Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
composio
digitalizao
e monlogem PITANO EDITORA, S.A.
impresso e
acabamenlo GRAFO, SA
direitos reseryodos
E[ITORR Av. do llho do Modeiro,26 - A - 1400-204 Lisboo -tel.21 303 1940 -fox:21 303 1g4l
E-MAI L: d idocticoed it@mo i l.telepoc. pr
ESTE I.IVRO UM AMrcO DO AMBIEI{TE t TOI TMPRESSO EM PAPE1 A otoropiogem o uso obusivo e colediyo do obro,
tsENTo DE Ct0R0 (TGl, t 00o/o RECtq.vEt E (om ilNTAS tSEilTAS tem o outorizqo explesso dos oulores e edilores.
DE EI.ETIENIOS PESADOS SOIVEIS lorgomente diundido, o otorpio omeoo
owsErltouw - I ornildu,
OLIJS Il ouoouJol Dolo o orxs Il zu6ow
,(luolltn
(t
rectilne0........
Compo mognlico de um condutor ........................33
2.1 0 espectro mogn1ic0...... .........33
criodos...........
2.2 Sentido dos linhos de foro .......S8
mogntic0.......
2.3 A induo e o intensidode do compo ...............34
bobinos.
Compo mogntico em ........40
4.1 bobinos
Tipos de ......................40
4.2 bobino.......
Espectro mogntico do ..................40
4.3 o
Comporooo entre recto
bobino e o mon .......41
4.4lnduoo Be f/no bobino
o compo ...................42
toroidol..........
Compo mognlico no bobino ...........44
5.1 toroidol...........
Conslituioo do bobino .............44
5.2 mognlico
Espectro ..................44
5.3AinduooBeoexcitoomogntico ...............44
espiros..
Fluxo otrovs de umo bobino com N ..........41
.1 Conceito e formulri0.... ............4t
.2 Fluxo prprio efluxo externo ..........................48
Subcopftulc 5
- lnduo Clcctromogntlco
I. Conceito de induoo electromogn1ic0................... ......................105
2. Produoo de foros+lectomoizes induzidos
e conentes ...............105
l. Leis de torodoy e [en2........... ........10
4. pocessos
Produo de foryosdectromoilizes por diferentes ...........11I
4.1 Deslocondo umo bobino indut0ru......... ............1 I I
indut0r...........
4.2 Abrindo e fechondo um circuito .......................1 I2
4.3 indutor......
Deslocondo o induzido, em relo00 oo ..................1 12
mei0..........
4.4 Voilondo o reluffncio mognlico do .....................113
vorivel
4.5 Alimentondo o indutur com conente .....1 14
unif0rme........
4. Deslocondo um condutor rectilneo no seio de um c0mp0 .........1 l5
t2
=--.., - ----
-: ja; .
.-.-.1?:.1
aa.-.--_.,:
7- ,r=
'?-Z
#
-r4#
Desde h milhares de anos que so conhecidas substncias que atraem pedaos de ferro. Ess subs-
tncias no so mais do que xidos de ferro (Fe3Of. Foi em Magnsia (na Asia) que, pela primeira vez,
foram observadas as propriedades dessas substncias.
Da que se tenha dado o nome de magnetite a estes xidos de ferro. As suas propriedades de atrarem
o ferro ficaram, por isso, tambm conhecidas por propriedades magnticas.
O magnetismo no mais do que a propriedade que determinadas substncias possuem (como, por
exemplo, a magnetite ou man natural) de atrarem materiais, como: o ferro macio, o ao, o ferro fundido,
o nquel, o cobalto, o crmio e ainda algumas ligas destes materiais.
Dada a importncia do magnetismo no funcionamento de grande variedade de aparelhagem e maqui-
naria elctrica, na prtica, usa-se com mais frequncia o chamado man artiicial, com vantagem sobre o
man natural. O man artificial no mais do que um corpo em ao que adquire propriedades magnticas
permanentes, quando submetido aco de um man natural ou, conforme veremos mais tarde, quando
uma corrente elctrica intensa cria um campo magntico suficientemente intenso para o deixar magneti-
zado.
Outros tipos de ferro e ainda algumas outras substncias, como as descritas atrs, podem tambm ser
magnetizados, mas no permanentemente - so magnetizados temporariamente, enquanto estiverem sob
aco magntica exterior.
A todas estas substncias magnetizveis (temporria ou permanentemente) d-se o nome de substn-
cias erromagnticas.
Mais tarde, veremos que o magnetismo tem aces diferenciadas sobre todas as outras substncias:
umas no sofrem qualquer aco (ex: madeira), outras so magnetizveis muito fracamente e outras ainda
chegam mesmo a repelir (muito fracamente) as linhas de fora do campo magntico.
Os manes artificiais apresentam as seguintes vantagens em relao aos manes naturais: fcil dar-
-lhes a forma mais conveniente para cada aplicao; a regulao do campo magntico, por regulao da
corrente, igualmente fcil; no se desagregam; etc.
Os manes que encontramos nas nossas experincias laboratoriais podem apresentar-se com diferen-
tes formas. Entre elas, destacamos as seguintes formas mais usuais: forma paralelepipdica, forma de U
e forma de agulha.
'(S-ru) Ins-ouoN
opcer!p eu os-Eluapo ectlguer,u eqlne y
z'6lJ
'ec;19u6eu lnS-eUoN os-Erreqc og5cel;p p^ou Elso y 'g e.rn6l; eu
eluesa;del os otuoc pl ec;1gr6oe6 g-p opcerp p rxoc (.ren; ered .re6ng ep p^g!.lp^ olso JolB^ ';enyo6 ure
'olsog op ecrec) oln6ug opeurtuJolop wn nl enb opce.r;p puJnu uls seru 'ecggr6oa6 lng-ayop og5
-coJlp e"OL
opun6es eluotEsoJo6p elueuo os ogu eqln6e e enb 'oluelue ou 'os-EcUJeA 'eJlsoJJol 1ng o e.red
EluotJo es enb opeptuJollxo p4no p oc;19u6eur lng opd ep orrJou o JEp a eJlsoJJol ouoN o ercd elue
-Uo os enb eqlne Ep apeplureJue (ru) oc;19u6eu eUoN olgd ep ouou o JEp opluo os-nouolcuo^uoC
'socrlgu6eu so;gd snes so 'eudg.rd p;a 'ure1e1se enb e4
-suou.top BJJoI Ep solgd so ered rc1ueuo es eq;n6e E op olcel O 'orJgJluoc oulou op 'ocr19u6eu o;gd o.r1no
InS o o octlgueul olgd urn ouoN o opuol 'e1ue6r6 uptu; urn ouoc os-Euoduroc EJJoI E 'soueqes ouJoC
';ng o ercd
'elueutetnqo 'BJ1no o oUoN o ered epeluepo sappprrrJoJlxo spns spp EuJn opueoll 'elr6 e;e enb sotuecr;uen
'7en61S Bu erc6ns os otlJoc;e1 'otode urn aJqos ecr1gueu eqln6e eurn'o;dtuexa lod'sotuJecoloc oS
uoru! oP so)!l?u6
'olueultn6es ou soulola^ allJloluoc 'sepepeudord sens sE Jpztpnst^ uleyuled enb a ou.rsrleu6eur op
selueyodttll stet.lJ setcuguedxe sep seun6;e )ozel;enlssod g';. eln6rl eu sopeluoseldB seueuJ so uroC
'pLllnp urf (c jn uf (q :ec;pgdrdeletprpd (e :seupurJ op spturoj
-#
[ '6!J
'soptJoleJ sodll sgll so sotuBluosoldel
L BJnolI BN
EI
I
l4
Note ainda que o polo Sul magntico (Sr"g.) da Terra encontra-se junto ao Norte geogrfico (Ns.og ),
enquanto que o polo Norte magntico se encontra junto ao polo Sul geogrfico, ta! como e representado
na figura 3.
Fig. 3
A explicao simples. Se repararmos na distribuio das linhas de fora do campo magntico terres-
tre, verificamos que elas entram pelo plo S da agulha e saem pelo seu plo N, como sempre acontece
com qualquer man. Se os plos magnticos terrestres estivessem trocados em relao aos da figura 3, a
orientao da agulha seria contrria indicada na figura.
, portanto, desta forma que se definem as polaridades magnticas dos manes. A bssola, muito utili-
zada por navegantes e exploradores, uma das aplicaes do magnetismo. Com efeito, constituda por
uma agulha que pode girar livremente, de modo a orientar-se sempre na direco Norte-Sul magntico da
Terra, orientando assim os passos de quem a possui.
Ao construir-se um man, usual pintar de cores diferentes os seus plos, cabendo ao aluno determi-
nar as polaridades. Na literatura, representa-se geralmente o plo N a negro ou cinzento, tal como se
sugere na figura 4.
^rffis N+s
Fig. 4
N
lN-l tr\-l rel S
lN-t lN-l tN-l
a) b)
Fig.8
3P
Diplos magnticos:
a) man, constitudo por diplos orientados (no mesmo sentido);
b) Substncia no magnetizada, constituda por diplos distribudos aleatoriamente.
Uma qualquer outra substncia ,.no magntica,, igualmente constituda por diplos magnticos, s
que os diplos se encontram orientados aleatoriamente, anulando-se entre si, de tal forma que no exis-
tem polaridades fixas nas extremidades dessas substncias (fig. I b)).
Conorme vimos nas experincias anteriores, o ferro pode ficar magnetizado por contacto directo ou
ainda por influncia de um man.
A questo que se pe, no entanto, a de saber se o ferro mantm ou no as propriedades magnticas,
aps afastarmos o man!
Bom, a resposta tanto pode ser ((sim)) como ((no,,. Com efeito, a resposta a dar vai depender do tipo
de ferro utilizado. Conforme foi j referido, existem diferentes tipos de ferro que diferem na quantidade de
carbono existente na sua constituio. Assim, temos o ferro macio, o ao, o ao-cobalto, etc.
Vejamos, como mera exemplificao, as principais diferenas entre os ferros referidos acima.
O ferro macio caracterizado por ser magnetizvel com relativa facilidade, mas perdendo a magnetiza-
o logo que afastamos o man. Neste caso, dizemos que houve uma magnetizao temporria do ferro
macio, aps efectuarmos uma das experincias anteriores.
O ao e o ao-cobalto so caracterizados por serem magnetizados mais dificilmente, mas mantendo as
propriedades magnticas aps o afastamento do man. Diz-se ento que h uma magnetizao perma-
nente (remanescente ou residual) dos aos. O magnetismo permanente dos aos e suas ligas , obvia-
mente, aproveitado no fabrico de diversa aparelhagem e maquinaria elctrica: ampermetros, voltmetros,
motores, dnamos, etc.
ARMADURA
Fig. 13
So simples as constataes.
1.' - A aco do man sobre a agulha cada vez mais fraca, medida que esta se vai afastando. H
mesmo um ponto a partir do qual deixa de haver aco sobre a agulha, orientando-se esta na direco
N-S magntica terrestre - dizemos ento que a agulha ficou fora do campo magntico do man.
2." - medida que a agulha vai tomando diferentes posies em torno do man, a sua orientao vai
^
sendo sucessivamente diferente.
Nota: Na tigura14, com a agulha A orientada segundo a direco N-S magntica, representmos em cima
o plo Norte geogrfico (Ng) e em baixo o plo Sul geogrfico (Sg), em vez dos plos magnticos contrrios,
por comodidade de exposio.
\Ng
\
I
Fig. 14 Fig. 15
Conclumos, paraj, que o man exerce fora diferente (em intensidade e direco) consoante a posi-
o do corpo magntico ou ferromagntico.
Existe uma outra experincia ainda mais elucidativa sobre este assunto. Ela consiste no seguinte: colo-
ca-se uma placa de vidro sobre o man recto e polvilha-se a placa com limalha de ferro (bastante fina), em
torno do man, tal como se sugere na figura 16.
a) b) c)
Fig. t6
Espectro magntico de um man recto: a) Polvilha-se a placa de vidro com limalha de erro;
b) Espectro magntico do man recto; c) propriedades das linhas de ora.
')ezn)c uopod os oEu sBp onb
Jazrp ronb olsl 'BJol op Br.lull Bclufi puJn esspd gs ueurJ op olue^lo^uo oEdso op oluod EpEc Jod - B'?
'solgd sop oluauJplncrpuodJod rpJluo o r,,uoEs ESJoI op spqurl
sV - r'e
'uEr.rJj op Jouolur olod os-op
-upqcol '(opeuorcue^uoc oplluos) ueurl op g oggd ou urErluo e p olgd op lueyed ero1ep seLlurl sV - B'Z
'sepel1col ops ero; op sel.lull sV -,'L
'JrJoloJ B soruBssBd srBnb
sE 'sapepa;.rdo,rd ep olunuoc tun lod sepezrJolcerpc ogs ocrlgu6eur odr.ttBc op ero1 op sequrl sV
o5lo; op surlu[ sup sapopottdor4 E'B
-
'n uro upruJ uln oryltgueu orlcedsf
'ero1 ep sequrl g I '6!l
sep sepppeudold sep seun6;e 'e'B oluod ou 'eroe souee1
'opeplsuelur Joueu uoc pJoque 'solgd sop Epplsele Jllues zBl
os rugqruel ogce psse 'oluelue ou lsolgd soe olun olueuolueu
-lLuoperd E1el g ueru! op opce e'recr;uen epod es oruJoluoC
'B L PJn6;1 eu opeluoserder o.r1
-cedse o sor.uelJolqo ''l ure ueu! un ep 'o;duexo rod 'osec o5;
'uBl,ul
op BruJol p tuoc 'elueruoluoplno 'BuB^ oprlqo orlcedse ep odll O
'ero; op spr{url sp opun6es 'sepezrleueu
'oJro; op sBlncJUBd spp oluauequly
# '(segsuourp
Ll'6lJ senp e olueyod) oue;d orlcedse un )ez4pnsrn eluled seuede
oJpr^ ep Bceld e uoc soruoz4 enb Blcugpedxe B pJoqrue 'segs
-uorurp sgJl B 'eluoruoluopr^o 'BprcJexo g uptu! op ogce y
'Ll e)n6r1 eu erens os or.uoc lel 'ueru1 op S olgd
op gle N olgd o opsop sopequlle seueu! souenbed ep solun
-uoc sosre4p opuln1lsuoc'elueue^rssecns ursse a plnclued
pJlno op S olgd o enes os elnclyed Brln op N olgd oB enb
prlJol IBI ep 'selsodo sepepluoJlxo tuo S olgd un e N olgd un
ruoc 'oluorueluepr^e 'urecrl ueruJ op oc;19u6eu oduec ou [ueJ
-tec op 'eqpurl Bp oltel ep splnclypd selueJelp sp olueng
'N olgd nes oled ruees e S olgd opd rupJlue ero; ep spt{url
sB enb BruJol pl ep es-Bluopo Blo 'uerul un op ocr19u6eu oduec op oJluop eqlne eun soruJecoloc oS
'(qgl
etn6t;) ocgguEeu orlcedse os-Erxpl1c ueru! un ep oc;19u6eu odruBc op e5.ro1 ep sel.lull sep olun[uoc oy
'ocg19u6eur odurec
op erol op sequltop ouJou o os-gp 'oJJel ep selnqyed sE rueluopo es spnb sE orqos 'sEr.lull selse V
'(c ue e (q ua epeserder os orrJoc pl 'spplullep rueq sequll
opun6es eluelro es 'BpBzlleu6eur rcq; pn enb 'ottol ap eqleutllep olun[uoc o enb op]ue souecgye^
t7
I
22
5." - As linhas de ora tendem a seguir sempre o caminho mais fcil, isto , mais permevel (conforme
veremos mais adiante).
6." - No h isoladores magnticos para as linhas de fora. Elas continuam sempre o seu percurso seja
qual for o meio, podendo no entanto desviar a sua trajectria quando atravessam meios diferentes.
Vejamos agora algumas das consequncias destas propriedades em experincias efectuadas com manes.
Suponhamos que aproximamos, entre si, dois manes em duas situaes distintas, tal como se sugere
na figura 19; isto , ora aproximando plos de nome contrrio (19a), ora aproximando plos do mesmo
nome (19b).
8@ b)
a)
Fig. 19
1. Na atraco entre os dois manes, as linhas de fora saem dos plos N e entram nos plos S do
outro man, respectivamente.
2. Na repulso entre os dois manes, alm de se verificar que as linhas de fora saem e entram no
mesmo man, constata-se tambm que na zona de maior proximidade entre os plos N (do mesmo nome)
h uma repulso entre as linhas, deformando-se os respectivos espectros.
Suponhamos agora que repetamos uma experincia j efectuada anteriormente e que consiste em
aproximar de um man (a uma distncia curta) um pedao de ferro
Conforme deixmos antever no ponto anterior, existem meios que conduzem melhor do que outros as
linhas de fora, isto , so mais permeveis. Diz-se ento que esses meios tm maior permeabilidade
magntica. A permeabilidade magntica representada pela letra y e expressa em henry/metro (H/m).
Suponhamos que colocamos uma agulha magntica a uma distncia tal de um man que este deixou de
exercer qualquer influncia sobre a agulha, talcomo se representanaigura22 al.
Coloquemos agora um pedao de ferro entre a agulha e o man (figura 22bll.
O que que se verifica ento?
Bom, a agulha magntica deslocou-se imediatamente, havendo atraco entre os plos contrrios do
man e da agulha.
Qual ser a explicao para este facto?
Conclumos que o ferro atraiu (canalizou) uma grande parte das linhas de fora do man, magnetizando-
se e exercendo uma fora atractiva sobre a agulha.
O facto de as linhas de fora terem sido canalizadas para o ferro quer dizer que este bastante perme-
vel s linhas de fora e tem, portanto, elevada permeabilidade magntica.
Suponhamos agora que em vez do ferro tnhamos colocado um pedao de madeira (cobre, alumnio,
etc.), tal como se sugere em c).
O que que conclumos?
Bom, conclumos que a presena da madeira no teve qualquer efeito sobre a agulha, isto , tudo se
passou como se a madeira l no estivesse. Dizemos ento que a permeabilidade magntica da madei-
ra muito lraca, ou praticamente nula.
I Norte
t
i
\
\
\
\
\
V
i
\
\
t
\
a) i b)
Sul \
Fig.22
Fig. 23
Fig.24
Fluxo magntico @- B . S,
de um campo magntico uniforme
perpendicular a superf cie.
O luxo magntico atravs de uma superfcie definido como o produto da induo magntica B
pela rea da superfcie S:
So as seguintes as unidades:
- fluxo magntico, em webers (Wb)
B - induo magntica, em tesla [[)
S - rea da superfcie atravessada (em metros quadrados)
O fluxo magntico atravs de uma superfcie tanto mais elevado quanto mais elevado for o nmero de
linhas de fora que atravessam essa superfcie. Por esse motivo, usual associar-se agrandeza do fluxo
magntico ao conjunto das linhas de fora que atravessam uma determinada superfcie.
A partir da expresso anterior, podemos redefinir a induo magntica como uma densidade de fluxo,
por unidade de superfcie:
(Wb/m'ou tesla)
emque0<cosc<1
r Notas trigonomtricas
sen (r =
cateto oposto a cr,
=
a
Fig. 28 \
'y
hipot".trsa V
C rculo trigonomtrico. T
cateto adjacentea a _b
coso -
hipotenusa r
Note que r o raio (constante) de uma circunferncia e que a e b tm, no 1.o quadrante, como
mximos o valor do raio r e como mnimo o valor 0.
3)Secr=45o, ento0as<1 e
rr 0.9.t
Portanto, temos:
. .t; ^t;
Sen 45"=Y=O,7O7 ; cos 45"=\1 =O,IOT
qM 0 = 0 x g0'0 x g'O = 006 soc x Sx J = O (c
qMuI eZ = qMezo'o = oO, soc x 90'0 x 9'O = oor soc x Sx g = O(q
qMul 0g = qM80'0
= ! x 90'0 x 9'o = o0 soc s x g = (D)
,u190'0 = zuc 009 = Oe x OZ = S (E
:ognpseg
erqpedns seppred ops ero; ep sequ;; sy (c
eolyedns p pruJou B uroc o0? op olnEug un uazel e.ro1ep sequ;;sy (q
e;clyedns E- soJplncrpuedred ogs elo; ep sequ;; sy (e
:seprn6es segen1s seu 'I g'O op oruroilun opnpurBun B Epllouqns gpe Ep enb opueqes
'r.uc Og x uc OZ ep rcln6ueper Bldse Eun ep elcpedns Ep sg^BJIE oc;19u6eu oxn[ o olncpC-
suruolqord
ce
'PlcuElsunclc Janbpnb uo octlguoBru oxnB o Jplnqpc
olltlJed onb Bcugua elnurgl eu.rn (n soc S g = ) ElnurJ-ol purliln Blso Jes Jtnlcuoc 'uJtsse 'soulopod
'(uressene4e e opu) g a1c,1yedns p se;ele.red ops elo; op serlutl se opuenb opllqo g
otlJtuluJ JolB^ O 'g etclyedns soJplncrpued.red ops e.ro;ap sequtl sE opuenb opllqo g ouJtxgut JolE^
? O
's x g orulx-Eul
JolE^ o o o)oz JolP^ o oJluo prJE^ erclyedns Eun op sg^Brle oc;1gu6eur oxng o anb 'oluepod 'sotu1n;cuog
soJouoluEsropsoeJluoolpgr,urolu!Jolp^-(sxg)xL'o=ogrsocsg=osorloJol'og=Dos'g
(oxnp op ourlulur
;olen)o=0xsxg=006socsg=c)souJoloplue'(erclyednspse;e;e.rede.rolepsequrl)og5=no'z
(oxng op ourlxgr.ro;en) g x g
= L xSXE= o0 socSS=soLuoloplue'(etc1;.tednspso.rElncrpuad.red elo;epsequr)o6 =n o'l
:pllrsoru Bp osrlgup Ep sagsnlcuoc selurn6es sB so[!pJ!]
'secu19utouo6u1 segou seutn;e souJrepJocal sgde 'n soc S g - ql oxng op JotJolue ElnuJJgl p opuelo^
I
I
30
I
Problemos
Resoluo:
S=8cm'=8x10-om'
(D=0,2mWb=2x1g-oWb 6==l-=-'*,19'=O,2ST
Scosa 8x10*x1
0,=0o-+cos=1
R: 1,6 T
enlf ur oPnpur o oPnpu!-olnv - I olnlldu)qns
ecrlgu 6eulotlcolo opn pu ! - s olnlldo)qns
ocrlgu6etu oUncJIc O - l? olnlldu)qns
secrlgueuro il4 sercuglsqns sV - 2 olnlldu)qns
secrlgu eurorlcolo sero1 -d olntldo)qns
ocrlgueur odtuBc o o eclllcglo oluo;Joc V I olnlldu)qns
:so;nldecqns
selutnoes sou <<or,lrs!lou6etuollce;3,, olnljdpc o sot.rJtpt^tp 'er6o;opoleu ep oplsenb EtUn lod
'sero;ouce1 o apEptculcolf
ep seut;dtcsrp seu repnlso e 'seluenbesqns sprJgleru op opsuaerduoc plcoJJoc e e;r;d'o;n1dec
olsop Eptcsorce ercuUodtur B 1EO 'otusrlou6euo.rlce;3 ou rcpnlso sotltolt enb sre; seu pctJool
ogeluaulepunl pns p u,lol Eoulcglo Br.leurnbeur a Eculcglo ue6eqlelede Ep opeptlelaue6 y
'sopt^lo^uo sololnpuoc sop oluotupcolsop o r.ueconord sero1 selso ocr19u6eu odr,uBc
-
un op otas ou LuErluocua os solso opuenb 'Eculcglo oluoroolod sopr;.roc;ed selolnpuoc oJqos
sectlgueuollcolo sero; sEpErJc ops enb EpurE sotuoro1 'Eculcglo olual.toc leuc 'seglpuoc
sepeul,ulalap uta 'epod ocrlgu6eur odruBc o anb r.ugqure1 sotuoto1 'sou1gueul soduec euc Ec
-lllcglo oluoJloc B [!?qure] 'oct19u6eu oduec luerJc souetu; so gs r.uou 'Jon souolt auloJuoC
'segecrlde
o stol spns 'oct19u6eut odulBc o o oculcgla oduBc o orlua aluolsrxo ercugpuedeplolut E rcpnlsa
sor.ue^'so;nldecqns soug^ uto opplqopsop orusllouEeuo4celf o 'olnudec alueseld oy
'segSecrlde o sectl?u
-6etu sezepuer6 'sepepeudold sens 'souelul :outsrleuey\ o sorugpnlse ';oualue o;n11dec o5
og5nPorlul
or-lJS II OU6OUJOJI)2 I )
E 1 lcl )
E,
=
D
C,
h
I
72
UB(RPrUT
corre,nt@ elctrico @ o compo mogntico
No sculo XlX, no ano de 1820, o fsico dinamarqus Oersted observou acidentalmente que uma agulha
mgntica deixava de ter a orientao usual (N-S magntica) sempre que um condutor prximo era per-
corrido por corrente elctrica. Logo que a corrente cessava, a agulha voltava posio original.
Verificou ainda que ao inverter o sentido da corrente no condutor, a agulha tambm invertia de 180o a
sua orientao (fig. 1).
\Ng
\
\
\
\
\
t,,,
B ,n
Fig. 1
Oersted no conseguiu, na altura, explicar nem fsica nem matematicamente o que tinha observado
ento.
Foi Ampre que, um ano mais tarde, apresentou uma teoria explicativa para o fenmeno observado por
Oersted. A teoria apresentada tinha como princpio fundamental o seguinte: ,.A corrente elctrica cria um
campo magntico prprio, o qual ir interagir com a agulha magntica ffi psh>,.
Estudemos ento mais em pormenor esta relao corrente e!ctrica - campo magntico, em con-
dutores rectilneos, condutores circulares ou espiras, solenides e ainda bobinas com ncleo ferro-
magntico.
'oppuc ocrlgueu odupc op ero; op seLlutl sep oplluos o o
oluoJloc Ep oprluos o oJluo ogeleg
t'6!J
'ero1 op ser.lurl spp optluos o Bctpul N olgd o 'g ols!
'epuens plou BrlJot Bp r.upluouo os spr{1n6e se onb souec
-lluon 't e)nr; eu opporput / oluoJJoc pp optluos o EJpd
'sBcllgu6eur seqln6e spug^ no eun ece;d
Eu opupcoloc 'rouolue ercuguedxe p ioJJocor sor.ue^ ero1 ep spr.lurl sep oprluas o pnb rccgro^ EJEd
suPuu) o5ro; oP surlull suP oPHuas v'a
-
'solullslp soue;d slop ruo 'oluoroc Etun rod optJJocred
oouJlrlcoJ Jolnpuoc tun op ocl19ueru oJlceds3
z'6!J
iopluo sor-uee1
sepeuc ero; op seLlurt spp oprluos o gJos ;enb seyN
'[S uro opue6ns g or.uoc ge1) ere]lp os opu opeuc oc
-llgueur orlcedso o enb sorupo4uon 'rolnpuoc op eluoue^
-rletol 'oxreq ered no eurc ered ece;d E soruJecolsop oS
'ece;d B pssonprle Jolnpuoc o opuo rod oluod
o g orluoc o[nc 'secplugcuoc selcugJeJuncJlc opueu
-Jol'ece;d e eJqos opurnqrrlslp es-!e^ Bqleull e 'ulog
sorueruosqo enb g onb g
'Puu oluelseq oJol op Prlleull
tuoc orprA op ece;d e ero0e soLuaLl!!AIod 'opBnbape
olplsgo; tun op olpgrurolur .rod p-opup;nOer '(V 0 L< l)
EpEAola oluoroc euln Jolnpuoc ou ressed sor,uee3
'7etn64 eu oplreOns g euJoluoc 'S o.lp!^ ap eceld eurn ap oJluoc o Essonerlp rolnpuoc o enb epure sourequ
-odns loprluos opep trtn uloc / oluorJoc eurn rod oplr.roc;ed oau1lrlcar Jolnpuoc un opluo souequodng
'sppprJc ero1 ap spqurl spp Eturol e lenb recrluo^ o ? turssp enb reur.rr;uoc 'ossr .rod 'soue1
'eq1n6e P oJqos
opce equrl lenb o 'ocr19u6eu odtuBc trtn pllo^ Ens p EABUc Eculcglo aluoJJoc B enb nourJUE e.rqdr.r-ry
o)!l?u6uruoJl)adsao- l,'a
oaullll)ar Jotnpuo) uJn ap o)!l?u6oru odruul
22
I
I
74
Se invertermos o sentido da corrente, as agulhas tambm invertem as suas posies.
H, por isso, uma relao directa e unvoca entre o sentido da corrente e o sentido das linhas de fora.
Para mais facilmente memorizarmos a relao de sentidos entre a corrente e as linhas de fora do
campo magntico, foram idealizadas algumas regras prticas de aplicao simples. So elas: a regra
do saca-rolhas de Maxwell, a regra da mo direita, entre outras.
a) b)
Fig. 4
!t
Problemos
a) Calcule os valores de H e B:
1 . distncia de 10 cm do condutor
2. i\distncia de 1 cm do condutor
b) Tire concluses
Resoluo:
1o'=,=15,92Nm
a1)=10cm=10-'m H-+==
2nr 2n x 10-1
10,='
a2) r=1cm=10-'m H-+==
2nr 2nx 10" -1sg,2Nm
B=poH =4nx 10-?x 159,2=0,2 mT
c) Pode concluir-se facilmente que as indues criadas por condutores rectilneos so efectivamente muito
fracas, mesmo em pontos muito prximos do condutor. Para obter valores de induo com algum signifi-
cado, ser necessrio que a corrente atinja valores muito elevados (vrias dezenas de amperes).
-
Um condutor rectilneo percorrido por 25 A cria um campo magntico de 60 A/m num determina-
do ponto em seu redor. Calcule:
-
Determine o valor da intensidade que deve perconer um condutor rectilneo de modo que, dis-
tncia de 3 cffi, tenha uma induo de 0,1 mT.
R: 15 A
'BJrdsa pun op ocll9ueuu otlceds3
z'6!J
'ser.lurlsep opllues o JEulurclep ercd (epl;p optu pp e no)seq1o.t-Bces op
Bclt.rd Bl6el e eldules elslxe 'elueu.uopelue oppelel [;ol ouroc p]'o]uBlue op 'ece1d E eJqos ec;19u6eut
eqlne EUn opuecoloc op[qo etuutllcel.res epod ep 'sBpel,rc eSrol ep sequll sep op!]ues oB o]uEnQ
'eluplsuoc ELun Jes 9p Exlep Joupuoc oB ELlull
ep oluod ppec ep plcuplstp e sgod 'e5ro; ep ELlull Eppc ep o6uol oe seluelsuoc ops ogu 9p oduec o e g
opnpur p 'oponJ elseg 'ogro1s1p er.un6le urBlueserde qod 'sepuglelunc.llc elueuesoto6g erc6e ogs opu
'ouJoluoc
[sequ;1 se 'e5lo1ep sequll ep solunuoc slop so eJlue opce.re1u1 B EpBp 'enb epup JUeleJ oO
nes o opol r.ue elpse p ue^lo^ue e5rol ep seLlull sE '2en611ep eslpup.tod 'lecgyen epod 9s euloluoC
'(er;dse no) relncr!c rolnpuoC
'Le)n6[ Bu Eluesardel es ouoc lE] 'seluepuodepu!
g'6!J ero; ep setlull ep solun[uoc slop 'oueld BpEc rue 'utlsse opuBlJ
-JoI '(e1on e Epl) roppuoc op seyed sep eun Bpec tua^lo^ue
sepelrc elol ep sequll sv 'JplncJlc Jolnpuoc o opol ue^lo^ue
enb ocll?ueu oduec ep ero1 ep seL{ull tueLuJo} es enb zeh
Brun slBtu sorueJpcllue^ 'ore; ep BqlEulll l,uoc EcEld e sotuJEL{l
-!^lod e 'olplsgeJ run ep oPElnOeJ Jod '(VO La BpBAele elueuol
-uelcllns elueJJoc Brun ep sgABJlB EJldSe B SOl,UJBlueUIlB eS
'EJnU Blusotu pu oppons I oLuoc lP] 'olptn ep Bceld
pun ep sg^BJIE 'BpBtuJol r,ulssE 'BJldso e JEssBd sotuBEJ
'EJ!dse
Er.unessol es ouoc 'g EJn6[ Eu PpBclpu! JplncJlc Bl,uJo] B sol,uBp
'loueluP oluod op oeujlllceJ Jompuoc oP 'enb soruBLluodns
o)!l?u6utu oJl)adsa o - ['E
(ol;dsa) ro;nu!) ,otnpuo) run ap o)!l?u6otu odruul
t2
I
I
38
Neste caso particular, podemos utilizar a regra do saca-rolhas, de duas formas distintas:
1." - Colocando o saca-rolhas (S,) por baixo de uma das extremidades da espira, a regra ser a seguinte:
,,Fazendo progredir o saca-rolhas segundo o sentido da corrente, a sua rotao indica-nos o sntido
das linhas de fora (no interior e no exterior da espira),,.
2." - Colocando o saca-rolhas (Sd segundo a direco da linha L do plano da placa de vidro, passan-
do no centro da espira, aregra ser a seguinte: ,.Fazendo rodar o saca-rolhas segundo o sentido da cor-
rente na espira (de a para b), a progresso do saca-rolhas indica-nos o sentido das linhas de fora no inte-
rior da espira,,.
)
Fig. 8
em que:
Fig. 10
Assim, existem frmulas empricas que nos permitem calcular os valores destas grandezas no centro
da bobina. A experincia demonstra precisamente que no so iguais as frmulas para a bobina curta e
paraa bobina longa.
Fig.14
Note que o campo H e a induo B dependem de vrios factores: intensidade, nmero de espiras e
comprimento da bobina ou ento do raio da espira (consoante o tipo de bobina).
A induo B depende ainda do meio, tal como tnhamos j visto. Se o meio magntico da bobina fosse,
por exemplo, ferromagntico, ento o valor da induo tambm seria diferente e bastante mais elevado.
wN 916 9 L (q \VZV (e :U
orluac ou H op role^ O (q
selrdse op oroulnu O (B
:olncleC 'V g 1, rod optJJocted
opuenb IU OZ ep opnput Etun oJluoc nos ou znpo.rd 'olueur.rduuoc ap Luc O, ap 'optguolos tn - gd
V6./L:U
'oluoJoc Ep rolE^ o alncpc
'Iur gL ep 9 'serrdso OOZ o olueurudtuoc ap uc Oe ruoc 'euo; Eurqoq Etrrn op olluoc ou opnpur y - nd
8e :u
'V 0 L rod pprrrocrod opupnb lur g ep g op
-nput E enb opueqes 'LUc g e ;enr 9 orer onc 'epnc eurqoq Etun ap selrdse op olorunu o olncleC - ed
Ir,u g - 0087 Xr_o1 x uv - HoTl -a
9'0 v
wN 008, = =H
8x000 /N
:oPnlosau
'lolloluP eulolqold op P ;enr g opeprsuolul V 'oluotutJdtuoc op uc 0g
e seltdse 00e Luol 'e6uo; g purqoq e enb opuodns '.rouegue op olupLllotues euelqold un p^losou - Zd
ItU g= 000, x, 0L xyV = Horl = B
wN0007 - '-0lxzxz -g -H
8x0z /N
:oPnlosau
'orluecnosougeHop
sorolel so olnoleC 'y g rod epulocred g'wc Z e ;en6r orel op 'serrdso 0Z LUoc (eync) Eutqoq pun - Id
G
tr,
= sul,uolqoJd
D
I
r
D
2t,
I
44
ol
Fig. 15
com
'Elp9r.u
elo1 ap Pqurl B opupztltln I op orpguJ role^ o os-elnclec 'souenlce;e otuorulenlrqeq enb solncpc soN
'JOUOJUT
g op JoIBA tun u?t 'opgJluoc o;ed '.r olEr roretu tuoc ero; op set.lull se :opE^olo sleu g ep JolB^ un olupl
-tod e Qt7 = Etcu?Jeluncltc Ep orlauryed = 2)epugrcsuncrc Ep olueurudlr.roc Jouotu rugl., otpl Jououl tuoc
elol ep spl.lutl sB :E op JolE^ o -BJas uJrsse 'Eperoplsuoc e.ro1 ap pqutl E alueosuoc 'enb epure elop
'EouJplcoJ sor,utEJoptsuoc B os 'Bulqoq ep oluauluduloc oB lenr 9 ElpglrJ
elo; ep ELlutl Ep olueupdtuoc o 'o1e1a uoC 'oprguolos op sp sren6r ops sagssordxe selse enb eloN
SD
I
46
\t
u,
=
Problemos
=
Temos assim:
10 -7
r =4-1,5 cm -1,5 x 10' m
2
'-f"-f'
2
R:2,4 A
a) O nmero de espiras
b)O fluxo magntico
R: a) 1 333; b) 64 x 10' Wb
.O.N
= lp rod oppp g
(eurqoq eun op s?^el1e) lelol oxnll O
8 r '6!J eurqoq ep sg^eJle
(letot) oxnp }]socsgN-o'N=lo
:serdse op N oJor.rlnu
o sozon errdse rod oxnlt op olnpotd o oruoo '*O (opeeJqe
oxnll no) eulqoq etun ap sg^eJle lelol oxnp os-ou[o6
'ror;olue opsseldxe eled
opelnclec 'len plAIpu I oxn lJ tu n lod eppssone;le g el rdse
BpBC 'selrdse X7 uloc eutqoq pun ero6e soulo;optsuoC
orcJpodns p ler.u;ou B o g rolco^ o orluo ollol olnug - lr
(soperppnb so.r1er.u) eldse ep opcos - S
(e;se1) ecrlgueuu ognpul -g
(sreqenn) ocrlgu6eu oxnp - O :enb ulo
eldse etun ep sg^eJle oxnp }]SocSE= O
:oluor.urouolue Epppnlso [esse ElnuJg] 'elrdso eled ep
-Pilu.ttlop 5 opces Ep s?^ellp oxn[ o enb op sretu g opu 'O 'elgdsa etun op sg^erle oc;19u6eur oxnp O
'n soc S g - O :Bldse eun op soneJle oxnll
z!'6H
'o oxnu op Jole^ opeutu
-Jolop un rod epBSSoABJlp g r.lldse ppBC 'spJrdse op olun[
-uoc un rod epJnulsuoc g eutqoq eLUn 'sorJoqes ouoC
ouglnruJoJ o solla)uo)
- l'g
sorgdsa uJo) oulqoq oun op s
^
ll,
I
I
48
&.2 Fluxo proprio @ luro erlerno
-
Define-se fluxo prprio (Dp de um circuito ou dispositivo, como o fluxo magnetico por ele proprio criado.
Suponhamos agora que mergulhamos esta espira num campo magntico externo. Evidentemente que a
superfcie da espira atravessada por um fluxo magntico (D, que resultante dos dois fluxos.
1.a - Os dois fluxos tm a mesma direco e iguais sentidos. Neste caso, temos: (D,
= (Do + (D..
2.4 - Os dois fluxos tm a mesma direco, mas sentidos contrrios. Neste caso, temos: <D,
= lOo ' E";.
Na figura 20 sugerimos a segunda situao. Mais tarde, veremos a importncia da distino que aqui
feita entre os dois fluxos magnticos.
Fig. 20
2.1 Crperincios
-
Na figura 2 est representado um condutor rectilneo de comprimento ( percowido por uma corrente
de intensidade /, fornecida pelo gerador G. O condutor est suspenso nos apoios A e B, podendo deslocar-
-se livremente. Encontra-se entre os plos N e S do man, sendo atravessado pelo seu campo magntico.
Gom o interruptor K aberto, evidentemente que
nada acontece - o condutor mantm a sua posio.
Ao ligarmos o interruptor K, verificamos que o
condutor ( come a a deslocar-se no sentido indicado
na figura, perpendicularmente aos sentidos de B e de
/ (tal como representado em b)).
Se invertermos o sentido da corrente ou o sentido do
campo magntico, verificamos que o sentido da fora
tambm se inverte, tal como se sugere na figura 3a).
Ftg.2
\J
Fig. 3
Portanto, a fora exercida atinge o seu valor mximo quando e so perpendiculares entre si,
verificando-se ento:
F-Bl( (com,-90")
b)
Fig.10
a) Princpio de uncionamento do motor linear. O condutor (, amovvel, podendo deslocar-se sobre os condutores C
que tm a uno de carris. b) Aplicao da regra dos trs dedos da mo direita ao circuito.
Ao ligarmos o interruptor K, o condutor , percorrido pela corrente / do circuito, fica sob a influncia do
campo magntico de induo B, originando-se assim uma fora electromagntica F que faz deslocar o
condutor (mvel) sobre os carris C. Desta forma, h movimento, ou seja, produo de energia mecnica,
continuando o circuito sempre ligado, visto que o condutor faz contacto contnuo com os carris C.
este o princpio de funcionmento do motor linear. Para inverter o seu sentido de deslocao, basta
inverter o sentido da induo I ou o da alimentao.
1.a O fluxo prprio oo sempre constante (depende apenas da corrente /, que vamos considerar cons-
tante).
2.a O fluxo externo <D. (atravs do circuito) varivel, pois: quando o condutor se desloca para a direi-
ta, as linhas de fora de que atravessam o circuito aumentam; quando o condutor se desloca para a
D"
Assim, segundo a figura 12, o sentido da fora nela indicado iaz aumentar o fluxo De atravs do cir-
cuito, aumentando tambm o fluxo resultante (Dr = (Dp + <D. (os fluxos tm o mesmo sentido). Cumpre-se
assim a regra do fluxo mximo. Certifique-se agora de que tambm se verifica a regra dos trs dedos da
mo direita!
Suponhamos agora que altervamos o sentido da corrente l, tal como se sugere na figura 13.
Fig. 13
0p
O sentido da corrente, sendo contrrio ao da figura 12, cria agora um fluxo prprio <D, de sentido tam-
bm contrrio ao anterior, embora com o mesmo valor. Quanto ao fluxo exterior (D", dado o sentido F inOi-
cado na figura 13, ele vai diminuir de valor.
Vejamos ento por que razo o sentido de indicado est de acordo com a regra do fluxo mximo!
Neste caso, medida que o condutor se desloca para a esquerda, o fluxo <D" atravs do circuito dimi-
nui de valor, pelo que a soma algbrica de @p com iD" vai aumentar. O fluxo resultante (D, , portanto,
dado por: , = p - (D" (tm sentidos contrrios).
Notequesetivssemos,porhiptese,@9=0,entoteramos(Dr-@o-0@r-@p=valormximo.
Conclui-se mais uma vez que o sentido da fora F indicado na figur 13 est de aiordo com a regra do
fluxo mximo. Certifique-se de que se aplica tambm aqui a regra dos trs dedos da mo direita!
'((e g;. eln6tl) og5e1o.r op olrgurq ep euJou o os-gp seSro; op Burolsrs also
V'oxla rrJn op oulol uro JppoJ wozr;l
e enb src1 soplluos t-ttoc sero; senp op olunuoc un B pprlauJqns pc4 e.rgdse e enb oluepod sou.rlnpuo3
'(o= n ues2 lEl = ! o= tc ues) e.ro1
op sEqull s o;epled es-EJluocuo Jolnpuoc o srod 'ero1rcnb;enb eclexe os opu g Jolnpuoc o oJeo o
'(ianbtpen) oxeq ered eluode enb 1 erol eurn uJgqurpl os-ocloxo 'c Jompuoc o oJeos o
'(lenbrpen) eullc ercd eluode
'Eltoltp optu pp sopop sgJl sop Br6er e opunes 'enb 3 ero; eun os-ocloxo p Jolnpuoc o oJeos o
:((e Sl o (E ,I sern6rl.ran) e1u;n6as o os-eclllen '(e u3
'/ oluoJroc PpEurrrJJolop
Butn lod epujocled Jol plo as 'saglsod sep Btln EpEc Lue 'elldse p ocoluocp enb o oplue sor.r.re[e1
.SEtU
-ollxo segtsod sEnp [l.to P^Pl]uocua es ergdsa B enb sourossrp 'ogzel B]sa Jod '(elrdse ep oueld oE soJplnc
-;puedled ogs elo; op setlutl se) oulxgu g plop sg^Bile ocr19u6eu oxn[ o (q ure enb oluenbue '(elldse ep
oueld oe se;eleled ops e.ro; ap spqurl se) o;nu g errdse ep ogces Ep sg^EJIE ocrlgu6eur oxn[ o '(B ruf
'Brrdsa Bp oueld oe sorelncrpuedred ops ero; ap spLlull sV (q
'erdse ep oueld oe sploleJed ogs ero; op spr.lu;; sy (e
'oct19ueu odtupc LUn op oros ou 'oluoJJoc rod eprrroued 'errds3
I '6!J
(q (e
'71 eln6tl eu elueseldoJ es ouoc pl'(!s e4ue seue.rye) soluoJallp segtsod senp ulo Blrdse e sourenbolog
'renb;enb otoul oJlno;od no uptu! tun.rod op;znpo.rd oc;19u6eu oduec
un op og5ce P epllourqns elgdse EIIJn sourol '2 Jompuoc r.un
op zo^ ulo 'enb Blo6e soulequodng
o!)u?ltodr) ['E
-
I
I
Em b), verifica-se o seguinte (ver figuras 14 b) e 15 b)):
com F-B-l.lsencr
Se, em vez de uma espira, tivermos uma bobina constituda por N espiras, ento cada espira ficar
submetida ao seu binrio de rotao, sendo o binrio total M, mais elevado e proporcional ao nmero de
espiras:
A constante K (K < 1) significa que o binrio total no aumenta exactamente na mesma proporo do
aumento do nmero de espiras N, pois o ngulo a varia de espira para espira, em cada instante.
Assim, com o aumento do nmero de espiras numa bobina, obtm-se um binrio de rotao mais ele-
vado e, portanto, uma velocidade mais elevada.
Segundo a lei de Laplace, cada um dos dois condutoresicasubmetido a uma tora F=B I ( sen o
(F, e F* respectivamente) que directamente proporcional .corrente I e induo B.
A induo criada por cada uma das correntes obtida, respectivamente, por:
t,
F2=B., lrlsenG=Po lr. I
Znr
Conclui-se portanto que as oras F, e F2, exercidas sobre cada um dos condutores, tm o mesmo
valor e so dadas pela expresso genrica:
F =E = Fr=lro.(,,.' ,).*
Note que os sentidos das foras F1e F2so, no exemplo apresentado, de repulso entre os condutores
(os condutores tendem a afastar-se, se as foras forem suficientemente fortes), com as correntes de senti-
dos contrrios. Se as correntes tiverem o msmo sentido, facilmente se verifica que os condutores tendem
a atrair.
Verifique, utilizando a regra dos trs dedos da mo direita, qu s verificam as propriedades descritas!
Fazendo a analogia com a interaco entre manes, facilmente se constata que, nos mans, a atraco
se verificava quando os plos tinham nomes contrrios; aqui, as correntes devem ter o mesmo sentido,
para s verificar atraco entre condutores.
'!s eJuo soluoJolrp oEs sogco.rlp a oEBclldE ep soluod
snos so onb uo Bplpeu Pu '!s erlue urPlnup os oEu spJol sPnp sBlse enb ze^ puJn slEru rplou eo 'E^lslndoJ
B o E^rlcpJlp E :sEJoI spnp sE ruolslxooc (srcnsn steu se) seperupc sEUg^ uJoc spulqoq seu 'o1uepo6
'seluece[pe spppruec ep sBJ
-tdse e4ue ogslnder ep erol puJn gLl- sorJgJluoc soprluos rr.rgl salueJJoc sB 'seluece[pe sepetuec oJtuf 'Z
'sele eJlue opce4e
ep ero1 Eun gq - sBldse sE sepol ruo opllues olrJseui o uel oluorroc e 'epeuec ErrJsor.u Ep orluog 'L
:enb es-.rBc4uen epod 'sepeurec senp uoc eulqoq'(q urf
'(ogs;nder) serrdse op spppr,upc spnp uoc eupqog (q
l(ogcerlp) sBrrdse op epeuec gs Brun uoc eurqog (e
:spurqoq spp seldse oJluo opcerolul
I L '6tJ
(e
ZJ ]J
r* <-{
'clo :ope^ele.rolp^ op spouluelsu; selol soluotueloJuo sou t,uoznpo,rd 'opelnp BUec
op BJoquJo 'enb oyncrrc-ounc op saluoJJoc sep ospc o g :seJolouJ so;ed sepr6rxe onbuBl.rB op selueJJoc
sppelolo sep 'o;dtuexe tod 'ospc o g :oluouJelosr nos op og5e,ropelop p opuznpuoc a seulqoq sB opuEru
-Jolop 'seso6yed os-JBuJol trlepod se.ro1 sB enb ue segen1s gq 'olueluo oN 'seurqoq seu opecguep
rcnb;enb ulerccorold ercd sepznpoJ eluauroluorc4ns ops o6o[ure se.ro; se ';eulou ogen1s uJf 'elueJJoc
E Jol Joleru oluenb ppp^ala sleur oluet gres enb opcer1e ep e.ro; pun spla oJlue ecJexe es enb 'ossg lod
'os-lnlcuoC 'sB.ttdse sB sepol uro oprluos orrseu o ural oluoJJoc B enb es-.rBcl1pe^ opod 'sololeled soueld
ue 'se4no sep seun oppl oE sppecoloc es-ueJluocue sB:dse sp 'epeuec gs eun utoc eulqoq '(e uf
'(q) serrdse op sepeurec senp uoc'erpo l(e)
selgdse op Bpptupc pun uloc 9s'eutn :seurqoq ap socrlgruonbse so;druexe slop sor,ueluosoJdB gL ern6;;
ep 'sepe6t;re1ur (serpo sep seun eurrc .rod) seppuJec spp^ opurnillsuoc '!s eJlue sepe6;1 e se;e;ercd sel
-;dse ep solunuoc ops spulqoq se 'souteq?s ouJoC - Eulqoq ep selpse e4uo ogslnde.r e ogcel1y (y
:so;duexe sun61e souree1
'stengpelDesep ueq sozo^.tod 'sercugnbesuoc seurn6;e 'ecg1-e.rd eu 'ugl souJluoc sopllues
op no opllues oursotu op selueJJoc .rod soplrlocred serolnpuoc erlue ogslndel e opcellp op stol sV
soaullll)al salolnPuo) allua og5)oJalu! op salualua^uorul 7'D
-
l9
I
I62
Qualquer das foras tem, evidentemente, um efeito nocivo sobre a bobina, pois conduz sua deforma-
o e lenta degradao.
B) Atraco e repulso entre barras condutoras - Como sabemos, nos quadros elctricos de fbri-
cas, de laboratrios e nos postos de transformao, em vez de cabos, so utilizadas frequentemente bar-
ras condutoras (nuas), em geral de seco rectangular e apoiadas em isoladores, tal como se sugere na
figura 19.
a) b)
Fig. 19
Conforme estudaremos mais tarde, alm da corrente contnua, existe tambm a corrente alternada
monofsica (fase + neutro) e a corrente alternada trifsica (trs fases + neutro, quando este existe).
Deste modo, duas barras condutoras tanto podem ser percorridas por correntes de sentido contrrio
como por correntes do mesmo sentido, dependente da situao. Sendo assim, podemos ter foras de
repulso ou foras de atraco entre duas barras condutoras. Sabido que estas barras so geralmente
percorridas por correntes bastante elevadas, fcil imaginar que as foras electrodinmicas em jogo tam-
bm o sero.
H, por isso, que tomar os devidos cuidados, para evitar situaes desagradveis como a oscilao
das barras (em corrente alternada trifsica) com consequente danificao das mesmas e o curto-circuito
entre barras, por contacto entre elas.
\t
rl,
z Probl@mos
=
Fig. 20
c) No caso de termos uma bobina com N espiras, ento as foras exercidas sero obviamente mais eleva-
das:
P3 - Duas barras condutoras, com 3 metros de comprimento cada, encontram-se a uma distncia de
7 cm.
a) Calcule a fora electromagntica que se exerce entre as barras, se a corrente que as percorre for de 100 A
b) Calcule a fora electromagntica que se exerce entre as barras se, no caso de um curto-circuito, a cor-
rente atingir 5 kA
c) Diga se a fora exercida sobre a barra atractiva ou repulsiva, no caso de as correntes nas barras:
Resoluo:
d-7 cm-0,07 m
I 4nx 10-'x 5 x 103x 5 x 103x 3
b) F-Fo.l,-1, -214,3 N
Znd= 2n x O,O7
v 9'gzz :u
'N g'O ap ? sElo oJlu pptctoxe EJoI E onb opuoqEs 'eJJocJod sE anb oluoJJoc Ep opEplsualul B olnclP3 'ulc 8
op ptcuglslp p os-rrJElluocuo 'epEc oluauruduroc op ury ruoc 'sElolEJBd sPJolnpuoc sExEq spno - Ld
z9:u
'I Z'! op g oPnpul p opuenb 'N gz ap g pcllguoputollcolo EJol p onb o oluoruuduoc op urc I uJol PJldso
Ep Jolnpuoc BpEc enb opuoqes 'y g.rod epy.roc.red Eulqoq Eun op serldse ep orounu o elncleC -
V IZLiA
'oluplsu! ossou ocJE op alueJJoc Ep JoIEA o elnclpc 'l,uc a
e 1en6r olueu.ryduoc op'ocre o oJqos oluorlplclu!EprcJoxo e5.ro1e N , op to; enb opuoqes 'g 1.'1. opnpul
:
ep ocrlgu6eur odtuBc urn op erog ep sequll sp aluor.urelncrpuedred 'oc1r1cgle ocrp l,!n os-noulol - gd
o8'Zl:8
'I Z'O ep g opnputV'V 9 op
elueJ;oc Bun rod opp.roc.red opuenb 'N Z op ero; eurn ocJoxo es (o1ueu;rdruoc op Luc OZ utoc) rolnpuoc
o .rqos anb opuaqes 'e.ro; ep sequrl se uroc oaujlrlcal rolnpuoc un ;od o1rel oln6up o olncleC - nd
'soluoJJoc sp trroJol sepElole sleu oluenb Joletu oluel g
operu.ro;ep V 'soluarua^pp JEp soluoruo^uocur so ruoc 'serpq sep og5er.u.rolop gl.l sospc sop renb;enb uu3
oprluos orusou o tugl soluorloc sE stod 'entlceJlp 9 etolV'Z
sorJJluoc soprluos tlgl
soluoJJoc se stod 'ents;ndel g elol V 'L
(c
suruolqord
stD
I
66
SUBcRPTUro
terromognEicos
At aqui, temos estudado bobinas cujo ncleo o ar. Estudmos ento as frmulas que permitem cal-
cular B e H, para diferentes bobinas, embora todas com ncleo de ar.
Pretendemos, a partir deste ponto, azer o estudo de bobinas com ncleos de ferro (ou ncleos ferro-
magnticos).
Estas bobinas so construdas como as anteriores, s que no seu interior colocado um pedao de
ferro que constitui o seu ncleo ferromagntico. Portanto, a diferena entre esta e as anteriores reside
apenas no meio magntico.
Na figura 1 representa-se uma bobina com ncleo ferro-
magntico.
No ponto seguinte iremos ver qual a importncia do ncleo Bobina
de ferro, quando introduzido na bobina.
Fig. 1
1." - Aproximemos (no muito perto) uma agulha magntica de uma bobina com ncleo de ar, alimenta-
da com uma tenso conveniente (tenso nominal).
2." - Repitamos a experincia anterior, aps termos introduzido um ncleo de ferro na bobina.
Flg.2
Aco da bobina
sobre uma agulha:
a) Bobina com ncleo de ar;
b) Bobina com ncleo
ferromagntico.
N - Ncleo ferromagntico.
'alulnas oluod ou 'elueuplurcns 'soujoJo^ onb o f
seuoz sepBullurolop tua e5Jol op sEtlullsep
oge.4uecuoc ep 'soruras;nb os 'no g op oluauJne op e;cuglrodru! erapepra^ e ogluo gras teng
'oc119ueru oxng o ogu e opnpu! B g or.usllau6eurorlcalf ou olueyodtule1ueur;eer ezepuer
B enb g epsep os-razlp e^ep f 'rg enb Joueu g zg s;od 'JolpLU ,51 @ = zg elrcS op sel.lull ep eppplsuep
Eun souol (q ue enb gs 'g ern6r; ep (q tue e (e ure rop^ or,useur o urel O ocllguOeu oxn[ o enb elop
'zg rc1eno ered rg JolE^ op oxnu sp eppplsuap e Jeluotttne zol'g olsl
's!eu se-opuerluocuoc 'ero; ap set1ull sB nor^sop (epeptl;qeauted toptu utoc)
orrol op olctru g (q :(ece4 oxn[ op opeplsuop '? ols! 'ecetl rg ognpu;) re op sg^Erle orJo1un odueg (e
e '6!J
(q (p
rE
#
'JE ap oolcr:ru ue opnpu!p oluaurp^llElJ 'ocg19ueu
-orol oalcnu ou (oxng op opeprsuop no) ognpu! Bp oluournB o ercd ogec;ldxe e es-ere6ns g ern6r; e5
'opnpur pp opprpenb oe ;euorc.rodo.rd oluor,uelcorp 9 (olduexe rod) ueurlorlcola urn
ap Eurqoq pp e^rlcerle ero; e enb sotue;el 'opJel sleyyH p rolpl otusolu o Bred 'oppnolo srpr,.lJ g ecrldr.r.rr
opE^ola sreuu rl :enb rrn;cuoc llcI I 'oluourJouoluP ppElueserde 'H rl = g ElnLuJgl B sorurEprocor os
'rp op e anb epe^ala sleul g rl ec49u6eu apeplllqpaured ens e s;od
'orro; ou eluaurne g ec;19u6eru oenpu; E 'olrolo tuoC 'oluotJouolue EpEp ro; g opect;dxo p 'uog
o"l)al op oolc4u o ruoc pluoune eulqoq pp e^llcerp e5rol e ogzet enb ro6
'Bulqoq ep ourxgld sreu
olgd op op opJluoc otuou 'oluouroluopr^e 'urel opyerle (eqlne ep) olgd O 'ppJErlE oluoruElerpouur 9 eqlne
e (olel ep oolcnu u-toc) ercuguadxa ,'7 eu enb ossed oE 'Elorr os opu e;a ercuguedxo E'! pu enb receluoce
ourseuJ grepod 'BpElsBlE oluot,r,roluarc4ns Jo^rlso eqln6e p oS 'Jp op oolcfiu uroc Eulqoq e enb epenelo srcu.r
olrntu E^rlcerle ero; Etun rrJol ocrlgu6euroJJol oolcDu rxoc Eulqoq e enb eluaureprdeJ sor,rJelelsuoC
sorueruesqo enb g anb o
t9
I
I
8
Outra das grandes apllcaes dos ncleos fenomagnticos a blindagem magntica. Na figura 5 repre-
senta-se a bllndagem magntlca de um relgio. O objectivo o de desviar as linhas de fora produzidas por
eventuais campos magntlcos exteriores, de modo a no interferirem com o mecanismo dos relgios.
Bobina
Ncleo
\ Fig. 4
Aco de u lectroman
sobre um pedago de erro.
Bllndagem
Flg.5
ry
Bllndagem magntica de um relglo
- llnhas de foa percorrem o caminho
as
de malor permeabllldade (o ferro),
no interferlndo no funclonamento do relgio.
Quanto permeabilidade magntica, as substncias podem ser classificadas em quatro grupos: dia-
magnticas, no magnticas, paramagnticas e erromagnticas.
De referir, desde j, que s as substncias ferromagnticas tm uma permeabilidade relativa muito ele-
vada (p, >>1), enquanto as restantes tm uma permeabilidade relativa igual ou muito prxima da unidade.
Na tabela abaixo indicada apresentamos alguns valores.
Substncias diamagnticas -Hr < 1 - So substncias que se magnetizam (muito ligeiramente) num
campo magntico, mas criando um campo de sentido contrrio ao campo original. Por esse motivo, estas
substncias so repelidas pelos manes, embora muito levemente. Temos como exemplos: bismuto, mer-
crio, prata, cobre, gua, etc.
TRBTR DC PRI,IRBIIIDRDS
Analisando a presente tabela, bem como os valores de p, das substncias ferromagnticas, conclumos
que podemos falar praticamente em apenas dois tipos de substncias: as ferromagnticas e as no fer-
romagnticas, pois estas ltimas apresentam valores muito prximos entre si e prximos da unidade.
Por comparao entre as diferentes substncias, fcil concluir que, para o mesmo valor de H, quanto
menor for p. menor ser B e quanto maior for U, tanto maior ser B.
'spprJolo.r splcuglsqns sep oPPzllauoPLu op sErunc sEp E^rlEpJ oErsod Ep Plepleujn rroc Jecrl
sou-allruJod 'rouolup oluod ou EpEnlcele 'epPplllqpeuJad P oluBnb sBrcuPlsqns sPp oEEcursselc v
'BSnEC l'UA ETCUEI
-sqns E oluEosuoc soluoJe| sagnlo^ o9)ol ogSezrlouoEr op sPrunc sE 're^eluP sourgxrop ouJoluoc
'Brcuglsqns PpPc PJEd 'H ecll?uoprrJ oPPlrcxa E uoc
g Ecrl?uoEru oEnpul pp og5ezllauoeu ep erunc ap ourou o os-9o
oEnlo^e P Pclpur sou onb Erunc P
ogSorllou6utu op surun)
'(r-ugqurel pcrJlcglo a) ec;ugceu ErcuglsrseJ Jorpr! olueluo ou oql-opuep
'e1sep opEplllqpaured e rgnurulp z4'oreg op oprsodruoc Bu 'ouoqrec o enb oluBuod os-tnlcuoC
'urgl opu sormo so enb sepdgld spcllsJJolceJec seurnble erdures uet1uol
EJoquJo 'opeprlrqeotured loueul Epurp lleluoserde enb q soJJl sorlng 'Eturce sopualor so oJluo ep 'op
-Eprf rqeourod roueur rnssod enb e;enbe opuos 'ouoqrec og o/o9'Z g'L orluo elueserde oplpunl oJJal O
'(or.re1 op oprsodr.noc Eu orc1lls op op5unl e ;enb sor.rroro^ 'epre1 srcu) yog o e oJluo olcJlls ep urebelueuad
eun ogrsoduroc Ens Eu r,.lJoJeluosardB.rod soJorJoluB sop os-r.!on6u;1s;p osorcrlrs oB o no osolcllls oJJol O
'oprEl srprrJ sorloJo^
or.uroluoc 'sue6eluen sprlno pLluol EJoqure 'olceur orJol op roulur elueurerreDrl apeprlqpaured eurn e1
-ueseldB lenb eled opzer 'oplsodtuoc ens Eu ouoqpc op o/og'I o o/oe'O arluo ruol anb orel un g oe g
'opeprlrqeouJred epenele
pun ossr lod opuel'o/oe'O > ouoqrec ep ue6eluecred eurn uroc'ornd esenb oJJol r,IJn ? olceut oJJel O
'prcuossa ou 'an6u4srp sB enb o sotuee1 'oprpunl o.t,tol o osorcrlrs oB no osorcrlrs ore;'oe 'olceur oJJol :ogs
sppezrlrln
sleu se 'spl orluo oO 'secggu6euore; sElcugpqns soluorolp 'opuolor rol otuJoluoc 'ure1s1x3
'r.uPSSOAPJle Onb
lPrJOlel.U O AIUPOSUOC
septcJolslp oluoualuoroltp oES ero; op seL,lull sv
g'6tr
r
'uOBgV'S 'u6eu|plo 'S '6eueled 'S .euoual .S_
[- r --_., ,--
I I !- t--
--- -O-O
+ h--d \-
-!, -!
-d orreJ-
@@ffi-
'secrlguOeure e secrlgu6eruprp 'secrlgu6eurered 'secr19u6eurore1:olualue^r]cedser 'sercuplsqns soluoJo]!p
r.uoJeJluocue oB 'ocllgu6eu odurec op ero1 ap sequll sep oprnqulsrp B soulpluesoJder g ern6g ep
'e1urnes oluod ou Je^ soureJr oruJoluoc 'elueupclleJ6 eprznpe.rl res epod H a EtoJlue opSeler Blsf
tt
I
t
72
Assim, na figuraT sugerem-se as posies relativas das
curvas de magnetizao para os quatro tipos de substnci-
as consideradas atrs.
Por anlise do grfico, pode verificar-se que as substn-
cias diamagnticas so as que apresentam uma induo
mais baixa quando submetidas a um mesmo campo H. As
ferromagnticas so aquelas que nos interessam, pois
apresentam uma induo bastante elevada e fortemente
crescente com H.
Por esse motivo, sero estas substncias aquelas com
que nos iremos ocupar daqui em diante.
H (A/m)
Fig. 7
Fig. 8
1,6 2
3
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
Fig. 9
0,2
Curvas caractersticas de materiais ferromagneticos.
1 - Ferro-silcio;2- Ferro macio; 0 1 000 1 500 2000 2500 3000 3500 4000
3 - Ao vazado; 4 - Ferro fundido. H (A/m)
Por anlise da figura, pode concluir-se facilmente que, para a mesma corrente / (mesmo H), a induo B
produzida maior no ferro-silcio do que nos restantes. Por esta razo, este material bastante utilizado
no fabrico de chapas magnticas para as mquinas elctricas.
Podemos concluir ainda que as diferentes curvas apresentadas so constitudas por 3 zonas distintas:
Zona OA - uma faixa do grficoquase linear , isto , em que se verifica que a permeabilidade
| = BlH praticamente constante.
Zona AB - Chamada ioelho da curva de magnetizao, em virtude de o grfico comear a curvar a
partir da.
p- Bu e P,.=-
.r com Fo = 4nx 10-'H /m
H Fo
'olcEru oJJoI o BJPd 'H Op Opun; ue
'E^IIPIOJ OpEp!llqPOLuJOd Bp PrunC
(uru) x ooop 00se 000 00z 0002 0091 0001 00s
oL'6lJ
002
'(O L prn6U ep oc;19t0 ou to^JS!^ g eru
00, -Joluoc) U ep sorole^ op Elue6 e Epol LUo oluelsuoc
009 Jos epod opu HlA = rl oluelconb o 'opout otso6
'(eluelsuoc = rl
)8
epuodsorroc enb e) Blcor Brun esenb g H)A oc4gl6
(nol
o enb uo 'le!ctu! ElteJlso oltnu ExtEI Erunu Jes ogu
0oZ,l B '!S OJIUo oIUOLUJEOUII TUBUBA OEU H O g 'epepJOA PN
00,r
'H r.uoc 'ees no 'l olueJJoc e uoc oluelsuoc g ogu
ocllgueuo il4 lepolptu un op (elnlosqe e e) E^!l
009t
-ploJ opeplltqpouled B 'lBledso ep pJo eruJoluoC
rfl 'H op ogunl uo 'ogceut olJal
op e^llelar epeplllqeetuled ep e^Jnc e JeLluosop
eluor.uleull souepod 'ploqel pp seJolBA so trJoC
rrl
oDuw ouu), o uuud (u) u)t ur
'o!ceul
oflol o ered epure 'e1urn6es eleqe] E sou.relJolqo '(11 'g) sered sorlno ered selueqpuJes solncpc so]toJ
od
1xiLV,-0 HI
zgg=ffi= rj ='d g
iwtHgoLoo'o=ffi= -=TI
Ig'l =g e Lu^ oozl = H:o;duexo o'z
od
1xtLV,-0 Ht
tgot=ffi= iwtHeeLSO'O=ff=
r,f ='rf -=TI
a
LZ'| = g <- wN 006 = H :o;durexe o'1
:rrl e rl sp soJolEA sun6;e soualnclpo '(g)g op Jouolue Eloqel EO
'wN oozl =Ha wN 006 = H op sorole^ so e;ed 'oPluo souenbg;puoxf
'srEuolEr,rJ soluEl
-sor so e:r"d rcze1 soueyapod orusour o enb oloN 'lpualpur oursour alsa ered rrl enrle;er apepr;rqeeuued e
rolqo ursse o plaqe] Esso Jezrpln soup^ 'orcpuJ olJol o ered fi1) g soJole^ op ploqel eurn g souJrol olsr1
'(H)'rl : g ep opun; ue onrlcedser ocr1g.r6 o opuerluosop o sorolen op EloqEl eurn
opurrulsuoc 're;nc;ec sotue^ enb serolen sassa ops 'ossr rod ''rl enrle;e; apeprpqpoured e 9 eluase;de oc
-r1grd esserelur srerrr enb elenbe 'sezepuer senp splso arluo ap 'oluauJoualup oppeleJ [ ;ol euroluog
gt
76
Probl@mos
Pl - Um circuito toroidal, em ferro macio, com 600 espiras, percorrido por uma corrente de 1,46A.
Sabendo que o raio da linha de fora mdia de 7 cm, calcule:
Resoluo:
b) Por consulta da figura 9 (ferro macio), para H = 1991 A/m obtemos B : 1,4S T
P2 - Um circuito toroidal em ferro-silcio, com 800 espiras, tem um ncleo com raio mdio igual a I cm.
Sabendo que a bobina percorrida por 1,6 A, calcule:
b) O valor de B correspondente
Vejamos!
Fig. 12
Quando H=0 (com /=0), temos B+O e igual a B, ou -8, para / positivo ou negativo, respectivamente.
.' Quando B=0 (com /+0), temos H*0 e igual a H.ou -H".
o atraso de B em relao a H que provoca o ciclo de histerese, o qual exige um dispndio de energia.
Quanto maior for esse atraso, maior ser a energia despendida na reorientao dos domnios, cada vez
que a corrente muda de sentido.
'pppuJollE oluoJJoc Ep solcrc sop ouJlrJ oE osoJolsltlap solclc
so uropocns os opuo 'epeurele olueJJoc pp osec ou oluotuJelncryed ';enguen g oluorJoc e opuenb slan
-graplsuoc seg.rodo.rd r;6u;1e apod elueluo^uocur e1s3 'eg6raua ap eprad eluenbesuoc e 'Bconord e;e enb
'ro;ec ep ogeyeqll pu alslsuoc soc;lgu6euroJJal slppalpu sou osorolsrr.l pp oluoruo^uocur apuer g
osotalq oP salualua^uo)ul F"
-
'opezrleueusop oPluo opuec[ 'oluaureuoleop LlJo]uauo os (<so!u,l,uoP,, snes so enb 9]B 'lB
lJolptu o orqos souol sppecued rccr;de uo olsrsuoc enb ocrugcetrJ oluorlJelpJl rrJn opupzrlrln - ossaooJd o'0
'C"00 L f oflPQoc Co088= lenblu'CoooL=
=
oJJal :oUnC ep soluod sun6;e souropJocog 'olrnC ap oluod nes o 'elueuralueprna 'uJol leu
-elpur eppC 'olrnC op oluod op or,uou o os-gp ernlereduret plse V'eluecseupuoJ or,.lJsrlou
-6Br.r.r
o epred e;e lenb ep rryed e 'ernlpraduel ppeururJolap Eurn gle lBrJoler.lJ o opuecenbv - ossecoJd o'Z
'g; erng Bu are6ns os auJoluoc
'oluourenrsser6o.rd opulnururp leh tg op rolp^ o enb EuJrol lEl op 'seropelup sop Jopolur
ear eurn erdues urgl selurnes solclc so enb ue osarclslq op solcrc soluarolrp os-ruglqo
'opoul elseq 'oc;1gueurorJol oolcDu roc Eulqoq purnu 'oturxr rolp^ nas op Bntsser6
-o.rd ognpar uoc 'eng1e6au pJo enrysod
ero ';engpen oplluos op oluorJoc Er,.lJn opuezlllln - ossecord o'!
'ouonbed sreuu oluotuB^rssocns opuPcu tP^
osoJolslL{ op olcrc o - ocr}9uBruoJJol
lBtJolBtu un ap ogSezqeueursoo
gI'6tJ
'ocllguoeuro-ljal leueletu un
J,,8 )ezlleuoeursap eJed sossecoJd sgJl r.uolstx=l
'oluotuBIA
-oJd ol-gzlloueusop ougssocou'elueruoluopt^o
'g'ocllguoeuolle; tptJelpu un op ogSe4loueur
ep Brunc e )e1ul soluropuolord os 'uflssy
='L
'
@ opn pu I) oluocsouer.uoJ
ouslleueur un6le uoc Lupcu socllgueuloj
-lol stptJolBr.u sunle'sogBztloueur sE^tssocns
sgde 'oluor,urorJoluE opuoloJ Iol or.uJoluoc
alua)sauuuJar ogSnPu! uJo, trrllaluuJ un aP ogSoznauoousag E'8
-
6t
I
I
80
A prtica demonstra que as perdas por histerese so directamente porporcionais as seguintes
grandezas:
O valor das perdas por histerese P6 de qualquer material ferromagntico obtido atravs de uma fr-
mula emprica (experimental), que tem o nome de frmula de Steinmetz:
Pn=KB'^Vf
com: K -Constante, cujo valor varia de material para material. Esta constante situa-se entre 100 e 500,
para os materiais mais utilizados
I - lnduo mxima do ciclo (tesla)
V- Volume do material (metros cbicos)
f - Frequncia ou nmero de ciclos por segundo (hertz)
A influncia da rea do ciclo de histerese no valor das perdas por histerese traduzida na frmula de P6
pela grandeza B^ e pela constante K. Com efeito, cada material tem um determinado valor K, a que cor-
responde um determinado tipo de ciclo (mais largo ou mais estreito, mais alto ou mais baixo, etc.), e tem
ainda um determinado valor de induo mxima 8,n, factores estes que influenciam directamente o valor
da rea do ciclo.
Pela anlise da expresso anterior, podemos concluir que se pretendermos reduzir o valor destas per-
das teremos de: utilizar material de melhor qualidade (l( reduzido), trabalhar com valores de induo bai-
xos, racionalizar o volume de material a utilizar ou seleccionar adequadamente a frequncia da corrente.
Evidentemente que algumas destas solues nem sempre so possveis de realizar. Com efeito, se o
ncleo j estiver construdo, no podemos alterar K ouV. Se tivermos de utilizar uma determinada frequn-
cia f ou trabalhar com um determinado valor de induo, tambm no as podemos alterar.
Sendo assim, a soluo ir depender das circunstncias inerentes a cada situao.
o Construo de manes permanentes artificiais - Ficam com magnetismo remanescente, aps serem
magnetizados pela corrente que percorre uma bobina envolvente do ncleo. lnterrompendo a corrente, o
magnetismo remanescente subsiste. Deste modo, o man fica permanentemente magnetizado, o que lhe
confere inmeras aplicaes.
'socrlgueurorrol stplJalpu sun;e op osaJolsltl op solctC
, T '6IJ
ocrulv - a oluJal - p
oplpunl oJJol - c osorcrlls oJJol - q orcBtu oJJoJ - P
'slego1elu solsap sun6;e op osorolsll,l op solclc so sotEluoseldel 7; etn6t; ey
'(erqoc + o1pqoc + 1enblu + oluJuinle + ole;) oclulv op auou oled 9p enb
e6r; e e soltJJol sp 'opezen oe o 'oprpunl olal o 'osorcrlrs-oJJol o 'olceLu orJol o :ops soluotedlnbe sollno
a secplcglo seurnbgu.r 'eculcg;e ura6eqgeredp Luo sopezrpln socrlgu6eurole; steueleu stedtcuud sg
'osorolsrq ep
olctc o e.red soc11gl6 se1uerclp u?quEl opllsrxo 'socrlgueuolo1 sreuolEu ep sodll soluoJollp oputlstxf
'optu4op uJoq asoJlslq op olctc nos o r.uol ocrlgu6euroJJol leuolpru epec 'op;;eler g[ tol otuJo]uoC
salalslq ap opp oP ogSunf ua ',qopaluu soP sag5orlldu 9'8
-
'(sop;ped solncpc so enlce;e e)op
-tcoutol e[es eql enb oleulru lenb;enb 'Z eseq eu 'epren6 ropepdu.roc o 'tt.llssv '(g 1 eseq) lptulcap oJoulnu
unu lo^Jue^uo3 oluor.Illrce1 9 enb 'z osEq p Bl,.lJolsls ou 's,. !> o s,.0,, ap etcugnbes pun souoJol 'sla^gzll
-eu6eul solol op opp^olo oJorlrru u,rn opuPzrlrln ',. 1.,, oc;691 opelso oe epuodseJoc oplluos oJlno ou ogSez
-|1eueur p 1,.9,, ocrogl opplso oe epuodseJoc soprluos sop urnu solol sop opeztleuoeu V'opllues ollnou
pJo tunu EJo 'soppztloueul elura; ap soJol sopezllrln ops - seJopegnduoc ap eggluatu ep ogru1suo3 .
'eurnbgu.r ep enbuere o ered eugssocou oluoJJoc e znpo.td oluocseueuol otu
-srleu6eur o - lEtltxne e1leue op oluol pun op uoJellssocau uos 'secplc?la seurnbgu op olot.lJfiu epuel6
ep enbuele o elBd lengsuads;pur ? socrlgu6er,r"r sopgd sop oluocsouer.lror otttstleuOeu als=l 'olua^lolua eu
-!qoq pulnu oluaJtoc ep ueessed sgde 'oluocseueuJe; oulstleuEtu tuoc tgqulel ect; enb oct19ueulole;
lepeleuJ rod sop1n1lsuoc ops s;enb sg - seoplcg;e seugnbgru seu socllgu6eru solgd ep ogrulsuoQ o
I
I
82
Por anlise dos grficos apresentados, podemos distingui-los entre si nos seguintes aspectos:
1. Uns apresentam reas de ciclo de histerese mais reduzidas, portanto com menos perdas por histerese.
2. Outros apresentam valores de induo remanescente ou campos coercivos mais elevados, ficando
magnetizados permanentemente.
Estas (e outras) caractersticas diferenciadas dos materiais apresentados permitem que eles tenham
aplicaes diversas.
Vejamos ento quais as aplicaes que podemos dar a cada um destes materiais, em funo do seu
ciclo de histerese:
c) Construo das carcaas das mquinas e!ctricas - A carcaa da mquina elctrica rotativa no
mais do que o seu invlucro. Portanto, no se lhe exige grande permeabilidade, nem sequer h a preo-
cupao quanto a perdas por histerese. Podemos, por isso, escolher um material mais barato, embora
resistente mecanicamente. Esse material o ferro undido.
d) Construo da memria dos computadores - Para a memria dos computadores, como j referi-
mos, deve o material ter praticamente s dois estados distintos de magnetizao - correspondentes
saturao rpida num ou no outro sentido (estados 0 e 1).
Os materiais que melhor apresentam esta caracterstica so as ferrites, dado o seu ciclo de histerese
magntica.
Define-se circuito magntico como a regio do espao (caminho ou trajecto) ocupada pelas linhas de
ora de um determinado campo magntico.
a) b) c)
Fig.l
Circuitos magnticos: a) As linhas de ora echam-se
totalmente pelo ncleo erromagntico;
b) As linhas de ora fecham-se totalmente pelo ar;
c) As linhas de fora tm dois troos distintos: um pelo material ferromagntico e outro pelo ar.
Nas aplicaes mais importantes so utilizados o 1.o e o 3.o dos tipos de circuito apresentados. So
esses que vamos estudar daqui em diante.
Fig. 3
As primeiras linhas de fora referidas constituem o fluxo magntico ti! o, do circuito. As segundas
constituem o luxo de disperso {D6, as quais no so aproveitadas no circuito.A soma do fluxo til O,
com o fluxo de disperso iD6 constitui o fluxo total , produzido: <Dt = (D, + <D0. No estudo dos circuitos
magnticos, o fluxo que nos interessa exactamente o fluxo til Ou.
Na prtica, no h circuitos que sejam rigorosamente pereitos. H uns que tm menos disperso do
que outros. O caso da bobina toroidal, estudada anteriormente, cujo ncleo se representa na figura 3,
um exemplo de um circuito quase perfeito. De referir ainda que, em qualquer dos casos, o fluxo til
sempre bastante maior que o fluxo de disperso.
Fig. 4
o=BS=ults= N'
't I
pS
- lei de Hopkinson
Em concluso, a leide Hopkinson diz o seguinte: ,,Num circuito magntico, o luxo (D directamen-
te proporcional ora magnetomotriz F,,.' e inversamente proporcional relutncia magntica f,1r,,.
A ora magnetomotriz (f.m.m.) a fora geradora do circuito magntico, cujo valor depende apenas
do nmero de espiras da bobina e da corrente que a percorre. expressa em amperes (, embora na pr-
tica se utilize frequentemente o ampere-espira (Ae). O ampere-espira no , obviamente, uma unidade; no
entanto, utilizado algumas vezes para distinguir, entre si, as unidades de intensidade de corrente elctri-
ca e de fora-magnetomotriz.
A relutncia magntica (ou resistncia magntica) do circuito uma grandeza que depende totalmen-
te das caractersticas internas do circuito magntico. Depende do comprimento do circuito magntico ({),
da sua permeabilidade (p) e da seco transversal (S).
Vejamos em que unidades expressa a relutncia magntical
Sendo a relutncia magntica dada pela expresso R^= ( (p S), ento ela vir expressa, no S.1., em:
'uosulldoH
ep lol E JBstldE e lPllrulssE 'ounlp o BJEd 'l!c-Bl oilnu ros 'slol spnp eJlue B!6oPuB Blso opuepueeJduloc
rl ec;19u6eu epeplllqeourod e+ dty= Bculcglo opepl^llnpuoc
'U ec;19ueu EtcugmlaH e+ ly ecr.rlcglo Ptcuglstsou
'! zlttor,uoleu 6Bru ero1 <-+ J zulotuorlco;e ero3
O ocllgueu oxnlJ (-+ / elueJJos op epBplsuolul
I
ol!n)r!) e;6o;euy
- :segsserdxe senp sep sez
-epuel6 sp o4uo elurn6es e16o;eue E Jacoloqplse souepod 'gs orlue segsserdxe senp sE opueledu"to3
,U *u
e _=l
T -o 1
:segsserdxe se;ed septznperl ops spl senp sV
so1ncJlc slop so a4ue e16o;eup p rotllotu soueBl'oc;1gu6eul oilnclc o elBd E^plso
uosu;1dog ep lal B or,rJoc oculcglo oilncrlc o Brcd p^plse u.rr.lg op te; e enb Joyalup oluod ou sot.lJosstg
o)!fl)?la o ..1?u6our sol!n)J!, so aflua q6o;uug
- g'2
:segsserdxe se1uln6es sE souJpJlleJ 'ty/J ! - O plnuJgl EO
'(elueuropelue
sorul^ euroluoc) olceBrl o opol ep o6uol oE BlceJ Jes opu socglgu6euuoJJel slpgoleru sop op5ez;1eu6eu
ep Erunc E ep epnu!^ ue 'elueroo p roc elueuerge6glJeUEA rl ep olce; oE opr^ep ezepuer6 elsep opepen
Buenbed Eurn Jo^Brl gJepod 'eluElsuoc oluouJeclleJd eceueured e;e 'ec;1gu6eur egcuglnloJ ? olueng
/N=? e Sg-O '1qrl-El
:sezepuer6 selurn6es sp oprepe^ ul?quel oglue 'leuen / oluolloc E oS
'eue^ lelueJJoc e opuenb Bup^ oxn[ o 'soropo]ue seg1puoc seursor,u seu 'onb ugquJet os-rnlcuoC
'oct19u6eur olrncJrc op
oolcfiu o opol ep o6uol oE oluplsuoc luaupppssocou g O oxn[ o 'so]ue]suoc ops S o t1';r'1y sezepuer6
sB enb opueJaprsuoc e / olua.t.toc eppp Burn ered 'enb es-rn;cuoc 'uosulldog ep rel E luoe oproop oO
s-fuueg uJo ''l'S ou 'esseldxe 9 ecpguEeu elcugmlar e'olueuod
68
I
I
?o
3.4 Generolizoo do loi dc Hoplrinson
-
No ponto anterior, estudmos a lei de Hopkinson aplicada a um circuito homogneo s com uma fora
magnetomotriz (uma s bobina). Vamos ver agora que podemos generalizar a leitambm a circuitos hete-
rogneos e com duas ou mais foras magnetomotrizes (duas ou mais bobinas).
Os circuitos heterogneos podem ser, essencialmente, de dois tipos: circuitos com todos os troos em
srie e circuitos com troos em paralelo.
Analisemos ento as diferentes situaes reeridas acima.
Fig. 6 g''
Circuito magntico com 3 troos diferentes:
Troo 1 - pr t, (t, S.,; Troo 2-ltr,(r,Sz;Troo 3 - ps, ., S. (= Sz).
Note que as linhas de fora que saem do troo 2 e entram no entreferro (troo 3)fazem-no perpendicu-
larmente, razo pela qual temos Sz = Ss + Sr.
Para aplicar a lei de Hopkinson a este circuito, necessrio calcular a sua relutncia magntica total 8,,,,.
Tal como na associao em srie de resistncias, em que a resitncia total igual soma das resis-
tncias parciais, tambm no circuito magntico se verifica eu <r relutncia magntica total igual
soma das relutncias magnticas parciais de cada troo,,.
l-
com R,nr = ,
'
F,S,
'zo + r = o :ololerBd ue soor1
z'6H
ro
:2entSeu Bluas
-erder es ouJoc ;e1 'sge;cred soxnp sletu no slop u.ro os-op!^rp lelol oxnp o '9 olst '(o;e;ered uo 'oculcglo
olrncrc urn ouroc 1e1) oleleredue sope6;1 os-JeJluocue uepod olrncJlc un ap socrlgu6eur soo.r1 sg
opluJud ua soSoJl ruo) so)!l?u6our soun)r!)
- a'D'
:uJ9qrrPl f
'tg ep seluerellp '09 = zg sot-r.reJol oglue '0S = zg ouro3
:souel 'g ern6g Ep relnc
-!UBd osec oN 'oue^ u?qruet g enb ptBd 'euBn g ogces e enb elseg 'soeug6olaloq sou to^gye^ g seu
'soeug6oruorl so1ncrlo sou eluelsuoc g g sgod 'g ognpur oluenb 'oluplue ou 'eceluoce ogu gl ouseul
O 'oluplsuoc es-urgluetu O oxn[ o 'soeu9or.rlot1 sou oruoc lel 'soeug6olaloq soltncltc sou enb e1o5
:sourerel're;ncryed ogen1s Blse B uosurydo;1 ap lolE opuec;;dy
(solayed 'soeug6orc1eq no soeug6ouroq sopncuc ute) (D = EO = z@ r@
=
:oluBuod souref 'eluElsuoc 9 ero1ep
seLlull ap epep;1uenb B srod 'olrncrc op osrncred o opol ep o6uo; oe oluelsuoc g oc;19ueuJ oxn[ o op]ua
'ec;1guetu opsredstp gLl opu enb '9 olsl 'ollelad 9 ocrlgu6eru olrncJrc o enb Jlilurpe B opuenulluoC
l
I
T
9T
Para apllcar a lei de Hopkinson a este tipo de circulto, necessrio calcular previamente a sua relutn-
cia magntlca total.
Tal como na associao em paralelo de resistncias, em que o inverso da reslstncia total igual
soma dos lnversos das resistnclas parciais, tambm aqul se verifica QU rro inverso da relutncia mag-
ntica total igual soma dos invercos das relutncias magnticas parciais dos troos em paralelorr.
Neste caso particular, em que temos apnas dois troos em paralelo, vem:
111!---
R, R, R.a
3.4.3- Circuitos mognticos com mois clo quc umo oro mognetomotriz
Os clrcuitos que temos vindo a anallsar so circuitos com apenas uma fora magnetomotriz F, = N l,
isto , tm uma nica boblna, com N espiras, perconlda por uma corrente de intensldade l.
No entanto, os circuitos tm frequentemnte mais do que uma bobina e portanto mais do qu uma
foa magnetomotrlz.
Na figura 8 apresentamos dois exemplos de clrcuitos magntlcos com duas foas magnetomotrlzes.
a) b)
Fig.8
a) As duas foas magnetomotrlzes Fmr = Nr lr s F.a = ,Vrl produzem fluxos no mesmo sentldo, portento: Fmr= Fmr *
Frai b) As duas foas magnetomotrlzes F.1 e Fr2 produzem luxos de sentldos contrrlos, potanto: F., = I Fr' - F.. L
uroc
fi=n #n=t
:enb acppen s Bulqoq gs EuJn uJoc lBploJol oclt?uEeur oilncJlc unu enb p[sotttg11
lpnb soure[e1'o]cedse oJlno qos ropelua BlnuJJgl B JBzlllm o[F?p 'so;nc1pc sop soilnu] uJ3
oilncJlc op lBtol Bc!l9u6er.u BlcuBtnpJ = luu
sezplouoleuBr.u sEJol sep (oqrqgle) opglBtuos -'JI :lJJoc
epezr4eJeue6 uosuqdoH ap ;el r
:ogsserdxe e;ed 'ogen1s Jenbpnb uJe 'oppp Jes oxnp o 'tttlssy
'(sezr.rlouoleu6eur serol selJg^ no Btun uroc 'oeug6orcleq 'oeug6ouuoq) olncl;c ep od[
rcnblenb ercd uosupldog ep rel p rezrleroue6 elueur;eug sor.uepod 'open1s ElrJliln Etsep esllgue e sgdy
uPuzllorauao uosul{doH oP Ial D'l?'2
-
'lpur} opEllnsal op oulosqE JolE^ o
opeJoprsuoc Jas o^op Jopolup elnuJgl eu enb o;ed 'engpsod erdures ? lelol 'ulull e enb elueuoluep!^f
+ "" +zl zN + t, tN =
'/'Nuu.rg
T .... + z-! Ptug = ru3
:oygrluoc oplluos luo oxnp ureznpo.rd enb se on;1e6eu leuts e opllues tunu oxnp ureznpo.rd anb sB on
-r1sod purs lrgl 'g ols! 'elueurecuqe6;e se-opueruos os-urglqo oilnc.rc op lelol 'LlJ'r.u'l E ogluo 'olrg.r1uoc op;1
-uos trJo sB4no o oprluos unu soxng ureznpo.rd seurqoq seurn 'ocrlgu6eur olncrc orusoru ou 'opupng 'Z
'/'N + "" +zlzN + trtN =
utu3 * .... +Z.J + lu3
= lu3
ropllues otusoru ou soxnp ureznpo.rd spulqoq soluoJollp se opuenb 'srercrpd
sozrJlourolou6eur sero1 spp Ecllgrlpe pruos p pnr ? oilncJrc un ap *J lelot z1rlotuoleubeur erol y ';.
:sozr.rlourolou
-Bur sB.rol sElJgA grl oilncJrc urnu anb erdures 'sBrer salurnes sp Jocoloqplso souropod 'opou elseg
'ser.llol-eces op er6er e opunes';s arluo sorJJluoc soprluos op soxn[ uraznpo.rd 21211=zu1
e r/ rN = ru3 sozulor.uoleu6eur sero; senp sB '(q r.ue :seqloJ-Ecps op e.r6e.r e opun6es 'oplluos or,lrsor.u ou
soxn[ ureznpo.rd zl zN = zu1 s L1 LN - LtJ sazu]or,.uo]u6eu serol spnp se '(e ure :enb sotue1 'urrssy
'sou9rluoc
soprluos urgl saluarioc sE oJUo ou oluenbue 'opglues oursour o ru?l seulqoq spu soluoroc sE so1ncJlc
sop unu sgod 'secrlugpl ops opu sagenls senp sB enb lecUUoA llct ? 'solncrrc srop sop osrlgup rod
I
I
tD4
Esta ltima expresso , na realidade, aquela que mais utilizao tem no dimensionamento de cir-
cuitos heterogneos, com os troos em srie.
No ponto seguinte veremos melhor a aplicao desta e outras expresses, atravs da resoluo de
dois tipos de problemas (circuitos homogneos e circuitos heterogneos), com seco sempre constan-
te ao longo de todo o percurso.
Probl@mos
Problcmos
Flg. 10
Circuito heterogneo.
t +r5r +-
Resoluo:
a) Este circuito heterogneo visto que tem um entreferro (de permeabilidade diferente da do ferro).
Apesar disso, o fluxo no circuito constante ao longo de todo o circuito, incluindo o entreferro, desde que
desprezemos a disperso magntica, conforme foij explicado anteriormente.
Temos, portanto:
b) A induo B tambm constante ao longo de todo o circuito, incluindo o entreferro, visto que a seco
constante:
Br.: B^,
o constante
S
Deste modo, a grandeza que varivel no circuito a intensidade do campo magntico H, pois a permea-
bilidade no constante. H assim que calcular Hr" e H^, (no entreferro).
'sopEnlcolo
solnclgc sou oppuJrxoJde op soro p oprlop 'sope;nc;ec soJole^ srop so erlua euereyp erre6r; Eurn H
V9'6909= (?.V ZLO7=?g'tx00g + ex000 l-zlzN+ t/ tN='J
:stBtc.tBd
sozrJloluolou6eur sero; sep EcrlgrulJe Eruos e 9 'opueler g[ Iol 'o]rncrc op le]o] zrilor-uo1eueu ero1y (c
008
v ?8't = -'re
000t - 9'6909
<+ 0099+9'699 = '/ x OO8 + OOO0
e ,-0! x I x nol x L'L + 98e'oxOOZt ='/ x OO8 + e x OOOL
''1."H+"tV.'tH ="l"N+ 't'lV <+ 0.U)Z= (t'w)
:sourolqo 'uosurldog ep pre6 ral B oluorulpur; opuecr;dy
'zlzN + t, IN = fi ryfi :olueyod 'sotueg'eln6r; eu
opecrpur g lenb o 'oprluos or,.lJsor,rJ o urel soxn[ so enb souJnlcuoc 'seurqoq seu soluoroc sep pLun pppc
E selllor-Eces op el6ar e opuecr;de a ern6rl p opueruosqg 'ourluoc oprluas ap soxn[ uerBur6uo os 'os-
-uJaerlqns a oprluos or.usor.u ou soxn[ uareur6lro as 'os-rJeruos (sezuloruoleubeur sero;) se;ecred senp
splsa 'aluouroualue oppalor ro; opun6eg 'splurlsrp saluoJroclod sepulocred e selurlsrp seurqoq senp ops
'apepJo^ pN ' zN
o ', 'N :sepcred senp lod olsodr-r-roc q '(l w) 'ropelue opsserdxe ep orqurau, orreuud g
(olelal1ue) u e-0 1X 9 = Lut! 9=tt?
u 9ee'0 = uul980 =9L+ 08 + 06 + 06 =
(Ol + Ol + 9 - 09) + (OL + Ol + Og) + (Ol - Ot - 04) + (Ol- Ot - Otl)="t?
:sor.lolqo 'ern6r; Ep osrlgup.rod 'turssy
'plpgur ero1 ep ELlurl Ep '('y) rc ou a (or2) oral ou sool1 sop (r) soluau
-ltdr.r.roc so oluor.upr^ard re;nc1ec ap oppprssocou gL,l '0 . U)Z = 0. ru) opssardxe e lecr;de soulepod ele6
wynoL x l,'r1- - '-olxv? - '"H
v'l -:
:opssordxe elod opllqo g " H
wN 00Ll = "tH ? LV'l = "tE
:bt 'd) 6 ern6g ep oc4pr op ZeNnc pp pllnsuoc rod opl1qo g"tH
G
=
-tr, sor,uolqoJd
D
,
lr
98
Problemos
a) Os valores de H e B
b) A fora magnetom otriz
c) O fluxo magntico
Fig. 11
R: a) 2 501 Nmi = 1,57 T; b) 550 A; c) 0,12 mWb
Circuito toroidal homogneo.
Fig. 12
O electromon
4.2 Clossiicoo
-
O electroman pode assumir diferentes formas, de acordo
com a sua aplicao. Assim, classificam-se habitualmente em
electromanes de ncleo ixo e electromanes de ncleo
mvel. O electroman de ncleo fixo pode ainda classificar-se
quanto forma, em: electroman recto, electroman em U, elec-
troman com culatra, electroman com armadura basculante,
electroman couraado e electroman blindado.
Na figura 14 represen-
ta-se u m electroman Armadura
recto (de ncleo fixo). ( basculante
Fig. 15
Nas figuras 15 e 16
representam-se mais dois Electroman em U.
dos tipos de electroma-
nes atrs indicados.
Fig. 16
ry
Electroman com armadura basculante.
'sEnp sEp Eruos
E 'upur! elseu 'g S eplpedns p enb oled 'o1ce1uoc ep se;cpedns sBnp gq n uJe ueurJ unu enb ryeler eg
'sepEprun sPuseu sp ruoc
S'g's0 lxV-I
:olcadse elurn6es o Jlurnsse epod eqe 'royolue opsseldxe eu 'ro;Brr nes oled 0rl soultn1lsqns eS
(y - uolineu) uerulo.r1ce1e op B^llcBJp ero1-3
(wtu) ,-ot\7Ll = olze^ op no rp op eppplllqEeurled - 0rl
(ru) ernpeuJe E o oolcpu o eJlue olceluoc ep ptol e;clyedns -g
(e;se1) oelcnu o e EJnpBu.r.rE E eJluo olcpluoc ep e;cpedns eu opnpu; -g :uJoc
:opssardxe elurn6es Bp sgABJlB Epplncpc Jes 'olupluo ou 'epod ero;e1s3
'ppJBJlE opls esse^ll enb ernpeurJE Bun oolcnu op rcredes ercd eq;-.rec;;de oygsseceu EUos enb ero;
pn6r epe.replsuoc opuas 'oJleurgueulp un uoc pplpour rcs epod ueruro4cep un ep B^rlcpJlp ero1y
'ueulorlcep urn ep e^!lce4p e5.ro1e Jelncpc ouroc B.ro6B soueBl
'oolcqu op soe orJgrluoc lpurs op erdures ops EJnpBuJp pu soplznpu; solgd so
srod 'ernpeurJe p JlpJlE E pnurluoc else 'upuJJoJlcele op Eurqoq Ep sopeppe;od se uJpye^ul es enb ousey\
'oluocsoupurer ousrleu6puJ ocEJl rnssod enb else oJJol 'upuJJoJlcolo op opru1suoc Eu olceru oJJol o op
-Bzrpp 9 enb g 'pyaqll ? ErnpeurJp B 'elueJroc B opuBssec :p^rlceJle erog q 'aluoJJoc Jonnoq oluenbu3
'3 ero;
pppurrurolop Eun uoc ulrssp E-opureJlp '(S ',N) sougJluoc sotlJou op sappppe;od ernpeure Bu JEUo 'ossl
.rod 'opn spnb se 'sepeclpu! S o N sopep1rBlod se uoc EoU uerxjorlcolo
op n uJo oolcrju o 'opouJ alsog
'(ecl19u6etuorrel) ernperuJe ptun oJqos n Luo
uBr,u,loJlcotoun op oolcnu op P^rlcPJlP ogcy
..
zL '6!J
'sBqloJ-P3ES Op EroeJ B IUOC
opjoce op 'opectpul optluos o rugl elo; op sPr.lurl sB[nc ocr]9u
-Bur oduec un BrJc seulqoq seu oluoJJoc op uepssed V
'Ll r'l,n6[ Bu ope]uosoJder n uo uer.ujoJ]colo o sotupquodns
'sEJnpBtuJE op or,.uou o soruBp srPnb sP 'sEcrlgueuroJel
sBrcuglsqns orqos J P^rlcerlP ero; PpPurr.uJolop eurn JocJoxo
op p I uBru,orlcolo op sogunl sBp Brun onb opuolor [ tor
u^!l)o[o o5ro1 2.1?
-
l0
I
Ir02
Note que a fora atractiva frequentemente indicada em quilograma-fora (kgf), razo pela qual recor-
damos aqui a equiva!ncia entre o quilograma-fola e o newton:
I =9,8N
ProblGmos
Pl - Na figura 19 representa-se um electroman recto, com uma seco de B cm,. A induo no plo
do ncleo N de 0,8 T. Calcule a fora atractiva do electroman.
Resoluo:
I x 10-4
0,8'x
2x4nx 10-? -203,7N-2},gkgf
1 kgf 9,8 N
x 203,7 N + x=20,8 kgf
'olal ou Epol os-zel ElpguJ Equll Ep ,t oluotxudtuoc o onb 'o1ue1
-.rod 'soue1 'o;nu 'o;nc;gc ou .,BJes oJJoloJluo o enb es-egdnsserd 'olueuod 'oelcnu op EJnpPUJJE P sotuleJ
-Bdes Bled rccr;de ougsseceu 9 enb e.ro1 p pn6r g oelcnu un ap p^rlceJle ero; e 'oppeloJ to; g eulo;uo3
'
?'H = rN ='J
:socglgu6eu soilncJp sop pplcaquoc g e;nurg; E .rpz!llln souJen 'z1tlotuoleu6eut erol Bp olncpc o EJpd
'y2ew6gd Ep 6 ploqel Bp E1nsuoc.rod - (o;ceuu olel) utTty 0gg= H <- 116'0 (q
I?6'0 = _ S f,_.
ryI=E
zru +01 x OOB = zuu 008 = (0, - 09) x O, = 7x(tt -zt)x 0Z = S
:ultssv
'srcn6rope1
-uoc op seuoz senp Eq srod 'e;dnp g 'n uJo oolcnu op ospc ou 'pJnppurJp E tuoc olcpluoc ep g opces y
tr -001- 'n uo uBtu.toJlcolf
oz'6lJ
Vt'l=loS'Z
Vr'0=roS'L
:sEtJgssocou sBJdse op oJounu o (c
oz
uerujollcolo op zlJlotuoloueur ero; ep JolP^ o (q
oolcDu op solgd sou opnpul ep role^ o (P
:elncpc'N 082 ep ? B^llcEJlB
e.ro; e enb opuodns 'so.rleulllru ue ugquel ugn e.rn6;1 Eu seppclpur sogsuourp seluplseJ sV 'uJru Og = zt
a uul o? = rt enb es-aqes 'otcEtll ollol uto 'n ua uptujollcola un os-Eluoseldel 97 elnorl e5 - zd
G
I sur,uolqord
\,
=
D
I
\,
r
E0 l
t04
\t
u,
=
Problemos
=
4o+60
r--11+rz
r'22 - =50 mm
2n \ 5o
r=2fixr^ +40+40+1oo- + 1go = 33T mm - 0,337 m
2 2
't0,4=1=g+
c) 1. N =463,4
H, portanto, vrios pares de valores (M 0 que correspondem mesma fora magnetomotriz. O par de
valores a escolher ir depender da seco do fio da bobina, a qual condiciona / e N simultaneamente, mas
inversamente entre si. Quanto maior for a seco do fio, maior ser a intensidade admissvel e menor ser
o nmero de espiras possvel de instalar em torno do ncleo.
P3 - Um electroman recto, com uma seco de 10 cm', tem uma fora atractiva de 50 kgf. Calcule o
valor da induo no plo.
R: 1,1 T
Calcule:
Nota: O ponteiro do galvanmetro (de zero ao centro) desloca-se sempre para o terminal por onde entra a
corrente, conforme se sugere na figura 2.
Na figura 2 esto representados os sentidos das correntes / produzidas nos trs ensaios descritos, con-
siderando que N o plo do man que se encontra mais prximo da bobina.
b) c)
Fig.2
O fenmeno da produo de f.e.m. induzidas e correntes induzidas regido pela lei de Faraday ou lei
da lnduo Electromagntica (1831). O sentido da corrente induzida explicado pela leide Lenz (1834).
A lei de Faraday ou lei da lnduo Electromagntica diz o seguinte: ..Sempre que um circuito elctri-
co atravessado por um luxo magntico varivel, gera-se aos seus terminais uma f.e.m. induzida, a
qual originar uma corrente se o circuito estiver fechado; a corrente dura apenas enquanto durar a
variao de fluxo,,.
os-opuodo 'lolnput oxn[ op oprnururp p .rpupr]uoc E opor.u op 'Jo]nput op Eto] op spr.lutl spp optluos oulsau
o tuoc eJoI op set,lutl our6uo onb ,S olgd un purqoq pp opeptr.uollx Eu os-Jpuc opluo o^06 'Eulqoq
ep s9^BJle oc;lgu6eur oxnll o rrnutulp e souelso 'ueu4 op p o;gd o Bulqoq ep solurelsele ov
'(e g ernOrl eu op
-eotput optluos o lol oluoJloo E o^op ',N olgd o reuc BlBd 'enb ltnlcuoc llc-B1 g 'seqloJ-Eces op el6e; E ogluo
opuectldy '(esnec)rolnput oxnl] op oluounp oe as-.rodo p pturol ep 'ueur1 op oE otJgtluoc optluas op oxn[
uln apuodseloc enb e ,1y olgd [.un Eurqoq Ep opEprtrior]xo essou rpuc 'osst .rod 'enep Eptznput aluolJoc V
eulqoq eu ocl19u6eu oxnu o reluaulne e sotuplso'ueurl op N olgd o eurqoq ep soureu;xo.rde oy
'g an6r; Eu sepualor segen1rs senp sE oluotup^ou oglue soulee1
'ueui! op or.r.rrxg.rd 'openbepe ocr19u6eu oggd un e;au euc enb
lel optluos uln u:oc oluoJroc E[un op purqoq pu o]uor.urcorede o uoc opt^losoJ ect] euelqo.rd o 'nrog
1,oct1gueut oxnu op ogeuen es-.rgdo 'ees no 'Esnpc esso E es-.rgdo oluaJoc E opluo o^op ouJoC
'Eprznpur alueJJoc rcnbpnb oprcercde
Pllal oPu oxn[ ap opeuen ures anb slod '((oc!lou6eur oxnu op og5epea e lol eplznpu! olueroc e noug6
-1lo anb esnec e,, onb Epl^Dp tl oEu 'Elo '((EsnEc Esso P es-Jgdo 'ogce ens eled 'o^op Epznput alue.uoc
8,, o ,,tuauo nop eql enb psnec 8,, :solulnos so ops enb 'so1ce1 slop rnbe lrnullsrp enb 'oluepod 'g;1
'ule6lro nop or.,llenb BsnBc
p equodo as 'opce ens e;ed 'anb ;e1
oprluos tun Jol a^op I Bprznpur oluo.l.loc E 'zuol op tel E opuneg
'oUglluoc oplluos ual Bptznput aluelJoc e ,ueru; o opuelsely (q
:op[uas opeululalop un uJol epznput aluolJoc p 'uetuJ o opueuxordy (e
un rel a^op oluoJJoc e'zuol op tal E opunDag
:nout6t.to e anb BsnBc p es-"rgdo p apuol enb ;e1 oprluos
I '6!J
(q (e
og5eutxordy
.r
t
*l I
rtr--s
'g eln6tl Pu sotuznpolder enb o oluorlJropolue sopeluoselde so;dr.noxo stop so sor.uequodng
irol plsa E ppep.los o^op enb oEe1ele1ur e ;enb souee1
'(<Lo6uo nop or{l enb esnec egdo es,ecggu6eluoJlcalo
og5ce ens e;ed 'enb ;e1 oplluos lun urel (o1nc.rgc ou no) eulqoq eu eplznpu! olueJJoc V,, :olulnoes
o zlp Ell 'oilncJlc ou no putqoq Eu pprznpur oluorJoc Ep optluos o lpuluJalop sou-eyulled zua'I op lol V
'pulqoq Ep sg^EJIE lo^gtJe^ oxn[ un znpo.rd ,o1ueu4olrl
LUo Jo^llse os 'Eulqoq B oJqos aluelsuoc oxn[ urn znpo.rd 'opercd Jont]so os 'onb uetrJj lun ep o;duexe
o g[ sotu;1 'soleu sosJa^lp.tod sopznpo.rd rcs uepod o]uelsuoc oxng o o[!oc loAgrJE^ oxng o o]uEI
'Bpznput zuloruoJlcole elo; rcnbpnb lecercde oEu oluo ,olnclrc
op s9^BJlp oct19u6eu oxng o oluelsuoc Jol os '!el Bp olxol op oslpue e;ed lrn;cuoc epod os auJoluoC
0 I
I
I
r08
assim causa que lhe deu origem - diminuio do fluxo. Aplicando a regra do saca-rolhas, fcil concluir
que a corrente s pode ter o sentido indicado na figura 3 b).
Conclumos, portanto, que o conceito ..opr-se causa...), pode aplicar-se a duas situaes distintas,
consoante a circunstncia: ,.opr-se ao aumento do fluxo,, e..opr-se diminuio do fluxo,,.
. Quando a corrente se ope ao aumento de fluxo, ela cria um fluxo de sentido contrrio.
o Quando a corrente se ope diminuio de fluxo, ela cria um fluxo do mesmo sentido.
As correntes induzidas, nos dois casos, tm evidentemente sentidos contrrios entre si.
A f.e.m. induzida na bobina de N espiras, traduzida pelas leis de Faraday e Lenz, tem a seguinte
expresso matemtica:
Repare agora no sinal (-) que aparece na frmula! Qual o seu significado?
Vamos ver que ele nos indica que a f.e.m. induzida se ope sempre causa que lhe deu origem.
Vejamos ento!
Por anlise da expresso, podemos ainda concluir que a f.e.m. induzida ser tanto mais elevada quanto
maior for a variao de fluxo por unidade de tempo e quanto maior for o nmero de espiras da bobina.
'P^rlcedseJ oluoJroc
Bp oluPuod o Pplznpul 'rll'e'l Ep oplluas ou spuodE oprsor EuoJeIp ecluD v'oduJol op oprualur orusor,.lr ou
oxnu op sogEup^ sE slEnor ops onb ura pprpor! pu '(olnpgur uro) srpnor ops (c o (E spoujlp spp sorop^ sO
AZ't = 01 x 9L x 002 = a'N = J
Arrr e!= -=s1s
*fih= _o*!u-=-JY-
'pplznpurru'o'l9q oPu
oxn[ op opepen e[eq ogu anb epsep 'epere3 op rol E opun6es 'srod 'rerodso op tupro g sero;en se1s3
A0=0x002='N=3
ZZlV
'(AZ'e e nu gl) sopprluocuo sorole^ sop oml
-osqe JolE^ o sBuedB sou-Bssorelur 'solncpc soN 'oclsJl opec;1u6;s sBuedB urel onrle6eu leurs o enb elop
AZ,r- - (,01 x 9L-) x OOZ- o.N -
#N- - 1
:op5n;oseg
ueruJ op opce Ep pJol nocq Eurqoq e 'purl oprsod
pN '(q) op;sod ogepr uro oluor,uelsele o s g'O nornp anb opueqes 'upuJ, op oluouletsele o e1ue.rn6 (c
lo^gtu! nocrl olso lenb o alueJnp opoyed 'ueu.r1 op opeurrxoide p selurnDes sopunDes stop so eluern6 (q
s g'O olueJnp 'q6ul g eled
0 op nouen plep sgAEJlB oxn[ o 'pulqoq Ep ueruJ o rcurgxorde oe enb opuqes 'opetulxolde e elueln6 (e
:sagen1rs seprn6es seu '(3r) Eutqoq eu e (a) elldse ppec uo pptz
-nput 'ul'o'l E olncp3 'eulqoq Bp EAPISEIB os pJo 'Jo!.rolu! nos
ou lo^grur ercouBrured BJo 'Eulqoq pp p^Erutx
-oldB es Blo enb upur1 lun uoc o sertdse OOZ op purqoq eun uoc sorpsuo sgl] sopen]cola uelol - ld
c
E,
=
D
soluolqord
E,
lr
&
0 l
Problemos
a) A variao de fluxo verificada em cada espira durante 0,6 segundos, sabendo que
foi medida uma f.e.m.
induzida de 5 V na bobina
b) O. tempo que durou a aproximao de um man que induziu uma f.e.m. de 3 V na bobina, com uma v.ari-
ao de'fluxo de 10 mWb (por espira)
Fig. 4
Abertura
I
Fig.6
Na verdade, quando se fecha K o fluxo aumenta (de 0 para (D), pelo que aparece na bobina induzida um
fluxo (D'de sentido contrrio, tendendo a opr-se a este aumento de fluxo.
Ao abrir K, h uma diminuio do fluxo , pelo que induzido um fluxo 'que tem o mesmo sentido de
(D, de modo a opr-se diminuio do fluxo indutor.
O circuito referido tem ainda a vantagem de permitir a variao da permeabilidade p; com efeito, quan-
do diminui, a permeabilidade total aumenta, o que faz diminuir B- duplamente. Quando A encosta com-
pletamente ao ncleo N, o circuito passa a ser totalmente ferromagntico, situao em que a permeabili-
dade mxima e a relutncia mnima; quando A se afasta, acontece exactamente o contrrio.
a)
tl
I
I
I
i
lt
Yz,
Fig.12
O sentido da corrente induzida no condutor pode ser obtido atravs de regras de fcil memorizao e
aplicao. Uma delas a regra dos trs dedos da mo esquerd4 a outra a regra da palma da mo
esquerda.
Flg. 15
(3)
Visto que dlLt a velocidade v de deslocao do condutor, substituindo na expresso (3), vem:
e--Bt+ (+ g)
^t
Obtemos finalmente a nova expresso para a .e.m. induzida, generalizando para qualquer ngulo o:
com: B - em tesla
( -em metros
v - em metros por segundo
ct, - ngulo feito entre o condutor e a direco do campo magntico
e - em volt
'rolotu op oluotupuorcunl op plrarp ogru Bp sopop e sop eJ6oJ ep opeclldv (q lopere6 op oluaueuorcunl oe eplenbse
ogu ep sopop e sop e.rer ep ogec;1dy (e :eiloJlp a epranbse ogu Bp sopap sgJl sop serar sp oJlua ogeredu.ro3
Z}'6H
(q (e
'ror.lloru se1-greduloc sor.urepod p oporrJ ep'lolour
oe e JopeJo6 oe 'sogru senp spp ser6ar sep oeec11de e 'elueuelunuoc 'soureluasoJdet 2y ernr1ep
'Jolour op oge1o.r B BlrBconord enb serol ep oygurq urn olueyod o rompuoc EpBc E epecrlde
1 eto; Eurn BUEllnsaJ opuop 'soronpuoc sop , oluoJroc JocauJol op souJejJol enb alueureluoprlo 'JolouJ
op osec oN 'rolouJ or,lJoc no ropera6 otrJoc reuorcun; epod o1ue1 eurnbu pursor! e enb epurc rclou oO
'or,uBujp un op oluauPuorcunl op
ordlcurrd op ecrlgr.uanbsa ogeluosoldog 'oluor,uJorJoluB EpEclpul g[ e;cugpuod
g L '6!J -soJJoc e uoc ppJonbso ogLU pp sopep sgJl sop pJ6oJ
Plod opPp 9 Jolnpuoc PpBc r,uo elueJJoc pp optluos o
'Jonblpnb B.rEc Brun ogJpluor,utlp onb (- e +) sapppp
-plod senp sp r.urssp opueuruo 'os-LueLuos BJtdso Bp so
-oullrlcoJ soJolnpuoc slop sou sPptznpur soluoJJoc sv
'JopPJo6 op oprznpu! o uo
-nulsuoc onb selrdso sEllnuJ sBp prun sBuode souglues
-oJdoJ 'EJnOU plsoN 'g L BJnOrl Bu opue6ns g otuJoluoc
'oxro Lun op ouJol tuo uroJEpoJ oB 'octlgueu odtuBc
un op ero; ep sPr.lurl sB tuEuoc seJolnpuoc so
'Bprznpu! 'LU'e'l Ep lElol JoIBA o Jpluounp B ptuJo}
ep '!s oJlue sopEorl sooujltlceJ seJolnpuoc op sBueluoc
ruoc (serdse ep solunuoc) seulqoq Jod oplnlllsuoc g
or.uBuJp op oprznpur o 'seculcgll spulnbgy\l spp opnlso
op opuEnbe 'epJPl steuJ soruotEpnlso eruJoluoc
'otuJoltun eluotu
-lo^tsuos odtuBc un op ero1ep sequrl uIEUoc enb (serrdso op solurnllsuoc) soouJlllcoJ soJompuoc uro sep
-ele6 'ule'1 seu oluatEuolcunl ep ordlcur.rd nos o Broseq 'Enujluoc oluoroc ep.rope.re6 no 'ol.ueu,p O
oureulp op olueueuolcunl ep o;d;cu;.r6 (p
'O oxn[ op no Erognpu;ep epuedep Epznput 'r.r.r'o'1e 'se;
-nuJJgl sE sequie urf 'Epe^olo srprrJ OV oxn[ ap opeuen EuJn o]uor,rJenqo epuodseroc 'rogeur opeprcolon
^ 'ulo'l
puJn E 'B.rO 'Jolnpuoc op oluouJecolsop op eppprcolo^ E Jol JorElrJ opuenb ppp^olo slpur oluel g V
lsotueen'oguos'( ;) ;ercrur
opsserdxe ep opecrgurs orsotrJ o urgl 'seluerepp oluaup^rlelrpnb eloque 'segsserdxo se^ou splsf
I
I
rr20
De referir, finalmente, que se fornecermos energia mecnica ao enrolamento da mquina de corrente
contnua, sob a aco de um campo magntico, ela fornecer-nos- energia elctrica. Se lhe fornecermos
energia elctrica, ela retribuir-nos- com energia mecnica.
Tudo se passa afinal como se se tratasse de uma ,,troca energtica,,, embora com alguns ((juros), que
so as perdas do processo de transformao energtica: perdas por efeito de Joule, perdas mecnicas,
perdas por histerese e perdas por correntes de Foucault (as ltimas das quais vamos estudar de seguida).
ffi
Problemos
Pl - Na figura 18 representa-se um condutor rectilneo C que pode deslocar-se sobre o circuito elc-
trico (sem fonte de energia). O circuito encontra-se mergulhado num campo magntico uniforme de indu-
o B. O condutor C encontra-se perpendicular s linhas de fora e forado a deslocar-se perpendicular-
mente ao campo magntico, segundo a direco e sentido indicado por F.
Sabendo que B = 0,6 T, o comprimento do condutor de 20 cm e que se desloca a uma velocidade linear
de 1,5 m/s:
Fig. 18
Resoluo:
Flg. 19
Com efeito, sempre que um condutor (neste caso, uma massa metlica) atravessado por um fluxo
magntico varivel, criam-se nele correntes induzidas com um sentido tal que tendem a opor-se causa
que lhes deu origem. No caso presente das correntes de Foucault, em vez de uma s corrente, temos vri-
as correntes induzidas ao longo da massa metlica, tal como se sugere na figura 19.
A circulao destas correntes nas massas metlicas origina, como de esperar, perdas por efeito de
Joule, pois R = r 12, o que, dm do mais, conduz ao aquecimento das massas metlicas. A figura 19 ilustra
as perdas a que estas correntes conduzem.
As perdas e consequente aquecimento sero tanto mais elevadas quanto mais elevadas forem as cor-
rentes induzidas e maior for o volume da massa metlica. Evidentemente que o valor das perdas depende-
r tambm do material em questo: quanto maior for a resistividade p do material, menores sero as cor-
rentes induzidas e portanto as perdas.
Estes sero os nicos inconvenientes, embora bastante importantes, destas correntes.
Com efeito, estas perdas energticas (e consequente aquecimento) podero atingir valores consider-
veis (percentualmente) em algumas situaes, como no caso das mquinas elctricas, sejam elas alimen-
tadas em corrente contnua ou em corrente alternada. As perdas no circuito magntico (no ferro) da mqui-
na no so, portanto, de desprezar. Felizmente que h alguns processos de reduzir o seu valor global.
Vejamos ento alguns dos processos de reduo das perdas por correntes de Foucault.
De entre os diferentes processos existentes para reduo das correntes de Foucault e consequente
reduo das perdas correspondentes, vamos destacar aqui dois deles, por serem os de maior divulgao
e com maiores efeitos prticos: laminao das massas metlicas e utilizao de materiais apropriados
(com maior resistividade elctrica).
'so^rlrsodstp sop
-puluJelep ap olueueuolcunl e opdecuoc E B.ted sppplra^oJdp anb opsep 'epeprlrp epuel6 ep segecrlde
seuln6;e lugque] rclueserde urepod UnEcnoJ ep so]uorJoc sp 'sopuelel g[ seluelue^uocut sop [!glv
tlno)noJ op saluotto) sop sogSo)lpu f?.s
-
'PurnbguJ Bp oluorutpuoJ o rlllssE opuEluounp'olJol ou sppJod
sep opeptlelol E stet.lJ epule uroznpal onb '(openbepe ocluugl oluaueleJl un lrJoc olJl E seppu;urel sedeqc)
sopeualro slelsuc ep sedeqc sEpEcuqPI ops 'etcur1od apuer6 ep seurnbul BrBd e 'eluotEuJopoy\
'opuolor
ontlce[qo o Lltoc 'osotct;ts oe ap sE no olcllls-oJJal ap sedeqc sB llrssE uecercdy 'sopeilnsol soJoqlau
so jolqo eled otcl;ts oP o/o9 E e 9lp os-BluocsorcE 'oluouJlEJoo 'Bluounp puolEu] op opEpt^tlsgsel e srod
'sPplznpoJ oluelspq uJg^ oseJolstq rod rcnb lnecnol op soluoJJoc lod lenb septad sens sB 'soelcrju sop
oJJel oE olcJlls ap uleoeluecled epeuturelop Eun souJelun[ es enb 'oluoujlp]uoLrJuedxa 'es-enoldruo3
'socl19u6etr.rolol stpualeur .rod soplnillsuoc oEs 'llnecnol op
soluolJoc.tod sepled se selueyoduJr srEuj oPs opuo sollncltc se;enbe 'E[os no 'socrlguoeu soilncltc sO
sopepdolde slelJaleut ep oez;;;y1 (q
'('c1e'sg;el'selolu n [sr p'selolceluoc) uiez! lt]n
sE uJ?quJEl 'soctleuoeutojJol soolcr,lu r.lroc 'soq;erede soJuo soilnyusocrlgueul soltncJtc snes sop op
-lnlllsuoc eu sectlguoeul sedeqc oluouJoluopr^o ujEzrlrm sE^rlEloJ no sPcllglsa 'sEctJlcglo seurnbgut sy
'secr19u6eu sepred sep ognper uoc 'oppulurel oelcru u3 (q
orceu oelc4u ur3 (e
:llnPcnoJ op soluejJoc
0z'6!J
(q
(e
'sectlgleue sBpJed op sor.uJel
uo 'JououJ ounu ouole nes o opues 'eptznpeJ
BJnSSOdSe Op SBdBqC SpU SBUedp uplncJtc utel
-slsqns onb soluoJJoc sB 'osBc elsoN 'soJBlncJtc
soluoJJoc sBp oqutupc o Lulssp opupuoc 'ts oJlue
sepBlost 'spuu spctlglouJ sBdpr.lc Jod opJnltlsuoc
LUIS SBI,U 'O!CEI,U g OEU gl OOlCfiU O '(q uf
'unBcnoJ ep soluoJJoc sp eluorueJ^ll LUBI
-ncltc opuo orceu oalcttu un souol '(e ruf
'97 ern6rl eu ele6ns os otoc lel '!s ollua sppplost e selsodelqos ,(sol1eu.rllru)
Blnssedse euenbed ep 'sedeqc ep olunuoc unu pcrplou EssEtu B Jlpltlp ulo olslsuoc ossecold e1s3
secllgleul sessetu sep ogeulue'l (p
g,71
I
T
124
5.4.1 dc mossos mctlicos mvcis
-treio
a) O efeito de travagem - Vejamos, atravs de uma experincia simples, qual o papel das correntes de
Foucault na travagem de massas metlicas em movimento. Observemos a figura 21. Nela representou-se
um pndulo metlico P que posto a oscilar (apoiado no eixo O), cortando as linhas de fora de um man.
Quando o pndulo se encontra na posio extrema 1, aproximando-se do campo do man, o fluxo atra-
vs da sua superfcie vai passar de 0 Wb para um determinado valor (h um aumento de fluxo atravs da
superfcie do pndulo).
Quando o pndulo se dirige para a
posio 2, afastando-se do campo do
man e deixando de cortar as linhas de
fora, o fluxo atravs da sua superfcie vai
passar de um determinado valor para o
valor zero (h diminuio de fluxo atravs
da superfcie do pndulo).
S
Ftg.21
--/
Eeito de travagem OJuma massa metlica,
por interaco entre o campo magntico - .-2-- ,'
e as correntes de Foucault induzidas na massa.
Ora, segundo as leis de Faraday e Lenz, criam-se na superfcie do pndulo correntes induzidas com
sentido tal que tendem a opor-se causa que lhes deu origem; a causa que lhes deu origem foi a variao
de fluxo, que provocada pelo movimento do pndulo - ora h aproximao ao man, ora h afastamento
do man.
As correntes induzidas tm, por isso, sentidos contrrios nas duas posies do pndulo, a que corres-
pondero plos magnticos,,induzidos,, (N'e S) tambm contrrios.
Os sentidos das correntes induzidas indicadas em 1 e 2 so, por isso, tais que:
o Em 1, contrariam a aproximao do pndulo ao man - cria-se um plo N' perto de N. Estes repelem-
-se, exercendo assim oeeito de travagem . Na outra face do pndulo, note, cria-se um plo S' perto
de S, com a mesma funo.
. Em2, contrariam o afastamento do pndulo em relao ao man - cria-se um plo S' perto de N exer-
cendo novamente o efeito de travagem. Na outra face do pndulo cria-se um plo N'. Estes atraem-
-se, perto de S, com a mesma funo.
Quando o pndulo oscila em sentido inverso, repetem-se aces semelhantes at que o pndulo se
imobilize completamente, ao fim de pouco tempo.
ConcGitos
I .I l outo-induo
-
Suponhamos um circuito elctrico constitudo por uma bobina alimentada por corrente varivel, que
pode ser obtida variando o valor de uma corrente contnua (com um restato; abrindo ou fechando o inter-
ruptor do circuito, etc.) ou ainda utilizando uma corrente alternada (corrente de sentido varivel).
Como sabemos, uma corrente varivel produz um campo magntico varivel e portanto um fluxo mag-
ntico tambm varivel.
Ora, segundo as leis de Faraday e Lenz, um fluxo magntico varivel atravs de uma espira ou conjunto
de espiras produz uma f.e.m. induzida e portanto uma corrente induzida. Assim, o circuito que percorrido
por uma corrente varivel produz nele prprio foras electromotrizes e correntes induzidas que tendem a
opor-se causa que lhes deu origem.
Fig. 1
| .2 l induo mtuo
-
Suponhamos agora dois circuitos, constitudos por bobinas, electricamente distintos e prximos um do
outro.
Se alimentarmos o primeiro deles com uma corrente varivel, gera-se no segundo, por induo, uma
f.e.m. (e uma corrente, se o segundo circuito estiver fechado).
'O'N =
lql opee4e oxnp no Eurqoq Ep sg^erle
lelol ocllgu6eur oxng u?qulpl souJtu4oq
.sg=o olnpoJdoouoc
'g opces ep eltdse Bun ap e;cpedns ep sg^prle 6 oc;1gu6euu oxng o 'elueurrouelue 'oprur;ep ro3
'r/a - 1
:Jod opep g opnpul-olne ap oluotctlooc O
t '6!J
t6
'octlgueur oxnp LUo uon1lsuoc os srenb se 'ocrlgueur oduec
op elo; op spL{url op o}unfuoc un Jpuc !e^ o]uoJJos E]sl
Bppluo,u rp e on b rrH;'Ji'ro3: Jr1?,3H]3":':"ffi,u1li"o
og5npu!-olnu op alua!)Uao) O l,.d
-
oginpul-olno up opn5)
'pJlno eu septznput soluoJJoc opueconord
'oluor.uenlnu os-tuBtcuonllut spulqoq spnp sv
:enlnu ognpul
z'6lJ
'opnpur ep le;ncrped osec olso Joqloul soluaJestleue ,olueugn6os oN
'slo^9lJE^ soxnu snos sop sg^pJlB 'pJlno pu sppznput seluoJJoc Bconold
se;ep lenb;enb enb puJJol ;e1ep 'elueueoue1nu!s sepeluaultp seulqoq senp sorueluesaldel 7 elnrl ep
'soilncJtc stop so oJluo Ectlgu6euollce;e oge6rleuln ,oluepod ,gH 'soptluos stop
sou 'orlno o ered ollncJlc lun ap selueJJoc Jlznpu! ruo olstsuoc enb oueulguo] o g enlrjlu ognpu; y
'opeLlcol Jo^tlso oilncJtc olterulrd o os oluoJJoc Eun Bpute o ,.ul.o.l
eun 'ognpug lod 'o.ttotupd ou es-ele6 ';enguen oluoJJoc Euln lrJoc oilncJtc opun6es o sotuleluorulp oS
tv
I
I
28
Define-se, finalmente, coeficiente de auto-induo L de um circuito elctrico como o quociente entre
o fluxo magntico totale a corrente / que o origina:
1. O coeficiente de auto-induo uma caracterstica de qualquer circuito elctrico, seja ele constitudo
por bobinas, condutores rectilneos, etc.
2. O coeficiente de auto-induo existe mesmo que a corrente e o fluxo sejam permanentemente constan-
tes (nesta situao, no existir f.e.m. induzida). Evidentemente que se <Dt e / forem variveis, o coeficiente
continua a existir, embora possa assumir diferentes valores no mesmo circuito (para correntes diferentes) -
nesta situao, sero criadas f.e.m. induzidas.
3. O coeficiente de auto-induo tanto mais elevado quanto maior for o nmero de espiras N, o fluxo
ou a corrente /, numa bobina.
4. No caso de se tratar de um condutor rectilneo, evidentemente que o fluxo geralmente to reduzido que o
coeficiente L aproximadamente nulo, pelo que se despreza o seu valor na generalidade dos casos (s quan-
doacorrentedaordemdascentenasdeamperese/ouNelevado,queLgeralmenteconsiderado).
No seguimento, veremos mais algumas caractersticas desta grandeza to importante nos circuitos
com bobinas.
2)
Por anlise das expresses (1) e (2), podemos tirar algumas concluses interessantes:
1.4 S existe auto-induo, e portanto f.e.m. auto-induzida, quando h variao de corrente (/+0) e por-
tanto variao de fluxo (O*0).
3.a Alm de aumentar com o coeficiente de auto-induo, a f.e.m. auto-induzida tanto mais elevada
quanto maior for a variao de corrente (^4 ou de fluxo (<D), na unidade de tempo. Portanto, a f.e.m.
depende da ,.frequnia,, (rapidez) da variao da corrente ou do fluxo.
4.aAauto-induo num circuito (e portanto a f.e.m. induzida) pode ser permanente ou transitria, con-
soante o tipo de corrente ou o funcionamento do circuito:
o Se a corrente for alternada (de sentido varivel), ento a auto-induo permanente, existindo uma
f.e.m. constante.
. Se a corrente for transitria (por exemplo, abrindo ou fechando um circuito em corrente contnua ou
alternada), ento a auto-induo s existe durante um perodo curto, correspondente abertura ou ao
fecho do circuito.
5.a Conclui-se finalmente que, em corrente contnua, s existe auto-induo na abertura e no fecho de cir-
cuitos, ou seja, em regime transitrio.
Quanto auto-induo, os circuitos podem ser classificados em: fortemente indutivos, fracamente
indutivos e no indutivos.
Um circuito diz-se ortemente indutivo quando apresenta uma elevada f.e.m. de auto-induo.
Exemplo: circuitos com bobinas de ncleo ferromagntico (enrolamentos de motores, de geradores, de
transformadores, de balastros, etc.)
Um circuito diz-se racamente indutivo quando apresenta um reduzida f.e.m. induzida. Exemplo: cir-
cuitos com bobinas sem ncleo ferromagntico.
Um circuito diz-se ,no indutivo) quando a f.e.m. de auto-induo desprezvel. Exemplo: circuitos
com condutores rectilneos, enrolamentos em poucas espiras e com ncleo de ar, resistncias elctricas,
etc.
90'0 ]v
A19-= Z x9].-- o1--1
:oPnlosou
'ouncJrc op rol
-dn;;e1ur o e6r; es opuenb 'V Z ruo oluoroc E rpzrlrqplsa p sLu Og ernp enb opuoqes 'og5nput-o1ne op 't'o'I
p olnclpC 'H g'L op ognpur-o1ne ep oluolcllooc un ural ocrlguprrJorlol oolcfiu uoc Eurqoq eLUn - Zd
vtt-+-{-,
qM L = r_01 x g x 002_O N_,O (c
qMu Z=eM zoo,0-
x:+-o
qMLU 00, = 9M V'O- 9'1, x LZ'O= ll -'O (q
e'0
H LZ.O _ Xr_o x 0002
J -or1 .'Ti=r (e
,_0 1 xI x lxvv - S,N
"ooz
:opn;oseg
q6u g ep errdse rod oxn;1 urn rrznpo.rd e;ed eussecau apeprsuelury (c
V g'L = l enb opuodns '6 errdse rod oxng o o ,O plol oxng 6 (q
olncrc op opnpur-olne ap eluarcr;eoc 6 (e
:olnclpc '0002 ap e^rl
-plor opeprpqeetulad E o zrr,rc I op g oolcfiu op lpsJo^suerl opces y 'se;rdse 002 uroc oluaueloluo r.rtn uol
'uuc Oe ap olueuuduoc tun uol prpgtu ero; ep equr; efnc lpproJo] ocr1gueuuorol oilncJrc [uf] - Id
c
E,
= suruolqord
D
E'
n
IE
v
ry
(E
z ProblGmos
=
- Um circuito ferromagntico toroidal, cuja linha de fora mdia tem um comprimento de 40 cm,
tem uma seco transversal de 7 cm'. A permeabilidade relativa do ncleo de 2 500. Sabendo que o
fluxo total de 600 mWb, quando a corrente de 3 A, calcule:
- Ao ligar uma bobina a uma fonte de alimentao, foi auto-induzida uma f.e.m. de 30 V; sabe-se
que durou 60 ms a estabelecer uma corrente de 4 A. Calcule:
R: a) 0,45 H; b) 1,8 Wb
FIg.4
Lz
A influncia da auto-induo
num circuito com bobina. tu
'so^tlnpul soltncJtc LUo
J ogett ep aluorrocerlxf
g'6H
'elueu
-Jouolue opepnlso [ Iol oruJo]uoc 'seulqoq seu o]stxo gs ognpu!
-ome V 'sercuglsrseJ seu opnpul-olnp gq opu srod 'lo;en ouseu
o erduos r.uglupu plo 'nU olelsgot ou eluoJJoc p oluenO
'(openele sreur 7) ounc
-J!c o Jol o^rlnpul srer.u oluenb ope^ole srptu oluel gJos ,/ op tole^
O 'oge6;1 ep eluellocellxe ep eruou o es-gp 'sonl1npu! sol!
-ncllc ep oge6;1 eu ece rcde anb Bug1sue4 eluaJloc else V
'sorJgJluoc soprluos op ',, puglrsueJl olueJJoc e e (etuBlsuoc) z1 oluoJJoc E sourpluasedel g eln6rl ep
'(o;.t91;suerl eug6er ep uU) O =,, enb uo al
-uplsur ou 'rl = z1 rc1en o e6u11e ;enb e 'g ern6r; ep ocggrE ou Epeluosotdet \ oluoJJoc e Bur6lro ., EuglrsueJl
oluolroc p r,uoc (eluelsuoc) z, oluoJ.roc Ep Ernos y '(e1ue.uoc ep) or.r91suer1 eurrOer Lun p 'oss! .rod 'epuod
-soJJoc - (opunes op seursgluec) eync oluelspq oduel ep opcer; Eun alueJnp 'g ols! 'oxng op opeuen
B JBJnp oluenbue pJnp ,, oluorJoc e1s3 'ua6uo nop oql enb esnec es-lodo E opuot 'zuol ep ;e; e opun6es
'onb,/ oluoJJoc pun o opnpur-o1ne op 'rrJ'o'l eun er.rd-o.rd e;eu znpo.rd enb 'eurqoq Bu (Oy) oxng ep EcsnJq
opeuen EuJn q 'e[es no '21 e)Ed O op o]uou,recsnJq Jp]uelunE E opuo] Eurqoq pu oluoJJoc e 'y .re61; oy
'PrcuglsrsoJ Bu t/ oluaJJoc p ogptoJ uJo
BpBSPJIE glSA Burqoq eu z! aluoJJoc v
g '6!J
ioplsonb elso B plsodse.J e souosllpuv
seluoJ
-JOC SPp oluouleuodruoc oluoJolrp olso opt^op gJes onb v
'y JoldnJJolur o BOtl es onb uo oluelsu! o opsop
'r! o tt soluoJJoc spp opnlo^o e es-oJons g pJnou BN
'glso o urgquJpl entlcedser aluoJJoc B enbrod g orlno oe ope;el r.ue (oduuel ou) opese.rle glse
.7 epedugl ap oqluq o ag'epedulpl Ep or..{luq o Jorpur 'o}uaJJoc e Jo} Jorpt! oluenb - sotupJ slop sou
-EJos
z,e ', soluaJJoc se uoc oluotuprnqo JoA p r,ol saluelsur sun;e olupJnp Eppctluol soqlpq ep euelelp y
'epedug p4no ep oe 1en6; oqluq o'Bes no'o1uor!
-JoUeluE operuosqo oqtlrq o r;6u;1e 91e oduel oyac utn erouep n epedrug e enb Epurp soruec4uo1'Z
'operuosqo oluotutotJolup oqluq o opurur1e 'olelpau! ap epuace epedug; e anb sourBcllpo^
'1
'I
iolrncrc
ou ocoluocp enb o soueruosqo e logdrurelur o opue6r; 'pilp aluor,upudold ercugpedxe E opluo sotuotctul
'sepeede sepedugl se opuEctl o olncJtc ou aluolloc Jo^ptl
op opuextop 'y soule6r;sep 'roceluocp tursse opuEng '(elueroc er.user.u) oLlluq ou.tsol.rJ o ruoluoselde sep
-edugl senp sE enb 91e AU olelsgoJ o rc;n6er e y roldrurelur o;e6r; sotrtp^ ';elueuluedxe-9ld ese; ErunN
'7 opnput-olne op alualc4ooc nos o Bpurp o qU Ercuglsrser eudgld Ens E [rJo] enb 'g eutqoq eun souler;
'27 uJoc otJgs r,r.ta lgt olelsger un olsrxo 'r7 r.uoc augs rrJf 'rs orlua srenr 'ercugcsopuecut ep epedurpp u.rn
ulel stenb sop un epec'(7 e ;) soure.r s;op lod op,nillsuoc ? 'enuJluoc aluoJJoc uJo opeluaulr;e 'ogrnclrc g
I
!
T4
2.4.2- lbcrturo clc um circuitot em corrcntc contnuo
Suponhamos agora o circuito, mais simplificado, representado na figura 7 a).
Com o interruptor K ligado, apliquemos ao circuito uma tenso U tal que a lmpada L ainda no acen-
da. O voltmetro V indica o valor da tenso U aplicada; o galvanmetro G indica uma determinada corrente,
no sentido indicado na figura.
Ao abrirmos K (figura 7 b)), verificamos que a lmpada vai acender, durante um espao de tempo curto,
e que o voltmetro V vai indicar uma tenso superior, durante o mesmo intervalo de tempo.
a) b)
Fig.7
Fig. I
Extracorrente de ruptura e sobretenso de ruptura.
'sourseuJ so opuEcllluEp'elueurP^lsseJooJd'op^
anb socplcgle socJe e spcsJel'soqle;ede solsop socglcglo solceluoc so oJluo 'Bur6uo opsuoloJqos Blsf
'c1e'rolceluoc urn 'ro1unsrp un 'roldrurelur un :res epod enb'eyoc ep oq;elede ou ep
-pJluecuoc Ecll ogsueleJqos B Bpol oplue 'so^llnpur solueure;e rod opJnillsuoc sBuedB Jol olrncJrc o oS
'(zue1 ep e;) oynclc ou eluerroc ep ogelnue p Euprtuoc enb ernldnr-Erlxo
ep elusJJoc pun e oilncJrc ou (eeuglueuour) ogsueloJqos Burn ecercde 'o^rlnpur oilnc.rc r,rJnu oluoJJoc
e JEUoc op 'enb seze^ sEUg^ oppeler [ Iof - ayoc ep uta6eqla.rede eu socylcglo socJe e secslel '!
'ognpur-o1np pp seluoruo^uocu! sun6;e oglue soueBl
'seppeler g[se ouoc
slel 'spcll-EJd segec;;dp Jol ruopod enb segSenys se;enbe ugquel eug6r.ro seu 'sgeng[esepu; segen1;s
sep oppprleJeue6 B eu;6pro enb solncrrc sou eluoJJoc pp ernldnr e 9 enb g epsep Jrnlcuoc op llc-El J
'ollncJrc lrln oJqB as opuenb srercrpnerd so]rolo urol o]uoureoue]uotuot!
EruJoI es enb <.Ecul3?lo B6.rEcsop,, E 'BuorEuJ E oPs enb 'sosBc sossoN 'sprJgssoceu oplua uJaJes oBu
rod 'sepelenorde ogs erdues ueu englcedseJ ogsuoloJqos B o ernldnr op oluoJJoceJlxo E 'o1e;e uo9
'soluotuo^uocut
no sue6elue^sep sens sB uJgquel spnr 'sue6eluen seuede uel opu ognpu;-o1ne e 'epep4o g orrJoC
oginpu!-olnu op salualua^uo)ul g'Z
-
'oxn[ op 'olueyod 'o o]uoJJoc ep opeuen
gq enb erdues 'Bulqoq Eu pplznpururo'l p op!^op os-Ecllyo^ olcel olsf 'el6reue ecnod Jrunsuoc op EJlxo
ue6eluen E uroc 'sopenele ue[es seJopn so enb opue]lne 'ppeuJe1e oluoJJoc ap so1ncJlc lrlo 'oluoJJoc ap
pJopp1uJll otuoc oluouJeluenbe.t; ppezrlrm g Eurqoq V - sepe^alo saluarJoc sep sarole^ sop oge1u;1 'g
'OJJPC
op roloru o Jeuorcunl e 4d e EJnlsr,! ep ogsoldxe B lBconord ;enlssod g g 'Epllqo ulsse 'opsualerqos Elso
tttog '(soclrlcgle solceluoc) sopeu;1e;d sopeueqc sop sgApJlE o1ncJrc o JuqE oe 'eurqoq eu BprznpurtrJ'o'l
E uroc puolBq pp opsual Ep Er.rJos pp BUnseJ opsueleJqos e !(exeq g opsuol ens e) Euoleq e;ed eprceurol
rcs epod opu opsueleJqos pssf 'opsuolaJqos Eurn oJJpc op Jolour op spla^ s.rec;;de opssaoeu g 'Je + p^
-llsnquJoc Ernlsrtu ep opso;dxe e enbtpten es enb r";ed- opsoldxe ep selolout sop og;u6!ap euelslg'Z
'lpruJou oluorueuorcunl o ered 'rouelur 'pr1no o enbuB.r.rB
o erBd ppe^alo opsuol Ern :sluerollp segsuol senp epedugl iecr;de op Br-os-rol 'orlsBpq o uos
'leur,uou oluorueuorcunl ap oPsuol ens e 9 enb
'eper ep opsuol ? JorJolur JolB^ lun ercd rcxeq ren elodue Eu opsuo] e 'eElecsep e sgdy 'Jpuorcunl ullssp
e epedugl ep sese6 sop e6recsop e )enl ered (opsuelerqos) pppnalo oluotloluorc4ns oEsuol eun Bur6
-po 'eper Ep opsual p Bperuos 'enb eplznpurru'o'l Eun olou Bconord '(enrppug elueuJeuol eurqoq) oJlsepq
un op ope1ueu;p E Jppoc oe 'sepedu.tpl splsop JoppcueJre O - saluecsarcnp sepedurg ep enbuelry ';
'opecrlde ep so;dluexe sun6;e oglue soure[e1
'ollncJlc op leurrrJou opsuol .rouedns 9 enb ern1dru op opsuatoJqos Etun ece.pdB onqnpur oilncJp tun rcDr;sep
ap oluouJotu ou enb sotuopJocog 'sprcuglsuncJlc soluoJollp ue (epep;;qn uoc) sopepnordB rcs urepod 'ernldnr
op opsuoleJqos E o ernldnr op oluorJoceJlxo B aluouEpeatou 'opnpurolne E sopercossp souoruguol sO
oginpu!-olnu op sagSo)lldu S'Z
-
'(oduel op apeprun pu 'oxn;1op opeuen E Jol JorprrJ oluenb Bpe^olo srpu, oluel g 'Lu'o'I E
'9 OIS! 'IV/AV . N- = J enb eprocer) sopenale oilnur soJolEn rrourle urepod ernldnr op sogsualarqos se srod
'oluorJecsnlq oilnu souaqe rcs uonop opu so^rlnpur aluoruouol soilncJrc so enb oluorleu4 JrJoloJ oO
SE
I
I
T6
2. lnteerncias dos arcos elctricos com as ondas electromagnticas - Todos ns j nos apercebe-
mos do fenmeno das interferncias (rudos) nos nossos rdios, televisores, etc.
Estes rudos no so mais do que a sobreposio das ondas emitidas pelas frequncias ..parasifss, pro
vocadas pelo fenmeno da auto-induo, com as frequncias da emisso sintonizadas no nosso receptor.
Estas situaes acontecem nos receptores (de udio, vdeo, etc.) quando: uma motocicleta vai a pas-
sar, um secador de cabelo est a funcionar, um aspirador est ligado, etc. Todos eles tm motores e,
como sabemos, os motores so mquinas altamente indutivas que produzem elevado nmero de fascas e
que criam frequncias parasitas na rede, as quais vo interferir com as frequncias de emisso de rdio e
vdeo.
3. O perigo (para o utilizador) das sobretenses de ruptura - As tenses elevadas que se produzem em
circuitos altamente indutivos, quando se interrompe a corrente no circuito, podem constituir um perigo
para o utilizador, se no forem tomadas as precaues adequadas, evitando o contacto com as partes
activas do circuito.
Vejamos ento alguns processos usualmente utilizados para reduzir os efeitos negativos da auto-induo.
Fig. 9
Flg. 13
a) b)
Fig. 14
M-@''-o,,
l. l,
rz = fluxo produzido pela bobina 1 e que atravessa a bobina2
@zr = fluxo produzido pela bobina2 e que atravessa a bobina 1
O coeficiente M uma constante, como se v pela expresso anterior, qualquer que seja o circuito ali-
mentado. expresso em henrys (H), tatcomo o coeficiente de auto-induo L.'
A grandeza M ser tanto mais elevada quanto maior for o fluxo comum e menor a corrente na outra
bobina.
O valor do fluxo comum , obviamente, dependente de
vrios factores, como sejam: a permeabilidade magntica, o
comprimento das linhas de for, o tipo de circuitos (bobinas Rede
com ou sem ncleo), o nmero de espiras, etc. Ir I
orz
Fig. 16
No caso particular das foras electromotrizes de induo mtua, induzidas em duas bobinas prxi-
mas uma da outra, as expresses matemticas respectivas so as seguintes:
'(eprznpar olrnu g Enlnur
op5npur B enb uJo pprpour Eu 'L Br!lqo.rd op sp sororJolu! seluelseq oEs seprznpur 'r'a'l se) 1 g (e :g
'seulelqold srop sop soppllnsoJ so ercdu.ro3
'e'o = yl enb opuodns 'ropelue oE oluEr.llauJes eure;qord lun E^losau - zd
'sosEc slop sou pn6r 9 1y4y srod 'reledse op pJo our.roluoc 'zg = t1 enb es-ecryrel
z'o ]v 7
Z,O ]V I
:oEnlosou
s z'o olupJnp v , p E|JPA '/ opuEnb 'zg to Eprznpu[Lu'o'] v (q
s z'o oluPrnp v , ap eue^ l opupnb 'rg luo EprznpuruJ'o'] v (E
:alncpc
'H t't op Enlr:rur oEnpur op luarcuaoc un urgl 'EJlno pp pt.lJn saluolaltp 'zg a Lg sEutqoq sEnc - td
suuJolqord
'sosEc srop sou oPnpur op
sEcllsJlolcplBc soluoJaM sE sEpEp PJnlPu ? onb o 'l o U\ sEzopupro sEu aluaulEluourEpunl ognput-olnp
op 'u,r'o'I Ep ruorolrp enuru oEnpur op 'r.u'o'l Pp sogssordxo sp 'oluorrJltcpl lElplsuoc opod os ou,toc
L Purqoq Eu oluoJJoc ep oEpuB^ P opr^ap 'z putqoq Eu Eptznput 'rlJ'o'I - zf
z Eurqoq Eu oluoJJoc op oEPuE^ P opr^ap 'L Eurqoq Eu Epznput 'ut'a'| - 13 :uroc
:olcedse oJlno Epure Jplrtol uepod soJouolup segsseldxe se 'rl W - z16 o zl W = tz6 enb o1sr11
'(serrdse y rod) sopeerqe soxng no srclol soxn[ ops rz6 e zt6 enb elop
lt, I
I
T
42
FIg.17
De onde vem ento a energia que vai alimentar a resistncia (quando K est na posio 2), transfor-
mando-se em energia calorfica?
A explicao apenas esta!
A passagem da corrente na bobina cria nela um campo magntico, a que est associado um determi-
nado valor de energia magntica, constante com a corrente. A bobina armazena, portanto, energia mag-
ntica.
Quando se desliga a fonte de alimentao (K em 2), a bobina vai ceder a sua energia magntica ao cir-
cuito, transformando-a em outras formas de energia. No caso particular da figura 17, houve transformao
de energia magntica em elctrica e desta em calorfica.
Demonstra-se que a energia magntica armazenada num circuito dada pela expresso:
A este tipo de energia, que ora se transforma de elctrica em magntica, ora se transforma de magnti-
ca em elctrica, d-se usualmente o nome de energia electromagntica (para a distinguir, por exemplo,
da energia fornecida por um man, que apenas magntica).
H LL.L :U
'f g'L ep ecrlgueut el.leuo pun euozeruJe 'V g'L
op oluoJJoc euln lod epulocred Jos oE 'enb eurqoq eun op opnput-o1ne ap aluorcrlaoc o olnclpC - Zd
Z
f 6:"t x Z x L = "11
:oPnlosou
'BpBuezew)e Bctlguoeu Bt6Jouo e alnclBc
'V e op oluo.lloc Burn lod epulocred g'H Z ep opnpur-olne op aluorcrlaoc un uoc 'putqoq pLun - td
E
E,
=
sur,uolqord
D
(,
,n
2t,
I
144
'^'c lodP^-olE^ec d Brcuglod
I]MI pJoL{-up/v\otrnb M Bt6Jeuo
,-Co snrstac neJ6 op osle^ut n PJnlPJedurel ep eluercueoc
tu/zLulIJo orlor,u Jod opprppnb orlor,ullrurur-lo d epPpr^rlsrseJ
ulw/) olnurur Jod soge1oj u lPuorcBlor Brcu?nber;
euoN oloqu!s
sSovotNn SVZ3ONVUC
svcrlyud s3ovorNn
w/t orlor! Jod pBJPI 3 pculc9lolp oluBlsuoc
V oloduP ,J ztJloruolouBru elo;
t-H fuueq op osJe^ur ,U EcrlguEru BrcuglnlaJ
ru'o oJlor,u LULIo d Bculc9le epBpr^rlsrsaJ
O urrlo U eculc9la elcuglsrsar
I.U/H oJler.tt rod fuueq or1'rl Ecllgu Br,u epPpl MeorJed
H fuueq N Bnlnr.u ognpul op aluolcllooc
H fuueq I o9npu!-olnB op eluelclleoc
qM leqe/v\ o ocllgupru oxnu no Bcrl?uBr,u opnpu! ap oxnu
I Plso} I oxn[ ep epBprsuop no ec!]gu6Bru opnpur
wN oJletu lod eledure H oc[guPru odruEc
,wN opeJpenb orleur rod eledr,ue ' oluoJJoc op apBplsuep
A llo^ zulor,uoJlcolo ero;
=I
A llo^ n pctJlcglo ogsuol 'lprcualod ap euerc1p
A llo^ A oculc?te Prcuelod
w/A oJleur rod yon l ocrJlcgla odruBc
c quolnoc o pcplcglo E6rBc no oppplcplcap ap opepllupnb
V eredure I Bculc9lo elueiloc ep opBplsuelu!
I e;noI o rolec op epeplluenb
C" snrsloC ner6 0'l snrstoc elnleleduJol
M UP/\^ d e;cuglod
r e;noI M oLlpqeJl 'er6reue
IU'N oJletrl uol t/\ ero; Brun ep oluoLuotu
N uol ^ou J ero;
^ou
ilN
srl
I
Il4(t
Mltiplos Submltiplos
,
l .,.,,i'
9fe9O . .t
'.r.i
,:i','i.i
epsilon ^E t ro P p
zeta Z srgma o
eta H n tau T
teta @ e, upsilon Y U
iota I 1 fi o Q,9
capa K K qul x x
lambda pst Y v
miu ^
M I,r omega ) )
atmosfera
- 1,033 kg/cm'
t= r4,698 p.s.i.*
contnua I
Corrente Bobina com
alternada ncleo de ferro
I Bateria de pilhas
I
T
Gerador de corrente
contnua (rotativo)
Gerador de corrente
alternada (rotativo)