.60.14.! Waurtai! kusum! mukunar! ni! itiurchatri!
efecto!y!consecuencias.! iniashin! emesmari! Itiur! kishmaktiniat! uniuimiatainiam!
Init!yumints!jimtikin:!wariri!enentaimsamu,!akantramu! nuya! a! chichasmajai,! najanamujai! nuya! wakan!
nuya!najanma.!Sistema!endocrino:!conceptos,!partes!y!funciones.!! iniakmamujai! jintiamu! nekawai.! Reconoce! los! efectos! que!
Numpa! jinti! wariri! enentaimsamu! nekamatai.! Sistema! causa! el! consumo! de! drogas! y! las! consecuencias! que! provocan! en! el!
nervioso:!conceptos,!parte!y!funciones.! organismo! al! consumirlas,! a! travs! de! dilogos,! socializacin! de!
Ayashnumia! muchitin! ayash! nekapmat! nekamatai:! experiencias,! proyeccin! de! videos! de! las! formas! de! prevencin! dentro! y!
fuera!del!CECIB.!
imtai,! achitiai,! nekapsatin,! antutai! nuya! D.CN.EIB.60.15.! Wakan! juukma,! warinkish! paan! wajsamu!
mejetai.rganos! de! los! sentidos:! vista,! tacto,! gusto,! odo! y! olfato.! chikichkimsa! nekatin! ayashnumia! muchitin! nuya!
CN.4.1.14.! yuminmatikiatin! numpa! jinti! nakarma! wainiawai.!
Identifica! los! rganos! del! sistema! endcrino! y! nervioso,! sus! partes! y!
funciones!que!los!particulariza,!mediante!ilustraciones,!videos!exponga!en!
el!CECIB.!
Irutkamunmaya! najantai! nekamu,! najanin! aarman! D.ECA.EIB.60.16.! Nekasri! is! najanui! papi! aarma! turuskesh!
najanak! jintiamu.Presentacin! documental! de! la! produccin! de! iniakmau! apakmau! nuya! nampen! irutkamunmaya!
artistas!y!artesanos!de!la!comunidad.!ECA.4.3.4.! irunu! iyawai.! Investiga! y! crea! una! investigacin! multimedia,!
Unuimiainia! yapajniamu! tikichi! tarimiat! aentsjai.! documental! o! presentacin! narrada! mostrando! procesos! y! productos! que!
elaboran!los!artesanos!y!artistas!de!la!comunidad.!
Intercambios! de! estudiantes! a! estudiantes! de! otras! culturas.!
ECA.4.2.6.! D.ECA.EIB.60.17.! Chikich! tarimiat! ants! enentai! ajamnaisar!
Tuntuin! ainiajai! pachiniainia! Espacios! de! interaccin! con! nampen!ainia!nekat!nuya!najanatin!chikich!unuimiaujai!
artistas.!ECA.4.2.4.!
iyawai.! Comparte! ideas! conocimientos! y! creaciones! artsticas! con!
estudiantes! con! otros! pueblos! o! nacionalidades! a! travs! de! visitas! o!
Pujamunam,! iwiarmamtai! imiatkin! jukar! conexiones!virtuales!
najankamu.Bisuteras!con!materiales!de!su!entorno.!ECA.4.1.6.! D.ECA.EIB.60.18.! Najantain! unuimiatui,! tuntuin,! anemin,!
iniakmamtai,! jantsemtin! neka! pachiniawai.! Interacta! con!
personajes!del!mbito!artstico,!potico,!teatral,!dancstico,!para!conocer!su!
formacin!en!diferentes!gneros!de!arte.!!
D.ECA.EIB.60.19.! Imiatkinain! iistinian! najanu! (papi! aarma!
tura!enentaimsa!najanma:!wakan!iitiai!najanin,!wakani!
juu,! najanu,! nuran)! iistinian! amiawai.! Asume! roles! distintos!
en!la!realizacin!de!pequeas!producciones!audiovisuales!(documentales!o!
de! ficcin:! guionista,! camargrafo,! director,! actor! etc.)! y! se! desenvuelve!
con!responsabilidad!y!compromiso.!
[ 297 ]
!
Ayash! umushtainiam,! yainmia! pachinmiainia.! Posibles! D.EF.EIB.60.20.! Ayash! umushtai,! yainmia! pachiniania,!
beneficios!que!aporta!la!participacin!en!diferentes!prcticas!corporales.! unuimiataniam!tesamu!sutarch!nuya!esaram!tsawantin!
EF.4.6.2.! unuimiar!nekawai.! Reconoce! los! posibles! beneficios! a! corto! y! largo!
Ayash! umuchkar,! shir! ajamu,! penker! pujustin! plazo!que!aporta!la!participacin!en!diferentes!prcticas!corporales,!dentro!
pujamunam.! Relacin! entre! actividad! corporal! confortable! y! de!la!institucin!educativa.!
placentera,!con!el!bienestar/salud!personal!y!ambiental.!EF.4.6.3!
D.EF.EIB.60.21.! Ayash! umuchkar,! shir! ajamu,! penker!
pujustin! pujamunam,! takamsasmanum! ayash! itiurchat!
nekapsamnian! nekawai.! Reconoce! la! relacin! entre! la! actividad!
corporal! confortable! y! placentera,! con! el! bienestar/salud! personal! y!
ambiental,! para! evitar! malestares! producidos! por! el! sedentarismo! o! la!
inadecuada!realizacin!de!actividades!fsicas.!!
!
TESAMU(61( Kakaram:! uunt! aataijai! naa! iniakmamu! kakaram! D.LL.EIB.61.1.! Yaunchu! aujmatkamu! Shuarchamnum! tarimiat! ants!
UNIDAD(61( apujtutai! chicham! aarma.! Crnica! periodstica.! Acentuacin:! nakarma! imiatrusa! iisar! inintramu! papinium! aarar! jintias!
( Uso! de! las! maysculas! en! las! siglas! y! acrnimos.! ! LL.4.1.2.,! iyawai.! Indaga! y! valora! la! diversidad! cultural! del! mundo! expresada! en! textos!
1750M1830(ECUADORMNA( LL.4.2.3.,!LL.4.4.5.! escritos!representativos!de!las!diferentes!culturas,!en!diversas!pocas!histricas!en!la!
lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!
AUJMATSAMU(
HISTORIA(DEL(ECUADOR(1750((1830( D.LL.EIB.61.2.! Ants! chichamma! ain! Ecuadorena! aujmatkamu! uunt!
( aakmataijai!najanui.! Produce! crnicas! periodsticas! con! temas! relacionados! a!
EJEAMU( la! historia! del! Ecuador,! empleando! el! procedimiento! de! planificacin,! redaccin! y!
OBJETIVO( revisin! del! texto,! y! usa! adecuadamente! las! maysculas! en! la! lengua! de! la!
nacionalidad.!
!
D.LL.C.61.3.! Apachchamjai! tarimiat! ants! chichame,! chichamjain,!
Ecuadorenum!1750!tura!1830,!
aarmajai!inintrawai!nuya!jintiawai,!tura!chikich!chicham!ainian!jintias!
papi!yaunchu!aarmajai!
iyawai.! Indaga! y! valora! la! diversidad! cultural! del! mundo! expresada! en! textos! escritos!
wainkiatniu,!matsatkamu,! representativos!de!las!diferentes!culturas,!en!diversas!pocas!histricas!en!castellano.!
kuit,!arutman!enentaimtin,! D.LL.C.61.4.! Apachchamjai! aents! chicham! ain! ipiampar! Yaunchu!
tura!tarimiat!aents!yaunchuya,! Ecuador! aujmatkamu! aarman! neka! aar! ipiampawai.! Produce!
yamai!pujutaijai!apatkar!iisar! crnicas!periodsticas!con!temas!relacionados!a!la!historia!de!Ecuador,!empleando!el!
procedimiento!de!planificacin,!redaccin!y!revisin!del!texto,!y!usa!adecuadamente!
iwiaratniun!nekatin.! las!maysculas!en!las!siglas!y!acrnimos!en!castellano.!
[ 298 ]
!
Analizar!la!historia!del!Ecuador!entre! Chichachu! Qenam! patatma! nuya! ikiauweamu! D.M.EIB.61.5.!Imiatkin!najanma!Q!patatma,!nuya!ikiauwea!najanui.!
1750!y!1830,!mediante!estudios!de! Realiza! operaciones! en! Q! la! adicin! y! multiplicacin! resolviendo! ejercicios!
archivos!y!contenidos!que!evidencien!las! nekapmanunt! itiurchat! iwiarma.Operaciones! en! Q:! de!
numricos.!
condiciones!sociales,!econmicas,! adicin!y!multiplicacin.!M.4.1.16.!
cientficas,!polticas,!religiosas!y!culturales! D.M.EIB.61.6.!Nekapak!najanamujai,!ikiaunkatin!tura!ipiampartinjai,!
Enentaimsar! nekapmamu! patatma! nuya!
de!la!poca,!para!compararlas!con!las! nekapmatai! aataijai! pachimpramu! niniurin! nek! najanui.! Aplica!
condiciones!actuales!y!mejorarlas!desde! ikiauweamujai! aatai! pachimramujai.! Propiedades! las!propiedades!algebraicas!en!la!suma!y!multiplicacin!de!nmeros!racionales!a!fin!de!
una!perspectiva!intercultural.! algebraicas!de!la!suma!y!la!multiplicacin!de!nmeros!racionales!en!la! dar!solucin!a!ejercicios!numricos!propuestos.!
solucin!de!ejercicios!numricos.!M.4.1.17.! D.M.EIB.61.7.! Nekapak! penker! nuya! penkerchajai! iwiaktin! tura!
Iwiamu! enentaimtusar! nekapmamu! iniakmach! iniakmaujai! nekapeawai.! Calcula! potencias! de! nmeros! racionales! con!
takamchajai.! Potencias! de! nmeros! racionales! con! exponentes! exponente!entero!
enteros.!M.4.1.18.! D.M.EIB.61.8.! Nekapmatai! chichamnum! yupichu! tama! (aarmajai!
Enentaimtusar! nekapmatai,! atsachujai! pachimramu),! itiurchatan! iwiar! nekapmamas! iniakmawai.!
Calcula! races! de! nmeros! racionales! no! negativos! en! la! solucin! de! ejercicios!
nekapmanum! kankapmanum! nuya! aakmataijai! numricos!(con!operaciones!combinadas)!y!algebraicos,!atendiendo!la!jerarqua!de!la!
pachimramu.! Races! de! nmeros! racionales! no! negativos! y! operacin.!
ejercicios!numricos!y!algebraicos.!M.4.1.19.! D.M.EIB.61.9.! Nekapak! takat! najana! yupiuchu! takatan! najana!
Imiatkinia! urukuri! imiantri! metektaku,! waaku,! iniakmawai.! Enunciados! simples! en! lenguaje! matemtico! (algebraico)! para!
yantamnum,! imiatkin! akantramu.! (Teorema! de! resolver!problemas.!!
Thales).! Figuras! geomtricas! semejantes! de! acuerdo! a! las! medidas! D.M.EIB.61.10.! Iyash! nekapmatainiam! ajapen! metek! nakakma!
de! los! ngulos! y! relacin! de! los! lados,! factor! de! escala.! (Teorema! de! iwiaratniun!nekawai!nuya!shait!awajeawai.! Define!e!identifica!figuras!
Thales).!M.4.2.5.! geomtricas! semejantes! de! acuerdo! a! las! medidas! de! los! ngulos,! relacin! entre! las!
medidas!de!los!lados!y!determinacin!del!factor!de!escala!entre!las!figuras!(Teorema!
Imiatkinia! urukuri! imiantri! metektaku! najanma.! de!Thales).!
Construccin!de!figuras!geomtricas!semejantes.!M.4.2.6.! D.M.EIB.61.11.! Imiatkinia! urukuri! imiantri! metektaku! najanma,!
imiatkinian! esarmari! nekapmamu! najaneawai.! Aplica! la! semejanza!
en! la! construccin! de! figuras! semejantes,! el! clculo! de! longitudes! y! la! solucin! de!
problemas!geomtricos.!
Tarimiat! aentsu! kakarma! nuya! wajarma! uwi! D.CS.EIB.61.12.! Nunka! uunt! nuya! awakartin! ainia! tarimiat! aentsun!
washimramu! XVIII.! Resistencia! y! levantamientos! indgenas! a! nunken! akintiainiak! jintias! nekawai.! Tarimiat! aentsu! ankat!
fines!de!los!siglos!XVIII.!CS.4.1.25.,!CS.4.1.34.,!CS.4.1.35.! juaktasa! wajarmari! neka! unuimiawai.! Argumenta! las! sublevaciones!
Nunka! uunt! nuya! awakartin! ainia! tarimiat! aentsun! indgenas! en! busca! de! su! emancipacin.Investiga! la! disminucin! de! la! poblacin!
indgena!como!fuerza!de!trabajo!forzado!en!la!hacienda.!
nunken! akintiainiak.! Las! haciendas! y! el! Estratos! dominante,!
D.CS.EIB.61.13.! Tarimiat! aentsu! ankat! juaktas! wajarmari! aujmata!
posesin! de! las! tierras! indgenas! por! la! fuerza.! CS.4.1.26.,!
ikiakawai.!Argumenta!las!sublevaciones!indgenas!en!busca!de!su!emancipacin.!
CS.4.1.10.,!CS.4.1.27.,!CS.4.1.28.,!CS.4.1.12.!
[ 299 ]
!
[ 300 ]
!
TESAMU(62( Papi! enentaimsar! najnamu! tserma:! chichasma! achiniainia,! D.LL.EIB.62.1.! Etserui! enentai! ejeamu! apujsar! takakmaki! wea!
UNIDAD(62( menamtikrar! nuy! irumpramu.! Ikiakat! chichamnum! chicham! etserkatin! warik! chicham! TICenum! pachia! ii!
( tikichkimpramu.!Textos!de!divulgacin!cientfica.!Oraciones!subordinadas,!adjetivas! chichamejai!najaneawai.( Comunica!ideas!con!eficiencia!aplicando,!de!manera!
ESPAOL(ANTS( y!coordinadas.!Tilde!diacrtica!en!monoslabos.!LL.4.3.4.,!LL.4.4.4.,!LL.4.4.8.!
autnoma! oraciones! subordinadas,! adjetivas,! coordinadas! y! autorregula! su! escritura! de!
textos!de!divulgacin!cientfica,!aplicando!diferentes!tcnicas!y!recursos,!incluidos!las!TIC!
KAUNKAR(PUJUSARU( ! en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!
AUJMATMA( D.LL.C.62.2.! Papi! aujmanum! kara! atirar! penker! antukar! nekatniun!
PERIODO(COLONIAL( apachchamnum! iwiareawai.( Autorregula! la! comprensin! de! un! texto!
( mediante! la! aplicacin! de! estrategias! cognitivas! de! comprensin! autoseleccionadas,! de!
acuerdo!al!propsito!de!la!lectura!en!castellano.(
EJEAMU(
OBJETIVO! D.LL.C.62.3.! Etserui! enentai! ejeamu! apujsar! takakmaki! wea!
( chicham!etserkatin!TICenum,!pachia!apachchamjai!najaneawai.(
Comunica!ideas!con!eficiencia!aplicando,!de!manera!autnoma!oraciones!subordinadas,!
Unuimiatma! adjetivas,!coordinadas,!reglas!de!uso!de!la!tilde!diacrtica!en!monoslabos!y!autorregula!
su!escritura!de!textos!de!divulgacin!cientfica,!aplicando!diferentes!tcnicas!y!recursos,!
akantramujai!jintias! incluidos!las!TIC!en!castellano.!
iismajai,!jatekratma! Mtekmamu!enentai!nekachmanum!emka!chikichki!wataijiai!Qe D.M.EIB.62.4.! Qejai! najanui! patatman,! nuy! ikiauweamun!
yaunchu!nankamasua! num!nuy!itiurchat!yupichuch(iwiarmanun.! Ecuaciones!de!primer!grado! takat!yupichu!iwiareawai.( Resuelve! ecuaciones! de! primer! grado! en!
nuna!yamainiajai! con!una!incgnita!en!Q!y!problemas!sencillos.!M.4.1.20.! Q!con!una!incgnita!en!la!solucin!de!problemas!sencillos.!
apatak(iistinnuim,! Nkachma! emka! chikichki! wataijiai! metekmasma! itiurchat! Qe D.M.EIB.62.5.! Nkachma! emka! chikichki! wataijiai!
[ 301 ]
!
tuakar!enentaimian,! num.( Inecuaciones! de! primer! grado! con! una! incgnita! en! Q.! M.4.1.21.! metekmasmanum! Qenum! aarma! pachimramujai!
yamaikia!jintias! Metekmamu! Qenum! itiurchat! metek! tura! metekcha! ! yupichuch! nekachman!iwiareawai.( Resuelve! inecuaciones! de! primer! grado! con!
nekatniun!nekatin.( iwiarmanun,! nkachma! emka! chikichki! ! metekmasmanum,! una!incgnita!en!Q!de!forma!algebraica.!
Los!acontecimientos!histricos! pachinra! aarma! penker! iyamu.! Problemas! de! aplicacin! con! igualdades! y! D.M.EIB.62.6.! Nekachma! emka! chikichki! wataijiai!
del!perodo!colonial,!sus!efectos! metekmamu! Qenum! itiurchat! yupichuch! iwiarmanun,!
en!los!diferentes!pueblos!de!la! desigualdades!de!primer!grado!con!una!incgnita!en!Q.!M.4.1.22.!
poca,!las!estructuras!polticas,! Jimiapetek!nakumui!amuk,!ejetai.! Lneas!de!simetra!en!figuras!geomtricas.! nkachma! emka! chikichki! wataijai! metekmasmanum,!
administrativas!y!sociales;!
M.4.2.7.! aarma! pachimramu! penkerin! iyawai.! Resuelve! y! plantea!
mediante!tcnicas!y!mtodos!de! problemas! de! aplicacin! con! enunciados! de! igualdades! y! desigualdades! de!
investigacin!que!favorezcan!el! primer! grado! en! Q! con! una! incgnita,! e! interpreta! y! juzga! la! validz! de! las!
anlisis!crtico!en!el!tratamiento! soluciones.!
de!los!contenidos!curriculares!
D.M.EIB.62.7.! Nekaa! nuy! jimiapetek! nakumui! amuktaj!
de!la!presente!unidad.!
turutskesh! ejerataj! tusa! iyawai.! Reconoce! y! traza! lneas! de!
simetra!en!figuras!geomtricas!afn!de!completarlas!o!resolverlas.!
D.CS.EIB.62.8.! Inintrus! nuy! neka! tarimiat! aentsu! nunke!
Tarimiat!aentsu!nunke,!apach!kaunkar!jiki!ajapraru.! Invasin!espaola!
ataimiu! tura! niniuriniak! nakitia! nuna! nekawai! tura!
a!los!territorios!de!los!pueblos!y!nacionalidades!originarios.!CS.4.1.26.,!CS.4.1.27.,!
ichipias!iyawai.! Investiga!y!analiza!las!vctimas!del!despojo!de!sus!tierras!
CS.4.1.28.,!CS.4.1.3.,!CS.4.1.12.,!CS.4.1.24.! y!condenados!a!la!negacin!de!su!identidad!cultural.!
! D.CS.EIB.62.9.! Chikichkimsar! nekatin! tarimiat! ants,! itiura!
Tahuantinsuyuenam!turuskesh!Imperio!Incaico,!tarimiat!antsjai,! irukma!ainia!Tahuantinsuyuenam!nuna!nekawai!Ecuador!
itiura!Incajai!irukma!ainian.!Tahuantinsuyo!o!Imperio!incaico,!pueblos!anexados! nunka! aujmatmanum! nekawai.! Identifica! la! conformacin! de!
en!el!proceso!expansivo!inca.!CS.4.1.25.,!CS.4.1.16.,!CS.4.1.21.,!CS.4.1.20.! pueblos!que!formaron!parte!del!Tahuantinsuyo!en!la!Historia!Ecuatoriana.!
! D.CS.EIB.62.10.! Capak! an,! Tampu,! Chasqui,! Mintalay! jinti!
Capak! an,! Tampu,! Chasqui,! Mintalay! jinti! nekawai,! jun! nekawai,! wari! jun! chicham! akuptunaikiar,! yurumak!
chichaman! wrik! akuptunaitiai.! Camino! del! Inca,! utilizado! por! los! nuamtak! sunaitiai! asamtai! juka! Incario! Tawantinsuyu!
conquistadores! espaoles! durante! el! Siglo! XVI! para! invadir! territorios! ancestrales.! tsawantri!nekawai.! Identifica! la! red! vial! Capak! an,! Tampu,! Chasqui,!
CS.4.1.25.,!CS.4.1.21.,!CS.4.1.20.! Mintalay,! como! sistema! de! abastecimiento,! comunicacin! y! comercio! del!
imperio!incaico!TAWANTINSUYU.!
Ayashi!yumiri:!najanma!tura!najanamunmaya.!Las!hormonas:!funcin!y! D.CN.EIB.62.11.! Ayashi! yumiri,! jimiampra,! pachinairaru,!
efecto.! meteknaiya,! nuy! iimri! netekmau! iwiakainiania! tura!
!
iwiakmari!wakan!iitaijai!iniakmas!jintiawai.!Explica!el!concepto!
Pampatai:!cido!nucleico!tama!ADN!nuy!ARN.!Gentica:!cidos! de!hormonas,!dualidad,!complementariedad!y!equidad!de!gnero!en!los!seres!
nucleicos!ADN!y!ARN.! vivos.!Su!funcin!y!efectos!que!producen!a!partir!de!la!gentica,!mediante!la!
! proyeccin!diapositivas,!grficos,!maquetas!a!su!comunidad.!
[ 302 ]
!
[ 303 ]
!
objetivos!de!diferentes!juegos!y!actividades.(
D.EF.EIB.62.19.! Tuakar! nakuramunam! iistin,! iik! nuy! tuakar!
chicham!nakunumia!wainiawai.( Identifica! el! rol! que! ocupa! en! los!
juegos! colectivos! para! construir! y! poner! en! prctica! respuestas! tcticas!
individuales!y!colectivas!que!le!permitan!resolver!situaciones!del!juego.!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
( Enentaimsa! aarma! nekascha! nuy! sapij! aujmatma.! Jimiar! D.LL.EIB.63.1.! Tarimiat! aentsu! chichamejai! yaunchuya,!
TESAMU(63( wampuch! uunt! aatainium! turutskesh! tuakmanum! aujmatkur! tuamunam! nuy! aentsu! najantairi! aarma! emma!
UNIDAD(63( penker!aamu.! Novela!de!ciencia!ficcin!y!cuentos!de!terror.!Uso!de!comillas!en!los! inintrawai,!akanas!is!jintiawai.! Indaga,!analiza!y!explica!los!aportes!
( ttulos! de! artculos! o! conferencias.! LL.4.1.1.,! LL.4.2.6.,! LL.4.5.1.,! LL.4.5.5.,! de!la!cultura!escrita!al!desarrollo!histrico,!social!y!cultural!de!la!humanidad!
en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
ESPAOL(ANTS( LL.4.5.7.!
D.LL.EIB.63.2.! Enentaimsa! tesamu! (wishikiamu,! wishimtikma)!
KAUNCHAMU( !
tarimiat! aentsu! chichamejai! enentaimias! najanatniun!
TSAWANTRI(TESAMU( (
jintiatniun!tawai.! Expresa! intenciones! determinadas! (irona,! sarcasmo,!
AUJMATMA( humor,! entre! otros)! con! el! uso! creativo! del! significado! de! las! palabras! en! la!
PERIODO(PREHISPNICO( lengua!de!la!nacionalidad.!
(
D.LL.EIB.63.3.! Tarimiat! ants! imiatkin! shiram! aataijai! ni!
EJEAMU(
OBJETIVO( najanamurin! shiram! aarman! aujsamun! turutskesh!
( antukman!awainiak!najaneawai.! Recrea! textos!literarios!ledos!o!
Tarimiat!ants!Espaol! escuchados! desde! la! experiencia! personal,! adaptando! diversos! recursos!
literarios!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.(
ants!taachma!tsawant!
D.LL.C.63.4.!Apachchamjai!yaunchaya,!tuamunam!nuy!aents!
tesamu!aujmatma!
najantairi! aarma! yaimiui! enentaimsa! aarma! nekaschajai!
chikichkimsar!
emmanu,! inintrawai,! chikichkimias! najana! jintiawai.!
unuimiatma! Indaga,! analiza! y! explica! los! aportes! de! la! cultura! escrita! al! desarrollo!
papinmani,!yaunchuya! histrico,!social!y!cultural!de!la!humanidad!con!textos!relacionados!a!novelas!
unuimiatramunam! de!ciencia!ficcin!en!castellano.!
[ 304 ]
!
ikiauweamu! waamtikma)! Nukapmamu! jimiara! wataichijai! D.M.EIB.63.10.! Nukapmamu! jimiara! wataichijai! turutskesh!
turutskesh! nunkach.! Operaciones! algebraicas! (adicin! y! multiplicacin! por! nunkachijai! (patatma! nuy! ikiauweamu! wamtikma)!
escalar)!con!polinomios!de!grado!2!o!menor.!M.4.1.24.! nekapmatainiam! nuy! nekapmatain! aataijai!
Ikiauweamu! nukapmamu! emka! chikichkijai.! Multiplicacin! entre! pachimramun! najaneawai.! Opera! con! polinomios! de! grado! 2! o!
menor,!(adicin!y!producto!por!escalar)!en!ejercicios!numricos!y!algebraicos.!
polinomios!de!grado!1.!M.4.1.25.!
D.M.EIB.63.11.! Nukapmamu! emka! jimiar,! ikiauweamu!
Menaintramu! yantame! nuy! waaku! akanma! nuy! najanma.!
nukapmatai! chikichkijai! awainki! aawai.! Reescribe! polinomios!
Clasificacin!y!construccin!de!tringulos!dado!lados!y/o!ngulos.!M.4.2.8.! de!grado!2!con!la!multiplicacin!de!polinomios!de!grado!1.!
! D.M.EIB.63.12.! Menaintramun! naka! tesataijai! nuy! yantame!
tentemataijai,! waakuri! nekapmartinian! akanar!
najaneawai.! Clasifica! y! construye! tringulos! utilizando! regla! y! comps,!
bajo!condiciones!de!ciertas!medidas!de!lados!y/o!ngulos.!!
Tarimiat! ants! nekatai:! jeanu,! yurumkanu,! tsuamatainiu,! D.CS.EIB.63.13.! Yamaiya! unuimiat! emtiki! nekamu,! tarimiat!
takatainiu,! entsatainiu,! najantainiu! nuy! ewejjai! najantai,! kurijai! ants!nekamurijai!apatas!iistinian!aujmateawai.! Argumenta!
takakmamu.! Conocimiento! y! saberes! ancestrales:! vivienda,! alimentacin,! salud,! sobre!el!patrimonio!tangible!ancestral!relacionndolos!con!los!conocimientos!
y!avances!cientficos!modernos.!
tecnologa,! vestido,! artes! y! artesana,! orfebrera.! CS.4.3.1.,! CS.4.3.4.,!
D.CS.EIB.63.14.! Irutkamunam! kajinmatkimiu! naa! aentsna,!
CS.4.1.52.,!CS.4.1.40.,!CS.4.1.29.,!CS.4.2.11.!
[ 305 ]
!
Tarimiat! ants! nekatairi! nuy! chicham! unuimiatai:! pujamu! naari! pujutainiu,! entsanu! nuy! arakna! nekamuri! pachiawai.!
jintiamu,! aentsu! naari! jintiamu,! araka! naari! jintiamu,! yajasma! Utiliza!el!conocimiento!en!los!nombres!de!persona,!lugares,!ros!y!vegetales!o!
plantas!como!una!tradicin!abandonada!en!las!comunidades.!
naari.! Pertinencia! cultural! y! lingista:! topnimos,! nombres! de! ros,! antropnimos,!
fitnimos,!zonimos.!CS.4.3.1.,!CS.4.1.16.!
Yaunchuya!pujut.!Mundos!ancestrales!de!la!vida.!CN.4.4.1.! D.CN.EIB.63.15.! Nunkanam! penker! matsamsatniun! enentai,!
! tura!juarma!nuy!pujutai!chikichkinsamuri!jintiawai,!tura!
Yajasma! iwiaku! pujustintri! chikichkimsamuri:! mayai,! jii,! entsa! arantutai! namper! pachinkiatniun! iniakmamunam,!
nuy! nunka.! Elementos! para! la! vida! de! los! seres! vivos:! aire,! fuego,! agua! y! tierra.! aujmatmanum,! iruntramunam! etserma,! anematnum!
CN.4.4.1.! nuy!tarimiat!ants!pujamunam!najanman!pachintiawai.!
! Explica!la!relacin!armnica!que!existe!entre!los!mundos!segn!su!concepcin,!
as! como! los! principios! y! los! elementos! de! la! vida,! participando! en! las!
Pujamunam!ijiamat!antinkchamnia.!Ceremonias!sagradas!de!la!vida.! ceremonias! sagradas,! a! travs! de! las! exposiciones,! dilogos,! conferencias,!
proyecciones!y!prcticas!cotidianas!en!su!pueblo!y/o!nacionalidad.!
Yamaiya! najanin! ewejai! takakmasma.! Obras! de! artistas! contemporneos.! D.ECA.EIB.63.16.! Yamaiya! ewejjai! takakmasma!
ECA.4.3.7.! chikichkimsamuri,! imiatkinri! nuy! najanatniu! ankantri!
Emka!wakan!iitiai.!Primeras!pelculas!del!cine.!ECA.4.3.11.! iyawai! nuy! akans! najaneawai.! Observa! y! analiza! las! obras! de!
Enentaimsa! aarma! nekascha! nakumma! irutkamu! yaunchuri! artistas!contemporneos!para!determinar!qu!elementos,!recursos!y!espacios!
utilizan!para!la!produccin!de!su!obra.!
wakan!jiikmia.! Ilustracin!novela!grfica,!fotografas!de!la!historia!de!la!comunidad.!
D.ECA.EIB.63.17.! Emka! wakan! iitiai! yaunchuri! aujmatsamu!
ECA.4.1.15.!
iyawai! nuy! urukuya! aentsnumsha! tura! iimiania! waritia!
Metekrak! antuna! nuy! yaranjai! tuntuitia.! Ritmos! y! melodas! con!
enentaimrarmia,! yamaiya! wakan! iitia! apatkamsha! nuna!
instrumentos!de!cuerdas.!ECA.4.2.4.!
iyawai.!Mira!las!primeras!pelculas!de!la!historia!del!cine!e!investiga!en!qu!
! circunstancias!tcnicas!y!sociales!se!produjeron!y!que!impresin!causaron!en!
! los!espectadores!estableciendo!comparaciones!con!el!cine!actual.!!!
! D.ECA.EIB.63.18.! Enentaimsa! aarma! nekascha! nakumman!
nuy! irutkamunmaya! yaunchu! aujmatsamun! wakan!
jiitiainmanin!nakumak!najaneawai.!Elabora!ilustraciones,!novelas!
grficas!y!fotografas!sobre!los!mitos,!leyendas!o!cuentos!que!formen!parte!de!
la!historia!de!la!comunidad.!
D.ECA.EIB.63.19.! Nankamas,! metekrak! antuna! imiatkin!
yaranjai! tuntuitia! ipiampawai.! Produce! diferentes! ritmos! con!
instrumentos!de!cuerdas!(guitarra,!charango,!bandoln)!entonando!diferentes!
melodas.!
[ 306 ]
!
[ 307 ]
!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
TESAMU(64( Papiniumani!unuimiatna!aarar!etserma.!Chichasma!nemarin! D.LL.EIB.64.1.! Shuarchaman! (inittri,! wankanti! yamarmari,!
UNIDAD(64( naanu.!Nampeeshim!chichamu.!Peridico!escolar,!bitcora.!Oraciones! irunmari,!paantintri)!timiantri!aujtai!papinium!apatak!iis!
( subordinadas!sustantivas.!El!gerundio.!Uso!de!hipnimas.!LL.4.1.3.,!LL.4.3.5.,! tarittratniun! nuy! metekmamticha,! timiamtikiawai.!
AMERICA(NUNKA( LL.4.3.7.,!LL.4.4.6.( Valora,! diferencia! y! contrasta! entre! textos! de! consulta! en! funcin! del!
propsito! de! lectura! y! la! calidad! de! la! informacin! (claridad,! organizacin,!
YAUNCHU(XIX(UWI( actualizacin,!amplitud,!profundidad!y!otros)!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!!
JUARKI(XX(UWI( D.LL.EIB.64.2.! Unuimiatainmaya! chichaman! juukman,! apatak!
AUJMATSAMU( iisman!nuy!irurman!shuarchamjai!papinium!aakmawai.!
Historia(de(Amrica,( Recoge,! compara! y! organiza! informacin! relacionada! al! centro! educativo!
siglos(XIX(y(XX( comunitario! intercultural! bilingeeCECIB,! en! esquemas! de! diverso! tipo! de!
texto!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!!
(
D.LL.EIB.64.3.! Panmamtikia! nuy! timiatrus! najna!
EJEAMU(
OBJETIVO!
unuimiatnum! aarar! peamunam! penker,! paantin! nuy!
( chichasma! nemarniujai! naanum! nuy! ikiarmarin,!
Ecuador!nunka! yapajmiarin,! patatmarin,! nampeeshim! chichamun!
yaunchu!aujmatsamu,! shuarchamjai!penker!aarar!najanatniun!jintiawai.! Mejora!la!
claridad! y! precisin! en! la! produccin! de! bitcoras! y! peridico! escolar,!
XIX!nuya!XX,!washim( mediante!la!escritura!de!oraciones!subordinadas!sustantivas!y!la!utilizacin!de!
uwiti!papinium!ikiusma! nexos,!modificadores,!complementos!y!signos!de!puntuacin,!gerundio!y!uso!
juukar,!unuimiatrar! de!hipnimos!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.(
[ 308 ]
!
mediante!estudios!de!archivos!y! unuimiatnum! aarar! peamunam! penker,! pantin! nuy!
contenidos!que!evidencien!las!
condiciones!sociales,! chichasma! nemarniujai! naanun! nuy! ikiarmarin,!
econmicas,!cientficas,! yapajmiarin,! patatmarin,! nampeshim! chichamun!
polticas,!religiosas!y!culturales!
apachchamjai!penker!aarar!najanatniun!jintiawai.!Mejora!la!
del!continente!en!esa!poca,!
claridad! y! precisin! en! la! produccin! de! bitcoras! y! peridico! escolar,!
para!compararlas!con!las!
mediante!la!escritura!de!oraciones!subordinadas!sustantivas!y!la!utilizacin!de!
condiciones!actuales!y!
nexos,!modificadores,!complementos!y!signos!de!puntuacin,!gerundio!y!uso!
comprenderlas!desde!una!
de!hipnimos!en!castellano.!
perspectiva!intercultural.(
Irumramu! nekapmatai! nawemsamuchiri! amuicha! nuy! D.M.EIB.64.7.! Irumramu! enentaintutsuk! nekapmamu! nuy!
chikichkimsamuri! nekatin.! Conjunto! de! los! nmeros! irracionales! y! sus! chikichkimsamuri! iis! nekawai.! Reconoce! el! conjunto! de! los!
elementos.!M.4.1.26.! nmeros!irracionales!e!identifica!sus!elementos.!!
Iruamu! niniuri! nuy! nakartin! nekapmataijiai! tama.! Propiedades! de! la! D.M.EIB.64.8.! Nakaawai! nekapmataijiai! taman! umiktinia!
radicacin!y!simplificacin!de!expresiones!numricas.!M.4.1.27.! iruamuajai! najaneawai.! Simplifica! expresiones! numricas! aplicando!
las!reglas!de!los!radicales.!!
Metekkrak! menainmamtikmanum.! Congruencia! entre! tringulos.!
D.M.EIB.64.9.!Metekrak!menainmamtikmanum!yantame!nuy!
M.4.2.9.!
waakun! nekapmamun! iis! jintiawai.! Define! e! identifica! la!
Waakuri! paka! metek! metekmatin! nuy! itiurchatri! iwiaratin! congruencia! de! dos! tringulos! de! acuerdo! a! criterios! que! consideran! las!
nekatin.!Aplicacin!de!semejanza!en!problemas!que!involucren!tringulos!rectngulos.! medidas!de!sus!lados!y/o!sus!ngulos.!!
M.4.2.10.! D.M.EIB.64.10.! Menaintmamun,! waakuri! paka! metekman!
itiurchatri! nekaa! najaneawai.! Aplica! criterios! de! semejanza! en! el!
reconocimiento! de! tringulos! rectngulos! semejantes! y! resolucin! de!
problemas!propuestos.(
XX! nuy! XIX,! washim! uwitin! kampunniunmaya! ants,! yawiniam! D.CS.EIB.64.11.!Ecuador!nunka!yama!najanamun!nuy!ii!uunt!
takakmainia,!nuy!eemma!uunt!nunka!pachimramunam!Ecuadore nunka! tepakmanun! tarimiat! aents! wajarman!
num!wajararu.! Levantamientos,!rebeliones!o!revoluciones!de!los!campesinos!de!los! aujmateawai.!Relata!los!levantamientos!indgenas!en!nuestro!continente!
siglos!XX!y!XIX!en!las!zonas!rurales,!zonas!mineras,!los!obraje!y!surgimiento!de!la!repblica! y!el!surgimiento!de!la!Repblica!del!Ecuador.!!
criolla!en!el!Ecuador.!CS.4.1.35.,!CS.4.1.39.,!CS.4.1.45.,!CS.4.1.49.! D.CS.EIB.64.12.! Estados! Unidos! nuy! America! Latinaenmaya!
Estados! Unidose! nuy! America! Latinaenmaya! maanitkiar! manitkiar! ni! nunken! ayamprukarun,! Ecuador,! niisha!
muchitrar!ayamprukma.! Movimientos!independentistas!de!Estados!Unidos!y!de! nekawai.! Reconoce! el! aporte! de! Estados! Unidos! y! los! movimientos!
Amrica!Latina.!CS1.31.,!CS.4.1.35.,!CS.4.1.36.! independentistas!de!Amrica!Latina!a!la!independencia!del!Ecuador.!!
Francia! nunka! yapajiatsar! paant! wajarma.! La! revolucin! Ilustrada! D.CS.EIB.64.13.! Francia! nunka! yapajiatsar! paant! wajarma!
Francesa.!CS.4.1.32.,!CS.4.1.33.! nuy! ninki! muchitma! najanaiya! America! Latinaenmaya!
Mukusa! aents! wajararu.! Levantamientos! de! los! pueblos! afro! descendientes.! tura! Ecuadorenumia! utsunairman! akanar! aujmateawai.!
[ 309 ]
!
CS.4.1.37.! Analiza! la! influencia! de! la! revolucin! ilustrada! francesa! a! los! movimientos!
independentistas!de!Amrica!Latina!y!del!Ecuador.!
Simn! Bolivar! nuy! Gran! Colombia.! Simn! Bolvar! y! la! Gran! Colombia.!
D.CS.EIB.64.14.! Ecuador! najanmunam! mukusa! ants!
CS.4.1.38.!
wajarman! aujmateawai.! Aprecia! el! aporte! histrico! de! los!
Yama! ants! unuimiamu! juarma! tsawant.! El! humanismo! renacentista.!
levantamientos!de!los!pueblos!afro!descendientes!a!la!formacin!del!Ecuador.!!
CS.4.1.14.!
D.CS.EIB.64.15.! Simn! Bolvarean! takasmarin! nuy! ewej! uunt!
nunka! akankamun! utuakman! timianmamtikias!
aujmateawai.!Valora!la!figura!humana!e!histrica!de!Simn!Bolivar!como!
transformador!y!unificador!de!las!cinco!repblicas!andinas.!!
D.CS.EIB.64.16.!Yama!ants!unuimiamu!juarma!tsawant!nuy!
shiir! ankant! matsamsatniun! enentain! akanar!
aujmateawai.! Analiza! los! principios! del! humanismo! renacentista! cuyo!
centro!de!accin!es!el!ser!humano!y!su!liberacin.!
Pachimramu:!metek!nuy!metekcha.!Mezclas:!homogneas!y!heterogneas.! D.CN.EIB.64.17.! Metek! nuy! metekchan! pachimnairan! nuy!
Pachimramu!nuy!najanamunmaya.!Combinacin!y!efectos.!CN.4.3.17.! najawen! chikichkimias! juak! pachimnairan!
Imiatkin!iwiarin.!Componentes!de!las!soluciones.!CN.4.3.17.! unuimiatainiam!iwiaratniu!iis!nekawai.! Reconoce!a!las!mezclas!
Iwiaratniunam! chikichkimias! irunu.! Unidades! de! concentracin! de! las! homogneas! y! heterogneas;! las! combinaciones! y! efectos;! sobre! la! base! de!
las! unidades! de! concentracin,! mediante! las! combinaciones! de! los!
soluciones.!CN.4.3.17.! componentes!de!las!soluciones!en!el!centro!educativo!de!su!pueblo.!
Irutkamu! nunke! nakumkamu.! Croquis! y! planos! de! su! comunidad.! D.ECA.EIB.64.18.! Ni! irutkamuri! yama! najaneamunam! itiurak!
ECA.4.3.12.! Jean,! uunt! jean! najanawaintiaj! tusa! enentaimias!
Tahuantinsuyo!tsawantnum!imiatkinjiai!yakatai.!Tinturacin!en!la!poca! nakumeawai.! Realiza! croquis! planos! proyecciones! para! construir!
del!Tahuantinsuyo.!ECA.4.1.6.! maquetas!con!monumentos,!edificios,!casas!imaginando!como!sera!el!origen!
Nampet! iwiakma! akantramuri! nekamu.! Msica! en! las! diferentes! etapas! de!su!comunidad.!
[ 310 ]
!
estudiante! (niez,! adolescencia,! juventud)! y! compararlas! con! la! de! otros!
compaeros!y!compaera!para!encontrar!diferencias!y!similitudes.!
D.ECA.EIB.64.21.! Najana! iniakmas! enentaimias,! chichas!
iniakmamas,! ni! jeamujai! tura! juakmar! chikich! aents!
nakumak! najaneawai.! Realiza! representaciones! teatrales! inspiradas!
en! poemas! o! cuentos! para! posibilitar! la! actuacin! de! acuerdo! a! las!
posibilidades!dramticas!y!a!la!intervencin!de!los!personajes.!
Iyash! umuchkatniunam! pachiniainia! najanamnia! nuy! imian! D.EF.EIB.64.22.! Iyash! umuchkatniunam! pachinmanum!
najanachmin! imiatkin.! Elementos! favorecedores! u! obstaculizadores! de! la! najananui! (namper,! nijiamat,! yaunchuya! nakumsar!
participacin!en!las!prcticas!corporales!expresivoecomunicativas.!EF.4.3.5.! najanma,! Jintia! wankarmanam! jantse,! puach! tsawant,!
Shiir! enentaimsar! nuy! arantunaikiar! tuakar! pujustin! najanamu! nuy!chikich)!najantairi!nekar!awaikir!najanar!nakurakur!
imiantri! nekamu! turakur! warasar! metek! anturnaiyamu.! Espacios! iniuri! chikichkimsar! najanatin! irutkamunam!
colectivos!colaborativos!de!confianza!y!respeto!entre!pares.!EF.4.3.6.! pachintiawai.! Vincula! las! prcticas! corporales! expresivo! comunicativas!
populares! (fiestas,! rituales,! dramatizaciones! ancestrales,! danzas! callejeras,!
carnavales,! entre! otros)! a! los! significados! de! origen! para! resignificarlas! y!
recrearlas,!reconociendo!el!aporte!que!realizan!a!la!identidad!cultural!de!una!
comunidad.!!
D.EF.EIB.64.23.! Iyash! umuchkatniunam! pachiniainia! imian!
najanachmin! (shiir! enentustin,! natsan,! ishama,!
arantuktin)! nekamu! nuy! enentaimsar! kara! atirar!
iwiaratin! pachintiawai.! Reconoce! los! elementos! favorecedores! u!
obstaculizadores! de! su! participacin! en! las! prcticas! corporales! expresivoe
comunicativas!(confianza,!vergenza,!timidez,!respeto,!entre!otras)!y!pone!en!
prctica!estrategias!para!mejorar!sus!intervenciones.!
D.EF.EIB.64.24.! Shiir! enentaimsar! nuy! arantunaikiar! tuakar!
pujustin! najanamu! imiantri! nekamu! turakur! warasar!
anturnaikiattniun! iniakmawai.! Reconoce! la! importancia! de!
construir! espacios! colectivos! colaborativos! de! confianza! y! respeto! entre!
pares,! para! construir! producciones! expresivoecomunicativas! de! manera!
placentera! y! segura,! segn! los! roles! propios! y! de! cada! participante!
(protagonista,!espectador).!
(
[ 311 ]
!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
( Akantramu! aarma! tura! itiurchatrie! iwiarma.! Chichasmanum! D.LL.EIB.65.1.!Chichaman!akantramuri!ants!enentaimias!nuy!
( chicham! aartai! tsuramtanmaya! papi! aujmatma:! Itiurchatri,! aya! najanantniun! tsuramat! papiniumani! shuarchaman!
TESAMU(65( enentainmaya,!shiram!aamu,!(eketrusar!tama,!chicham!yapajiar! inintrus!neka!jintiawai.! Indaga!y!explica!la!influencia!de!la!estructura!
UNIDAD(65( nuy! aentsmamtikma).! Estructura! de! prrafos! de! problemaesolucin.! La! de! la! lengua! en! las! formas! de! pensar! y! actuar! de! las! personas! en! textos!
( relacionados!a!pginas!electrnicas!en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!
elipsis.! Pgina! electrnica.! Cuentos:! efectos,! mundos! imaginarios,! efectos! literarios!
AMRICA(NUNKA( D.LL.EIB.65.2.! Ejemaknum! nekar! ujanaiyamunam! najanamun!
(hiprboles.!metforas!y!personificacin).!LL.4.1.4.,!LL.4.2.1.,!LL.4.4.11.!
YAUNCHU( utsuawai,! tuakar! turutkesha! ninki! papi! aarar! najanar!
AUJMATTSAMU(1492M aujmatmanum:! itiurchatri,! aya! enentainmaya,! shiram!
1830(UWITIN( aamunam!shuarchaman!itiurchatri!najaneawai.! Usa!recursos!
de! las! TIC! para! apoyar! el! proceso! de! escritura! colaborativa! e! individual! al!
HISTORIA(DE( redactar! prrafos! de! cuentos:! efectos,! mundos! imaginarios,! efectos! literarios!
AMRICA(1492((1830( en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!!.!!
! D.LL.C.65.3.! Chichaman! akantramuri! ants! enentaimias! nuy!
! najanatniun!tsuramat!papiniumani!shuarchaman!inintrus!
EJEAMU( neka!jintiawai.!Indaga!y!explica!la!influencia!de!la!estructura!de!la!lengua!
OBJETIVO( en! las! formas! de! pensar! y! actuar! de! las! personas! en! textos! relacionados! a!
! pginas!electrnicas!en!castellano.!!
Yamaram! Nunka,! D.LL.C.65.4.! Chicham! timian! jinkianaikiun! takakui!
yaunchu! aujmattsamu! yapajiamunam! takat! iwiarar! metek! jukmanum! itiurchat!
1492e1830,! uwitin,! apachchamjai! iwiaratniun! achiawai.! Emplea! recursos! de! la!
armanum! iisar! tura,! comunicacin! oral! en! contextos! de! intercambio! social,! construccin! de!
acuerdos!y!resolucin!de!problemas!en!castellano.!!
aujmatma! ikiusma,!
nuy! irunu! inakmamu! D.LL.C.65.5.! Tuakar! turutkesha! ninki! papi! aarar! najanar!
pujamuri,! kuitri,! aujmatmanum:! itiurchatri,! aya! enentainmaya,! shiram!
nekamuri,!nunka!uuntri! aamunam! apachchaman! itiurchatri! Ejemaknum! nekar!
ajamuri,! arutmanu,! ujanaitinmani!najanamun!utsuawai.! Usa!recursos!de!las!TIC!para!
apoyar!el!proceso!de!escritura!colaborativa!e!individual!al!redactar!prrafos!de!
niniuriniu! uunt! problema! solucin! y! cuentos:! efectos,! mundos! imaginarios,! efectos! literarios!
tsawantinnia! apatkar! en!castellano.!!
[ 312 ]
!
yamai! chikich! tarimiat! D.M.EIB.65.6.! Penker! iis! neka! nekapkamu! irumpramuri! tura!
aentsjai! pachintrar! Nekas!nekapkari!irumpramu!R!nuy!chikichkimsamu.!Conjunto!de!los! chikichkimsamuri! nekawai.! Reconoce! el! conjunto! de! los! nmeros!
pujamu!iistin.! nmeros!reales!R!y!sus!elementos.!M.4.1.28.! reales!R!e!identifica!sus!elementos.!
Analizar! la! historia! de! Amrica! Nekas! nekapak! nuntumsamu! uchich! nawempramunam.! D.M.EIB.65.7.! Nekas! nekapak! nuntumeawai! uchich!
entre! 1492! y! 1830,! mediante! nekapkanam!itiurchatan!iwiareawai.!Aproxima!nmeros!reales!a!
estudios! de! archivos! y! Aproximacin!de!nmeros!reales!a!decimales!M.4.1.29.!! nmeros!decimales!en!la!resolucin!de!problemas.!
contenidos! que! evidencien! las! Menaintramu! initri! nuy! yantame! itiurchatmamtikma.! Problemas!
condiciones! sociales,! con!el!permetro!y!el!rea!de!tringulos!M.4.2.11.! D.M.EIB.65.8.! Menaintramun! initrin! nuy! yantamen!
econmicas,! cientficas,! nekapmawai!itiurchatri!iwiareawai.! Calcula!el!permetro!y!el!rea!
polticas,! religiosas! y! culturales! Nekapmakma:! uruku! nuy! urutma.! Variables! estadsticas:! cualitativas! y! de!tringulos!en!la!resolucin!de!problemas.!!
del! continente! en! esa! poca,! cuantitativas.!M.4.3.5.!
D.M.EIB.65.9.! Urukuri! nuy! urutmari! Jintia! achiawai.! Define! y!
compararlas!con!las!condiciones!
utiliza!variables!cualitativas!y!cuantitativas.!!
actuales!y!comprenderlas!desde!
una!perspectiva!intercultural.! D.CS.EIB.65.10.! Yamaram! nunkanam! kakararu! Europaenmaya!
( ants! jatekratkui,! tarimiat! ants! nunken! jintiawai.!
Argumenta!la!llegada!de!los!colonizadores!europeos!a!Amrica,!la!resistencia!y!
Tarimiat!ants!Yamaram!nunkanmaya!kakararu!Europaenmaya! el!sistema!de!invasiones!aplicado.!!
ants!jatekratainiakui.!Resistencia!de!los!pueblos!de!Amrica!a!la!invasin! D.CS.EIB.65.11.! Tarimiat! ants! yamaram! nunkanmaya!
europea.!4.1.26.,!CS.4.1.27.,!CS.4.1.28.,!CS.4.3.20.,!CS.4.1.1.,! najantairi,! nekamuri! nuy! nekas! taman! tura!
CS.4.1.16.,!CS.4.1.23.,!CS.4.1.24.! irutkamunam! tarimiat! ants! pujusman! aujmateawai.!
Describe!las!costumbres,!sabiduras!y!creencias!de!los!pueblos!originarios!de!
Puju! ants! kaunkamunam! tura! tarimiat! ants! yamaram!
Amrica!como!una!fortaleza!en!la!tradicin!de!las!comunidades.!!
nunkanmayan! aujmatma.! Historia! de! AbyaeYala! durante! la! D.CS.EIB.65.12.! Yantsari! tura! wainchatai! (enketka,! kijin! nuy!
colonia.CS.4.1.26.,! CS.4.1.27.,! CS.4.1.28.,! CS.4.1.34.,! CS.4.1.1.,!
miniamniatniun)!niniuri,!ayashi!paant!iiamuri,!tsuer!nuy!
CS.4.1.3.,!CS.4.1.23.,!CS.4.1.24.! tsuramtan!ayankainian!irumar!akantramuri!jintiawai!tura!
! imiatkin! unuimiatainmaya! irunujai! nekapmameawai.!
Explica! las! clases! de! conductores! de! energa! y! calor,! caractersticas! de! los!
cuerpos,!sus!propiedades!(masa,!peso!y!volumen)!tomos!y!partculas,!a!travs!
de!experimentaciones!con!los!elementos!de!su!entorno!en!el!centro!educativo.!
Tsuramat! iniankain! kakarman! nuy! tsueran.! Conductores! de! energa! y!
calor.!CN.4.3.17!
Iyash:! Miniamniat,! kijin! nuy! enketka.! Los! cuerpos:! masa,! peso! y!
!
volumen.! CN.4.3.1.,! CN.4.3.2.,! CN.4.3.3.,! CN.4.3.5.,! CN.4.3.6.3.,!
CN.4.3.7.,!CN.4.3.8.,!CN.4.3.9.,!4.3.13.,!CN.4.3.14.,!CN.4.3.15.!
Miniamniat,! kijin! nuy! enketka! niniuri.! Propiedades! de! masa,! peso! y!
[ 313 ]
!
volumen.!CN.!4.3.9.,!CN.4.3.10.,!CN.4.3.11.,!CN.4.3.12.,!CN.4.3.13.!
Wainchatai! irurma! nuy! yantsari.! tomos! y! partculas! subatmicas.!
CN.4.3.9.,!CN.4.3.13.,!CN.4.3.18.,!CN.4.3.19.!
Warinkish! yaunchuya! nuy! iruntrar! najanamu! ikiuamu.! D.ECA.EIB.65.13.! Shuara! pujusmari,! najamuri! tsawantri!
Documentales!histricoesociales.!ECA.4.1.1.! nekatsanka! sutarach! nekapkanam,! wakan!
Nampet!nuy!jantse!shuarna.!Msica!y!danza!shuar.!ECA.4.1.14.!! iniakmamunam! nuy! najamunam! iniakmamunam! paant!
Yaunchuya! takakmasar! najankamu! ainia! arutma! jee,! surutai,! iyamurin!najamurin!iiras,!chikichkimias!nekawai.!!Identifica!y!
yaunchuya!ikiutai.!Obras!construidas!en!la!antigedad!como!conventos!coloniales,! analiza!los!procesos!histricosesociales!y!las!caractersticas!de!los!personajes!a!
travs! de! la! observacin! de:! cortometrajes,! pelculas,! videos! y! documentales!
plazas,!museos.!ECA.4.3.12.! para! determinar! el! tiempo! y! los! hechos! histricos! y! sociales! de! nacionalidad!
Iiniu! najanamu! nakumkar! ikiuamu.! Construccin! de! maquetas! de! shuar.!!!
patrimonios!artsticos.!ECA.4.3.12.! D.ECA.EIB.65.14.! Shuara! nampetri! nuy! jantsemtairi,!
! antuweamuri! metek,! imiatki! nampet! tura! jantsemeakur!
yapajmiamuka!yamainia!najantaijiai!pachimiawai.! Incorpora!
elementos! y! estilos! contemporneos! (ritmos,! instrumentos,! cambios! en! la!
corografa)!en!las!canciones!y!danzas!shuar.!!
D.ECA.EIB.65.15.! Yaunchuya! takat! najankamun,! wakan!
iniakmatainmani,! chicham! iniankatainmani,! papijiai!
etsertainmani! nuy! chickich! papinuim! najankamun!
chikichkimas! nuy! aujmateawai.! Identifica! y! describe! obras!
construidas!en!la!antigedad!en!videos,!internet,!revistas!u!otros!documentos.!!
D.ECA.EIB.65.16.! Yaunchuya! takat! najankamun! iniakmamas!
nakumeamu,! iirkari! nuy! najanamuri! iiras! najaneawai.!
Elabora!maquetas!con!diferentes!recursos!y!describe!las!formas!y!estilos!de!las!
obras!de!la!antigedad.!
Nekapmama!naku!nuy!yapajmia!naku,!nakari,!ejetuktintri!nuy! D.EF.EIB.65.17.! Nakuramunam! pachinma! (kanu,!
umiktintri.! Juegos! deportivos! y! juegos! modificados,! sus! lgicas,! objetivos! y! reglas.! kampuntiunam,! jatekar,! nakurutai! nakakma,! chikich)!
EF.4.4.4.! pachimiar! pachiniawai.! Participa! en! deportes,! juegos! deportivos! y!
Nekapmamma!naku!nuy!nakunu!timiatrusar!nekar!najawe! juegos! modificados! comprendiendo! sus! diferentes! lgicas! (bate! y! campo,!
invasin,!cancha!dividida,!blanco!y!diana),!diferentes!tcticas!y!estrategias!para!
ejetuamu.(Maneras!efectivas!de!resolver!tcnica!y!tcticamente!los!objetivos!de! resolver! los! problemas! que! se! presentan,! asumiendo! un! rol! y! valorando! la!
deportes!y!juegos!deportivos.!EF.4.4.5.! importancia!de!la!ayuda!y!el!trabajo!en!equipo.!!
D.EF.EIB.65.18.!Naku!penker!ejetuatsar!timiatrusar!nekar!nuy!
[ 314 ]
!
[ 315 ]
!
prehispnico!mediante!el!anlisis!de! Logra! cohesin! y! coherencia! en! la! escritura! de! textos! periodsticos! y!
saberes!y!conocimientos!propios!de! acadmicos! mediante! la! construccin! y! organizacin! de! diferentes! tipos! de!
las!culturas!de!la!poca,! prrafo,!empleando!el!verbo!defectivo!y!adverbios!de!lugar!en!castellano.!
relacionndolos!con!los!procesos!
histricos!de!los!pueblos!actuales!de! Irumramunam! pekaktin! nekas! nekapmamu! penker! apujsatsar! D.M.EIB.66.7.! Irumramunam! pekaktin! nekas! nekapmamu!
Abya!e!Yala.!
metekmamtikma! naka! nekapmat! tesarmanum! nuy! wakani! penker! apujsatsar! metekmamtikma! naka! nekapmat!
iniakma!nekapmanum:!(=,!<,!,!>;!).!Relaciones!de!orden!(=,!<,!,!>,!)!en!el! tesarmanum! nuy! wakani! iniakma! nekapmanum:! (=,! <,!
conjunto!de!nmeros!reales!y!la!representacin!en!la!recta!numrica.!M.4.1.30.! ,!>;!)!najaneawai.! Establece!relaciones!de!orden!en!un!conjunto!de!
Nekapmatai! nekas! patatma! nuy! ikiauweamu! aarma! nmeros!reales!utilizando!la!recta!numrica!y!la!simbologa!matemtica!(=,!<,!
,!>,!).!
pachimramujai! ninuiri! Renam.! Propiedades! en! R,! operaciones! (adicin! y!
D.M.EIB.66.8.! Nekapma! patatma! nuy! ikiauweamu! aarma!
multiplicacin)!con!nmeros!reales!y!con!trminos!algebraicos.!M.4.1.31.!
pachimramujai! ninuiri! Rejiai! najanma! (niniuri!
Nekapmarma!nuy!aarma!pachimramujai!najanma!niniuri!aarma!
atakmamunam!patatmanum!nakuenawai.! Calcula! adiciones! y!
pachimramu! Renum.! Operaciones! bsicas! y! propiedades! algebraicas! en! R.! multiplicaciones! con! nmeros! reales! y! con! trminos! algebraicos! aplicando!
M.4.1.32.! propiedades! en! R! (propiedad! distributiva! de! la! suma! con! respecto! al!
producto).!!!
Menaintramu,!naka!nuya!notableeniu!tsak.( Rectas! y! puntos! notables! de!
un!tringulo.!M.4.2.12.!
D.M.EIB.66.9. ! Nekapma! nekapak! iniakmamun! nuy! aarma!
pachimramujai!najanma!niniuri!aarma!pachimramujai!Re
num!najaneawai.! Calcula! expresiones! numricas! y! algebraicas! usando!
las!operaciones!bsicas!y!las!propiedades!algebraicas!en!R.!
D.M.EIB.66.10.! Jintiawai! nuy! pujakmari! metek! nakaamu,!
Puju! ants! kaunainiatsaink! tarimiat! ants! Yamaram! ajape! nakaamu,! ajaperi,! tente! ajaperi,! naya! ajaperi,!
Nunkanmaya:!Mayas!nuy!Aztecas,!matsamsamu.! Culturas! originarias! waakma!ajaperi,!juarma!menainpramu!ajaperi!nakumma!
que! habitaban! en! AbyaeYala! antes! de! la! llegada! de! los! espaoles:! mayas! y! aztecas.! najaneawai.! Define! y! dibuja! medianas! y! baricentro,! mediatrices! y!
CS.4.1.26.,! CS.4.1.25.,! CS.4.2.31.,! CS.4.1.16.,! CS.4.1.18.,! circuncentros,!altura!y!ortocentro,!bisectriz!e!incentro!de!un!tringulo.!!!
CS.4.1.19.,!CS.4.1.17.! D.CS.EIB.66.11.! Tarimiat! ants! ni! enentaimtairi,! tura! mashi!
Tarimiat! aents! pujutairi! nunka! tepakma.! El! continente! Americano:! irunu! nekamuri,! numtak! warawarat! matsamsatniu! nek!
CS.4.2.7.,! CS.4.2.8.,! CS.4.2.2.,! CS.4.2.21.,! CS.4.2.22.,! CS.4.2.23.,! aintiaku! nuy! metekcha! nekawai! nuy! kampunniunam!
CS.4.2.26.,!CS.4.2.27.,!CS.4.2.28.,!CS.4.2.29.,!CS.4.2.31.,!CS.4.2.33.! nua! takatairi! enentaimias! najaneawai.! Identifica! similitudes! y!
! diferencias!entre!culturas!originarias!su!sabidura!y!conocimientos!de!vivir!en!
armona!con!la!naturaleza!con!relacin!a!las!sociedades!actuales!y!el!papel!de!
la!mujer!en!la!invencin!de!la!agricultura.!!
D.CS.EIB.66.12.! Tarimiat! ants! kanamu! nuy! nakuri,! takat!
achiamu,!imiatkin!yarumma,!kuittri,!Nunka!nakarma!niiri!
[ 316 ]
!
[ 317 ]
!
Iyash! umuchkatin! chicham! enentaimsar! najanma,! etserkatin,! D.EF.EIB.66.19.! Iyash! umuchkatin! chicham! enentaimsar!
nuy! nekasenk! tama,! nuy! chikich! unuimiatmajai! ants! imiainia! najanma,! etserkatin,! nuy! nekasenk! tama,! nuy! chikich!
iniakmastin.! Mensajes!en!contextos!escnicos!vinculados!a!la!creacin!de!prcticas! unuimiatmajai! ants! imiainia! iniakmastin! (jantse,!
corporales!expresivosecomunicativas.!EF.4.3.7.! iniakmamma,! ushutsawant,! nampermamu).! Chikich!
Iyash! umuchkatin! jukmakma! chichamruktinian! nekatin,! penker! unuimiatmajai! pachimtikiak! tuakmanum! iniakmawai.!
najanatsar.! Aspectos! que! promueven! la! seleccin! de! prcticas! corporales.! Elabora! y! comunica! mensajes! en! contextos! escnicos,! que! vinculen! la!
creacin! de! prcticas! corporales! expresivoecomunicativas! (danzas,!
EF.4.5.4.! teatralizaciones,! circos,! coreografas,! kermes,! celebracin)! con! saberes! de!
otras!reas!para!ser!presentados!ante!un!pblico.!!
D.EF.EIB.66.20.! Nekameawai! imtintri! najanma! jukman!
ayashjai!tuke!najaneamu!pekak!numtak!achimtikiuk!shiir!
nekapeawai.! Reconoce! los! aspectos! que! promueven! la! seleccin! de!
prcticas! corporales,! para! practicarlas! de! manera! sistemtica,! segura! y!
placentera.!
(
[ 318 ]
!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Najanamu! etserma! nuy! penkeri! ukuinkiamu.! Jejai! takamu! D.LL.EIB.67.1.! Penker! aarman! jintiamun! papinium! aujmatma!
penker!chichamnum!Titin!nuy!Itiatin.! Informes! y! resmenes.! Uso! chikichkimias!tukumniamu!nuy!awajiamu,!etsermanum!
de!la!j!en!los!verbos!decir!y!traer!LL.4.2.6.,!LL.4.3.7.,!LL.4.4.5.!! tura! aujsamu! etserma,! aarma! shuarchamjai! shir!
TESAMU(67(
UNIDAD(67(
enentaimtawai.! Aprecia! el! contenido! explcito! de! dos! o! ms! textos!
orales!e!identifica!contradicciones!y!ambigedades!en!informes!y!resmenes!
( orales!y!escritos,!en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!!
AFRICA((AUJMATMA( D.LL.EIB67.2.! Juukmak,! apatak,! iis,! najanmanum! akanewai!
Historia(de(frica( nuy! iruawai! anintrusar! nekamun! tura! akanar!
( utuweawai! metekchari! aarar! etsermari! nuy! aarar!
EJEAMU.( juakmakman! shuarchamnum! juwawai.! Recoge,! compara,!
OBJETIVO( analiza! hechos! y! organiza! informacin! consultada! en! esquemas! de! diverso!
! tipo,! para! comprender! variados! tipos! de! informes! y! resmenes!
Africa!emmari! pertenecientes!a!diferentes!reas!acadmicas!en!la!lengua!shuarcham.!!!
aujmatman,!aents! D.LL.C.67.3.! Amamkes! najanatniun! najanatsar!
pujamuri! enentaimsamun! apujmamtikiawai,! enentaimsar!
yapajmiamuri;!anintrus! aartinian! nuy! aarar! etserman! iistinian! tura! aarar!
nuy!emamkes!iyawa;! jukmakar! metekcha! najanar! pujamunam! nuy!
metekcha!niniuri!tuaka! shuarchamnum! chikich! enentaimiajai! neka! najaneawai.!
Aplica! el! procedimiento! de! planificacin,! redaccin! y! revisin! en! la! escritura!
pujamunam!
de! informes! y! resmenes! producidos! en! distintos! mbitos! y! con! diferentes!
timiamtikiatin!nuy! propsitos!en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!!!
utsuktin.! D.LL.C.67.4.! Aarman! penker! jintiamun! timiamtikiawai!
Investigar!y!analizar!el!
aujmatman! aarman! nuy! apatmamtikiak! tukumtikiawai!
desarrollo!histrico!de!frica,!
como!origen!de!la!evolucin! chicham! paancha! aarman! etserman! nuy! juukman!
humana;!para!valorar!y! aujmatmari! aarman! apachchamjai! najaneawai.! Aprecia! el!
fomentar!la!diversidad!cultural! contenido! explcito! de! dos! o! ms! textos! orales! e! identifica! contradicciones,!
en!diferentes!mbitos!de!la!
ambigedades!en!informes!y!resmenes!orales!y!escritos!en!castellano.!
sociedad.!
D.LL.C.67.5.! Juwai,!apatak!iywai,!najanamun!ichipias!iywai!nuy!
anintrusa! nekamu! iruntmamtikiawai! akantrar! utuampramun!
apachchamjai! najanamun! aarar! etsermari! nekawai.! Recoge,!
[ 319 ]
!
compara,!analiza!hechos!y!organiza!informacin!consultada!en!esquemas!de!diverso!tipo,!
para! comprender! variados! tipos! de! informes! y! resmenes! pertenecientes! a! diferentes!
reas!acadmicas!en!castellano.!!
D.LL.C.67.6.! Emamkes! najanatniun! najanatsar!
enentaimsamun! apujmamtikiawai,! enentaimsar!
aartinian! nuy! aarar! etserman! iistinian! tura! aarar!
jukmakar!metekcha!najanar!pujamunam!nuy!metekcha!
enentaijiai! najaneawai.! Aplica! el! procedimiento! de! planificacin,!
redaccin! y! revisin! en! la! escritura! de! informes! y! resmenes! producidos! en!
distintos!mbitos!y!con!diferentes!propsitos.!!!
D.LL.C.67.7.! Jetajai! penker! aartinian! apachchamjai! penker! titin!
nuy! itiatin! ni! enentaijiai! penker! enentaimias! etsereawai.!
Comunica!ideas!con!eficiencia!aplicando!de!manera!autnoma,!las!reglas!del!uso!de!j!
en!los!verbos!decir!y!traer!en!castellano.!(!
D.M.EIB.67.8.! Iisar! nuy! ejetukma! iismin! chikichkimias!
nekatin! najantainiam! ikiauweamu! aarma! pachinia!
Ejetukma!iismin!nuy!tiaru!iismin.! Productos! notables! y! cocientes! notables.! weamun!nekawai.! Reconoce! y! calcula! productos! notables! e! identifica!
M.4.1.33.! factores!de!expresiones!algebraicas.!!!
Kakaam! penk! nekapkajai! awainkir! tuke! nekapak,! iniakmamun! D.M.EIB.67.9.! Kakaam! penk! nekapkajai! awainkir! tuke!
ejetukma.! Potencias! de! nmeros! reales! con! exponentes! enteros,! notacin! nekapak,! iniakmamun! ejetukman! apujtawai.! Aplica! las!
cientfica.!M.4.1.34.! potencias!de!nmeros!reales!con!exponentes!enteros!y!notacin!cientfica.(!
Metekmasa! kankapeamu! nekapmamu! nekasjai! nuy! menaint! D.M.EIB.67.10.( Metekmasa! kankapeamu! nekapmamu!
kankapeamu! nekapmamu! nekasjai! niniuri! Renam.! Raz! cuadrada! y! nekasjai! nekaschajai! nuy! menaint! kankapeamu!
cbica!de!los!nmeros!reales!y!propiedades!de!la!radicacin!en!R.!M.4.1.35.! nekapmamu! nekasjai! niniuri! Rejiai! aitak! najaneawai.!
Calcula!races!cuadradas!de!nmeros!reales!no!negativos!y!races!cbicas!de!
Iturchat! menaintramunmaya,! naka! iisminiunam! nuy! tsak! nmeros!reales!aplicando!las!propiedades!en!R!
najanma.! Aplicacin! de! los! puntos! y! rectas! notables! de! un! tringulo! en! problemas.! D.M.EIB.67.11.! Menaintramu! tura! tsak! iismin! nuy! nakaken!
M.4.2.13.! imtintrin! itiurchatrin! iwiaratniun! najaneawai.! Plantea! y! resuelve!
Nekapak!naka!ajaperin!pachiniu,!pujakmari!ajapen!nakau,! problemas! que! impliquen! la! identificacin! de! las! caractersticas! de! las! rectas! y! puntos!
notables!de!un!tringulo.!Rectas!y!puntos!notables!de!un!tringulo.!!
najanma!irumpramu!wantinmari.(Medidas!de!tendencia!central!media,!
D.M.EIB.67.12.! Nekapak! naka! ajaperin! pachiniu,! pujakmari!
mediana,!moda!de!un!conjunto!de!datos.!M.4.3.7.!
ajapen! nakau,! najanma! irumpramu! wantinmari.! Itiurchatri!
iwiartniun! najaneawai.! Calcula! e! interpreta! las! medidas! de! tendencia! central!
(media,!mediana!y!moda)!de!un!conjunto!de!datos!en!la!solucin!de!problemas.!
[ 320 ]
!
Africa! aujmatma! nuy! yaitmataik! niniu! emenkamu! akiniamu! D.CS.EIB.67.13.! Puju! ants! Africaenmayan! mukusa! aenstun!
chichame! tsupiktasa.( Historia! de! frica! y! la! deculturacin! para! romper! la! tesakman! tura! tuaktasa! waitsamurin! aujmateawai!
comunicacin!lingstica!originaria.!CS.4.2.5.,!CS.4.1.3.,!CS.4.1.4.,!CS.4.1.10.! Jimiara!washim!chikichik!uwi!pujusman!etsereawai.!Explica!
Tarimiat! ants! africaenmaya! chikich! nunkanmaya! wearu,! achir! el!origen!de!los!africanos!en!el!proceso!de!transformar!las!estructuras!sociales!
que! los! marginaron! desde! la! poca! de! la! colonia! y! cuyos! efectos! han!
yaruakma!takakmamtiksatai!tusar.!Migraciones!de!los!pueblos!originarios!de! continuado!hasta!el!siglo!XXI.!(
frica,!trfico!de!esclavos.!CS.4.2.5.! D.CS.EIB.67.14.!Nunka!watar!watar,!ants!matsatma,!nayants,!
Africa! nunka! tepakma.! El! Continente! Africano:! CS.4.2.5.,! CS.4.2.28.,! uunt! nunkanam! niiri! uuntrin,! kuitri,! yarumma,! nuy!
CS.4.2.2.,! CS.4.2.21.,! CS.4.2.22.,! CS.4.2.23.,! CS.4.2.2.,! CS.4.2.21.,! mukusa! aents! pachinma! Ecuadorenumia! aujmattsamuri!
CS.4.2.22.,! CS.4.2.23.,! CS.4.2.26.,! CS.4.2.27.,! CS.4.2.28.,! chikichkimias!aujmatma!nekawai.( Identifica!el!relieve,!poblacin,!
CS.4.2.29.,!CS.4.2.31.! mares,! pases! con! sus! respectivas! capitales,! economa,! transporte! y! la!
influencia!afrodescendiente!en!la!historia!ecuatoriana.!
Yaj! wainmatai! nuy! tii! shitiupchich! wainmatai.! Telescopio! y! D.CN.EIB.67.15.! Tii!shitiupach!wainmatajai!esempun,!sunkura!
microscopio .!CN.4.1.3.,!CN.4.5.1.! najanin! nuy! jee! akantramun! iis! nekawai! tura!
Esemp! nuy! sunkura! najanin:! metek! nuy! metekcha.! Hongos! y! nakumeawai! nuy! unuimiatainiam! jinmarin! etserea.!
bacterias:!semejanza!y!diferencias.!CN.4.2.6.! Reconoce! a! los! hongos,! bacterias! y! las! clases! de! clulas! a! travs! de! la!
observacin,!haciendo!uso!del!microscopio,!representndolos!grficamente!y!
Jee!akantramuri.!Clases!de!clulas.!CN.4.1.4.! comunicando!sus!resultados!en!el!centro!educativo!comunitario.!!!
Entsa! jinmari:! imiatkinjai! ikiarar! entsa! iwiarma.! Fontanera:! D.CN.EIB.67.16.! Entsa! jinmari! imiatkinjiaink! ikiamu!
instalaciones!de!agua.!
unuimiatainiam! najanman! iniakmawai.! Demuestra! la! prctica!
de!la!fontanera!utilizando!herramientas!y!realizando!instalaciones!bsicas!de!
agua!en!su!CECIB!u!hogar.!!!
Yamaipiatna! takat! enentaimsar! najnamu! iniakmamu.! Obras! D.ECA.EIB.67.17.! Enentaimsar! najnamu! nuy! shiir! najantai!
creadores!y!manifestaciones!contemporneas.!ECA.4.1.15.!! iniakmamma! yamai! tsawantnumnia! (yakatai,! nampet,!
Nampet!nuy!yaunchuya!jantse!yamai!najanar!iniakmamu.! Nuevas! jeanu! chicham,! imiatkir! ikiartin,! ewejjai! najantai! nuy!
versiones!de!canciones!o!danzas!tradicionales.!ECA.4.1.14.!! timiattrusar! najantaijiai)! najana! nuy! najanamun!
Yaunchunia!tsawantinia!iisar!atutainmani!iniakmamu.!Presentaciones! iniakmawai.! Elabora! y! expone! presentaciones! relacionadas! con! obras,!
audiovisuales!que!muestren!el!trascurso!del!tiempo.!ECA.4.3.10! creadores! y! manifestaciones! artsticas! contemporneas! sobre! (pintura,!
msica,! arquitectura,! escultura,! ilustracin,! novela! grfica,! fotografa,!
Tunkiniam!jatekrakamu!tsawantin!kayanam!nakumkamu.! Esculturas! instalaciones,!artesanas!y!tecnologa).!!!
quiteas!de!la!poca!colonial.!ECA.4.3.13.!! D.ECA.EIB.67.18.! Yaunchunia! jantsen! yamainiajai! ikiak!
(antuwamurin,! imiatkinjiai! nampet,! metek! jantsenma!
yapajmiarijiai)! enentaimias! yamainian! najaneawai.! Crea!
[ 321 ]
!
nuevas! versiones! o! danzas! tradicionales! aadiendo! elementos! de! los! estilos!
contemporneos!(ritmos,!instrumentos,!cambios!en!las!coreografas,!etc.).!
D.ECA.EIB.67.19.! Yaunchuya! wakan,! imiatkin! kampunniunmayan!
(nuka!jajatkamun,!yurank!kauwamun,!numi!mikintin!najanma,!
yurankim! muchitma)! nankamas! tsawantnum! najanamun!
mukuni! enkekman! iniakmawai.! Realiza! videos! en! los! que! muestra! el!
trascurso!del!tiempo!capturando!imgenes!de!espacios,!objetos!naturales!(hojas!que!se!
marchitan,!frutas!que!se!pudren,!la!sombra!que!proyecta!un!rbol,!el!movimiento!de!una!
nube)!en!diferentes!momentos!del!da.!!!
D.ECA.EIB.67.20.! Quitoenam! jatekratkamu! tsawantinia! kayanam!
nakumkamu! papinium! iniakmamu,! papichiniam! nakumkamu,!
nuy! ejemaknumani! iniakmamu! nekamun! iniakma!
Enentaimias!yamainian!najaneawai.!Elabora!pequeos!catlogos,!folletos,!
blogs! y! presentaciones! en! internet! con! la! informacin! obtenida! sobre! la! escultura!
quitea!de!la!poca!colonial.!!
Ayash! umuchkatin! juartsuk! nuy! juarkir! najanma! tura! Ayash! D.EF.EIB.67.21.! Nekama,! yamaram! nekatniun! tura! niniuri!
yapajmiamu!wainma.!Cambios!corporales!que!se!producen!durante!y!despus!de! nekawai! Ayashin! yapajmiari! tsuetsar,! Ayash!
la!realizacin!de!actividades!fsicas.!EF.4.6.4.! umuchmianum,! anear! tura! penker! pujustinia! neka!
Ayash!umuchkiatsar!iwiarma!timiantri.!Importancia!del!acondicionamiento! Enentaimias! yamainian! najaneawai.! Reconoce,! explora! e!
corporal!previo!a!la!realizacin!de!prcticas!corporales.!EF.4.6.5.!!! identifica!los!posibles!cambios!corporales!que!se!producen!durante!y!despus!
de!la!realizacin!de!la!prctica!corporal,!para!ser!cuidadosos!y!disfrutar!de!los!
beneficios!que!la!misma!produce.!!!
D.EF.EIB.67.22.!Ayash!tsuemtikiatsar!umuchmanum,!itiurchat!
nuy! muutma! aink! tusar! itiura! penker! istiniait! nuy!
iiniaistiniait! nuna! nekatniun! yamaram! neKatniu! niniuri!
etserea! Enentaimias! yamainian! najaneawai.! Identifica! la!
importancia! del! acondicionamiento! corporal! previo! a! la! realizacin! de!
prcticas! corporales! y! realizarlo! para! disminuir! los! riesgos! de! lesiones! y!
promover!el!cuidado!de!s!y!de!sus!pares.!!
!
[ 322 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Jea! inakmamtainian,! nakumeamu! chicham! amuinia! jujai! anciae D.LL.EIB.68.1.! Chicham! pachinairaru! eakar! aa! Ecuadorenum! jea!
nun! tura! enciaenum.! Teatro! y! drama.! Palabras! terminadas! en! ancia! y! encia.! iniakmatainiam! tura! nakumeamu! jintiar! imiantri! ii! chichame!
(
LL.4.1.3.,!LL.4.5.5.,!LL.4.3.2.,!LL.4.3.8.,!LL.4.4.8.! penker! ejetukar! ii! tuakmarin! najanea! Enentaimias! yamainian!
TESAMU(68( najaneawai.! Investiga!sobre!las!variaciones!lingsticas!socioculturales!del!Ecuador,!
UNIDAD(68( relacionados! al! teatro! y! drama! y! explica! su! influencia! en! las! relaciones! sociales! en! la!
( lengua!de!la!nacionalidad.!
OCEANAMNU( D.LL.EIB.68.2.! Jea! iniakmatainiam! najanamu! paant! iyamuri!
AUJMATTSAMU( uunt! irutkamunan! shuarchamjai! najana! nekawai.!
Comprende!obras!de!teatro!a!partir!de!las!caractersticas!formales!del!drama!
Historia(de(Oceana(
en!la!lengua!shuar!chicham.!
( !D.LL.EIB.68.3.! Jea! iniakmamtainiam! papi! najntramu! penk!
EJEAMU( enentai! ejetukar! (wishikiamu,! wishiknaiyamu,! waramu)!
OBJETIVO(
! chicham!najantrar!ii!uunt!irutkamunam!ii!chichame!atin!
Oceana!aujmatsamu,! chichawai.! Manifiesta! intenciones! determinadas! (irona,! sarcasmo,!
humor,! etc.)! con! el! uso! creativo! del! significado! de! las! palabras,! para!
niniuriniak!nunka! dramatizar!un!texto!teatral!desde!el!uso!de!las!convenciones!dramticas!en!la!
tepakmari!tura! lengua!de!la!nacionalidad.!
yamaram!nunkanam! D.LL.C.68.4.!Chicham!pachinairaru!eakar!inin!aa!Ecuadorenum!
irainiamu,!ni!pujamuri! jea! iniamatainiam! tura! nakumeamu! tura! jintiar! imiantri!
tura!tarimiat!aentsjai! ejetukar! apachchamjai! najanatin! iyawai.! Investiga! sobre! las!
variaciones! lingsticas! socioculturales! del! Ecuador,! relacionados! al! teatro! y!
tuak!pujuinia!jintias! drama!y!explica!su!influencia!en!las!relaciones!sociales!en!castellano.!
iistin.! D.LL.C.68.5.! Jea! iniakmatainiam! najnamu! imiantri!
Investigar!y!analizar!el!
desarrollo!histrico!de!Oceana,! apachchamnum!ejeturma!nekawai.! Comprende!obras!de!teatro!
como!caracterstica!geogrfica! a!partir!de!las!caractersticas!formales!del!drama!en!castellano.!
insular!y!espacio!de!transicin! D.LL.C.68.6! Papinumia! penker! aujsar! iniakmamma! najanam!
intercontinental!con!Amrica;!
takata!irkari!najanin!jea!iniakmamtainiam!apachchamjai!
para!valorar!y!fomentar!la!
diversidad!cultural!en!diferentes! najanea! Enentaimias! yamainian! najaneawai.! Construye!
mbitos!de!la!sociedad.! significados! implcitos! al! inferir! el! tema,! el! punto! de! vista! del! autor,! las!
motivaciones!y!argumentos!de!un!texto,!para!el!disfrute!de!la!lectura!una!de!
una!obra!de!teatro!en!castellano.!
[ 323 ]
!
[ 324 ]
!
irumpramunam!chicham!iwiarea!Enentaimias!yamainian!
najaneawai.! Calcula! e! interpreta! las! medidas! de! dispersin! (rango,!
varianza! y! desviacin! estndar)! de! un! conjunto! de! datos! en! la! solucin! de!
problemas.!
Oceaniaenu! tarimiat! ants! chichame! nuy! najantairi.! ! Poblaciones! D.CS.EIB.68.14.! Oceaniaennumia! tarimiat! ants! chichame!
originarias! de! Oceana,! su! lengua! y! cultura.! CS.4.2.5.,! CS.4.2.32.,! CS.4.1.3.,! nuy! najantairi,! yaunchuya! tura! yamainiajai! nekamu!
CS.4.1.4.! penker! ejetukma! aujmateawai.! Describe! las! costumbres,!
Oceaniaenumia! tarimiat! antsun! Europaenmaya! jatekratkamu! sabiduras!y!creencias!de!los!pueblos!originarios!de!Oceana!sobre!el!pasado!y!
el!presente!como!proceso!de!fortalecimiento.!
Invasin!europea!a!los!pueblos!originarios!de!Oceana.!CS.4.2.5.!
D.CS.EIB.68.15.! Tarimiat! ants! Oceania! nunkanmaya! Europa!
Oceaniaenumia.! Oceana:! CS.4.2.5.,! CS.4.2.28.,! CS.4.2.6.,! CS.4.2.2.,!
nunkanam! jatekratkamu! kaunkaru! aujmateawai.!
CS.4.2.21.,!CS.4.2.22.,!CS.4.2.23.,!CS.4.2.2.,!CS.4.2.21.,!CS.4.2.22.,! Argumenta!la!llegada!de!los!colonizadores!Europeos!a!Oceana!y!el!sistema!de!
CS.4.2.23.,!CS.4.2.26.,!CS.4.2.27.,!CS.4.2.28.,!CS.4.2.29.,!CS.4.2.31.!! invasiones!aplicados!a!pueblos!originarios.!
D.CS.EIB.68.16.! Nayants! Entsa! imiantri! nekaram!
kuitmantikiam,! takat! najamma,! nakuramu! America!
nunkamunam! yaunchu! aniakmawai.! Identifica! el! relieve,!
poblacin,!mares,!pases!con!sus!respectivas!capitales,!economa,!transporte,!
empleo,!deporte!y!su!influencia!en!el!continente!Americano!en!la!antigedad.!
Numi!jee:!akantramuri!nuy!najantairi!!! D.CN.EIB.68.17.! Shuar! enentaijai! arak! kanarma,! unuimiarar!
Arak!kanakmari:! ejramu! enentaijai,! tura! numi! jee,! esempna! aujmatin:!
a) Shuar!enentaijai.!! esemp,! prostita! aujmatin:! arak! entsaya! nuy! sunkur!
b) Unuimiar!ejramu!enentaijai!(briofitas!nuy!traqueofitas! najanin,! unuimiatai! ajarin! iis! wakan! itiajai! iniakmawai.!
Esemp!nuya!nupa!kunta!entsa!tsaparu! Clasifica!las!plantas!desde!la!concepcin!de!los!pueblos,!nacionalidades!y!de!la!
ciencia! occidental;! partiendo! del! estudio! de! la! clula! vegetal,! as! como! del!
Clula!vegetal:!estructura!y!funciones.!CN.4.1.5! estudio!de!las!plantas.!
Clasificacin!de!las!plantas:!
a)!Desde!la!concepcin!de!los!pueblos!y!nacionalidades.!!!
D.CN.EBI.68.18.! Esemp! nuya! kunta! unuimiatainiam! aramu!
b)!Desde!concepcin!de!la!ciencia!occidental!(briofitas!y!traqueofitas)! ania!a!iisam!metekcha!aini!iyawai.! Diferencia!a!los!elementos!
Reino!fungi:!hongos.!Reino!Prostista:!algas.!CN.4.1.5.! del!Reino!Fungi:!hongos!y!Reino!Prostista:!algas;!mediante!la!observacin!en!
el!huerto!del!centro!educativo!comunitario.!
Imiatkin! nakumtainium! nuy! jea! najantai! nekatainiam! D.ECA.EIB.68.19.! Yaunchu! najantai! najnamu,! tura! imiatkin!
yaunchunia!emamkesar!najnamu.! Procesamiento! de! la! informacin! sobre! najantai!yamaiya!pujamu!najantaijai!neka!aawai.! Identifica!
la!escultura!y!arquitectura!de!la!antigedad.!ECA.4.3.12.! y! describe! obras! construidas! en! la! antigedad! y! procesa! la! informacin! en!
presentaciones!de!forma!digital!e!impresa.!
Naintiar!nukanam!yama!iniakmamu!najnamu.! Origen! y! significado! de!
!D.ECA.EIB.68.20.! Chikichkimsamu! najanam! nkamu! tura!
[ 325 ]
!
[ 326 ]
!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Chicham! nuy! chicham! etseratin! aarma.! Chichasma! ntaku! D.LL.EIB.69.1.! Shuarchamnun! etserkatin! aarman! nuy!
TESAMU(69( iwiarin.! Chichasman! najanma.! Noticia! y! reportaje.! Oraciones! subordinadas! chicham! etsermanum! timiantrin! papinium! aujeakur!
UNIDAD(69(
( adverbiales.!Gerundio.!LL.4.1.3.,!LL.4.3.5.,!LL.4.3.7.,!LL.4.4.6.! ejetuktin! taman! anintrusar! metekchari! nuy! timiantri!
ASIAMNU( najaneawai.! Valora,! diferencia! y! contrasta! entre! textos! de! consulta! en!
funcin! del! propsito! de! lectura! y! la! calidad! de! la! informacin! relacionada! a!
AUJMATTSAMU( noticias!y!reportajes!en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!
HISTORIA(DE(ASIA( D.LL.EIB.69.2.! Shuarchamnum! chichasman! najanman,!
( chichasman! netaku! iwiarin! aarmanum,! chicham!
EJEAMU( etseratniunam! paant! nuy! timiatrusar! aarman!
OBJETIVO(
! iniakmawai.! Mejora! la! claridad! y! precisin! en! la! produccin! de! textos!
escritos! de! noticias! y! reportajes,! mediante! la! escritura! de! oraciones!
Asiaenmaya!yaunchu! subordinadas!adverbiales,!gerundios!en!la!lengua!de!la!nacionalidad!shuar.!!
tuakma!aujmattsamu! D.LL.C.69.3.! Apachchamnum!etserkatin!aarman!nuy!chicham!
nuy!kuitri,!mashiniu! etsermanum! timiantrin! papinium! aujeakur! ejetuktin!
chichau!niniuri!nuy! taman!anintrusar!metekchari!nuy!timiantri!najaneawai.!
nukap!nekamuri!akanar! Valora,! diferencia! y! contrasta! entre! textos! de! consulta! en! funcin! del!
propsito! de! lectura! y! la! calidad! de! la! informacin! relacionada! a! noticias! y!
najanman!nekawai.! reportajes!en!castellano.!
Yamaram!Nunka! D.LL.C.69.4.! Apachchamnum! chichasman! najanman,!
aentsjai!pachinman! chichasman! netaku! iwiarin! aarmanum,! chicham!
iiniurin!metekchari! etseratniunam! paant! nuy! timiatrusar! aarman!
nuy!metekri!nekatin.! iniakmawai.! Mejora! la! claridad! y! precisin! en! la! produccin! de! textos!
Conocer!los!procesos!socioe escritos! de! noticias! y! reportajes,! mediante! la! escritura! de! oraciones!
histricos!de!Asia!y!sus! subordinadas!adverbiales,!gerundios!en!castellano.!
diferentes!condiciones!
econmicas,!polticas,!culturales! Nekachma! chikichki! wataijai! metekmachma! ajaperi! pachiniairu! D.M.EIB.69.5.! Nekachma!emka!chikichki!wataijai!metekmamu!
y!cientficas,!como!espacio!de! iniakmastin.! Representacin!de!la!solucin!de!una!inecuacin!de!primer!grado!en!R.! Renum,! Nekachma! emka! chikichki! wataijai!
interrelacin!con!los!pueblos!de!
Amrica,!para!conocer!las!
M.4.1.39.! metekmachma! ajaperi! iniakmastin! najaneawai.! Representa!
Jimiara! nekachmajai! metekcha! nakakri! Ayash! nekapak/! un!intervalo!en!R!de!manera!algebraica!y!grfica!y!reconoce!el!intervalo!como!
diferencias!y!similitudes!con!
solucin!de!una!inecuacin!de!primer!grado!con!una!incgnita!en!R.!
nuestras!culturas.! Pachiniairu!nakumeamu.! Solucin! grfica/geomtrica! de! una! inecuacin! lineal!
D.M.EIB.69.6.! Plano! Cartesiano! tama,! jimiara! nekachmajai!
[ 327 ]
!
[ 328 ]
!
Identifica! el! relieve,! mares,! poblacin,! pases! con! sus! respectivas! capitales,!
economa,! transporte,! empleo,! deporte! y! la! influencia! de! los! productos!
alimenticios!americanos!(maz!y!papa)!a!la!subsistencia!de!Europa.!!
Yajasma! jee:! Akantramuri! nuy! najanmari.! Clula! animal:! estructura! y! D.CN.EIB.69.13.! Pampamu:! pampatai! achiaku! nuy!
funciones.!CN.4.1.4.!! pampatairi! achiakcha,! yajasma! jee! unuimiatramu!
Pampamu:! pampatai! achiaku! nuy! pampatairi! achiakcha.! chikichkimias! purushin! achitramu! purushi! jee! nuy!
Reproduccin:!sexual!y!asexual.!CN.4.1.9.,!CN.4.1.8.! purushin! jee! antiniaiya! purushin,! unuimiatainiam!
Purushin:!purushin!jee!nuy!purushi!jee!antiniaiya.! Sistema!nervioso:! antutaijai! nuy! wakan! itiaijai! jintiawai.! Deduce! las! formas! de!
Las!neuronas!y!las!sinapsis.!CN.4.1.14.! reproduccin! sexual! y! asexual,! a! partir! del! estudio! de! la! clula! animal,!
identifica! las! caractersticas! del! sistema! nervioso,! sus! neuronas! y! sinapsis,!
mediante!representacin!de!mente!factos!y!proyecciones!audios!visuales!en!el!
centro!educativo!comunitario.!!
Nuwejai! najanar! iniakmamu! tanishnum.! Murales! con! la! tcnica! de! la! D.ECA.EIB.69.14.! Tarimiat! aentsu! nekatairi! nuwejai!
cermica.!ECA.4.1.6.! emamkesar! takasmatinia! akantramurin! imtintrin!
Imiatkinjiai! nakumrar! yakarar! iniakmamu! jiru! najantai! takatjai.! tanishnum! watrari! najana! iniakmawai.! Conoce! las! tcnicas!
Diseos!de!objetos!decorativos!con!la!tcnica!de!la!joyera.!ECA.4.1.7.! procesos! y! caractersticas! de! la! cermica! y! las! aplica! en! la! creacin! de! un!
mural!de!alto!y!bajo!relieve!con!temas!de!la!cosmovisin.!!
Nampernum! najantai! najanar! iniakmamu.! Representacin! teatral! de! las!
D.ECA.EIB.69.15.! Imiatkinia! jiru! imtintri! iwiar! najanatniun!
festividades.!ECA.4.2.2.!
akanturmari! utujtiamurin! nekawai.! Conoce! y! aplica! tcnicas,!
Ecuadorenumia! najanamu! niniuri.! Obras! de! la! cultura! ecuatoriana.! procesos! y! caractersticas! de! la! joyera! para! elaborar! diferentes! objetos!
ECA.4.3.13.! decorativos.!!
D.ECA.EIB.69.16.! Namper! turutskesha! nijiamtamu! shuarna!
naakumsar! iniakmawai.! Realiza! representaciones! teatrales! de! las!
diferentes!festividades!o!rituales!de!la!nacionalidad!shuar.!
D.ECA.EIB.69.17.! Ecuador! niniuri! najankamun! nuy! yaunchu!
tarach! najantain;! aentsu! uunt! anairamun! wakani!
ukuinkiamun! anintrawai,! papi! tsupismanum! najankatas!
turutskesha!tanishnum!peertatsa!anintrus!nekawai.!Indaga!
sobre!obras!de!la!cultura!ecuatoriana!y!la!tradicin!de!los!textiles;!los!retratos!
de! personalidades! relevantes! para! elaborar! afiches! o! carteles! con! la!
informacin!obtenida.!!
Iichik! nuy! tuakar! nakurakur! nmas! wajattratin! utuntiamu.! D.EF.EIB.69.18.! Aujmatas! utuntiamu! najanui,! chikichik! nuy!
Estrategias! individuales! y! colectivas! para! contrarrestar! el! juego! del! equipo! adversario.! kawenkmajai! utujin,! itiurchat! awasajtsa! nuy! naku!
EF.4.1.7.! ejekatniuri! amayanktin,! neka! najaneawai.! Reconoce! y! analiza!
[ 329 ]
!
Imiatkin! najankar! nuy! ankaa! iwiarma.! Construccin! de! materiales! y! las! estrategias! que! utiliza! el! adversario! para! contrarrestarlas! con! estrategias!
individuales!y!colectivas!y!alcanzar!los!objetivos!del!juego.!
acondicionamiento!de!espacios.!EF.4.1.8.!
D.EF.EIB.69.19.! Penker! naku! najanatsar! imiatkinjai! najanatin!
Iiturchat! aetak! nuy! nakunum! pachiniakur! wainma.! Situaciones! de!
ankant! amunam,! ankant! nakurutai! tukumtikiawai.!
riesgo!antes!y!durante!la!participacin!en!los!juegos.!EF.4.1.9.!! Acondiciona!los!espacios!y!construye!materiales!para!poder!realizar!los!juegos!
Penker! enentaijiai! nuya! arantunainkiar! nakuramu.! El! juego! limpio! de!manera!segura,!priorizando!el!uso!de!materiales!reciclables!del!medio.!!
traducido!en!acciones!y!decisiones!y!su!relacin!con!el!respeto.!EF.4.4.7.!! D.EF.EIB.69.20.! Naku! juartsuk! tura! pachintsuk! imikiatkin!
itiurchat! amajkamnia! iistin! tura! chikich! aentsnasha!
nekawanwai.! Identifica! situaciones! riesgosas! antes! y! durante! la!
participacin!en!los!juegos!y!acordar!pautas!de!trabajo!seguras!y!respetarlas!
para!el!cuidado!de!s!y!de!las!dems!personas.!!
D.EF.EIB.69.21.! Nekawai! nuy! penker! enentaijiai! nakuramun!
(fair! play)! enentaimmian! najaneawai.! Comprende! y! pone! en!
prctica!el!concepto!de!juego!limpio!(fair!play)!traducido!en!acciones.!
(
[ 330 ]
!
(
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
TESAMU(70( Suntar!enentaimtusar!shiir!aarma.!Novela!policial.!LL.4.1.1.,!LL.4.2.6.,! D.LL.EIB.70.1.! Tarimiat! aentsu! chichamejai,! iikratin! suntar!
UNIDAD(70! LL.45.1.,!LL.4.5.5.,!LL.4.5.7.! najnamu!aarman,!anintrus,!neek,!jintiawai.! Indaga,! analiza!
! .! y!explica!los!aportes!de!la!cultura!escrita!al!desarrollo!histrico,!social!y!cultural!
de!la!humanidad!con!textos!relacionados!a!novelas!policiales!en!la!lengua!de!la!
EUROPA(
nacionalidad.!
AUJMATTSAMU.( D.LL.EIB.70.2.! Shuarchamjai,! uunt! papi! shiram! aujsamu,!
HISTORIA(DE(EUROPA!
! antukma! jintia! najaneawai.! Recrea! textos! literarios! ledos! o!
escuchados! desde! la! experiencia! personal,! adaptando! diversos! recursos!
EJEAMU( literarios!en!la!lengua!shuarcham.!
OBJETIVO(
D.LL.C.70.3.! Apachchamjai,! iikratin! suntar! aentsu! pujutai!
! najanamu! aar,! anintrus,! jintiawai.! Indaga,! analiza! y! explica! los!
Europa!aujmatsamu! aportes! de! la! cultura! escrita! al! desarrollo! histrico,! social! y! cultural! de! la!
nuya!kuit,!najantai,! humanidad!con!textos!relacionados!a!novelas!policiales!en!castellano.!
nekatai!amerika!nunka! D.LL.C.70.4.! Apachchamjai,! iikratin! suntar! najanamu! aarma,!
nakarma!ainia!pachiniu! shichik! papi! ausjam,! tukumnia,! wait! iniakmawai.! Valora! el!
contenido! explcito! de! dos! o! ms! textos! orales! e! identifica! contradicciones! y!
tura!pachinmanum! ambigedades!de!textos!relacionados!a!novelas!policiales!en!castellano.!
akantratin!tarimiat! D.LL.C.70.5.! Apachchamjai,! shiram! papi! aarma,! nuasha,!
aents!yamainia! aishmamkasha! jintiawai.! Interpreta! un! texto! literario! desde! las!
jintiatin.( caractersticas!del!gnero!al!que!pertenece!en!castellano.!
Analizar!la!Historia!de!Europa!y! D.LL.C.70.6.! Apachchamjai! aaram,! enentaimmiajai! najanma:!
su!influencia!en!el!desarrollo!
social,!econmico,!cultural!y! (yajauch,! katsek,! nakapeamu,! nuyasha)! jintiawai.! Expresa!
cientfico!de!los!pases!de! intenciones! determinadas! (irona,! sarcasmo,! humor,! etc.)! con! el! uso! creativo!
Amrica,!para!una!comprensin! del!significado!de!las!palabras!en!castellano.!
de!las!estructuras!socio!polticas! D.LL.C.70.7.! Apachchamjai,! uunt! papi! shiram! aarma,!
de!las!repblicas,!pueblos!y!
aujsamunam,! antukma,! ni! nkamu! jiintiawai.! Recrea! textos!
nacionalidades,!en!la!actualidad.!
literarios! ledos! o! escuchados! desde! la! experiencia! personal,! adaptando!
! diversos!recursos!literarios!en!castellano.!
[ 331 ]
!
! Irumsamu! nuke! cartesianoenam,! ayakmasta! inkiunaiy! D.M.EIB.70.8.! Irumsamu! nuke! kartesianunam.! Ayakmast!
enentaimianun,!nekapmarma.! Relaciones! reflexivas,! simtricas,! transitivas! y! inkuinaiy! enentaimianun,! nekapmarma,! nankamainia,!
de!equivalencia!sobre!un!subconjunto!del!producto!cartesiano.!M.4.1.43.! metek!inia,!patatka!tuku!cartesianunam!iyawai.! Identifica!
Nankamainia,! metek! inia,! patatka! tuaku! cartesianunam.! relaciones! reflexivas,! simtricas,! transitivas! y! de! equivalencia! sobre! un!
subconjunto!del!producto!cartesiano.!
Funciones!algebraicas!con!diagramas!de!Venn,!dominio!y!recorrido!en!Z.!M.4.1.44.!!
D.M.EIB.70.9.! Tentee! enkeamunam,! metek! inia,! nakumkam,!
Tentee! enkeamunam,! metek! ainia,! nakumkam,! metek! inia,!
metek!inia,!nupetmari,!wekamuri,!(z)!enam!iniakmawai.!
nupetmari,! wekamuri,! setanam! (z)! iniakmasta.! Grfico! de! funciones:! Define! y! reconoce! funciones! de! manera! algebraica! y! de! manera! grfica! con!
barras,!bastones!y!diagramas!circulares,!y!sus!caractersticas.!M.4.1.45.! diagramas!de!Venn,!determinando!su!dominio!y!recorrido!en!Z.!
Nakapmatai! nakumkam,! timiantri,! nka! takainia,! akantramuri! D.M.EIB.70.10.! Nakunkam,! winianma,! shutukma,! tentee!
setenam! (z)! jintia.! Funcin! lineal! en! Z,! tablas! de! valores,! representacin! enkeamkujai,! nuy! irkamuri! jintiawai.! Representa! las! funciones!
de! forma! grfica,! con! barras,! bastones,! diagramas! circulares! y! analiza! sus!
algebraica!y/o!grfica.!M.4.1.47.!
caractersticas.!
Menaint! penkramu! metek! nakumkam,! metek! numi!
inkiuamunan! ankant)! jintia.! Relaciones! trigonomtricas! y! el! tringulo! D.M.EIB.70.11.! Nakapmatai! nakumkam,! timiantri,! nkak!
rectngulo.!M.4.2.16.!
takainia,!akantramuri!setenam!(z)!jintiawai.! Define!y!reconoce!
funciones! lineales! en! Z,! con! base! en! tablas! de! valores,! de! formulacin!
algebraica!y/o!representacin!grfica,!con!o!sin!uso!de!la!tecnologa.!
D.M.EIB.70.12.! Menaint! pnkramu! metek! nakumkam,! metek!
numi! inkiuamunan! ankant)! jintiawai.! Define! e! identifica! las!
relaciones!trigonomtricas!en!el!tringulo!rectngulo!(seno,!coseno,!tangente)!
y!resuelve!numricamente!tringulos!rectngulos.!
Tarimiat! yamainiajai,! tarimiat! Europaenia! ni! pujutairi,! aarmari! D.CS.EIB.70.13.! Tarimiat! yamainiajai,! tarimiat! ants! Europae
imtiksata.! Surgimiento! y! desarrollo! de! las! primeras! civilizaciones! originarias! de! niajai!ni!pujutari,!aarmari!apatak!imtikias!penkeri!juawai.!
Europa:! Grecia,! Roma,! el! Cristianismo,! Las! Cruzadas,! el! feudalismo.! CS.4.2.6.,! Discrimina! y! contrasta! las! civilizaciones! originarias! europeas,! las! migraciones!
antiguas! y! su! herencia! a! travs! de! la! escritura,! las! ciencias,! sus! culturas! y! el!
CS.4.2.32.,! CS.4.1.3.,! CS.4.1.4.,! CS.4.1.7.,! CS.4.1.8.,! CS.4.1.9.,! cristianismo!en!las!poblaciones!actuales.!
CS.4.1.10.,!CS.4.1.12.,!CS.4.1.13.!! D.CS.EIB.70.14.! Nunka! tsakap! tsakararu,! nunka! penker!
Asia! nunka! tepaku.! El! continente! Asitico.! CS.4.2.5.,! CS.4.2.28! nakarma,! pujamuri,! takat! turaa! nakuu,! penker! jintiawai.!
CS.4.2.5.,! CS.4.2.28.,! CS.4.2.6.,! CS.4.2.2.,! CS.4.2.21.,! CS.4.2.22.,! Identifica! el! relieve,! mares,! poblacin,! pases! con! sus! respectivas! capitales,!
economa,!transporte,!empleo!y!deporte.!
CS.4.2.23.,!CS.4.2.2.,!CS.4.2.21.,!CS.4.2.22.,!CS.4.2.23.,!CS.4.2.26.,!
CS.4.2.27.,!CS.4.2.28.,!CS.4.2.29.,!CS.4.2.31.!!
[ 332 ]
!
Imiatkin! ajapamu! penker! iisma! tura! tsuak! emestuktin! tseas! D.CN.EIB.70.15.! Ame! unuimiatairmi,! metekcha,! iniashtin,!
ajapamu.!Materia:!orgnica!e!inorgnica.!CN.4.3.16.! iniashtincha,! yupichu,! apatkamu,! ikiuramuri,! iirkari,!
Tseas:! yupichu,! pachimpramu.! Sustancias! qumicas:! simples! y! compuestas.! yapajnainia,! pachimpramu! nakumkam! iniakmas!
CN.4.3.17.! metekchan!iyawai.! Diferencia! la! composicin! de! la! materia! orgnica! e!
Nekashtai!tsuer!ajauwana!nuna!unuijiatin.!Fenmenos!termodinmicos.! inorgnica,! simple,! compuesta! de! la! sustancia! qumica,! el! fenmeno!
termodinmico! y! los! cambios! fsicos! y! qumicos,! mediante! las! exposiciones!
Imiatkin!Yapajnia.!Cambios!fsicos!y!qumicos.! grficas!y!demostraciones!prcticas!en!su!centro!educativo!comunitario.!
Tarimita! ants! matsansamunmania,! nunkan! taukar! warinkisha! D.ECA.EIB.70.17.! Yumbo! jantse! najananmanun,! pachinia,!
waimtramu! jintia.! Hallazgos! de! la! figura! humana! en! diversas! culturas! y! jintiawai.! Participa!activamente!en!la!preparacin!y!puesta!en!escena!de!la!
representacin!de!la!danza!del!Yumbo.!
sociedades.!ECA.4.3.1.!
D.ECA.EIB.70.18.! Irutkamunmania! nampet,! ameksha,!
iruntrarmeksha! ni! nekamurijai! iyawai.! Interpreta!
individualmente! o! en! grupo! algunas! canciones! representativas! de! la!
comunidad.!
D.ECA.EIB.70.19.! Tarimiak! aents! matsansamunmania,! nunkan!
taukar!warinkisha!waimtramu!jintiawai.!Indaga!sobre!diferentes!
culturas!y!sociedades!que!han!considerado!a!lo!largo!del!tiempo!el!ideal!de!la!
figura! humana! (figurillas,! monumentos,! estatuillas)! para! documentar! los!
hallazgos!en!un!texto!escrito.!
Nakurutai! inia! unuimiatramu! iniakmast.! Ejercicios,! destrezas! y! D.EF.EIB.70.20.! Nakurutainiam,! iruram! iniakaktia! nakuu!
acrobacias!aprendidas.!EF.4.2.5.! unuimiatramu,! timiatkismek! tikich! nakuu! iruntramunam!
pachiniawai.! Asocia! y! transfiere! los! ejercicios,! destrezas! y! acrobacias!
aprendidas! a! otras! prcticas! corporales! colectivas,! considerando! las!
condiciones! espaciales,! temporales,! recursos! requeridos! y! la! necesidad! de!
acuerdos!grupales!para!su!realizacin!de!modo!saludable,!seguro!y!placentero.!
!
[ 333 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
( UNIDAD( ( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Akmarma!aujin,!uunt!akmatai.!Yajania!chicham!penker!akmatai.! D.LL.EIB.71.1.! Shuarcham!iwirkamu!pachinmari,!anintrus,!iniakms,!
Carta! de! lectores.! Mayscula! diacrtica.! Acentuacin! de! palabras! extranjeras.! ants! enentaimias! turamun! jintiawai.! Indaga! y! explica! la! influencia! de! la!
estructura! de! la! lengua! en! las! formas! de! pensar! y! actuar! de! las! personas! en! textos!
TESAMU(71( LL.4.1.4.,!LL.4.2.1.,!LL.4.4.11.! relacionados!a!carta!de!lectores!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
UNIDAD(71(
D.LL.EIB.71.2.! Shuarchamnum! niniu! iwiarkamuri! timiatkias!
! mashiniujai! tak! jintia.! Aplica! las! propiedades! textuales! y! los! elementos! de! la!
ECUADORMNA( lengua!en!la!produccin!de!cartas!de!lectores!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
GEOPOLTICA(NUY( D.LL.EIB.71.3.! Shuarchamnum,! papi! aakmat! iwiareakum!
KAKARMARI( unuimiatramu!umpuarmajai!takawai.!Usa!recursos!de!las!TIC!para!
GEOPOLTICA(Y(RELACIONES( apoyar! el! proceso! de! escritura! colaborativa! e! individual! al! redactar! cartas! de!
DE(PODER(EN(EL(ECUADOR( lectores,!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
! D.LL.C.71.4.! Chicham! pnker! akantramu! pachintia,! enentaimmia,!
EJEAMU( najanma,! apachchamnum,! inintrus,! jintiawai.! Indaga! y! explica! la!
OBJETIVO( influencia!de!la!estructura!de!la!lengua!en!las!formas!de!pensar!y!actuar!de!las!personas!en!
textos!relacionados!a!carta!de!lectores!en!castellano.!
(
Ecuadorena! D.LL.C.71.5.!Wenenmani!chichataijai,!yapajnainia!penker!
Geopoltica,!aentsri! itiurchatcha,!apachchamnum!wekamma!najanui.!Emplea!
enentaimmia,!kuitri,! recursos!de!la!comunicacin!oral!en!contextos!de!intercambio!social,!
construccin!de!acuerdos!y!resolucin!de!problemas!en!castellano.!
matsatmari!iwiartukma!
nekapmamtiksar! D.LL.C.71.6.!Uunt!aarmajai,!tura!kakaram!chichamjai,!chichama!
chichampruk!ejekatin! niniuiri! njanu,! yajania! chicham! pachikiar! apachchamjai!
Diagnosticar!y!debatir!sobre!la! najaneawai.! Aplica!las!propiedades!textuales!y!los!elementos!de!la!lengua,!
Geopoltica!y!relacin!de! utilizando! la! mayscula! diacrtica! y! acentuacin! de! palabras! extranjeras! en! la!
poderes!en!el!Ecuador!tomando! produccin!de!cartas!de!lectores!en!castellano.!
en!cuenta!la!situacin!poltica,! D.LL.C.71.7.! Pap! apachchamjai! aarma! ejemaknum! uniamu! akmatai!
econmica,!social!y!cultural!
yainikiar!chikichkisamunam!papinium!aarar!ausar!apachchamjai!
actual,!que!facilite!la!
comprensin!de!las!polticas! namu! achiawai.! Usa! recursos! de! las! TIC! para! apoyar! el! proceso! de! escritura!
pblicas!en!la!administracin! colaborativa!e!individual!al!redactar!cartas!de!lectores!en!castellano.!
del!Estado.! Nekapmatai! yupichu! najanma.! Modelos! matemticos! sencillos! como! D.M.EIB.71.8.!Nekapmatai!yupichu!najana,!imiatkinia!kakarmari!
funciones.!M.4.1.46.! yapajiachu!nekatai!nekau!itiurchattri,!jintiawai.!Elabora!modelos!
Iwiara! eamu! esaram! Zenam! tura! nakumkatin.! Funciones! crecientes! y! matemticos!sencillos!como!funciones!en!la!solucin!de!problemas!(sociales!y!fsicos).!
[ 334 ]
!
decrecientes,!representacin!grfica.!M.4.1.48.! D.M.EIB.71.9.!Iwiara!eamu!tsak!nuy!tsakachu;!nakumkatin,!
Iwiarar! eamu! nekas! nuy! urukuri:! dominio,! recorrido,! takak!yupichuch!najanatniun!nekawai.!Reconoce!las!funciones!crecientes!
monotona,! tsupiktin! ejes! ainiajai.! Funciones! reales! y! sus! caractersticas:! y!decrecientes!a!partir!de!su!representacin!grfica!o!tabla!de!valores!utilizable!en!
dominio,!recorrido,!monotona,!cortes!con!los!ejes.!M.4.1.49.! ejercicios!sencillos!de!la!produccin.!
Menaintramu!nuy!apatnair!aintiuk!metek!penkramu,!chicham! D.M.EIB.71.10.!Iwiarar!eamu!nekas!nuy!urukuri:!dominio,!
nekasenk!tama!nuy!penker!iwiara!takusma!iyamu.! Problemas!con! recorrido,!monotona,!tsupiktin!ejes!ainiajai,!najantairi!iis!jintia!
tringulos!rectngulos!en!contextos!reales.!M.4.2.17.! nekawai.!Define!y!reconoce!una!funcin!real!identificando!sus!caractersticas:!
dominio,!recorrido,!monotona,!cortes!con!los!ejes.!
D.M.EIB.71.11.!Menaintramu!nuy!apatnair!aintiuk!metek!
penkramu,!chicham!nekasenk!tama!nuy!penker!iwiara!
takusma!tura!ni!pujamurin!iyamun!neka!jintiawai.!Resuelve!y!plantea!
problemas!que!involucren!tringulos!rectngulos!en!contextos!reales!(diseos!textiles,!
orfebres!y!cermicas),!e!interpreta!y!juzga!la!validez!de!las!soluciones!obtenidas!dentro!
del!contexto!del!problema.!
Amrica!Latina!nunka!tepakunam!nuya!Ecuadorenum!Fondo! D.CS.EIB.71.12.!Tarimiat!aentstikia!geopolticaetama!tuakar!ii!yawiri!
Monetario!Internacional,!Banco!Mundial,!BID,!USAID!tama! ayampra!etsereawai.!Describe!la!Geopoltica!en!los!procesos!de!endeudamiento!
externo,!reconociendo!la!responsabilidad!que!tenemos!los!ecuatorianos!en!
kakar!kuitjai!yaimia.!Hegemona!del!Fondo!Monetario!Internacional!eFMI,!Banco!
salvaguardar!nuestros!recursos!naturales,!de!los!pueblos!y!nacionalidades.!
Mundial!eBM,!Banco!Interamericano!de!DesarrolloeBID,!USAID!en!Amrica!Latina!y!Ecuador!
CS.4.2.14.,!CS.4.2.12.,!CS.4.1.30.,!CS.4.1.58.,!CS.4.2.36.! D.CS.EIB.71.13.!Kuitia!kakaram!aja!aentsun!nayamp!jea!
Tarimiat!aentstikia!geopolticaetama!tuakar!ii!yawiri! tamanum!yajauch!aentsna!najanma!metek!enentaimcha!neka!
ayampruktin!awai.!Supremaca!del!capital!sobre!el!ser!humano!considerado!los!parasos! jintiawai.!Discrimina!y!debate!mtodos!de!blanqueo!de!capitales!en!los!parasos!
fiscales!donde!se!refugian!polticos!y!otros!y!la!lucha!frente!al!blanqueo!de!capitales!por!
fiscales.!CS.4.2.35.,!CS.4.2.14.,!CS.4.2.15.,!CS.4.2.16.,!CS.4.2.12.!!
sus!efectos!negativos!para!la!humanidad.!
Uunt!meset!yama!juarkimu,!nuy!bolchevique!chichaman! D.CS.EIB.71.14.! Ecuadorenum! tura! tarimiat! aentsnun! kuitia!
wajatra.!Primera!guerra!mundial!y!la!revolucin!bolchevique.(CS.4.2.37.,( itiurchatri!nekapma!jintiawai.! Analiza! las! causas! polticas! econmicas! y! sus!
efectos!en!el!pas!y!en!los!pueblos!indgenas.!
CS.4.2.38.,(CS.4.2.34.,(CS.4.1.46.(!
Yapajkiamu!aujmatsamu,!jiru.!Historia!de!la!qumica. ! C N . 4 . 3 . 1 6 . ! D.CN.EIB.71.15.! Yapajniamu! aujmatsamu,! jiru:! Etserma,! urukuri!
Jiru!iirkari!timiatrusar!tama.!Metales:!definicin,!caracterstica!y!tipos.!CN.4.3.16.! nuy! irinu,! jiru! nuy! jiru! aintiaku,! unuimiatairi! nakumpramu,!
Yapajtiaku!tura!yapajnaikiaru.!Los!metales!y!metaloides.!! wekan! itiaja! nuy! najana! smajai! etsereawai.! Relata! la! historia! de! la!
CN.4.3.16.! qumica,! su! definicin,! caractersticas! y! tipos! de! metales,! diferencindolos! los! metales! de!
[ 335 ]
!
los! metaloides,! mediante! representaciones! grficas,! diapositivas! y! experimentos! en! su!
centro!educativo!comunitario.!
Tarimiat!yakatai.!Pintura!ancestral.!ECA.4.1.6.,!ECA.4.1.7.! D.ECA.EIB.71.16.! Yaunchunia! nekatajai! nakamu! nuy! yakamu!
Entsartinium! yakarma! pachiniu! najanatin,! tura! yamai! yaunchunia! takat! ikiusma! ants! najantai! Andinaenmaya!
yapajniamurijai! unuimiatu! jintia.! Tintes! qumicos! de! la! actualidad! en! las! Ecuadorenum!neka!njaneawai.!Demuestra!y!practica!las!tcnicas!de!
indumentarias.!ECA.4.1.7.! la! pintura! ancestral! en! la! elaboracin! de! vestimenta! aplicando! los!
conocimientos!adquiridos.!
Nampet! aijiatin! utsumtai! ainia.! Instrumentos! musicales! y! grabaciones! del!
D.ECA.EIB.71.17.! Entsartin! yakarma! pachiniu! najanatin,! tura!
proceso!artstico.!ECA.4.1.14.!
yamai!yapajniamurijai!unuimiatu!jintiawai.! Elabora!un!producto!
Warinkish,! aentsna! aujmattiai! nuya! ijiakmatai! ainjia! ikiutai.! textil!para!la!indumentaria!con!la!utilizacin!de!tintes!qumicos!y!tcnicas!que!se!
Patrimonio!arqueolgico,!etnogrfico!y!artstico.!ECA.4.3.13.! usan!en!la!actualidad.!
D.ECA.EIB.71.18.! Tuntuitia;! tampur,! pinkiui,! jantsemtai,! mashi!
najamma! enkea! najna! jintiawai.! Usa! los! instrumentos! musicales:!
caja,!tambor!y!el!pingullo,!que!proporcionan!msica!y!ritmo!para!recrear!bailes!y!
danzas!y!realiza!grabaciones!como!evidencia!del!proceso!artstico.!
D.ECA.EIB.71.19.! Yaunchu! nekataijai! nakumkar! nuy! yakamu!
takat! ikiusma,! tarimiat! aents! najantai! Ecuador! nunkanam!
najantaim!jusamujai!iyawai.! Indaga!y!conoce!las!obras!de!la!poca!de!
la!cultura!ecuatoriana!que!representan!seas!de!identidad!para!elaborar!textos!
con!la!informacin!obtenida.!
Iyash! umuchkatin! chicham! enemtaimsar! najanma,! etserkatin,! D.EF.EIB.71.20.! Iyash! umuchkatin! chicham! enemtaimsar!
nuy! nekasenk! tama! nuy! chikich! unuimiatma! aents! imiania! najanma,! etserkatin,! nuy! nekasent! tama! nuy! chikich!
iniakmastin! najana! etserak! jintiawai.! Mensajes! en! contextos! escnicos! unuimiatma! aents! imiania! iniakmastin! najana! etserak!
vinculados!a!la!creacin!de!prcticas!corporales!expresivosecomunicativas.!EF.4.3.7.! jintiawai.! Elabora,!comunica,!reproduce!e!interpreta!mensajes!en!contextos!
Iyash! umuchkatin! chicham! enemtaimsar! najnma,! etserkatin,! escnicos,! que! vinculen! la! creacin! de! prcticas! corporales! expresivoe
comunicativas! (danzas,! teatralizaciones,! circos,! coreografas,! kermes,!
nuy! nekasent! tama! nuy! chikich! unuimiatma! aents! imiania! celebracin)!con!saberes!de!otras!reas!para!ser!presentados!ante!un!pblico.!
iniakmastin! najana! etserak! jintiawai.! La! improvisacin! y! el! ensayo,! en! D.EF.EIB.71.21.! Iyash! umuchkatin! chicham! enemtaimsar!
relacin!a!los!objetivos!de!las!prcticas!corporales!expresivo!comunicativas!de!acuerdo!
najanma,! etserkatin,! nuy! nekasent! tama! nuy! chikich!
a!la!realidad!de!su!pueblo!o!nacionalidad.!EF.4.3.8.!
unuimiatma! aents! imiania! iniakmastin! najana! etserak!
jintiawai.! Reconoce! las! diferencias! y! posibilidades! que! brindan! la!
improvisacin!y!el!ensayo,!en!relacin!a!los!objetivos!de!las!prcticas!corporales!
expresivo!comunicativas!de!acuerdo!a!la!realidad!de!su!pueblo!o!nacionalidad,!
permitiendo!mejorar!el!desempeo!en!las!presentaciones.!
[ 336 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Aneamu! tusar! anentrutai.! Poesa! de! amor.! LL.4.1.4.,! LL.4.2.4.,! D.LL.EIB.72.1.! Shuarchamjai! ni! najantairi! nuy! enentaimtairi!
LL.4.5.1.,!LL.4.5.7.! anetai!enentaijai!apujsar!aartinia!najaneawai.!Indaga!y!explica!
la!influencia!de!la!estructura!de!la!lengua!en!las!formas!de!pensar!y!actuar!de!
TESAMU(72( las!personas,!para!recitar!romances!creados!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
UNIDAD(72(
D.LL.EIB.72.2.! Anemat! nekawai! tura! ni! iirkari! metekma!
!
nekawai.! Comprende! poemas! de! amor! y! reconoce! las! caractersticas! del!
INIUR(NUYA(NINIURI(( gnero!al!que!pertenece.!
MASH(UMIKTIN:( D.LL.! C.72.3.! Anent! apachchamjai! nampesma,! iwiarkamu!
MENAINT(AWINKI( enentaimia! tura! muchitmari! anintrus! nekapma! jintiawai.!
WEA( Indaga! y! explica! la! influencia! de! la! estructura! de! la! lengua! en! las! formas! de!
DEBERES(Y(DERECHOS( pensar!y!actuar!de!las!personas,!para!recitar!romances!creados!en!castellano.!
COLECTIVOS:(TERCERA( D.LL.C.72.4.! Aishmank,! nua! anent! iwiarkamu,! apachchamjai!
GENERACIN(
initi! tusa! nekawai.! Comprende! poemas! de! amor! y! reconoce! las!
! caractersticas!del!gnero!al!que!pertenece!en!castellano.!
EJEAMU( D.LL.C.72.5.! Anentnum! yajauch! kana,! papi! aujma! tusa!
OBJETIVO(
( enentaimiawai.! Reflexiona! sobre! los! efectos! del! uso! de! estereotipos! y!
prejuicios!en!la!comunicacin!en!textos!relacionados!al!romance!en!castellano.!
Unkunma!a!tarimiat!
Iwiara! eamu! esaram! aara! pachimramu! nakumkamu,! nuy! awainki! D.M.EIB.72.6.! Iwiara! eamu! eseram! aarar! pachimramu!
aents!niniuri!penker! iiamu.!Funcin!lineal!de!manera!algebraica!y!grfica,!monotona.!M.4.1.50.! nakumkamu! nuy! nakumkamuya! awainki! iistin! takajai!
matsamsaniun! Iwiara! iyamu! iwiamu! n=1,! 2,! 3! jai,! nakumma! nuy! awainki! iistin! nuy! takachujai,! tura! najantai! menau! nuy! seamu! iis!
chichamam!jintia!iis! iniakmamu.!Representacin!de!funciones!potencia!con!n=1,!2,!3,!y!su!monotona.!M.4.1.51.! nekawai.! Define! y! reconoce! una! funcin! lineal! de! manera! algebraica! y!
iwiartuktin.! Nekamak! iniakmamamajai! ituirchat! nekapkan! iwiartai.! Modelos! grfica!(con!o!sin!ayuda!de!la!tecnologa)!e!identifica!su!monotona!a!partir!de!
Debatir!sobre!las!organizaciones! la!grfica!o!su!pendiente.!
matemticos!con!funciones!lineales!y!resolucin!de!problemas!M.4.1.52.!!
y!sus!deberes!y!derechos!
colectivos!en!la!tercera! Penkramu!wakmarisha!metek!tepakuri,!menaintramuri!akantar.! D.M.EIB.72.7.! Iwiara! eamu! iwiam! n! 1,! 2,3ejai,! nakumma! nuy!
generacin,!mediante!la! rea!de!polgonos!regulares!mediante!descomposicin!en!tringulos.! awainki! iisti,! tura! tuke! najantai! chinki! apampamu! 5! uwi!
investigacin!grupal!para! Najantanam!nekamu!nuy!nekapmamsar!iniakmastin!najanamu! ejer!iisar!nekawai.! Define!y!reconoce!funciones!potencia!con!n=1,!2,!3,!
fortalecer!los!mismos!en!los!
procesos!de!cambio.! ankan! wainkiatsar.! Probabilidad! de! un! evento! o! experimento! estadstico! representarlas! de! manera! grfica! e! identificar! su! monotona! y! aplica! en! el!
clculo!de!crecimiento!de!aves!dentro!de!5!aos.!
independiente.!M.4.3.9.!
D.M.EIB.72.8.! Nakumak,! etserui! nekapak! nakak! ainia! nuya! takat!
itiurchatan! iwiareawai! nunka! nekapmatai! takakmataijai!
[ 337 ]
!
[ 338 ]
!
[ 339 ]
!
TESAMU(73( Anent.! Shiram! arma:! akmaru! tura! arankamu.! Poesa.! Elementos! D.LL.EIB.73.1.! Shuarchamjai,! ni! enentain! tura! papi! aujsamu!
UNIDAD(73( literarios:! personificacin! y! metforas.! LL.4.1.4.,! LL.4.2.4.,! LL.4.5.1.,! apatak!iiywai.! Relaciona!las!emociones!propias!con!las!del!texto!ledo!de!
( LL.4.5.7.! diversos!autores!y!pocas!en!la!lengua!shuar.!
TAMIMIAT(AENTSU(( D.LL.EIB.73.2.! Shuarchamjai,! shiram! aarma! papi! aujsamu,!
NNIURINIU,(TURA( antukma! pujusmari! nakapmas! ayakmawai.! Recrea! textos!
ANTS(TUAKMANUM( literarios!ledos!o!escuchados!desde!la!experiencia!personal,!adaptando!diversos!
recursos!literarios!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
CHIKICHIMSAR(NUYA(
JIMIARMAMAWAR( D.LL.EIB.73.3.!Apachchamjai!papi!aujsamu!nuya!ame!enentaim!
NINIURINIU(YAUNCHUYA( apatak!iyawai! Relaciona! las! emociones! propias! con! las! del! texto! ledo! de!
diversos!autores!y!pocas!en!castellano.!
NANKAMASU.(
DERECHOS(COLECTIVOS:( D.LL.EIB.73.4.! Apachchamjai,! shiram! aakma! chichamu! emesman!
DERECHOS(DE(PRIMERA(Y(SEGUNDA( enentaimiawai.!Reflexiona!sobre!los!efectos!del!uso!de!estereotipos!y!prejuicios!en!la!
GENERACIN;(INDIVIDUALES(Y(
comunicacin!en!textos!relacionados!al!romance!en!castellano.!
GREMIALES(
( D.LL.EIB.73.5.! Apachchamjai,! shiram! papi! aakma! aujsamu,!
EJEAMU( antukma! aakarma! apachchamjai! najaneawai.! Recrea! textos!
literarios!ledos!o!escuchados!desde!la!experiencia!personal,!adaptando!diversos!
OBJETIVO(
recursos!literarios!en!castellano.!
(
Ukunma!a!tarimiat! Nakak! metekmamu! esaram! jimiara! nekachma! nakunkar! D.M.EIB.73.6.! Naka,! metekmamu! esaram! jimiara! nekachma!
aents!penker! iwiaratin.! Recta!como!la!solucin!grfica!de!una!ecuacin!lineal!con!dos!incgnitas! nakunkar! iwiaratin! nekawai.! Reconoce! la! recta! como! la! solucin!
en!R.!M.4.1.53.! grfica!de!una!ecuacin!lineal!con!dos!incgnitas!en!R.!
matsamsaniun!chicham!
jintia!iis!niniuriniu! Nunak! iruin! jimiara! nakaknum,! metekmamu! esaram! jimiara! D.M.EIB.73.7.! Nunak! iruin! jimiara! nakaknum,! metekmamu!
nekachma!nakumkar!iwiaratin.! Interseccin!de!dos!rectas!como!la!solucin! esaram! jimiara! nekachma! nakumak! iwiareawai.! Reconoce! la!
iwiartuktin.! interseccin! de! dos! rectas! como! la! solucin! grfica! de! un! sistema! de! dos!
Fortalecer!una!conciencia! de!un!sistema!de!dos!ecuaciones!lineales!con!dos!incgnitas.!M.4.1.54.! ecuaciones!lineales!con!dos!incgnitas.!!
analtica!y!critica!sobre!el! Jimiara! metekmamu! jimiamara! nekachmajai! aara! D.M.EIB.73.8.!Jimiara!metekmamu!jimiamara!nekachmajai!aara!
conocimiento!de!los!derechos!
colectivos!de!primera!y!segunda! pachimramunam.! Mtodos!de!resolucin!un!sistema!de!dos!ecuaciones!lineales! pachimramun! najaneawai.! Resuelve! un! sistema! de! dos! ecuaciones!
generacin;!individuales!y! con! dos! incgnitas:! determinante! (regla! de! Cramer),! de! igualacin! y! de! eliminacin! lineales! con! dos! incgnitas! de! manera! algebraica,! utilizando! el! determinante!
gremiales!para!su! gaussiana.!M.4.1.55.! (Cramer),!de!igualacin,!y!de!eliminacin!gaussiana.!
empoderamiento!y!aplicacin! Menaintramunam! akantramu,! iyash! nekapmatai! tepakuri! D.M.EIB.73.9.! Menaintramunam! akantramu,! iyash! nekapmatai!
dentro!de!una!sociedad!
democrtica.! nekapmakur.! rea! de! figuras! geomtricas! compuestas! (Polgono! irregular).! tepakuri! nekapmak! najaneawai.! Aplica! la! descomposicin! en!
tringulos! en! el! clculo! de! reas! de! figuras! geomtricas! compuestas! de! las!
! M.4.2.19.!
construcciones!importantes!de!su!localidad.!
[ 340 ]
!
Timiatrusar! nekapmamu! (pachirar! nuya! yapajiar)! aitkiamin! D.M.EIB.73.10.! Timiatrusar! nekapmamu! (pachirar! nuya!
nekapmakur.! Permutaciones! y! combinaciones! en! el! clculo! de! probabilidades.! yapajiar)! aitkiamnia! nekapmatai! nekawai.! Aplica! mtodos! de!
M.4.3.10.! conteo!(combinaciones!y!permutaciones)!en!el!clculo!de!probabilidades.!
Kuba! meset! pujurma! Latinoamericaenam! tuakmanum! itiurchat! D.CS.EIB.73.11.! Tarimiat! nunka,! unuimiatma,! pujutari,! meset!
awajkamu.! La! revolucin! cubana! y! su! influencia! en! los! pases! latinoamericanos.! enentai!yainmakama!nekawai.! Identifica! el! aporte! de! las! ideologas!
CS.4.1.55.,!CS.4.2.!CS.4.1.55.,!CS.4.2.34.,!CS.4.1.4.56! revolucionarias!a!la!lucha!por!los!derechos!de!los!pueblos!indgenas!a!la!tierra,!la!
educacin!y!la!autodeterminacin.!
Ecuador,! Peruejai! meset! pujurnaisamu.! Los! conflictos! territoriales!
D.CS.EIB.73.12.! Ecuador,! Peruejai! meset! pujursamunam,!
Ecuador!Per.!CS.4.1.44.!!
tarimiat! ants! ayaam! matsatainia! waitsamu! jintiawai.!
Meset!chicham!pujurma!ai,!China!tii!nukap!emak,!kuitriniayi.! La! Analiza! cmo! afectaron! los! conflictos! territoriales! de! Ecuador! y! Per! a! los!
gran!depresin,!la!guerra!fra!y!el!ascenso!de!China!en!el!poder!mundial.!CS.4.1.50.!! pueblos!indgenas!de!los!pases!que!habitan!dichas!fronteras.!
Ankant! pujamunam,! pachinmanum,! aentsna,! tuakmanu,! D.CS.EIB.73.13.! Meset! chicham! pujurma! a,! China! ti! nukap!
chichaktinium,! iruntratniunam! nuya! aujmatmanum.! Libertades! eemak,! kuitrinia! nekawai.! Reflexiona! en! torno! a! las! consecuencias!
civiles,! polticas,! individuales,! colectivas! de! expresin,! organizacin! y! mundiales!causadas!por!la!gran!depresin,!la!guerra!fra!y!el!ascenso!de!China!
en!el!poder!mundial.!
comunicacin.Calibri! (Cuerpo).!
CS.4.3.13.! CS.4.3.14.,! CS.4.3.15.,!
CS.4.3.6.,!CS.4.3.7.,!CS.4.3.22.,!CS.4.1.53.!! D.CS.EIB.73.14.! Ankant! pujamunam,! pachinmanum,! aentsna,!
! tuakmanu,! chichaktinium,! iruntratniunam! nuya!
Aentsu!nuya!tuakma!niniuri.! Derechos!individuales!y!gremiales.!CS.4.13.,! aujmatma! chikichkimias! nekawai.! Analiza! y! reflexiona! la!
discriminacin!por!color,!raza,!sexo,!discapacidad,!religin,!origen,!nacionalidad!
CS.4.3.14.,!CS.4.3.15.!! entendiendo!cmo!elementos!que!influyen!en!el!ejercicio!pleno!de!derechos!y!el!
respeto!a!la!diversidad!cultural!entre!pueblos.!!
D.CS.EIB.73.15.! Irutkamunam! Ants! mash! tuakar! takakmau!
ainia! iruntramu! chicham! jusamu! kakrmari! timiatri!
etsereawai! nuya! takatna! chicham! umpuarar! metekmamu!
tuke! tsawant! iruntrar! pujamunam! ayamrawai.! Argumenta! la!
validez!de!los!postulados!de!la!Organizacin!internacional!del!trabajo!tendiente!
a! unificar! la! legislacin! laboral,! gremial! como! derecho! y! garanta! y! ponerlo! en!
prctica!en!acciones!de!convivencia!diarias.!
Kampuntin:! nunka! tsuertakunam! irunim.! El! ecosistema:! Plantas! D.CN.EIB.73.16.! Unuimiatainiam! mash! imiainiai! kakaram!
sicotrpicas.!CN.!4.1.13.,!CN.4.5.9.! chichak:!nakumkamu,!aarma,!wakan!ainiajai!!iniakmamea;!
Warinkish! muchitiak! yapacha,! warinkish! tii! muchitcha! yajasam! iwiaku! nuya! numijiai! tsaninkiar! matsatainian!
yakamaitiat!nuya!muchitmanum!tsekeamuri.! Fuerzas! equilibradas! en! chichamprukmajai! jintiawai.! Explica! las! Plantas! sicotrpicas! que!
un! objeto! y! superficie! horizontal! con! mnima! friccin! y! concluir,! velocidad! de! interrelacionan! con! los! seres! vivos,! a! travs! de! las! exposiciones! grficas,!
videos,!conferencias!y!foros!en!el!centro!educativo!comunitario.!
[ 341 ]
!
[ 342 ]
!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Nekapmamsa!iyamu.!Naa!akintin!yapajin,!b!jai!penker!aartin! D.LL.EIB.74.1.! Shuarchamjai,! tarimiat! ants! yaunchu! pujusma!
umuchtai!jujai!amunamunam!aba.!abas,!abamos,!abais,! tsawantri!papi!aarma!jintiawai.! Indaga!y!valora!la!diversidad!cultural!
aban.!Ensayo.!Correlacin!de!pretritos.!Pronombres!relativos.!Uso!de!la!b!en!el! del! mundo! expresada! en! textos! escritos! representativos! de! las! diferentes!
TESAMU(74( culturas,!en!diversas!pocas!histricas!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!!
UNIDAD(74( pretrito! imperfecto! de! los! verbos! de! la! primera! conjugacin! terminados! en:! aba,!
! abas,!bamos,!bais,!aban.!LL.4.1.2.,!LL.4.2.3.,!LL.4.4.5.! D.LL.EIB.74.2.! Shuarchamjai! chicham! nankamasu,! turamu!
ECUADORA(TAKATRI( itiurchat! ayakma! aawai.! Escribe! ensayos! breves,! con! la! estructura! y!
propiedades!del!texto!y!de!acuerdo!a!situaciones!comunicativas,!empleando!la!
PUJUSTRINTI( correlacin!de!pretritos,!pronombres!relativos!en!el!pretrito!imperfecto!en!la!
IWIARTUKMA.( lengua!de!la!nacionalidad.!
PLAN(DE(ESTADO(Y(FUTURO(
D.LL.C.74.3.! Apachchamjai! mashiniu! nekapmamu! nekawai.!
DEL(ECUADOR(
Comprende!diversos!tipos!de!ensayos!en!castellano.!
!
EJEAMU( D.LL.C.74.4.! Apachchamjai,! tarimiat! ants! matsamtai! papi!
OBJETIVO( akmakma! anintrus! jintiak! timianu! iyawai.! Indaga! y! valora! la!
diversidad! cultural! del! mundo! expresada! en! textos! escritos! representativos! de!
!
las!diferentes!culturas,!en!diversas!pocas!histricas!en!castellano.!
! D.LL.C.74.5.! Shuarchamjai! chicham! nankamasu,! turamu!
Ecuadora!takatri!tura! itiurchat! ayakma! aawai.! Escribe! ensayos! breves,! con! la! estructura! y!
Ecuadora!Uuntri! propiedades!del!texto!y!de!acuerdo!a!situaciones!comunicativas,!empleando!la!
takatrijai,!Uunt!papi! correlacin!de!pretritos,!pronombres!relativos!en!el!pretrito!imperfecto!en!la!
akma!iwiartamu! lengua!de!la!nacionalidad.!
iwiartuktin.! D.LL.C.74.5.! Apachchamjai,! najanamu,! itiurchat! najanashmin!
Conocer!y!discutir!el!Plan!de! b!akmatai,!takas,!ayakmas!awai.! Escribe!ensayos!breves,!con!la!
Estado!y!de!Gobierno!desde!un! estructura! y! propiedades! del! texto! y! de! acuerdo! a! situaciones! comunicativas,!
anlisis!de!la!Constitucin,!sus! empleando!la!correlacin!de!pretritos,!pronombre!relativos!y!uso!de!la!b!en!
leyes!y!documentos! el!pretrito!imperfecto!en!castellano.!
internacionales,!para!promover!
el!fortalecimiento!de!la!
Nekapmatainiam! iwiara! eamu! esaram! itiurchat! nuya! jimiara! D.M.EIB.74.6.! Nekapmatainiam! iwiara! eamu! esaram! itiurchat!
construccin!del!pas! metekmamu! esaram! jimiara! nekachmajai;! penker! iwiarar! nuya! jimiara! metekmamu! esaram! jimiara! nekachmajai;!
! takusma!jintiatin!nuya!iistin.! Problemas!con!funciones!lineales!y!sistemas!de! penker! iwiarar! takusma! jintia! najaneawai.! Resuelve! y! plantea!
dos!ecuaciones!lineales!con!dos!incgnitas.! problemas! de! texto! que! involucran! funciones! lineales! y! sistemas! de! dos!
Metekma!aarma!pachirma!nuya!urukuri!iisar!nakuma:!dominio,! ecuaciones! lineales! con! dos! incgnitas;! e! interpreta! y! juzga! la! validez! de! las!
soluciones!obtenidas!dentro!del!contexto!del!problema.!
[ 343 ]
!
recorrido,! monotona,! mximos,! mnimos! nuya! pariedad! D.M.EIB.74.7.! Metekma! aarma! pachirma! nuya! urukuri! iisar!
tamajai.! Funcin!cuadrtica!en!forma!algebraica!y!grfica,!caractersticas:!dominio,! nakuma:! dominio,! recorrido,! monotona,! mximos,!
recorrido,!monotona,!mximos,!mnimos!y!paridad.!M.4.1.57.!! mnimos!nuya!pariedad!tamajai!najaneawai.! Define!y!reconoce!
Atsa!metekmamunam,!metekmamu!jimiara!wataijai!nekachma! una! funcin! cuadrtica! de! manera! algebraica! y! grfica,! determinando! sus!
caractersticas:! dominio,! recorrido,! monotona,! mximos,! mnimos! y! paridad!
iwiaratin.!Los!ceros!(0)!de!una!funcin!cuadrtica!como!solucin!de!una!ecuacin!de! visibles!en!situaciones!microeeconmicas!de!los!ecuatorianos.!
segundo!grado!con!una!incgnita.!M.4.1.58.! D.M.EIB.74.8.! Atsa! metekmamunam,! metekmamu! jimiara! wataijai!
Menaint!menaintramu!achiaku,!watar!ujukmamu,!tukunk!nuya! nekachma!iwiaratin!nekawai.!Reconoce!los!ceros!de!la!funcin!cuadrtica!como!
atantearma! najanatin! nuya! tepakmari! yantame! tura! mashiniu! la!solucin!de!la!ecuacin!de!segundo!grado!con!una!incgnita.!
[ 344 ]
!
[ 345 ]
!
contemporneos.!
i!iniashi!unimiatrar,!iiniu!ejtamu.! Conocimiento!corporal!y!ejercitaciones! D.EF.EIB.74.25.! i! iniashi! unimiatrar,! iniu! ejtamu! nekawai.!
para!lograr!el!objetivo!personal.!EF.4.6.1.! Reconoce!los!conocimientos!corporales!y!ejercitaciones!necesarios!para!lograr!el!
objetivo!personal!propuesto!en!la!participacin!de!la!prctica!corporal.!
Enentaimia!ejetuktatusar!ewej!najamma.!Las!habilidades!motrices!y!sus!
D.EF.EIB.74.26.! Enentaimia! ejetuktatusar! ewej! najamma!
posibilidades!de!mejora!para!alcanzar!los!objetivos.!EF.4.6.6.!
nekawai.! Identifica! las! habilidades! motrices! que! se! deben! mejorar! para!
lograr!el!objetivo!de!las!prcticas!corporales!que!realiza!en!su!comunidad.!
!
TESAMU( NEKATAI(NAJANTAI( NEKAMU(
UNIDAD( SABERES(Y(CONOCIMIENTOS( DOMINIOS(
Iniakmamtai!jeanam!papi!najankar!nari!anujrar!najankamu.! Citas! D.LL.EIB.75.1.!Meset!nuya!yaunchu!nankamasu!takat!najanatin,!
TESAMU(75( y! bibliografa! teatro:! tragedia! y! comedia.! LL.4.1.1.,! LL.4.2.6.,! LL.4.5.1.,! shuarchamjai! ti! shirmach! aatai! papiniumia! juur! imiantri!
UNIDAD(75(
LL.4.5.5.,!LL.4.5.7.,!LL.4.4.10.! najaneawai.! Analiza!rasgos!literarios!de!distintas!tragedias!y!comedias!con!
! temas!especficos!de!emprendimiento!y!gestin!en!shuarcham.!
!
TARIMIAT(ANTS( D.LL.EIB.75.2.!Papi!najanamunan!iniakmasam!chichama!imiantri!
TAKAT(NAJANMA( metekmamu!shuarchamjai!najanatniun!nekawai.! Identifica!el!
EMPRENDIMIENTO(Y(GESTIN( mensaje! que! desea! transmitir! en! textos! relacionados! a! tragedias! y! comedias!
DE(PUEBLOS(Y( desde!el!nivel!literal!e!inferencial!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
NACIONALIDADES!
D.LL.EIB.75.3.! Papinumia! aarma! nekaram! chichame! imiantri!
!
nari! chikichkimsam! ii! tarimiat! aentsu! chichame! iistinia!
EJEAMU(
OBJETIVO(
nekawai.! Interpreta!un!texto!literario!desde!las!caractersticas!del!gnero!al!
( que!pertenece!en!la!lengua!de!la!nacionalidad.!
Tarimiat!ants!takatri,! D.LL.EIB.75.4.!Papi!aarar!najankamu!isam!tura!antukam!imiantri!
nekaru!timiatrus!papiri! aents!neka!ejetukar!ii!tarimiat!ants!tuakma!shuarchamjai!
iwiaramu!emtikiatin! najaneawai.! Recrear! textos! literarios! ledos! o! escuchados! desde! la!
Propiciar!el!planteamiento,! experiencia! personal,! adaptando! diversos! recursos! literarios! en! la! lengua! de! la!
nacionalidad.!
implementacin!y!ejecucin!de!
emprendimientos!a!partir!del! D.LL.C.75.5.! Papiniu! arma! uchisa! isar! chikich! ainiajai! enentai!
diagnstico!de!la!realidad!de!los! ejetukar! apachchamjai! najaneawai.! Analiza! rasgos! literarios! de!
pueblos!y!nacionalidades,!para! distintas!tragedias!y!comedias!con!temas!especficos!a!pueblos!y!nacionalidades!
fortalecer!las!capacidades!
en!castellano.!!
intelectuales,!tcnicas!y!
productivas!de!los!estudiantes.! D.LL.C.75.6.!Chicham!ejetukam!papinium!arma!apatkar!penker!
ejetukar! papi! metekmamtikiar,! apachchamjai! pachimiar!
[ 346 ]
!
[ 347 ]
!
chicham! iwiarar! najanma.! Operaciones! con! eventos! (unin,! interseccin,! D.M.EIB.75.14.! Menaint! menaintramu! achiaku,! watar!
diferencia,!Complemento,!Leyes!de!Morgan)!y!resolucin!de!problemas.!M.4.3.12.! ujukmamu,! tukunk! nuya! atantearma,! iniakmamujai! tura!
pujamunam! iyash! irunujai! enketkan! najaneawai.! Calcula! el!
volumen! de! pirmides,! prismas,! conos! y! cilindros! aplicando! las! frmulas!
respectivas.!
D.M.EIB.75.15.! Iyash! pachimnaira! enketkari! ashir! iwiareawai.!
Resuelve! problemas! que! impliquen! el! clculo! de! volmenes! de! cuerpos!
compuestos!(usando!la!descomposicin!de!cuerpos).!
D.M.EIB.75.16.!Metekmar!chikichkimsar!akankamunam!penker!
najanar! chicham! iwiarar! najaneawai.! Opera! con! eventos! (unin,!
interseccin,! diferencia! y! complemento)! y! aplica! las! leyes! de! Morgan! en! el!
clculo!de!probabilidades!en!la!resolucin!de!problemas.!
Aya!nuak!irunairar!matsatma,!ants!takamau!iruntraru,!tarimait! D.CS.EIB.75.17.! Muchitmia! imiantri! nekaram! penker! ejetukar!
ants,!mukusa!ants,!nuamtak!nijiainiaeGLBTI!tura!chikich!aents! takastinian!jintias!iyawai.! Analiza! la! participacin! de! los! movimientos!
tuak! matsatma.! Los! movimientos! sociales! de! mujeres,! sindicales,! campesinos,! sociales! y! la! cultura! de! masas! en! la! organizacin! de! los! nuevos! estados!
latinoamericanos.!
indgenas,!afrodescendientes,!GLBTI!y!la!cultura!de!masas.!CS.4.1.53.,!CS.4.3.8.,!
D.CS.EIB.75.18.! Mashi! yaja! nukanmania! ants! tuamu! ayashi!
CS.4.2.30.,!CS.4.2.31.,!CS.4.2.34.!!
kakarmari!tarimiat!ants!pujuinia!iyawai.!Identifica!los!puntos!de!
Nunka! tepakmanum! arutma! chichame! etserin! ainia! tura! encuentro!entre!la!diversidad!religiosa!del!mundo!y!la!espiritualidad!natural!de!
tarimiat!ants!arutmari.!La!diversidad!religiosa!en!el!mundo!y!la!espiritualidad! los!pueblos!indgenas.!
indgena.!CS.4.1.15.!! D.CS.EIB.75.19.! Nunka! nakarma! tsakamuri! achiakenachujai!
Nunka!nakarma!taramki!emki!tsakainia.!Los!pases!en!vas!de!desarrollo.! iwiakma! iwiarar! pujustinian! nekawai.! Identifica! los! procesos!
exitosos!de!los!pases!en!vas!de!desarrollo!para!combatir!la!pobreza!y!mejorar!
CS.4.1.59.!
las!condiciones!de!vida!de!los!pueblos.!
Amrica!Latina!nunkanam,!chichaman!etserin!ainia.! El!poder!de!los! D.CS.EIB.75.20.! Enentai! enkemtikiar! chicham! iniankarmanun!
medios!de!comunicacin!en!Amrica!Latina.!CS.4.1.60.!
tura! irutkamunmasha! chicham! najantratniun!
enentaimmia!apujeawai.! Propone!ante!la!hegemona!de!los!medios!de!
comunicacin!procesos!comunitarios!de!comunicacin!alternativa.!
Urukamtai,! akantramuri! nuya! timiari:! juka! mayai! D.CN.EIB.75.21.! Enentaimmia! jukma,! unuimiamu! nekamujai!
emesmamunam.! Contaminacin! ambiental:! concepto,! clases! y! causas.! CN.! shuar!tuamun!jintiawai.!Explica!los!conceptos,!las!clases!y!las!causas!de!
4.1.13.,!CN.4.1.17.,!CN.4.5.5.! contaminacin! ambiental,! comparte! los! conocimientos! a! travs! de! varios!
recursos!a!su!nacionalidad!shuar.!
Penker! ii! pujakmari! mayai! istin.! Cuidado! y! conservacin! del! medio!
D.CN.EIB.75.22.! Tsuak! kau! nuya! kauchu,! nunka! taur,! nunka!
ambiente.!CN.!4.1.13.,!CN.4.1.17.,!CN.4.5.5.!
[ 348 ]
!
Tsuat! ajapamu! penker! iisma! tura! tsuak! emestuktin! tseas! iwiarniun! najanui! tura! irutkamunam! turutskesh! aja!
ajapamu.!Desechos!orgnicos!y!no!orgnicos.!CN.4.3.16.! unuimiatairin! arakmak! pujamirin! iyawai.! Propone! estrategias!
para!el!cuidado!del!ambiente!partiendo!de!la!clasificacin!de!desecho!orgnico!y!
no! orgnico,! establece! un! compost! para! generar! abono! orgnico! y! cultiva! los!
productos!en!su!comunidad!o!en!los!huertos!del!centro!educativo.!
Ants! tuakmanum! iniakmamtai! takat! najanma.! Proyecto! de! teatro.! D.ECA.EIB.75.23.! Iniakmastin! najanatniunam,! tarimiat! aentsu!
ECA.4.2.2.! namperi! nekamu,! entsartinri! iwiar,! yapi! yakar! nuya! iwiar!
Tarimiat! ants! niniuri! yaunchu! najanamu.! Cultura! ancestral.! achiakmajia! najaneawai.! Participa! en! proyectos! y! eventos! de! ndole!
ECA.4.3.15.! cultural! para! proyectar! mediante! el! teatro! nuevas! tcnicas! de! la! produccin!
teatral.!
Tarimiata! aentsu! nampetairi! yaunchu! najanamu.! Manifestaciones!
D.ECA.EIB.75.24.! Inintrusar! nekar! nunka! tepakma! imiantri,!
musicales!tradicionales.!ECA.4.3.14.!
tarimiat! ants! pujutairi,! nuya! nampermatairi,! jantse!
takamu! imiantri! iyawai.! Indaga! sobre! la! visin! del! mundo! en! las!
culturas!ancestrales,!su!incidencia!en!la!vida!cotidiana!de!ritos,!celebraciones!y!
ceremonias!para!revalorizar!sus!saberes!y!conocimientos.!
D.ECA.EIB.75.25.! Nunka! nakarmanun! tarimiat! aentsu!
nampetairi!(pasillo,!sanjuanito,!albazo,!pasacalle)!imiakkin!
tuntuitiai! niniunam! ejetuktmin! iyawai.! Investiga! sobre! las!
manifestaciones! musicales! tradicionales! del! pas! (pasillo,! sanjuanito,! el! albazo,!
pasacalle)!los!instrumentos!musicales!que!se!emplea!y!los!bailes!que!se!ejecutan!
para!valorar!su!cultura.!
Naku! imiantri! penker! awajmamtisar! enentai! ejetamu! D.EF.EIB.75.26.! Nekapmasat! nakuru! tura! nakuramujai! penker!
Iniakmamma!najanma.! Maneras! efectivas! de! resolver! tcnica! y! tcticamente! najanar! imiantri! waintrar! iniu! pachimtikiar! tuakmanu!
los!objetivos!de!deportes!y!juegos!deportivos.!EF.4.4.5.! najaneak!iniakmawai.! Explora! y! practica! maneras! efectivas! de! resolver!
Tarimiat!aentsu!nakurutairi!chikich!aentsjai!penker!najanamu.!El! tcnica! y! tcticamente! los! objetivos! de! deportes! y! juegos! deportivos,!
cuidado!de!s!y!de!las!dems!personas!en!la!prctica!de!deportes!y!juegos!ancestrales.! reconociendo!la!posibilidad!de!mejorarlas!para!optimizar!la!propia!participacin!
y!la!del!equipo,!durante!la!prctica!de!los!mismos.!
EF.4.4.6.!
D.EF.EIB.75.27.!Timiantri!irsam!chikich!aentsjai!nekamtikiam!ni!
aijai! emamkesar! istinian! nekawai.! Reconoce! la! importancia! del!
cuidado! de! s! y! de! las! dems! personas! en! la! prctica! de! deportes! y! juegos!
ancestrales,!identificando!al!adversario!como!compaero!necesario!para!poder!
participar!en!ellas.!
[ 349 ]
!
7. PAPINIUMIA(ISAR(JUUKMA(
REFERENCIAS(BIBLIOGRFICAS(
!
[ 350 ]
!
Ministerio!de!Educacin!Argentina.!(2014).!RECOMENDACIONES!METODOLGICAS! Mondrus,! A.! (1999).! SECUENCIAS! DE! APRENDIZAJE! EN! MATEMTICAS.! Revista!
PARA!LA!ENSEANZA!MATEMTICA.!Buenos!Aires:!Ministerio!de!Educacin.! Educacin!,!197e207.!
Ministerio! de! Educacin! Bolivia.! (2012).! CURRCULO! BASE! DEL! SISTEMA! Montaluisa,!L.!(2006).!uqanchiq!Yachai.!Quito:!Grficas!Arboleda.!
EDUCATIVO! PLURINACIONAL.! La! Paz:! Ministerio! de! Educacin! del! Estado! OREALCeLLECE.!(2009).!Aportes!para!la!enseanza!de!la!Matemtica.!Santiago!de!
Plurinacional!de!Bolivia.! Chile:!UNESCO.!
Ministerio! de! Educacin! Ecuador.! (2014).! CURRCULO! DE! EDUCACION! INICIAL.! Otros,! M.! G.! (1997).! Orientacin! Curricular! de! la! Cultura! FsicaeEducacin! Bsica.!
Quito:!Editorial!El!Telgrafo.! Quito:!Imprenta!Nueva!Jerusaln.!
Ministerio! de! Educacin! Ecuador.! (2010).! Matemtica! 5:! Texto! para! estudiantes.! Rodriguez,! A.! (1985).! Gimnasia! las! sillas! y! los! Neumticos! como! Instrumento! de!
Quito:!Editorial!Don!Bosco.! Trabajo.!Madrid:!Alambra.!
Ministerio!de!Educacin!Ecuador.!(2016).!Currculo!Nacional!Matemticas.!Quito:! Soto!Fernndez,!J.,!&!Espido,!E.!B.!(1999).!LA!EDUCACIN!FORMAL,!NO!FORMAL!E!
Ministerio!de!Educacin.! INFORMAL!Y!LA!FUNCIN!DOCENTE.!INNOVACIN!EDUCATIVA!,!311e323.!
Ministerio! de! Educacin! y! Cultura.! (1994).! Juegos! Rondas! y! Canciones.! Quito:! Telea,!P.!(1973e1984e1985e1982).!Preparacin!Fsica.!Madrid:!A.!Gallardo.!
Ministerio!de!Educacin!y!Cultura!.! UNICEF,!(2007).!Aplicacin!del!Modelo!del!Sistema!de!Educacin!Intercultural!
Ministerio! de! Educacin! y! Cultura.! (1994).! Programa! de! Cultura! Fsica! Nivel! Bilinge,!serie!Sabidura!Amaznica.!!QuitoeEcuador.!
Primario.!Quito:!Ministerio!de!Educacin!y!Cultura.!
Ministerio! de! Educacin,! 2014:! Currculo! Educacin! Inicial! 2014,! MEC,! Quitoe
Ecuador.!
Ministerio! de! Educacin,! 2014:! Diseos! curriculares! del! bachillerato.! Quitoe
Ecuador.!
Ministerio! de! Educacin,! 2015:! ukapak! Mushuk! Mashikuna! 9,! Gua! para! el!
Docente!de!EIFC,!QuitoeEcuador.!
Ministerio! de! Educacin,! 2015:! ukapak! Ukkumanta! Yachay! 10,! Gua! para! el!
Docente!de!EIFC,!QuitoeEcuador.!!
Ministerio! de! Educacin,! 2016:! Currculo! de! Educacin! General! Bsica! y!
Bachillerator!General!Unificado.!
Ministerio!de!Educacin.!(2010).!Actualizacin!y!Fortalecimiento!Curricular.!Quito.!
Ministerio!de!Educacin!(2016).!Currculo!Genera!de!la!Educacin!General!Bsica!y!
del!Bachillerato!General!Unificado.!QuitoeEcuador.!
[ 351 ]