Sei sulla pagina 1di 52
LYALOSHO NUMALUWAMBILI N° 3 UISHAUWA LYA LIMBUNIUMA LYA KWAMBALUKA SHIMAKONDE AU PEMBA KABU DELEGADU REVISTA DO POVO EM MASSA E DESENVOLVIMENTO DA LINGUA MAKONDE NANANGALEDI © Esievno VANANANGALEDI VA VYAKWANDIKCA © Marcos Agostino Mandumbwve @ Ussing Avishosho Ambeliko VAKWaNDIKa © Estovao Jaime Mosiume Marcos. Agastinna Mandumbve Germano Teodsrn Van © Cristiano Lipangati © Nima Koko VALATULATU @ Simao Matias © Auguste Suade © Absuimatique Anzirur Maria Saide © Telecine — Maputo KUPANGA KWA LIGASHETL © Eugenio Aldasse WAKULEMBA © Pascual Bento Miguel Mbuniy LIMBUMBA LYA VAKWANDIKA © Estevao Jaime Mpalume © Guilhorme Morbey © Marcas Agostini Mandumbwve Jaime Mpalume © us sth). Aluka WAKUSHUNGA VYANDIKIGWA © Pascoal Benio Miguel Mbundy @Numalu wa shandika 0908; FoM, 90 VANKOMUNU © Elias. Taira — kur Moputi @ EX. Felix Daudi — kr Mapai Galisto Mijigo. Malidu Aurélio. Bucuane — ku Moputu © Atandsio Ambrosio Zito —~ Kel © Valeriane Labes — ku Pemts Julio Akzou — ku Pemba @ ics — ku Pemba PASANYA LYAMBA LITANDI LATULATU. YAMWENE © Simao Matias © Emesto Alberto Matsinhe © Augusto Suade © ishanduky yetw ya dibaluwa 397 @ Numaty wa shimu 2628 Magashet! skunye 2 000 © ber" 500.00 MT LYALOSHO NUMALUWAMBILI W.° 3 DIRECTOR © Estévao Jaime Mplume CHEFES DE REDACCAO © Marcos. Agastinha Mandumbwe © Ussing Awishosho Ambelikoia REDACCAO Estévao Jaime Mpalume © Marcos Agostinho. Mandambuve ©. Germano Teadora Vanyaksile © Cristiano Lipanga © Ntima Koko FOTOGRAFOS © Simo. Matias © Augusto Sunde Abduimalique Anziror Mario’ Saide © Telecine — Maputo MAQUETIZAGAO © Eugenio Aldsese DESENHO. © Pascoal Berto Miguel Mbundy REVISAO, © Estavao Jaime Mpalume © Guilherme Morbey © Marcos Agastinha Mandumbwv © Ussino Awishosha- Ambelike anauivo ® Pascoal Bento Miguel Mbundy @N. registo 0908/FBN4 90 ‘COLABORADORES © Elias Taimo — Maputo © Elias x. Félix Daudi — Mapoto Calisto Mijigo Malidu Aurilio. Bucuane — Maputo @ Atenasio Ambrosio Zito — Que Timane © Voloriano Labs — Pemba Julia Aquino — Pemba Instituto de Comunieacag Secs! — Gaba Delga capa FOTO DE Simao Matis nesto Alberta Matsinhe © Augusto ‘Suade cP. 397 © Tolefone ». 43.0165 © Tiragem 2 000 exemplares © Preco 500,00 MT | Capa —Maimyo a ku Mwe- da — Massacre de Mueda Shitunduvangilo — Introd cao Wyakaulanga — Editorial Malove kwali Ntenga wake Govenadoli — Mensagem de Sua Exceléncia 0 Go- vernador Malove mwene Mustadolo wa ku Mweda — Depoi mento do senor Adminis trador de’ Mueda Shinamidyo sha Vamakonde kala. — Sociedade tradi ional makonde Utawala wa vakélini vaputu- esi — Dominacao colo nial portuguesa Ukalau wa kwita kwigwana ~0 crime da recusa Shikamula sha madengo Trabalho. forcado — 0 chibalo Malove a mwene Faustino Vanomba — Depoimento do dirigente nacional sta Faustino Vanomba Madengo |ling'oto lya_ mai: myo — Actividades apds ©. massacre Malove a lipaleshi lya siasa — Depoimento dum preso politice Madengo a «dizona_dyam. voleqwe» — Papel das zo- as libertadas Unziti wa Shilambo — Inde. pendéncia Nacional Mapato a Shilambo — Eco: nomia nacional ili ku Olumbi — Saram po em Olumbi —Pensao Baia Malas de Adorno Mavalelo etu—A nosso cultura presas e Casas Comer. ciais Shimwemwe — Humorismo Malombolelo — Agra decimentos -— SUMARIO —“ " 18 19 20 26 30 33 34 40 43, 45 48 SHITUNDUVANGIO Mosambiki ni Shilambo Shinaiti. Shinkupagwa kwina shilambo sha Afrika. Maimyo ake ankwone- kana na vitendo vya utawala ukalau wa ukéloni wa vaputukesi. Vakanava vakéloni kupajola shilambo vene shi- lambo vashinama shigweka-gweka mu vilambo vya- Kujanavananga mu vipinga vya makola na mu di- nangodi. Apali ashikumbukila kenga liduva limo in- dapagwa indila ya kuunda shilambo mu kwigwana kwa Upamo. Kupagwite kushu namene kukumbukila ‘kutenda Mosambiki shilambo shimo. Apali ata munu. umo amanyite kwashi kwava- lokadile na mwashi mwavashinamila vanyakala ve- tu mu mavalelo, manamidyo na mu siasa. Mwaka wa 1498, vaputukesi vandikamola kwi- na na shing’ati Mosambiki mu dingalava na mu vi- pinga vishida ndakuvila vilambo. Vakukuvila ava va vilambo vyaambi vandyona vyakupwateka kwa vene vilambo vashivatenda ing'ondo, wakati wa vyaka vyoe vyavaikele vanao. Kulinatela kwa vakupajola nyenje mu imanga Oceano Indico kundyuka mushu kuleka akulé kupa- gwa kwa sana kwa Valabu, ava vashida ku kutenda nculusho bai. Vaputukesi vandiwika mpaka Shitingi sha Mo- sambiki, Wibu na vandidenga Ikalénia ku Baia ya ku Pemba mwaka wa 1857, wakati wowo vandyuka vandadya madengo a utawala kusanya shilambo, na vandidenga dipostu dyavo dya utawala ku Kisanga, Pangane, Mosimboa na ku Paluma. Kenga munditendeka kwina Mosambiki, vapu- tukesi vanditunduvanga kupajola vilambo vishipa- gwa shing’ati na nkati Mosambiki. Mwaka wa 1915 shipinga sha dimongo shindin. jila ku mwanda Gtandi ku Ntadala wa ku Makonde. Vaméakonde vandilishililidya na dimongo na kulan- galelegwa kwa vanéng'olo vavo mashepi vaing'on- do Malapende, Namashakole na vanji. Vaputukesi vakateme ing'ondo ai ya kulishililidya vene shilam- bo vandiwika ku Ngomano kusanya namene Nta- dala kwanao vandidenga ipostu yavo ya utawala. Vamakonde vanimwona nkupajola aidile kuva mongo wakujowa na wakunyata, kudeba namene vitendo vyake vya ukéloni. Ukdloni uvalekile venin- tete kunama sana na kulyeva. Manamidyo na ma- dyavalelo avo andikala na kudumbadumbyanga, kan. jl dinyija na vyene vyake vya pantima vya mavalelo Vindilinatela na avimalilike mpaka kumalilika kwa ukéloni wa vaputukesi ku Mosambiki. Mapiko, ulan- da, kuveda_kwa mashinamu, likumbi, ing’oma, di- ‘mu na vinji_ vya kulilodya vya manamilo vya,mave- lelo na madyavalelo,vindikola, madengo.a, dimongo| Mogambique é uma Nagio. Situa-se na zona da Africa Austral. Tem a sua historia marcada es- sencialmente pela dominagao colonial fascista por- tuguesa. Antes da ocupacdo os povos que o habitavam, viviam em estanques intransponiveis constituindo mundos cujos limites naturais eram grupos etnolin. guisticos, Estava distanciada uma ideia duma Na- {G40 galvanizada na unidade nacional. O sonho de @ nossa terra ser pais ainda ninguém o tinha so- nhado. i Ninguém sabe ao certo como originaram e vi- viam os nossos antecessores em termos culturais, sociais e politicos. —Em 1498, em barcos da marinha portuguesa, ‘em caravanas que levavam missées de descober- ta, os portugueses chegaram ao sul e centro de Mocambique. ‘Os descobridores de novas terras encontraram uma forte resisténcia por parte dos povos, os quais ‘ao longo de varios anos travaram guerras de re- sisténcia. ‘A fixagao dos invasores ao longo da costa do Oceano Indico foi-se alargando contrapondo a an- terior presenca pacifica dos Arabes, que era ape- nas uma presenga comercial. 4 A presenca ocupacionista portuguesa atingiu a Ilha de Mocambique, Ibo e os portugueses fun- daram uma colénia na Bafa de Pemba em 1857, a0 mesmo tempo que iam exercendo a sua acco até & zona norte, construindo os seus posts adminis- trativos em Quissanga, Pangane, Mocimboa da Praia, Palma. ‘Assim como aconteceu na zona sul, os portu- gueses desencadearam campanhas de invaséo ao interior de Mogambique. Em 1915 uma expedicao penetrou pela primel- ra vez o Planalto Makonde. A resisténcia do povo makonde foi dura, organizada por seus chefes litares como Malapende, Namashakole e outros. Es- magada a resisténcia os portugueses atingiram Ne. gomano extremo norte do Planalto onde construi- ram um posto administrativo. © pove makonde viu no ocupante um inimigo perigoso e mau, sobretudo pelo seu sistema colo- nizador, O regime nao deixou 0 povo viver livre. ‘A sua fungéo social-cultural estava perturbada, contudo os seus suportes culturais mantiveram-se Inabalaveis até ao fim do colonialismo portugués em Mocambique. © mapiko, a arte e a escultura makonde, iciagdo masculinos e femini nos, cangdes e outras manifestagdes s6cio-cultu- rals exerceram uma firme e duradoira batalha de resisténcia para além de guerras e confrontos ; na akavele mwisho a ing’ondo ya kulishililidya kwe mene kuvalangila ding'ondo na kutaukananga kwa ngala kwa venintete na avalé vashivakalela vaké- loni madengo vavatumika: mashupal, mabulishe wélati ivavashikamula vanu vavaukango ku maden- go a mpanga kwali a mwanganl. Vyaka uti vyatawele nkéloni mputukesi, venin- tete avaikele dao sana kenga mwavashinamila pe- nyuma kwavalweke mu manamilo a vanyakala vavo. Pakati mwaka wa 1950, vitendo vyakunyatila ukalau wa vaputukesi vindivalela na kukila munjl. Vamdkonde vanditunduvanga kuka ku Tanganyika, shilambo shashitawala mungalesa. Ukalau wa ava kwa vene shilambo kwa kulinganianga na wa vapu- tukesi undidyanga padyoko. Ushindavatenda vene shilambo kuva vanu. Kanji mene kushi dont uké- Toni wa vangalesa uvele wambone, mwaha ukélont ngwengwe ni shinu shikalau na shakunyata. Ku Tanganyika na ku Kenya venintete vanditunduvanga kukumbukila kwambola kwali unaiti wa shilambo shavo na vandilunda dishama dilangalelegwe na Ju- ius Nyerere na Jomo Kenyata, Tanu na Kanu adi dishama dyava ku Tanganyika na ku Kenya, Kukumbukila kwa unaiti wa shilambo ni kuvan- gedya ukéloni mwaha ni shinu sha kuvashonda myadi venintete, Ku mwisho wa mwaka wa 1950, vanditundu- vanga kupagwa vananangaledi vatedidye kupagwe kuvajugwa vakéloni unaiti na manamilo ambone mu shilambo shavo sha Mosambiki. Vashilota uhulu na tunaiti wa shilambo. Faustino Vanomba na Shibilit! Diwani vandyaloka ku Tanganyika na vandilangalela kuvajugwa vakéloni veputukesi uhulu na unaiti wa shilambo ku Mwed: Ukéloni ku Mosambiki uvele ulwele na maduva 8 utawala wake undibakila myaka padyoko. Pakulo- ta kuvajujuwanga venintete, vakéloni vandivatumila makulungwa, makapitamolo, mashupai na mabull- sha kuvakamulanga, kuvakanyolanga na kuvabyan- ga vanu. Ni wakati wavaukile venintete va ku makonde ku Mweda ndavajugwa vaputukesi uhulu, unaiti na kuvika dibet dyambone vinu vyavo vyavashishu- midya. Vandivaitika na kubyalgwa vanu voe. Faustino Vanomba na muje Shibiliti Diwani, vene vashil galela mwaha au vandivaunga mang'unyang'unya m’makono na kuvaukanao ku kungwa ku Machava ku Lourengo Marques na mwaka wa 1969 vandyu- ka ndavavika shilambo sha Inhambane. Wékati aw6 vajungu vavashema vene shilambo vanu va mitima vyambone, shilambo sha vanu vambone, mwaka wa 1976 Shibiliti Diwani andijaa shingumi na ant ‘eka na shingumi muje Faustino Venomba. abertos envolvendo 0 povo e seus agentes, sipalos © policias aquando da captura da méo-de-obra para conduzida so trabalho forcado. Enquanto durou presenga portuguesa e a'sua dominagéo no selo do povo, este nunca conheceu a tranquilidade tr- dicional. Nos limiares da década 50, as reacées con- tra o sistema colonial fascista portugués tiveram novas dimensées e rumo. Os makondes do planal- to comecaram a transpor as fronteiras para Tanga- nyika, pats vizinho colonizado pelos ingleses. A ‘sua brutalidade em relacdo aos colonizados pouco havia a comentar comparando com os métodos da colonizacao portuguesa. Eles eram mais humanos do que os portugueses. N&o significa que o colo- nialismo inglés seja o methor, porque todo o si tema colonial 6 mau e desumano. © nascimento dos movimentos nacionalistas no Tanganyika e em Kenya liderados pelos Partidos TANU de Julius Nyerere e KANU de Jomo Kenyata fez brotar neles uma consciéncla nacionalista e um 6dio sem fronteiras contra o sistema colonial que se baseava na dominagio e exploragio do homem pelo homem. Nos finals da década 50, alguns lideres en- cabecam movimentos reivindicativos exigindo me- thores condigGes de vida. Estes movimentos tl nham como plataforma e litigio de fundo a liber- dade, a independéncia. Faustino Vanomba e Kibiriti idos de Mogambique hé anos e agora provenien- tes do Tanganyika lideram os primeiros movimen- tos reivindicativos em Mueda. © colonialismo em Mogambique estava enfer- mo ¢ tinha os anos contados de sua sobrevivéncis Para aniquilar os movimentos nacionalistas consciéncia nacional, o regime através dos seus colaboradores directos, régulos, capitées-mores, paios e policias, instrumentos ferozes da repres- ‘séo. Foi quando do Planalto e das zonas baixas se organizou uma manifestagéo pacifica dirigindo-se Para Mueda, sede da Circunscricéo dos Makondes, pedindo as autoridades coloniais portugu We berdade, a independéncia e melhores pregos dos seus produtos. Em resposta foram mortas centenas de pos- ‘s0as. Faustino Vanomba e seu companheiro Kibl- Fiti, lideres da manifestacao algemados, foram con- duzidos & priséo, deportados para masmorras pri- slonais da Machava e no ano 1969 desterrados pa- Inhambane. Nessa terra outrora dita a de boa gente, morre na década 70 Kibiriti, deixando- vivo (© seu companheiro’ Faustino Vanomba. VWAKWAULANGA Livele liduva Iya nceshe, liduva 16 mwedi wa mwanu na umo, mwaka wa 1960. Inditonya imbula yangolo wékati wa vaimang'anenge vanu vakavalan. gika, valume, vakongwe, vashekulu na vadyoko mu. shu mwake ing’ande ya Sel fa ku Mweda, vanu vandyalokanga mu vilambo vya makulungwa pepi na kushu na vilambo vya mu Bondi kenga ku Nen- katali, ku Namashomwe na ku Mwalu. Vakwinjipa vashida vakamanya sana mwaha shani ukumene wavashukila na shishiva shinu sha kutaukananga kwa vananangaledi na vashilikali sha vakéloni vaputukesi. Venintete voe vashuka ndapata uhulu kwa va- kéloni-vaputukesi kenga vandivamanyia mu maka- Ja mwayo. Lipuwilo livele lyoe namene kwa venin tete kulyona na mauvilo vashipata na kuvakanyo! ‘fa momo’ vitendo vinji vya ukalau vya utawala wa vaputukesi. f Venintete vandyuka ku dyanje ku Mweda vaka- nakumbukila kenga shindaumila shinu shinji sha- kunyata kanji ndapata bai unaiti na kumalilika kwa ukéloni. Kumanya kwavo kwa siasa na manamidyo a vanu mu shilambo kuvele kudikidiki ka kushu. Vamakonde voe vavele vakana nya na kwona ku Porto Amélia, Nampul Lourengo Marques na makaja anji makumene Mosambiki, vilambo na mautu avalinatedile namene na sana na kukulumuwa siasa savo, mapato na ma- namilo_ambone. Wakati au dimongo dishitendegwa na dishipa- ‘gwa ni kulota upatikane uhulu na unaiti bai wa shi- lambo sha ku Makonde kwali shilambo sha Vamé- konde. Kukumbukila kwa unaiti wa shilambo uti sha Mosambiki shinu ashi na ding’ano adi divele kushu ‘famene kwa venintete uti vamakonde. Faustino Vanomba, Shibiliti Diwani na venintete vavo vandimanya sana na kumanya kwiu kutundu- vanga kwa kukumbukila kwa kupata unaiti wa shi- tambo kundauka ndamalidya ukéloni wa vaputukesi na kuvavinganga ava vakupajola shilambo kuka kwavo kwavalweke. Shavakashimanya sana ni din- dila dya kutumilila pakulota kupatikana vinu vya- vashilota. Na munji yadao, vaputukesi avashikumbukila mwiko kutenda vinu vikitikana na siasa sha shilam- bo shavo sha ku Portugal shilambo shimo na sha mene kulula kujavanika, Portugal shilambo shipa- ‘gwa mu vilambo vyoe, Portugal shilambo sha vanu va makalogwe ohe. Vakéloni vashishililidya vilam- bo vya utawala wavo vanu uti ni vaputukesi. Vilam- bo vya utawala wa vaputukesi vanu uti vavele va- Putukesi na vakulinganana mu manamidyo: vajun- gu, vakudimba na vamistu. Kanji sivele siasa sa Mmalambi mwaha akushipagwa kulinganana mu di- shikola, mu vipitali, mu shikalelo sha madengo na ‘mu manamidyo na maikalilo a shimunu. 4 Era quinte-feira, 16 de Junho, 1960. Tinha caido chuva midda quando milhares de centenas de pes- s0as, homens, mulheres, velhos e criancas pact- fica @ ansiosamente se concentraram no campo aberto em frente da casa da Administracéo de Mueda, sede da Circunscrigao dos Mékondes, que tinham vindo de regulados vizinhos @ remotos do Planalto e das zonas balxas como Nekatar, Ma- shomwe e Messalo. grosso das populagées néo idealizavam de fundo 0 problema que objectivamente constituia a base dos confrontos entre os nacionalistas © as autoridades colonials portuguesas. ‘A mobilizagao geral recebida pelas populagdes fol que os portugu’e ses iamlhes dar indepen- déncia. A euforia ndo conteve a alegria das po- pulagdes que clentes, sentiam na carne os males do regime fascista portugués que as dominava. © povo como sempre simples e inocente foi a manifestacdo com a finalidade de se ver livre do colonialismo. A sua conceituacdo geopolitica geo-social estava muito circunscrita. Muitas pes- ‘soas do Planalto Makonde ainda no tinham conhe- cido Porto-Amélia, Nampula, Beira, Lourenco Ma ques e outros centros urbanos de Mogambique, ‘onde os portugueses se tinham enratzado e fixado politica, econémica e soctalmente. A forga argumentista desta fase impunha que- rer aceitar uma independéncia somente para os mekondes. Ainda estava longe uma independéncia de unidade nacional. ‘A certeza para os dirigentes Faustino Vanom- ba e seu companheiro Kibiriti e para as populagdes conduziuos a uma pré-consciéncia nacionalista de Or termo ao sistema colonial portugués e expulsar (© ocupante estrangeiro. Inseguras eram as vias 2 serem usadas para a sua extingdo. Opostamente, os portugueses nunca tinham pensado trair a sua politica de um Portugal unico @ indivisivel, pluri-continental, pluri-racial. Defen- diam 0 portuguesismo. Todos eram portugueses © iguais: brancos, negros e mestigos. Entretanto a discriminagéo nos niveis de ensino, nos hospitals, prestagao de servicos e na posicao social era uma realidade. © povo jé nfo suportaria mais longos anos ‘03 maus tratos da palmatéria, machita, trabalho Venintete vandita mwiu kutawaligwa kavill vyaka vyoe vavakanyola matola, kuvanyakula vajungu mu mashila, kuvakalela vila madengo, kungwa na mau. vilo anji. Vandimanya sana namene shilambo shi- vele shavo na mene kuva sha vaputukesi, Kundi- kaikila kuvavinganga vauke kwao kwavalweke ava- 1 vakéloni. Vandijugwa ku wambone pokulota va- pate shilambo shavo ishilikali ya vaputukesi ku Mwed Liduva aly6 lyavashijugwa shilambo andida go- venadoli wa ku Porto Amélia pamo na matalopa ake na vandilipiya mu bondi ya ku Mweda, pepi na lundi Shudi. Vajungu vandimanya kala shitendo shakunyata sha kuvabyaa vanu. Ivele yola ya lyulo, kenga mwanamaduva, ma- kulungwa, mashupai na mabulisha vatumishi va ishilikali ya vakdloni, vanivaimang’anianga veninte- te vashida ndaigwa malove ambone a kupata uhulu ‘na unaiti wa shilambo kwa ishilikali ya vakaloni va. putukesi. Vakamalile kulya govenadoli .na.mushitadolo ovaediniilzeineodling’ate.svandyumila, cau. lukome Be Tangu Kala vene shilambo vashilata unaiti (Nos mais velhos residia 0 nacionalismo) forcado, prisées e outras privagdes. Sabia muito bem que a terra Ihe pertencia e eles néo eram portugueses. Havia toda uma necessidade de ex- pulsar os ocupantes estrangeiros colonos, Até & data do massacre a via capaz de reaver a sua ter- ra era pedila pacificamente as autoridades portu- ‘uesas fixadas em Mueda, © governo colonial do entdo distrito de Cabo Delgado esteve representado pelo seu governa- dor, acompanhado de sua tropa fortemente arma- da, escondida na zona baixa de Mueda, junto do lo Chudi. © massacre foi uma accéo premeditada e intencional. Era uma tarde, pelas 14.00 horas, quando, co- mo era habitual, os régulos, sipaios e policias ser- vidores do governo colonial, reuniram a popula- 80 que curiosa e havidamente queria ouvir boas sIqhy Dit BoA Raker ae an autoridades colonials @ Inde- kulota kutangola dyanje. Govenadoli até donl: — kuma nelo ndeja, dinjele, ulende na vinu vinji vinda- vanao Ibel yambone, kanji atangwele shimi mwaha ‘wa uhulu na unaiti wa shilambo, shinu shashilota Kula mwenintete aidile na alkeie ku kaja Faustino Vanomba na Shibiliti vandivaidanao panda vavaungile na mang’unyang'unya mu mako- no. Vashivaukanao ku Porto Amélia na kuvalumu- dya mpaka ku Lourengo Marques, vashi doni vauka ndaonana namune govenadoli nang’olo wa ku Mo- sambiki. Vandivajela mu nkukuta na valota vakavajele nkalaboshi, kushimuwa na situndi sha venintete shivele shoe. Uti mwavavalele vandijunga na van- dita, vandikamula mutuka na au aumile pa lyutu ‘ata padiki. Malove a vene-shilambo: —atwidile ndalola kungwa vanu kanji ndapata uhulu na unaiti wa shi- lambo shetu—Uhulu, Uhulu, Unaiti, Unaiti. Apali ata umo ajopile na kutila. Shivele shinu shikanava kuvatendeka vajungu vaputukesi, kwi- gwa na kwona katika maimyo avo a utawala wa shikéloni. Na doni vakéloni vandishimwa. Njungu ava. namwitika, shivele shinu sha shidemoni kwa ishi- likali ya vaputukesi. Uvele mwisho wa kukumbuki- la kumwitila na kunkanyola njungu ni shinu shaku- lave Kanji liduva lindiwika lya kutendeka maimyo avekashilindila venintete kuvatendekela. Vitendo vindivalela munji. Lindiwika liduva lya maimyo lya kutwala indila inji. Veneshilambo vandalyambola na vovo vene kwandesha kula shinu shavalota. Govenadoli wa ku Porto Amélia akone vinu me- ne kumukila sana andivalamulila mashupai kungula moto wa dyuti na kuvabyaa vene-shilambo voe va- vele vaukale ndajugwa unaiti wa shilambo shavo vene. Vandipela vanu vakupunda dimia 500. ‘Vancambelu va liduva 16, mwedi wa 6, mwaka wa 1960 na myadi vyavo vijaike vindilipigwa na ku- tunduvanga kwa Ing’ondo ya Dyuti ya Kwambola Shilambo itimile vyaka kumi. Mwaka wa 1975 undivalekwa Uhulu na Unaiti wa Shilambo. VINDIPITA VYAKA MAKUMI MATATU. ‘Almocados, 0 governador do distrito e 0 admi- nistrador da circunscrigfo dos makondes apa- recem Junto & varanda para falar & populagdo, ex- pressando-se em portugués e 0 lingua tentando descodificar a mensagem. governador falou dos pregos dos produtos como o amendoim, milho, 0 gergelim etc., menos da independéncia esperada @ desejada por cada um dos presentes @ ausentes. Faustino Vanomba e Kibiriti foram apresenta- dos algemados. lam ser levados para Porto Amélia @ posteriormente para Lourenco Marques sob o pretexto de dialogarem com o governador-geral de Mogambique. Foram metidos num carro e conduzidos para a prisdo. O rancor e a impaciéncia tinham atingido (© seu auge. As vozes de revolta reclamam e im- pedem que o carro avance. Nao viemos assistir a prises sim ao direito de sermos livres e independentes. Todos em unis- sono diziam: Liberdade, Liberdade, Independéncia, Independéncia, ‘A populago em massa no arredou pé. Um acontecimento desafiante raro e Gnico na histéria da colonizagéo portuguesa. A populagdo fez aborrecer as autoridades de Portugal. Dizer um no ao branco era uma atitude diab6lica, e quanto mais a uma autoridade. Estava desfelto 0 mito escravo. Mas 0 dia chegara pela forca dos aconteci- mentos inesperados. Tudo mudaria, A histéria levaria um rumo dife- rente. Os dominados se libertariam e estariam a0 leme dos seus destinos. © governador colonial de Porto Amélia, peran- te 0 facto irreversivel ordena as suas forcas arma- das, representadas por sipaios e policias a dispa- rarem indi jadamente contra a populagéo in- defesa © pacifica. © massacre de Mueda vitimou mais de-500 pessoas. Os mértires do 16 de Junho de 1960 e 0 seu sangue derramado foram vinga- dos com a Luta Armada de Libertago Nacional que durou 10 anos. Em 1975 nasce a Liberdade @ a Independéncia. Na crénica dos acontecimentos, hoje passam 30 anos. ‘Shimanjiklle Shilodya mashinamu (Emblema co Museu em Muede) ISHAMA NA ISHILINALI VA IPROVINSIA VA KU) KABU DELEGADU WA KUMBUKUMBH WA WAKA 30 WA Ligasheti «LYALOSHOs lindilambela kumanya kenga lipata lya kumanyia vitendeka, shinu shani Ishama na Ikuvelunu inkutenda mu wakati au wa kukandyanga shikukulu sha matanga a vanu vabyai gwe ku Mweda pakulota shipite sana kwa vanu uti Vinu vyoe vinkutendeka vya siasa na vya ku- vapanga venintete na momo mapata a madengo an- Ji pakulota vatumbyangidye kukandyanga_ shiku- kulu ashi sha maimyo. Govenadoli wa lijimbo lya Kabu Delegadu, An. tonio Simbine, andishukaa njuluku wakulota yume figasheti lya «LYALOSHO» kwa wakati au wa shi- Kukulu sha maimyo, yadao kuma kwa libuku limo lya maimyo mu shimékonde na momo kuvika kwali Kudenga ing’ande ya kumbukumbu ya ulanda wa vakuveda mashinamu vamakonde ku Mweda na Ka- bu Delegadu uti Adi ni dimongo diu na dya vyaka uti ditendeke na Ishama na momo Ishilikali ya ku Kabu Delegadu mu wakati au wa kumbukumbu ya kubyaigwa vanu ku Mweda. Govenadoli andyupa ntenga wambone mu ma- love ake. Nang'olo wa lijimbo ankuvamanyia venin- tete va ku Kabu Delegadu uti pakulota kwoda ushambelu wa vamosambiki vajaite shingumi ku Mweda mwaha wa kulota unaiti wa shilambo shavo. Vakdloni vakaite kuvaupa shilambo shavo na kuvabyaa, indila inji ipagwite kanji kutenda ing’on- do mpaka kumbamola nkéloni mputukesi. Unaiti wa shilambo undipatikana, nelo shija- lidile ni kudenga na kukulumuwa Mosambi Indila ing’umene ni kwodanahtima wa kuna. gwela shilambo kenga vanditenda vajaite shingumi ku Mweda liduva 16 mwedi wa mwanu na umo make wa 1360! ENTREVISTA AS. EXCIA PRIMEIRO SECRETARIO E GOVERNADOR DA PROVINCIA BE CABO DELGADO, DO MASSACRE DE MUEDA © sentimento geral vivido na provincia e a ni vel nacional acerca do massacre de Mueda de- monstra que de uma maneira eloquente que o mas. ocre de 16 de Junho na Vila de Mueda de 1960, constituiu para @ populacdo de Cabo Delgado, do pais ¢ de toda a Africa Austral, um acontecimento triste. Pois, em poucas horas, foram mortas 600 pessoas, a sangue frio, quando, pacificamente, se dirigiam a0 governo colonial portugués local para exigit um dos seus direitos mais elementares: A liberdade. Este facto, nao foi 0 primeiro no nosso pais; Porquanto, conhecemos varios, como por exemplo 03 assassinatos de Xinavane ¢ do entao Porto de Lourengo Marques. Porém, 0 caso de Mueda, foi tamanho ¢ historicamente bastante eloquente para © nosso povo, porque ao agir assim, o governo por. tugués tinha como objectivo, intimidar 0 povo mo- gambicano, e fazer parar as manifestagées da exi géncia da independéncia pelo povo. Mas pelo con- trario, o massacre de Mueda, rejuvenesceu o ddio secular de todo 0 nosso povo contra a dominacao estrangeira € semeou no seio do povo mocambi- ano, 0 espirito nacionalista que mobilizou, na dé- cada 60, grande parte da camada juvenil, entre cam. Poneses, operdrios, estudantes das escolas secun- darias e outros, para procurar a solucao do proble- ma da nossa Independéncia estando fora do pais, nomeadamente, nas antigas Rodésias, Suazilandia, Tanzania, Europa e América do Norte.

Potrebbero piacerti anche