Sei sulla pagina 1di 12

28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

PatrickCharaudeauLivres,articles, http://www.patrickcharaudeau.com/Dizemequale
publications teucorpuseute.html

Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatua
problemtica
RevistaDiadorim/RevistadeEstudosLingusticoseLiterriosdoProgramadePs
GraduaoemLetrasVernculasdaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiro.Volume
10,Dezembro2011.

Osproblemascolocadospelanoodecorpussorelativamentebemconhecidosporteremsido
objetodelongasdiscussesnocampodascinciasdalinguagem[1],masquenemsempreresul
taramnumconsensoquepermitisserecorreraumadefinioconsolidadaqualsepudessereferir
cadavezquesetivessedejustificarumcorpusdeanlise.Talvezissosejaosintomadequeo
corpusnoexisteemsi,masdependecomomostraoartigocorpusdoDicionriodeAnlisedo
Discursodoposicionamentotericoapartirdoqualeleconsiderado.Tratandosedalinguagem,
sobemconhecidososproblemasqueaconstituiodeumcorpusimplica,dentreosquais
citaremosapenasosprincipais:

1. oproblemaqueconcernecoletadedados,coletaquedependedaescolhadamaterialidade
lingustica(produeslingusticasorais,produeslingusticasescritas),daescolhadosuporte
queveiculataisproduesemrelaocomumasituaodecomunicao(paraoescrito:
cartas,relatrios,jornais,panfletos,circulares,cartazesetc.paraooral:rdio,televiso,
reuniesdiversas,comcios,conversasquotidianasetc.).Todoselestmincidnciassobrea
maneiradecoletardados:exploraodoterreno,procedimentosdegravaolivresou
controlados,comconhecimentoounodosatoresdafala,etc.
2. oproblemaqueconcerneimportnciadomaterialcoletadoedeseuvalorde
representatividadeocorpuspodeserconsideradoexaustivoefechado,ouparcialeaberto,e,
consequentemente,podeserconsideradocomoumobjetooemsiouumasimplesferramenta
(MAYAFFRE,2005).Sabesequeahiptesedaexaustividadevelhosonhodaatitude
positivistanosesustentamais,eisso,apesardodesenvolvimentodachamada
lingusticadecorpusiniciadanomundoanglobritnicoequefoiseguidanaFranaporalguns
autorescomumacertaprudncia,poisalinguagemestemperptuoprocessodeproduo.
possvel,entretanto,queofechamentodocorpussejareivindicado,attuloexperimental,
poralgunsanalistas.Seocorpusconsideradocomoparcial,colocaseentooproblemade
seuvalorenquantoamostra,edapossibilidadedaconstituiodesubcorpus.Quantoa
considerarseocorpusumobjetoemsiouuminstrumento,issoremetequestodo
contextoqueanalisaremosmaisadiante
3. oproblemaqueconcerne,nointeriordomateriallingustico,scategoriasobjetodaanlise:
gramaticais(conectores,pronomes,verbos,etc.),lexicais(porcamposoudemaneira
aleatria),sintticas(segundodiversostiposdeconstruo)mastambmasvariveis
externasproduodosatosdelinguagem,comoostiposdelocutores,osdispositivosde
comunicao,tantoquantoasvariveisquedizemrespeitoaotempo(ahistoricidade)eao
espao(asculturas).
4. oproblema,enfim,queconcerneferramentadetratamentodosdados:seleesmanuais,
tratamentoinformatizadocomousodesoftwaresadhoc,constituiodeamostrasapartir
debasesdedados(verabaixo).

Emtodosessescasos,colocamosaquestodapertinnciadessasescolhasemrelaocomos
pressupostostericos,eadaeventualcircularidadequepodeseinstaurarentreesteseocorpus.

Gostaramosdemostrar,nesteartigo,dequemaneiraaconstruodeumcorpus,naanlisede
discurso,dependedeumposicionamentotericoligadoaumobjetivodeanlise,oquechamamos
deproblemtica.Abordaremostrstiposdecorpussegundoserefiramaumaproblemticadita
cognitiva,comunicativaourepresentacional.

Posteriormente,mostraremoscomoumcorpusdetextosseconstrinumjogodedesconstruoe
dereconstruosegundocritriosdeaberturaoufechamento(intertextoehipertexto),decontraste
(internoeexterno)edepertinnciaquantitativae/ouqualitativa.Terminaremospelamenoaum
exemplodeanlisepraticadopeloCADapropsitododiscursodeinformaodateleviso,afimde
mostrarcomopodemostirarpartidodealgumasdessasopes,ecomoelaspodemsecombinar.

Antes,porm,necessriocircunscreveraespecificidadedaanlisedodiscursonombitodas
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 1/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

cinciasdalinguagem,poisnopodemostratardaquestodoscorporadediscursosemindagara
respeitodecertasnoesutilizadascomfrequncianessedomnio.

Sobrealgumasdistinesindispensveisparaformarcorpusdediscurso

Nascinciashumanasesociais,algumasdisciplinasprivilegiamestudosdecampocomproce
dimentosqueseguemummtododescritivoemprico(sociologia,antropologia),outrasprivilegiam
procedimentosexperimentais(psicologiasocial),outras,anlisesapartirdearquivosouapartirde
corporaorganizadoscomprocedimentosmaisoumenossistemticosdecoletaetratamentodo
materialsemiolgicoreunido(histria,cinciasdalinguagem).

Ascinciasdalinguagemfazemparte,ento,dasdisciplinasdecorpus:compilaodedados
lingusticos(sobaformadetextosescritosouorais,dedocumentosdiversos,deobservaes
empricasselecionadasoudesondagensprovocadas)quesoconstitudosemobjetodeanlise.
Assimsendo,colocamosaquestodesaberqualanaturezadessesdados.Nopodemos,ento,
tratardaquestodocorpussenoestivermosesclarecidos(isto,senotomarmosposio)a
respeitodealgumasnoesqueestonocernedascinciasdalinguagem,dasquaisabordaremos
aquialgumasdistinesquemeparecemasmaisfundamentais:lngua/discurso,texto/discurso,
texto/contexto.

Lngua/discurso

Questosuperada,diroalguns.Noentanto,apesardeoprprioSaussuredeclararquealnguas
criadaapartirdodiscurso,muitasdefiniesdanoodediscurso,queforampropostasdesdeos
anos1970,obscurecemsuaoposiolngua.Parademonstrarisso,bastaremeteraMaingueneau
que,em1976edepoisem1996,forneceumrepertriodedefinies.Algumasfazemdodiscurso
umprolongamentodalngua,opondoaunidadedafraseaumaunidadetransfrstica(Harris
1969),outrasintegramcategoriasdediscursolngua,outrasaindaopemdiscursoaenunciado,
relacionandoessanooscondiesdeproduodeumtextooutras,enfim,trazemparao
termodiscursoumusoqueMaingueneauqualificadeparalingustico,namedidaemquese
integraaumareflexoqueparticipadevriasdisciplinas,taiscomoahistria,afilosofia,a
semiologia,emesmoapsicanlise.

Aquinoolugardediscutiressasdefinies.Tratasesomentedemarcaradiferenaentrelngua
ediscursonoqueelaconcerneaopontodevistadaanliseedaconstituiodeseuobjetoo.Essas
duasnoesassinalamdoislugaresdeestruturaodalinguagem:

1. alngua,comolugardeconsubstanciaoentreformasesentidoorganizandoseem
sistemas,isto,emredesderelaesentreunidadesmnimassegundoregrasde
combinaessintagmticaseparadigmticas,sistemasdosquaissepoderdizerque
remetemacategoriasdepensamentoquetomamposiosobrevisesdomundo.As
unidadesquesolevadasemcontasounidadesfonolgicas,morfolgicas,semnticas,de
ordemgramaticaloulexical,eoscorporasoconstitudosporumconjuntodecoocorrncias
porsemelhanasdeformaoudesentido.
2. odiscurso,comolugar,aomesmotempo,deestruturaodosusosemfunodascondies
deproduonasquaisessesusossemanifestam,relacionadosacomportamentos
linguageirosdossujeitosfalantes,ecategorizaesdesentidorelacionadasasistemasde
conhecimentoedecrenaaosquaisaderemosindivduosougrupossociais.Aqui,nose
tratamaisdeumacombinaodeunidadesemnveltransfrstico,mas,deumadimenso
paraalmdafrase,umavezqueosentidodediscursoresultadeumamultiplicidadede
fatoresdeordemcontextual(veradiante)quefazemcomqueosentidonosejaobservvel
emnenhumadasunidadesquecompemumaproduodiscursivaqualquer,espodeser
inferidapelojogodecombinaesdetodosessesfatores.PararetomarumanoodeRoland
Barthes,osentidoseligasformaspordifrao.Umcorpusdediscursospodeser
constitudoporumconjuntodeprodueslinguageirasemsituaodeuso.

Porconseguinte,dseaconstituiodeduaslingusticas,umaquesechamardelingusticada
lngua,orientadaparaadescriodossistemasintrnsecosacadalngua,comumcorpusmaisou
menosfechado,equepressupeaexistnciadeumsujeitooperadordecategoriascognitivo
lingusticas,outraquesechamardelingusticadodiscurso,orientadaparaadescriodosusos
edassignificaessociais,comumcorpus,pordefinioaberto,equepressupeumsujeito
operadordecategoriassciodiscursivaseportadordeumimaginriosocial.

Vejamosumexemploparailustraressadiferena.UmenunciadocomoEutenhotrintaanos
poderseroobjetodeumaanliselingusticadelnguaquando,inseridonumcorpusdeenunciados
similaresconformeoesquema<Pr.xVb.xquant.xSb.>,oanalistadeterminaroactante
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 2/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

(aquelequefala)aoqualatribuda(ter)certapropriedade(anos),aqualquantificada(trinta),e
queconstituiumatodeenunciaoquedizqueessaasserodeveseratribudaaoprpriosujeto
falante(Eu)numamodalizaoelocutivaafirmativaalmdisso,observandoumcertoparadigma
lexical,diremosqueanosdesignaumcertosegmentodotempoqueremeteidadedavida.Mas
globalmente,Eutenhotrintaanosnosignificaraquinadamaisdoque/eutenhotrintaanos/.

Seconsiderarmosagoraesseenunciadoemseucontextodeproduo,asaber,umdesportista
respondendoEutenhotrintaanosreflexodeumamigoqueseespantaaosaberqueele
deixardecompetir,entoesseenunciadosignifica,entreoutrascoisas:/euestoumuitovelho/.
Massefosseditoporumapessoaque,acabandodeserdemitidadeumaempresa,respondeaum
amigoquelhesugerequetalvezporquejtenhapassadodaidade,entooEutenhotrintaanos
significa:/maseuaindasoujovem!/Essessentidosdependemevidentementedasequnciadas
palavrascontidasnoenunciado,masforamobtidosporumaoperaodeinfernciaapartirdo
conhecimentoqueointerlocutorpodeterdaidentidadedaquelequefala(desportista/empregado)e
douniversodesentidoaoqualremetecadaumdeles(esporte/empresa),elementosessesincludos
numcorpusmemorialdediscurso.

Restaqueosentidodediscurso,seeleinferido,oapartirdeformascujacombinaoconstitui
umtexto.Trataseentodesabersetextoediscursosoumasemesmacoisa.

Texto/discurso

Tendoemvistaaquantidadedoquejfoiescritosobreessasnoes,emesmosobreumadis
tinoquenemsempreefetuada,delasnosocuparemosdemaneirabreve.Vamossomentefazer
umaconstataoetomarposio,postoqueissonecessrioparadeterminarumcorpusde
discurso.

Aconstatao:raramenteasnoesdetextoediscursoseopemdemaneiraclara,atalpontoque
obrasqueapresentamabordagensdaanlisetextualempregamcomfrequnciaaexpressoan
lisedediscursoeinversamente.Conscientedaquesto,JeanMichelAdampropedistinguirtexto
ediscursocomoasduasfacescomplementaresdeumobjetocomumassumidopelalingustica
textual,ponderandoqueestaltimaprivilegiaaorganizaodocotextosegundocritriosde
coeso,enquantoaanlisedodiscursoseocupamaisdocontextosegundocritriosdecoerncia.
Essadistinomostrabemqueoobjetotextosedefinepelaorganizaodesuaconfiguraoem
relaocomoqueocercaequeodiscursodizrespeitoorganizaosemntica,emboraotexto
tambmsejaportadordesentidoseodiscursotambmsejaacessadoatravsdeformas.

Essadistino,entretanto,noclaraobastanteparadiferenciarcorpusdetextosecorpusde
discurso.Emais:seadotarmosasriedenoespropostasporG.Genetteparatexto,metatexto,
epitexto,intertextoehipertexto,squaispodemosacrescentaranoodeinterdiscurso
introduzidapelaescolafrancesadeanlisedodiscursodosanossetenta/oitenta,novemoscom
clarezaondeseencontraafronteiraentreessasduasnoes.

Atomadadeposio:notemosumpontodevistamuitodiferentedaqueledeJeanMichelAdam,
excetoqueconsideramosquearelaodecomplementaridadeentreanlisedetextoeanlisede
discursonosimtrica.Nosoasduasfacesdeumamesmamoeda,porquehdiscursosdiversos
nummesmotextoeummesmodiscursoemvriostextos.Odiscursonootexto,masele
carreadoportextos.Odiscursoumpercursodesignificnciaqueseachainscritonumtexto,eque
dependedesuascondiesdeproduoedoslocutoresqueoproduzemeointerpretam.Um
mesmotextoentoportadordediversosdiscursoseummesmodiscursopodeimpregnartextos
diferentes.Hdiscursoatravessandotextosdiferentes,eummesmotextopodeserportadorde
discursosdiferentes.

ParacompreenderosloganpublicitrioObernai,aprimeiragrandecervejacomumterodecalorias
amenos,somoslevadosamobilizarumasriedediscursosquenoestoditosexplicitamente
nesseslogan,masqueaestoimplcitos,asaber:/eudevoterconhecimentossobredieta/,/essa
cervejanoengorda/,/aesbeltezvalorizadaemminhasociedade/,/asmulherespodembeberessa
cerveja,tradicionalmentereservadaaoshomens/.Issonoimpedequeosdiscursossobredieta,
esbeltezeseuvalorculturalpossamestarconfiguradosemoutrostiposdetextodosmaiseruditos
aosmaisvulgares.Comoodiscursonecessitadeconfiguraotextualparasignificar,issoquerdizer
queessasignificncia,numdadomomento,foitexto.Produzseentoumfenmenoestranhode
vaivmentrediferentestextosquefazemecounsaosoutros,queacabaconstruindouma
significnciaabstrataqueseencontraemdiferentestextossemestarnumdelesunicamente.Para
darumexemplosimples,odiscursodopecadooriginaleoimaginriodeculpabilidadeede
redenodequeportador,construramsenoOcidentepeloecoarentrediversostextos(Bblia,
Evangelhos,obrasdetelogos,comentriosdefilsofos,predicaesdaIgreja,chegandoatos

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 3/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

textospublicitrios,asrevistaspopulares,osfilmes,etc.).Assimsodepositadosdiscursosna
memriacoletiva.

Texto/contexto

Aoconsiderarodiscursocomoumlugardesignificnciaabstratoconfigurandosediversamenteem
textos,retomamosasnoesdeintertextualidadedeGenetteededialogismodeBakhtin.Partindo
destaltimanooquesuscitoudiversasinterpretaes,diremosqueessejogodeecospodeoperar
seentretextosmastambmentrediscursos.Noprimeirocaso,tratase,nosentidoestritodo
termo,deumaintertextualidadequesemanifestaemdiversostiposdecitaooqueJacqueline
AuthierRevuzchamadeheterogeneidademostrada:htextodentrodotexto,mesmoparcial,
mesmodeformado.Nosegundocaso,tratasedeumainterdiscursividade,umjogoderemisses
entrediscursosquetiveramumsuportetextualmascujaconfiguraonofoimemorizada.Isso
nosexplicaqueumcorpusspossaserformadoportextosenopordiscursos,amenosquese
decidaqueostextosreunidosoforamemnomedeumcertodiscurso.Masissoservistomais
adiante.

Chegamosentonoodecontexto.Desdeosprimeirostrabalhosemlingusticadalngua,a
noodecontextoestendeuseconsidervelmentecomdenominaesvariveis.Emresumo,falase
de:contextoestritamentelingustico,quandosetratadesereferirvizinhanaverbalquese
encontraantese/oudepoisdeumadeterminadaunidadedecontextotextual,quandoeste
constituododetextosproduzidosporumamesmafonte(porexemplo,asdiversasobrasdeum
mesmoautor)decontextoparatextual(Genette),quandoconstitudodetextosoufragmentos
detextosqueseachamemcopresenanummesmoespaomaterialdeescrita(osttulos,
subttulos,lides,legendas,deumapginadejornal)decontextometatextual(Genette),quando
constitudodetextosquesecomentamunsaosoutrosdecontextohipertextual(Genette),quando
constitudodetextosquesecitam,remetemunsaosoutros,retomametransformamunsaos
outros,comoospasticheseaspardiasenfim,decontextointertextualeinterdiscursivo(cujo
sentidoacabamosdedefinir),quandosoconvocadostextosediscursosparajustificaras
interpretaesdosujeitointerpretante(ouanalisante).

Assimsendo,nessealargamentoprogressivodanoodecontexto,apareceumatomadade
conscinciaprogressiva,nosomentedarelaoentretextoetodaavizinhanatextualqueest
relacionadaaele,mastambmentreotextoeumforadotexto(svezeschamadodecotexto),
isto,osdadospresentesnascondiesdeproduodoatodelinguagem.

Oquegostaramosdedestacaraquiumaspectoraramentelevadoemconsideraopelas
diferentescorrentesdeanlisedodiscurso,equenospermiteintroduziranoodecontexto
situacional.Tratasedoaspectoqueconcerne,nascondiesdeproduo,nosomenteaos
pressupostosdeposicionamentointerdiscursivo(pressupostosideolgicos,segundoalgunsautores),
mastambmaocondicionamentodaprpriasituaodecomunicao:anaturezadaidentidade
dosparceirosdoatodelinguagem,afinalidadedasituao,osdispositivoseascircunstncias
materiaisdestaltima.Esseconjuntoconstituioquechamamosdecontratodecomunicao,o
qualrestringeosujeitofalante,dandolheasinstruesdiscursivasquedeverseguirparaproceder
aseuatodeenunciao.

certoqueosetngrafoseetnlogosdacomunicaointeracionalnoshabituaramalevaressas
variveisemconsideraoparaanalisarasconversaes,mastaisvariveisnososuficientemente
consideradasnaanlisedodiscurso.queaanlisedodiscursotemtrabalhado,depreferncia,com
ahiptesedequeaforadalinguagemseencontramaisnoquedizemaspalavrasdoquenaquilo
queelastransmitemaoseremditas.

Aspesquisasseconcentraram,ento,noquealinguagemdiz,semcolocaraquestodopoderda
linguagememexercerinfluncia.Melhordizendo,pararetomarumaobservaodeRolandBar
thes,pensasesemprequeosignosignificaeseesquecedequeelesignificapara.Ora,o
fenmenodesignificnciaresultadessesdoisprocessos:alinguagemsignificaaomesmotempoem
quetransmitenoprprioatodetransmissoqueelasignifica,comoefeitoqueproduzsobreo
outro,isto,suainterpretao.Nocolocaraquestodosefeitosamputaroatodelinguagemde
suasignificaofenomnica,asaberqueesteatooresultadodeumacoconstruo.

Ssepodecaptarosentidodeumaexpressocomopreferncianacionalseforconsideradaem
seucontextosituacional,oqualnosdirquemaemprega(JeanMarieLePen),destinadaaquem
(cidadoseleitores),emqualdispositivocomunicacional(campanhaeleitoral),comqualfinalidade
(seduzir),e,evidentemente,relacionandooaumacertatradiohistricafrancesa(interdiscurso).

Oproblemaquesecolocaentoodaarticulaoentre,deumlado,aquiloaqueremetemos

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 4/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

discursosdopontodevistadosvalores,edooutrolado,osefeitosqueosdiscursossocapazesde
produzir.Porexemplo,opoderdeinflunciadaspalavrasdodiscursopolticonoestsomentena
foradoprojetodeidealsocialdequesoportadores,mastambm,ecadavezmais,emseueco
nossistemasdeexpectativadoscidados(efeitodeespelho),osquaissomaissensveisaocarisma
daspersonalidadespolticas,emooqueestassuscitam,doquesideias.Ocontextosituacional
deveentoserlevadoemcontatantoquantoosdemaisparaformarcorpus.Evidentemente,
nenhumcorpuspodelevaremcontaatotalidadedessescontextos,masconsiderandoessa
multiplicidadecontextualquesepoderconstruircorpusdemaneiraracional.

Especificidadesdocorpusemanlisedodiscurso

Aconsiderarestasdiferentesdistinesodiscursocomosignificncia/otextocomoconfigurao
eocontextosobseustrsaspectos(paratextual,interdiscursivoesituacional),justificaseofato
dequeumcorpusdediscursosejasempreumaconstruoresultantedediversostiposde
agrupamentos:corpussegundooparatexto(depalavras,deenunciados,demodosde
enunciao),corpussegundoointerdiscurso(saberesdeconhecimento,saberesdecrena),corpus
segundoasituao(locutores,finalidadeedispositivo).Essesagrupamentossefazememfunoda
problemticadeanliseedotipodecontrasteescolhido.

Corpuseproblemticadeanlise

Noutilizareiotermoproblemticacomosentidoqueesteapresentanousocorrente,comona
expressoComoproblemtica!,parasignificarqueumaquestodifcildeexplicar,ousem
soluo,ouqueumaafirmaoincerta,duvidosaoumesmosuspeita.Umaproblemtica(emprego
substantivo)umconjuntocoerentedeproposieshipotticas(oudepostulados)que,nointerior
deumcampodeestudo,determinamaomesmotempoumobjeto,umpontodevistadeanlisee
umquestionamentoporoposioaoutrosquestionamentospossveis.Noseconfundiro,ento,
problemticaeteoria,quesediferenciampelofatodequeestaltimatemumcorpodeconceitose
decategoriasmaisoumenospadronizado,acompanhadodeumquadrometodolgico.

Observandoosestudosqueserelacionamdepertooudelongecomodiscurso,einterrogandoos
segundootipodeobjetoqueanalisameaconcepoqueadotamarespeitodosujeitoqueo
organiza,podemosdistinguirtrsgrandesproblemticasquechamaremosdecognitiva,
comunicativaerepresentativa,cadaumadeterminandoumtipodecorpus.

Umaproblemticaditacognitivaecategorizante

Oobjetodeestudoconsideradocomoumconjuntodemecanismosdiscursivos.Tratase,ento,ou
decaptarsuaexistnciaeseumododecombinaonointeriordeumaproduodiscursivaqualquer
(textoouenunciadosaleatrios),oudedescrevercomoquesedseufuncionamento,e
particularmenteseumododeproduo.Noprimeirocaso,estudase,porexemplo,osmeiosde
coernciaecoesodeumtexto,oualgumaspalavrasdodiscurso(conectores,modalidades).O
segundocasoencontradonostrabalhosdealgunspsicocognitivistasdalinguagemqueprocuram
descreverpercursosdeorganizaodiscursivadownouupderealizaodosesquemas,scriptse
roteiros.Nosdoiscasos,encontramsecategoriasinstrumentaisdeanlisequeservempara
discernirouproduzirconfiguraesdiscursivas.

Osujeitoligadodeterminaodesseobjetoserchamadocognitivo,namedidaemqueslevada
emconsideraosuaaptidoemproduziroudiscerniroperaesdearticulaodiscursiva:relaes
anafricasoucatafricas,conexescoordenadasousubordinadas,relaesdecoernciaedecoeso,
deprogressoedenocontradio,etc.,semlevaremcontasuanaturezasocial.

Numatalproblemtica,ocorpusnonecessitaserestabelecidoemfunodeumasituaode
comunicaoparticular.Dessepontodevista,elepodeserconsideradoaleatrio,esomentelimitado
peloscontextoslingusticosnosquaisaparecemessesmecanismos.Constriseumcorpusdeco
ocorrnciasporcategoriasdeoperaolinguisticodiscursiva.

Pertencemaessaproblemticatrabalhosnalinhadasteoriasdapressuposioedosentidodas
palavrasdodiscurso,dostopoiedaorientaoargumentativaedapragmtica(osconectores,os
embreadores4eosatosdefala),assimcomoostrabalhosemgramticadetextoquetratemdos
problemasdecoernciaecoesotextuais.

Umaproblemticaditacomunicativaedescritiva

Oobjetodeestudoaquiemprico,oumaisexatamentedeterminadoapartirdaobservao(mais
oumenosingnua)dasmanifestaesdomundofenomnico.Porexemplo,podemosobservarque
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 5/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

oscomportamentosdosindivduosemseusatosdetrocasocialtmumacertarecorrncia,oque
permiteformularahiptesedequesosubmetidosacondiesderealizaoequeobedecema
regraseissoqueautorizaaconstitulosemobjetodeanlise.

Assimsendo,oobjetodeestudooriundodessaempiriapodeserestruturadoemtiposideais(no
sentidodurkheimiano)decomunicao,apartirdosquaissodescritasascaractersticasdiscursi
vasqueseligamacadaumdeles(identidadedoslocutores,finalidade,dispositivo).Talprocedimento
resulta,entreoutrascoisas,noestabelecimentodediversastipologiasditasdediscurso,detextos,
degneros,oudesituaescomunicativas,masquesupem,todas,umateorizaodessestipos
ideaisdecomunicao.Essaproblemticapodeserchamadadedescritivapelofatodequevisaa
descrevertiposdesituaocomunicativa.

Osujeito,aqui,estligadoempiriadastrocascomunicativas,mastambmestconstrudoe
teorizadoemfunodamaneirapelaqualseconstroemeteorizamessastrocas.Osujeito,pois,
umsujeitodecomunicaoquesedefineporsuaidentidadepsicolgicaesocial,porum
comportamentoquefinalizadoaomesmotempopelasrestriesaqueobedeceaoseinserirna
troca(dessepontodevistaindeterminado,sendoumsujeitodanormacontratual)eporsuas
prpriasintenescomrelaoaooutro(dessepontodevistaumeu,umsujeitoquesetorna
umindivduo).

Ocorpusseressentedessavisoempricadoobjetodeestudo.Geralmenteconstitudodetextos
(produeslinguageirasemsituao)quesoagrupadosemfunodeseupertencimentoatalou
qualtipodesituao.Porexemplo,textospublicitrios,textosjornalsticos,textosdemanuais
escolares,textosadministrativos,textosdeprogramaspolticos,ediversostextosconversacionais
(trocastelefnicas,pedidosdeinformaes,entrevistas,debates,etc.).Essetipodeagrupamento
permiteproceceracomparaesemtornodeummesmocontextoparatextualesituacional.
Pertencemaessaproblemticatrabalhosqueabordamadescriodosgnerosdodiscursoedos
objetosempricoscategorizadosemsituaodecomunicao.

Umaproblemticaditarepresentacionaleinterpretativa

Oobjetodeestudodessaproblemticadefinidoatravsdashiptesesderepresentaesscio
discursivasquesesupemdominantesnumdadomomentodahistriadeumasociedade(so,
ento,sciohistricas),equecaracterizamumdeterminadogruposocial.Sobesseaspecto,elasso
interpretativas,vistoquenecessrioformular,deincio,umahiptesesobreoquesoos
posicionamentossociaisemrelaocomasprticasdiscursivaseostiposdesujeitosquese
achamligadosataisposicionamentoseprticas.

Adificuldadedessaproblemticaresidejustamentenofatodequeprecisoformularessashipteses
eque,paraisso,necessriobasearseemmanifestaesdiscursivasextremamentediversas,
nemsempreexplcitas,emesmodifusasouimprecisas,oqueumproblemaparaaconstituodo
corpus.

Osujeito,nessaperspectiva,tambmconstituiumproblemaetemsidofrequentementediscutido.
Pelofatodequeestnaorigemdasprticasdiscursivasqueconstroemasrepresentaes,elepode
serconsideradocomoumsujeitopassivoouativo.Da,temosduasposies:

1. uma,radical,quenoconfereexistnciaaessesujeito,anoseradeumailuso,poisele
estariacompletamentesobredeterminadopeloquePcheuxchamadeprconstrudodas
formasdiscursivas.Osujeitonosepertence,elefaladoporumalhuresqueser
chamadooradeideologia(Althusser),oradeinconsciente(AuthierRevuz),diluindosena
conscinciadogruposocial.Emambososcasos,osujeitonoumeu,masumisso
(ideolgicoouinconsciente)quefalaatravsdosujeitofalante,enoporacasoqueos
defensoresdessaposiotmfeitosempreumparalelismoentreideologiaeinconsciente.
2. aoutraposiomenosglobalizante.Nonegaojogodasobredeterminaodosujeito,mas,
emvezdefazerdosujeitoumailuso,fazalgodepositivo.Existem,emtodasociedade,
discursosdedoxa(lugarescomuns,esteretipos,saberescompartilhados).Estescirculame
serepartemdemaneiranoaleatriaemdiferentesgrupossociais.Assimsendo,todo
sujeitoportadordealgunsdessesdiscursos,eessacondiorevelaseuposicionamento
social.Podemosentodizerque,deumacertamaneira,essesujeitoresponsvelporsuas
representaes,oquenoquerdizerquesejaconscientedisso.Nalinhadessaposioque
qualificaremosdesociolgica,achamseostrabalhosdealgunssocilogosfrancesesquese
inscrevemnumasociologiaconstrutivista,assimcomoosquetrabalhamparaanalisaras
representaesdoespaopbliconasmdias.

Ocorpusvariasegundoumaououtraposio.Naprimeira,ocorpusconstitudoporumconjunto

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 6/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

detextosarquivoquesoselecionadosporseuvaloremblemticodediscursodominante,mais
frequentementeligadosaumainstituiosocial:dicionrios,enciclopdias,produesdiscursivasde
gruposconstitudos(cahiersdedolances"[2],partidospolticos,sindicatos)etodasasprodues
quetmvalordediscursofundador.

Nasegundaposio,ocorpusconstitudoporumconjuntodoquechamaremosdesignos
sintomasquerepresentamdemaneiraemblemticasistemasdevalores.Essessignospodemser
palavras(racismo,imigrao,solidaridadeetc.)oufrmulasdiversas(purificaotnica)
reveladorasdemaneirasdedizerpodemsertambmsignosicnicos(encenaescomimagens)
quepermitemestudar,porexemplo,asrepresentaesdamulhernaspublicidadesouda
violncianateleviso.

Ocorpusaquideordeminterdiscursiva,maspoderiaincluiroutroscomponentesnamedidaem
quepossvelaventarahiptesedequeosdiferenteselementosdeumasituaodecomunicao
(identidades,finalidade,dispositivos)estoigualmenteimersosemvaloreseideologias.Porexemplo,
secompararmosamaneirapelaqualaimprensaorganizavasuasrubricaseseusgnerosdeescrita
h50anos,comaatual,podemosverqueamaneiradedesempenharseupapelnasimblica
democrticamudou.Oquenosremeteproblemticaprecedente.

Premcontraste:umjogodedesconstruo/reconstruo

Seguindoahiptesesaussurianaquedizqueosentidonascedadiferena,osentidodediscursos
podesercaptadoemoperaesdecontraste,quandosecolocamemparalelodiversassequncias
discursivas.Assim,oscorporadevemserconstrudossegundocertasvariveisquepermitam
comparartaissequncias,quersejamvariveisexternasouinternas.

Asvariveisexternaspossibilitamcontrastarconjuntostextuaisoudiscursivospertencentesa
pocasdiferentes(variveltemporal):porexemplo,aimprensadosculoxixcomparadaatual.Ou
ento,essesconjuntospodemseroriundosdeespaosdiferentes(varivelespacialecultural):por
exemplo,apublicidadefrancesacomparadapublicidadebrasileira.Ouainda,podempertencera
dispositivossituacionaisdiferentes(variveldegnero):porexemplo,odiscursopolticoeodiscurso
publicitrio,afimdesaberseasestratgiasdepersuasosoasmesmas.

Essescorporaemcontrastepossibilitamtrazerdadosconcretospararesolverasdiscussesque
opemdiversospontosdevista:oquedefendeaperenidadedosdiscursos(sempreamesma
coisaatravsdotempoedoespao),emoposioaoquedefendeaqualquerpreoamudanados
discursos(nuncaigualdeumapocaparaoutra)ouaindaopontodevistaquetoma
globalmentediversosgnerosdiscursivos:tudoisso(discursopoltico,discursopublicitrio),no
passadepropaganda,opostoaoqueosdistingue.Semelhanasediferenasentreascaractersticas
dediversoscorporapermitemverificarasmudanasouaperenidadedosdiscursos,sua
generalidadeousuaespecificidadequantoaocontextodeproduoouquantoaognero.

Mashtambmvariveisditasinternasnamedidaemqueestassesituamnointeriordeum
mesmocampodediscursoecorrespondemaoscomponentessituacionaisqueestruturamum
domniodeprticassociais.Ocampopoltico,porexemplo,secompedediversosdomniosde
atividade:osdogoverno,dosparlamentos,dospartidos,dosConselhos(constitucional,deEstado,
econmicoesocial)etc.Apalavranocirculaentreelesdomesmomodo,asnormascontratuais
nosoasmesmas,asestratgiasdiscursivasnosemanifestamdamesmamaneira,vistoqueo
sentidodaspalavrasvariasegundoessassituaes.Semcontarofatodequeodiscursopolticono
omesmo,seosatoresseencontramemsituaodeconquistadopoder(campanhaseleitorais)ou
deexercciodopoder,aprimeiralevandoaproduzirdiscursosdepromessaquesodaordemdo
desejvel,asegunda,discursosdejustificativaquesodaordemdopossvel.Convm,ento,
construir,nointeriordeumvastocorpuspoltico,subcorpuscomcontextossituacionaisdiversos.

Htambmumaoutramaneiradeoperarcontrastescomvariveisinternas.Tratasedaquelaque
consiteemproceceraaproximaesentretextos,tratandodasmesmasnoes.otrabalhoquese
fazquando,aoanalisardeclaraesdeatorespolticos,procurasecompreenderosentidoatribudoa
palavrascomoautoridade,igualdade,deveredireito.entonecessriorecorreraescritos
filosficosquetratemdarepblicaoudademocracia.

Essavariedadedecorpussegundodiversasproblemticassquaiselesestoligadosesegundoum
jogodedesconstruo/construoresultandoemsubcorpus,nosremeteaduasquestesqueso
largamentediscutidasemanlisedodiscurso:aquestodaabertura/fechamentodocorpusa
questodeseutratamentoquantitativo/qualitativo.

Umaquestoheurstica:aabertura/fechamentodocorpus
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 7/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

Resumindoasconsideraesprecedentes,diremosqueumcorpusdependedotratamentoque
decidimosdaraele(sobinflunciadeumaproblemticaedeumcertojogodeconstruoemcon
traste).Poderserargumentadoquesetrataadeumacircularidadepoucodemonstrativa,mas
comofazerdeoutromodo?Nopoderserditoquefinalmenteocorpusquefazateoria,pois
serianegaroduplomovimentodedutivoindutivodapesquisaemcinciashumanasesociais,mas
dirse:Dizemequaloteucorpus,eutedireiqualtuaproblemtica/dizemequalatua
problemtica,eutedireiqualoteucorpus.

Ocorpusparticipaassimdeumaabordagemheurstica,poispropeumcertocaminharintelectual
apartirdehiptesesdebaseparadescobrirfatoseideias,isto,parainterpretar.Ora,inter
pretarumaoperaodelicadaquespodeserfeitanummomentoposterior,mesmoquando
numaabordagemmaisexperimentalseformulamhiptesesprvias.Interpretarconsisteemuma
operaodecorrelaodefatosobservadoscomoutrosfatos,paraformular,porinferncia,
hiptesesdesentido.

Mashumaoutraatividadeinterpretativa,aqueconsisteemrelacionarosresultadosdeuma
anlisedescritivacomosdeoutrasanlises:osdeoutroscorporaconexos(confrontaodosartigos
dediferentesjornaisparainterpretarsuassemelhanasediferenas)osdecorporadetextosde
ummesmodomniomasdesituaesdiferentes(confrontaodeproduesjornalsticasde
diferentespocas)aqueles,enfim,dasanlisespropostasporoutrasdisciplinassobreomesmo
domniodiscursivo(filosofia,histria,sociologia,psicologiasocial),sobre,porexemplo,odomnio
poltico.

Nascinciashumanasesociais,aabordagemdupla:empricodescritivaehipottico
dedutiva.Umanoexistesemaoutra:aprimeiradependemaisdeferramentasmetodolgicasa
segunda,deconceitosfundadoresedecategoriasexplicativas.Aprimeirasedesenrolanum
movimentocentrpetoasegunda,nummovimentocentrfugo,oqueexplicaqueoscorporaque
seinscrevemnessesmovimentostendam,oraasefecharemsimesmos,oraaseabrir.

porissoqueumcorpusnopassadeumpretexto,nosentidodequeeleumpontodepartida
indispensavelparaumaanlisedodiscurso,devendoostextosserconfrontadospermanentemente
comoutrostextoseoutroscorpora.Issoporqueassignificaessociaisserepartemnumalarga
combinatriadepalavrasemrelaocomseusdiferentescontextos.tambmporissoque
nenhumcorpusdefinitivamentefechado,constituindoseseufechamentonumadecisoprovisria
comfinsoperatrios.Soosparmetrosdecontrastividade(externaeinterna)docorpusque,no
jogodassemelhanas/diferenas,fazemsentido.

Comofazer,ento,entreaconcepodeumcorpuscompletamentefechadosobresimesmo,masa
respeitodoqualsabemosquehnecessidadedeconfrontloaoutroscorporaparasignificar,ea
concepodeumcorpusdeclaradoaberto,mascujoshorizontesdevemserdelimitadossobpenade
noconseguirtornlooperatrio?

Procedemos,denossaparte,segundoomtododocaramujo:partirdeumprimeirocorpusnuclear
determinadosegundoparmetrosdetempo,espao,gneros,dispositivos,locutores,temasetc.,em
funodosobjetivosdeanlisequeforampropostosparadepoisestenderprogressivamenteesse
corpusconfrontandoocomoutros,tantoquantofornecessrio,emfunodasquestesquesur
gemmedidaqueprosseguemasanlises.

Daremos,comoexemplo,oestudodosdiscursosdeumacampanhaeleitoral.Inicialmente,
construmosocorpusdasdeclaraesdocandidatoXdoqualfazemosaanlisesegundodiferentes
categorias.Depois,podemosconfrontaressesresultadoscomoscorporadasdeclaraesdos
candidatosconcorrentesparaadistinguirasdiferenaseosjogosderemissesunsaosoutros,uma
espciedejogodeespelhos,comodizD.Mayaffreaodesignlospelaexpressocorporareflexivos.

Podemostambmcompararessesresultadosaoscorporadoscandidatosdomesmopartidodas
eleiesanterioresparadistinguiremqueessecandidatosegueamesmadoutrinadeseusprede
cessoresouemquediferedela,epodemosmesmoampliaracomparao,incorporandoocorpusdas
declaraeseescritosqueconcernemideologiaaquepertenceocandidato,afimdeavaliaros
grausdefiliaopolticaepodesefazeressemesmotrabalhodeconfrontoparacadaumdos
outroscandidatos.

Podemostambmcompararasdeclarasdeummesmocandidatosegundoassituaesde
comunicaonasquaiseleseencontra(comcio,entrevistasjornalsticas,declaraesnateleviso,
debatesetc.),afimdeverificarsesuasestratgiasdepersuasosoasmesmasoudiferentesem
cadaumdessescasos.

Todocorpusremeteaoutroscorporanumencadeamentodecontextossituacionais,paratextuaise
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 8/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

interdiscursivos,construindoseprogressivamentesobaformadoqueG.Genettechamadeuma
arquitextualidade,nooretomadapelosqueadotamumtratamentoinformatizadodostextos.
umjogodereflexividadeentrecorpora,quespodeserdescoberto,progressivamente,nomomento
dasanlisesdasquestesoriundasdoconfrontoentreessescorpora.

Aquestodotratamentoquantitativo/qualitativodocorpus

Comopossvelnotar,compartilhamosdopontodevistadaquelesquedizemqueocorpusnoa
ferramentadapesquisa,masoobjetodapesquisa,pelomenosoobjetoquefoiconstrudonum
corpusemfunodepressupostostericosemetodolgicos.Colocamos,ento,aquestodomodo
detratamentodocorpus,emcorrelaocomaquestodapertinnciadeumaanlisequantitativa
comparadaanlisequalitativa.

Apartirdenossaprticadesujeitoanalisanteedomtododeanlisequeexperimentamosnos
trabalhosdoCentredAnalyseduDiscourssobrecorporamiditicos,conclumosquepreciso
discerniroquedaordemdacoletadedados,daseleodasrecorrnciasedadetecodas
condiesdecomunicao.

Acoletadosdadosobedeceaumalgicadocumental.Oobjetivorecolher,descrevereclassificar
osobjetosdomundoeosfenmenossociais,segundocritriosdeforma,semhiptesesparti
cularesorientandoapesquisanumaounoutradireo,eissocomumidealdeexaustividadeo
queproduzclassificaesdearquivosdiversos,catlogosebasesdedados.

Aabordagemaquiempricoindutiva,apoiandosenumametodologiatecnicista:osmarcadores
dedescrioeascategoriasdeclassificaosopensadossimultaneamentecomascaractersticas
daferramentatecnolgica(odesempenhodaferramentapodeterinflunciasobreosmarcadorese
ascategorias),assimcomoosmodosderepresentaodessasclassificaes(rvores,nuvens,
estatsticas,tabelasdecorrelaesdiversas)edeextraesdosdadosparaforneceraoutilizador
meiosdeconsultlos.ummtododescritivista.Umtalcatlogoindispensvelatodapesquisa
decorpus,masnodevemosfazercomqueesseestgiodecoletadematerialdeanlisepasseaser
consideradocomoaprpriaanlise,poisesteconstituiumaposioanterioranlise.

FoiutilizandoabasededadosdoacervodoInstitutoNacionaldoAudiovisual(quetemfunesde
mediateca,entreoutras)sobreateleviso,ordioeaWeb(emelaborao)queaequipedoCAD
procedeuasuasanlises.Olevantamentodasrecorrnciasimplicaqueapesquisasejaorientada.
Aqui,contrariamenteaocasoprecedente,osdadossoconfrontadosavariveisexternasqueesto
emrelaodepertinnciacomumobjetivodeanlise,easrecorrnciassolevantadase
classificadasnumacertaordememfunodessasvariveis.Porexemplo,umaordemderecorrncia
depalavraseexpressesemrelaocomumtipodelocutornumasituaodada(umcandidato
numacampanhaeleitoral),ouumaordemderecorrnciatemticarelacionadaaumcertosuporte,
comoporexemploolevantamentodostemastratadosporumjornalarespeitodeumcerto
acontecimentoecomparadoaosqueforampublicadosemoutrosjornais.Podemos,evidentemente,
multiplicarasvariveis,eobteremosumpanoramadosresultadosestatsticosdeocorrncias
relacionadasadiversasvariveisexternas.

Aqui,podemosdizerque,contrariamenteaocasoprecedente,tratasedeumaanlisequantitativa
quefornecepreciosasinformaesparaoutrasanlisesposteriores,aindamaisporqueode
senvolvimentodeferramentastcnicascadavezmaiseficientes(softwareseoutrosrecursos
digitais)permitem,atualmente,procederrapidamenteataislevantamentos.

nessegnerodeanlisequantitativaqueseinscrevemmuitospesquisadoresquesefiliam,cada
umsuamaneira,aumalingusticadecorpusdecorporaextensos,paradizermelhor,poisno
hnenhumalingusticaquenosejadecorpus.Essestrabalhostrazemresultadospreciosos,muitas
vezesindispensveisparafundamentarmaisobjetivamentecertasanlisessemnticas.Porm,para
quemseinteressanosomentepelosentidodaspalavrasmasporseuefeitosocialemsituaode
comunicao(aspalavrascomofatordeinflunciasocial),precisofazerasseguintes
observaes:

1. aimportnciaeoimpactodeumapalavra(isto,oefeitodesentido)noesto
necessariamenteligadossuarecorrncia:aexpressofraturasocialempregadapor
JacquesChiracemsuacampanhapresidencialde1995,aspalavraskarcher6eracaille7
empregadasporNicolasSarkozy,sforamempregadasumavezporseusautores,eoefeito
queproduziramsedeve,evidentemente,aosentidoquetomaramemseucontexto
situacionaleinterdiscursivo,etambmaofatodequeecoaramnasmdias,logo,emoutros
corpora.Oimpactodaspalavrasnoobedecenecessariamenteaumcritrioquantitativo.O
importantequeseinscrevamnumacertaredediscursivaequefaamecoaumsistemade

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 9/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

expectativamaisoumenosconsciente.
2. osentidodaspalavras,comosabemos,plural.Nosomenteporsuapolissemia,mas
tambmporqueadquirem,segundooscontextoslingustico,paratextualeinterdiscursivo,o
quepoderamoschamardeumapolidiscursividade.Eissomuitodifcildemedir
quantitativamente.Daremosaquiumexemplo:hpoucotempo,porocasiodaltima
campanhaeleitoral,levantamentoslexicomtricospuseramemevidnciaapropensodos
doisprincipaiscandidatos,NicolasSarkozyeSgolneRoyal,aempregaropronomede
primeirapessoa,je(eu,emportugus).Esseachadoforneceusubsdiosaoscomentaristas
paraconcluremqueessacampanhasecaracterizouporumafortepersonalizao.

Devemosnotar,antesdemaisnada,que,parapoderavaliaressapersonalizao,serianecessrio
compararessesdadoscomosdascampanhasprecedentes.Ora,senosreportarmoscampanha
de1988,podemosobservarigualmenteumempregoimportantedopronomeje,porpartede
algunscandidatos.Issobastantenaturalnamedidaemqueumjogodealternnciaje/nous
(eu/ns)estprevistopelocontratocomunicativododiscursodecampanhaeleitoral:ocandidatose
apresentaaomesmotempocomooportadordasoberaniapopular(nous),ecomoumlder
diferentedosoutros(je).

Principalmente,seestudarmosoempregodessesje,noapenasemseucontextolingustico,mas
emrelaocomoambienteprprioacadadeclaraopoltica(paratextual)ecomoconjuntodos
discursosaosquaissefazreferncia(interdiscurso),percebemosduascoisas:porumlado,queos
jedeNicolasSarkozyeSgolneRoyalobedecemaumamesmapreocupaodesedestacardo
aparelhodeseupartidosojedediferenciao.

Poroutrolado,observamosumadiferenaentreosdois:osje(maisexatamenteosjeveux
emportugus,euquero)deNicolasSarkozyconstroemafiguradeumchefepoderosoeforte,
assumindotodasasresponsabilidadesedecises,instituindosecomohomemdeaocomumardor
deguerreiroemcontraste,osjedeSgolneRoyalconstroemafiguradeumamulher
combatenteanimadaporumaconvicoprofunda,testemunhadeumaattitudedeproteoede
escuta,desinceridadedesentimentos,deumardorfeitomaisdecoragem,detenacidadedoquede
desejodepodersoelesosjedeapropriao.

Dessepontodevista,asanlisesquantitativas,quenodevemserrecusadas,nopodemtrazeros
resultadosqueasanlisesqualitativas,quelevamemconsideraoasredesdeinterdiscursividade,
poderofornecer.Serinclusivenecessrioseabster(vistooentusiasmoatualporessasanlisesde
basenumrica)dereificarasanlisesquantitativas,poisissolevarianeutralizaodasqualitativas,
oquereduziriaconsideravelmenteopoderexplicativodaanlisedodiscurso.

Lembremosquealgicadapesquisasebaseianumaabordagemempiricodedutivadeidase
vindasentre,deumlado,adeterminaodosobjetivosdeanliseedashiptesessignificantes,ede
outro,osmtodosdeobservaodosobjetosedecoletadedadossegundoumainstrumentaoque
devepoderdarcontadosobjetivosedashiptesespreviamenteestabelecidos.numvaivmentre
essesdoispolosqueseelaboramconceitos,instrumentosdeanliseeinterpretaodosresultados.

***

RestanosremeteroleitoraosestudosempreendidospeloCADparailustraressaabordagemque
articulaanlisequantitativaeanlisequalitativaqueresumimosaquiemalgumaspalavras.

Quandosetratadamaneirapelaqualatelevisorelataacontecimentosdeordemsocial(uma
guerra,umacontrovrsiasocial),devemserlevantados,numprimeiromomento,osassuntos
difundidossobreaquestoparaisso,devemosmergulharnabasededadosaudiovisuais(na
Frana,doInstitutoNacionaldoAudiovisual)daqualseextraemosassuntosdaquestoecoma
qualseconstituiumasubbase(issocorrespondefasedelevantamentodedados).Depois,
procedemosaumadecifraosistemticadomaterialcoletado,emfunodeumcertonmerode
parmetrosexternosqueremetemsituaodeenunciaoetemtica.

Assim,foipossvelestabelecer,paracadaumdenossosestudos:Paraodispositivoenunciativo:

1. otipodeemisso(telejornal,reportagem,entrevistas,debatesetc.)quepermitedeterminar
aimportnciadadaporcadaestaodeTVaomododetratamentodiscursivo(descrio,
relato,comentrio,argumentao)
2. aidentidadedosatoresenvolvidos(poltico,cientista,jornalistaespecializado,enviado
especial,instituio,cidadoetc.)quepermitedetectaralegitimidadeeaautoridadedas
intervenes.

Paraatemtica:

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 10/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

1. ocapitaltemtico(emnmerodesujeitoseemduraodeaparies)quecadaestao
dedicaaoacontecimentotema.Issoforneceumdadoobjetivoquantoimportnciadadaao
acontecimentoporcadauma,emcomparaocomaconcorrenteahierarquizaotemtica
(pormdiahorria)relativaaomomentodeapariodoacontecimentotemaemcadaedio
detelejornal(comeo,meio,fim),dadoobjetivoquantoestratgiadetratamentonointerior
daprogramao(ocondutor)decadaestao
2. adistribuiodosdomnioscnicos,comovariveldecontedo,paradeterminara
importnciarespectivadosuniversosderefernciaconvocadosnotratamentodo
acontecimento(cenascivil,humanitria,diplomticaetc.paraaguerranaBsniacenas
cientfica,poltica,ticaetc.paraacontrovrsiasobreaclonagem),queapontamparaa
orientaodramatizanteouargumentativapropostaporcadaestao.

Essafasequantitativapermite,porumlado,constituirndicesbaseadosemresultadosestatsticos,
ndicesquesosuscetveisdedesempenharopapeldesintoma,esobreosquaissedesenvolvem
anlisesqualitativasulterioresporoutrolado,elapermiteconstituirumcorpusamostra,isto,um
conjuntodefragmentosdetextoquepodeserconsideradocomorepresentativoemrelaoa
categoriasqueserviroparaanalislodemaneiraqualitativa:afaladosatores,ascaractersticas
dodispositivo,otratamentodatemtica.

Podeseescaparassimcrticaquefeitaamostragem,asaber,queapenasumaparteque
pretenderepresentarumtodo.Nossaamostranoapartedeumtodo(comoseriaumaamostra
depalavrasrepresentativasdeumtodotextual)elaconstitudaporcategoriasemquecadauma
umpontofocalsobreoqualincideaanlisequalitativa(oslocutores,osgneros,ostemas).

Dessemodo,oestudoquantitativofazsentidoemsi,masumsentidoprovisrioquedeveser
confirmado,corrigidooumesmocontraditoe,emtodocaso,estendidoeaprofundadopelaanlise
qualitativa.

Traduzidopor:
AngelaM.S.Corra
DoDepartamentodeLetrasNeolatinasda
FaculdadedeLetrasdaUFRJemembrodoCIADRio

Referncias

ANSCOMBRE,J.C.etDUCROT,O.Largumentationdanslalangue.Bruxelles:Mardaga,1983.
AUTHIERREVUZ,J.Htrognitmontreethtrognitconstitutive:lmentspourune
approchedelautredanslediscours.RevueDRLAV,26,1982,pp91151.
BARTHES,R.RolandBarthesparRolandBarthes.coll.crivainsdetoujours.Paris:Seuil,1975.
BARTHES,R.S/Z.Paris:Seuil,1970.
BOURDIEU,P.Chosesdites.Paris:Minuit,1987.
BOYER,H.Solidarit.Fortunepolitique,drivelexicale.RevueMots,no7,Paris,Fondationdessci
encespolitiques,octobre,1983.
______.Sociolinguistique:fairecorpusdetoute(s)voix?.Mots,n69,Lyon,ENSdition,97
101,juillet,2002.
______etLOCHARD,G.Scnesdetlvisionenbanlieue.Paris:InaLHarmattan,1998.
BRANCAROSSOF,S.Leslettresderclamationadressesauservicedelaredevance.Revue
Langageetsocitn81.Paris:Larousse,1997.
CHARAUDEAU,P.(dir.)Latlvisionetlaguerre.Dformationouconstructiondelaralit?Lecon
flitenBosnie(19901994).Bruxelles:InaDeBoeck,2001.
______.Visesdiscursives,genressituationnelsetconstructiontextuelle.In:CHARAUDEAU,P.
Analysedesdiscours.Typesetgenres.Toulouse:d.UniversitairesduSud,2001,pp.4573.
______.Lecontratdecommunicationdansuneperspectivelangagire:contraintespsychosociales
etcontraintesdiscursives.InBROMBERG,M.et
TROGNON,A(dir.).Psychologiesocialeetcommunication.Paris:Dunod,2004.
______.Lediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir.Paris:Vuibert,2005.
______.(dir.)Lamdiatisationdelascience.Clonage,OGM,manipulationsgntiques.Bruxelles:
InaDeBoeck,2008.
______.Entrepopulismeetpeopolisme.CommentSarkozyagagn.Paris:Vuibert,2008.
______,LOCHARD,G.,SOULAGES,J.C.LaconstructionthmatiqueduconflitenexYougoslavie.
RevueMotsn47.Paris:Fondationdessciencespolitiques,1996,pp.89107.
Diadorim,RiodeJaneiro,Volume10,p.0123,Dezembro2011.
______etMAINGUENEAU,D.Dictionnairedanalysedudiscours.Paris:Seuil,2002(Empor
tugus:Dicionriodeanlisedodiscurso.SoPaulo:Contexto,2004.Traduocoordenadapor
FabianaKomesu).
CHAROLLES,M.Cohrence,cohsionetpertinencedudiscours.RevueTravauxdelinguistique,n

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 11/12
28/7/2015 Imprimer:Dizemequalteucorpus,eutedireiqualatuaproblemtica

29,1995,pp.125151.
COURTINE,J.J.Quelquesproblmesthoriquesetmthodologiquesenanalysedudiscours.Apro
posdudiscourscommunisteadressauxchrtiens.RevueLangages,n62.Paris:Larousse,1981,
pp.9128.
DALBERA,J.Ph.Lecorpusentredonnes,analyseetthorie.RevueCorpus1,pp89101,Facult
desLettresdeNice2002.
DUCROT,O.etalii.Lesmotsdudiscours.Paris:Minuit,1980.
______.Direetnepasdire.Paris:Hermann,1991.
GODIN,C..Dictionnairedephilosophie.Paris:Fayard,2004.
GROUPESAINTCLOUD.Lesprsidentielles.Regardssurlesdiscourstlviss.Paris:InaNathan,
1995.
HABERT,B.etalii.Leslinguistiquesdecorpus,Paris:A.Colin,1997.
HARRIS,Z.S.Analysedudiscours,trad.fr.revueLangages,13,pp.845(1red.1952:Discourse
analysis,Language,vol.28,130),Paris:Larousse,1969.
KRIEGPLANKE,A.Lanotiondeformuleenanalysedudiscours.Cadrethoriqueetm
thodologique.Besanon:PressesUniversitairesdeFrancheComt,2009.
MAINGUENEAU,D.Initiationauxmthodesdelanalysedudiscours.Paris:HachetteUniversit,
1976.
______.Lestermesclsdelanalysedudiscours.,coll.Mmo,Paris:Seuil,1996.
______etCOSSUTTA,F.Lanalysedesdiscoursconstituants.RevueLangages,n117,pp.112
125.Paris,Larousse1995.
MAYAFFRE,D.Lescorpusrflexifs:entrearchitextualitethypertextualit.RevueCorpus1,pp.51
69.FacultdesLettresdeNice,2002.
______.Lescorpuspolitiques:objet,mthodeetcontenu.RevueCorpus,n4,pp.519,Facult
desLettresdeNice.
MOESCHLER,J.etREBOUL,A.DictionnaireencyclopdiquedePragmatique.Paris:Seuil,1994.
PCHEUX,M.LesVritsdeLaPalice.Linguistique,smantique,philosophie.Paris:Maspero,1975.
Diadorim,RiodeJaneiro,Volume10,p.0123,Dezembro2011. 2 3
_ _____.MiseaupointetperspectivesproposdelAnalyseAutomatiqueduDiscours.RevueLanga

ges,n37,pp.780.Larousse,Paris,1975.
QUR,L.Lespacepubliccommeformeetcommevnement.In:ISAAC,
J.(dir.).Recherches.Paris:s.n.b.,1995.
SOULAGES,J.C.Identitsdiscursivesetimaginairesfiguratifs.In:HOUDEBINE,A.M.(dir.),
Limaginairelinguistique.Paris:LHarmattan,2003,pp.103109.
TOURNIER,M.VerbeteLexicomtrie,IN:Dictionnairedanalysedudiscours,Paris:Seuil,2002.
VANDIJK,T.A.etKINTSCHW.Strategiesofdiscoursecomprhension.NewYork:AcademicPress,
1983.WILLIAMS,G.(d.)Lalinguistiquedecorpus.PressesUniversitairesdeRennes,2005.

[1]eraRevueCorpuseditadapelaUniversidadedeNiceSophiaAntipolis,especialmenteosnmeros
1(2000)e4(2005)

[2]N.T.:documentosconstitudospelosconjuntosdepetiesereclamaesquecadaumadas
classesdosEstadosGeraisdamonarquiafrancesaanotavaparaseremlevadosaoreiosmais
famososforamosredigidosem1789,porocasiodareuniodosEstadosGeraisqueresultouna
revoluofrancesa.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=285 12/12

Potrebbero piacerti anche