Sei sulla pagina 1di 155

\-r',,,

Jus [Jnrus InnnrrRn l'l nrrns


ffi ffir ffiI ]ffi
0ll|u o'0 1
SVIVUII VUIfUHVC SOCVA fSOT
ttulo ELECTRICIDADE 2 . 10.'Ano

aulor .tos marns


caPd e
arronjo grfico GABINETE GRAFICO DA DIDACTICA EDITORA

composio
digitalizao
e monlogem PITANO EDITORA, S.A.

impresso e
acabamenlo GRAFO, SA

distribuio pnNo EDIToRA, s.A.


,l50G33
lrsboo: Ruo Joo o+igo Romos, 29-B - Lisboo - tel. 21 764 9894 - ox: 21 760 3312
Cenro; Ruo Monuel Modeiro - 35 Pedrulho, 3020-303 Coimbro - tel. 239 82 0945 - ox: 239 49 1O71
Nore: Alicerce Editoro, Ldo.
Ruo Guerro Junqueiro, 45 - 4l50-387 Porto - tel. 22 609 9979 - ox: 22 60g 5379

cenlros de Lisboa', 21 303 1940


apoo o docenles Sul'.21 255 9970
Cenfro', 239 82 0945
Norte', 22 609 9979

iiragem Outubro de 2005


9.o edio DE - 2600 - 0905
lsBN _972 _50 -256_X

direitos reseryodos
E[ITORR Av. do llho do Modeiro,26 - A - 1400-204 Lisboo -tel.21 303 1940 -fox:21 303 1g4l
E-MAI L: d idocticoed it@mo i l.telepoc. pr

o edu(ao do lrovo milinio

ESTE I.IVRO UM AMrcO DO AMBIEI{TE t TOI TMPRESSO EM PAPE1 A otoropiogem o uso obusivo e colediyo do obro,
tsENTo DE Ct0R0 (TGl, t 00o/o RECtq.vEt E (om ilNTAS tSEilTAS tem o outorizqo explesso dos oulores e edilores.
DE EI.ETIENIOS PESADOS SOIVEIS lorgomente diundido, o otorpio omeoo

CONTATUIINAI{TES (CHUMBO, ANTIMNIO, o vido do livro, pondo em risro o seu


equilibrio onmko e pdvondo os seus
ARSilto, COmtO, CROmlO, mtRCRto
oulores do iusto remunero0.
E SEtilrcI, DE ACORDO COM A
Por islo, proibido todo o reprodu0,
DTRE(T|VA EURoPE|A 88 / 378 /U. portiol ou lotol, deste livro.
iser.lJol slop solsa aluoruoluotuoluoc Jepnlso 'osst rod 'soue1
'seluenbesqns sEu?lpr.u sE JElr,Ilrssp ure sopEplncrlrp spilnu gJel sprJ?lEut splsau ope.redeld
pu ounlE urn enb JptuJUp opereexe 'uJrssE 'g oEN 'so;nydec solsou sopElpll sBtuol so oluou.r
-oluotuoluoc rpptursse as as lo^Jssod 9 gs Ecplcgla ure6eqle.rede e seulnbgu spp oluot.upuotcunl
op opsuordutoc elceroc E 'sgrle opuelor lo1 oruJoluoC 'ecrugJlcolf/prucoloJlcolj p paJV Ep
selueyodutt steur so;n11dpc sop slop 'pJnluoruod 'ops otusrleu6eulotlcalf o o oulslleuBn O
'sPpueleJ sral sEu oluor.lJPuorcunl nes o ulprospq Ecul
-c9;e ura6eq;a:ede ep oppprleroue e e spcplcglo seurnbgur sE sepol enb rczp elseg 'opecrlde
a opect;tuts nas o oJqos psopeprnc sretu ueOeproqe eurn ee1 os opu enb Bled seluepodrur
srpuloplod sral eluor,ue^rlcolo ops ''c1a 'ece;de1 'uosurldo;1 'zue1 'eperc1op sE oruoc sto-l
'selne sens spu pzrlm a e^rosqo e;e enb Ecrllcgla ue6eqlercde ep olunuoc un opol p ol
-uoueuorcun; ep sotdlcultd so repuearduoc ror.,llouJ B Ellrol ep 'ure6el so enb sre; e socrlgu6eur
-ollcolo souaurguol stBdtcultd sop lera6 ogs!^ Burn ounlp op reuolc.rodo.rd 'rnbB 'as-opuolaJd
Bnlnur oPnpur o opnpul-olnv - g olnlJdBcQng o
Bctlgueurotlcola opnpul - g olnldecQng o
o
oillguBru ouncrlc - v olnt,dBsQng o
sBstlguetuoJJol sprcuglsqns sv - g olnldecng o
secrlgueuroJlcolo seJol - Z oln11decng o
ocrlgueu odurec o o Bculcgle oluoJJoc V - l, olnlldecqhS .
oruslleu6euroJlcela - Z olnyde3
otusgeu6eyl - l olngdeg
:Puuol elurnes pp 'sol
-nydecqns g uo optpt^lp lse (oulsr1au6euor1cel3) opun6es o enb ure 'solullslp solngdec slop
trJo oppzrupro opuelse 'opeptculcol3 ep eurldrcslp Ep , epeplun B sBuede Elpll eunlo^ otsf
'Ecrugrlcalf o ptucoloJlcalf ap socrg;oucef sopgpuncas
sosJnC so^ou sop ((opBplcllcolf,) eutldtcslp P soppullsop soJ1ll sgll op olun[uoc uln op
ounlo^ opunes 6 s '.<(ouJstlou6er-rio.r1ce;3 e ou.rsrleuoeyrl) 7 epeprclJlcall 'olnr; elueseld g
'noqlocso
enb eely Ep soluot.lJtcotluoc snos so urlsse opuocenbuue 'oun;E o Bled operllo;ur ep a opeui
-lol op olueule;du.toc uln erduras ogJrnlrlsuoc 'rossolold o;ed sopeuolccal ueJol opu anb 'onr;
olsou sopElpJl seuJol sop sun6;e enb elueureluoprnl 'e;6o1opo1elu op no ogeulel6o.rd ep sagl
-senb lod 'sopeuolccol no sopepJoqe Jos ure^op opu 'ernlueruod 'enb se;enbe Bputp Jtu4ep o Btc
-ugyodtttttotetu lep olop os spnb soB setuol so Jrurlap rcur;drcsrp odnl6 EpEc p eqec 'le;ncung
Etulolou ep seutel6ord seluere;rp sou sEprcouJol segelueuo se opunes'enb;rre;elrlgorO
so^ou sop sorelocso srcnupu so rc1depe op opeprssocau o^noq 'le;nculng EuJolaU E uloo
rDulrullard uloN
E
-Il ' 2t""""" "'0rup9l0 0luoxol 0p s0l[9u00lx s0t!E0 s0 .
I
orllgu6ou, oduo, o a orFlrglo oluorJo,
- I olnudDrqns
owsrrrilouwourrrl, - z ornildu,
""""""""0)ll9u60u 0xnu 0p 0ll0)u0].a
2""""""""' I
92""""""""' """""H080{u00ru[uapu09iq0u.l
I
2""""""""' """ 0r0ur 0p 0ru9u00rx 0p0p!H00url0d.o I
"'orugu0oru oduol op opoplsuolul 'olugu0our opnpu;.6
02""""""""'
t2""""""""' solugu0om segm sop l0u0p0^ ozilqoN ,'B
t2""""""""" "" 001 0p soqul sop sepopeudortr g'g
"olugu0out opedsl
61""""""""' T'g
'olugu0otu odtttol g
6t""""""""' 1'g
t""""""""' ""' olugu0otu o4ledq 'uoll un ep olggu0ottt odtttol.g
"""""""u011U un ep opSozgeu0ouse6'g
t""""""""'
's0u0l! sop oporuasuo1'9
I t""""""""'
""""'0t.t0J op ougrodual a elueuourcd oBozpau0oyy.g
I t""""""""'
It""""""""' opugnpq rcd o opoluot rcd ogozueu0oyy y'y
g t................. 04n0u 0u0z o e so:uguonr so;gd sg g.y
""""""s0uour! sop sepopuo;od sop opopryqsnlpul
t""""""""' Z',
""souolxla4ueopqndereogm4y
t""""""""' 1'y
"""solugu0oru so;gd sg.g
0t""""""""'
2t""""""""' s0u0u4 s00 s0p0p solxt0l.z

owsErltouw - I ornildu,
OLIJS Il ouoouJol Dolo o orxs Il zu6ow
,(luolltn
(t

rectilne0........
Compo mognlico de um condutor ........................33
2.1 0 espectro mogn1ic0...... .........33
criodos...........
2.2 Sentido dos linhos de foro .......S8
mogntic0.......
2.3 A induo e o intensidode do compo ...............34

Compo mognlico de um condutor circulor (espiro) .......................37


mogntico
3.1 0 espectro ...............37
3.2AinduooBeocompol.................. .............38
3.3 0s o m0gnetismo...................
electres e .......38

bobinos.
Compo mogntico em ........40
4.1 bobinos
Tipos de ......................40
4.2 bobino.......
Espectro mogntico do ..................40
4.3 o
Comporooo entre recto
bobino e o mon .......41
4.4lnduoo Be f/no bobino
o compo ...................42

toroidol..........
Compo mognlico no bobino ...........44
5.1 toroidol...........
Conslituioo do bobino .............44
5.2 mognlico
Espectro ..................44
5.3AinduooBeoexcitoomogntico ...............44

espiros..
Fluxo otrovs de umo bobino com N ..........41
.1 Conceito e formulri0.... ............4t
.2 Fluxo prprio efluxo externo ..........................48

Subcopftulo 2 foros elertromogntiros


-

Acoo de um mon sobre um condutor rectilneo ...........................50

2.2 Lei de 10p10ce........... ...............51


electromogntic0................... .......52
2.3 Direcoo e senlido do foro

2.5 A regro do fluxo mxim0.......... ......................55


............
Acoo de um mon sobre umo espiro .........51
0""""""""' uosuqdoH 0p r0l 0p ogSozr;orcue0 y y'g
8""""""""' "" o)1tpglo e o:ugu0our sqtnrro s0 04u0 or6o;ouy g'g
18""""""""' "" uosulldog 0p tol Z'0
18""""""""' """"""""" solugu0ottt sqtnltD 0p oluolxouotsuoutl6 'g
"'solugu0oru sqtnnn sop og5o4lso;1 .g
8""""""""'
""""""
,8"" """"""01u?u0out oilnttp op oguge6
'1
orllguooru ounrr!, o
- ,, olnudorqns
""""""0s0r0lsrrl 0p opo op oB5unl ue'souepu sop segSor;dy
t8""""""""" 9'g
"""""""""0s0r01srr1 0p segSo4dy
08""""""""' 'g
61""""""""' os0Jolsil.l 0p s0lu0ru0^u0lul,'8
"""'a$0)s0u0uer oBnpur uJol
61"""""""" louololx un ep ogSozueu0ouse6 g'g
"""""""0s0101stq 0p ouorxguo1 o orod opoudx1
91""""""""' 7'g
""0^[010] epopryqoeurcd 0p o^jn]
t1""""""""' z'l
2t"""""""" oliozueuout '1 0p o^lnl op opo04 1'1
"""""""""s0lugu0ourom; soDuqsqns sop op5ozueu60u 0p sofln1 .{
-I 2t""""""""
""""""""""0p5ozueu0otu 0p so^ln1
t1""""""""" '?
01""""""""' """"" 0^u0l0J epopr;qoeurcd p oluonb'souuqsqns sop opoursso;1 .g
" 0^[010] 0 qnlosq0 sopDpltqooulod sV
9""""""""' 'f
89""""""""' """" olugu0out oBnpu 0p oluauno op onuqtodurr y 'g
"""""""'0u!Q0q 0p otu0utouoDunl 0u 0il0} 0p 00plu 0p oDuon#t .u
99""""""""' v
99""""""""' 0n0J 0p 00plu ruol 0uq0q v .
I

sorllguootlloJJaf sDlruglsqns su 2 olnudurqns


-
1g""""""""" s00u!l[]0r sarclnpuol e4ue opSuelur op soougnbesuo)t't
""""""""' """"""""""s0iqnpu0r e4ue ops;nder a op4y 1'y
"sooulllllol saiqnpuol slop 04u0 0!V .
9""""""""'
8

4.1 Definioo e constitui0.. ...........100

Subcopftulc 5
- lnduo Clcctromogntlco
I. Conceito de induoo electromogn1ic0................... ......................105
2. Produoo de foros+lectomoizes induzidos
e conentes ...............105
l. Leis de torodoy e [en2........... ........10

4. pocessos
Produo de foryosdectromoilizes por diferentes ...........11I
4.1 Deslocondo umo bobino indut0ru......... ............1 I I
indut0r...........
4.2 Abrindo e fechondo um circuito .......................1 I2
4.3 indutor......
Deslocondo o induzido, em relo00 oo ..................1 12
mei0..........
4.4 Voilondo o reluffncio mognlico do .....................113
vorivel
4.5 Alimentondo o indutur com conente .....1 14

unif0rme........
4. Deslocondo um condutor rectilneo no seio de um c0mp0 .........1 l5

5.2 lnconvenientes dos conentes de Foucoult..... .....122


toucoult.....
5.3 Procesos de redu00 dos conentes de .................122
5.4 Aplicoes dos conentes de [oucoult..... ...........123
mveis...........
5.4.1 Freio de mossos mellicos ....................124
5.4.2 Fusoo de metois, por induoo electromogntico................... ...............125

Subcopftulo f,uto-lnduo o lnduo ftltuo


-

l.l Aoutoindu00................ .........126


1.2 mtu0............
A indu00 ..........126
OI,lIU
2t1"""""""' "" olugu0ouorpap a Dugu60u or0nul .,
-I 0,t"""""""' onlqur ognpu 0p zr4orxo{rale o01 y'g
1"""""""' """"" 0q0u opnpu 0p 0lu0pg00l t'E
"""""""0q0uopnpu10p0lto)uo1
B01"""""""' l'0
'oqqu opnputop opusl
81"""""""' 'E
""""08npuqn0 0p soluorua^uolur s0 r0lr^0 0ru0J
gt t"""""""' l'Z
0 t"""""""'
"""" 08npuqn0 0p satuoruo^uorul g'Z
8
t"""""""' """""-" orinpr*ro op segoudy '7
tt1"""""""' 0nu,[u0) oluorrc] ue'ounD un 0p o,rllJ0qv z'r'z
"'0nuluol 01u0il0) ue'olnlrn urn 0p 0rp0l
ztl"""""""' l'r'z
'onulluol oluolo) ue ognpuqnov
28t"""""""' Vt
2t"""""""' opnpuqno oplu'oly E'Z
gZt"""""""' "opnpurqno 0p 0lu0pg00r o orod opssedxo 04n0
Z'Z
"""""'ognpuFqn0 0p otuoDlloor
tt1"""""""' 0 ['Z
""opnpuqno 0p opusl
t21"""""""' 'Z
=JJ Nf]
:;i:ii..t
:ff#?.til
:43g#81.:
t:#4i
:E*i:4
|W:
1ffi'2-i
!!1*.i.4.
?_z-'

t2

=--.., - ----
-: ja; .
.-.-.1?:.1
aa.-.--_.,:

7- ,r=
'?-Z
#
-r4#

A/\crgn @li smo

Desde h milhares de anos que so conhecidas substncias que atraem pedaos de ferro. Ess subs-
tncias no so mais do que xidos de ferro (Fe3Of. Foi em Magnsia (na Asia) que, pela primeira vez,
foram observadas as propriedades dessas substncias.
Da que se tenha dado o nome de magnetite a estes xidos de ferro. As suas propriedades de atrarem
o ferro ficaram, por isso, tambm conhecidas por propriedades magnticas.
O magnetismo no mais do que a propriedade que determinadas substncias possuem (como, por
exemplo, a magnetite ou man natural) de atrarem materiais, como: o ferro macio, o ao, o ferro fundido,
o nquel, o cobalto, o crmio e ainda algumas ligas destes materiais.
Dada a importncia do magnetismo no funcionamento de grande variedade de aparelhagem e maqui-
naria elctrica, na prtica, usa-se com mais frequncia o chamado man artiicial, com vantagem sobre o
man natural. O man artificial no mais do que um corpo em ao que adquire propriedades magnticas
permanentes, quando submetido aco de um man natural ou, conforme veremos mais tarde, quando
uma corrente elctrica intensa cria um campo magntico suficientemente intenso para o deixar magneti-
zado.
Outros tipos de ferro e ainda algumas outras substncias, como as descritas atrs, podem tambm ser
magnetizados, mas no permanentemente - so magnetizados temporariamente, enquanto estiverem sob
aco magntica exterior.
A todas estas substncias magnetizveis (temporria ou permanentemente) d-se o nome de substn-
cias erromagnticas.
Mais tarde, veremos que o magnetismo tem aces diferenciadas sobre todas as outras substncias:
umas no sofrem qualquer aco (ex: madeira), outras so magnetizveis muito fracamente e outras ainda
chegam mesmo a repelir (muito fracamente) as linhas de fora do campo magntico.
Os manes artificiais apresentam as seguintes vantagens em relao aos manes naturais: fcil dar-
-lhes a forma mais conveniente para cada aplicao; a regulao do campo magntico, por regulao da
corrente, igualmente fcil; no se desagregam; etc.

Formos dodos oos mones

Os manes que encontramos nas nossas experincias laboratoriais podem apresentar-se com diferen-
tes formas. Entre elas, destacamos as seguintes formas mais usuais: forma paralelepipdica, forma de U
e forma de agulha.
'(S-ru) Ins-ouoN
opcer!p eu os-Eluapo ectlguer,u eqlne y
z'6lJ
'ec;19u6eu lnS-eUoN os-Erreqc og5cel;p p^ou Elso y 'g e.rn6l; eu
eluesa;del os otuoc pl ec;1gr6oe6 g-p opcerp p rxoc (.ren; ered .re6ng ep p^g!.lp^ olso JolB^ ';enyo6 ure
'olsog op ecrec) oln6ug opeurtuJolop wn nl enb opce.r;p puJnu uls seru 'ecggr6oa6 lng-ayop og5
-coJlp e"OL
opun6es eluotEsoJo6p elueuo os ogu eqln6e e enb 'oluelue ou 'os-EcUJeA 'eJlsoJJol 1ng o e.red
EluotJo es enb opeptuJollxo p4no p oc;19u6eur lng opd ep orrJou o JEp a eJlsoJJol ouoN o ercd elue

-Uo os enb eqlne Ep apeplureJue (ru) oc;19u6eu eUoN olgd ep ouou o JEp opluo os-nouolcuo^uoC
'socrlgu6eu so;gd snes so 'eudg.rd p;a 'ure1e1se enb e4
-suou.top BJJoI Ep solgd so ered rc1ueuo es eq;n6e E op olcel O 'orJgJluoc oulou op 'ocr19u6eu o;gd o.r1no
InS o o octlgueul olgd urn ouoN o opuol 'e1ue6r6 uptu; urn ouoc os-Euoduroc EJJoI E 'soueqes ouJoC
';ng o ercd
'elueutetnqo 'BJ1no o oUoN o ered epeluepo sappprrrJoJlxo spns spp EuJn opueoll 'elr6 e;e enb sotuecr;uen
'7en61S Bu erc6ns os otlJoc;e1 'otode urn aJqos ecr1gueu eqln6e eurn'o;dtuexa lod'sotuJecoloc oS
uoru! oP so)!l?u6
'olueultn6es ou soulola^ allJloluoc 'sepepeudord sens sE Jpztpnst^ uleyuled enb a ou.rsrleu6eur op
selueyodttll stet.lJ setcuguedxe sep seun6;e )ozel;enlssod g';. eln6rl eu sopeluoseldB seueuJ so uroC
'pLllnp urf (c jn uf (q :ec;pgdrdeletprpd (e :seupurJ op spturoj
-#
[ '6!J
'soptJoleJ sodll sgll so sotuBluosoldel
L BJnolI BN
EI
I
l4
Note ainda que o polo Sul magntico (Sr"g.) da Terra encontra-se junto ao Norte geogrfico (Ns.og ),
enquanto que o polo Norte magntico se encontra junto ao polo Sul geogrfico, ta! como e representado
na figura 3.

Fig. 3

O campo magntico terrestre.

A explicao simples. Se repararmos na distribuio das linhas de fora do campo magntico terres-
tre, verificamos que elas entram pelo plo S da agulha e saem pelo seu plo N, como sempre acontece
com qualquer man. Se os plos magnticos terrestres estivessem trocados em relao aos da figura 3, a
orientao da agulha seria contrria indicada na figura.

, portanto, desta forma que se definem as polaridades magnticas dos manes. A bssola, muito utili-
zada por navegantes e exploradores, uma das aplicaes do magnetismo. Com efeito, constituda por
uma agulha que pode girar livremente, de modo a orientar-se sempre na direco Norte-Sul magntico da
Terra, orientando assim os passos de quem a possui.

Ao construir-se um man, usual pintar de cores diferentes os seus plos, cabendo ao aluno determi-
nar as polaridades. Na literatura, representa-se geralmente o plo N a negro ou cinzento, tal como se
sugere na figura 4.

^rffis N+s
Fig. 4

Representao dos polos magnticos do man.


'secrlgueur ogslndoJ p o
ogcerle B :oluotuepeauou
'stongln u ! sectlgu 6euu
sopeporrdord sens sP l.uolueLr,J
seyed sep Pun Bpec EM
'uPr-u,r [un JBJqanb oy
g '6!J
(q (e
'osuodsns 'ueu.r.; opun6os uJn etoe opueztltln selu '' L',
oluod ou sott-tztl otuoc lel 'uEtJ op sayed spp seurn ppec opuptesuo 'ocoluocB enb o JecUtJo^ sot.ue1
aS otd o PJlno E o
ttotgd o Elos selap Eun a,sepeztleu6eursop op.tecrl;seyed sep Eun EpEc E ocoluoce enb -eles enb g
'(eg etntl eu alens os otoc lBt'(E a y)srenbrsayed senp uo ueru1 LrJn soulryed enb sor.uequodng
sauuu! sop sapoppopd sop apop!l!q!s!^!pq A.D
-
'uEu4 op eqlne
E lo^tlso eultxgld srcu oluenb sauol sretu oluel ops opslndel E no ogcel1e B enb ppute souJectluo1
es-ue;edel aulou otrJsoru op soctlgu6eu so;96 .
as-uroeJlp souglluoc sauou ep socrlguOEtu soll o
:sec;19u6eu ogs;ndet e ogce.r1e ep slelselurn0es se 'olueyod 'sotu1nlcuoC
'ue;eder os sopeptutatlxo senp selse enb os-Ectluo1
'(qg elnr;) souetuJ sop un Eppc ap g solgd so 'ts olluo 'eto6e soueurxo;dy
'ue;edel auou or,usau op solgd (q
:luoelle ougtluoc auou op solgd (e
:sec49u6eut ogslndet e ogcetly

s.6tr
'(eg ern6g) sopeptutollxo
sPnp sesso ((sBpploc,, anb ou.toc opuEctl 'r.r,roEJ1E os souBt! srop so enb
souec4uo1 '(eqlne eun o;dr.uexe lod) upr!, ollno ep g o;gd op olcoJ
uetuJ lun
ep I olgd o soutotutxo;de :ercuguedxe elurn6as e souree3
sauouJ! arlu ogslnda, a og')orlu
-
'soupuJJ sop sopepolrdo.rd sep seu.rn6;e soulee1
sop,p u,aruo sens seu uo,,lnssod.rod ."oJ:;*"i31y:r::5;JL?kT,,U";;"LiH'5::'J:ilXH::fiil'"0
sl
I
t
Ao aproximarmos do man suspenso uma das
extremidades da parte A do man partido (fig. 6b),
verificamos que existe, por exemplo, atraco. N- N S N S
euando aproximarmos do mesmo man a outra
"*tr"- f----l *E . f;l
midade de A, verificamos ento que h repulso. L
Se repetirmos os dois ensaios com a outra meta
de do man (parte B) - fig. 6c) -, faremos observa
es idnticas, isto , cada metade do man origin ,1 Fig' 7
continuaaSerummanromduaspolaridadesdife
rentes, tar como se susere nafisura 7. ":xillT#';il*i?;?:i,xiil,?J,1"",,'#1'.r::":

Conclumos, portanto, que no podemos destruir as propriedades magnticas de um man (indivi-


sibilidade das polaridades), por reduo das suas dimenses.
Na verdade, os manes so constitudos por uma infinidade de manes elementares ou diplos mag-
nticos que se encontram orientados todos no mesmo sentido, somando-se as suas propriedades, tal
como se sugere na figura 8 a).

N
lN-l tr\-l rel S
lN-t lN-l tN-l
a) b)

Fig.8
3P
Diplos magnticos:
a) man, constitudo por diplos orientados (no mesmo sentido);
b) Substncia no magnetizada, constituda por diplos distribudos aleatoriamente.

Uma qualquer outra substncia ,.no magntica,, igualmente constituda por diplos magnticos, s
que os diplos se encontram orientados aleatoriamente, anulando-se entre si, de tal forma que no exis-
tem polaridades fixas nas extremidades dessas substncias (fig. I b)).

4.3 Os plos mognticos @ o zono ncutro


- Zona
Os manes so caracterizados por manifestarem as suas proprie-
dades quase exclusivamente nas extremidades polares. Com efeito, N S
a zona central do man no apresenta quaisquer propriedades vis
veis exteriormente. Esta zona tem, por isso, o nome de zona neutra, Neutra
tal como sugerido na figura 9.
Fig. 9
Assim, se aproximarmos uma agulha magntica da zona neutra
de um man, verifica-se que a agulha no se desvia. O man tem uma zona neutra
(sem propriedades magnticas).
'upr.u! or.uoc opupuotcunl 'soeld so oputeJle
'soctlgueu solgd slop tuoc noc4 o :etcu?ngul rod ogezt1eu6ey1
ry:
X"l
zl'6lJ
NS
opcerlvffi
NS
I
..-{
so6et6 oJJAI ueul
elcu?npu!rod og5ez;1eu6eut os-Eueqc (e;cu1stp ) opez1eu6eu ep od;1e1se y
'ueruJ op eueseld p optlop opeztleu6eu noc4 oJJoI o enb rcztp lenb o1s;
'ossplEJl es
ueu, uln op as ouoc 'o.ue; o;ed sop;EJIE ops solso anb sor.ueclilJe^ 'olJol op apppltttotlxe Eun ep 'o;duexe
1od 'so6eld sun61e soluJet.utxoJdB es 'olupluo ou :ocoluoce ppeu enb eceled oluotloluolede 'uog
i,erceJocoluoce -e.r;enb g enb 9 enb g '7yen5yBu erc6ns es ouroc p1'elueulepeuxo.dB'ueu4 op osed
otsotu o tuoo olJol op oeped un op soJlou4luoc sun6p p uetuJ [!n soule^gcoloc enb elo6B sou.tBquodng
'
olcPluoc Jod ogSeztlou B]/\
#
! L '6!J
'L J. pJn6t; eu oprJens I erujoluoc 'o1ce1uoc
Jod ogSezllau6eu es-BLUPqc ogSe4leueur op odlt olse V
'(S otd un opeptlual]xo Elmo eu e) 5 olgd lun oJro] ou receredB o^op uetu1 op g o19d lun P a]uoJ] tuo
:(p olgd un opeplruollxa Brlno eu e) g olgd un o,t.tol ou recarede a^op uptu1 op 11 o19d uln op oluor| LLtl o
'sotutptutxolde anb upru! op oppplurarlxo Ep oluoureluepuedeput ';enzg1eu6eu eldues oJJo| Q o
'ellno pu 'S olgd urn appprruoJlxo punu N olgd lun uroc 'opeztleu6eu noctl o.lJof Q o
:segsnlcuoc selutn6es sE leltl souapod 'tttog
'upru, op solgd slop soled ople4e g orel O
#
ol'69
sptcugrJodxe sPnp sPlsap Jlnlcuoc epod es enb 9 enb o
i-i
+ls Nl (q '((opPloc>) tll9quJPl opuEcll
oJJOJ uPtul 'opJpJlp eluoruP^ou 9 oJJeI o onb souPclllJo^ '(qo I '[) ueu! op
S olgd op oJJel ap oeped ouseu o Bplnes ep soueulxordv
l-l+Fr sl (e ',.opeloc> opuEcll 'oplPJIP I oJJoI o enb sol,uBclluo^
'BOL pJn6U BU OJOonS OS OI.UOC IBI 'OICPIUOC UIOJezel e OpOl,U
op upl,uJ r.un
ap N olgd op oJJol op oeped un souoLulxoldv
oDoluo, tod a ulru?nHu! rod sa95o4lau6ow lr'b
-
tt
I
r8

Mognetizocs p@rmononte c tomporrio clo erro

Conorme vimos nas experincias anteriores, o ferro pode ficar magnetizado por contacto directo ou
ainda por influncia de um man.
A questo que se pe, no entanto, a de saber se o ferro mantm ou no as propriedades magnticas,
aps afastarmos o man!

Bom, a resposta tanto pode ser ((sim)) como ((no,,. Com efeito, a resposta a dar vai depender do tipo
de ferro utilizado. Conforme foi j referido, existem diferentes tipos de ferro que diferem na quantidade de
carbono existente na sua constituio. Assim, temos o ferro macio, o ao, o ao-cobalto, etc.
Vejamos, como mera exemplificao, as principais diferenas entre os ferros referidos acima.
O ferro macio caracterizado por ser magnetizvel com relativa facilidade, mas perdendo a magnetiza-
o logo que afastamos o man. Neste caso, dizemos que houve uma magnetizao temporria do ferro
macio, aps efectuarmos uma das experincias anteriores.
O ao e o ao-cobalto so caracterizados por serem magnetizados mais dificilmente, mas mantendo as
propriedades magnticas aps o afastamento do man. Diz-se ento que h uma magnetizao perma-
nente (remanescente ou residual) dos aos. O magnetismo permanente dos aos e suas ligas , obvia-
mente, aproveitado no fabrico de diversa aparelhagem e maquinaria elctrica: ampermetros, voltmetros,
motores, dnamos, etc.

Conservoo dos propriedodos dos monos

Os manes tm tendncia a perderem progressivamente as suas propriedades magnticas, ao longo do


tempo.
Para evitar que isso acontea, coloca-se uma armadura (em ferro) junto aos seus plos, tal como se
sugere na figura 13. Deste modo, no exercida qualquer influncia do man sobre o exterior, mantendo-se
assim intactas todas as suas propriedades. Mais tarde, veremos com maior fundamento porque assim .

ARMADURA

Fig. 13

Conservao das propriedades do man,


utilizando uma armadura.
'olop elcuelslp PLusol.u
p oJdruos a upu! op oulol ua sogrsod seugn oluotuelrssocns ourol eqln6e e enb uoc soulee3 - o'7
'ueut, op (olduaxe rod) I olgd op 'eluaureluercr;ns 'eq;n6p pssou E sorualsele o souautxoldV - o'L
'elo orqos ectlgu6euu etcug
-n[ut et]no o]stxo ogu opuenb lecrlgu6eur InS-oUoN ogcerrp eu ppp]uorJo 'o]uourpn]lqeq 'as-elluocuo Pc
-llgu6Bur eqlne E 'sotxoges ouloC 'uptu1 op ourol tuo 'sagrsod seug^ ered sgu lod epecolsap Jos ten lenb
e 'eq;n6e e olqos upLxt op ecrlgueu ogce e rerpsuo sor,upn 'ecr1gueu eqlne BuJn o uetu! un uoC
orll?uooru orl)ads)
-
'uuen6os es enb soluod sou elsodsel lep soulalt seglsenb sellno o selsa V
lecrlgu6eur opce ep oppptsuelu! e- ol
-redser zrp enb ou 'solgd soe oluoure^rlplor ocrlgueuore; od.roc op og5rsod e oluoJoJtput 9 enb glos 'Z
ls op sopelsele steuu sod
-loc olqos s ss111lvnrr'l srBtu sodloc alqos opce op opeprsuolur Etusotu p glocJoxo uetu, o enb gleg';
:selurn6as se ops 'ocrlgu6eur oduuBc nos ou solualsrxo sodloc so olqos uetrt!
op og5ce Ep oppptsuolur E tuoc la^ e rrtgl e g epsep uregd as enb seglsenb senp 'o1ue1ue ou 'H
'sepuolor sgJle sopepettdord sp os-opuect;uan 'ogce ens q sola[ns 'ossl
.rod 'uecr; ueul1 op ocneu6eur odurec op orluop r.lrorluocuo as enb soctlgubeuore; sodloc so sopof
uetu1 op octlgueur oduec op pJol oplelsa soluolstxo
1e sodloc so anb opluo soruolp - ercugn;1ur .renb;enb ocroxo opu uetu1 o 'oedse ossap eto3 'ect19u6eut
opce ens p ocloxo ueru! opeutulolop un ;enb o arqos oedsa o ouroc oc;19u6eut oduec as-ou4o6
o)!l?u6oru oduru) o -
o)l19u6uuJ orl)ads1 'uuur! un p o>pgu6uu odnlol 8
'oluoureArsser'o.rd opueaenberluo ,*^ ocrlgubeur oduec o'oo*'ffi115"",1ffi'oil":H?"T"Jt'i:r'rl:
.enrssel6old 'oluocsarcap opeuJollp ocrJlc'qa odurec lun E uptu1 o J]ouq'ns u o]srsuoc ppule oJ]nO
,aluoru,euoleele sopeluauo urenbr; ueu! op soruJurop so anb gle 'sesuolug sepecued op s?^
-eJlp 'oclugceu olueueleJl [n p uetUj o lolaur"'ts ur olsrsuoc oPBz!]euoBuJsop ep ossecojd or1n9
'C"00I L
= ollpqoo'aoge ":'|enbju 'Co00Z = oJJoltolrnC ep soluod selutn6es so'so;duuexo otuoc'sou.tua;eg
oclulrgl oluouelerl.rod ogezrleu6eursep e g tstsf 'secqguDetu sepepeudo.td sBns sp oluoureloldutoc
epred ueurl o 'ernlepduol Essop.lyed y '(snrsle3 snel6 ep spualuoc se;ryn) aunC ep oluod epeurpqc
'e;nleledurel ppeunurolop Er.un g1e (lercrlrye no 1e.rn1eu) uetu1 o recenbe uo alsrsuoc sossecold sop uln
'upru1 r.un alueueprder rezrleuOeusep ered sosseco.td 'olupluo ou 'gH
'(elueulensn 'soue sun6;e)elueuteluel oltnu EJoqtua 'odtuel op o6uol
oE sapeporJdold sBns se qpuaprad ogn sterc4rue souptu! so 'rouolue oluod ou optJoJor to1 aulloluoC
uul,lJ! un oP og5ozllouoousaq I
61
I
20
O que que verificamos durante os dois ensaios?

So simples as constataes.
1.' - A aco do man sobre a agulha cada vez mais fraca, medida que esta se vai afastando. H
mesmo um ponto a partir do qual deixa de haver aco sobre a agulha, orientando-se esta na direco
N-S magntica terrestre - dizemos ento que a agulha ficou fora do campo magntico do man.
2." - medida que a agulha vai tomando diferentes posies em torno do man, a sua orientao vai
^
sendo sucessivamente diferente.

Nas iguras 14 e 15 exemplificamos as duas experincias eectuadas.

Nota: Na tigura14, com a agulha A orientada segundo a direco N-S magntica, representmos em cima
o plo Norte geogrfico (Ng) e em baixo o plo Sul geogrfico (Sg), em vez dos plos magnticos contrrios,
por comodidade de exposio.

\Ng
\
I

tf campo magntico do man

Fig. 14 Fig. 15

A agulha A, afastad Oo campo do man, Diferentes orientaes da agulha, em torno do man.


est orientada na direco N-S.
A agulha B, no campo do man, atrada por este.

Conclumos, paraj, que o man exerce fora diferente (em intensidade e direco) consoante a posi-
o do corpo magntico ou ferromagntico.
Existe uma outra experincia ainda mais elucidativa sobre este assunto. Ela consiste no seguinte: colo-
ca-se uma placa de vidro sobre o man recto e polvilha-se a placa com limalha de ferro (bastante fina), em
torno do man, tal como se sugere na figura 16.

a) b) c)

Fig. t6
Espectro magntico de um man recto: a) Polvilha-se a placa de vidro com limalha de erro;
b) Espectro magntico do man recto; c) propriedades das linhas de ora.
')ezn)c uopod os oEu sBp onb
Jazrp ronb olsl 'BJol op Br.lull Bclufi puJn esspd gs ueurJ op olue^lo^uo oEdso op oluod EpEc Jod - B'?
'solgd sop oluauJplncrpuodJod rpJluo o r,,uoEs ESJoI op spqurl
sV - r'e
'uEr.rJj op Jouolur olod os-op
-upqcol '(opeuorcue^uoc oplluos) ueurl op g oggd ou urErluo e p olgd op lueyed ero1ep seLlurl sV - B'Z
'sepel1col ops ero; op sel.lull sV -,'L
'JrJoloJ B soruBssBd srBnb
sE 'sapepa;.rdo,rd ep olunuoc tun lod sepezrJolcerpc ogs ocrlgu6eur odr.ttBc op ero1 op sequrl sV
o5lo; op surlu[ sup sapopottdor4 E'B
-
'n uro upruJ uln oryltgueu orlcedsf
'ero1 ep sequrl g I '6!l
sep sepppeudold sep seun6;e 'e'B oluod ou 'eroe souee1
'opeplsuelur Joueu uoc pJoque 'solgd sop Epplsele Jllues zBl
os rugqruel ogce psse 'oluelue ou lsolgd soe olun olueuolueu
-lLuoperd E1el g ueru! op opce e'recr;uen epod es oruJoluoC
'B L PJn6;1 eu opeluoserder o.r1
-cedse o sor.uelJolqo ''l ure ueu! un ep 'o;duexo rod 'osec o5;
'uBl,ul
op BruJol p tuoc 'elueruoluoplno 'BuB^ oprlqo orlcedse ep odll O
'ero; op spr{url sp opun6es 'sepezrleueu
'oJro; op sBlncJUBd spp oluauequly
# '(segsuourp
Ll'6lJ senp e olueyod) oue;d orlcedse un )ez4pnsrn eluled seuede
oJpr^ ep Bceld e uoc soruoz4 enb Blcugpedxe B pJoqrue 'segs
-uorurp sgJl B 'eluoruoluopr^o 'BprcJexo g uptu! op ogce y
'Ll e)n6r1 eu erens os or.uoc lel 'ueru1 op S olgd
op gle N olgd o opsop sopequlle seueu! souenbed ep solun
-uoc sosre4p opuln1lsuoc'elueue^rssecns ursse a plnclued
pJlno op S olgd o enes os elnclyed Brln op N olgd oB enb
prlJol IBI ep 'selsodo sepepluoJlxo tuo S olgd un e N olgd un
ruoc 'oluorueluepr^e 'urecrl ueruJ op oc;19u6eu oduec ou [ueJ
-tec op 'eqpurl Bp oltel ep splnclypd selueJelp sp olueng
'N olgd nes oled ruees e S olgd opd rupJlue ero; ep spt{url
sB enb BruJol pl ep es-Bluopo Blo 'uerul un op ocr19u6eu oduec op oJluop eqlne eun soruJecoloc oS
'(qgl
etn6t;) ocgguEeu orlcedse os-Erxpl1c ueru! un ep oc;19u6eu odruBc op e5.ro1 ep sel.lull sep olun[uoc oy
'ocg19u6eur odurec
op erol op sequltop ouJou o os-gp 'oJJel ep selnqyed sE rueluopo es spnb sE orqos 'sEr.lull selse V
'(c ue e (q ua epeserder os orrJoc pl 'spplullep rueq sequll
opun6es eluelro es 'BpBzlleu6eur rcq; pn enb 'ottol ap eqleutllep olun[uoc o enb op]ue souecgye^
t7
I
22
5." - As linhas de ora tendem a seguir sempre o caminho mais fcil, isto , mais permevel (conforme
veremos mais adiante).
6." - No h isoladores magnticos para as linhas de fora. Elas continuam sempre o seu percurso seja
qual for o meio, podendo no entanto desviar a sua trajectria quando atravessam meios diferentes.

Vejamos agora algumas das consequncias destas propriedades em experincias efectuadas com manes.
Suponhamos que aproximamos, entre si, dois manes em duas situaes distintas, tal como se sugere
na figura 19; isto , ora aproximando plos de nome contrrio (19a), ora aproximando plos do mesmo
nome (19b).

8@ b)

a)

Fig. 19

Distribuio das linhas de ora:


a) quando h atraco entre dois manes; b) quando h repulso entre dois manes.

Por anlise da figura, conclui-se que:

1. Na atraco entre os dois manes, as linhas de fora saem dos plos N e entram nos plos S do
outro man, respectivamente.
2. Na repulso entre os dois manes, alm de se verificar que as linhas de fora saem e entram no
mesmo man, constata-se tambm que na zona de maior proximidade entre os plos N (do mesmo nome)
h uma repulso entre as linhas, deformando-se os respectivos espectros.

Suponhamos agora que repetamos uma experincia j efectuada anteriormente e que consiste em
aproximar de um man (a uma distncia curta) um pedao de ferro

Conforme vimos ento, o ferro ficar magnetizado por


influncia (a distncia).
A questo que se pe, no entanto, a seguinte: como se
distribuiro agora as linhas de fora do man, h presena do
ferro?
Conforme foi j referido, s linhas de fora tendem a
seguir sempre o caminho mais fcil (mais permevel). Neste
caso particular, o ferro oferece um caminho mais fcil. Da
que o espectro magntico inicial do man seja alterado (ou
distorcido) devido a presena do ferro.

Na figura 20 sugere-se a nova distribuio das linhas de Fig. 20


fora do man, na presena do ferro.
A presena do ferro distorce
o espectro magntico do man.
'(oeur ercd oror..rJ op soluorolrp sorolpl r.noc) opru op ecgguEeur opepllgeeulede 9 rlenb r.ue e
H t1 = I opssardxe ep sg^erlE rs orlua sEpEuorcplor oplso spzapuer6 senp se enb souroJo^ 'olueurrnoas op
'oreu e;ed oreul
op aluarolp g I op JolE^ o 'oroL op epuedep ogu H op role^ o enb oluenbu3 'ueul oE oluo^lo^ua orau ap
odrl op oluoruecrun epuadep lenb e'(H e d sezepuer spnp selso oJluo ecrlrlleleur ope;er EUn olsrxl
'ero1 op eLlull p 'oluod epec uo
'se1ueuel soJolco^ rod sopeluosorder ops
ogelrcxo P a g ecr19u6eu opnpur y
!z '6!J
I
+-
'oluouPr^qo'solueJal!p sopBp!un
B o sorolpn ruoc pJoqtuo 'slptJolca^ sezopuel ogs seqr.uv
+
'!'S ou '(turu) oJleuTseladue uo Bsseldxo g a H BJlol
eled Bppluase.ldel g lenb e 'ecllguEeur oge1lcxa no octlgu
-6eut odutec op opeplsualul B g enb 'oprluos oulsotu o uoc
e elot op sptlul! sp elueuel ulgquel lerJolcaA ezopueJ e.r1no
Erun os-ougop 'g ecll9u6eu opnpur Bzopuet1 ep lryed V
'ognpurP gros
lolBLll olupl uPtuj o JoI oluolod sleuJ olueno 'g ectlgueul ognpur ep lolP^ o olueyod o uEtuJ op opce
B g.las roteu 'o1uod o rentlse socrlgueu solgd sop or.r.rrxg.rd sgeul oluenb 'opeluel;es [ ;o1 euloluog
'eledute L op oluoJJoc EtIJn .lod oplt.toc.red 'olueuuduroc op orlorll L r.rJoc '(e.ro; op sEl-lutl sp oluoul
-rc;nclpuedled) oeulltlcer rolnpuoc un orqos uolmou ; ep e.ro;e znpo.rd enb opnput B g Elsol O :eloN
'so19d soe ogepl ua oluod op ogrsod ep e ocrlgueut odr.uec op
oluol Ep ,,Elcuo1od,, ep epuedep opEptsuolut pns v 'soluod snos sop tn EpEc ule 'e;o; ap spqutl spp op
-lluos o e ogce.rrp p urol Jolco^ g '17 ern6rl eu elueseldoJ os oLuoc ;e1 '(oprlues nes o opun6as e) equrl ep
oluod epec ule ero1 ap sEtlurl s egua6uel Jolco^ o grecerede olcoJ ueruJ r.lJn op ollcedse ou 'utssv

' '(1)epol ruo '('1'g) puolcpuJolul prrJolsts ou 'eptpalu g
o gErlal elad epeluesarder g enb 'ecqgu6eru og5npu;e g )ep1 p sotplso enb ep lepolca^ ezepuel6 y
o4|?u6or! odruu, op apuplsualul 'or!l?
'e1urn6es oluod ou JeleJl sotupn enb olunsse o asso
f
iptJolca^ ezapuer6 Essop oruou o ;enb.reqes ap E eluoruesrceld g oluororu elseu agd es enb oglsenb y
'apeplsuelu! o oplluos'og5cargp'ogec;;de ap oluod :ure1 srod ';epolcen g ezepuet0 esse enb llnlcuoc
'osst Jod 'sotuopod 'opeprsuolu! a oplluos 'ogcargp EppurrrJrolop Etln u,loc ec4gu6eur ezepuel ElrJn olsxa
uPtJ uJn p olue^lonuo oBdse op oluod BpBc rue enb urerlsuor.uep rnbe ?lE sepeztleel g sercuguedxe sy
so)l|?uouu sagrru sup louolra^ ozarnluN
- ,'g
2U
I
l pcrmcobilidode mognrtico do mcio

Conforme deixmos antever no ponto anterior, existem meios que conduzem melhor do que outros as
linhas de fora, isto , so mais permeveis. Diz-se ento que esses meios tm maior permeabilidade
magntica. A permeabilidade magntica representada pela letra y e expressa em henry/metro (H/m).

Faamos ento algumas experincias que comprovam o que afirmmos!

Suponhamos que colocamos uma agulha magntica a uma distncia tal de um man que este deixou de
exercer qualquer influncia sobre a agulha, talcomo se representanaigura22 al.
Coloquemos agora um pedao de ferro entre a agulha e o man (figura 22bll.
O que que se verifica ento?
Bom, a agulha magntica deslocou-se imediatamente, havendo atraco entre os plos contrrios do
man e da agulha.
Qual ser a explicao para este facto?
Conclumos que o ferro atraiu (canalizou) uma grande parte das linhas de fora do man, magnetizando-
se e exercendo uma fora atractiva sobre a agulha.
O facto de as linhas de fora terem sido canalizadas para o ferro quer dizer que este bastante perme-
vel s linhas de fora e tem, portanto, elevada permeabilidade magntica.

Suponhamos agora que em vez do ferro tnhamos colocado um pedao de madeira (cobre, alumnio,
etc.), tal como se sugere em c).
O que que conclumos?
Bom, conclumos que a presena da madeira no teve qualquer efeito sobre a agulha, isto , tudo se
passou como se a madeira l no estivesse. Dizemos ento que a permeabilidade magntica da madei-
ra muito lraca, ou praticamente nula.

I Norte
t
i
\
\
\
\
\

V
i
\
\
t
\
a) i b)
Sul \

Fig.22

A inluncia do meio sobre fiabr da induo magntica.


a)Aagulhanoatrada-apermeabilidadedomeio(ar)baixaeaagulhaestaastada;
b) A agulha atrada, ao ser intercalado um pedao de ferro - a permeabilidade do meio (erro) elevada;
c) A agulha no atrada - a permeabilidade do meio (madeira) baixa.
'oluelsuoc I oEu g oEnpur pp iolP^ o ol
-ueuod o EcUrJo^ os opu soJorJolup sogrpuoc sep ELun6p opuenb auJolun ogu ? odrxec o anb os-zrq
'sprlull sep soluod sluorolrp sou oluplsuoc g opnpur Ep role^ o opuas 'rs arluo saluelslplnba
a selelered 'seeullllcor ogs ero1 op serlull sens sp opuenb euJolun 9 ocrlgubeur odtuec o enb es-zgg
'au/ollun ogu no
auJolun res epod ectggu6eur oluol Erun rod oprznpo.rd odurec 6
'sezepuer6 spusotrr spsso trroc (l+ ep e rl ep opun;) g ap Elcu?puedep p uigqurpl pplu
-llop ogluo opuecrl ';-1ecr19u6eur ogelcxe e epuadep sezepuer6 enb ep soleJe^ 'e1urn6es olnldec oy
'lpuoleu ercd ;epeleur ep oluoJolrp Epule o H rrJoc lo^gue^ olueluo ou opuos
'ope^alo srer,u oluelseq JolE^ un enb oluorrJoluoprne 'socrlgupruoJJo1 solaur pJpd
-pJel epeplllqeuJJed B
'H orl g :oElua glt^ lotJoluE opsseldxe y
=
od
wl1Gol x dlL = r-0 I x llv -
:e ;enr o olupl
-suoc Jolp^ r,ttn urol0rl enb uJo '0rl rod Bsserdxa g opeplllqBetured E opluo o!zE^ o no Je o rol orot o oS
(olleuu/soJodrue LUo) pcrlgueuu opelrcxo - H
(orleu /uueq uJo) orotu op Bcrlgueuu oppplltqpouJad - rl
(e;se1
uo) Bcrlgueuu opnpul -g r,uoc
:g (ecr19u6eu opeycxe no)ocr19u6eul oduec
op opeptsuolur p e g ectlgueur opnpur p arlue ope;er elurn6es p as-ou4ap 'olor! o .ro; pnb e[eg
'eun pppc ered srcnprnrpur so;duexa uroc 'sepualel sptcuglsqns
spp Etun pppc eJluo plorcuoc ogurlsrp E aluorrJBpeouJou 'Er,o1 also Joqloru soruoJesrleue 'opJel stpf!
'secr19u6eurorel
sp opelet uo socprl seJolE^ llgl secn?u6eure;p e sec119u6eu opu ,sec119u6eureled segcuglsqns sV
'c1e 'o1;eqoc o';enblu o 'optpunl olel o 'oe
o 'otcetu oJral o :so;dtuaxa ouoc sor,o1 'segecrlde se;dr114r.r.r ura socr19u6pu, srpuoleut otuoc sepeztltln
osst .tod opues 'ulenssod opeprlrqpeuued epene;e spur enb se ops sec4gu6eruoJrel selcuglsqns sV
'sec;19u6euerp PputP e seolgu6eue no secpgu6eur ogu secll?uEeuered'secgguEetu
-oJrel :EtrJoI elurn6es Ep spl-gcrlsselc sou-rue.rr1r.r.uad selcuptsqns selueJellp roc sE1al sercuguedx3
TA
I
,ffi
26
Na figura 23 representa-se um campo uniforme e
um campo "no uniforme".

Fig. 23

a) Campo magntico uniforme.


b) Campo magntico no uniforme.

Suponhamos ento que um campo magntico uniforme atravessa uma


superfcie plana S, perpendicularmente, tal como se representa na iigura 24.

Fig.24

Fluxo magntico @- B . S,
de um campo magntico uniforme
perpendicular a superf cie.

O luxo magntico atravs de uma superfcie definido como o produto da induo magntica B
pela rea da superfcie S:

com as linhas de ora perpendiculares superfcie S.

So as seguintes as unidades:
- fluxo magntico, em webers (Wb)
B - induo magntica, em tesla [[)
S - rea da superfcie atravessada (em metros quadrados)

O fluxo magntico atravs de uma superfcie tanto mais elevado quanto mais elevado for o nmero de
linhas de fora que atravessam essa superfcie. Por esse motivo, usual associar-se agrandeza do fluxo
magntico ao conjunto das linhas de fora que atravessam uma determinada superfcie.
A partir da expresso anterior, podemos redefinir a induo magntica como uma densidade de fluxo,
por unidade de superfcie:

(Wb/m'ou tesla)

lnduo magntica e densidade de luxo so, portanto, a mesma grandeza.


Assim, para o mesmo fluxo (D, quanto mais concentradas estiverem as linhas de fora (menor seco)
maior ser a induo magntica B.
=
'D soc s . g o rod oppp g oxnll o onb olod
'S B soJplncrpuodJod ogs opu ero; op sequll sV
LZ'6lJ
'JOUOr,ll OXn[ O OpUAS' N ter.UlOU
p o g Jolco^ o oJluo o1ol n o;n6ug oe opr^op )oze1 o op tuex
-!op oluol,uJolJolue r.uenessonp )le e enb ser,lutl spp eyed 'ero1
op ser.lurl sp oge;el uo eluoLuenbrlqo ppecoloc etoJpodns
e eroB opuplso 'oyelo LUoC '(Sg = O) rouolue ogssoldxe
eled opllqo ros epod opu g[ octtgu6eu oxn[ o 'ospc o]soN
'27enSBu ero6ns as ouroc ;e1'erc1;redns p N lprulou p utoc n o;n6ug opeu
-tulolop tun opuoze1 'e;c;yedns p saJelnolpuedred ogs opu e5rol ep sequllse enb Blo6B sotrlBquodng
'g ercl;.redns p soJplnclpued;ed ulela
e:o; ap spLlurl se enb opuereplsuoc 'g Et -
O ogssa.rdxa e;ed oluotuletctut optutlop ;o1 oc;19u6eu oxng O
'Iu I ap uopro Ep soJolp^ urel'sougleloqel sossou sou oppsn
'te;nn ueu! LrJn llut Og sop uJopro ep soiole^ 'EJJof pp ercl;redns p 'ual o.llslJol ocr19u6etu odurec 6
'elsal ap seualuac se es-.tt6ut1e opuepod lec4Jlualc ope6rlsenur ap sorJglproqel uta soppztltln ops sope^alo
stpul oluelseq sarole1 'spculcgla seurnbgu.r rrJo elsol 7 e ; lr6urle no lensn EptporrJ ep ure6eq;e.rede r.ue e;
-soltltuJ sop tuoplo Ep saJolp^ re1 opuepod 'sronuen olntt.t ops sorolp^ so 'ecr19u6eul opnpur p olueng
'sJeqo/\rlrru op spuotuec no seuozop spp ruopJo ep 'sosec sop apeptlpJeue Bu
'oPS oxn[ op saJop^ sO 'orlorulxng oppururouep oq;ercde urn rod oprporu res epod ocl19uer.u oxn[ O
'ar.uJoltun g opu odLuec o 'g ols! leluelsuoc -
o uoc
'oluplsuoc g oEu s opupnb lengtJp^ g g oEnpur y
gz'6!J
'ero1 ep seL,lurl ap oqnl uJnu seg5ces spsJonrp seppzrlensr^ ops apuo 'oluplsuoc
o uroc
'oulo;tun ogu octlgueu odutBc lun op ospc ou 'g ap sorolE^ op oppptsJo^tp p es-elans 97 eln6rl ep
'eruJoltun g odurec o 'g ols!
leluelsuoc - O o oluelsuoc - S
opuenb aluPtsuoc g g ognpul v
gz'6!l
= ('s -'s o 'e-- 'o)
:(eluelsuoc = 6) eurolgun odu.tBc unu 'eluelsuoc S r.r.roc 'g op Etcuglsuoc B es-ele6ns 97 e.rnr; ep
ta
I28
Deste modo, o fluxo calculado, no caso geral, por:

emque0<cosc<1

r Notas trigonomtricas

Recordemos, da Matemtica, as funes trigonomtricas seno e co-seno, aplicadas a um ngu-


lo genrico a.

Observe a figura 28, em que se representa um tringulo rectn-


gulo com hipotenusa r e catetos a e b.
1 ." Quadrante

Define-se sen G e cos o (abreviaturas de seno e co-seno, res-


pectivamente), como: am a

sen (r =
cateto oposto a cr,
=
a
Fig. 28 \
'y
hipot".trsa V
C rculo trigonomtrico. T
cateto adjacentea a _b
coso -
hipotenusa r

Note que r o raio (constante) de uma circunferncia e que a e b tm, no 1.o quadrante, como
mximos o valor do raio r e como mnimo o valor 0.

Assim verifica-se que:

1)Sea=0o, entoa=0 e b=r

2) Se cr=90o, entoa=r b=0

3)Secr=45o, ento0as<1 e
rr 0.9.t

Portanto, temos:

. senO.-s-9=O ; cosOo=9 =L=1


rrrr
. senggo=3 =!-=1 ; cosggo=9=9=g
rrrr
Demonstra que:

. .t; ^t;
Sen 45"=Y=O,7O7 ; cos 45"=\1 =O,IOT
qM 0 = 0 x g0'0 x g'O = 006 soc x Sx J = O (c
qMuI eZ = qMezo'o = oO, soc x 90'0 x 9'O = oor soc x Sx g = O(q
qMul 0g = qM80'0
= ! x 90'0 x 9'o = o0 soc s x g = (D)
,u190'0 = zuc 009 = Oe x OZ = S (E
:ognpseg
erqpedns seppred ops ero; ep sequ;; sy (c
eolyedns p pruJou B uroc o0? op olnEug un uazel e.ro1ep sequ;;sy (q
e;clyedns E- soJplncrpuedred ogs elo; ep sequ;; sy (e
:seprn6es segen1s seu 'I g'O op oruroilun opnpurBun B Epllouqns gpe Ep enb opueqes
'r.uc Og x uc OZ ep rcln6ueper Bldse Eun ep elcpedns Ep sg^BJIE oc;19u6eu oxn[ o olncpC-
suruolqord
ce
'PlcuElsunclc Janbpnb uo octlguoBru oxnB o Jplnqpc
olltlJed onb Bcugua elnurgl eu.rn (n soc S g = ) ElnurJ-ol purliln Blso Jes Jtnlcuoc 'uJtsse 'soulopod
'(uressene4e e opu) g a1c,1yedns p se;ele.red ops elo; op serlutl se opuenb opllqo g
otlJtuluJ JolB^ O 'g etclyedns soJplncrpued.red ops e.ro;ap sequtl sE opuenb opllqo g ouJtxgut JolE^
? O
's x g orulx-Eul
JolE^ o o o)oz JolP^ o oJluo prJE^ erclyedns Eun op sg^Brle oc;1gu6eur oxng o anb 'oluepod 'sotu1n;cuog
soJouoluEsropsoeJluoolpgr,urolu!Jolp^-(sxg)xL'o=ogrsocsg=osorloJol'og=Dos'g
(oxnp op ourlulur
;olen)o=0xsxg=006socsg=c)souJoloplue'(erclyednspse;e;e.rede.rolepsequrl)og5=no'z
(oxng op ourlxgr.ro;en) g x g
= L xSXE= o0 socSS=soLuoloplue'(etc1;.tednspso.rElncrpuad.red elo;epsequr)o6 =n o'l
:pllrsoru Bp osrlgup Ep sagsnlcuoc selurn6es sB so[!pJ!]
'secu19utouo6u1 segou seutn;e souJrepJocal sgde 'n soc S g - ql oxng op JotJolue ElnuJJgl p opuelo^
I
I

30
I

Problemos

P2 - O plo Norte de um man recto emite um fluxo magntico de0,2 mWb.


Sabendo que a seco recta do man de 8 cm', calcule o valor da induo do man (admite-se que o
campo uniforme).

Resoluo:

S=8cm'=8x10-om'
(D=0,2mWb=2x1g-oWb 6==l-=-'*,19'=O,2ST
Scosa 8x10*x1
0,=0o-+cos=1

P3 - Uma superfcie em ferro encontra-se submetida a um campo magntico uniforme de induo


igual a 1,5 T. A seco recta do ferro igual a 20 cm2. Calcule o fluxo magntico atravs do ferro, se as
linhas de fora:

a) Forem perpendiculares superfcie do ferro


b) Fizerem um ngulo de 60" com a superfcie
c) Fizerem um ngulo de 0" com a superfcie

R: a) 3 mWb; b)2,6 mWb; c) 0 Wb

P4 - Determine o valor da induo na superfcie de uma espira de um dnamo, de seco igual a 40


cm', que atravessada por um fluxo magntico de 6,4 mWb, sendo as linhas de fora perpendiculares
superfcie da espira.

R: 1,6 T
enlf ur oPnpur o oPnpu!-olnv - I olnlldu)qns
ecrlgu 6eulotlcolo opn pu ! - s olnlldo)qns
ocrlgu6etu oUncJIc O - l? olnlldu)qns
secrlgueuro il4 sercuglsqns sV - 2 olnlldu)qns
secrlgu eurorlcolo sero1 -d olntldo)qns
ocrlgueur odtuBc o o eclllcglo oluo;Joc V I olnlldu)qns
:so;nldecqns
selutnoes sou <<or,lrs!lou6etuollce;3,, olnljdpc o sot.rJtpt^tp 'er6o;opoleu ep oplsenb EtUn lod
'sero;ouce1 o apEptculcolf
ep seut;dtcsrp seu repnlso e 'seluenbesqns sprJgleru op opsuaerduoc plcoJJoc e e;r;d'o;n1dec
olsop Eptcsorce ercuUodtur B 1EO 'otusrlou6euo.rlce;3 ou rcpnlso sotltolt enb sre; seu pctJool
ogeluaulepunl pns p u,lol Eoulcglo Br.leurnbeur a Eculcglo ue6eqlelede Ep opeptlelaue6 y
'sopt^lo^uo sololnpuoc sop oluotupcolsop o r.ueconord sero1 selso ocr19u6eu odr,uBc
-
un op otas ou LuErluocua os solso opuenb 'Eculcglo oluoroolod sopr;.roc;ed selolnpuoc oJqos
sectlgueuollcolo sero; sEpErJc ops enb EpurE sotuoro1 'Eculcglo olual.toc leuc 'seglpuoc
sepeul,ulalap uta 'epod ocrlgu6eur odruBc o anb r.ugqure1 sotuoto1 'sou1gueul soduec euc Ec
-lllcglo oluoJloc B [!?qure] 'oct19u6eu oduec luerJc souetu; so gs r.uou 'Jon souolt auloJuoC
'segecrlde
o stol spns 'oct19u6eut odulBc o o oculcgla oduBc o orlua aluolsrxo ercugpuedeplolut E rcpnlsa
sor.ue^'so;nldecqns soug^ uto opplqopsop orusllouEeuo4celf o 'olnudec alueseld oy
'segSecrlde o sectl?u
-6etu sezepuer6 'sepepeudold sens 'souelul :outsrleuey\ o sorugpnlse ';oualue o;n11dec o5
og5nPorlul
or-lJS II OU6OUJOJI)2 I )
E 1 lcl )
E,
=
D
C,
h

I
72

UB(RPrUT
corre,nt@ elctrico @ o compo mogntico

No sculo XlX, no ano de 1820, o fsico dinamarqus Oersted observou acidentalmente que uma agulha
mgntica deixava de ter a orientao usual (N-S magntica) sempre que um condutor prximo era per-
corrido por corrente elctrica. Logo que a corrente cessava, a agulha voltava posio original.
Verificou ainda que ao inverter o sentido da corrente no condutor, a agulha tambm invertia de 180o a
sua orientao (fig. 1).

\Ng
\
\
\
\
\

t,,,
B ,n

Fig. 1

A corrente I cria um campo magnetico que faz deslocar a agulha A


(proxima), mas no a agulha B (afastada).

Oersted no conseguiu, na altura, explicar nem fsica nem matematicamente o que tinha observado
ento.
Foi Ampre que, um ano mais tarde, apresentou uma teoria explicativa para o fenmeno observado por
Oersted. A teoria apresentada tinha como princpio fundamental o seguinte: ,.A corrente elctrica cria um
campo magntico prprio, o qual ir interagir com a agulha magntica ffi psh>,.

Estudemos ento mais em pormenor esta relao corrente e!ctrica - campo magntico, em con-
dutores rectilneos, condutores circulares ou espiras, solenides e ainda bobinas com ncleo ferro-
magntico.
'oppuc ocrlgueu odupc op ero; op seLlutl sep oplluos o o
oluoJloc Ep oprluos o oJluo ogeleg
t'6!J
'ero1 op ser.lurl spp optluos o Bctpul N olgd o 'g ols!
'epuens plou BrlJot Bp r.upluouo os spr{1n6e se onb souec
-lluon 't e)nr; eu opporput / oluoJJoc pp optluos o EJpd
'sBcllgu6eur seqln6e spug^ no eun ece;d
Eu opupcoloc 'rouolue ercuguedxe p ioJJocor sor.ue^ ero1 ep spr.lurl sep oprluas o pnb rccgro^ EJEd
suPuu) o5ro; oP surlull suP oPHuas v'a
-
'solullslp soue;d slop ruo 'oluoroc Etun rod optJJocred
oouJlrlcoJ Jolnpuoc tun op ocl19ueru oJlceds3
z'6!J
iopluo sor-uee1
sepeuc ero; op seLlurt spp oprluos o gJos ;enb seyN
'[S uro opue6ns g or.uoc ge1) ere]lp os opu opeuc oc
-llgueur orlcedso o enb sorupo4uon 'rolnpuoc op eluoue^
-rletol 'oxreq ered no eurc ered ece;d E soruJecolsop oS
'ece;d B pssonprle Jolnpuoc o opuo rod oluod
o g orluoc o[nc 'secplugcuoc selcugJeJuncJlc opueu
-Jol'ece;d e eJqos opurnqrrlslp es-!e^ Bqleull e 'ulog
sorueruosqo enb g onb g
'Puu oluelseq oJol op Prlleull
tuoc orprA op ece;d e ero0e soLuaLl!!AIod 'opBnbape
olplsgo; tun op olpgrurolur .rod p-opup;nOer '(V 0 L< l)
EpEAola oluoroc euln Jolnpuoc ou ressed sor,uee3
'7etn64 eu oplreOns g euJoluoc 'S o.lp!^ ap eceld eurn ap oJluoc o Essonerlp rolnpuoc o enb epure sourequ
-odns loprluos opep trtn uloc / oluorJoc eurn rod oplr.roc;ed oau1lrlcar Jolnpuoc un opluo souequodng
'sppprJc ero1 ap spqurl spp Eturol e lenb recrluo^ o ? turssp enb reur.rr;uoc 'ossr .rod 'soue1
'eq1n6e P oJqos
opce equrl lenb o 'ocr19u6eu odtuBc trtn pllo^ Ens p EABUc Eculcglo aluoJJoc B enb nourJUE e.rqdr.r-ry
o)!l?u6uruoJl)adsao- l,'a
oaullll)ar Jotnpuo) uJn ap o)!l?u6oru odruul
22
I
I
74
Se invertermos o sentido da corrente, as agulhas tambm invertem as suas posies.
H, por isso, uma relao directa e unvoca entre o sentido da corrente e o sentido das linhas de fora.
Para mais facilmente memorizarmos a relao de sentidos entre a corrente e as linhas de fora do
campo magntico, foram idealizadas algumas regras prticas de aplicao simples. So elas: a regra
do saca-rolhas de Maxwell, a regra da mo direita, entre outras.

Vejamos agora como aplicar cada umas das regras indicadas.


A regra do saca-rolhas diz o seguinte: ,,Se fizermos progredir um saca-rolhas segundo o sentido con-
vencional da corrente, ento o seu sentido de rotao indica-nos o sentido das linhas de fora criadas pela
corrente,,.
A regra da mo direita diz o seguinte: ,,Se agarrarmos o condutor com a mo direita, de forma que o
polegar indique o sentido da corrente, ento as extremidades dos restantes dedos da mo direita indicam-
-nos o sentido das linhas de fora criadas pela corrente,,.

Na figura 4 sugere-se a explicao das duas regras.

a) b)

Fig. 4

Determinao do sentido das linhas de fora criadas pela corrente l:


a) Pela regra do saca-rolhas de Maxwell;
b) Pela regra da mo direita.

2.3 l incluo c o intcnsicloclc clo compo mogntico


-
Conforme foi j visto no Magnetisffio, a induo magntica B e o
campo magntico H so vectores tangentes s Iinhas de fora e
com o mesmo sentido destas, conforme representamos na figura 5.
A questo que nos falta resolver neste momento consiste em
determinar os valores de B e de H em cada ponto das Iinhas de
fora.
Fig. 5

O valor de B calculado pelo


teorema de Ampere: B x ( = pNI.
'opProprsuoc olncrc op odrt o rol pnb pos 'oror.u op oluopuodop oldruos
g 5t anb o orotu op alupudapur arduos ? H enb recr;uen op oppprunuodo sourerel 'olueurrn6os oN
'olour op opeplllqeau.ued e uroc elre^ ogu 11 'og.rg.r1uoc
o;ed loreur op apeplllqeeured e uoc epule ouroc'g tuoc gs ogu eluoune g ognpur V'BpeJaprsuoc
ero1 ep pLlull p'rolnpuoc op 'renrlse eurxg.rd sreru o oluoroc E rol Esuolur srpur olupnb epenele srpu, oluel
g oou,lrlcoJ Jolnpuoc un rod pppuc g ocrlgu6eur oduec op opeprsualur e enb 'oluepod 'sot.ulnlcuoC
(oau;lrlceJ rolnpuoc ered)
:ppurE sorolqo 'H orl - g 'eprcequoc g opsse.rdxo p opssoJdxe else opueleng
(oeu;1;lcer roppuoc Bred) no
/x Lx orl=ALZ*] /.N.r1=7.8
:sor,uol 'g ern6rl Bu Bpecrpur open1s p 'erqduny op eurorol o 'elueur;eur; 'opuecr;dy
')1r7= pqurl E opuos
7.rOd Opep 9 OlUeUlUdLr.rOC nOS O OPIUO 'ErCug.rOlunCJrC eurn ero; ep
'ooujlrlcar 9 rolnpuoc
o enb olstn 1 = 1y onb os-eJaprsuoc 'ero; op Er..lu!l epec rod sepeerqe 1y serrdse op oJournu oe oluenp
tu/H (0t x 8)/l = utlH r OI x llt = orl
:e;en e orl
oloqujs oled 'opue;er glol oturoluoc 'epeluasardat g (oyen op p len6r) re op opep;;;qeeur.red V'rouolue
opsseldxe Eu rc op opeprlrqeoured e rcreplsuoc sotuonop opluo ')e o g otoul o enb o1sr71 'oluelsuoc = .r
oler lun uoc o]ueuod e sercuere]uncJrc ogs elo1op ser.lurl se enb olsrn 'elo; op Erlurl El.usor,u ep o6uo; oe
oluPlsuoc = $ sor.uo| oouJlrlcoJ Jolnpuoc op osec ou anb Jrnlcuoc llcgl g 'Jouolup etnr; e opueruosqo
'cto'ZI-V x e:ZFg x 7 :o;dr.uaxa rod 're1 soruopod 'N op no / op Jolp^ op oluotuoluepuedepur
'Z,l )ole^ o erdures gp serrdse ry rod seredue l ap olnpo.rd o enb urecrlrurs Blrdse-se;edup ZL :ploN
<+ /.N.rl -7.a
:opsserdxe elurnes pu oprznpeJl g etqduy op euetoel O
'rrEUult eled sepe5elqe (1p) el;dse-seladue ep oJauDu opd rl olout op opEplllqBau.red ep olnpord
oe 1en6; g eqult ep/ oluauu,l.rduroc opd g ec;19u6eru ognpu; ep olnpo.rd o oglua'eluegsuoc role^ un
,e^!l ecllguoeur og5npul e ero1ep equll etun ap o6uo; oE o :e1utn6es o zrp E[uoJool o]sf 'erqduy
ep euoroat o ? - elueseld ospc ou g ap JolB^ o Jpulr.uJalop alruued sou enb Etuorool un olsrxf
SE
I
76

!t
Problemos

Pl - Um condutor rectilneo percorrido por uma corrente de 10 A.

a) Calcule os valores de H e B:

1 . distncia de 10 cm do condutor

2. i\distncia de 1 cm do condutor

b) Tire concluses

Resoluo:
1o'=,=15,92Nm
a1)=10cm=10-'m H-+==
2nr 2n x 10-1

B - [roH = 4n x 10-?x 15,92 =0,02 mT

10,='
a2) r=1cm=10-'m H-+==
2nr 2nx 10" -1sg,2Nm
B=poH =4nx 10-?x 159,2=0,2 mT

c) Pode concluir-se facilmente que as indues criadas por condutores rectilneos so efectivamente muito
fracas, mesmo em pontos muito prximos do condutor. Para obter valores de induo com algum signifi-
cado, ser necessrio que a corrente atinja valores muito elevados (vrias dezenas de amperes).

-
Um condutor rectilneo percorrido por 25 A cria um campo magntico de 60 A/m num determina-
do ponto em seu redor. Calcule:

a) A distncia a que se encontra o ponto


b) O valor da induo magntica

R: a) 6,6 cm; b) 0,075 mT

-
Determine o valor da intensidade que deve perconer um condutor rectilneo de modo que, dis-
tncia de 3 cffi, tenha uma induo de 0,1 mT.

R: 15 A
'BJrdsa pun op ocll9ueuu otlceds3
z'6!J
'ser.lurlsep opllues o JEulurclep ercd (epl;p optu pp e no)seq1o.t-Bces op
Bclt.rd Bl6el e eldules elslxe 'elueu.uopelue oppelel [;ol ouroc p]'o]uBlue op 'ece1d E eJqos ec;19u6eut
eqlne EUn opuecoloc op[qo etuutllcel.res epod ep 'sBpel,rc eSrol ep sequll sep op!]ues oB o]uEnQ
'eluplsuoc ELun Jes 9p Exlep Joupuoc oB ELlull
ep oluod ppec ep plcuplstp e sgod 'e5ro; ep ELlull Eppc ep o6uol oe seluelsuoc ops ogu 9p oduec o e g
opnpur p 'oponJ elseg 'ogro1s1p er.un6le urBlueserde qod 'sepuglelunc.llc elueuesoto6g erc6e ogs opu
'ouJoluoc
[sequ;1 se 'e5lo1ep sequll ep solunuoc slop so eJlue opce.re1u1 B EpBp 'enb epup JUeleJ oO
nes o opol r.ue elpse p ue^lo^ue e5rol ep seLlull sE '2en611ep eslpup.tod 'lecgyen epod 9s euloluoC
'(er;dse no) relncr!c rolnpuoC
'Le)n6[ Bu Eluesardel es ouoc lE] 'seluepuodepu!
g'6!J ero; ep setlull ep solun[uoc slop 'oueld BpEc rue 'utlsse opuBlJ
-JoI '(e1on e Epl) roppuoc op seyed sep eun Bpec tua^lo^ue
sepelrc elol ep sequll sv 'JplncJlc Jolnpuoc o opol ue^lo^ue
enb ocll?ueu oduec ep ero1 ep seL{ull tueLuJo} es enb zeh
Brun slBtu sorueJpcllue^ 'ore; ep BqlEulll l,uoc EcEld e sotuJEL{l
-!^lod e 'olplsgeJ run ep oPElnOeJ Jod '(VO La BpBAele elueuol
-uelcllns elueJJoc Brun ep sgABJlB EJldSe B SOl,UJBlueUIlB eS
'EJnU Blusotu pu oppons I oLuoc lP] 'olptn ep Bceld
pun ep sg^BJIE 'BpBtuJol r,ulssE 'BJldso e JEssBd sotuBEJ
'EJ!dse
Er.unessol es ouoc 'g EJn6[ Eu PpBclpu! JplncJlc Bl,uJo] B sol,uBp
'loueluP oluod op oeujlllceJ Jompuoc oP 'enb soruBLluodns
o)!l?u6utu oJl)adsa o - ['E
(ol;dsa) ro;nu!) ,otnpuo) run ap o)!l?u6otu odruul
t2
I
I
38
Neste caso particular, podemos utilizar a regra do saca-rolhas, de duas formas distintas:

1." - Colocando o saca-rolhas (S,) por baixo de uma das extremidades da espira, a regra ser a seguinte:
,,Fazendo progredir o saca-rolhas segundo o sentido da corrente, a sua rotao indica-nos o sntido
das linhas de fora (no interior e no exterior da espira),,.

2." - Colocando o saca-rolhas (Sd segundo a direco da linha L do plano da placa de vidro, passan-
do no centro da espira, aregra ser a seguinte: ,.Fazendo rodar o saca-rolhas segundo o sentido da cor-
rente na espira (de a para b), a progresso do saca-rolhas indica-nos o sentido das linhas de fora no inte-
rior da espira,,.

Podemos portanto dizer que a espira, percorri-


da por corrente, se comporta como um man com Espira
duas faces (N e S), tal como sugerido na figura 8.

)
Fig. 8

Uma espira percorrida por corrente comporta-se


como um man com os dois polos N e S.

3.2- { incluo Bo o compo


Conforme referimos no ponto 3.1., a induo no tem o mesmo valor ao longo de cada linha de fora
envolvente do condutor da espira. Por esse motivo, no podemos aplicar aqui o teorema de Ampre.
Existe, no entanto, uma rmula emprica que nos permite calcular o valor da induo no centro da
espira. Essa frmula traduzida matematicamente por:

em que:

B - induo no centro da espira (tesla)


H - excitao magnetica no centro da espira (A/m)
Uo - permeabilidade magnetica do ar ou do vazto (H/m)
! - intensidade da corrente electrica (amperes)
r - raio da espira (metros)

3.3 elcctrcs @ o mognctismo


-Os
Como se recordam certamente, os tomos so constitudos pelo ncleo e por um conjunto de electres
que gravitam em torno do ncleo, em rbitas mais ou menos circulares.
Luc 9'z :u
'rLu 9'0
op ? olluoc nos ou ognput E onb opuoqes 'V OZ rod Epuroc;od 'EJtdse eun op otel o olnclPC - Zd
'Iul !e'o = gg7 x r-0 L x llv - Ho1= g
,,Nosz=i{iE =f =, :opnloses
pr"un
rod epp,oc.red opuenb 'urc 0 p ;en61 orcr ep e.r;dse Eurn op oJluec ou H o
" "o ""ro,rno"no:",ffJ:"]"c
* sDlrJolqord
* *
t

'O+ g a O+ H'olueyod 'soutolol


'sopEluouo solpluot,uola souerJ souenbed urossol os or,.lJoc lpl - ulnuoc optluos opeulullolop uln
opun6es sopeluapo ops ogJlool epec rod soppuc socrlgu6eur sodutec so 'epezgeu6ptu Bygleu EN -Z
'0 = g a o = H'oluepod'souJol'olul,ul^oul nos op opEpollolpolE P opl^op
'ts olluo os-ulelnue opJlcalo epec lod sopeuc socrlgubeut sodtuBc so 'BpEzlleu6eru opu EUglEtu PN - L
:enb'oluepod'soruetp;cuog
'ogJlcola ercd ogllcelo ap soluolalp ul?quJel op.los ogllcolo epec lod sopPyc oc
-r19u6er.r.r
odulec op o oluolJoc Ep soprluos so opluo 'rs oJluo saluro1p sE1qlg sens sP tugl anb solso segll
-cola 'sogllcolo op o soulolg op opelolo oJotxnu un rod pp1nlrlsuoc g Eugletu e anb sgu opuoqes 'PJO
'oleurud oE onllelnunc'oc119u6eut oduec un ugquel
Buc enb opelsuet1 ap o1olo o Epure olslxo 'ope1ol ap o1olo op ui?p 'enb luelel e6 '(ope1oJ ep ollalo
no) u;dg ep o1e;5 op outou o os-gp ope1o.r Ens p oluprnp oprlcola o;ed opeuc ocllgu6eul odtuec oy
'ocrlgu6eur odtuBc utn ueznpotd
'oolcr.ru op ourol tuo oluor.ur^orJ nos ou 'sogJpele so
6'6H
'6 erng eu opeluoso.rder (seg4cop sop) pol optluos oe opl1uoc 9 enb
'o1uroc Ep lpuolcua^uoc optluos nas o oluotuelcetlp sou-gp (e4duy ep e
no) seqgo.r-eces op er6er B enb eloy '6 e.rn6rl eu opue6ns g ouloc ;e1 'eelqe
B enb ocr1gueur oduec tun znpo.td B.ttdse eu oluolloc e 'elueuuopelue
sorrJ!^ oruoc IEI 'ergdse EuJn ossoJlocrcd enb (euenbed) Eculcglo oluaJJoc
Bun E es-pr.llouJossP sEtlqlg sEns spu sogJlcolo sop oluotul^ou alsf
62
I
I40
Compo mogntico @m bobinos

4.1 Tipos cle bobinos


-
Uma bobina definida como um conjunto de espiras ligadas entre si e com o mesmo sentido de enro-
lamento.
As bobinas podem ter muitas ou poucas espiras, podem ser constitudas por espiras com um dimetro
interno mais ou menos elevado, podem ser curtas ou longas e podem ainda ser constitudas por diferen-
tes meios magnticos (ar, ferro macio, ao, etc).
Aqui, vamos estudar apenas dois tipos de bobinas: a bobina curta e a bobina longa ou solenide,
ambas com ncleo de ar.
Considera-se que uma bobina longa (dita solenide) quando o seu comprimento ( , em mdia,
superior a 10 vezes o dimetro (d) de cada espira.
Considera-se que uma bobina curta quando o seu comprimento (inerior a 10 vezes o dimetro de
cada espira.

Na figura 10 sugere-se a construo de uma bobi-


h, com ncleo de r, constituda por um conjunto de
espiras circulares, apoiadas sobre um tubo oco de car-
Ix
/

to (ou outro material isolante elctrico).


t

Fig. 10

Bobina com ncleo de ar,


apoiada em tubo oco de carto.

4.2 O cspectro mogntico clo bobino


-
Para obter o espectro magntico de uma bobina, vamos socorrer-nos novamente de uma placa de
vidro, a qual ser atravessada pelas espiras, tal como se representa na figura 11.
Evidentemente que o espectro magntico da bobina ser tanto mais visvel quanto maior for a intensi-
dade de corrente / e o nmero de espiras N.
Assim, aumentando progressivamente a cor-
rente na bobina, por regulao de um restato, e
polvilhando a placa de vidro com limalha de
ferro, constatamos que a limalha se distribui
segundo linhas de fora que so paralelas entre
si no interior da bobin, fechando-se exterior-
mente, tal como tnhamos j visto no espectro do
man recto.
o sentido das linhas de fora -nos dado pela
orientao da agulha magntica. podemos ainda,
como sabemos, utilizar a regra prtica do saca-
-rolhas. Fig. 11

Bobina apoiada numa placa de vidro.


'spcrlgueu opslndoJ o opcerle op stol se
r.uPcurJo^ os Lugqtuel 'purqoq B uoc
t L '6!J
'Br.lln6e Bp olgd o tpJlp Butqoq Bp
S N olgd o - eqlne
pun o pulqoq eun oJluo Bcllgueu ops;ndel o op
-ceJlp ep srol sep ogecllde B os-o;e6ns t L eJnU ent
I 'soluprltotrJos ops soctlgueu soJlcodse snos sO
-ent; elt6 enb otodB t-ue sosuedsns opuenb 'oJlsoJJol ecrlgu6eul g-11 ogcal;p Eu rupluouo as soe[!
'aluor
.
o
'secllgu6eutollol setcuglsqns sE 'Brcugn[u! rod no o]ce]uoc.rod 'rczr1eu6eur urepod soe[rlf o
'opslndar ep a ogce.rlp Ep slol se 'soqure uJo 'nrecrpJa os o
:enb sourln;cuoc 'g e 1y socrlgueuu solgd soque opuol'uJtssy
'ueru; op o Eutqoq ep segecrldp sp o sollolo so aJluo eueqleues epuel6
BuJn ltlstxa Jtnlcuoc sou-zpl 'oluoJJoc e;ed sopeconord 'eurqoq Bu soctlgu6euu solgd ap Etcuglstxo V
ol)ar uuu4 o a oulqoq u aJlua og5oroduo) 2'1,
-
'sapeplur
-etuo spns seu S otgd un a N olgd t-un elueserde 'uer.u1 o ouroc lpl'eurqoq e enb olueyod sotrllnlcuo3
'optluos nas op oEBuil.uJo1ep leJol op sBr.lutl sEp sopBpo;rdor6 (q
leurqoq Pp octtguBru orlcodsf (p
zL '6!J
(e
fu{
'((Bu!qoq Bp JolJolul ou elol ep sEqull sPp optluos o sou-Ecrpu! spqloJ-Ecps op ogsseJo.rd B oElue 'sEJ
-;dse seu oluoJJoc Bp oplluos o opunoes sPqloJ-EcEs o JPpoJ soruJozrl o,, :purJof elurnoes pp o-opupztllln
'75 en6q eu opue6ns g ouroc lel 'Eurqoq p eluoJl seLlloJ-Eces o Jpcoloc ua elslsuoc pnsn steuJ pruJol V
1D
I
I
42
4.4 Induo B c compo H numo bobino
-
Conforme referimos no incio, as bobinas podem ser curtas ou longas (solenides).
Dissemos tambm que se considerava uma bobina como longa (ou solenide), quando o seu compri-
mento ( era superior a 10 vezes o dimetro da espira.
Esta distino eita entre bobinas curtas e longas tem a ver essencialmente com a frmula de clculo
da induo B e do campo H, no seu interior. O clculo de B e de H, na bobina, tambm no pode ser efec-
tuado utilizando o teorema de Ampre, visto que a induo e o campo no so constantes no seu interior.

Assim, existem frmulas empricas que nos permitem calcular os valores destas grandezas no centro
da bobina. A experincia demonstra precisamente que no so iguais as frmulas para a bobina curta e
paraa bobina longa.

Por isso, temos para a bobina curta, e no seu centro O:

Fig.14

lnduo B no centro de uma bobina de comprimento /.

Para a bobina longa ou solenide, temos no seu centro O:

em que: B - induo no centro da bobina (tesla)


H - excitao magntica no centro (ampere/metro)
po - permeabilidade do ar (henry/metro)
N - nmero de espiras da bobina
/ - intensidade de corrente (ampere)
N/ - tambm designado por ((nmero de amperes-espira,,
(- comprimento da bobina (metros)
r - raio da espira (metros)

Note que o campo H e a induo B dependem de vrios factores: intensidade, nmero de espiras e
comprimento da bobina ou ento do raio da espira (consoante o tipo de bobina).
A induo B depende ainda do meio, tal como tnhamos j visto. Se o meio magntico da bobina fosse,
por exemplo, ferromagntico, ento o valor da induo tambm seria diferente e bastante mais elevado.
wN 916 9 L (q \VZV (e :U
orluac ou H op role^ O (q
selrdse op oroulnu O (B
:olncleC 'V g 1, rod optJJocted
opuenb IU OZ ep opnput Etun oJluoc nos ou znpo.rd 'olueur.rduuoc ap Luc O, ap 'optguolos tn - gd
V6./L:U
'oluoJoc Ep rolE^ o alncpc
'Iur gL ep 9 'serrdso OOZ o olueurudtuoc ap uc Oe ruoc 'euo; Eurqoq Etrrn op olluoc ou opnpur y - nd
8e :u
'V 0 L rod pprrrocrod opupnb lur g ep g op
-nput E enb opueqes 'LUc g e ;enr 9 orer onc 'epnc eurqoq Etun ap selrdse op olorunu o olncleC - ed
Ir,u g - 0087 Xr_o1 x uv - HoTl -a
9'0 v
wN 008, = =H
8x000 /N
:oPnlosau
'lolloluP eulolqold op P ;enr g opeprsuolul V 'oluotutJdtuoc op uc 0g
e seltdse 00e Luol 'e6uo; g purqoq e enb opuodns '.rouegue op olupLllotues euelqold un p^losou - Zd
ItU g= 000, x, 0L xyV = Horl = B
wN0007 - '-0lxzxz -g -H
8x0z /N
:oPnlosau
'orluecnosougeHop
sorolel so olnoleC 'y g rod epulocred g'wc Z e ;en6r orel op 'serrdso 0Z LUoc (eync) Eutqoq pun - Id
G
tr,
= sul,uolqoJd
D
I
r
D
2t,
I
44

ol

5.I Constituio do bobino toroidol


-
Uma bobina toroidal construda enrolando um
condutor em torno de um toro, formando assim um
conjunto de espiras, tal como se representa na figura
15.
O toro um anel oco de carto ou de outra subs-
tncia isolante elctrica. Este toro tambm designa-
do por anel de Rowland, ffi homenagem ao cientista
que primeiro o utilizou nas suas experincias.

Fig. 15

Espectro magntico da bobina toroidal.

5.2 Cspectro mogntico


-
Ao estudarmos a bobina anterior (no ponto 4), vimos que se criavam no seu interior linhas de fora do
campo magntico, paralelas entre si, as quais saam por uma extremidade e entravam pela outra extremi-
dade da bobina - ela tinha, portanto, um plo N e um plo S.
Neste caso particular, vo criar-se tambm linhas de fora no interior da bobina toroidal, com um deter-
minado sentido, acompanhando a curvatura do anel e fechando-se no seu interior, isto , no h plos
magnticos definidos, embora exista um sentido de circulao das linhas.
Esse sentido pode ser determinado pela regra do saca-rolhas, tal como o fizemos anteriormente:
,.Coloca-se o saca-rolhas a rodar segundo o sentido da corrente; a sua progresso indica-nos o sentido
das linhas de fora,,.

.3 l induo B e o crcitoo mogntico f


-
Neste caso particular, podemos utilizar o teorema de Ampre na determinao do valor da induo B.
Com efeito, as linhas de fora so circunferncias concntricas e, como tal, tm o mesmo valor de induo
ao longo de toda a linha (embora linhas diferentes tenham indues diferentes, obviamente).
Suponhamos ento que a nossa bobina, com N espiras, percorrida por uma corrente de intensidade /.
Considerando ( o comprimento de uma qualquer das linhas de fora da bobina, temos por aplicao do
teorema de Amprei 3 . ( = po Nt.
Donde obtemos:

com

em que: ( - comprimento da linha de fora (em


II,U gL'L = I'VOVL x, 0L x uV- HoTl -g
wN s,vovl =
s,lt;.;rr, rt =,
tll ,t9'0=.01x 9'8 x tZ=-JtLZ=V
z (' ur'
Lu.0Lxg'g=l,rjcg'g=
= J
L+o- 'ry\=
olpgul otBJ -
-J Luoc *) v Z = I
:.rod opep g elpglu elo; op Br.lull ep 2 ogauuduoc A (e
:ogn;oseg
eulqoq ep psJo^sue.r1opces ep sg^ertp oxn[ op ropn g (q
l o H op serolen sg (e
:olnclpc 'V g'L op oppprsuolur Br.un lod epu.rocled g eurqoq e enb opueqeg
r.lrc L- lrouelur oreu
LUC 0L = ",llOt.tOlXO OIPU
009 = sPJtdse op oloLunN
:secrlsuolcpJec solulnOes se ruol IpploJol pulqoq pun - td
suluolqord
t

'Elp9r.u
elo1 ap Pqurl B opupztltln I op orpguJ role^ o os-elnclec 'souenlce;e otuorulenlrqeq enb solncpc soN
'JOUOJUT
g op JoIBA tun u?t 'opgJluoc o;ed '.r olEr roretu tuoc ero; op set.lull se :opE^olo sleu g ep JolB^ un olupl
-tod e Qt7 = Etcu?Jeluncltc Ep orlauryed = 2)epugrcsuncrc Ep olueurudlr.roc Jouotu rugl., otpl Jououl tuoc
elol ep spl.lutl sB :E op JolE^ o -BJas uJrsse 'Eperoplsuoc e.ro1 ap pqutl E alueosuoc 'enb epure elop
'EouJplcoJ sor,utEJoptsuoc B os 'Bulqoq ep oluauluduloc oB lenr 9 ElpglrJ
elo; ep ELlutl Ep olueupdtuoc o 'o1e1a uoC 'oprguolos op sp sren6r ops sagssordxe selse enb eloN
SD
I
46

\t
u,

=
Problemos
=

b) A seco transversal do ncleo toroidal tem a forma circular. Ser portanto:

S='fif2 com r- r" -r '

Temos assim:

10 -7
r =4-1,5 cm -1,5 x 10' m
2

s - fir' --fix (1,5 x 10')' =7 x10o m'

O-BS -1,76x 10-'x7 x 100 -1,2x 10-u Wb Fig. 16

O raio da seco s dado por:

'-f"-f'
2

P2 - Uma bobina toroidal, com 1000 espiras, tem um comprimento de 30 cm.


Calcule a corrente necessria para produzir uma induo de 10 mT na linha de fora mdia.

R:2,4 A

P3 -Umabobinatoroidal, cujo raio mdiode 10 cm easecotransversal igualaScm', percor-


rida por 3 A. Sabendo que a induo na linha mdia de B mT, calcule:

a) O nmero de espiras
b)O fluxo magntico

R: a) 1 333; b) 64 x 10' Wb
.O.N
= lp rod oppp g
(eurqoq eun op s?^el1e) lelol oxnll O
8 r '6!J eurqoq ep sg^eJle
(letot) oxnp }]socsgN-o'N=lo
:serdse op N oJor.rlnu
o sozon errdse rod oxnlt op olnpotd o oruoo '*O (opeeJqe
oxnll no) eulqoq etun ap sg^eJle lelol oxnp os-ou[o6
'ror;olue opsseldxe eled
opelnclec 'len plAIpu I oxn lJ tu n lod eppssone;le g el rdse
BpBC 'selrdse X7 uloc eutqoq pun ero6e soulo;optsuoC
orcJpodns p ler.u;ou B o g rolco^ o orluo ollol olnug - lr
(soperppnb so.r1er.u) eldse ep opcos - S
(e;se1) ecrlgueuu ognpul -g
(sreqenn) ocrlgu6eu oxnp - O :enb ulo
eldse etun ep sg^eJle oxnp }]SocSE= O
:oluor.urouolue Epppnlso [esse ElnuJg] 'elrdso eled ep
-Pilu.ttlop 5 opces Ep s?^ellp oxn[ o enb op sretu g opu 'O 'elgdsa etun op sg^erle oc;19u6eur oxnp O
'n soc S g - O :Bldse eun op soneJle oxnll
z!'6H
'o oxnu op Jole^ opeutu
-Jolop un rod epBSSoABJlp g r.lldse ppBC 'spJrdse op olun[
-uoc un rod epJnulsuoc g eutqoq eLUn 'sorJoqes ouoC
ouglnruJoJ o solla)uo)
- l'g
sorgdsa uJo) oulqoq oun op s
^
ll,
I
I
48
&.2 Fluxo proprio @ luro erlerno
-
Define-se fluxo prprio (Dp de um circuito ou dispositivo, como o fluxo magnetico por ele proprio criado.

O fluxo externo @" o fluxo proveniente de outra


fonte e que, eventualmente, atravessa outro ou outros
circuitos ou dispositivos.
Tivemos a oportunidade de verificar que, por
exemplo, uma espira percorrida por corrente cria o
seu fluxo prprio, tal como se representa na figura
19, em que as Iinhas de fora tm o sentido definido
de acordo com a regra do saca-rolhas.
Fig. 19

O fluxo proprio @ode uma espira criado


pela corrente que percorre a espira.

Suponhamos agora que mergulhamos esta espira num campo magntico externo. Evidentemente que a
superfcie da espira atravessada por um fluxo magntico (D, que resultante dos dois fluxos.

Duas situaes extremas podem acontecer, no clculo do fluxo resultante <D.:

1.a - Os dois fluxos tm a mesma direco e iguais sentidos. Neste caso, temos: (D,
= (Do + (D..

2.4 - Os dois fluxos tm a mesma direco, mas sentidos contrrios. Neste caso, temos: <D,
= lOo ' E";.

Na figura 20 sugerimos a segunda situao. Mais tarde, veremos a importncia da distino que aqui
feita entre os dois fluxos magnticos.

Evidentemente que os conceitos aqui expostos apli-


cam-se igualmente a bobinas, em que cada fluxo individual
((Do e O") multiplicado pelo nmero N de espiras.

Fig. 20

O fluxo atravs da espira o resultante


entre os dois fluxost (D., = l(Do - O"l.
'soruEuJtllp onb o JoLlloru Jopuooldruoc urelurcd sou enb sErcug!rcdxo sPuJnP oPluo soulPo^
'sosJollp soluouJedlnbe e soq;elede ep olueuleuolcun1 ep so;dlcupd sop oseq Eu
ogJelso enb 'seslealp setcu?lredxe ep sg^eJlp secpguEeruo4cale selo; Jalqo souapod 'opoul e1se6
'lopolxo ocr19uetu odec o oppyc g ouroc Erurol e elueyodutl g ogu 'epeplen pN 'cle 'lelnc
-Jlc no Baullltcal oluaJoc Btun lod '(ercr;tye no p.rnleu) ueu4 urn lod opeuc rcs epod ocggu6eul odurec g
'octlgueu oduPc un e
oprlotuqns lolnpuoc run B
epecrld e ! eolguOptuollcolo ero1
L '6!J
JOlnpuoc
I
c"-
' pp olupilnsoJ 3 ecqgueuorlcap e.ro; e es-alens ; eln6t; e5
! o g a4ue ogceJolu!
'ecllgu6euo4celo e5rol ep arlrou o es-9p eto;
Blso V 'Jompuoc op olueu!^oru o pco^ord anb ero; eun eilnsor oluefloc.tod opglocled lolnpuoc
o e ropolxo ocglguEeru odruec o eJlua ogSceralu; eO 'rouolxo octlgueut oduec uln P oplloulqns ee1se
'oluolJoc .rod op;rloclad '(selolnpuoc ap olunuoc no) .roppuoc un anb BlsBq 'Beluoce ossl enb erc6
'ocrugcou]
onrysodsrp .renb;enb op no pueulnq ercugrololu; eBq enb uJos 'soJolnpuoc ep segeco;sap no seed ap
solueu!^olu sopecoaold ogs slenb sou 'seculcgp seulnbr.u o Eculcgp rue6eqplede 'socglcgle soluau
-ed;nbe 'sonllsodsrp op epepouen epuel6 Euin Ll enb ep 'elueuepec 'souaqecledB sou sgu sopol
og5nPorlul
I
so) I l?u6rcLuoJl)a a so5roJ
I 01 nudusn!
I
r
50

mon sobre um condutor rectilnco

2.1 Crperincios
-
Na figura 2 est representado um condutor rectilneo de comprimento ( percowido por uma corrente
de intensidade /, fornecida pelo gerador G. O condutor est suspenso nos apoios A e B, podendo deslocar-
-se livremente. Encontra-se entre os plos N e S do man, sendo atravessado pelo seu campo magntico.
Gom o interruptor K aberto, evidentemente que
nada acontece - o condutor mantm a sua posio.
Ao ligarmos o interruptor K, verificamos que o
condutor ( come a a deslocar-se no sentido indicado
na figura, perpendicularmente aos sentidos de B e de
/ (tal como representado em b)).
Se invertermos o sentido da corrente ou o sentido do
campo magntico, verificamos que o sentido da fora
tambm se inverte, tal como se sugere na figura 3a).
Ftg.2

Fora electromagntica exercida por um man


sobre um condutor rectilneo. a) !nterruptor aberto; b)
b) Com o interruptor fechado,
o condutor vai deslocar-se no sentido de F.

Se invertermos o sentido da corrente e o sentido do campo magntico, simultaneamente, verificamos


que a fora mantm o mesmo sentido (inicial)- figura 3b).

\J

Fig. 3

Em relao a figu ra 2, verifica-se que:


a) O sentido da fora invertido, se invertermos os sentidos de / ou B;
b) A ora mantm o sentido inicial, invertendo I e B simultaneamente.
'JOUpUOC Oled
o g og5npu! Elad opeurcl (xt ues) olnoug op ouas oe epule e Jolnpuoc op ,l oluor.uuduoc oE 'rolnp
-uoc o arJocred enb I alueJJoc op opEplsuelu! Q'g ecll9u6eul ognpul P lEuolcrodoJd elueuelcorlp
? oeullllcar Jolnpuoc lun arqos eplcroxa Eoll9u6elrloIlcala E5,to; yr :olulnoos o ? lol Ep olxol o
'oluoJJoc Ep oplluos oB opu no Jplncrpuodred 'oc11gu6Bul odtuec opeuttuJolop uln B optlotu
-qns Jolnpuoc un e epecr;de ec11gu6erlro.r1ce;e e.ro1Ep Jolp^ o Jelncpc sou-eluled ece;de1 ep lel V
a)uldul op ;al Z'6
-
'sorclncrpuod.rad ops / o g sarolcen so enb ute openys eu enb
op louor.lr 9'e;nu ees ogu ptoqulo '1 elrcS e'(g ern6r;) opunas ou :plnu 9 ecrlgueutoJlcalo elrcSe'(p
ernr1) olreutpd ou :enb sotuBcllpo^ 1uetupce1 'g o V sern6t; sBled sop!.re6ns sotesue stop so opuazel
'oluor.uJelnctpuedred opuPnb enb op louotJ I 1 e.'rcs e
'sorelnctpuadled o9s oEu o g opueno 'Blnu o
I ero; P'sololeledogs log opueno
!
s '6rr ,'6!l
'o06 o o0 orluo pnlrs es oln6ug o enb ule Ellno o oO op ol
-n6ug un rs oJlua wozel t e g enb uro Erun :soluorolrp segen1s spnp sourelueseldel g e 7 seln6tl sey
ils orluo soJElnc
-rpuodJod r.uolol oPu t o g soJolca^ so os 'grocoluoce anb o Joqes op E g e.ro6e egd es anb oplsenb y
'ouJSoLu !s e oluotuPlolBJBd
rolnpuoc o JPcolsop z4 onb ' I P o g e )elnctpuodled J Ectlgueuorlcolo erol Pun olo orqos os-ocJoxo
/
'g ogSnpul p relnctpuodled ofl1ues op oluoJloc pLUn lod optJlocJod I rolnpuoc un onb oJdLuos 'ulo8
BrcugtJodxo eloullJd Plsop llnlcuoc souopod onb o
ls
I
It2
, portanto, trad uzida matematicamente por:

com: F - fora electromagntica (N)


B - induo magntica fl-)
/ - intensidade de corrente (A)
.e
- comprimento do condutor (m) Fig. 6
, - ngulo feito entre B e I
( sen a.
Aplicao da lei de Laplace ao caso geral: F = B I

A figura 6 exemplifica a posio relativa dos vectores.


Por anlise da expresso anterior, pode verificar-se que:

1)Seo=0o--) sho,=0 -+ F=O (rOaraletoat)


2)Secr=90o-+ sho,= 1 -+ F=F.r, = Att (eperpendicul"t"-)
3)Se0"<o<90o -+ 0<seno<1 -+ 0<F1F^*

Portanto, a fora exercida atinge o seu valor mximo quando e so perpendiculares entre si,
verificando-se ento:

F-Bl( (com,-90")

2,3 Direco e scnticlo clo oro clectromogntico


-
Foi referido que a direco da fora perpendicular ao plano definido pelos vectores e /, ou
seja, perpendicular a cada um deles.
E quanto ao sentido da fora F? como se determina o sentido desta fora?

Nas figuras 2 e 3, correspondentes s experincias efectuadas atrs, verificmos que o sentido de


varia com sentidos de a e /. Dos resultados obtidos, reproduzimos na figura 7 a posio relativa dos
trs vectores.
A determinao do sentido da fora electromagntica pode ser obtida de uma forma fcil e expedita
atravs da chamada regra dos trs dedos da mo direita (figura 8), com a seguinte correspondncia:

lnduo B (+ dedo polegar


lntensidade I e dedo mdio
Fora F .. .> dedo indicador
'ox!e un op ouJol uJe oEploJ E BcoAoJd enb o^rlEloJ Jolot oE olueuleupJluoc
'oue1d un o.lqos ((p^gur olJpc)) un ep oluorrJEcolsep o pco^oJd enb Joloul uJn f 'Jeeull loloul opPtuEqc
o souel 'lolnpuoc uJn eJqos ueu.! urn ep oEcE Ep opBclldp op olduJexe ouoC - ,Eeull lolou O (L
sagSo)lldu D'A
-
'J .p opttuos op ogEuu,uJolop Bu
Euarlp opru Bp Bruled sp Bl6er ep opec;ldy
6'6!r
'(6 ern6U) 1 elrcI Bp optlues o sou
-tupclpu! sopep seluplseJ sO 'le6e;d oled PIPS / elueJJoc E
enb BruJol ep o oEuI Ep Blulpd p elueurclnclpuedled etlue E/
opnpur B enb eruJol pl ep pplpuelse E1eJlp optu E Jecoloc
ue olslsuoc enb 'elleJlp optu ep etuled ep el6eJ PpeLueqc
pp sg^EJlp opeultuJelep Jes ppute epod I ep opllues O
'g ernll Eu Epeclpu!
ptuJo; Ep sopep so Jepuodselloc )ezel e opotu ep oELU e
JBlueUo e !s eJluo elueruJelnc;puedled sopep sgJl so Jecoloc
oss! rod Blseq ' ! ep optlues op ogeulruJelep e ued
' Iog rod oprullops oueld oe
'J ep oplluas op ogBultuJolop pu 'El!ar!p
opru Bp sopop sgrl sop Br6er ep opec;;dy relncrpuedred g 3 ero1 y
I'6!J z '6!J
ES
I
It4
Na figura 10 apresentamos um esquema simples que sugere o princpio de uncionamento de um
motor linear rudimentar

b)

Fig.10

a) Princpio de uncionamento do motor linear. O condutor (, amovvel, podendo deslocar-se sobre os condutores C
que tm a uno de carris. b) Aplicao da regra dos trs dedos da mo direita ao circuito.

Ao ligarmos o interruptor K, o condutor , percorrido pela corrente / do circuito, fica sob a influncia do
campo magntico de induo B, originando-se assim uma fora electromagntica F que faz deslocar o
condutor (mvel) sobre os carris C. Desta forma, h movimento, ou seja, produo de energia mecnica,
continuando o circuito sempre ligado, visto que o condutor faz contacto contnuo com os carris C.
este o princpio de funcionmento do motor linear. Para inverter o seu sentido de deslocao, basta
inverter o sentido da induo I ou o da alimentao.

2) A sopragem electromagntica - Os arcos etectricos apa-


recem quando se corta a corrente num condutor de um circuito
electrico. Assim, se fizermos o corte da corrente de um circuito
entre os polos magneticos de um man, exerce-se sobre ele
(arco) uma fora electromagnetica F que provoca o alongamen- arco
to do arco (entre os terminais 1 e 2), tal como sugerido na
figura 'l 1. A este alongamento do arco, provocado pelo man,
d-se o nome de sopro electromagntico ou, mais simples-
mente, sopro magntico.
O sopro magnetico utilizado na extino rpida dos arcos
electricos em aparelhos de corte, de comando e de proteco.
O alongamento do arco enfraquece-o, diminuindo a corrente e Fig. 11
provocando a sua extino mais rapidamente.
Sopragem electromag ntica.

3) O wattmetro electrodinmico - O wattmetro , como sabemos, um aparelho que mede a potncia


elctrica "consumida" num circuito. O wattmetro electrodinmico constitudo por duas bobinas, uma fixa
e outra mvel. bobina mvel aplicada a tenso U do circuito; a bobina fixa percorrida pela corrente /
do circuito. Da aco electrodinmica entre as duas bobinas resulta uma fora F, proporcional potncia
P = U l, que faz deslocar um ponteiro ligado bobina mvel.
'ocrrlcgle ollncJrc o Bsse^erle enb "o elueunseJ ocll9u6eu
oxnp o elueuecpqe6le relueune e epuel enb lel oplpes o tuel (o1;ncr;c o reuJolep p opuol anb) ep
-e!rc ecll?u6euro.rpe;e e.ro; e 'royalxe oc;19u6eu oduec utn op olos ou opecoloc 9'elueuoc epeu
-lutrelep etun rod og.r.rocred';enguro;ep'oclrlsgle ollncrlc un opueno - otulxgut oxnll op el6eg
ourxru oxn[ op Brel B oP]uo zlp enb g
'(ern6g.ren) seq;o.r-eces op el6el e;ed
opeulullolop g oplluas o[nc 'd6 orrdgld oxng un epuodseroc enb e 'o;rdgld oct19u6eu odutBc run Euc
'oltncJlc o elocled enb 'y
oluroc V 'ourxgru oxn[ op eler e opueztltln 'e;-guttulelep ouloc sotuee1
i7 elrcS Ep oprluos o opluo ros lEnO
'optluos oppulutJolop unu lo^guJ Jompuoc o recolsop )ozele opual enb 1 ectlgu6euuo.rlcele elo;
eun 'eceqdel op lol e opunes 'Epeuc 'y elueloc Br-un rod opp.rocred g ocplc?la oilncJtc o enb o6o1
9
'aO Jouolxo oxn[ opputtuJolop utn epuodseloc
enb e loualxe ocrlgu6eul oduec utn E oprloruqns lso ollncJrc olsf 'soxll soJolnpuoc so oJqos os-Jecolsep
epod enb 'la^gtu Jolnpuoc r.un rod opJnulsuoc 9 'elueuro1telue g sot!^ ouloc lel 'oculc?p ollncltc O
'(etuelnsoJ oxnlt op oluarunB)
o@ :JO!B^ Op PlUA[Une "O OpUBnb
"O + ='O
'orillxptu oxnll op eJ6aJ Ep ogecrldy
z I '6!J
'7y en6tS ep sou-roJrocos sotuel 'B16ol else souJepnlso EJEd
'J olueuEcol
-sap op erol ep oplluos o reur,rolop op ossacold orlno 'ossr rod '=l 'Ellorlp opr.u Bp sopop sr1sop er6et
e zel o oroc lel ' 3 ecllgu6euollcalo elo; ep oplluas o JeulruJolop sou-e11ured outlxgur oxnp op et6al y
orulrguJ oxnH oP uJ6ar u s'a
-
'opeu!uJalopeld lo;en
uln BssBdB.riln , n = J prcuQlod e opuenb pnlce 'g olsg 'egcuglod ep 9pr otuoc oppzlltm eluotulple6 9 9pl
olsf 'Bx!I Bulqoq Bu , oluo.lJoc Ep o le^gu purqoq Eu f, opsuel ep opun; ro Enlce enb '(engu EJlno e ExlI
eun) seulqoq senp lod oplnylsuoc urgqupl 'oPcelold ep oqlalede un I - oclulgulporlcep qel g (7
I
It6
O fluxo magntico resultante dado por: (D. = l(Do + (Del.
Na frmula anterior, utilizaremos o sinal (+) se os fluxos tiverem o mesmo sentido e o sinal (-) se
(Do e <D"
os seus sentidos forem contrrios.
Observando novamente a figura 12, verificaremos as trs situaes seguintes:

1.a O fluxo prprio oo sempre constante (depende apenas da corrente /, que vamos considerar cons-
tante).
2.a O fluxo externo <D. (atravs do circuito) varivel, pois: quando o condutor se desloca para a direi-
ta, as linhas de fora de que atravessam o circuito aumentam; quando o condutor se desloca para a
D"

esquerda, as linhas de fora de (D. atravs do circuito diminuem.


3.a O fluxo resultante (D. varia, medida que <D" tambm varia.

Assim, segundo a figura 12, o sentido da fora nela indicado iaz aumentar o fluxo De atravs do cir-
cuito, aumentando tambm o fluxo resultante (Dr = (Dp + <D. (os fluxos tm o mesmo sentido). Cumpre-se
assim a regra do fluxo mximo. Certifique-se agora de que tambm se verifica a regra dos trs dedos da
mo direita!

Suponhamos agora que altervamos o sentido da corrente l, tal como se sugere na figura 13.

Fig. 13

Aplicao da regra do fluxo mxiffio,


quando @" diminui (@'.= @p - (D" umenta). I

0p

O sentido da corrente, sendo contrrio ao da figura 12, cria agora um fluxo prprio <D, de sentido tam-
bm contrrio ao anterior, embora com o mesmo valor. Quanto ao fluxo exterior (D", dado o sentido F inOi-
cado na figura 13, ele vai diminuir de valor.

Vejamos ento por que razo o sentido de indicado est de acordo com a regra do fluxo mximo!

Neste caso, medida que o condutor se desloca para a esquerda, o fluxo <D" atravs do circuito dimi-
nui de valor, pelo que a soma algbrica de @p com iD" vai aumentar. O fluxo resultante (D, , portanto,
dado por: , = p - (D" (tm sentidos contrrios).
Notequesetivssemos,porhiptese,@9=0,entoteramos(Dr-@o-0@r-@p=valormximo.
Conclui-se mais uma vez que o sentido da fora F indicado na figur 13 est de aiordo com a regra do
fluxo mximo. Certifique-se de que se aplica tambm aqui a regra dos trs dedos da mo direita!
'((e g;. eln6tl) og5e1o.r op olrgurq ep euJou o os-gp seSro; op Burolsrs also
V'oxla rrJn op oulol uro JppoJ wozr;l
e enb src1 soplluos t-ttoc sero; senp op olunuoc un B pprlauJqns pc4 e.rgdse e enb oluepod sou.rlnpuo3
'(o= n ues2 lEl = ! o= tc ues) e.ro1
op sEqull s o;epled es-EJluocuo Jolnpuoc o srod 'ero1rcnb;enb eclexe os opu g Jolnpuoc o oJeo o
'(ianbtpen) oxeq ered eluode enb 1 erol eurn uJgqurpl os-ocloxo 'c Jompuoc o oJeos o
'(lenbrpen) eullc ercd eluode
'Eltoltp optu pp sopop sgJl sop Br6er e opunes 'enb 3 ero; eun os-ocloxo p Jolnpuoc o oJeos o
:((e Sl o (E ,I sern6rl.ran) e1u;n6as o os-eclllen '(e u3
'/ oluoJroc PpEurrrJJolop
Butn lod epujocled Jol plo as 'saglsod sep Btln EpEc Lue 'elldse p ocoluocp enb o oplue sor.r.re[e1
.SEtU
-ollxo segtsod sEnp [l.to P^Pl]uocua es ergdsa B enb sourossrp 'ogzel B]sa Jod '(elrdse ep oueld oE soJplnc
-;puedled ogs elo; op setlutl se) oulxgu g plop sg^Bile ocr19u6eu oxn[ o (q ure enb oluenbue '(elldse ep
oueld oe se;eleled ops e.ro; ap spqurl se) o;nu g errdse ep ogces Ep sg^EJIE ocrlgu6eur oxn[ o '(B ruf
'Brrdsa Bp oueld oe sorelncrpuedred ops ero; ap spLlull sV (q
'erdse ep oueld oe sploleJed ogs ero; op spr.lu;; sy (e
'oct19ueu odtupc LUn op oros ou 'oluoJJoc rod eprrroued 'errds3
I '6!J
(q (e
'71 eln6tl eu elueseldoJ es ouoc pl'(!s e4ue seue.rye) soluoJallp segtsod senp ulo Blrdse e sourenbolog
'renb;enb otoul oJlno;od no uptu! tun.rod op;znpo.rd oc;19u6eu oduec
un op og5ce P epllourqns elgdse EIIJn sourol '2 Jompuoc r.un
op zo^ ulo 'enb Blo6e soulequodng
o!)u?ltodr) ['E
-
I
I
Em b), verifica-se o seguinte (ver figuras 14 b) e 15 b)):

. O condutor a fica submetido a uma fora F


que aponta para cima.
o O condutor c fica submetido a uma fora F
que aponta para baixo.
o Q condutor b no fica submetido a qualquer
fora, em virtude de se deslocar sempre para-
Ielamente as linhas de fora (sen , =0).

Conclumos que, nesta posio, a espira no


roda. AIis, esta posio (vertical) a nica em que a) b)
a espira est submetida a um binrio de rotao
nulo. fcil de imaginar que em qualquer outra
posio intermdia o binrio sempre diferente de Fig. 15
zero.
Assim, quando a espira se encontra a rodar, ela Aco do campo sobre os condutores de uma espira.
no pra na posio vertical, devido inrcia do a) A espira roda, pois cria-se um binrio de foras.
b) A espira no roda, pois as duas foras
movimento, continuando portanto a rodar continu-
anulam-se entre si - binrio nulo.
amente. E esta a explicao para o movimento
rotativo que tantas aplicaes apresenta.

O momento do binrio de rotao de uma espira dado por:

com F-B-l.lsencr

F - fora aplicada a um dos condutores (lados da espira) - em newton


d - distncia entre os lados de cada espira (metros)
B - induo magntica (tesla)
I - antensidade de corrente (amperes)
( - comprimento do condutor (lado de cada espira) - em metros
M - momento do binrio de rotao (newton-metro)

Se, em vez de uma espira, tivermos uma bobina constituda por N espiras, ento cada espira ficar
submetida ao seu binrio de rotao, sendo o binrio total M, mais elevado e proporcional ao nmero de
espiras:

Mt=K - N. M - K.N. B - 1.'(, 'd' sen ,

A constante K (K < 1) significa que o binrio total no aumenta exactamente na mesma proporo do
aumento do nmero de espiras N, pois o ngulo a varia de espira para espira, em cada instante.
Assim, com o aumento do nmero de espiras numa bobina, obtm-se um binrio de rotao mais ele-
vado e, portanto, uma velocidade mais elevada.

Vejamos agora algumas das aplicaes do tema em questo.


'sorJpJluoc soprluos op solualJoc Jod soptJJocJod
soouJll}coJ soJolnpuoc slop oJlua ogslndou
1 Ll'6lJ
'olueuPA
-rlcodsa)'zl e t1 selueJJoc tod soptJJocled 'eync eluouen
1 -rlplo; prcuglstp BLun p ts o;luo sopecoloc o sole;eted 'so
-ou.!lrlcal soJolnpuoc slop sotuelueselde,r Ll r.l,n6r; e5
salolnpuo) otluo ogsl ndot o og5roflu l.D
-
'enu1luoc oluoJJoc ep (or1eu11lon no)
oJloLu1tedue un op ol tueuotcunl op ordlcurr4
i.
g ! '6!J
'PplpoLU op sor.l;erede sol
-sop opnlso o sotuoleleldruos seroo;oucol ep pur;dtcsrp BN
'sor.l;elede solsop un op oluorueuotcunl op
oldJcuud o elueuecrleuenbse os-Blueseldel g L eln6t; pN
'(- uuoc - o + LUoc + os-rB6!l enep) Elecso pp JorJolu!
o ercd enbolsop os orreluod o enb oporu op 'eplpor,rl op soL,lt
-elede sop steutlllol so oluor.uoluotuonuoc lell otuoc l.uoq ol
-tncllc op sopepue;od sE pzoJplc LUoc Jturlop olueyodrur 9 enb
oluoLuoluopl^o'(enulluos oluoJJoc op) soL.l;ejede solsoN
'elecso Etn lqos (olreluod)eqlne E[un lecolsop ultsse opuozpl
'oq;erede op la^oul ue6edtnbe ep eluer6elur eyed g enb 'eutqoq p olqos enlce enb 1e5rc5 Eurn Ellnsor
opce Plsog 'a+uoloc tod epu.tocled eurqoq pun oJqos elueueuled uetr,U lun ep opce Eu oluoteuotcunl
ep otdlcultd nos o tlletseq soqleredp salsf - enulluoc aluefloc op sorlolullto^ o solleuyedruV (a
'pcrugcourl er6leue ura EptqocoJ
EctJlcglo etleue E ptuJolsupll enb eurnbgu Etun 'olueyod '3 'ecrugcaul ercuglod epep Btun epuodse;;oc
;enb oe 'ope^olo oge1ot op oueurq un ueur6uo 'rs arlua speuros 'anb se5lol ep ougulq un E pprlotx
-qns PcU sBltdse sep sPtIJn EpEC 'oxta un arqos urelr6 enb 'oluolloc.rod sepulocled selldse ep olunuoc
un olqos octlgu6eul odulec uJn ap ogce Eu oluotueuorcunl ep ordlcurld nos o etospq 'soctlsgtop sot1s
-uoln ulo o otc.lotlroc ou reulsnpur eu opecr;de eurrssln6;El LUoc 'o^tlelol loloru O - o^llelo.r rolor,u g (;
sagiu)lldu d'E
-
I
I
60
Conforme foi j estudado em captulo anterior, cada uma das correntes cria, em seu redor, o seu pr-
prio campo magntico com as linhas de fora respectivas. As linhas de fora criadas so, como sabemos,
circunferncias concntricas em relao aos condutores. Algumas delas atingem o condutor que se
encontra disposto paralelamente ao outro.
Podemos, por isso, representar nesses pontos (O1 e 02) os vectores de induo \ e 2 perpendicula-
res aos condutores.

Segundo a lei de Laplace, cada um dos dois condutoresicasubmetido a uma tora F=B I ( sen o
(F, e F* respectivamente) que directamente proporcional .corrente I e induo B.

A induo criada por cada uma das correntes obtida, respectivamente, por:

Visto que sen (r, = 1, teremos:


l2
F,=B, l, /sen6g=Fo l, (,
2nr

t,
F2=B., lrlsenG=Po lr. I
Znr

Conclui-se portanto que as oras F, e F2, exercidas sobre cada um dos condutores, tm o mesmo
valor e so dadas pela expresso genrica:

F =E = Fr=lro.(,,.' ,).*

com: { - comprimento dos condutores (metros)


r- distncia entre os condutores (metros)
F- fora de atraco ou repulso entre condutores (newton)

Note que os sentidos das foras F1e F2so, no exemplo apresentado, de repulso entre os condutores
(os condutores tendem a afastar-se, se as foras forem suficientemente fortes), com as correntes de senti-
dos contrrios. Se as correntes tiverem o msmo sentido, facilmente se verifica que os condutores tendem
a atrair.
Verifique, utilizando a regra dos trs dedos da mo direita, qu s verificam as propriedades descritas!

Podemos, portanto, concluir o seguinte:

1. Condutores paralelos percorridos por correntes do mesmo sentido atraem-se.


2. Condutores paralelos percorridos por correntes de sentidos contrrios repelem-se.

Fazendo a analogia com a interaco entre manes, facilmente se constata que, nos mans, a atraco
se verificava quando os plos tinham nomes contrrios; aqui, as correntes devem ter o mesmo sentido,
para s verificar atraco entre condutores.
'!s eJuo soluoJolrp oEs sogco.rlp a oEBclldE ep soluod
snos so onb uo Bplpeu Pu '!s erlue urPlnup os oEu spJol sPnp sBlse enb ze^ puJn slEru rplou eo 'E^lslndoJ
B o E^rlcpJlp E :sEJoI spnp sE ruolslxooc (srcnsn steu se) seperupc sEUg^ uJoc spulqoq seu 'o1uepo6
'seluece[pe spppruec ep sBJ
-tdse e4ue ogslnder ep erol puJn gLl- sorJgJluoc soprluos rr.rgl salueJJoc sB 'seluece[pe sepetuec oJtuf 'Z
'sele eJlue opce4e
ep ero1 Eun gq - sBldse sE sepol ruo opllues olrJseui o uel oluorroc e 'epeuec ErrJsor.u Ep orluog 'L
:enb es-.rBc4uen epod 'sepeurec senp uoc eulqoq'(q urf
'(ogs;nder) serrdse op spppr,upc spnp uoc eupqog (q
l(ogcerlp) sBrrdse op epeuec gs Brun uoc eurqog (e
:spurqoq spp seldse oJluo opcerolul
I L '6tJ
(e
ZJ ]J
r* <-{
'clo :ope^ele.rolp^ op spouluelsu; selol soluotueloJuo sou t,uoznpo,rd 'opelnp BUec
op BJoquJo 'enb oyncrrc-ounc op saluoJJoc sep ospc o g :seJolouJ so;ed sepr6rxe onbuBl.rB op selueJJoc
sppelolo sep 'o;dtuexe tod 'ospc o g :oluouJelosr nos op og5e,ropelop p opuznpuoc a seulqoq sB opuEru
-Jolop 'seso6yed os-JBuJol trlepod se.ro1 sB enb ue segen1s gq 'olueluo oN 'seurqoq seu opecguep
rcnb;enb ulerccorold ercd sepznpoJ eluauroluorc4ns ops o6o[ure se.ro; se ';eulou ogen1s uJf 'elueJJoc
E Jol Joleru oluenb ppp^ala sleur oluet gres enb opcer1e ep e.ro; pun spla oJlue ecJexe es enb 'ossg lod
'os-lnlcuoC 'sB.ttdse sB sepol uro oprluos orrseu o ural oluoJJoc B enb es-.rBcl1pe^ opod 'sololeled soueld
ue 'se4no sep seun oppl oE sppecoloc es-ueJluocue sB:dse sp 'epeuec gs eun utoc eulqoq '(e uf
'(q) serrdse op sepeurec senp uoc'erpo l(e)
selgdse op Bpptupc pun uloc 9s'eutn :seurqoq ap socrlgruonbse so;druexe slop sor,ueluosoJdB gL ern6;;
ep 'sepe6t;re1ur (serpo sep seun eurrc .rod) seppuJec spp^ opurnillsuoc '!s eJlue sepe6;1 e se;e;ercd sel
-;dse ep solunuoc ops spulqoq se 'souteq?s ouJoC - Eulqoq ep selpse e4uo ogslnde.r e ogcel1y (y
:so;duexe sun61e souree1
'stengpelDesep ueq sozo^.tod 'sercugnbesuoc seurn6;e 'ecg1-e.rd eu 'ugl souJluoc sopllues
op no opllues oursotu op selueJJoc .rod soplrlocred serolnpuoc erlue ogslndel e opcellp op stol sV
soaullll)al salolnPuo) allua og5)oJalu! op salualua^uorul 7'D
-
l9
I
I62
Qualquer das foras tem, evidentemente, um efeito nocivo sobre a bobina, pois conduz sua deforma-
o e lenta degradao.

B) Atraco e repulso entre barras condutoras - Como sabemos, nos quadros elctricos de fbri-
cas, de laboratrios e nos postos de transformao, em vez de cabos, so utilizadas frequentemente bar-
ras condutoras (nuas), em geral de seco rectangular e apoiadas em isoladores, tal como se sugere na
figura 19.

a) b)

Fig. 19

a) Repulso entre barras condutoras


(as barras vergam para o exterior, aastando-s, se F1 Fzforem elevadas);
b) Atraco entre barras condutoras
(as barras vergam para o interior, aproximando-se, se F1 a Fzforem elevadas).

Conforme estudaremos mais tarde, alm da corrente contnua, existe tambm a corrente alternada
monofsica (fase + neutro) e a corrente alternada trifsica (trs fases + neutro, quando este existe).
Deste modo, duas barras condutoras tanto podem ser percorridas por correntes de sentido contrrio
como por correntes do mesmo sentido, dependente da situao. Sendo assim, podemos ter foras de
repulso ou foras de atraco entre duas barras condutoras. Sabido que estas barras so geralmente
percorridas por correntes bastante elevadas, fcil imaginar que as foras electrodinmicas em jogo tam-
bm o sero.
H, por isso, que tomar os devidos cuidados, para evitar situaes desagradveis como a oscilao
das barras (em corrente alternada trifsica) com consequente danificao das mesmas e o curto-circuito
entre barras, por contacto entre elas.

Para evitar essas situaes, devemos:

o Escolher barras com a seco adequada


. Colocar as barras a distncias convenientes (regulamentares)
. Seleccionar os isoladores de apoio adequados aos esforos previstos
N 829'0 = L x90'OxBx L'L =xl uos ? t g =z! = r! (e
:ognlosag
so^tlce sololnpuoc ep solun[uoc stop sop un Eppc olqos Eptcloxo ecrlgueuuollce;e
elo1 ep Jole^ o eues ;enb 'sB.ttdse OO L r.uoc purqoq pun soulequll elrdse pun op zo^ ulo enb opuodng (c
oge1ol ap oluaut^otrJ LlJo lerlua elrdse e op olce1 o enbllrlsnp (q
so^tlce salolnpuoc sop urn epec oJqos urocJoxo es enb secrlgueuolloala selo; se e1nc1e3 (e
'1 L'! e pn6t ognput op octlgu6eu oduec urn E Eprlourqns os-plluocue 'y g op oluolJoc Etun tod ep
-Lt.tocled 'olueuudtuoc op r.c g r.uol o^rlop Jolnpuoc epec enb uta 'oxto r-unu eperode elrdse pun - Zd
'Jolnpuoc oB soJelnctpuedled oES selo
opuenb Eulx-Et 9 l.rolnpuoc oe se;e;ered oEs e.ro1 ap sEr.,lutl se opuenb Elnu ? ecr19u6eurol1ce;e e.ro1y
tll t'0 = 7
N 0 = 0 xZ6'1. = o0 uos x t'0 x 8 x B'0 - I o0=D
(c
rut'o-7
N tZ'l = t?g'Q x Z6' L = o0? uos x t'0 x g x 9,0 - I = ]J
"0? (q
u e'0 = Luc 0t=?
N Z6'1, = lxZ6'L = o06 uos x t'0 x I x B'O =?rJ uos ? I g -I o06 - x)
(e
:ognloseg
,i,:,T:::'"",:3i;i l[ :j13ff ill ;#] I
rolnpuoc oe solelnctpuedied ops (e
:elo1 ep spqutl sE opuenb 'Jolnpuoc o oJqos ocJoxo es enb ecrlgu6eur
-oJlclo elo; e alncleC 'l8'O p len6r ognpur ap ourolrun ocrlgu6eul odurBc run ap ptcugngut p qos as-erl
-uocuo 'V I op oluoJJoc Btun;od oplr.roc;ed 'oluetuudtr.roc ap uc Oe Luoc 'oeu1;rpal Jolnpuoc un - Ld
G
tr,
= suuJolqoJd
D
E,
,n
&
E,]D
ffi
64

\t
rl,

z Probl@mos
=

b) A espira entra em movimento de rotao porque se cria um


binrio de foras, cujos sentidos (dados pela regra dos trs dedos
da mo direita) so tais que convergem para o mesmo sentido do
movimento da espira, tal como sugerido na figura20.

Fig. 20

A seta indica o sentido de rotao da espira,


provocada pelo binrio.

c) No caso de termos uma bobina com N espiras, ento as foras exercidas sero obviamente mais eleva-
das:

Ft = Fz=NB/ sen a= 100x 1,1 xBx0,06x 1 =52,8 N

P3 - Duas barras condutoras, com 3 metros de comprimento cada, encontram-se a uma distncia de
7 cm.

a) Calcule a fora electromagntica que se exerce entre as barras, se a corrente que as percorre for de 100 A
b) Calcule a fora electromagntica que se exerce entre as barras se, no caso de um curto-circuito, a cor-
rente atingir 5 kA
c) Diga se a fora exercida sobre a barra atractiva ou repulsiva, no caso de as correntes nas barras:

1. terem sentidos contrrios


2. terem o mesmo sentido

Resoluo:

a) 4nx 10-'x 1002x 3


F-F0.1.,.1, - 0,086 N
# 2n x O,O7

d-7 cm-0,07 m
I 4nx 10-'x 5 x 103x 5 x 103x 3
b) F-Fo.l,-1, -214,3 N
Znd= 2n x O,O7
v 9'gzz :u
'N g'O ap ? sElo oJlu pptctoxe EJoI E onb opuoqEs 'eJJocJod sE anb oluoJJoc Ep opEplsualul B olnclP3 'ulc 8
op ptcuglslp p os-rrJElluocuo 'epEc oluauruduroc op ury ruoc 'sElolEJBd sPJolnpuoc sExEq spno - Ld
z9:u
'I Z'! op g oPnpul p opuenb 'N gz ap g pcllguoputollcolo EJol p onb o oluoruuduoc op urc I uJol PJldso
Ep Jolnpuoc BpEc enb opuoqes 'y g.rod epy.roc.red Eulqoq Eun op serldse ep orounu o elncleC -
V IZLiA
'oluplsu! ossou ocJE op alueJJoc Ep JoIEA o elnclpc 'l,uc a
e 1en6r olueu.ryduoc op'ocre o oJqos oluorlplclu!EprcJoxo e5.ro1e N , op to; enb opuoqes 'g 1.'1. opnpul
:
ep ocrlgu6eur odtuBc urn op erog ep sequll sp aluor.urelncrpuedred 'oc1r1cgle ocrp l,!n os-noulol - gd
o8'Zl:8
'I Z'O ep g opnputV'V 9 op
elueJ;oc Bun rod opp.roc.red opuenb 'N Z op ero; eurn ocJoxo es (o1ueu;rdruoc op Luc OZ utoc) rolnpuoc
o .rqos anb opuaqes 'e.ro; ep sequrl se uroc oaujlrlcal rolnpuoc un ;od o1rel oln6up o olncleC - nd
'soluoJJoc sp trroJol sepElole sleu oluenb Joletu oluel g
operu.ro;ep V 'soluarua^pp JEp soluoruo^uocur so ruoc 'serpq sep og5er.u.rolop gl.l sospc sop renb;enb uu3
oprluos orusou o tugl soluorloc sE stod 'entlceJlp 9 etolV'Z
sorJJluoc soprluos tlgl
soluoJJoc se stod 'ents;ndel g elol V 'L
(c
suruolqord
stD
I
66

SUBcRPTUro
terromognEicos

R bobino com ncleo de Jerro

At aqui, temos estudado bobinas cujo ncleo o ar. Estudmos ento as frmulas que permitem cal-
cular B e H, para diferentes bobinas, embora todas com ncleo de ar.
Pretendemos, a partir deste ponto, azer o estudo de bobinas com ncleos de ferro (ou ncleos ferro-
magnticos).
Estas bobinas so construdas como as anteriores, s que no seu interior colocado um pedao de
ferro que constitui o seu ncleo ferromagntico. Portanto, a diferena entre esta e as anteriores reside
apenas no meio magntico.
Na figura 1 representa-se uma bobina com ncleo ferro-
magntico.
No ponto seguinte iremos ver qual a importncia do ncleo Bobina
de ferro, quando introduzido na bobina.

Fig. 1

Bobina com ncleo ferromagntico.

R inluncio do ncleo de Jerro


no uncionomento do bobino

Faamos as duas experincias seguintes:

1." - Aproximemos (no muito perto) uma agulha magntica de uma bobina com ncleo de ar, alimenta-
da com uma tenso conveniente (tenso nominal).
2." - Repitamos a experincia anterior, aps termos introduzido um ncleo de ferro na bobina.

Flg.2

Aco da bobina
sobre uma agulha:
a) Bobina com ncleo de ar;
b) Bobina com ncleo
ferromagntico.
N - Ncleo ferromagntico.
'alulnas oluod ou 'elueuplurcns 'soujoJo^ onb o f
seuoz sepBullurolop tua e5Jol op sEtlullsep
oge.4uecuoc ep 'soruras;nb os 'no g op oluauJne op e;cuglrodru! erapepra^ e ogluo gras teng
'oc119ueru oxng o ogu e opnpu! B g or.usllau6eurorlcalf ou olueyodtule1ueur;eer ezepuer
B enb g epsep os-razlp e^ep f 'rg enb Joueu g zg s;od 'JolpLU ,51 @ = zg elrcS op sel.lull ep eppplsuep
Eun souol (q ue enb gs 'g ern6r; ep (q tue e (e ure rop^ or,useur o urel O ocllguOeu oxn[ o enb elop
'zg rc1eno ered rg JolE^ op oxnu sp eppplsuap e Jeluotttne zol'g olsl
's!eu se-opuerluocuoc 'ero; ap set1ull sB nor^sop (epeptl;qeauted toptu utoc)
orrol op olctru g (q :(ece4 oxn[ op opeplsuop '? ols! 'ecetl rg ognpu;) re op sg^Erle orJo1un odueg (e
e '6!J
(q (p
rE
#
'JE ap oolcr:ru ue opnpu!p oluaurp^llElJ 'ocg19ueu
-orol oalcnu ou (oxng op opeprsuop no) ognpu! Bp oluournB o ercd ogec;ldxe e es-ere6ns g ern6r; e5
'opnpur pp opprpenb oe ;euorc.rodo.rd oluor,uelcorp 9 (olduexe rod) ueurlorlcola urn
ap Eurqoq pp e^rlcerle ero; e enb sotue;el 'opJel sleyyH p rolpl otusolu o Bred 'oppnolo srpr,.lJ g ecrldr.r.rr
opE^ola sreuu rl :enb rrn;cuoc llcI I 'oluourJouoluP ppElueserde 'H rl = g ElnLuJgl B sorurEprocor os
'rp op e anb epe^ala sleul g rl ec49u6eu apeplllqpaured ens e s;od
'orro; ou eluaurne g ec;19u6eru oenpu; E 'olrolo tuoC 'oluotJouolue EpEp ro; g opect;dxo p 'uog
o"l)al op oolc4u o ruoc pluoune eulqoq pp e^llcerp e5rol e ogzet enb ro6
'Bulqoq ep ourxgld sreu
olgd op op opJluoc otuou 'oluouroluopr^e 'urel opyerle (eqlne ep) olgd O 'ppJErlE oluoruElerpouur 9 eqlne
e (olel ep oolcnu u-toc) ercuguadxa ,'7 eu enb ossed oE 'Elorr os opu e;a ercuguedxo E'! pu enb receluoce
ourseuJ grepod 'BpElsBlE oluot,r,roluarc4ns Jo^rlso eqln6e p oS 'Jp op oolcfiu uroc Eulqoq e enb epenelo srcu.r
olrntu E^rlcerle ero; Etun rrJol ocrlgu6euroJJol oolcDu rxoc Eulqoq e enb eluaureprdeJ sor,rJelelsuoC
sorueruesqo enb g anb o
t9
I
I
8

do oumonto do induo mogntico

A induo magntica tem, de facto, uma importncia fundamental no Electromagnetismo, nomeada-


mente,no funcionamento da aparelhagem elctrica (de medida, de proteco, de comando, de contagem,
de sinalizao, etc.), no funcionamento de mquinas elctricas (dnamos, motores de corrente contnua e
de corrente alternada, alternadores, transformadores, etc.), electromanes (ver figura 4) e muitos outros dis-
positivos electromagnticos.
Podemos dizer que o aumento da induo, provocado pelos ncleos ferromagnticos, permite: o
aumento da fora atractiva (no caso dos electromanes e outros dispositivos), o aumento da potncia (no
caso das mquinas elctricas), o funcionamento adequado de aparelhagem diversa (de medida, de protec-
o, de contagem, etc.).

Na flgura 4 sugere-se a aplicao da bobina no funcionamento dos electromanes.

Outra das grandes apllcaes dos ncleos fenomagnticos a blindagem magntica. Na figura 5 repre-
senta-se a bllndagem magntlca de um relgio. O objectivo o de desviar as linhas de fora produzidas por
eventuais campos magntlcos exteriores, de modo a no interferirem com o mecanismo dos relgios.

Bobina
Ncleo
\ Fig. 4

Aco de u lectroman
sobre um pedago de erro.

Bllndagem

Flg.5
ry
Bllndagem magntica de um relglo
- llnhas de foa percorrem o caminho
as
de malor permeabllldade (o ferro),
no interferlndo no funclonamento do relgio.

No seguimento, anallsaremos mais em pormenor a verdadeira importncia da lnduo magntlca.


'H ep rclB^ op.lepuedep !B^ spd 'eluelsuoc JolB^ uJn
slueseJde ogu Blcu?lsqns BuJn ep (emlosqe no enllapr) epEpllsBeulred e enb 'olueullnes ou 'souterc1
'$O! x rx rZ onpsqB JolB^ o enb op OOg o^llBpr rolB o rcpueede lpgl slBrrJ g '.tplslsuoc epod eo euroluoC
x 0r1Jrl
tu/H sQI xlrx lA = r-0I x ll! OOg = = l
:ognloseg
rrl
'BtcuBlsqns Besep BupsqB epBpllnBeLl,lJed B elnqBc 'lrlH r.0! x !? = 0d enb es'eqBs '009 =
? BcllguBuoliel BpuBlsqns BpBulrJ,lrlep Burn ep B llEpr pBpllnBeu,ued e enb soutBquodng - o;duer3
:ogsse.rdxe Bpd 'sB^llcedsel saplosqB sepBplllqeeuled sB Ielqo
elueu.tllcEl sor.uepod 'Blcu?lsqns epec elad (sorptul soJeuJnu e1ueur1erc6) sIolB^ selse soplcequoC
'sB llBpr sepBpllgBeuted sep su
-olB^ so ops ol.lJoc 'opsueade lpgl ep e opecplu6ls JolBrJJ lJ.roc seJolB^ sou-lJJBclpul sapqe1 su 'opec;11u6;s
nes oB oluunb so^llBplcnp ocnod sBlcuglsqns selueJeilp sBp Bmlosqa epBplllqBeurcd ep se/op^ so opues
'olple uJoC 'eluep!^e ? Bzepuel elsep esse.telut O 'JB op a enb (roueur no) rc1eur g BmlosqB epBpllpBelu
-.pd ans a enb sezer ep oJeunu o sou-Bclpu! Blculsqns BpBuluJelep BuJn p B^llBpJ epsplllqeeulJed V
'sepBplun ures'? o1s1 'puolsueuJlpB azepuao BuJn I B^llBpJ epep;11qaeurcd y
:orl (o1zrn no) m op BlnpsqB epBplllqBeuJJed a e rl ap;osqa
Jrl ea;1eler epeplllqeeured
epBplllqEeLuJed ens B e.rlue opzlJ B g Blcu?lsqns BpBulr,uJelep BuJn ep V
'B^!lBpl epEplllqBeuJred ep JBIJJBqc sotJJB^ enb a 'el1no BuJn ep t;n6u11s1p sg aJsd
'ButlcB sBpBclpul sepBplllqBer.urcd senp sep rcnbpnb e (orl e rl) eplosqe epeplllqeeuued soLlJBtJJBqC
(u.r7p r.ue)Blcu?lsqns e4no rcnblenb aurn ep BmlosqB epBplllqBeuJrcd - rl
(ur7p ue) qa^ op no rB op BmlosqB epBplllqBeuJrcd - 0rl
Horl =og e Hrl =g :enbuJe
0rl << rl spd 0g << g
:olzB^ oB no JB oB opepl ue elueluBpBeuou 'BpE^ep sput opnpul
Bun uBlueserde lenb eled ogzer 'secggu6euorJel selcuglsqns seu epe^ale slplu aluqseq opues 'B!c
-ulsqns e.red elcuglsqns ep BUB^ Bcl1?ueur epep;1;qeeur.red e 'oppega elueueplledeJ Bpl EtuJoluoC
onltular o utnlosqu saPuPlllquarurod su
69
I
I
70
Clossiicoo dos substncios,
quonto permeobilidode relotivo

Quanto permeabilidade magntica, as substncias podem ser classificadas em quatro grupos: dia-
magnticas, no magnticas, paramagnticas e erromagnticas.
De referir, desde j, que s as substncias ferromagnticas tm uma permeabilidade relativa muito ele-
vada (p, >>1), enquanto as restantes tm uma permeabilidade relativa igual ou muito prxima da unidade.
Na tabela abaixo indicada apresentamos alguns valores.

Substncias diamagnticas -Hr < 1 - So substncias que se magnetizam (muito ligeiramente) num
campo magntico, mas criando um campo de sentido contrrio ao campo original. Por esse motivo, estas
substncias so repelidas pelos manes, embora muito levemente. Temos como exemplos: bismuto, mer-
crio, prata, cobre, gua, etc.

exemplo: ar,vazio, papel, cortia, madeira, etc.

Substncias paramagnticas - Fr > 1 - Substncias que se magnetizam (muito ligeiramente) no mesmo


sentido do campo onde so colocadas, sendo por isso atradas muito levemente pelo manes. Temos
como exemplo: alumnio, silcio, platina, crmio, etc.

Substncias ferromagnticas - pr >> 1 - So substncias que se magnetizam fortemente, no mesmo


sentido do campo onde se encontram, sendo por isso fortemente atradas pelos manes. Temos como
exemplos: ferro, ao, cobalto, nquel, etc. Os valores mdios de p, nestas substncias so os seguintes:
ferro-silcio = 5000, ferro macio = 10 000, ao-silcio laminado = 20'000. Evidentemente que estes-valores
so variveis com H, pois as substncias ferromagnticas no tm permeabilidade constante.

TRBTR DC PRI,IRBIIIDRDS

Alumnio 1,00002 Bismuto 0,99994


Platina 1,00026 Mercrio 0,999970
Cromio 1,00027 Prata 0,999975
Cobre 0,999990

Analisando a presente tabela, bem como os valores de p, das substncias ferromagnticas, conclumos
que podemos falar praticamente em apenas dois tipos de substncias: as ferromagnticas e as no fer-
romagnticas, pois estas ltimas apresentam valores muito prximos entre si e prximos da unidade.
Por comparao entre as diferentes substncias, fcil concluir que, para o mesmo valor de H, quanto
menor for p. menor ser B e quanto maior for U, tanto maior ser B.
'spprJolo.r splcuglsqns sep oPPzllauoPLu op sErunc sEp E^rlEpJ oErsod Ep Plepleujn rroc Jecrl
sou-allruJod 'rouolup oluod ou EpEnlcele 'epPplllqpeuJad P oluBnb sBrcuPlsqns sPp oEEcursselc v
'BSnEC l'UA ETCUEI
-sqns E oluEosuoc soluoJe| sagnlo^ o9)ol ogSezrlouoEr op sPrunc sE 're^eluP sourgxrop ouJoluoc
'Brcuglsqns PpPc PJEd 'H ecll?uoprrJ oPPlrcxa E uoc
g Ecrl?uoEru oEnpul pp og5ezllauoeu ep erunc ap ourou o os-9o
oEnlo^e P Pclpur sou onb Erunc P
ogSorllou6utu op surun)
'(r-ugqurel pcrJlcglo a) ec;ugceu ErcuglsrseJ Jorpr! olueluo ou oql-opuep
'e1sep opEplllqpaured e rgnurulp z4'oreg op oprsodruoc Bu 'ouoqrec o enb oluBuod os-tnlcuoC
'urgl opu sormo so enb sepdgld spcllsJJolceJec seurnble erdures uet1uol
EJoquJo 'opeprlrqeotured loueul Epurp lleluoserde enb q soJJl sorlng 'Eturce sopualor so oJluo ep 'op
-Eprf rqeourod roueur rnssod enb e;enbe opuos 'ouoqrec og o/o9'Z g'L orluo elueserde oplpunl oJJal O
'(or.re1 op oprsodr.noc Eu orc1lls op op5unl e ;enb sor.rroro^ 'epre1 srcu) yog o e oJluo olcJlls ep urebelueuad
eun ogrsoduroc Ens Eu r,.lJoJeluosardB.rod soJorJoluB sop os-r.!on6u;1s;p osorcrlrs oB o no osolcllls oJJol O
'oprEl srprrJ sorloJo^
or.uroluoc 'sue6eluen sprlno pLluol EJoqure 'olceur orJol op roulur elueurerreDrl apeprlqpaured eurn e1
-ueseldB lenb eled opzer 'oplsodtuoc ens Eu ouoqpc op o/og'I o o/oe'O arluo ruol anb orel un g oe g
'opeprlrqeouJred epenele
pun ossr lod opuel'o/oe'O > ouoqrec ep ue6eluecred eurn uroc'ornd esenb oJJol r,IJn ? olceut oJJel O
'prcuossa ou 'an6u4srp sB enb o sotuee1 'oprpunl o.t,tol o osorcrlrs oB no osorcrlrs ore;'oe 'olceur oJJol :ogs
sppezrlrln
sleu se 'spl orluo oO 'secggu6euore; sElcugpqns soluorolp 'opuolor rol otuJoluoc 'ure1s1x3
'r.uPSSOAPJle Onb
lPrJOlel.U O AIUPOSUOC
septcJolslp oluoualuoroltp oES ero; op seL,lull sv
g'6tr
r
'uOBgV'S 'u6eu|plo 'S '6eueled 'S .euoual .S_
[- r --_., ,--
I I !- t--
--- -O-O
+ h--d \-
-!, -!
-d orreJ-
@@ffi-
'secrlguOeure e secrlgu6eruprp 'secrlgu6eurered 'secr19u6eurore1:olualue^r]cedser 'sercuplsqns soluoJo]!p
r.uoJeJluocue oB 'ocllgu6eu odurec op ero1 ap sequll sep oprnqulsrp B soulpluesoJder g ern6g ep
'e1urnes oluod ou Je^ soureJr oruJoluoc 'elueupclleJ6 eprznpe.rl res epod H a EtoJlue opSeler Blsf
tt
I
t
72
Assim, na figuraT sugerem-se as posies relativas das
curvas de magnetizao para os quatro tipos de substnci-
as consideradas atrs.
Por anlise do grfico, pode verificar-se que as substn-
cias diamagnticas so as que apresentam uma induo
mais baixa quando submetidas a um mesmo campo H. As
ferromagnticas so aquelas que nos interessam, pois
apresentam uma induo bastante elevada e fortemente
crescente com H.
Por esse motivo, sero estas substncias aquelas com
que nos iremos ocupar daqui em diante.
H (A/m)

Fig. 7

Curuas caractersticas B(11) para os diferentes


tipos de substncias, quanto a permeabilidade.

Curvos de mognctizoo dos substncios crromognticos

7 .1 Troodo do curvo de 1.o mognetizoo


-
Chama-se cun a de .' magnetizao que quando
curva se obtm se magnetiza um material ferro-
magntico pela 1.' vez. As novas magnetizaes, aps desmagnetizao prvia, sero as 2.^ e 3.^ curvas
de magnetizao.
Vejamos ento como obter esta 1.' curva, que a de maior interesse prtico, para um determinado
material erromagntico. Suponhamos, por exemplo, que esse material constitui o ncleo de uma bobina
toroidal, tal como est representado na figura 8.

Fig. 8

Circuito elctrico para o traado da curva de 1 .a magnetizao


do material ferromagntico do ncleo (toroidal, neste caso).
'stPtJolPul so^ou sos
-sop ogSeztleuBU ='L ep sprunc sP^rlcodser sE sol,uBlJolqo oluoullcPl 'octlgueuotJol lPuelBru oJlno Jod
lpptoJol oelcttu op otcBLu oJJol o opulnlllsqns splJ '8 PJn6u Pp BclJlcglo luoEtuotu BtusoLu P opuEzll!]n
(uundn
ol)uw ouu)J o uuuc, (H)g s)uoru^ )o sur)gul
'6 ern6g Eu sepelueseldel sBrunc spp Eun epuodseloc enb e 'fi-1)g
seJopn op Eloqpl e1uln6es E olcplu o.t.tal o B.rBd souenr]qo 'open]colo sgu .tod 'olesue un op sgABJ]V
'sol
-uololtp oluoruoluoprne urees se^rnc sE EroqtrJa 'rcnb;enb un ros epod octlguOeutolle; lepaleul
g 'ocr1gu6eluoJro] lppo]pur un op oEezrleu6eu ,'L op Erunc op ouJou o ue1 enb fi)g oc;1916 uO - o'Z
'Gt)g ep sarop^ op Bpqel EUO - o'L
:Jlnrlsuoc sourepod'ogesue olso uoC 'otesuo o rcnutluoc
op opeplssocou gLl opu 'opelnles e ep;u1lv 'oluelsuoc acoueu,rJod g ser.u Jeluotne E Pnulluoc g 'tnbep
Iryed e 'enb lezlp olslJonO 'oelcnu op ec;19u6eu op5ernles e es-ngutle - sleu PluotllnE ogugl.O oxng o
', oppptsuolul E oluoulnB es enb spur lod 'enb ernle EppurrlJrolop ep rluBd p 'olueluo ou 'sotueJecgpo1
'g e H ep satolp^ ep seled so^ou uJlssp opuBlncleo 'O a , ap soJolpn ep seled so^ou sout
-e1s;er :O ap oluoLune o eluoLuer^qo pco^oJd enb o '1 opueluetune sor,,ue^ 'olelsgoJ op oge1net lo6
'setole^ op Eloqpl puln JlnJlsuoc B lBeuoc sor.uapod 'g a H op soJolEA ep rcd o'I o opElncleC
'g ern6rl eu
soppcrput '(o;ncl1curn9opcese)leproroloolcnuoplEsro^sue.r1opcesepee,:,gEgsoolEJo?.renbule
:segsseldxa sep sgAEJlE 'olueurenrlcedsa.r g o H Jplncpc souepod 'sero;En slop solse uoC
'o oxn[ e , opeplsuo]ut :seJn]lal ep led olgeutpd o sotuelst6eH 'oplznpoJ
lolel [n pLluo] / a]ueJJoc e enb opouJ op 'epelecrelug Bpo] U Elcu?]slsal p uroc olesuo o souJocouloC
'etcugpedxe Ep oluelsut EpEc ttlo 'oxng op JolE^ o 9p
sou enb (qm) olteurJxng un ope611 Eputp ? epl-oJol oV 'Eulqoq Eu , oluoJJoc op opEplsuolu! B rcpen eluled
sou enb U olplsgoJ uJn ep?s uue opue6;1 'EnuJluoc alueJJoc ap oluol Pun uoc Bulqoq P sotlJoluottlllv
2L
T
74
Na figura 9 representam-s, por isso, as
curvas para o Fe-Si (ferro silcio), ao vaza-
do e ferro fundido, para alem da curva do F 2,0
ferro macio. co
1,8
1

1,6 2
3

1,4

1,2

1,0

0,8

0,6

0,4
Fig. 9
0,2
Curvas caractersticas de materiais ferromagneticos.
1 - Ferro-silcio;2- Ferro macio; 0 1 000 1 500 2000 2500 3000 3500 4000
3 - Ao vazado; 4 - Ferro fundido. H (A/m)

Por anlise da figura, pode concluir-se facilmente que, para a mesma corrente / (mesmo H), a induo B
produzida maior no ferro-silcio do que nos restantes. Por esta razo, este material bastante utilizado
no fabrico de chapas magnticas para as mquinas elctricas.
Podemos concluir ainda que as diferentes curvas apresentadas so constitudas por 3 zonas distintas:

Zona OA - uma faixa do grficoquase linear , isto , em que se verifica que a permeabilidade
| = BlH praticamente constante.
Zona AB - Chamada ioelho da curva de magnetizao, em virtude de o grfico comear a curvar a
partir da.

Zona B --> - E uma zona de saturao, onde B praticamente j no aumenta, apesar de t e H


aumentarem.

As mquinas elctricas so geralmente construdas para funcionarem na zona AB (prximo de B), de


forma a aproveitar-se o mais possvel a induo no ferro, mas sem entrar na zona de saturao.

7.2 Curvo clo perm@obilicroclc rclotivo pr @


-
Conhecidos os pares de valores de B e H para um dado material, a partir de um grfico como o da figu-
ra 9, podemos calcular os valores das permeabilidades absoluta e relativa para cada par (8, F), atravs
das expresses:

p- Bu e P,.=-
.r com Fo = 4nx 10-'H /m
H Fo
'olcEru oJJoI o BJPd 'H Op Opun; ue
'E^IIPIOJ OpEp!llqPOLuJOd Bp PrunC
(uru) x ooop 00se 000 00z 0002 0091 0001 00s
oL'6lJ
002
'(O L prn6U ep oc;19t0 ou to^JS!^ g eru
00, -Joluoc) U ep sorole^ op Elue6 e Epol LUo oluelsuoc
009 Jos epod opu HlA = rl oluelconb o 'opout otso6
'(eluelsuoc = rl
)8
epuodsorroc enb e) Blcor Brun esenb g H)A oc4gl6
(nol
o enb uo 'le!ctu! ElteJlso oltnu ExtEI Erunu Jes ogu
0oZ,l B '!S OJIUo oIUOLUJEOUII TUBUBA OEU H O g 'epepJOA PN
00,r
'H r.uoc 'ees no 'l olueJJoc e uoc oluelsuoc g ogu
ocllgueuo il4 lepolptu un op (elnlosqe e e) E^!l
009t
-ploJ opeplltqpouled B 'lBledso ep pJo eruJoluoC
rfl 'H op ogunl uo 'ogceut olJal
op e^llelar epeplllqeetuled ep e^Jnc e JeLluosop
eluor.uleull souepod 'ploqel pp seJolBA so trJoC
rrl
oDuw ouu), o uuud (u) u)t ur
'o!ceul
oflol o ered epure 'e1urn6es eleqe] E sou.relJolqo '(11 'g) sered sorlno ered selueqpuJes solncpc so]toJ
od
1xiLV,-0 HI
zgg=ffi= rj ='d g
iwtHgoLoo'o=ffi= -=TI
Ig'l =g e Lu^ oozl = H:o;duexo o'z
od
1xtLV,-0 Ht
tgot=ffi= iwtHeeLSO'O=ff=
r,f ='rf -=TI
a
LZ'| = g <- wN 006 = H :o;durexe o'1
:rrl e rl sp soJolEA sun6;e soualnclpo '(g)g op Jouolue Eloqel EO
'wN oozl =Ha wN 006 = H op sorole^ so e;ed 'oPluo souenbg;puoxf
'srEuolEr,rJ soluEl
-sor so e:r"d rcze1 soueyapod orusour o enb oloN 'lpualpur oursour alsa ered rrl enrle;er apepr;rqeeuued e
rolqo ursse o plaqe] Esso Jezrpln soup^ 'orcpuJ olJol o ered fi1) g soJole^ op ploqel eurn g souJrol olsr1
'(H)'rl : g ep opun; ue onrlcedser ocr1g.r6 o opuerluosop o sorolen op EloqEl eurn
opurrulsuoc 're;nc;ec sotue^ enb serolen sassa ops 'ossr rod ''rl enrle;e; apeprpqpoured e 9 eluase;de oc
-r1grd esserelur srerrr enb elenbe 'sezepuer senp splso arluo ap 'oluauJoualup oppeleJ [ ;ol euroluog
gt
76

Probl@mos

Pl - Um circuito toroidal, em ferro macio, com 600 espiras, percorrido por uma corrente de 1,46A.
Sabendo que o raio da linha de fora mdia de 7 cm, calcule:

a) O valor de H na linha de ora mdia do ncleo

b)O valor de I correspondente

c) As permeabilidades, absoluta e relativa, correspondentes aos valores de B e H calculados

Resoluo:

a)(-2nr -2nxo,or = 0,44m; H-l// = 600-x.1'46 =1gg1 Nm


(, 0,44

b) Por consulta da figura 9 (ferro macio), para H = 1991 A/m obtemos B : 1,4S T

- B='1W_o,ooo73 H/m; u- - P - o'ooo73- =SB1


c) P =
H gg1 ' lro 4n x 10-'

ou, por consulta directa do grfico da figura10, obtnhamos pr = 581

P2 - Um circuito toroidal em ferro-silcio, com 800 espiras, tem um ncleo com raio mdio igual a I cm.
Sabendo que a bobina percorrida por 1,6 A, calcule:

a) O valor de H na linha de fora mdia

b) O valor de B correspondente

c) As permeabilidades absoluta e relativa, correspondentes aos valores de B e H calculados

R: a) 2 546,5 A/m; b) 1,57 T; c) 0,62 m{/m;493,4


'O * l o 0 = H :zo^ Pun slettl so[Uo1 'oJaz ap soluolollp oPs 'g op o ol
-ueyod o'O op tolp^ o 'oJoz los / op Jesade 'onb sotuecqual zon purn sreyyq op role^ o sotuel
-sr6el e (e;nu elueloc) losrenur o soue6g;sep 'orJrxgLu Jol U opuenp 'soJole^ so soutelsl6o5 'otJ
-gtluoc optluos ua olelsgal op oge;ner rod 'a1ue;loc pp role^ o lrnururp e Blo6B souteeuto3 - esel e',
'(ougrluoc oprluos ue) ecrlgu6eu ogelnles - stpuJ oluoutne ogu o oxn[ o
anb 91e 'solole^ so opuelsror 'oluotup^rsserold oluolJoc p soLllpluorlnv'g o H sotuelnclec'O
a / op sotolen so sourels16A',2-Z B.rBd .rosrenur op ope6t1 rod 'a1ue.uoc Ep optluos o sotlJauo^ul - osel e'e
'0 t S/O = I o 0 = 3/t N - ;-1'o1uod
elseu 'olueyod souuel 'S/ip = gr E aluotuoluoprlo opuocoluoce oursotu o 'o)az op oluoJoM
g O op lole^ o 'O-/ Jos ep lesede 'enb rnbe sotuec4lro1 '/ op o O op soJolen so soutelst6e.t
a (elnu aluatroc) losJo^u! o soure6rlsep 'orurxur rol U opuenp 'solole^ so solue1st6eg
'ouglluoo optluos LUo 'olelsgo.r op oge;n0er rod 'oluorJoc E rlnurulp e erc6e souteetuoC - osel e'Z
.OP
-elnlps ap euoz e as-e6ul1e - srpr.u aluaurne opu O oxn[ o enb g1e 'sernllal se opuelstat 'aluoul
-Bnrssetotd eluolloc e soulpluorunv'S/O = ge )il N = H solrtplnclec:O o , soulol 'eutu1ut ees
/ lu.lloc e anb oporu op 'opplecralur opol U olelsgoJ o o , !- 1. oprsod Bu Josrolut o t.lJoc :ogez
-r1aueut ,' L op erunc Bp opee.r1 o Bred 1'2 oluod ou sotrioz4 o or,.uoc ;e1 'otesue o souteeuoC - osel e'I
iorEsua op sosE} soluorollp sP oEluo sol,lJosllEuv
'oplluos o ol
-lanut aluoJloc e ' ,Z-Z oprsod eu ope6r1 9 opuenb 'oprluos un uiol luaJoc p ' ,l-l oprsod eu ope6t; 9 tos
-ro^ur o opupnp 'g o H op soptluos so olueyod e odurec op e.ro; op sequrl sep optluas o r.lJtsse opuouo^ut
'lpptolol Eutqoq pu oluolloc Ep oprluos o rouonur 'elueuernqo 'rtltuued op e g roslonul op ogun; y
'ocrlguoPruoJrol lBrJoleu un op osoJolsltl op
olctc op opEerl o eled octJlcglo ol!ncJlc
L I '6!J
'll P.,n6u
BU OJOonS OS OLUOC IEI 'C IOSJO^UI
un Jod JoldnlJolul o sol,llJnulsqns
onb uo spu 'g etnll pp octJlsglo PLu
-onbse o oluotue^ou soueLluodns
osotalslq oP ol)!) oP oPu5u4
- ['8
o)!l?u6uru osoralslq u
tt
I
It8
5." fase - novamente o sentido da corrente, por ligao do inversor para 1-1'. Repetimos a
]irr*::".

Com as leituras efectuadas e os clculos


subsequentes de B e H, podemos traar final-
mente o grfico B(H) representado na fig ura 12.

Que concluses podemos tirar da anlise do


grfico representado?

Vejamos!

Fig. 12

Ciclo de histerese de um materia!


ferromagntico, incluindo a curva de 1 .a magnetizao.

1) Aps o traado da curva de 1.' magnetizao (a tracejado), a corrente proporcionou-nos um grfico


(a cheio) que constitui um ciclo (echado).

2) Neste circuito fechado verificou-se que:

Quando H=0 (com /=0), temos B+O e igual a B, ou -8, para / positivo ou negativo, respectivamente.
.' Quando B=0 (com /+0), temos H*0 e igual a H.ou -H".

Ao valor B. chama-se induo remanescente ou residual.


Ao valor H" chama-se campo coercivo.
D-se o nome de histerese ao atraso da induo em relao ao campo H, atraso este que bem vis
vel no valor B, quando H=0.
Ao ciclo representado na figura 12 d-se o nome de ciclo de histerese.

8.2 rplicoo cJo Jenomeno clo histcrese


-
Quando um material ferromagntico sujeito a um campo magntico alternado (de sentido varivel), os
domnios magnticos sofrem uma variao peridica de orientao, o que requer dispndio de energia. A
energia despendida proporcional rea do ciclo de histerese.

o atraso de B em relao a H que provoca o ciclo de histerese, o qual exige um dispndio de energia.
Quanto maior for esse atraso, maior ser a energia despendida na reorientao dos domnios, cada vez
que a corrente muda de sentido.
'pppuJollE oluoJJoc Ep solcrc sop ouJlrJ oE osoJolsltlap solclc
so uropocns os opuo 'epeurele olueJJoc pp osec ou oluotuJelncryed ';enguen g oluorJoc e opuenb slan
-graplsuoc seg.rodo.rd r;6u;1e apod elueluo^uocur e1s3 'eg6raua ap eprad eluenbesuoc e 'Bconord e;e enb
'ro;ec ep ogeyeqll pu alslsuoc soc;lgu6euroJJal slppalpu sou osorolsrr.l pp oluoruo^uocur apuer g
osotalq oP salualua^uo)ul F"
-
'opezrleueusop oPluo opuec[ 'oluaureuoleop LlJo]uauo os (<so!u,l,uoP,, snes so enb 9]B 'lB
lJolptu o orqos souol sppecued rccr;de uo olsrsuoc enb ocrugcetrJ oluorlJelpJl rrJn opupzrlrln - ossaooJd o'0
'C"00 L f oflPQoc Co088= lenblu'CoooL=
=
oJJal :oUnC ep soluod sun6;e souropJocog 'olrnC ap oluod nes o 'elueuralueprna 'uJol leu
-elpur eppC 'olrnC op oluod op or,uou o os-gp ernlereduret plse V'eluecseupuoJ or,.lJsrlou
-6Br.r.r
o epred e;e lenb ep rryed e 'ernlpraduel ppeururJolap Eurn gle lBrJoler.lJ o opuecenbv - ossecoJd o'Z
'g; erng Bu are6ns os auJoluoc
'oluourenrsser6o.rd opulnururp leh tg op rolp^ o enb EuJrol lEl op 'seropelup sop Jopolur
ear eurn erdues urgl selurnes solclc so enb ue osarclslq op solcrc soluarolrp os-ruglqo
'opoul elseq 'oc;1gueurorJol oolcDu roc Eulqoq purnu 'oturxr rolp^ nas op Bntsser6
-o.rd ognpar uoc 'eng1e6au pJo enrysod
ero ';engpen oplluos op oluorJoc Er,.lJn opuezlllln - ossecord o'!
'ouonbed sreuu oluotuB^rssocns opuPcu tP^
osoJolslL{ op olcrc o - ocr}9uBruoJJol
lBtJolBtu un ap ogSezqeueursoo
gI'6tJ
'ocllguoeuro-ljal leueletu un
J,,8 )ezlleuoeursap eJed sossecoJd sgJl r.uolstx=l
'oluotuBIA
-oJd ol-gzlloueusop ougssocou'elueruoluopt^o
'g'ocllguoeuolle; tptJelpu un op ogSe4loueur
ep Brunc e )e1ul soluropuolord os 'uflssy
='L
'
@ opn pu I) oluocsouer.uoJ
ouslleueur un6le uoc Lupcu socllgueuloj
-lol stptJolBr.u sunle'sogBztloueur sE^tssocns
sgde 'oluor,urorJoluE opuoloJ Iol or.uJoluoc
alua)sauuuJar ogSnPu! uJo, trrllaluuJ un aP ogSoznauoousag E'8
-
6t
I
I
80
A prtica demonstra que as perdas por histerese so directamente porporcionais as seguintes
grandezas:

a) Area do ciclo de histerese

b) Volume do material ferromagntico

c) Nmero de ciclos efectuados

O valor das perdas por histerese P6 de qualquer material ferromagntico obtido atravs de uma fr-
mula emprica (experimental), que tem o nome de frmula de Steinmetz:

Pn=KB'^Vf

com: K -Constante, cujo valor varia de material para material. Esta constante situa-se entre 100 e 500,
para os materiais mais utilizados
I - lnduo mxima do ciclo (tesla)
V- Volume do material (metros cbicos)
f - Frequncia ou nmero de ciclos por segundo (hertz)

A influncia da rea do ciclo de histerese no valor das perdas por histerese traduzida na frmula de P6
pela grandeza B^ e pela constante K. Com efeito, cada material tem um determinado valor K, a que cor-
responde um determinado tipo de ciclo (mais largo ou mais estreito, mais alto ou mais baixo, etc.), e tem
ainda um determinado valor de induo mxima 8,n, factores estes que influenciam directamente o valor
da rea do ciclo.
Pela anlise da expresso anterior, podemos concluir que se pretendermos reduzir o valor destas per-
das teremos de: utilizar material de melhor qualidade (l( reduzido), trabalhar com valores de induo bai-
xos, racionalizar o volume de material a utilizar ou seleccionar adequadamente a frequncia da corrente.

Evidentemente que algumas destas solues nem sempre so possveis de realizar. Com efeito, se o
ncleo j estiver construdo, no podemos alterar K ouV. Se tivermos de utilizar uma determinada frequn-
cia f ou trabalhar com um determinado valor de induo, tambm no as podemos alterar.
Sendo assim, a soluo ir depender das circunstncias inerentes a cada situao.

8.5 lplicocs do histerese


-
Apesar dos inconvenientes j referidos, a existncia da histerese e do magnetismo remanescente nos
materiais ferromagnticos pode, no entanto, ser aproveitada em mltiplas aplicaes.

Referimos aqui apenas algumas dessas aplicaes.

o Construo de manes permanentes artificiais - Ficam com magnetismo remanescente, aps serem
magnetizados pela corrente que percorre uma bobina envolvente do ncleo. lnterrompendo a corrente, o
magnetismo remanescente subsiste. Deste modo, o man fica permanentemente magnetizado, o que lhe
confere inmeras aplicaes.
'socrlgueurorrol stplJalpu sun;e op osaJolsltl op solctC
, T '6IJ
ocrulv - a oluJal - p
oplpunl oJJol - c osorcrlls oJJol - q orcBtu oJJoJ - P
'slego1elu solsap sun6;e op osorolsll,l op solclc so sotEluoseldel 7; etn6t; ey
'(erqoc + o1pqoc + 1enblu + oluJuinle + ole;) oclulv op auou oled 9p enb
e6r; e e soltJJol sp 'opezen oe o 'oprpunl olal o 'osorcrlrs-oJJol o 'olceLu orJol o :ops soluotedlnbe sollno
a secplcglo seurnbgu.r 'eculcg;e ura6eqgeredp Luo sopezrpln socrlgu6eurole; steueleu stedtcuud sg
'osorolsrq ep
olctc o e.red soc11gl6 se1uerclp u?quEl opllsrxo 'socrlgueuolo1 sreuolEu ep sodll soluoJollp oputlstxf
'optu4op uJoq asoJlslq op olctc nos o r.uol ocrlgu6euroJJol leuolpru epec 'op;;eler g[ tol otuJo]uoC
salalslq ap opp oP ogSunf ua ',qopaluu soP sag5orlldu 9'8
-
'(sop;ped solncpc so enlce;e e)op
-tcoutol e[es eql enb oleulru lenb;enb 'Z eseq eu 'epren6 ropepdu.roc o 'tt.llssv '(g 1 eseq) lptulcap oJoulnu
unu lo^Jue^uo3 oluor.Illrce1 9 enb 'z osEq p Bl,.lJolsls ou 's,. !> o s,.0,, ap etcugnbes pun souoJol 'sla^gzll
-eu6eul solol op opp^olo oJorlrru u,rn opuPzrlrln ',. 1.,, oc;691 opelso oe epuodseJoc oplluos oJlno ou ogSez
-|1eueur p 1,.9,, ocrogl opplso oe epuodseJoc soprluos sop urnu solol sop opeztleuoeu V'opllues ollnou
pJo tunu EJo 'soppztloueul elura; ap soJol sopezllrln ops - seJopegnduoc ap eggluatu ep ogru1suo3 .
'eurnbgu.r ep enbuere o ered eugssocou oluoJJoc e znpo.td oluocseueuol otu
-srleu6eur o - lEtltxne e1leue op oluol pun op uoJellssocau uos 'secplc?la seurnbgu op olot.lJfiu epuel6
ep enbuele o elBd lengsuads;pur ? socrlgu6er,r"r sopgd sop oluocsouer.lror otttstleuOeu als=l 'olua^lolua eu
-!qoq pulnu oluaJtoc ep ueessed sgde 'oluocseueuJe; oulstleuEtu tuoc tgqulel ect; enb oct19ueulole;
lepeleuJ rod sop1n1lsuoc ops s;enb sg - seoplcg;e seugnbgru seu socllgu6eru solgd ep ogrulsuoQ o
I
I
82
Por anlise dos grficos apresentados, podemos distingui-los entre si nos seguintes aspectos:

1. Uns apresentam reas de ciclo de histerese mais reduzidas, portanto com menos perdas por histerese.

2. Outros apresentam valores de induo remanescente ou campos coercivos mais elevados, ficando
magnetizados permanentemente.

3. Outro (a enite) apresenta praticamente s dois estados de magnetizao - um de induo positiva e


outro de induo negativa, contrariamente aos restantes materiais que apresentam muitos estados distin-
tos na sua curva B(H).

Estas (e outras) caractersticas diferenciadas dos materiais apresentados permitem que eles tenham
aplicaes diversas.

Vejamos ento quais as aplicaes que podemos dar a cada um destes materiais, em funo do seu
ciclo de histerese:

a) Construo de ncleos para electromanes - Os ncleos dos electromanes devem apresentar


uma permeabilidade relativamente elevada, aliada a um campo coercivo e a uma induo remanescente
reduzidos, para evitar que o electroman fique magnetizado, sem haver corrente. O ferro macio o materi-
al que melhor conjuga estas propriedades, a preo reduzido.

b) Construo do circuito magntico das mquinas elctricas - Os materiais devem apresentar as


caractersticas referidas na alnea anterior e ainda uma rea de ciclo de histerese bastante reduzida, de
modo a reduzir as perdas por histerese. Para isso, conforme foi j referido anteriormente, junta-se ao ferro
macio ou ao ao uma determinada percentagem de si!cio, que faz reduzir a rea do ciclo de histerese,
reduzindo assim as perdas por histerese.

c) Construo das carcaas das mquinas e!ctricas - A carcaa da mquina elctrica rotativa no
mais do que o seu invlucro. Portanto, no se lhe exige grande permeabilidade, nem sequer h a preo-
cupao quanto a perdas por histerese. Podemos, por isso, escolher um material mais barato, embora
resistente mecanicamente. Esse material o ferro undido.

d) Construo da memria dos computadores - Para a memria dos computadores, como j referi-
mos, deve o material ter praticamente s dois estados distintos de magnetizao - correspondentes
saturao rpida num ou no outro sentido (estados 0 e 1).
Os materiais que melhor apresentam esta caracterstica so as ferrites, dado o seu ciclo de histerese
magntica.

e) Construo de manes permanentes - Os manes permanentes devem apresentar uma elevada


induo remanescente e um elevado campo coercivo, de modo a ficarem magnetizados permanentemen-
te, aps a aco do agente magnetizador. Deste modo, no necessitam de ser constantemente magneti-
zados para poderem apresentar um campo magntico constante (o que til em muitas aplicaes, como
por exemplo na construo de plos magnticos das mquinas elctricas).
Os materiais que melhor respondem a esta caracterstica so, entre outros: o alnico, o ao-carbono, o
ao'cobalto, o ao-tungstnio, etc. Na tabela seguinte apresentamos valores usuais da induo rema-
nescente e campo coercivo de alguns dos materiais referidos.
'soorlguEr.uoJJaI srpuoleru sop opnpur Bp 'olueyod 'e epepr;rqeeuued ep ercugl.rodr.r.rr B sor.r.r.rB;eer ercd
olrloru un sE[rJ olso f 'Bpe^olo sououJ no steur urgquel Jos Jo^op g opnpur E rrJrsse 'epene;e souoru
no sreru 3 erog pun op B1ssocou as olueosuoc 'olueuod 'opSnpu; Bp ,topn o lrioc oluorue]coJlp EUE^
'ecu1c9;e?ueurnbeu e ueeq;e.rede ep apeprleJouo6 ep olueurEuorcunl oE Epelcossp lso enb'(e1ueu
-JorJolue sor,rJr^ eur.ro;uoc) ec;1gueuoJlcelo Epeurpqc
'J ero; e enb sourerrp 'opsn;cuoc ep o1e[ u3
'sox!Eq
s;eu opnpur op soJolp^ r,rJoc Euorcunl (euenbed s;eru) ure6eqle.rede EJlno ollnur anb elueuraluapr^f
'oluauJEpEtutxo.tdB'Lzo I r'L oJluo ruEnlrs es enb g opnpur op soJolE^ r,uoc ((tuEl]lEgEJ| sp31113","
seutnbgu.t se 'olduexe rod 'enb JuoIoJ ep 9 'selolen rB.rBdr.lroc sor.u,repod elBd o oppplsopnc lod gg
e0L xvv 9Z'l (nC yoe+oC%VZ+lN%7 L+lvo/og+eJ%Lg) g oclutv
s0L xzv 9L'0 (nCyog+oC%Zl+lN%/ L+lV%OL+el o/ogg) Z oclulv
e0L x 8L 96'0 QCyrg' 0+M yo L+oC%gg+ol %Zg) o1eqoc oV
s0L x 9'0 96'0 (un o/o6'O+C%gg'O+e Jo/og6) ouoqrpc oV
, --------- ffi--- ----'l
rml
i
ogrnlrlsuoC
I
L* _ffi i
S)IN)NUWU)d S)NUWI UUUd SIUIU)IUW )CI UI)SUI
E8
I
SUBcRPTUro
O circuito mogruEico

Deinio de circuito mogntico

Define-se circuito magntico como a regio do espao (caminho ou trajecto) ocupada pelas linhas de
ora de um determinado campo magntico.

O circuito magntico pode fechar-se:

o totalmente num ncleo ferromagntico (figura 1 a)


o totalmente pelo ar (figura 1 b)
o parcialmente em ncleo ferromagntico e parcialmente pelo ar (figura 1 c)

a) b) c)

Fig.l
Circuitos magnticos: a) As linhas de ora echam-se
totalmente pelo ncleo erromagntico;
b) As linhas de ora fecham-se totalmente pelo ar;
c) As linhas de fora tm dois troos distintos: um pelo material ferromagntico e outro pelo ar.

Nas aplicaes mais importantes so utilizados o 1.o e o 3.o dos tipos de circuito apresentados. So
esses que vamos estudar daqui em diante.

O estudo do circuito magntico importante para a correcta compreenso do funcionamento de mui-


tos dispositivos que sero estudados nesta e noutras disciplinas da rea da Electrotecnia./Electrnica,
como por exemplo: aparelhagem elctrica (de medida, de proteco, de comando, etc.), electromanes,
mquinas elctricas, etc.
'EOnl ep no ogsJedslp ap sequllEtueseJdp opuenb ouayadur os-zrp ocllguEu ol!ncllc uln
'e6n1ep no opsJeds;p ep spr.lullelueserdB opu opuenb oleyed as-zlp oc119u6eu o1ncrlc run
'(on;1;sods;p o elueosuoc) soJleuJlluac socnod no soJleuJllltu sun6;e ep elueulleJe6 9 ore;erlua op tolel
g 'soc;pu6eroiJel soo.rl slop aJluo openus 'rB op s?^BJIB 'oync olnur oo.tl un ? oJralafluo O :EloN
'(seluelsuoc ops ogu rl e S) oeuagrolaLl ollncrlC (q
l(seluelsuoc oBS rl e S) oaug6oruoq olncllC (B
z '6!J
(q
afl oJJelellue
- rs
'oeug6o.t
-eleq oilncJlc ep o.rmo e oeugouroq ollncJlc ep uln :so;dr.uexe sorcur slop soruBlueserdB 7 ern6g ep
'(opez;11p ocglgu6euorJel lBpelBur op sg^BrlB e JB op sg^EJIE soslncled
ueBs 'selueJellp segces uraBs) solultslp soo.rl Je^Bq 'sBcll?.rd segen1s sBp epepllBreue6 eu 'ep epnygn
tue 'segec;;de ep epBpUB^ rolBur Blueserdp enb o 9 oeugEo.releq o1ncrlc O 'ollncJlc o opol ep o6uog oe
seluBlsuoc ue.rol opu opces no/e epBplllqeeured Bns B es oeugGoreleq es-zlp ocglgu6eur ollncrlc un
'ollncJp o opol ep o6uog
oB seluBlsuoc urelol opces e epBpllnBeured Bns B es oaug6ouroq es-zlp ocglgu6eu.r o1ncJlc Lun
'so1;eyedur; e soleyed'soeu96
-oJeleq 'soeug6ourorl :soilncJlc uJe 'elueuJBpBeu,rou 'sopBcl1ssBlc Jes uJepod socl19u6euJ soilncJlc sO
so)!t ?u6uur sol!n)r!) sop ogSu)lJlssul)
I
r
86
Na figura 3 representamos um exemplo de um cir-
cuito magntico imperfeito. Neste circuito existem
dois tipos de linhas de fora: as que se fecham total-
mente pelo ncleo ferromagntico do circuito e as
que se afastam do trajecto devido, fechando-se pelo
ar - so as linhas de disperso.

Fig. 3

Circuito magntico imperfeito


(com algumas linhas de disperso).

As primeiras linhas de fora referidas constituem o fluxo magntico ti! o, do circuito. As segundas
constituem o luxo de disperso {D6, as quais no so aproveitadas no circuito.A soma do fluxo til O,
com o fluxo de disperso iD6 constitui o fluxo total , produzido: <Dt = (D, + <D0. No estudo dos circuitos
magnticos, o fluxo que nos interessa exactamente o fluxo til Ou.

Na prtica, no h circuitos que sejam rigorosamente pereitos. H uns que tm menos disperso do
que outros. O caso da bobina toroidal, estudada anteriormente, cujo ncleo se representa na figura 3,
um exemplo de um circuito quase perfeito. De referir ainda que, em qualquer dos casos, o fluxo til
sempre bastante maior que o fluxo de disperso.

Na figura 4 representamos um exemplo de um circuito com vrias zonas de disperso magntica:


junto ao entreferro e junto s extremidades das chapas ferromagnticas. A forma de construo do ncleo
tem muita importncia para a reduo da disperso magntica. A construo toroidal , de todas, a que
permite menor disperso.

Fig. 4

Linhas de disperso de um circuito magntico.


plpgtr ero; op spLlull o serrdse ry
A oluorurldruoc r.uoc
'rl epeprlrqeorured 'g opces op 'leproJol olrncJrC
g'6!J
'oluouJorJoluB sorurA or.uJoluoc'sBqloJ-
-pcBS op Br6er eled opllqo g enb oplluos un ugt
ero; ep ser.lur; se[nc O oxnp uJn oplznpord g 'l e]ueloc
Brun uoc (serdse N uoc) Eulqoq e opuelueurlv
'g pJn;1 eu opeluaserder 'lpprorol ollncrc un olduexe
rod ouoc '(elueureluepr^e 'o1re;red esenb) o1;eyed e
oeug6oruorl ocrlgu6euu oyncJrc un sorueJeprsuoC
'serorJeluP sollncJrc r.uo sPpPpnlso
gl segsserdxe ep ryed e 'lel Else znppJl enb pcrlu
-elpu opsserdxe e znpep es ouoc opluo souue[e1
'Je^ souJoJI ouJJoluoc
'selo eJlue seupr.lleuos soluplseq or.usoru uelslxf
'ocrJlcgle ollncJlc o ercd glse uJqO op ;ol e ouoc r.ursse
ocrlgu6euu oyncJlc o ered glse uosupldoH ap Iol V
uosul{doH oP Ial d'E
-
'en6es es enb oluod ou rcluos
-arde sourBn ;enb e 'uosulldoH op lol Eu ospq uroc o1el 9 oc;19uer,u olrncJrc op oluorEuorsuorurp O
'S lesro^sue.r1opces o olrnc.lrc op ogueuruduroo'rl
2
ecrlguDeur opeprlrqpeuued '1y sergdse op oJounu ', opeprsuolur ';-1ecr1gueu opelrcxe 'g ognpur 'O oxn[
:sezepuer6 selurn6as sE [!e^lo^uo rpn]coJo B solnclgc sO 'sppex4 elueurelreld sezepuelD sE sotrJtolqo
E opou.r ap 'sopgssocou solncpc so Jpnlcolo r,o alsrsuoc ocg19u6eu ollncJlc op oluueuolsuaulp O
'oolclu ou oprpuoloJd 6 oxnp
o soulelqo E opot ap 'oalcnu op elue^lo^ue (sergdse ry uoc) Eurqoq e rarocred lanop enb 1 elueloc
pp role^ o Jelnclec ougsscau g 'ossr prpd 'soprurlop uJoq 'O oxn[ tun olueyod e g opnpur B[un uoc ouo
-tcunl olo enb es-epueletd 'opect;de epeuru.r.rolap Eun e.red ocrlguEr olrncrc r.r.rn elceold os opuEng
'purqoq euln rod op
-lllo^uo (orelerlue urs no u.roc) oe;c1u r.un rod opJnllsuoc g luourlelag 'sonrlsodlp soJmo e ('c1e 'soJop
-ptuJolsuerl 'sorolouJ 'sor.ueulp) secplcglo seurnbgu.r '('c1e 'opueuroc 'Bprpour 'opce1o.rd) Ecplcglo ueeqg
-olede :ouJoc 'sepprcuoJollp opl sagecr;de ua opezrpln 9 ocr19u6etr.r olncrc o 'oppaloJ [rol eulo;uog
o^!l)a oo- ['E
so)!l?u6uuJ soltn)r!) oP oluauJuuolsuaulcl E
T8
I
I
88
O fluxo , produzido pela corrente /, obviamente constante ao longo de todo o ncleo, dado por:

(D =B S (com cos cr =1) 1)

Conforme estudmos no circuito toroidal, temos que:

B -tLH com H --+


(
2)

Substituindo 2) em 1), vem:

o=BS=ults= N'
't I
pS

Ou, fazendo , obtemos a expresso que traduz a lei de Hopkinson:

- lei de Hopkinson

em que: Fm = N I - a fora magnetomotriz do circuito (amperes)


R^ = (, /(frs) - a relutncia magntica (ou resistncia magntica) do circuito (henry')

Em concluso, a leide Hopkinson diz o seguinte: ,,Num circuito magntico, o luxo (D directamen-
te proporcional ora magnetomotriz F,,.' e inversamente proporcional relutncia magntica f,1r,,.

A ora magnetomotriz (f.m.m.) a fora geradora do circuito magntico, cujo valor depende apenas
do nmero de espiras da bobina e da corrente que a percorre. expressa em amperes (, embora na pr-
tica se utilize frequentemente o ampere-espira (Ae). O ampere-espira no , obviamente, uma unidade; no
entanto, utilizado algumas vezes para distinguir, entre si, as unidades de intensidade de corrente elctri-
ca e de fora-magnetomotriz.

A relutncia magntica (ou resistncia magntica) do circuito uma grandeza que depende totalmen-
te das caractersticas internas do circuito magntico. Depende do comprimento do circuito magntico ({),
da sua permeabilidade (p) e da seco transversal (S).
Vejamos em que unidades expressa a relutncia magntical

Sendo a relutncia magntica dada pela expresso R^= ( (p S), ento ela vir expressa, no S.1., em:
'uosulldoH
ep lol E JBstldE e lPllrulssE 'ounlp o BJEd 'l!c-Bl oilnu ros 'slol spnp eJlue B!6oPuB Blso opuepueeJduloc
rl ec;19u6eu epeplllqeourod e+ dty= Bculcglo opepl^llnpuoc
'U ec;19ueu EtcugmlaH e+ ly ecr.rlcglo Ptcuglstsou
'! zlttor,uoleu 6Bru ero1 <-+ J zulotuorlco;e ero3
O ocllgueu oxnlJ (-+ / elueJJos op epBplsuolul
I
ol!n)r!) e;6o;euy
- :segsserdxe senp sep sez
-epuel6 sp o4uo elurn6es e16o;eue E Jacoloqplse souepod 'gs orlue segsserdxe senp sE opueledu"to3
,U *u
e _=l
T -o 1
:segsserdxe se;ed septznperl ops spl senp sV
so1ncJlc slop so a4ue e16o;eup p rotllotu soueBl'oc;1gu6eul oilnclc o elBd E^plso
uosu;1dog ep lal B or,rJoc oculcglo oilncrlc o Brcd p^plse u.rr.lg op te; e enb Joyalup oluod ou sot.lJosstg
o)!fl)?la o ..1?u6our sol!n)J!, so aflua q6o;uug
- g'2
:segsserdxe se1uln6es sE souJpJlleJ 'ty/J ! - O plnuJgl EO
'(elueuropelue
sorul^ euroluoc) olceBrl o opol ep o6uol oE BlceJ Jes opu socglgu6euuoJJel slpgoleru sop op5ez;1eu6eu
ep Erunc E ep epnu!^ ue 'elueroo p roc elueuerge6glJeUEA rl ep olce; oE opr^ep ezepuer6 elsep opepen
Buenbed Eurn Jo^Brl gJepod 'eluElsuoc oluouJeclleJd eceueured e;e 'ec;1gu6eur egcuglnloJ ? olueng
/N=? e Sg-O '1qrl-El
:sezepuer6 selurn6es sp oprepe^ ul?quel oglue 'leuen / oluolloc E oS
'eue^ lelueJJoc e opuenb Bup^ oxn[ o 'soropo]ue seg1puoc seursor,u seu 'onb ugquJet os-rnlcuoC
'oct19u6eur olrncJrc op
oolcfiu o opol ep o6uol oE oluplsuoc luaupppssocou g O oxn[ o 'so]ue]suoc ops S o t1';r'1y sezepuer6
sB enb opueJaprsuoc e / olua.t.toc eppp Burn ered 'enb es-rn;cuoc 'uosulldog ep rel E luoe oproop oO
s-fuueg uJo ''l'S ou 'esseldxe 9 ecpguEeu elcugmlar e'olueuod
68
I
I
?o
3.4 Generolizoo do loi dc Hoplrinson
-
No ponto anterior, estudmos a lei de Hopkinson aplicada a um circuito homogneo s com uma fora
magnetomotriz (uma s bobina). Vamos ver agora que podemos generalizar a leitambm a circuitos hete-
rogneos e com duas ou mais foras magnetomotrizes (duas ou mais bobinas).
Os circuitos heterogneos podem ser, essencialmente, de dois tipos: circuitos com todos os troos em
srie e circuitos com troos em paralelo.
Analisemos ento as diferentes situaes reeridas acima.

3.4.1- Circuito mogntico com os troos am s,tae


constitudo por dierentes troos, com caractersticas diferentes, mas todos ligados em srie, isto ,
com o mesmo fluxo <D (tal como um circuito elctrico com os elementos em srie, emque/constante).
Na figura 6 representa-se um exemplo de um destes circui-
tos com trs troos diferentes ligados em srie: o troo 1 dife-
re do troo 2 na seco S, no comprimento e eventualmente
na permeabilidade p (se os materiais forem diferentes); o troo
comprimento.
I

3 difere do troo 2 na permeabilidade e no Ii

Fig. 6 g''
Circuito magntico com 3 troos diferentes:
Troo 1 - pr t, (t, S.,; Troo 2-ltr,(r,Sz;Troo 3 - ps, ., S. (= Sz).

Note que as linhas de fora que saem do troo 2 e entram no entreferro (troo 3)fazem-no perpendicu-
larmente, razo pela qual temos Sz = Ss + Sr.
Para aplicar a lei de Hopkinson a este circuito, necessrio calcular a sua relutncia magntica total 8,,,,.
Tal como na associao em srie de resistncias, em que a resitncia total igual soma das resis-
tncias parciais, tambm no circuito magntico se verifica eu <r relutncia magntica total igual
soma das relutncias magnticas parciais de cada troo,,.

Neste caso particular, em que temos trs troos em srie, vem:

Rrt =B,nr *R^r*Rrs

l-
com R,nr = ,
'
F,S,
'zo + r = o :ololerBd ue soor1
z'6H
ro
:2entSeu Bluas
-erder es ouJoc ;e1 'sge;cred soxnp sletu no slop u.ro os-op!^rp lelol oxnp o '9 olst '(o;e;ered uo 'oculcglo
olrncrc urn ouroc 1e1) oleleredue sope6;1 os-JeJluocue uepod olrncJlc un ap socrlgu6eur soo.r1 sg
opluJud ua soSoJl ruo) so)!l?u6our soun)r!)
- a'D'
:uJ9qrrPl f
'tg ep seluerellp '09 = zg sot-r.reJol oglue '0S = zg ouro3
:souel 'g ern6g Ep relnc
-!UBd osec oN 'oue^ u?qruet g enb ptBd 'euBn g ogces e enb elseg 'soeug6olaloq sou to^gye^ g seu
'soeug6oruorl so1ncrlo sou eluelsuoc g g sgod 'g ognpur oluenb 'oluplue ou 'eceluoce ogu gl ouseul
O 'oluplsuoc es-urgluetu O oxn[ o 'soeu9or.rlot1 sou oruoc lel 'soeug6olaloq soltncltc sou enb e1o5
:sourerel're;ncryed ogen1s Blse B uosurydo;1 ap lolE opuec;;dy
(solayed 'soeug6orc1eq no soeug6ouroq sopncuc ute) (D = EO = z@ r@
=
:oluBuod souref 'eluElsuoc 9 ero1ep
seLlull ap epep;1uenb B srod 'olrncrc op osrncred o opol ep o6uo; oe oluelsuoc g oc;19ueuJ oxn[ o op]ua
'ec;1guetu opsredstp gLl opu enb '9 olsl 'ollelad 9 ocrlgu6eru olrncJrc o enb Jlilurpe B opuenulluoC
l
I
T
9T
Para apllcar a lei de Hopkinson a este tipo de circulto, necessrio calcular previamente a sua relutn-
cia magntlca total.
Tal como na associao em paralelo de resistncias, em que o inverso da reslstncia total igual
soma dos lnversos das resistnclas parciais, tambm aqul se verifica QU rro inverso da relutncia mag-
ntica total igual soma dos invercos das relutncias magnticas parciais dos troos em paralelorr.

Neste caso particular, em que temos apnas dois troos em paralelo, vem:

111!---
R, R, R.a

com R,r=# , R.a=#


Aplicando a lei de Hopkinson a este caso particular, temos:

3.4.3- Circuitos mognticos com mois clo quc umo oro mognetomotriz
Os clrcuitos que temos vindo a anallsar so circuitos com apenas uma fora magnetomotriz F, = N l,
isto , tm uma nica boblna, com N espiras, perconlda por uma corrente de intensldade l.
No entanto, os circuitos tm frequentemnte mais do que uma bobina e portanto mais do qu uma
foa magnetomotrlz.
Na figura 8 apresentamos dois exemplos de clrcuitos magntlcos com duas foas magnetomotrlzes.

a) b)

Fig.8

a) As duas foas magnetomotrlzes Fmr = Nr lr s F.a = ,Vrl produzem fluxos no mesmo sentldo, portento: Fmr= Fmr *
Frai b) As duas foas magnetomotrlzes F.1 e Fr2 produzem luxos de sentldos contrrlos, potanto: F., = I Fr' - F.. L
uroc
fi=n #n=t
:enb acppen s Bulqoq gs EuJn uJoc lBploJol oclt?uEeur oilncJlc unu enb p[sotttg11
lpnb soure[e1'o]cedse oJlno qos ropelua BlnuJJgl B JBzlllm o[F?p 'so;nc1pc sop soilnu] uJ3
oilncJlc op lBtol Bc!l9u6er.u BlcuBtnpJ = luu
sezplouoleuBr.u sEJol sep (oqrqgle) opglBtuos -'JI :lJJoc
epezr4eJeue6 uosuqdoH ap ;el r
:ogsserdxe e;ed 'ogen1s Jenbpnb uJe 'oppp Jes oxnp o 'tttlssy
'(sezr.rlouoleu6eur serol selJg^ no Btun uroc 'oeug6orcleq 'oeug6ouuoq) olncl;c ep od[
rcnblenb ercd uosupldog ep rel p rezrleroue6 elueur;eug sor.uepod 'open1s ElrJliln Etsep esllgue e sgdy
uPuzllorauao uosul{doH oP Ial D'l?'2
-
'lpur} opEllnsal op oulosqE JolE^ o
opeJoprsuoc Jas o^op Jopolup elnuJgl eu enb o;ed 'engpsod erdures ? lelol 'ulull e enb elueuoluep!^f
+ "" +zl zN + t, tN =
'/'Nuu.rg
T .... + z-! Ptug = ru3
:oygrluoc oplluos luo oxnp ureznpo.rd enb se on;1e6eu leuts e opllues tunu oxnp ureznpo.rd anb sB on
-r1sod purs lrgl 'g ols! 'elueurecuqe6;e se-opueruos os-urglqo oilnc.rc op lelol 'LlJ'r.u'l E ogluo 'olrg.r1uoc op;1
-uos trJo sB4no o oprluos unu soxng ureznpo.rd seurqoq seurn 'ocrlgu6eur olncrc orusoru ou 'opupng 'Z
'/'N + "" +zlzN + trtN =
utu3 * .... +Z.J + lu3
= lu3
ropllues otusoru ou soxnp ureznpo.rd spulqoq soluoJollp se opuenb 'srercrpd
sozrJlourolou6eur sero1 spp Ecllgrlpe pruos p pnr ? oilncJrc un ap *J lelot z1rlotuoleubeur erol y ';.
:sozr.rlourolou
-Bur sB.rol sElJgA grl oilncJrc urnu anb erdures 'sBrer salurnes sp Jocoloqplso souropod 'opou elseg
'ser.llol-eces op er6er e opunes';s arluo sorJJluoc soprluos op soxn[ uraznpo.rd 21211=zu1
e r/ rN = ru3 sozulor.uoleu6eur sero; senp sB '(q r.ue :seqloJ-Ecps op e.r6e.r e opun6es 'oplluos or,lrsor.u ou
soxn[ ureznpo.rd zl zN = zu1 s L1 LN - LtJ sazu]or,.uo]u6eu serol spnp se '(e ure :enb sotue1 'urrssy
'sou9rluoc
soprluos urgl saluarioc sE oJUo ou oluenbue 'opglues oursour o ru?l seulqoq spu soluoroc sE so1ncJlc
sop unu sgod 'secrlugpl ops opu sagenls senp sB enb lecUUoA llct ? 'solncrrc srop sop osrlgup rod
I
I
tD4

Dando outro aspecto a ltima expresso, o

aplicvel a circuitos homogneos com uma s bobina.

Se generalizarmos agora esta expresso para qualquer tipo de circuito (homogneo ou


heterogneo, em srie ou em paralelo, com uma ou vrias bobinas), obtemos a 2." expresso da lei de
Hopkinson generalizada:

(H.0-r,(N.0 Ht(t+Hz(z+....-Nr lt +Nz lz+

em que: H1- excitao magnetica no troo 1

h - comprimento da linha de fora do troo 1

Nr lt - fora magnetomotriz da bobina 1

Esta ltima expresso , na realidade, aquela que mais utilizao tem no dimensionamento de cir-
cuitos heterogneos, com os troos em srie.

No ponto seguinte veremos melhor a aplicao desta e outras expresses, atravs da resoluo de
dois tipos de problemas (circuitos homogneos e circuitos heterogneos), com seco sempre constan-
te ao longo de todo o percurso.

Probl@mos

P1 - Circuito homogneo - Na figura I representa-se


um circuito homogneo em ferro-silcio, de seco rectan-
gular, cuja bobina percorrida por 0,3 A. As dimenses do
ncleo so indicadas na figura, em milmetros. Sabendo que
a induo no ncleo de 1 ,2T, calcule:

a) O nmero de espiras da bobina


b) O valor da fora magnetom otriz
c) O fluxo magntico no ncleo
d) A relutncia magntica do circuito Fig. 9

Circuito magntico homogneo.


H,otx Lt,z-#=+-'u(p
qM n-01 x ZL= e-01 x 009 x Z'L = S B = O
.u r-0 1x 009 = zutll 009 = 0e xOZ = S (c
(?' - v ggL - o'o x ozg= /N - u!
:.rod 'oplqps g oturoluoc 'BpBp o zulor'.uolouOeuu ero; V (q
l,
se;tdse ozg= N<+ (t'H)K
t'o ,.
eeL- 0.il.- - (1ru)
:souelqo'ppuolor oluor.ulprcrur opsserdxe pp'oluorulpull
V99L = 9Z,O x OO9 = (r3) . U = 0.
:r.urssp soLuolqo
tu 9Z'0 = utl-Lt 092 = 09 + 09 + 0Z + OL =
(Ol + Ol + Of) + (01 + Ol + Ot)+ (Ol + Ol + O) + (OL + 0I + 09) = rK
:olueyod sotlol'(srecryen srop o sreluozuoLl srop) sool1y lod elsodruoc 9 e.ro; ap pLlurl e enb elueuu;rce;
6
sotuecrlrJo^ 'eue;qo;d alsop ern6r1 ep osrlgup rod 'oolclu op Erp?ru pL{url pp olueuudr.uoc o 'e[os no' ?
solueurudtuoc sop orJglptuos o aluotupl^old te;nc;ec op oppptssooou r.l '( .g = (1. g)3 rc;nc;ec pJEd
?Z)
'(euelq
-o.td opopep)t Z'l=g ered r.u7ry009 - Hsouelqo'(y2eu$gd) 6ern6r;ep (orc1;rs-olel) ; e^lncep'rurssy
'd/g = H :aluelsuoc g uigqulpl g enb olsrn 'eluelsuoc g H 'oeu9oluoq oltnoltc lunN
iogluo souree1'op
-un6es o oluotEr^old rc;nc;ec op opeprssaceu srod gq 'ogsserdxa plsop olquou o;reuud o lelnclec pled
'0 . A = .ru) :uosur>1do;1op talpp opsseldxe
E'Z ogssoldxe eusaur ep rtyed B soprllosoJ sola sopol ogs r-uen6es es anb saluelsol so a pulolqo.rd e1s3
-
'oluelsuoc=S/@=8
:oluelsuoc g ugqurel ecrlgu6eut ognpur p opluo '(eluepuoc oppprlrqeauled e eluelsuoc opces) oeu96
-otuoq g oltncltc o enb optl'oaugorc1eq efes.renb 'oaueouoq ees olrncrrc o rcnb epllg^ g opeull;e e1s3
'oelcDu o opol ep o6uo; op oluelsuoc 9 oc49u6eu oxng o ogluo 'ecrlgueu ogsredsrp e opueze.rdse6 (e
:oPnlosou
sDuJolqord
116

Problcmos

Circuito heterogneo - Na figura 10


representa-se um circuito magnetico heterogneo,
constitudo por duas bobinas com N1 = 1 000 .2 -
espiras e Nz = 800 espiras. O circuito magntico,
em ferro macio, tem um entreferro com Smm.
Sabe-se que 11 = 3 A. Todas as dimenses so
indicadas na figura, em milmetros. 110

Flg. 10

Circuito heterogneo.
t +r5r +-

Sabendo que a induo no entreferro de 1,4 T, calcule:

a) O fluxo no circuito magntico


b) O valor da corrente /,
c)A fora magnetomotriz total do circuito

Resoluo:

a) Este circuito heterogneo visto que tem um entreferro (de permeabilidade diferente da do ferro).
Apesar disso, o fluxo no circuito constante ao longo de todo o circuito, incluindo o entreferro, desde que
desprezemos a disperso magntica, conforme foij explicado anteriormente.

Temos, portanto:

S = 25 x20 = 500 mm'z= 500 x 10-u m'


O= B S = 1,4 x500 x 106 = 700 x 10-6 Wb (constante ao longo do circuito)

b) A induo B tambm constante ao longo de todo o circuito, incluindo o entreferro, visto que a seco
constante:

Br.: B^,
o constante
S

Deste modo, a grandeza que varivel no circuito a intensidade do campo magntico H, pois a permea-
bilidade no constante. H assim que calcular Hr" e H^, (no entreferro).
'sopEnlcolo
solnclgc sou oppuJrxoJde op soro p oprlop 'sope;nc;ec soJole^ srop so erlua euereyp erre6r; Eurn H
V9'6909= (?.V ZLO7=?g'tx00g + ex000 l-zlzN+ t/ tN='J
:stBtc.tBd
sozrJloluolou6eur sero; sep EcrlgrulJe Eruos e 9 'opueler g[ Iol 'o]rncrc op le]o] zrilor-uo1eueu ero1y (c
008
v ?8't = -'re
000t - 9'6909
<+ 0099+9'699 = '/ x OO8 + OOO0
e ,-0! x I x nol x L'L + 98e'oxOOZt ='/ x OO8 + e x OOOL
''1."H+"tV.'tH ="l"N+ 't'lV <+ 0.U)Z= (t'w)
:sourolqo 'uosurldog ep pre6 ral B oluorulpur; opuecr;dy
'zlzN + t, IN = fi ryfi :olueyod 'sotueg'eln6r; eu
opecrpur g lenb o 'oprluos or,.lJsor,rJ o urel soxn[ so enb souJnlcuoc 'seurqoq seu soluoroc sep pLun pppc
E selllor-Eces op el6ar e opuecr;de a ern6rl p opueruosqg 'ourluoc oprluas ap soxn[ uerBur6uo os 'os-
-uJaerlqns a oprluos or.usor.u ou soxn[ uareur6lro as 'os-rJeruos (sezuloruoleubeur sero;) se;ecred senp
splsa 'aluouroualue oppalor ro; opun6eg 'splurlsrp saluoJroclod sepulocred e selurlsrp seurqoq senp ops
'apepJo^ pN ' zN
o ', 'N :sepcred senp lod olsodr-r-roc q '(l w) 'ropelue opsserdxe ep orqurau, orreuud g
(olelal1ue) u e-0 1X 9 = Lut! 9=tt?
u 9ee'0 = uul980 =9L+ 08 + 06 + 06 =
(Ol + Ol + 9 - 09) + (OL + Ol + Og) + (Ol - Ot - 04) + (Ol- Ot - Otl)="t?
:sor.lolqo 'ern6r; Ep osrlgup.rod 'turssy
'plpgur ero1 ep ELlurl Ep '('y) rc ou a (or2) oral ou sool1 sop (r) soluau
-ltdr.r.roc so oluor.upr^ard re;nc1ec ap oppprssocou gL,l '0 . U)Z = 0. ru) opssardxe e lecr;de soulepod ele6
wynoL x l,'r1- - '-olxv? - '"H
v'l -:
:opssordxe elod opllqo g " H
wN 00Ll = "tH ? LV'l = "tE
:bt 'd) 6 ern6g ep oc4pr op ZeNnc pp pllnsuoc rod opl1qo g"tH
G
=
-tr, sor,uolqoJd
D
,
lr

98

Problemos

P3 - A figura 11 representa um circuito toroidal homogeneo, ffi


ferro-silcio. O circuito apresenta as seguintes dimenses:= 30 ffiffi,
11
12 = 40 mm. As duas bobinas, ligadas em srie, tm os seguintes
nmeros de espiras: Nr = 300 espiras, Nz = 200 espiras. Sabendo que
I - 1,1 A, calcule:

a) Os valores de H e B
b) A fora magnetom otriz
c) O fluxo magntico
Fig. 11
R: a) 2 501 Nmi = 1,57 T; b) 550 A; c) 0,12 mWb
Circuito toroidal homogneo.

P4 - Resolva um problema semelhante ao anterior, supondo que o ncleo em ao vazado.

R: a) 2501 Nm, = 1,4T; b) 550 A; c) 0,1 1 mWb

P5 - Na figura 12 representa-se um circuito toroidal, em ao vazado, com entreferro. Sabe-se que


\ - 20 mm rz = 30 mm. A bobina tem 1000 espiras.
Admitindo que a induo no entreferro de 0,8 T, calcule:

a) Os valores de H^, Hrc


b) A intensidade de corrente
c) O novo valor da corrente, se o ncleo no tivesse entreferro
lumm
R: a) 6,37 x 105 Nmt = 550 A/m; b) 3,9 A; c) 86,4 mA I

Fig. 12

Circuito toroidal heterogneo.

PO - Resolva um problema semelhante ao anterior, supondo que o ncleo em ferro-silcio.

R: a) 6,37 x 10u Nm: 300 A/m; b) 3,87 A; c) 47,1 mA


(c:Il 3lg (q :qnnur g/e,O (p:H
V6'9 (p ltultrOOg =atg iw/fl 0I x 96'2 ='"H = :Ll ='.9
'
oougoJolol{ oltncJ tc
t ! '6!J
I
-?
t
"l .H
tr 9Z
, op rotE^ o (p
H op so^rlcodset selo;en sg (c
oltncJtc op o6uol oe 'ognpur ep selopn sg (q
oc;19u6eul oxng op lolen g (e
:alnclpc 'Il. op g oJloloJluo ou opnpur
e enb opueqes 'soJleu,lltu tuo sepecrpur uJgA sogsuorrJlp sV'senp spu len6r 9 oluolloc y'selrdse OOg = zN
e selldse 009 = tN tuoc seulqoq senp urol 'orcpur oJJol ua 'g 1 elnr1 Bu opeluosaldal oynclrc A - Ld I
soLuolqou
(r(t
I
00

O electromon

4.1 Dcinio e constituio


-
Um electroman , por definio, um dispositivo cons-
titudo por um ncleo erromagntico (em ferro macio),
volta do qual existe um enrolamento percorrido por uma
corrente. A funo do electroman a de atrair substncias
ferromagnticas, as quais tm o nome de armaduras na
generalidade dos dispositivos, sendo por isso caracteriza- -Campo
magntico
do pela sua fora atractiva F, conforme veremos no
seguimento.
O movimento da armadura, sempre que o electroman
alimentado, tem aplicaes diversas no funcionamento de
diferentes aparelhos. Como exemplos mais usuais da apli-
cao do electroman, temos: no funcionamento das cam-
Fig. 14
painhas elctricas (aparelhos de sin alizao), no funciona-
mento de aparelhos de comando (contactor, trinco elctri- Electroman - o ncleo atrai a armadura,
co, telerruptor, automtico de escada, etc.), no funciona- com uma determinada fora F.
mento de aparelhos de proteco (disjuntores e rels), etc.

Na disciplina de Tecnologias, teremos oportunidade de estudar o funcionamento de alguns destes


aparelhos.

4.2 Clossiicoo
-
O electroman pode assumir diferentes formas, de acordo
com a sua aplicao. Assim, classificam-se habitualmente em
electromanes de ncleo ixo e electromanes de ncleo
mvel. O electroman de ncleo fixo pode ainda classificar-se
quanto forma, em: electroman recto, electroman em U, elec-
troman com culatra, electroman com armadura basculante,
electroman couraado e electroman blindado.

Na figura 14 represen-
ta-se u m electroman Armadura
recto (de ncleo fixo). ( basculante

Fig. 15
Nas figuras 15 e 16
representam-se mais dois Electroman em U.
dos tipos de electroma-
nes atrs indicados.
Fig. 16
ry
Electroman com armadura basculante.
'sEnp sEp Eruos
E 'upur! elseu 'g S eplpedns p enb oled 'o1ce1uoc ep se;cpedns sBnp gq n uJe ueurJ unu enb ryeler eg
'sepEprun sPuseu sp ruoc
S'g's0 lxV-I
:olcadse elurn6es o Jlurnsse epod eqe 'royolue opsseldxe eu 'ro;Brr nes oled 0rl soultn1lsqns eS
(y - uolineu) uerulo.r1ce1e op B^llcBJp ero1-3
(wtu) ,-ot\7Ll = olze^ op no rp op eppplllqEeurled - 0rl
(ru) ernpeuJe E o oolcpu o eJlue olceluoc ep ptol e;clyedns -g
(e;se1) oelcnu o e EJnpBu.r.rE E eJluo olcpluoc ep e;cpedns eu opnpu; -g :uJoc
:opssardxe elurn6es Bp sgABJlB Epplncpc Jes 'olupluo ou 'epod ero;e1s3
'ppJBJlE opls esse^ll enb ernpeurJE Bun oolcnu op rcredes ercd eq;-.rec;;de oygsseceu EUos enb ero;
pn6r epe.replsuoc opuas 'oJleurgueulp un uoc pplpour rcs epod ueruro4cep un ep B^rlcpJlp ero1y
'ueulorlcep urn ep e^!lce4p e5.ro1e Jelncpc ouroc B.ro6B soueBl
'oolcqu op soe orJgrluoc lpurs op erdures ops EJnpBuJp pu soplznpu; solgd so
srod 'ernpeurJe p JlpJlE E pnurluoc else 'upuJJoJlcele op Eurqoq Ep sopeppe;od se uJpye^ul es enb ousey\
'oluocsoupurer ousrleu6puJ ocEJl rnssod enb else oJJol 'upuJJoJlcolo op opru1suoc Eu olceru oJJol o op
-Bzrpp 9 enb g 'pyaqll ? ErnpeurJp B 'elueJroc B opuBssec :p^rlceJle erog q 'aluoJJoc Jonnoq oluenbu3
'3 ero;
pppurrurolop Eun uoc ulrssp E-opureJlp '(S ',N) sougJluoc sotlJou op sappppe;od ernpeure Bu JEUo 'ossl
.rod 'opn spnb se 'sepeclpu! S o N sopep1rBlod se uoc EoU uerxjorlcolo
op n uJo oolcrju o 'opouJ alsog
'(ecl19u6etuorrel) ernperuJe ptun oJqos n Luo
uBr,u,loJlcotoun op oolcnu op P^rlcPJlP ogcy
..
zL '6!J
'sBqloJ-P3ES Op EroeJ B IUOC
opjoce op 'opectpul optluos o rugl elo; op sPr.lurl sB[nc ocr]9u
-Bur oduec un BrJc seulqoq seu oluoJJoc op uepssed V
'Ll r'l,n6[ Bu ope]uosoJder n uo uer.ujoJ]colo o sotupquodns
'sEJnpBtuJE op or,.uou o soruBp srPnb sP 'sEcrlgueuroJel
sBrcuglsqns orqos J P^rlcerlP ero; PpPurr.uJolop eurn JocJoxo
op p I uBru,orlcolo op sogunl sBp Brun onb opuolor [ tor
u^!l)o[o o5ro1 2.1?
-
l0
I
Ir02
Note que a fora atractiva frequentemente indicada em quilograma-fora (kgf), razo pela qual recor-
damos aqui a equiva!ncia entre o quilograma-fola e o newton:

I =9,8N

Pressupe-se, portanto, nestas frmulas que a


espessura do entreferro igual azero.

A fora de atraco do ncleo (FJ, ffi relao


a uma armadura que se encontre a uma determina-
da distncia e do ncleo, evidentemente varivel.
Ser tanto menor quanto maior for essa distncia.
Podemos representar a fora de atraco em
funo da espessura do entreferro r, num grfico
como o representado na figura 18.
Quando r = Q, temos Fa - F = B, . S/(2Ud, con-
forme tnhamos j referido. medida que r vai
e (mm)
aumentando, a fora de atraco Fa e cada vez
menor. A partir de um determinado ponto, o ncleo
no consegue atrair a armadura (devido ao peso
Fig. 18
mais o atrito).
A fora de atraco do ncleo varia inversamente
com a distncia e da armadura.

ProblGmos

Pl - Na figura 19 representa-se um electroman recto, com uma seco de B cm,. A induo no plo
do ncleo N de 0,8 T. Calcule a fora atractiva do electroman.

Resoluo:

I x 10-4
0,8'x
2x4nx 10-? -203,7N-2},gkgf

1 kgf 9,8 N
x 203,7 N + x=20,8 kgf
'olal ou Epol os-zel ElpguJ Equll Ep ,t oluotxudtuoc o onb 'o1ue1
-.rod 'soue1 'o;nu 'o;nc;gc ou .,BJes oJJoloJluo o enb es-egdnsserd 'olueuod 'oelcnu op EJnpPUJJE P sotuleJ
-Bdes Bled rccr;de ougsseceu 9 enb e.ro1 p pn6r g oelcnu un ap p^rlceJle ero; e 'oppeloJ to; g eulo;uo3
'
?'H = rN ='J
:socglgu6eu soilncJp sop pplcaquoc g e;nurg; E .rpz!llln souJen 'z1tlotuoleu6eut erol Bp olncpc o EJpd
'y2ew6gd Ep 6 ploqel Bp E1nsuoc.rod - (o;ceuu olel) utTty 0gg= H <- 116'0 (q
I?6'0 = _ S f,_.
ryI=E
zru +01 x OOB = zuu 008 = (0, - 09) x O, = 7x(tt -zt)x 0Z = S
:ultssv
'srcn6rope1
-uoc op seuoz senp Eq srod 'e;dnp g 'n uJo oolcnu op ospc ou 'pJnppurJp E tuoc olcpluoc ep g opces y
tr -001- 'n uo uBtu.toJlcolf
oz'6lJ
Vt'l=loS'Z
Vr'0=roS'L
:sEtJgssocou sBJdse op oJounu o (c
oz
uerujollcolo op zlJlotuoloueur ero; ep JolP^ o (q
oolcDu op solgd sou opnpul ep role^ o (P
:elncpc'N 082 ep ? B^llcEJlB
e.ro; e enb opuodns 'so.rleulllru ue ugquel ugn e.rn6;1 Eu seppclpur sogsuourp seluplseJ sV 'uJru Og = zt
a uul o? = rt enb es-aqes 'otcEtll ollol uto 'n ua uptujollcola un os-Eluoseldel 97 elnorl e5 - zd
G
I sur,uolqord
\,
=
D
I
\,
r

E0 l
t04
\t
u,

=
Problemos
=

Observando a figura, temos:

4o+60
r--11+rz
r'22 - =50 mm

2n \ 5o
r=2fixr^ +40+40+1oo- + 1go = 33T mm - 0,337 m
2 2

F- = N/ = H,".1= 550 x 0,337 = 185,4 A

't0,4=1=g+
c) 1. N =463,4

2. N=ti ='?u:o =142,6


/ 1,3

H, portanto, vrios pares de valores (M 0 que correspondem mesma fora magnetomotriz. O par de
valores a escolher ir depender da seco do fio da bobina, a qual condiciona / e N simultaneamente, mas
inversamente entre si. Quanto maior for a seco do fio, maior ser a intensidade admissvel e menor ser
o nmero de espiras possvel de instalar em torno do ncleo.

P3 - Um electroman recto, com uma seco de 10 cm', tem uma fora atractiva de 50 kgf. Calcule o
valor da induo no plo.

R: 1,1 T

P4 - O electroman em U do problema 2 tem uma induo nos plos de 1,1 T.

Calcule:

a) A fora atractiva do electroman


b) O valor de Ht"
c) A fora magnetom otriz necessria
d) O fluxo magntico

R: a) 385 N; b) 700 Nm; c) 235,9 A; d) 0,44 mwb


'seprznpur saluerJoc e sazulouloJlcolo
serol ap og5npold ejpd ulooBluof{
t'6!J
'oilncJrc ou sor,rJEcrlJo^ lPr.lroup op BpBu 'eurqoq
pp opElsPlE oluouoluarcrlns Erluocuo os ueLu,l o opueno
'Burqoq Ep rouolur ou
no olun[ lo^grr ol-gxrop 'BpurE 'no Eutqoq pp ol-g]splp 'eulqoq
Ep uEr.uj o JPturxolde uJo uelslsuoc JEnlcolo p sotpsua so
'oJluoc oB oJoz op (seredue
-oJcnu no soJedurBrlllu - spcBJI selueJJoc ep Joppcrpur oqteJede)
e oJlor,ugue^;e run e epell g purqoq Btun 'yy ueutJ un : ; e.rnr;
Bu opecrpur leuelpu o r.uoc soresuo sun6;e opluo souee3
soplznpu! saluarJo) o sozltloluofl)a;a so5 tot o
seprznpur soluoJroc a ('u'a'1) sozuloruoJlcele serol rrznpo.rd oruoc oplu soueBl
?
'olralo o / oluoJJoc p o Esnec e g 7 elrcSe''Z wa
'ololo o 93 ero; p o psnEc E ?, oluaJroc E''L tuf
'g opnpur ap ocrlgu
-6Bttt odtttBc uJn op fi ero1) oluotuEcolsap o JEco^oJd ougsseceu g 'l oluaJroc eurn rgznpo.rd eed'2,
'g opnpur ep ocr19u6eul
odutec un qos I aluaJJoc Etn sourol orJgssacou 9 'olueurecolsap op I e5.ro1 Eun Jlznpo.rd e.re6 '1
:selurnes segenls senp sB soutal 'ollp lol enb o opurtunseg
'soluoro1p solrolo o sesnpc luoc EJoquo 'sezapuer6 sptusoru sE 'o1
-ueyod 'utelueserde (seprznpur saluoJJoc ep opnpord e secrlgupuorlcolo se.ro1ep ognpord) soplre;el
souaulguol stop sO '(o5edse ou no odtuel ou) s;enr.ren socr19u6Blr.r sodruBc.rod sepeconord 'seprznput sal
-uoJJoc o sozrJlor..rJoJlca;e sero; ep opnpoid eu elueurp^rlcolo alsrsuoc ec;lgu6eruoJlcole ogSnpu;y
'pcrJlcglo oluoJroc znpo.rd (osec elseu 'oluotuecolsop
ue) oedse ou no oduel ou lolgue^ ocr19u6eu odurBc r-un enb .te^ sor,.ue^ 'o;nldecqns elueseld o5
'secglguetuoJlcola sero; os-llroz
-npo.td 'so1un[ octlgubeur odutec o Ecu]cglo olueJJoc plsrxo enb epsep 'o]ueyod 'ocr19u6eul odurec uJn ep
oles ou p^ptluocuo es opuenb 'o;-gcolsep E Erpuol enb 1 ecglgu6eurollce;e e.ro; ptn E optloutqns EABcU
oluoJJoc .tod opluocled (serolnpuoc ep olunuoc no) .rolnpuoc r-un enb sorull 'lopelue olngdecqns lu3
o)tl?u6ouorl)olo ogSnpu! op ol!a)uo) o
o) Il?uorcurorl)ala og5npul
OlnUG,U)gnS
s0l
I
I
Quando aproximamos o man da bobina, verificamos que o ponteiro do galvanmetro se desloca num
determinado sentido (ver figura 2 a).
Se deixarmos o man imvel no interior da bobina (ou perto dela), verificamos que o ponteiro do galva-
nometro volta sua posio inicial (ao centro) - figura 2 b.
Quando afastamos o man da bobina, verificamos que o ponteiro volta a deslocar-se, embora em sen-
tido contrrio ao do primeiro deslocamento (figura 2 c).

Nota: O ponteiro do galvanmetro (de zero ao centro) desloca-se sempre para o terminal por onde entra a
corrente, conforme se sugere na figura 2.

Na figura 2 esto representados os sentidos das correntes / produzidas nos trs ensaios descritos, con-
siderando que N o plo do man que se encontra mais prximo da bobina.

Vermos no sgu[mel']tg que se ionsiderssemos g apr.oximao u o'afastamentd do pto S, os senti-


dos das correntes piduzidas Seriam obviamente contrrios aos,verifioados.
Ao man mvel que provoca o aparecimento de correntes, d-se o nome de indutor. Ao circuito elctri-
co onde aparecem estas corrertes (induzidas), d-se o nome de induzido. Ao fnmeno que consiste na
produo de correntes induzidas, provocadas por um campo magntico varivel, d-se o nome de indu-
o electromagntica

b) c)

Fig.2

Produo de oras electromotrizes e correntes induzidas:


a) Por aproximao de um man; b) Com o man imvel (no h corrente induzida); c) Por aastamento do man.

O fenmeno da produo de f.e.m. induzidas e correntes induzidas regido pela lei de Faraday ou lei
da lnduo Electromagntica (1831). O sentido da corrente induzida explicado pela leide Lenz (1834).

Vejamos ento o que dizem estas duas leis!

teis de Forodog e de tcnz

A lei de Faraday ou lei da lnduo Electromagntica diz o seguinte: ..Sempre que um circuito elctri-
co atravessado por um luxo magntico varivel, gera-se aos seus terminais uma f.e.m. induzida, a
qual originar uma corrente se o circuito estiver fechado; a corrente dura apenas enquanto durar a
variao de fluxo,,.
os-opuodo 'lolnput oxn[ op oprnururp p .rpupr]uoc E opor.u op 'Jo]nput op Eto] op spr.lutl spp optluos oulsau
o tuoc eJoI op set,lutl our6uo onb ,S olgd un purqoq pp opeptr.uollx Eu os-Jpuc opluo o^06 'Eulqoq
ep s9^BJle oc;lgu6eur oxnll o rrnutulp e souelso 'ueu4 op p o;gd o Bulqoq ep solurelsele ov
'(e g ernOrl eu op
-eotput optluos o lol oluoJloo E o^op ',N olgd o reuc BlBd 'enb ltnlcuoc llc-B1 g 'seqloJ-Eces op el6e; E ogluo
opuectldy '(esnec)rolnput oxnl] op oluounp oe as-.rodo p pturol ep 'ueur1 op oE otJgtluoc optluas op oxn[
uln apuodseloc enb e ,1y olgd [.un Eurqoq Ep opEprtrior]xo essou rpuc 'osst .rod 'enep Eptznput aluolJoc V
eulqoq eu ocl19u6eu oxnu o reluaulne e sotuplso'ueurl op N olgd o eurqoq ep soureu;xo.rde oy
'g an6r; Eu sepualor segen1rs senp sE oluotup^ou oglue soulee1
'ueui! op or.r.rrxg.rd 'openbepe ocr19u6eu oggd un e;au euc enb
lel optluos uln u:oc oluoJroc E[un op purqoq pu o]uor.urcorede o uoc opt^losoJ ect] euelqo.rd o 'nrog
1,oct1gueut oxnu op ogeuen es-.rgdo 'ees no 'Esnpc esso E es-.rgdo oluaJoc E opluo o^op ouJoC
'Eprznpur alueJJoc rcnbpnb oprcercde
Pllal oPu oxn[ ap opeuen ures anb slod '((oc!lou6eur oxnu op og5epea e lol eplznpu! olueroc e noug6
-1lo anb esnec e,, onb Epl^Dp tl oEu 'Elo '((EsnEc Esso P es-Jgdo 'ogce ens eled 'o^op Epznput alue.uoc
8,, o ,,tuauo nop eql enb psnec 8,, :solulnos so ops enb 'so1ce1 slop rnbe lrnullsrp enb 'oluepod 'g;1
'ule6lro nop or.,llenb BsnBc
p equodo as 'opce ens e;ed 'anb ;e1
oprluos tun Jol a^op I Bprznpur oluo.l.loc E 'zuol op tel E opuneg
'oUglluoc oplluos ual Bptznput aluelJoc e ,ueru; o opuelsely (q
:op[uas opeululalop un uJol epznput aluolJoc p 'uetuJ o opueuxordy (e
un rel a^op oluoJJoc e'zuol op tal E opunDag
:nout6t.to e anb BsnBc p es-"rgdo p apuol enb ;e1 oprluos
I '6!J
(q (e
og5eutxordy
.r
t
*l I
rtr--s
'g eln6tl Pu sotuznpolder enb o oluorlJropolue sopeluoselde so;dr.noxo stop so sor.uequodng
irol plsa E ppep.los o^op enb oEe1ele1ur e ;enb souee1
'(<Lo6uo nop or{l enb esnec egdo es,ecggu6eluoJlcalo
og5ce ens e;ed 'enb ;e1 oplluos lun urel (o1nc.rgc ou no) eulqoq eu eplznpu! olueJJoc V,, :olulnoes
o zlp Ell 'oilncJlc ou no putqoq Eu pprznpur oluorJoc Ep optluos o lpuluJalop sou-eyulled zua'I op lol V
'pulqoq Ep sg^EJIE lo^gtJe^ oxn[ un znpo.rd ,o1ueu4olrl
LUo Jo^llse os 'Eulqoq B oJqos aluelsuoc oxn[ urn znpo.rd 'opercd Jont]so os 'onb uetrJj lun ep o;duexe
o g[ sotu;1 'soleu sosJa^lp.tod sopznpo.rd rcs uepod o]uelsuoc oxng o o[!oc loAgrJE^ oxng o o]uEI
'Bpznput zuloruoJlcole elo; rcnbpnb lecercde oEu oluo ,olnclrc
op s9^BJlp oct19u6eu oxng o oluelsuoc Jol os '!el Bp olxol op oslpue e;ed lrn;cuoc epod os auJoluoC
0 I
I
I
r08
assim causa que lhe deu origem - diminuio do fluxo. Aplicando a regra do saca-rolhas, fcil concluir
que a corrente s pode ter o sentido indicado na figura 3 b).
Conclumos, portanto, que o conceito ..opr-se causa...), pode aplicar-se a duas situaes distintas,
consoante a circunstncia: ,.opr-se ao aumento do fluxo,, e..opr-se diminuio do fluxo,,.

Nestas duas situaes, verifica-se ento que:

. Quando a corrente se ope ao aumento de fluxo, ela cria um fluxo de sentido contrrio.
o Quando a corrente se ope diminuio de fluxo, ela cria um fluxo do mesmo sentido.

As correntes induzidas, nos dois casos, tm evidentemente sentidos contrrios entre si.

A f.e.m. induzida na bobina de N espiras, traduzida pelas leis de Faraday e Lenz, tem a seguinte
expresso matemtica:

E=N'e=-5'-' --''^t ,. O'


tJ =-N com "=-^t

com: e - fora electromotriz induzida numa espira (volt)


E - fora electromotriz induzida na bobina (volt)
N - nmero de espiras da bobina
tD1- fluxo magntico final, por espira (weber)
<D;- fluxo magntico inicial, por espira (weber)
t1- instante final (s)
t'- instante inicial (s)
t = tr - t; - intervalo de tempo (s)
(D = t - 1- variao de fluxo no intervalo de tempo t (weber)

Repare agora no sinal (-) que aparece na frmula! Qual o seu significado?

Vamos ver que ele nos indica que a f.e.m. induzida se ope sempre causa que lhe deu origem.
Vejamos ento!

. Se oluxo indutoraumentar, entoteremosr>i e, portanto, 0 eaindae <0-.e.m. negativa


^o>
significa que ela cria um (novo) fluxo de sentido contrrio ao do indutor.

. Se oluxo indutordiminuir, entoteremos(Dt<.Di e, portanto, 0 e ainda e > 0-f.e.m. positiva


significa que ela cria um (novo)fluxo com o mesmo sentido do fluxo ^O<
indutor.

Por anlise da expresso, podemos ainda concluir que a f.e.m. induzida ser tanto mais elevada quanto
maior for a variao de fluxo por unidade de tempo e quanto maior for o nmero de espiras da bobina.
'P^rlcedseJ oluoJroc
Bp oluPuod o Pplznpul 'rll'e'l Ep oplluas ou spuodE oprsor EuoJeIp ecluD v'oduJol op oprualur orusor,.lr ou
oxnu op sogEup^ sE slEnor ops onb ura pprpor! pu '(olnpgur uro) srpnor ops (c o (E spoujlp spp sorop^ sO
AZ't = 01 x 9L x 002 = a'N = J
Arrr e!= -=s1s
*fih= _o*!u-=-JY-
'pplznpurru'o'l9q oPu
oxn[ op opepen e[eq ogu anb epsep 'epere3 op rol E opun6es 'srod 'rerodso op tupro g sero;en se1s3
A0=0x002='N=3
ZZlV
'(AZ'e e nu gl) sopprluocuo sorole^ sop oml
-osqe JolE^ o sBuedB sou-Bssorelur 'solncpc soN 'oclsJl opec;1u6;s sBuedB urel onrle6eu leurs o enb elop
AZ,r- - (,01 x 9L-) x OOZ- o.N -
#N- - 1
:op5n;oseg
ueruJ op opce Ep pJol nocq Eurqoq e 'purl oprsod
pN '(q) op;sod ogepr uro oluor,uelsele o s g'O nornp anb opueqes 'upuJ, op oluouletsele o e1ue.rn6 (c
lo^gtu! nocrl olso lenb o alueJnp opoyed 'ueu.r1 op opeurrxoide p selurnDes sopunDes stop so eluern6 (q
s g'O olueJnp 'q6ul g eled
0 op nouen plep sgAEJlB oxn[ o 'pulqoq Ep ueruJ o rcurgxorde oe enb opuqes 'opetulxolde e elueln6 (e
:sagen1rs seprn6es seu '(3r) Eutqoq eu e (a) elldse ppec uo pptz
-nput 'ul'o'l E olncp3 'eulqoq Bp EAPISEIB os pJo 'Jo!.rolu! nos
ou lo^grur ercouBrured BJo 'Eulqoq pp p^Erutx
-oldB es Blo enb upur1 lun uoc o sertdse OOZ op purqoq eun uoc sorpsuo sgl] sopen]cola uelol - ld
c
E,
=
D
soluolqord
E,
lr
&
0 l
Problemos

P2 - Uma bobina tem 250 espiras. Calcule:

a) A variao de fluxo verificada em cada espira durante 0,6 segundos, sabendo que
foi medida uma f.e.m.
induzida de 5 V na bobina
b) O. tempo que durou a aproximao de um man que induziu uma f.e.m. de 3 V na bobina, com uma v.ari-
ao de'fluxo de 10 mWb (por espira)

R:a) 12 mWb; b)0,83 s

P3 - Na figura 4 representa-se um circuito ferromagntico homogneo e perfeito (supostamente), com


permeabilidade relativa de 1500 e seco transversa igual a 9 cm'. A linha de fora mdia tem um compri-
mento de 60 cm. A bobina tem 150 espiras. Quando se liga o interruptor, a corrente medida de 1 A.
Calcule:

a) O fluxo magntico no circuito depois de ligar K


b) Af.e.m.induzidanabobina,sabendoqueaoligarKacorrenteeofluxoduraram4msaestabilizarno
seu valor nominal
c)Af.e.ni.induzidanabobina,suponfloqueaodesligarKcorrenteeofluxoduraram6msaanularem-se

R: a) 0,42 mWb; b) 15,8 V; c) 10,5 V

Fig. 4

Circuito ferromagntico homogneo e perfeito.


'Erolnput Pulqoq eun opuecolsop
'seprznpur sozulouollcolo sero; ep ogppC
9 '6IJ
.
opueurxordy
'pprznpur ep Elsplp os no eutxolde es EJolnput eutqoq E oluposuoc 'oprlues oJlnou
no ulnu septznpur saluoJJoc ep opeuc B 'e[es no 'o1uau;orJo]up sppuale.r g se ogs sptcugnbesuoc sy
'(g eln6tl) Elsop s?AeJle oxng ep opeuen Erun soueconord 'eprznpur purqoq ep oyed 'oluolloc
iod epulocled 'eloppur purqoq Burn ao6e souupcolsop oe'(Z e.rn1; .ren) ueu! o Luoc sotuoz4 or.uoc IBI
orolnPu! uulqoq urun opuo)olsa( l,'b
-
iselop seu:nDJe oplu soutostlpuv
'optznpur o arqos srongue^ soxn[ rrznpo.rd op seu,uol sep setun;e 'o1ce; op 'ops se]sf
lo^9uE^
oxnp un Bconold enb o '(;enuen oprlus op oluoJJoc) epeu.relle oluolJoc uloc Jolnput o opuEluorutlv 'g
'c1e
'ero; op sequrl sep 2 olueurud
-tuoc op segeuen lod 'rl opeprlrqeou.red ep ogeuen rod 'oroLrJ op ecr19u6eu Etcuglnlol p opueup1 'g
(eulqoq Puln no uetu! un res epod Jolnpur o).ro1npur oe oge;el uo optznput o opupcolsog ',
PJonpur Eurqoq uoc oilncJtc uin opuEllcal o opuuqv 'e
oluoJtoc lod epulocled '(elolnpu;) eurqoq Eun opuecolso6 'Z
op;n [ rol auloluoc '(lolnpur) uetuJ un opupcolso6 'L
:solop sun6;e
sot-ue[a1 'sosseco.rd solrg^ [ua]stxo 'Eurqoq Eurn oJqos p^gue^ ocg19u6eu oxnp uJn leconold ele6
'opsueeldutoc ltcgl ap spru 'ecr1g.rd
Eu lensn oilnul ogu 'septznput 'ulo'I op opnpord ep se;durs ossecold urn g sotuglueselde '7 oluod o5
'(zue1 ep e epe.re3 ep) sre; seutsotu se;ed sepecr;dxe erd
-tuos BJoq[ua 'sossocold seluere;rp rod no seurol so]uoraltp ap seppuc les urepod septznput 'ru'o'] sV
sossarord salua /, ,ilp tod 'sozuloluoJlrap sutrof a
lll
I
It2
4.2 lbrindo e echondo um circuito indutor
-
Os actos de ligar ou desligar o circuito indutor podem ter os mesmos efeitos que os produzidos quando
se aproxima ou afasta a bobina indutora, tal como se representa na figura 6.

Abertura

I
Fig.6

A criao de oras electromotrizes induzidas, abrindo ou echando o intrruptor.


a) Ao echar K o fluxo (D aumenta, pelo que O'tem sentido contrrio a <D (lei de Lenz).
b) Ao abrir K, o fluxo <D diminui, pelo que (D'tem o mesmo sentido de <D (lei de Lenz).

Na verdade, quando se fecha K o fluxo aumenta (de 0 para (D), pelo que aparece na bobina induzida um
fluxo (D'de sentido contrrio, tendendo a opr-se a este aumento de fluxo.
Ao abrir K, h uma diminuio do fluxo , pelo que induzido um fluxo 'que tem o mesmo sentido de
(D, de modo a opr-se diminuio do fluxo indutor.

rJ. Deslocondo o induzido em roloo oo indutor


-
Este processo semelhante ao descrito em 4.1. pois indiferente deslocar o indutor ou o induzido. Na
verdade, o que importante que haja variao de fluxo atravs de bobina induzida.
Assim, se aproximarmos ou afastarmos a bobina induzida do indutor, vai criar-se uma f.e.m. na bobina
induzida, cujo sentido igualmente determinado pela lei de Lenz. O indutor tanto pode ser uma bobina
como um man.
'Bprznpu! 'uJ'o'l B 'olueuod 'o oxnll o
'ecr19ueru ErcuglnloJ E 'opep!ltqeouled e
:sezapuer6 solutnes sp JetJB^ ogJt
'seulqoq sep Pl'Un op soalcnu
sop un souJelsple no sol,uJptutxotde oy
'rs oJluo P^tleuJollP Luo oElso
I o V soctlgueuorrol soolcnu sO
L'6lJ
'epenlcolo etcugpedxe B souue6ns 2 eln6tl ep
'oluoturAol.IJ Luo osselluocuo os seutqoq sep eutn6;e osec os-lec4uon
e osspnutluoc ouol.uguol o Eloquio 'sgengur spurqoq sp uloc elrol ros 'olueyod 'apod etcuguedxe e1s3
'soul.rgurr.rdrur enb epeprcolo^ E alueosuoc opElolo souour no srpl.IJ role^ op o
'oolcfiu op oluotuecolsop op oplluos o olueosuoc 'enr1e6eu no enrpsod 'OV oxn[ ep opeuen pun o]uou,tol
-uaptlo Bconold 'apeprcolo^ routrt no roret uroc 'oollgu6eurore; oolcnu op (epertler no) ognpollu; y
'Eptznput 'ul'o'l e o6o; 'ocr19u6eu.r oxng o ugqurel oluBuod o pUE^ ecrlgu6eur ElcuglnloJ e opluo
'(elueutelueprno 'rE op e enb epe^alo srpru oppprpqeer.ured uoc) ocrlgu6eurorel oolcnu utn (epeprco;en
Jouot.u no loterrJ uroc 'opuelrlo.l o opurznporlur) Jopolur nos ou Jezllsop soruJoz4 e '(opu no stengu.tt) Epznpu!
o EJolnput 'seulqoq spnp sp aluotue^ou sor,JeJoplsuoc aS - oletu op apepltlqeeuued e opuegel (e
''g ercugp;er ep ogeuen rod 'og5ec;;de ap so;dutexa sun61e soutee1
oalcrju op g opces E opueluounv'C
ero; ep sequrl sep 2 oluaurudtttoc o oputnuluJl6 'e
rl epepr;rqeeured e opueluaurnv '!
:sosseco.rd selugn6es sop un rod o;-gzel souepod ''g l;nu;ugp pted
'(uosur>1dog op loD'U ep JolE^ o Jtnutullp soula^ap 'O lpluoLuner-.;,ed
opeJoprsuoc oolcnu op lpsJo^suer1 opcas -g
ororrJ op ec;19u6eur oppprpqeaured - rl
plpgLu erol ep pqurl ep olueurudtuoc - 2 :tuoc
s.rl _ ,, ,
r -Et
:opsseldxe eled epep ec;19u6eut Elcugilnlal B enb soureptocau
9
iope^ o oxng o enb opou,r op 'U Ecrlgu
-6eur ercuglnlar E JEIJE^ soure^ ouoc roqes op E oluaurEsrceld g oluou.roru elseu egd es enb oplsanb V
'EprznpurrrJ'o'l E Jos Joet.u ';enlssod oxn[ op opeuen e Jol Joretu oluenb - Eprznput o]uorJoc
Bp o 'ulo'l Bp soJolEA so sor,uJeur,lre1ep ered elueyodr.nr g o oxn[ op opeuen e enb oluoua]uopt^f
'Eluounp qr 'rnururp'u os lrnururp o'PluoulnP'g as :oo ue
oxnll op rolEn o oluorEclleruolnp sor,.uprJen'(seprznpur no/o serolnput) seulqoq sE sppecoloc oglso enb u.to
oror,uop ugecrlguOeu ElcuEmlal e sourJeuen os'('U / lN =-A /*! = 6) uosupldo;1ap rel e opun6eg
olaur oP u)!l?u6our o!)uglnlar e oPuouo^ t?'17,
-
I
rI
b) variando o comprimento ( das linhas de fora - A
variao do comprimento ( das linhas de fora est, afinal,
associado tambem a variao da permeabilidade. Com efeito,
se pretendermos diminuir o comprimento (,, temos de incluir
um nucleo ferromagnetico que canaltze as linhas de fora e
reduza o seu trajecto total.
Na figura B exemplificamos um processo simples de o
fazer. Deslocando a armadura A (abrindo ou fechando o circu-
ito ferromagnetico), fazemos variar o percurso das linhas de
fora e portanto o seu comprimento (, a relutncia magntica,
o fluxo e finalmente af .e.m. induzida que desloca o ponteiro
do galvanmetro.

Produo de foras electromotrizes induzidas,


por variao da permeabilidade magntica do meio
e do comprimento das linhas de fora.

O circuito referido tem ainda a vantagem de permitir a variao da permeabilidade p; com efeito, quan-
do diminui, a permeabilidade total aumenta, o que faz diminuir B- duplamente. Quando A encosta com-
pletamente ao ncleo N, o circuito passa a ser totalmente ferromagntico, situao em que a permeabili-
dade mxima e a relutncia mnima; quando A se afasta, acontece exactamente o contrrio.

c) Variando a seco S do ncleo - A variao da seco S do ncleo no de execuo muito prti-


ca, como fcil de concluir. Com efeito, os ncleos esto j construdos com uma dada seco, pelo que
seria, pelo menos, incmodo substitulos.
No entanto, poderamos efectuar facilmente uma experincia como a da figura 7, em que utilizaramos
ncleos rectangulares de diferentes seces. A seco til dentro de cada bobina seria evidentemente a
seco transversal do ncleo introduzido. A experincia com ncleos de diferentes seces permitir-nos-
-ia observar diferentes valores de f.e.m. induzidas.

4.5 llimentonclo o inclutor Gom corrcnte vorivcl


-
Se o circuito indutor for alimentado por corrente varivel (no tempo), ento o fluxo magntico tambm
ser varivel, pois se l varia, variam tambm H, B e portanto <D = B S. Neste caso, as bobinas podem per-
manecer imveis.
Para variar a corrente, h diferentes for-
mas de o fazer.
Uma delas foi j descrita anteriormente,
no ponto 4.2, e consiste em abrir e fechar o
interruptor K do circuito indutor - a variao
de corrente provoc a a variao de @ e por-
tanto da f.e.m.

Outros processos so exemplificados


nas figuras 9 e 10.
Fig. 9

Produo de f.e.m. variando a corrente lu, por variao de R,.


'Eprznpu! 'rrJ'o'l Erun znpord 'ocr19ueur oduuec un op
ero; op spr.lurl sp opueuoc 'rolnpuoc un op opecolsop V
I t '6!J
'oluPlsuoc = !s a - o oluPuod
o oluElsuoc = !s 'oluPlsuoc = a :enb uo Pplpor.u eu 'elue}
-suoc q (oUncJlc o eluosse enb uo oue;d op) !S ogcos ep
sgnpJle O oxnll o 'longr.ur Jo^rlso C Jolnpuoc o oluenbu3
'o1ncrlc o;ed ogugep ouqd
oe Jelnclpued.red 'eluelsuoc g og5npu; ep eruro;;un
ocllgu6etu odurec uJnu opeqlnEraur glse o1ncJlc O
'salo uroc olcpluoc erduos opuoze; 'serolnpuoc so oJqos
JeloJ epod oeuJlrlcer Jolnpuoc O 'orlor.uguen;e urn p ute6t;
enb (q o e) sorolnpuoc slop orqos oluosse glse C opr1r
ooujlrlcoJ rolnpuoc un enb uo '(er6reuo ap oluol r,ues) ocrJl
-cglo oyncJlc run rod ppjnulsuoc f 'll r.,;,n6[ p o^Josqo
e;c4redx3 (e
aurrcflun orll?u6oru odruor un ap
olas ou oaullllrar rclnpuo, urn opuorolsocl g'D
-
'ropPr,rrJolsuPrl op opnlsa
o souuoz4 opuenb 'oprp] sreur ';ouourod ruo oppsrleue 'olueluo ou 'gros olunsse olsl 'zuol e epere3
op srol seu oluotupuorcunl ep ordlculrd nos o proseq 'suqel o socrlsgr.rJop saroldecer soynu ep ope1ueu
-rle Eu ppure o Brreue ep eyodsuerl e oprnqulslp ap sopar seu opezrlrm 'ropeurlolsuell o enb luolol oC
'clo 'pJros ap aluap ua epuo 'epe;penb Epuo 'lpprosnurs Epeuro1e Epuo :seruro] spsronrp Jrt
-nsse epod epecrlde eppurolp opsuol Ep E^rnc V 'orloru1llon o;ed pprporrl 'oprznpur oluaureloruo ou (epeu
-rolle tu?qLue1) 'u'e'l pun oluourpcrpoued znpo.rd 'oduel ou loluel oxnll olsf 'opeuJolle eluau;en6r ocrl
-9u6eu oxng un o ppeuro1p LugqLupl oluorJoc Etun eco^ord enb o '(or1no o uoc ero 'oprluas urn uroc ero)
Epeurollp g 9 eper ep opsuol e '- O; ern6r; - (ocrlgu6euoJo; oolcDu tuos no uoc) osec opun6es o5
'pprznpurtu'o'I e 'o6o; 'oxn;1 o olueyod o oluoroc E sorupuel 'gt ep loslnc op ogrsod B sour
-Jpcolsop op 'enurluoc oluoJJoc Luo '- 6 ern6r; - (ocrlgu6euroJal oolcfiu uos no uroc) osec olreuud og
'('cte'eppJpenb epuo'lpprosnurs)
la^9rJPA OPSUOI Pr.un Jolnput oe opuectlde ''u'o'l op oBnpold
oL '6!J
It6
Se deslocarmos agora o condutor C (aplicando uma fora fl para a esquerda ou para a direita, tal como
sugerimos na figura 12, verificamos que o galvanmetro acusa a passagem de corrente, embora em senti-
dos contrrios (consoante o sentido de F).

a)

tl

I
I
I

i
lt
Yz,

Fig.12

Produo de oras electromotrizes num condutor mvel.


a) Por aumento do luxo magntico atravs do circuito: @r = B x ( + S), com <D,= B x ;
b) Por diminuio do luxo magntico atravs do circuito: @t = B x (Si - S) com <D,- B x .

Como explicar entio o fenmeno?


Bom,ofluxoatravsdanovasecoSdiferente,pois(D=BS(Bsempreconstante).tacitconcluir
que,deslocandoCparaadireita,teremosSmaior(S=S; +S') eportantomaior; deslocandoCparaa
esquerda, teremos S menor (S = Si - S') e portanto <D menor. Em qualquer dos casos h uma variao de
fluxo <D e, portanto, segundo a lei de Faraday, uma f.e.m. induzida aos terminais do condutor C.
Evidentemente que os sentidos das correntes induzidas, num caso e noutro, sero diferentes, conforme
explicaremos no seguimento e se pode constatar por anlise da figura 12.

b) Determinao do sentido da corrente induzida

O sentido da corrente induzida no condutor pode ser obtido atravs de regras de fcil memorizao e
aplicao. Uma delas a regra dos trs dedos da mo esquerd4 a outra a regra da palma da mo
esquerda.

Vejamos primeiro a aplicao da regra dos trs dedos da mo esquerda


Esta regra tem a seguinte correspondncia:

lnduo B <+ dedo polegar


Fora F (+ dedo indicador
Correntel e dedomdio
'g opnpul ap ouJollun ocl}?u6pul odu?c un ep EJol op sPLlurl sE Puoc onb oeuJl!]coJ lo]npuoc un op
os-opupleJl'olcedse oJlno uln JlLlJnssP epod 'eptcequoc g[ 'wlo,,V- = e ePlznPu! 'u'e'l ep opsseldxe y
eplznpu! 'u'e'l eeted ogsseldxe enop (c
iso.rorJolue sBl6el sE uJoc
opeplulJoluoc ruo oplso enb enbr;pe^ o sopeluosarde ao solrocuoc so '(q ZL e (e Zl seln6g sp 'enbtldy
'Eplznpu! oluo.r.roc
Ep optlues op opunl uJo 'opznpur oduuBc op oplluas o Jpur,.uJelop sou-ollulJed seqlol-ecps op el6el y
'(oP
-tnutLulp ESso opuetJe4uoc) optluos orrsorrJ o Jal a^op opznpu! opd opepc odtuec o '(oxn;; ep op;nututtp)
JtnutuJtp B lso Jolnpul oduuBc o aS 'oy-pJluoc oplluos o.rol olep optznput o;ed opeuc odtuBc o '(oxng ep
olueune) JpluoulnE E glso Jolnpu! odurBc o oS 'Jolnput oduec oB,todo lpl es enb oc119u6Bttt oduec onou
uJn epc enb pl optlues un Jol olep oluoJJoc e 'o1e;e uoC 'opec!;dtttoc sleu ocnod tun 'osec elseu 'eBs
pJoquJo 'zue1 ep tel p opuoJJocoJ optlqo Jos ugqLr.rel epod oluoJJoc Ep optluos o enb oluoueluop!^f
lelueuu;.redxf 'sezepueJ6 e sopep oJlue prcugpuodseroc eluoluonuoc E tuoc enb epsep 'eplenbse
oEuJ E no B1oJtp oput E Jeztltln op opeplllqlssod elduras gq enb 'zol ELun sletu o 'epuge Jualo.l oO
'soluoJollp se^rleloJ seg;sod ugquJel tu?l sogtu senp sep
sopap so enb srod 'sosBc slop sou s1en6r 'o1ue1ue ou 'ops opu (J 'l 'g) serolco^ sill sop senl1e;el seg
-rsod sy'soput senp seu 'sezepuer6 o sopep e.4ue ;en1e;cugpuos.r.rc eurn olstxo enb ltn;cuoc eneg
'Jlncuoc e'secllguEeuJoJlcel=l
se.ro3 o seplznpul seluaJJoC sep opeu;uJolop p eluor.uelrlcodser sepect;de 'elelgp e eplenbse soguJ sep
seu;ed spp sE rrJgqupl o pltoJtp e eplenbse soprrJ spp sopop seJl sop serEel sB ts e4ue rcledutoc eneg
'(f l eln6U) oluorroc pp oplluos o g-sou-.rec1pu; re6elod o opluo ! etol Ep opllues ou (lopec;pu;
e olp?ut 'le;eue 'ougulur) sopop o.rlBnb so sotrJJpluopo e 'ogru ep erupd e;ed ellue g opnpu; e enb eulo;
lel op pplpuelse eplenbse opur p sorrJJecoloc es 'enb sou-zlp eprenbse ogut ep etu;ed ep el6el y
'aluoJroc Pp optluas op opeulruJolop Pu 'oluoJJoc Ep optluos op ogBul,uJolop p eted
epJanbso ogr.u pp Btuled ep et6et ep ogeclldy 'eprenbso ogtu pp sopop s?rl sop etet ep ogectldy
L '6!J eL '6!l
'(g I ern6tl) eluerroc Bp
opllues o sou-gp eprenbse opu Bp olpgur opep O 'eluorurouelue Epeclpul EtcugpuodseJJoc P opunes sop
-plueuo uee1se enb BruJoI lel op 'o06 ep solnug rs eJlue opuezel sopueleJ sopep sgJl so sol,uPcoloc
I
I
I8
Vamos socorrer-nos novamente do exemplo apresentado anteriormente, reproduzido na figura 1S.
Ao deslocarmos o condutor 4, ele vai cortar as linhas de fora do campo magntico, originando-se
nele uma .e.m. induzida que dada por:

e--@r -Q, =-Ao (1)


A^\

comr @i - fluxo inicial


t - fluxo final
AO - fluxo cortado pelo condutor

Flg. 15

A f .e.m. indu zida no con dutor (,


pode tambm ser dada por: e = - B .( . v.

o fluxo cortado (D pode ser representado, matematicamente, por outra expresso:

Ao = t- (Di - BS' = B . (( . d) (2)

com: S'- seco varrida pelo condutor


( - comprimento do condutor
d - distncia percorrida pelo condutor
Ao - fluxo cortado pelo condutor em movimento

Substituindo (2) em (1), vem:

(3)

Visto que dlLt a velocidade v de deslocao do condutor, substituindo na expresso (3), vem:

e--Bt+ (+ g)
^t
Obtemos finalmente a nova expresso para a .e.m. induzida, generalizando para qualquer ngulo o:

e - -B (,y sen cr (5)

com: B - em tesla
( -em metros
v - em metros por segundo
ct, - ngulo feito entre o condutor e a direco do campo magntico
e - em volt
'rolotu op oluotupuorcunl op plrarp ogru Bp sopop e sop eJ6oJ ep opeclldv (q lopere6 op oluaueuorcunl oe eplenbse
ogu ep sopop e sop e.rer ep ogec;1dy (e :eiloJlp a epranbse ogu Bp sopap sgJl sop serar sp oJlua ogeredu.ro3
Z}'6H
(q (e
'ror.lloru se1-greduloc sor.urepod p oporrJ ep'lolour
oe e JopeJo6 oe 'sogru senp spp ser6ar sep oeec11de e 'elueuelunuoc 'soureluasoJdet 2y ernr1ep
'Jolour op oge1o.r B BlrBconord enb serol ep oygurq urn olueyod o rompuoc EpBc E epecrlde
1 eto; Eurn BUEllnsaJ opuop 'soronpuoc sop , oluoJroc JocauJol op souJejJol enb alueureluoprlo 'JolouJ
op osec oN 'rolouJ or,lJoc no ropera6 otrJoc reuorcun; epod o1ue1 eurnbu pursor! e enb epurc rclou oO
'or,uBujp un op oluauPuorcunl op
ordlcurrd op ecrlgr.uanbsa ogeluosoldog 'oluor,uJorJoluB EpEclpul g[ e;cugpuod
g L '6!J -soJJoc e uoc ppJonbso ogLU pp sopep sgJl sop pJ6oJ
Plod opPp 9 Jolnpuoc PpBc r,uo elueJJoc pp optluos o
'Jonblpnb B.rEc Brun ogJpluor,utlp onb (- e +) sapppp
-plod senp sp r.urssp opueuruo 'os-LueLuos BJtdso Bp so
-oullrlcoJ soJolnpuoc slop sou sPptznpur soluoJJoc sv
'JopPJo6 op oprznpu! o uo
-nulsuoc onb selrdso sEllnuJ sBp prun sBuode souglues
-oJdoJ 'EJnOU plsoN 'g L BJnOrl Bu opue6ns g otuJoluoc
'oxro Lun op ouJol tuo uroJEpoJ oB 'octlgueu odtuBc
un op ero; ep sPr.lurl sB tuEuoc seJolnpuoc so
'Bprznpu! 'LU'e'l Ep lElol JoIBA o Jpluounp B ptuJo}
ep '!s oJlue sopEorl sooujltlceJ seJolnpuoc op sBueluoc
ruoc (serdse ep solunuoc) seulqoq Jod oplnlllsuoc g
or.uBuJp op oprznpur o 'seculcgll spulnbgy\l spp opnlso
op opuEnbe 'epJPl steuJ soruotEpnlso eruJoluoc
'otuJoltun eluotu
-lo^tsuos odtuBc un op ero1ep sequrl uIEUoc enb (serrdso op solurnllsuoc) soouJlllcoJ soJompuoc uro sep
-ele6 'ule'1 seu oluatEuolcunl ep ordlcur.rd nos o Broseq 'Enujluoc oluoroc ep.rope.re6 no 'ol.ueu,p O
oureulp op olueueuolcunl ep o;d;cu;.r6 (p
'O oxn[ op no Erognpu;ep epuedep Epznput 'r.r.r'o'1e 'se;
-nuJJgl sE sequie urf 'Epe^olo srprrJ OV oxn[ ap opeuen EuJn o]uor,rJenqo epuodseroc 'rogeur opeprcolon
^ 'ulo'l
puJn E 'B.rO 'Jolnpuoc op oluouJecolsop op eppprcolo^ E Jol JorElrJ opuenb ppp^olo slpur oluel g V
lsotueen'oguos'( ;) ;ercrur
opsserdxe ep opecrgurs orsotrJ o urgl 'seluerepp oluaup^rlelrpnb eloque 'segsserdxo se^ou splsf
I
I
rr20
De referir, finalmente, que se fornecermos energia mecnica ao enrolamento da mquina de corrente
contnua, sob a aco de um campo magntico, ela fornecer-nos- energia elctrica. Se lhe fornecermos
energia elctrica, ela retribuir-nos- com energia mecnica.
Tudo se passa afinal como se se tratasse de uma ,,troca energtica,,, embora com alguns ((juros), que
so as perdas do processo de transformao energtica: perdas por efeito de Joule, perdas mecnicas,
perdas por histerese e perdas por correntes de Foucault (as ltimas das quais vamos estudar de seguida).

ffi

Problemos

Pl - Na figura 18 representa-se um condutor rectilneo C que pode deslocar-se sobre o circuito elc-
trico (sem fonte de energia). O circuito encontra-se mergulhado num campo magntico uniforme de indu-
o B. O condutor C encontra-se perpendicular s linhas de fora e forado a deslocar-se perpendicular-
mente ao campo magntico, segundo a direco e sentido indicado por F.
Sabendo que B = 0,6 T, o comprimento do condutor de 20 cm e que se desloca a uma velocidade linear
de 1,5 m/s:

a) Calcule a f.e.m. induzida, medida pelo milivoltmetro


b) lndique o sentido da f.e.m. induzida
c) Calcule o fluxo cortado pelo condutor, durante 0,8 s

Fig. 18

Condutor mve! num campo magntico.

Resoluo:

a) e= -B( v sen c[,= -0,6x0,2 x 1,5x 1 = -0,18V= -180 mV


b)O sentido da f.e.m. induzida -nos dado pela regra dos trs dedos da mo esquerda, sendo por isso o
seu vector orientado de 1 para 2 na figura 18.
c)<D=BS
S = superfcie cortada = ( xd
d = esPao percorrido pelo condutor = v . t = 1,5 x 0,8 = 1,2 m
S= .d=O,2x1,2=O,24m2
D = B S = 0,6 x O,24 = 0,144 Wb
-uoc so^rlrsodsrp sop,urt relep ep oluorpuolcunl ou oluorur* s,pplle^ord, rcs 'ou:li"j";:fS;T',l::
-t19u6eul sepled urenlllsuoc enb ute Eplpeu Eu soluorua^uocu! soppJoprsuoc ops 'sosEc sop opept;ercue
EN 'sotualue^uocu! soJmou e sue6eluen sosec sunu opurnlllsuoc 'sosrenrp res uepod so1ola snos sO
'clo 'oruJuJnp ep 'eJqoc ap 'oJlo1 ap sesseru r.ue ulece.lBde
soluoJJoc setsf 'spllsered seluarJoc ep eurou o ugqupl ureJal jeq 'oculcglo oilncJtc op eped uozel opu
elueut;erc6 spnb se 'sect;g1eur sBSsEur seu sEpznpur spcrJlogla soluoJJoc ops ilnecnol ep saluerJoC
ogSlulJag l'S
-
llnu)noJ oP saluotto)
Aur 6e (q :CO = n stod)n O (e :U
leluozuoq oprsod pu plluocuo es elrdse B enb tue eluelsur op (q
lpcrya^ op5rsod pu pJluocuo es elrdso e enb ue eluegsur oy (e
:Blrdse Ep o^rlce rolnpuoc pppc t.rJo pptznput 'tr,t'o'I e olncleC 'r!c a op oluauuduroc
urn ulel Bltdse Ep o^tlce Jompuoc EppO 'I g'1. opnpur op otrJJolrun ocrlgueul odr.r.rBc ulnu 's7rr g'O op
leautl oppptcolol eun p Jepor e epero1 9 errdse eurn anb uo 'g L e.rn6r1 ep etuonbse o equodng - ed
qMrr Loz (q ls7r.n L'L (B :u
s L'0 olupJnp 'Jolnpuoc oled opBuoc oxnu o elnclpc (q
Jolnpuoc op rBeurl oppptcolo^ p elnclec (B
'urc 00 =
7'L6'o - a
'Atu oo8 = lsoJolEn selurnes so soplcoL,luoc tPJo g; e.rnr; pp oltneJtc ou enb equodnS- zd
G
I
= suurolqoJd
D
I
r
&
I
I
Na figura 19 representam-se algumas correntes circula-
res (de Foucault) induzidas numa massa metlica M que
submetida a um fluxo varivel de induo B. Como
bvio, o aparecimento destas correntes perfeitamente
explicado pelas leis de Faraday e de Lenz.

Flg. 19

A massa metlica M, ao ser atravessada


por um luxo magntico varivel de induo B,
vai ser sede de correntes induzidas circulares
em toda a sua extenso - so as correntes de Foucault.

Com efeito, sempre que um condutor (neste caso, uma massa metlica) atravessado por um fluxo
magntico varivel, criam-se nele correntes induzidas com um sentido tal que tendem a opor-se causa
que lhes deu origem. No caso presente das correntes de Foucault, em vez de uma s corrente, temos vri-
as correntes induzidas ao longo da massa metlica, tal como se sugere na figura 19.

Mas vejamos ento alguns inconvenientes e algumas aplicaes destas correntes.

A circulao destas correntes nas massas metlicas origina, como de esperar, perdas por efeito de
Joule, pois R = r 12, o que, dm do mais, conduz ao aquecimento das massas metlicas. A figura 19 ilustra
as perdas a que estas correntes conduzem.
As perdas e consequente aquecimento sero tanto mais elevadas quanto mais elevadas forem as cor-
rentes induzidas e maior for o volume da massa metlica. Evidentemente que o valor das perdas depende-
r tambm do material em questo: quanto maior for a resistividade p do material, menores sero as cor-
rentes induzidas e portanto as perdas.
Estes sero os nicos inconvenientes, embora bastante importantes, destas correntes.
Com efeito, estas perdas energticas (e consequente aquecimento) podero atingir valores consider-
veis (percentualmente) em algumas situaes, como no caso das mquinas elctricas, sejam elas alimen-
tadas em corrente contnua ou em corrente alternada. As perdas no circuito magntico (no ferro) da mqui-
na no so, portanto, de desprezar. Felizmente que h alguns processos de reduzir o seu valor global.

Vejamos ento alguns dos processos de reduo das perdas por correntes de Foucault.

De entre os diferentes processos existentes para reduo das correntes de Foucault e consequente
reduo das perdas correspondentes, vamos destacar aqui dois deles, por serem os de maior divulgao
e com maiores efeitos prticos: laminao das massas metlicas e utilizao de materiais apropriados
(com maior resistividade elctrica).
'so^rlrsodstp sop
-puluJelep ap olueueuolcunl e opdecuoc E B.ted sppplra^oJdp anb opsep 'epeprlrp epuel6 ep segecrlde
seuln6;e lugque] rclueserde urepod UnEcnoJ ep so]uorJoc sp 'sopuelel g[ seluelue^uocut sop [!glv
tlno)noJ op saluotto) sop sogSo)lpu f?.s
-
'PurnbguJ Bp oluorutpuoJ o rlllssE opuEluounp'olJol ou sppJod
sep opeptlelol E stet.lJ epule uroznpal onb '(openbepe ocluugl oluaueleJl un lrJoc olJl E seppu;urel sedeqc)
sopeualro slelsuc ep sedeqc sEpEcuqPI ops 'etcur1od apuer6 ep seurnbul BrBd e 'eluotEuJopoy\
'opuolor
ontlce[qo o Lltoc 'osotct;ts oe ap sE no olcllls-oJJal ap sedeqc sB llrssE uecercdy 'sopeilnsol soJoqlau
so jolqo eled otcl;ts oP o/o9 E e 9lp os-BluocsorcE 'oluouJlEJoo 'Bluounp puolEu] op opEpt^tlsgsel e srod
'sPplznpoJ oluelspq uJg^ oseJolstq rod rcnb lnecnol op soluoJJoc lod lenb septad sens sB 'soelcrju sop
oJJel oE olcJlls ap uleoeluecled epeuturelop Eun souJelun[ es enb 'oluoujlp]uoLrJuedxa 'es-enoldruo3
'socl19u6etr.rolol stpualeur .rod soplnillsuoc oEs 'llnecnol op
soluolJoc.tod sepled se selueyoduJr srEuj oPs opuo sollncltc se;enbe 'E[os no 'socrlguoeu soilncltc sO
sopepdolde slelJaleut ep oez;;;y1 (q
'('c1e'sg;el'selolu n [sr p'selolceluoc) uiez! lt]n
sE uJ?quJEl 'soctleuoeutojJol soolcr,lu r.lroc 'soq;erede soJuo soilnyusocrlgueul soltncJtc snes sop op
-lnlllsuoc eu sectlguoeul sedeqc oluouJoluopr^o ujEzrlrm sE^rlEloJ no sPcllglsa 'sEctJlcglo seurnbgut sy
'secr19u6eu sepred sep ognper uoc 'oppulurel oelcru u3 (q
orceu oelc4u ur3 (e
:llnPcnoJ op soluejJoc
0z'6!J
(q
(e
'sectlgleue sBpJed op sor.uJel
uo 'JououJ ounu ouole nes o opues 'eptznpeJ
BJnSSOdSe Op SBdBqC SpU SBUedp uplncJtc utel
-slsqns onb soluoJJoc sB 'osBc elsoN 'soJBlncJtc
soluoJJoc sBp oqutupc o Lulssp opupuoc 'ts oJlue
sepBlost 'spuu spctlglouJ sBdpr.lc Jod opJnltlsuoc
LUIS SBI,U 'O!CEI,U g OEU gl OOlCfiU O '(q uf
'unBcnoJ ep soluoJJoc sp eluorueJ^ll LUBI
-ncltc opuo orceu oalcttu un souol '(e ruf
'97 ern6rl eu ele6ns os otoc lel '!s ollua sppplost e selsodelqos ,(sol1eu.rllru)
Blnssedse euenbed ep 'sedeqc ep olunuoc unu pcrplou EssEtu B Jlpltlp ulo olslsuoc ossecold e1s3
secllgleul sessetu sep ogeulue'l (p
g,71
I
T
124
5.4.1 dc mossos mctlicos mvcis
-treio
a) O efeito de travagem - Vejamos, atravs de uma experincia simples, qual o papel das correntes de
Foucault na travagem de massas metlicas em movimento. Observemos a figura 21. Nela representou-se
um pndulo metlico P que posto a oscilar (apoiado no eixo O), cortando as linhas de fora de um man.
Quando o pndulo se encontra na posio extrema 1, aproximando-se do campo do man, o fluxo atra-
vs da sua superfcie vai passar de 0 Wb para um determinado valor (h um aumento de fluxo atravs da
superfcie do pndulo).
Quando o pndulo se dirige para a
posio 2, afastando-se do campo do
man e deixando de cortar as linhas de
fora, o fluxo atravs da sua superfcie vai
passar de um determinado valor para o
valor zero (h diminuio de fluxo atravs
da superfcie do pndulo).
S

Ftg.21
--/
Eeito de travagem OJuma massa metlica,
por interaco entre o campo magntico - .-2-- ,'
e as correntes de Foucault induzidas na massa.

Ora, segundo as leis de Faraday e Lenz, criam-se na superfcie do pndulo correntes induzidas com
sentido tal que tendem a opor-se causa que lhes deu origem; a causa que lhes deu origem foi a variao
de fluxo, que provocada pelo movimento do pndulo - ora h aproximao ao man, ora h afastamento
do man.
As correntes induzidas tm, por isso, sentidos contrrios nas duas posies do pndulo, a que corres-
pondero plos magnticos,,induzidos,, (N'e S) tambm contrrios.

Os sentidos das correntes induzidas indicadas em 1 e 2 so, por isso, tais que:

o Em 1, contrariam a aproximao do pndulo ao man - cria-se um plo N' perto de N. Estes repelem-
-se, exercendo assim oeeito de travagem . Na outra face do pndulo, note, cria-se um plo S' perto
de S, com a mesma funo.

. Em2, contrariam o afastamento do pndulo em relao ao man - cria-se um plo S' perto de N exer-
cendo novamente o efeito de travagem. Na outra face do pndulo cria-se um plo N'. Estes atraem-
-se, perto de S, com a mesma funo.

Quando o pndulo oscila em sentido inverso, repetem-se aces semelhantes at que o pndulo se
imobilize completamente, ao fim de pouco tempo.

b) Regulao da velocidade dos discos de um contador de energia - Os discos dos contadores de


energia elctrica tm tendncia a aumentar uniformemente a sua velocidade (movimento uniformemente
acelerado), se no lhes travarmos a marcha.
A regulao da velocidade do disco, de modo que se torne uniforme (para corrente constante), feita
atravs de um1man que cria correntes de Foucault no prprio disco (de alumnio), medida que ele vai
rodando (igura22).
'(1lnecnol op soluorroc) ognpur rod
srelou op ogsn; eled eluerdrcou
ez'6lJ
' ecllgu6euoJlcale ognpu!
,tod oluetugcenbe op oruou o os-p leloLu op oluoulrconbe elso V
'ercugnbell ens
p ouJoc uoq 'soluoJroc sep JolE^ o lol lotetu oluenb ope^olo stet
oluel gros enb oluaurrcanbe un rcconold ogn srenb se 'llnecnoJ op
soluoroc enb op sreur ops opu lelotrl ou spptznput slualloc sV
'sEpPAal ulgqutel Jos tuo^ap (serrdse op oJorrJfiu o ouroc ureq) seluerJoc sB enb oled '(sopel611uec snBl
op seuoluac seun) ploul op opsnl e uerBconord ered sepenelo ros op rugl.rr6urlB e sernleledulol sV
'urecenbe
o enb septznpur soluoroc olau puc 'lplorrt o Jpsso^eJle oe 'opeuc ursse loAgrJE^ oxn[ O 'Epeulo1p o]uoJJoc
[t.to ope]uault;e 9 eluerdrcar op ouro] tuo o]uaueloruo O 'rpunl epuela.rd es enb le]oru o opecoloc g opuo
'('c1a 'oe op 'ocrurgroc) sernleredurol sppe^olo E oluolsrser eluerdrceJ un os-pluesoldol 97 elnr; ep
orpgu6oruotpolo oglnpu; rod 'qopw op ogsnJ
-Z.t?.5
'sege;rcso sepuel6 Luos 'aluouleprde.r ogrsod ens p uleztltqplso Ep
-tpaut ap soq;elede sopeurruJolop op soJroluod so enb olrrJad '(sol1er.uguen1e 'solleu11o^ 'sotlaulll
-edue) Bptpotu ep soqleledp uo 'soJroluod soe seperl 'srongur secrlglotu sessptu sep oluoultcopouJf o
'urae;euo1 epuer6 op sogr,upc sop soctlgueulollce;e sotoll sou opecrldy o
'JolE^ opeururolop essedetl;n ercuglod e 'o;dulexe
.tod 'opuenb luenlce enb e etreuo op rope]uoc op oB a]upr1lorues 9 (ocrl1cg;e) oluer.ueuotcunl ep ord
-1cultd onc ogcelold ep sontysodsrp ops ',,ocsrp ap sglor,, sop socstp sop oppptcolal pp oge;n6eg .
:selop seurn6;e souenbrpu;
'secrlglau sesseu ap ule6enell Eu 'llnpcnol
op soluoJJoc sep segecrlde ap lo^-pJoprsuoc oJor.ufiu un olstxl - ureEeaerl ep segec;;de serpg (c
'ogSP.|,oloce ulo oJluo ocsrp o
onb pUAo onb ueeneJl op erorr e 'opel oJlno lod 'ltpotu e eto
-louo elod epvnpoJd pcrlgueurorlcolo eto1 e souol 'opel uln 'llnPcnol op soluoJJoc selod
Jod 'ocsrp oe pppctldB oluoualuElsuoc glse onb (eptporx BI6 'Jopeluoc un op
-Jouo Blod Ppeconold) Jouolxo Bcrlgueurollcolo elo,r eun lll ocsrp op opBptcolo^ ep oPBlnoou
-slxo op opnul^ l.uo '(epeprcolo^ Bns e elnel solue spLU) ocstp
o )ued z4 oEU upr.uJ o osec olsou onb oluoruoluoptnf 'uo zz'6lJ
-eAPJl Op elun[uoc oEce P opr^op 'opplolocE a]uoruotutolrun
oluour^ou uo oJluo opu ocstp o onb P.,Jed uonqtJluoc soqup
srod 'otusonr o 'olueluo ou 'g ueruJ op solod sop ouoJo O
'soluorom ,s o ,N soctlguBtu solgd urop
-uodsoJJoc onb e 'seluoloJlp ogelncJrc op soptluos 'olueluo
ou 'tu9l soluoJloc senp sBlsl 'zz Btn11 eu oJons os ouloc IBI
'uelsele os onb spu otuoc solgd sop ueurrxo;de os onb seuoz
sEu oluB} 'oct1g1eu ocslp ou ilnecnoJ ap saluerJoc sBppuc
oPS '(olnpugd) JorJolue olduoxo ou sor.ur^ otuoc IBI 'nrrssy
I
I
I

lluto-induo @ induo mtuo

ConcGitos

I .I l outo-induo
-
Suponhamos um circuito elctrico constitudo por uma bobina alimentada por corrente varivel, que
pode ser obtida variando o valor de uma corrente contnua (com um restato; abrindo ou fechando o inter-
ruptor do circuito, etc.) ou ainda utilizando uma corrente alternada (corrente de sentido varivel).
Como sabemos, uma corrente varivel produz um campo magntico varivel e portanto um fluxo mag-
ntico tambm varivel.
Ora, segundo as leis de Faraday e Lenz, um fluxo magntico varivel atravs de uma espira ou conjunto
de espiras produz uma f.e.m. induzida e portanto uma corrente induzida. Assim, o circuito que percorrido
por uma corrente varivel produz nele prprio foras electromotrizes e correntes induzidas que tendem a
opor-se causa que lhes deu origem.

A auto-induo o fenmeno que consiste em produzir, no prprio circuito, foras electromotrizes


e correntes induzidas. A estas foras electromotrizes e correntes induzidas no prprio circuito d-se os
nomes, respectivamente, de foras electromotrizes de auto-induo e correntes de auto-induo.
A figura 1 sugere a criao de f.e.m. e correntes auto-induzidas num circuito elctrico constitudo por
uma bobina, alimentado por corrente alternada (-).

Fig. 1

Auto-induo: Ao alimentarmos o circuito


com uma corrente varivel, aparecem uma f.e.m.
e uma corrente induzidas no proprio circuito, que tendem l=
a opor-se a causa que as orrgtnou.
/- corrente estabilizada, l'- conente de auto-induo.

| .2 l induo mtuo
-
Suponhamos agora dois circuitos, constitudos por bobinas, electricamente distintos e prximos um do
outro.
Se alimentarmos o primeiro deles com uma corrente varivel, gera-se no segundo, por induo, uma
f.e.m. (e uma corrente, se o segundo circuito estiver fechado).
'O'N =
lql opee4e oxnp no Eurqoq Ep sg^erle
lelol ocllgu6eur oxng u?qulpl souJtu4oq
.sg=o olnpoJdoouoc
'g opces ep eltdse Bun ap e;cpedns ep sg^prle 6 oc;1gu6euu oxng o 'elueurrouelue 'oprur;ep ro3
'r/a - 1
:Jod opep g opnpul-olne ap oluotctlooc O
t '6!J
t6
'octlgueur oxnp LUo uon1lsuoc os srenb se 'ocrlgueur oduec
op elo; op spL{url op o}unfuoc un Jpuc !e^ o]uoJJos E]sl
Bppluo,u rp e on b rrH;'Ji'ro3: Jr1?,3H]3":':"ffi,u1li"o
og5npu!-olnu op alua!)Uao) O l,.d
-
oginpul-olno up opn5)
'pJlno eu septznput soluoJJoc opueconord
'oluor.uenlnu os-tuBtcuonllut spulqoq spnp sv
:enlnu ognpul
z'6lJ
'opnpur ep le;ncrped osec olso Joqloul soluaJestleue ,olueugn6os oN
'slo^9lJE^ soxnu snos sop sg^pJlB 'pJlno pu sppznput seluoJJoc Bconold
se;ep lenb;enb enb puJJol ;e1ep 'elueueoue1nu!s sepeluaultp seulqoq senp sorueluesaldel 7 elnrl ep
'soilncJtc stop so oJluo Ectlgu6euollce;e oge6rleuln ,oluepod ,gH 'soptluos stop
sou 'orlno o ered ollncJlc lun ap selueJJoc Jlznpu! ruo olstsuoc enb oueulguo] o g enlrjlu ognpu; y
'opeLlcol Jo^tlso oilncJtc olterulrd o os oluoJJoc Eun Bpute o ,.ul.o.l
eun 'ognpug lod 'o.ttotupd ou es-ele6 ';enguen oluoJJoc Euln lrJoc oilncJtc opun6es o sotuleluorulp oS
tv
I
I
28
Define-se, finalmente, coeficiente de auto-induo L de um circuito elctrico como o quociente entre
o fluxo magntico totale a corrente / que o origina:

com: L - coeficiente de auto-induo (em henry - H)


(D - fluxo magntico total (em weber - Wb)
/ - intensidade de corrente (em ampere - A)

Analisemos agora a definio anterior, e expresso respectiva, e tiremos algumas concluses.

1. O coeficiente de auto-induo uma caracterstica de qualquer circuito elctrico, seja ele constitudo
por bobinas, condutores rectilneos, etc.

2. O coeficiente de auto-induo existe mesmo que a corrente e o fluxo sejam permanentemente constan-
tes (nesta situao, no existir f.e.m. induzida). Evidentemente que se <Dt e / forem variveis, o coeficiente
continua a existir, embora possa assumir diferentes valores no mesmo circuito (para correntes diferentes) -
nesta situao, sero criadas f.e.m. induzidas.

3. O coeficiente de auto-induo tanto mais elevado quanto maior for o nmero de espiras N, o fluxo
ou a corrente /, numa bobina.

4. No caso de se tratar de um condutor rectilneo, evidentemente que o fluxo geralmente to reduzido que o
coeficiente L aproximadamente nulo, pelo que se despreza o seu valor na generalidade dos casos (s quan-
doacorrentedaordemdascentenasdeamperese/ouNelevado,queLgeralmenteconsiderado).

No seguimento, veremos mais algumas caractersticas desta grandeza to importante nos circuitos
com bobinas.

2.2 Outro @rpress poro o coeiciente de outo-induo


-
Podemos obter uma outra expresso para o coeficiente de auto-induo no caso de se tratar de uma
bobina toroidalou de solenides compridos.
Conforme vimos anteriormente, verifica-se no interior da bobina toroidal que:

,=u.Y, =BS=p.T @,=N.(D=p,f

Ora, visto que por definio L = @.t/l, ento teremos:

L- o, + - bobina com ncleo de ar


I

Se o ncleo da bobina for ferromagntico, ento a indutncia L ser:

- bobina com ncleo ferromagntico


OfuElsuoc = I l,,tJoc / 7= tO
:, oluoJJoc e e tql oxn[ o oJ]uo oppprpuolclodold elurnes E os-EcUJa^ ';'7 oluod ou soult^ aulJoluoC
lv
(t) E-=f
:Jod EpEp o eulqoq eulnu Eplznpul'u'a'l e'zual ap o EppJEl op slalsE opunoos
'ocllgupul oxn[ op oEEUEA Eun (souA sossac
-o.td.tod) Pctluo^ os opuo 'o1rnc;rc opdgrd ou Epeuc g ognpur-olne op 'ul'o'l E 'opue;el g[ ro; eu.ro;uo3
secllgtueleu segsseldx3 (y
oginpul-olno op zploruoJl)ala ufuo1 U EA
-
'(reeurl ogu Euoz + leautl euoz) ogSe4leu6Bul op prunc Ep lo^gJoptsuoc Euoz Bun
souueuelqe e opotu op 'stalg.roplsuoc solr,url aJlua I )eueh sorlozpl 'ocr;g.r6 onrlcedsel o JtnJlsuoc opuol
-eld es e rl utoc eue^enb re;lsuourop opuolord es enb uJo 'steuoleloqel sotpsuo ulf 'oluorletcuplsqns
l
otJE^ oEu 1 enb epsep 'oluelsuoc g 7 enb alueur;erc6 sotleJoptsuoc Jo^losoJ sorupl enb seule;qo.rd so5
'opeztleu6eu op Erunc Ep Jeourl opu Euoz Bu reuorcunl ocrlgueulo.tlol oilncltc o os g opu
o gs :/ o \tr, oJlue epeplleuolcrodo.td ap eluelsuoc elun oluaueclle g I anb 'olueyod 'sou1n;cuog .y
'opez1eu6eu op erunc Ep
seuoz sppeuttuJolop uJa oluor,ent1ecr1u6rs rcuEA opuopod 'eluegsuoc eldules 9 opu enb os-Ec4ua^ oEluo
'oct19u6eulo.uel 'o;dulexe rod '.to1 orotrJ o aS 'oppprlrqeeuled Ep 'sezapupJ6 sellno aJluo 'opuodep 7 'e
'ocrlgu6euloJJol g otoul o opuenb opp^olo steru oluelseqg l'Z
'(e1ueuesolo6lt opu e.roqr.r.re) oluelsuoc oluaurpcrlpJd enb
9 1ercd lopl un opueur6lro 'elueulne 'rtr
uJgquJEl Eluol,.lJne / os '17t6, = 7 opsse;dxo Eu 'srod 'erreupd E luoc oggpeJluoc LUo rrJplluo opu segsseldxe
senp splso enb elueuteluopr^f 'purqoq er.rd_o.rd Bp secasu1Jlut sectlsJJolcplec sep seuede epuedep 7 '1.
:ognpu;-o1ne ap al
-uelcllaoc op ectoce ssgsnlcuoc seurn6;e srcru rcJll sorlepod 'segsseldxo seu!iln selsop ostlgue Jod
(eptguolos no) optglol op plpgrrr pL,lull pp oluouudruoc - ?
(soperpenb soJlour ruo) eldse eppc ep opcos - S
Burqoq ep sBjtdse op oJor.unu - N
(ol1eu rod fuueq ulo) orol op opeplllqeourad - rl
(ol1eu rod fuueq uo) lp op oppplltqeeurod - 0r'l
(fuueq LUo) orrol ou ptcuglnpul - 7
(fuueq ulo) JB ou Blcuglnpul - 07 :r.uoc
+orf .,rJ:r no
S,N
6Vt
I
Ora, se I variar com um determinado incremento /, ento o fluxo tambm variar com o incremento
proporcional ( L = constante). Obtemos assim:
^Ot

Subst tu ndo esta expresso em (1), obte

2)

Por anlise das expresses (1) e (2), podemos tirar algumas concluses interessantes:

1.4 S existe auto-induo, e portanto f.e.m. auto-induzida, quando h variao de corrente (/+0) e por-
tanto variao de fluxo (O*0).

2.a Se / = 0 ou (D = 0 - corrente constante ou fluxo constante - ento no h f.e.m. auto-induzida. Note


que L pode ser diferente de zero, apesar de no existir f.e.m. auto-induzida. Na verdade, L uma caracte-
rstica do circuito (= constante) e no tem nada a ver com as variaes de corrente ou de fluxo.

3.a Alm de aumentar com o coeficiente de auto-induo, a f.e.m. auto-induzida tanto mais elevada
quanto maior for a variao de corrente (^4 ou de fluxo (<D), na unidade de tempo. Portanto, a f.e.m.
depende da ,.frequnia,, (rapidez) da variao da corrente ou do fluxo.

4.aAauto-induo num circuito (e portanto a f.e.m. induzida) pode ser permanente ou transitria, con-
soante o tipo de corrente ou o funcionamento do circuito:
o Se a corrente for alternada (de sentido varivel), ento a auto-induo permanente, existindo uma
f.e.m. constante.
. Se a corrente for transitria (por exemplo, abrindo ou fechando um circuito em corrente contnua ou
alternada), ento a auto-induo s existe durante um perodo curto, correspondente abertura ou ao
fecho do circuito.

5.a Conclui-se finalmente que, em corrente contnua, s existe auto-induo na abertura e no fecho de cir-
cuitos, ou seja, em regime transitrio.

B) Classiicao dos circuitos quanto auto-induo

Quanto auto-induo, os circuitos podem ser classificados em: fortemente indutivos, fracamente
indutivos e no indutivos.
Um circuito diz-se ortemente indutivo quando apresenta uma elevada f.e.m. de auto-induo.
Exemplo: circuitos com bobinas de ncleo ferromagntico (enrolamentos de motores, de geradores, de
transformadores, de balastros, etc.)
Um circuito diz-se racamente indutivo quando apresenta um reduzida f.e.m. induzida. Exemplo: cir-
cuitos com bobinas sem ncleo ferromagntico.
Um circuito diz-se ,no indutivo) quando a f.e.m. de auto-induo desprezvel. Exemplo: circuitos
com condutores rectilneos, enrolamentos em poucas espiras e com ncleo de ar, resistncias elctricas,
etc.
90'0 ]v
A19-= Z x9].-- o1--1
:oPnlosou
'ouncJrc op rol
-dn;;e1ur o e6r; es opuenb 'V Z ruo oluoroc E rpzrlrqplsa p sLu Og ernp enb opuoqes 'og5nput-o1ne op 't'o'I
p olnclpC 'H g'L op ognpur-o1ne ep oluolcllooc un ural ocrlguprrJorlol oolcfiu uoc Eurqoq eLUn - Zd
vtt-+-{-,
qM L = r_01 x g x 002_O N_,O (c
qMu Z=eM zoo,0-
x:+-o
qMLU 00, = 9M V'O- 9'1, x LZ'O= ll -'O (q
e'0
H LZ.O _ Xr_o x 0002
J -or1 .'Ti=r (e
,_0 1 xI x lxvv - S,N
"ooz
:opn;oseg
q6u g ep errdse rod oxn;1 urn rrznpo.rd e;ed eussecau apeprsuelury (c
V g'L = l enb opuodns '6 errdse rod oxng o o ,O plol oxng 6 (q
olncrc op opnpur-olne ap eluarcr;eoc 6 (e
:olnclpc '0002 ap e^rl
-plor opeprpqeetulad E o zrr,rc I op g oolcfiu op lpsJo^suerl opces y 'se;rdse 002 uroc oluaueloluo r.rtn uol
'uuc Oe ap olueuuduoc tun uol prpgtu ero; ep equr; efnc lpproJo] ocr1gueuuorol oilncJrc [uf] - Id
c
E,
= suruolqord
D
E'
n

IE
v
ry

(E

z ProblGmos
=

- Um circuito ferromagntico toroidal, cuja linha de fora mdia tem um comprimento de 40 cm,
tem uma seco transversal de 7 cm'. A permeabilidade relativa do ncleo de 2 500. Sabendo que o
fluxo total de 600 mWb, quando a corrente de 3 A, calcule:

a) O nmero de espiras da bobina


b) O fluxo por espira

R: a) 191; b) 3,1 mWb

- Ao ligar uma bobina a uma fonte de alimentao, foi auto-induzida uma f.e.m. de 30 V; sabe-se
que durou 60 ms a estabelecer uma corrente de 4 A. Calcule:

a) O coeficiente de auto-induo da bobina


b) O fluxo total na bobina

R: a) 0,45 H; b) 1,8 Wb

2.4 l outo-induo @m Gorrcnte contnuo


-
Neste livro, vamos estudar apenas a auto-induo em circuitos alimentados por corrente contnua.
Quando for estudada a <(corrente alternada,,, completaremos ento o estudo aqui iniciado.
Conforme vimos atrs, em corrente contnua s existe auto-induo durante o breve perodo em que se
liga (fecha) ou desliga (abre) o circuito elctrico ou, genericamente, quando h uma variao brusca da
corrente.
Estudemos ento as duas situaes referidas acima, ou seja, o fecho e a abertura de circuitos elctri-
cos alimentados em corrente contnua.

2.4.1 Fecho de um circuito,


-
Observe o circuito electrico representado na
figura 4, com o qual vamos efectuar uma expe-
rincia Iaboratorial.

FIg.4
Lz
A influncia da auto-induo
num circuito com bobina. tu
'so^tlnpul soltncJtc LUo
J ogett ep aluorrocerlxf
g'6H
'elueu
-Jouolue opepnlso [ Iol oruJo]uoc 'seulqoq seu o]stxo gs ognpu!
-ome V 'sercuglsrseJ seu opnpul-olnp gq opu srod 'lo;en ouseu
o erduos r.uglupu plo 'nU olelsgot ou eluoJJoc p oluenO
'(openele sreur 7) ounc
-J!c o Jol o^rlnpul srer.u oluenb ope^ole srptu oluel gJos ,/ op tole^
O 'oge6;1 ep eluellocellxe ep eruou o es-gp 'sonl1npu! sol!
-ncllc ep oge6;1 eu ece rcde anb Bug1sue4 eluaJloc else V
'sorJgJluoc soprluos op ',, puglrsueJl olueJJoc e e (etuBlsuoc) z1 oluoJJoc E sourpluasedel g eln6rl ep
'(o;.t91;suerl eug6er ep uU) O =,, enb uo al
-uplsur ou 'rl = z1 rc1en o e6u11e ;enb e 'g ern6r; ep ocggrE ou Epeluosotdet \ oluoJJoc e Bur6lro ., EuglrsueJl
oluolroc p r,uoc (eluelsuoc) z, oluoJ.roc Ep Ernos y '(e1ue.uoc ep) or.r91suer1 eurrOer Lun p 'oss! .rod 'epuod
-soJJoc - (opunes op seursgluec) eync oluelspq oduel ep opcer; Eun alueJnp 'g ols! 'oxng op opeuen
B JBJnp oluenbue pJnp ,, oluorJoc e1s3 'ua6uo nop oql enb esnec es-lodo E opuot 'zuol ep ;e; e opun6es
'onb,/ oluoJJoc pun o opnpur-o1ne op 'rrJ'o'l eun er.rd-o.rd e;eu znpo.rd enb 'eurqoq Bu (Oy) oxng ep EcsnJq
opeuen EuJn q 'e[es no '21 e)Ed O op o]uou,recsnJq Jp]uelunE E opuo] Eurqoq pu oluoJJoc e 'y .re61; oy
'PrcuglsrsoJ Bu t/ oluaJJoc p ogptoJ uJo
BpBSPJIE glSA Burqoq eu z! aluoJJoc v
g '6!J
ioplsonb elso B plsodse.J e souosllpuv
seluoJ
-JOC SPp oluouleuodruoc oluoJolrp olso opt^op gJes onb v
'y JoldnJJolur o BOtl es onb uo oluelsu! o opsop
'r! o tt soluoJJoc spp opnlo^o e es-oJons g pJnou BN
'glso o urgquJpl entlcedser aluoJJoc B enbrod g orlno oe ope;el r.ue (oduuel ou) opese.rle glse
.7 epedugl ap oqluq o ag'epedulpl Ep or..{luq o Jorpur 'o}uaJJoc e Jo} Jorpt! oluenb - sotupJ slop sou
-EJos
z,e ', soluaJJoc se uoc oluotuprnqo JoA p r,ol saluelsur sun;e olupJnp Eppctluol soqlpq ep euelelp y
'epedug p4no ep oe 1en6; oqluq o'Bes no'o1uor!
-JoUeluE operuosqo oqtlrq o r;6u;1e 91e oduel oyac utn erouep n epedrug e enb Epurp soruec4uo1'Z
'operuosqo oluotutotJolup oqluq o opurur1e 'olelpau! ap epuace epedug; e anb sourBcllpo^
'1
'I
iolrncrc
ou ocoluocp enb o soueruosqo e logdrurelur o opue6r; 'pilp aluor,upudold ercugpedxe E opluo sotuotctul
'sepeede sepedugl se opuEctl o olncJtc ou aluolloc Jo^ptl
op opuextop 'y soule6r;sep 'roceluocp tursse opuEng '(elueroc er.user.u) oLlluq ou.tsol.rJ o ruoluoselde sep
-edugl senp sE enb 91e AU olelsgoJ o rc;n6er e y roldrurelur o;e6r; sotrtp^ ';elueuluedxe-9ld ese; ErunN
'7 opnput-olne op alualc4ooc nos o Bpurp o qU Ercuglsrser eudgld Ens E [rJo] enb 'g eutqoq eun souler;
'27 uJoc otJgs r,r.ta lgt olelsger un olsrxo 'r7 r.uoc augs rrJf 'rs orlua srenr 'ercugcsopuecut ep epedurpp u.rn
ulel stenb sop un epec'(7 e ;) soure.r s;op lod op,nillsuoc ? 'enuJluoc aluoJJoc uJo opeluaulr;e 'ogrnclrc g
I
!
T4
2.4.2- lbcrturo clc um circuitot em corrcntc contnuo
Suponhamos agora o circuito, mais simplificado, representado na figura 7 a).
Com o interruptor K ligado, apliquemos ao circuito uma tenso U tal que a lmpada L ainda no acen-
da. O voltmetro V indica o valor da tenso U aplicada; o galvanmetro G indica uma determinada corrente,
no sentido indicado na figura.
Ao abrirmos K (figura 7 b)), verificamos que a lmpada vai acender, durante um espao de tempo curto,
e que o voltmetro V vai indicar uma tenso superior, durante o mesmo intervalo de tempo.

a) b)

Fig.7

Extracorrente de ruptura: a) Com o interruptor ligado, o circuito unciona normalmente;


b) Ao desligar o interruptor, aparece uma extracorrente de ruptura que vai alimentar a lmpada,
temporariamente, aumentando o seu brilho.

Por que razo houve este diferente comportamento no ramo da lmpada?

Mais uma vez, as leis de Faraday e de Lenz explicam o enmeno.


Com efeito, ao abrir K, o fluxo vai variar desde um determinado valor at zero. Esta variao de fluxo
na bobina provoca uma .e.m. de auto-induo, a qual origina uma corrente l'que tende a opor-se
causa que lhe deu origem, isto , diminuio do fluxo. Conforme vimos j anteriormente, a corrente indu-
zidater o mesmo sentido da corrente original, sempre que h uma diminuio de fluxo (contrariamente
situao anterior).
Deste modo, a lmpada L fica submetida a uma tenso superior, que a soma da tenso U com a
f.e.m. auto-induzida - o seu brilho aumenta e o voltmetro indica maior tenso, momentaneamente.
Quanto ao galvanmetro, ele agora acusa uma corrente de sentido contrrio a h. fi, esta co.rrente i ' que
aparece na abertura dos circuitos indutivos, d-se o nome de extracorrente de ruptura. A tenso ele-
vada que lida pelo voltmetro, ao desligar o circuito, d-se o nome de sobretenso de ruptura (U).

Na figura 8 representa-se a evoluo, no tempo, destas duas


grandezas.
A auto-induo, o produztr extracorrentes de ligao (no
fecho dos circuitos) e extracorrentes de ruptura (na abertura
dos circuitos), comparvel ao efeito da inrcia, a qual impede
que o movimento dos corpos cesse imediatamente.

Fig. I
Extracorrente de ruptura e sobretenso de ruptura.
'sourseuJ so opuEcllluEp'elueurP^lsseJooJd'op^
anb socplcgle socJe e spcsJel'soqle;ede solsop socglcglo solceluoc so oJluo 'Bur6uo opsuoloJqos Blsf
'c1e'rolceluoc urn 'ro1unsrp un 'roldrurelur un :res epod enb'eyoc ep oq;elede ou ep
-pJluecuoc Ecll ogsueleJqos B Bpol oplue 'so^llnpur solueure;e rod opJnillsuoc sBuedB Jol olrncJrc o oS
'(zue1 ep e;) oynclc ou eluerroc ep ogelnue p Euprtuoc enb ernldnr-Erlxo
ep elusJJoc pun e oilncJrc ou (eeuglueuour) ogsueloJqos Burn ecercde 'o^rlnpur oilnc.rc r,rJnu oluoJJoc
e JEUoc op 'enb seze^ sEUg^ oppeler [ Iof - ayoc ep uta6eqla.rede eu socylcglo socJe e secslel '!
'ognpur-o1np pp seluoruo^uocu! sun6;e oglue soueBl
'seppeler g[se ouoc
slel 'spcll-EJd segec;;dp Jol ruopod enb segSenys se;enbe ugquel eug6r.ro seu 'sgeng[esepu; segen1;s
sep oppprleJeue6 B eu;6pro enb solncrrc sou eluoJJoc pp ernldnr e 9 enb g epsep Jrnlcuoc op llc-El J
'ollncJrc lrln oJqB as opuenb srercrpnerd so]rolo urol o]uoureoue]uotuot!
EruJoI es enb <.Ecul3?lo B6.rEcsop,, E 'BuorEuJ E oPs enb 'sosBc sossoN 'sprJgssoceu oplua uJaJes oBu
rod 'sepelenorde ogs erdues ueu englcedseJ ogsuoloJqos B o ernldnr op oluoJJoceJlxo E 'o1e;e uo9
'soluotuo^uocut
no sue6elue^sep sens sB uJgquel spnr 'sue6eluen seuede uel opu ognpu;-o1ne e 'epep4o g orrJoC
oginpu!-olnu op salualua^uo)ul g'Z
-
'oxn[ op 'olueyod 'o o]uoJJoc ep opeuen
gq enb erdues 'Bulqoq Eu pplznpururo'l p op!^op os-Ecllyo^ olcel olsf 'el6reue ecnod Jrunsuoc op EJlxo
ue6eluen E uroc 'sopenele ue[es seJopn so enb opue]lne 'ppeuJe1e oluoJJoc ap so1ncJlc lrlo 'oluoJJoc ap
pJopp1uJll otuoc oluouJeluenbe.t; ppezrlrm g Eurqoq V - sepe^alo saluarJoc sep sarole^ sop oge1u;1 'g
'OJJPC
op roloru o Jeuorcunl e 4d e EJnlsr,! ep ogsoldxe B lBconord ;enlssod g g 'Epllqo ulsse 'opsualerqos Elso
tttog '(soclrlcgle solceluoc) sopeu;1e;d sopeueqc sop sgApJlE o1ncJrc o JuqE oe 'eurqoq eu BprznpurtrJ'o'l
E uroc puolBq pp opsual Ep Er.rJos pp BUnseJ opsueleJqos e !(exeq g opsuol ens e) Euoleq e;ed eprceurol
rcs epod opu opsueleJqos pssf 'opsuolaJqos Eurn oJJpc op Jolour op spla^ s.rec;;de opssaoeu g 'Je + p^
-llsnquJoc Ernlsrtu ep opso;dxe e enbtpten es enb r";ed- opsoldxe ep selolout sop og;u6!ap euelslg'Z
'lpruJou oluorueuorcunl o ered 'rouelur 'pr1no o enbuB.r.rB
o erBd ppe^alo opsuol Ern :sluerollp segsuol senp epedugl iecr;de op Br-os-rol 'orlsBpq o uos
'leur,uou oluorueuorcunl ap oPsuol ens e 9 enb
'eper ep opsuol ? JorJolur JolB^ lun ercd rcxeq ren elodue Eu opsuo] e 'eElecsep e sgdy 'Jpuorcunl ullssp
e epedugl ep sese6 sop e6recsop e )enl ered (opsuelerqos) pppnalo oluotloluorc4ns oEsuol eun Bur6
-po 'eper Ep opsual p Bperuos 'enb eplznpurru'o'l Eun olou Bconord '(enrppug elueuJeuol eurqoq) oJlsepq
un op ope1ueu;p E Jppoc oe 'sepedu.tpl splsop JoppcueJre O - saluecsarcnp sepedurg ep enbuelry ';
'opecrlde ep so;dluexe sun6;e oglue soure[e1
'ollncJlc op leurrrJou opsuol .rouedns 9 enb ern1dru op opsuatoJqos Etun ece.pdB onqnpur oilncJp tun rcDr;sep
ap oluouJotu ou enb sotuopJocog 'sprcuglsuncJlc soluoJollp ue (epep;;qn uoc) sopepnordB rcs urepod 'ernldnr
op opsuoleJqos E o ernldnr op oluorJoceJlxo B aluouEpeatou 'opnpurolne E sopercossp souoruguol sO
oginpu!-olnu op sagSo)lldu S'Z
-
'(oduel op apeprun pu 'oxn;1op opeuen E Jol JorprrJ oluenb Bpe^olo srpu, oluel g 'Lu'o'I E
'9 OIS! 'IV/AV . N- = J enb eprocer) sopenale oilnur soJolEn rrourle urepod ernldnr op sogsualarqos se srod
'oluorJecsnlq oilnu souaqe rcs uonop opu so^rlnpur aluoruouol soilncJrc so enb oluorleu4 JrJoloJ oO
SE
I
I
T6
2. lnteerncias dos arcos elctricos com as ondas electromagnticas - Todos ns j nos apercebe-
mos do fenmeno das interferncias (rudos) nos nossos rdios, televisores, etc.
Estes rudos no so mais do que a sobreposio das ondas emitidas pelas frequncias ..parasifss, pro
vocadas pelo fenmeno da auto-induo, com as frequncias da emisso sintonizadas no nosso receptor.
Estas situaes acontecem nos receptores (de udio, vdeo, etc.) quando: uma motocicleta vai a pas-
sar, um secador de cabelo est a funcionar, um aspirador est ligado, etc. Todos eles tm motores e,
como sabemos, os motores so mquinas altamente indutivas que produzem elevado nmero de fascas e
que criam frequncias parasitas na rede, as quais vo interferir com as frequncias de emisso de rdio e
vdeo.

3. O perigo (para o utilizador) das sobretenses de ruptura - As tenses elevadas que se produzem em
circuitos altamente indutivos, quando se interrompe a corrente no circuito, podem constituir um perigo
para o utilizador, se no forem tomadas as precaues adequadas, evitando o contacto com as partes
activas do circuito.

2.7 Como evitor os inconvenicntos cJo outo-incluo


-
Felizmente que grande nmero dos inconvenientes da auto-induo, nomeadamente os produzidos
pelos arcos elctricos, pode ser evitado. Deste modo, garante-se uma vida til mais duradoura para a ins-
talao e evitam-se mesmo situaes mais desagradveis.

Vejamos ento alguns processos usualmente utilizados para reduzir os efeitos negativos da auto-induo.

1) Ligando uma resistncia em paralelo com o interruptor

Observe a figura 9, constituda por uma bobina, uma resistncia e o interruptor.


Quando se liga K, a bobina funciona normalmente, alimentada pela tenso da rede, pois R fica curto-
-circuitada pelo interruptor.
Quando se desliga K, a bobina fica em srie com a resistncia R e, deste modo, a corrente I vai dissi-
par-se (por efeito de Joule) na resistncia, evitando assim a danificao dos contactos do interruptor.

Fig. 9

Os inconvenientes da auto-induo so reduzidos


se ligarmos uma resistncia em srie com a bobina,
ao desligar o circuito.
'y oJqe os opuPnb 'oPnpur-olnp ep soluotuo^uocur so znpoJ
'purqoq p uoc ololeJpd ue 'opoJp op oper; y
z I '6!J
'erreue
e ppol rcdlsslp es gle y ercd g ep opojp o opuelocled
'e;nrrr pu opecrpur oprluos ou opojp o e Eutqoq e eJlua
Jelncrc lEA I unldnr ep elueJJoceJlxe e ' rcllsop
oV 'g ercd y ep elueJJoc znpuoc ogu O opoJp o srod
'Burqoq pu essed gs olueJJoc e 'y ell es opueng
'opllues unu
oluolloc B .rBssed pxlep gs enb onllsodsrp uJn 'oqes os ouroc 'g 7y en611eu opeluesarder g opo;p g
eulqoq e tuoc olelered ure opolp run opue6;1 fu
'ognpur-olne pp so^tcou so1alo so znpoJ
'roldrurolu! o ruoc ololeJpd rua 'ropesuopuoc O
I l '6!l
'pculcgle erJeue op BtuJol e qos euozer.uJe
e lenb o 'Joppsuopuoc o eJqos es-eeJJecsop pulqoq
pu ppeuozewJe pctlgueu erleuo p 'opotu olsop ieu
-!qoq e uoc arJgs rue Bcll Jopesuepuoc o '.ro1druJolut
o opuuqe 'o1rnc;rc o teOtlsep epueleld es opupng
'(;; etn6tl) eluoJJoc renb;enb ele.rod opuessed opu 'opeilncJlc-ounc pctl Jopesuopuoc o 'y.re61; oy
roldruJelu! o ruoc oleleJed ue Jopesuapuoc tun opue6;1 (g
'eprznpoJ Luon opnput-olnp e
olrncJlc o rer;sep op 'nU op Jole^ o opupluounv
oL '6!J
'oyncJlc o opol Lutssp opuee1old
'.roldnJJolur o oJqB os stodep 99 'epznpoJ oluoruoluarc
-!;nS E[os o]ueJJoc p enb g]p nU ep Jolp^ o o]ueulerneld
os-Eluoune 'olrncllc o rcr;sep opuoleld os opupng
'(O ernOrl) oululu JolB^ ou glso
I
olBlsgoJ op Brcuglstsot B 'lBruJou oluouBuotcunl uJl
eulqoq e tuoc epgs rue olelsgor o opue6;1 @
t2
I
I
38
5) Ligando uma resistncia varivelVDR, em paralelo com a bobina

A resistnciaVDR apresenta um valor elevado quando polarizada positivamente (corrente de para


B) e apresenta um valor reduzido quando polarizada negativamente (corrente de B para A).
Assim, ao ligar K, ela no percorrida por qualquer corrente (resistncia elevada), sendo a bobina ali-
mentada normalmente.
Quando se desliga K, a extracorrente de ruptura / vai
percorrer a VDR de B para A, situao em que a sua
resistncia reduzida, dissipando-se assim a energia no
paralelo, protegendo o interruptor.

Flg. 13

A ligao da VDR reduz os inconvenientes


da auto-induo, quando se abre K.

Cstudo do induo mtuo

3.I Conceito dc induo mtuo


-
Ao estudarmos a lnduo Magntica, observmos vrios exemplos de circuitos em que o fluxo produzi-
do num deles ia atravessar o outro ou outros circuitos. Se esse fluxo for varivel, produz-se no outro circuito
uma f.e.m. induzida.
Tratando-se, por xemplo, de duas bobinas verifica-se que: ao alimentarmos a primeira com uma cor-
rente varivell,, produz-se na outra uma f.e.m. E2; ao alimentarmos a segunda com uma corrente varivel
/r, produz-se na primeira uma f.e.m. E1 (tal como se representa na figura 14).

a) b)

Fig. 14

lnduo mtua entre duas bobinas:


a) Produo de Er, provocada porui varivel;
b) Produo de E,, provocada por i, varivel.
'PnlnuJ oPnpul ep eluolcl}oc ap ouou o ual anb 'Pzop
-ue.r6 p^ou purn os-ourlop 'sunuroc soxn[ uloc 'so]rncJrc srop oJ]ua Bcr]gu6eu ogeql purn gq opupng
v
S,N 'l =-'
:Jod oppp p.r op5npu!-oue op oluolcllooc o anb oLlJsarrJ
sor,ur^ ';eprolo1 purqoq pun op re;ncrped osec oN 'olrncJrc op secosu1Jlur spcrlsJJolcpJpc sep seuede
apuedep enb ezepuer6 Br.un g oilncJrc un op opnpur-o1ne op aluorc4ooc o enb elueurlouoluE souJl^
unlru og5npu; oP otuoPl|ao) E'2
-
'oluor.lrp^rlcedser 'selueralp no srBnt urero; tuerocled se
enb selueroc sp o seurqoq sp oluposuoc 'soluorolp no srBn6r rcs oplepod rz6 o z16 enb elueureluapr^f
'onlnu oxnI op e]ueutlen6! opeueqc 'seulqoq
senp sP lunluoc oxnu o ul9qulel 9 alsf 'I Purqoq P lEsso^PrlP !P - '26 - oxnu olsep euPd 'Purqoq plso
psso^erlp onb (16 ap aluarolrp no pn6r) z6 oxn[ un os-euc 'Z purqoq B seuedB B.roOB sorulp]uor.lllle oS
'onlDlu oxnu no seulqoq senp sP unuoc oxnu o g olsl 'z purqoq p rPsso^eJlE !E - z16
- oxn[ o]sop oUEd 'Eurqoq E]se ESso^Er1e enb 16 oxnI un as-ppg 'L Eurqoq e seuede soluJe]uoturp oS
'seulqoq senp sP untuoc 'Z Pulqoq eled opznpotd 'oxng o g ,.@ (q
:seurqoq senp sP unuoc '! eulqoq eled op;znpotd 'oxng o z16 (e :(,zq s z16) on14u oxn;l
g I '6!J
(q (e
sorBsua srop )ozel soup^ stpnb se uros '(z e L) splurlsrp.J:;jo"J:ff ff il3j'J,'1":'T:i"fl ;r::-Jarolrp
onuu oxnlJ a'2
-
'engrtu ogSnpur op sez
-Uloutorlco;e se5.ro; op oruou o opluo rugl serJ-Erluoc seurqoq spu seprznpur sozulor,uoJlce;e sero; sy
'Eprznpur 'trJ'a'I E[rJn oJmo
ou Bconord olrncJrc unu oluoJroc ep opeuen B enb [rJo ouatugua] oE enl4ut og5npu; op auou o s-O
62
I
I
r40
Assim, o coeficiente de induo mtua M entre dois circuitos o quociente entre o fluxo magntico
que atravessa um deles (provocado pelo outro) e a corrente que percorre o outro:

M-@''-o,,
l. l,
rz = fluxo produzido pela bobina 1 e que atravessa a bobina2
@zr = fluxo produzido pela bobina2 e que atravessa a bobina 1

O coeficiente M uma constante, como se v pela expresso anterior, qualquer que seja o circuito ali-
mentado. expresso em henrys (H), tatcomo o coeficiente de auto-induo L.'
A grandeza M ser tanto mais elevada quanto maior for o fluxo comum e menor a corrente na outra
bobina.
O valor do fluxo comum , obviamente, dependente de
vrios factores, como sejam: a permeabilidade magntica, o
comprimento das linhas de for, o tipo de circuitos (bobinas Rede
com ou sem ncleo), o nmero de espiras, etc. Ir I

Na figura 16 sugere-se a ligao magntica entre duas +


bobinas, onde se pode constatar a importncia dos factores
referidos. 1

orz

Fig. 16

O coeficiente de induo mtua neste circuito dado por


M - Q2/11.

3.4 Foro eloctromotriz dc incluo mtuo


-
No ponto 1.1., estudmos a f.e.m. de auto-induo como sendo a f.e.m. induzida no prprio circuito
(bobinas, condutores, etc.), onde se verifica uma variao de fluxo magntico.
A fora electromotriz de induo mtua aquela que produzida num segundo circuito, devido varia-
o do fluxo magntico no primeiro.
A expresso matemtica que traduz esta ligao entre f.e.m. e variao de fluxo -nos fornecida pelas
leis de Faraday e de Lenz.

No caso particular das foras electromotrizes de induo mtua, induzidas em duas bobinas prxi-
mas uma da outra, as expresses matemticas respectivas so as seguintes:
'(eprznpar olrnu g Enlnur
op5npur B enb uJo pprpour Eu 'L Br!lqo.rd op sp sororJolu! seluelseq oEs seprznpur 'r'a'l se) 1 g (e :g
'seulelqold srop sop soppllnsoJ so ercdu.ro3
'e'o = yl enb opuodns 'ropelue oE oluEr.llauJes eure;qord lun E^losau - zd
'sosEc slop sou pn6r 9 1y4y srod 'reledse op pJo our.roluoc 'zg = t1 enb es-ecryrel
z'o ]v 7
Z,O ]V I
:oEnlosou
s z'o olupJnp v , p E|JPA '/ opuEnb 'zg to Eprznpu[Lu'o'] v (q
s z'o oluPrnp v , ap eue^ l opupnb 'rg luo EprznpuruJ'o'] v (E
:alncpc
'H t't op Enlr:rur oEnpur op luarcuaoc un urgl 'EJlno pp pt.lJn saluolaltp 'zg a Lg sEutqoq sEnc - td
suuJolqord
'sosEc srop sou oPnpur op
sEcllsJlolcplBc soluoJaM sE sEpEp PJnlPu ? onb o 'l o U\ sEzopupro sEu aluaulEluourEpunl ognput-olnp
op 'u,r'o'I Ep ruorolrp enuru oEnpur op 'r.u'o'l Pp sogssordxo sp 'oluorrJltcpl lElplsuoc opod os ou,toc
L Purqoq Eu oluoJJoc ep oEpuB^ P opr^ap 'z putqoq Eu Eptznput 'rlJ'o'I - zf
z Eurqoq Eu oluoJJoc op oEPuE^ P opr^ap 'L Eurqoq Eu Epznput 'ut'a'| - 13 :uroc
:olcedse oJlno Epure Jplrtol uepod soJouolup segsseldxe se 'rl W - z16 o zl W = tz6 enb o1sr11
'(serrdse y rod) sopeerqe soxng no srclol soxn[ ops rz6 e zt6 enb elop
lt, I
I
T
42

Cn@rgios mogntico e electromogntico

Ao estudarmos alguns dos processos de evitar os invonvenientes da auto-induo quando se abre um


circuito indutivo, verificmos ento que a extracorrente de ruptura ia originar a libertao de energia nos
elementos que eram introduzidos no circuito com o objectivo de limitar o efeito destas correntes.
Na figura 17 recorda-se um destes processos.
Quando se liga K para a posio 1, a bobina alimenta-
da normalmente. Ouando, posteriormente, s liga K
para a posio 2, passa a haver uma circulao de cor-
rente (transitoria) entre a bobina e a resistncia, com o 0
2
sentido indicado na figura 17 .
Conforme se pode ver, h circulao de corrente
entre a bobina e a resistncia, apesar de a rede no for- R

necer qualquer tenso ao circuito.

FIg.17

A bobina armazena energia magntica,


ornecendo-a sob a orma de energia elctrica
quando Kest na posio 2.

De onde vem ento a energia que vai alimentar a resistncia (quando K est na posio 2), transfor-
mando-se em energia calorfica?
A explicao apenas esta!
A passagem da corrente na bobina cria nela um campo magntico, a que est associado um determi-
nado valor de energia magntica, constante com a corrente. A bobina armazena, portanto, energia mag-
ntica.
Quando se desliga a fonte de alimentao (K em 2), a bobina vai ceder a sua energia magntica ao cir-
cuito, transformando-a em outras formas de energia. No caso particular da figura 17, houve transformao
de energia magntica em elctrica e desta em calorfica.

Demonstra-se que a energia magntica armazenada num circuito dada pela expresso:

com: W, - energia magntica (em joules - J)


L - coeficiente de auto-induo (em henrys - H)
/ - intensidade de corrente (em amperes - A)

A este tipo de energia, que ora se transforma de elctrica em magntica, ora se transforma de magnti-
ca em elctrica, d-se usualmente o nome de energia electromagntica (para a distinguir, por exemplo,
da energia fornecida por um man, que apenas magntica).
H LL.L :U
'f g'L ep ecrlgueut el.leuo pun euozeruJe 'V g'L
op oluoJJoc euln lod epulocred Jos oE 'enb eurqoq eun op opnput-o1ne ap aluorcrlaoc o olnclpC - Zd
Z
f 6:"t x Z x L = "11
:oPnlosou
'BpBuezew)e Bctlguoeu Bt6Jouo e alnclBc
'V e op oluo.lloc Burn lod epulocred g'H Z ep opnpur-olne op aluorcrlaoc un uoc 'putqoq pLun - td
E
E,
=
sur,uolqord
D
(,
,n

2t,
I
144
'^'c lodP^-olE^ec d Brcuglod
I]MI pJoL{-up/v\otrnb M Bt6Jeuo
,-Co snrstac neJ6 op osle^ut n PJnlPJedurel ep eluercueoc
tu/zLulIJo orlor,u Jod opprppnb orlor,ullrurur-lo d epPpr^rlsrseJ
ulw/) olnurur Jod soge1oj u lPuorcBlor Brcu?nber;
euoN oloqu!s
sSovotNn SVZ3ONVUC
svcrlyud s3ovorNn
w/t orlor! Jod pBJPI 3 pculc9lolp oluBlsuoc
V oloduP ,J ztJloruolouBru elo;
t-H fuueq op osJe^ur ,U EcrlguEru BrcuglnlaJ
ru'o oJlor,u LULIo d Bculc9le epBpr^rlsrsaJ
O urrlo U eculc9la elcuglsrsar
I.U/H oJler.tt rod fuueq or1'rl Ecllgu Br,u epPpl MeorJed
H fuueq N Bnlnr.u ognpul op aluolcllooc
H fuueq I o9npu!-olnB op eluelclleoc
qM leqe/v\ o ocllgupru oxnu no Bcrl?uBr,u opnpu! ap oxnu
I Plso} I oxn[ ep epBprsuop no ec!]gu6Bru opnpur
wN oJletu lod eledure H oc[guPru odruEc
,wN opeJpenb orleur rod eledr,ue ' oluoJJoc op apBplsuep
A llo^ zulor,uoJlcolo ero;
=I
A llo^ n pctJlcglo ogsuol 'lprcualod ap euerc1p
A llo^ A oculc?te Prcuelod
w/A oJleur rod yon l ocrJlcgla odruBc
c quolnoc o pcplcglo E6rBc no oppplcplcap ap opepllupnb
V eredure I Bculc9lo elueiloc ep opBplsuelu!
I e;noI o rolec op epeplluenb
C" snrsloC ner6 0'l snrstoc elnleleduJol
M UP/\^ d e;cuglod
r e;noI M oLlpqeJl 'er6reue
IU'N oJletrl uol t/\ ero; Brun ep oluoLuotu
N uol ^ou J ero;
^ou
ilN
srl
I
Il4(t

Mltiplos Submltiplos

quilo = 103 = 10-3


mega = 10u = 10-u
giga = 10s = 10-n
tera = 10" - 10-12

,
l .,.,,i'

9fe9O . .t
'.r.i
,:i','i.i

Maisculas Minsculas Maisculas Minsculas


alfa A CT, niu N t)
beta B B csi H
t,
gama f v omtcron ; o
delta pr II 1,

epsilon ^E t ro P p
zeta Z srgma o
eta H n tau T
teta @ e, upsilon Y U
iota I 1 fi o Q,9
capa K K qul x x
lambda pst Y v
miu ^
M I,r omega ) )

atmosfera
- 1,033 kg/cm'
t= r4,698 p.s.i.*

bar - 1,O2O kg/cm'


braa = 1,829 m
caloria - 4,187 J
cavalo-vapor = 735,5 W
galo (ingls) - 4,546 .(
galo (U.S.A.)
- 3,785 (
H.P. (Horse Power) - 745,7 W
jarda = 0,91 44 m
libra = 0,4536 kg
milha martima = 1852 m
milha terrestre = 1609 m
ona = 28,35 kg
pe = 30,48 cm
polegada - 2,54 cm
grau Fahrenheit ("F) -32+9/5xoC

p.s.i. libra por polegada quadrada


-
'opun6os urn ap odurol op oSPdsa ou o.toz P oplznpeJ Jos oE 'llo^
un p zlJlorxoJlcep f
e.lol puJn oleu znpold 'Erldso eurn ep olrncJlc o opuess^pJlp 'onb octlgueu oxn[ o - (q16) raqam
'opun6os lod eledtue uln ep aluouror.rJroJrun EuE^ olncllc ou ecupglo oluolloc E opuenb
'llo^ uJn ep zulorrJollca;e e.ro1 eurn eprznpo.rd 9 lenb ou 'oppr.lcol ollncJrc un ep opnpur-ome p eluolcllooc o J - (H) .tuot{
'quolnoc urn e ;en6r peptc1tlola ep epeprluenb EuJn uoc ope6elec I ele
opuenb 'llo^ uln ep lercualod ap eSuerelrp eun ecerede sece;d senc oilua 'Jopesuepuoc urn ep epeplcedec E J - H) peJeJ
'etedute urn ep elueloc eled opunDes Eppc ur epeyodsue.rl epeplcglcel ep epeplluenb P I - (C) qurolnoc
'(zr.r1ouo.r1ce;e ero; eurnqueu ep e1uol ees
ogu Jompuoc egse anb epsep) eledr.ue uJn ap elueJloc Etrtn roppuoc elseu znpo.td 'soluod srop sossa allue epectlde '1on
urn op oluelsuoc ;ercuelod ep eSuere;rp euJn opuenb 'Joupuoc r.un ep soluod slop aJlue Eculclo ElcuglstseJ e 3 - (6) utqo
'lle/$ un e 1en61 g soluod srop sosso oJlua epedrssrp elcuglod e opuenb 'eledue utn ep
aluelsuoc eluolloc euln Bssed epuo.rod 'Jolnpuoc orl un ep soluod srop oJluo ocrJlcgl plcuelod ep eSuerelp e 3 - (1) goa
'opunbes EpEc uro a;no[ u.rn ep er6reue ep opSnpo.td p ura6uo gp enb etcuglod e 3 - ffi pean
Eu o.rrour urn ap ecorsp es uoyeu un e ;en6r ero; eun ep opSecrlde ep oluod o opuenb oppzrr,r *"05'"*r'o-ffii;5,
'opEJp
-enb opunes lod olleur urn ep ogera;ece E 'Esseur ep eurer6opnb r,un ep od.toc urnu 'econord enb elo1 E j - (N) uoyreu
'ogueurpdu.roc ep oJlouJ .tod suoyvreu
,OlxZ e ;en61 se.rolnpuoc soss ellue e5ro; eurn znpold 'oncg^ ou oJlaur urn ep Ercuglslp p soppcoloc e lelgzeldsep tel
-nclrc ogces ep 'o1rur;ur ogueurudutoc ep 'so;e;e.red soJompuoc srop opuoJJocred 'enb eluElsuoc oluoJJoc e I - M eJedlue
'ee [-ors?c ep ouol9 op lEluourPpunl ope]se op sou
-pad;q s;en;u stop so etlue ogrsuerl g epepuodse.uoc 'ogerper ep sopolred OU Leg Z6I 6 op opelnp e 7 - (s) opunEes
fsep;pey1 e sosod op lpuorceurelul neoJng
oled 'euet3 'setnqg ulo 'Bllopel EuJnu Eppruasuoc lsa enb orpyr-eur1e;d e6r; etun ep prcedse orpullrc r.un 9 etuel6oltnb op
leuorceuJolur odllglo.rd g) 'eurelo;1nb op lEuorcpuralu; od;1g1old op Esspu p ;en6g 'esseut p epeptun e ; - (61) euel6olgnb
'gg-uoldJ.tc oP otuolg oP sPg e od7
s!o^!u so ellue op5gsuell oge;per ep oncg^ ou Epuo ep sogueuruduroc e/egl 0gg ! e len6t opeurudutoc o f - (ru) orleu
op og5lulJaq
Ll, 1
I
I
r48

Aparelho ou designao Smbolo Aparelho ou designao

contnua I
Corrente Bobina com
alternada ncleo de ferro

I Bateria de pilhas
I
T

Gerador de corrente
contnua (rotativo)

Gerador de corrente
alternada (rotativo)

Resistncia linear Dodo (rectificador)


000'0 000'L llg'l o06 000'L LOL,O LOL'O 982'0 o9?
ou?'r, I L0'0 000'L 899'L 996'0 6 L/'0 969'0
"68
892'0 "??
9t9'82 gto'0 666'0 9e9'L 206'0 ItL'O 289'0 092'0 "E?
"88
180'6 L 290'0 666'0 8 L9.L 006'0 wL'O 699'0 8eZ'0 "Z?
"LB
LOT.? L 0/0'0 866'0 LOg.L 698'0 99/'0 999'0 9lL'O
"98
OT?.1 L 280'0 966'0 v8?'l 6e8'0 99/'0 tr9'0 869'0 "l?
"98
? L9'6 ,0 L'0 ?66'0 99r'L 0 L8'0 LLL,O 629'0 189'0 "0?
"78
wl'8 ZZ|O 266'0 6V?'r lgl'O 882'0 I L9'0 899'0 "6t
"t8
991'L 68 L'0 066'0 lev'I v9L'O 66/'0 209'0 9?9'0 "8t
"ZB gZL,O
? L8'9 99 L'0 886'0 vlv'l 608'0 889'0 829'0 "Lt
"18 "90
lL9'9 vLl'o 986'0 96e'L 00/'0 6 L8'0 VL9'O L L9'0
"08
9? L'9 L6 L,O 286'0 6Lt'l vLg'o 628'0 699'0 869'0 "90
"6L
90L'V 802'0 826'0 LgT.L 6?9'0 688'0 9?9'0 9/9'0 "?8
"8L
ztt'? 9ZZ'O vL6'O vve' 929'0 8?8'0 089'0 899'0 "08
gZC,
"LL
llo'v ZVZ,O 026'0 109'0 zg8'0 I L9'0 L8
Lr9'0 "Zt
"9L
ZEL,E 692'0 996'0 60e' LLg,O 998'0 009'0 ?29'O ""08
qLZ,O "9L g/g'0
L8?'e 196'0 7,64' ?99'0 98?'0 909'0 "62
"iL
ILZ,C Z6Z,O 996'0 VLZ, 289'0 888'0 ol?'o 68?'0 "82
"tL
8/0't 60t'0 196'0 LgZ, 0 L9'0 168'0 vgr'o llv'o
"ZL "LZ
vo6'z 9Ze'0 9?6'0 6ez' 88?'0 668'0 8e?'0 V?V'O
"lL "92
8rL'Z zve'o 016'0 ZZZ, 99?'0 906'0 ZV'O 9t?'0
"OL "92
909'Z 89t'0 ?86'0 voz' o69 9y?'o ? L6'0 LOV'O 6 L?'0
"lZ
9LV,Z 9/8'0 LZ6,O L?l'l vzv'o 026'0 168'0 L0?'0
"89 "EZ
99t'Z L6t'0 026'0 69 L' L vov'o LZ6,O 920'0 ?88'0
gVZ'Z "L9 "ZZ
LOV'O , L6'0 Z9l'l ?88'0 ?86'0 898'0 99e'0
"99 "lZ
vvl'z ezv'o 906'0 vtl'l o99 ?9e'0 016'0 ZV|'O 6rt'0 "OZ
090'z 8tr'0 668'0 Lll'l vve'o 9?6'0 928'0 Zg0'0 L
"?9 "6
t96'L v9?'o 168'0 OOL.L 928'0 196'0 60t'0 ? Lt'0 L
"09 "8
188. 1 olv'o 888'0 280'I 909'0 996'0 ZOZ'O L6Z'O
"29 "LlL
?08'L 98r'0 9/8'0 990'L LgZ,O 196'0 9LZ'O 6LZ'O
"19 ggz'0 "9
ZtI 009'0 998'0 L?O'I 996'0 692'0 Z9Z'O L
"09 "9
?99'L I L9'0 298'0 080'L o69 6?Z'O 026'0 ZVZ'O WZ'O
009'L 0t9'0 818'0 zlo'l o89 Itz'o vL6'O 9ZZ'O LZZ'O "ll
"t L
0?9'L 9?9'0 688'0 966'0 ZIZ,O 826'0 802'0 602'0
"L9 "Zl
88?'L 699'0 628'0 LL6'O ?6 L'0 286'0 L6 L'0 Z6l'0 LL
"99 "
8Z?'r vL9'O 6L8'0 096'0 o99 92 L.O 986'0 VLI'O VLI'O L
gle'l "0
889'0 608'0 zv6'o 89 L'0 886'0 99 L'0 LgO o6
"?9
LZE I 209'0 66/'0 926'0 0? L'0 066'0 6t L'0 0? L'0 oB
"09
o8z'l 9 L9'0 88/'0 806'0 ezlo 266'0 ZZI,O ZZI,O OL
gez'l "29
629'0 LLL'O 068'0 90 L'0 ,66'0 ,0 L'0 90 L'0 o9
"LS
z6l'l 8?9'0 992'0 ez8'0 o09 880'0 966'0 280'0 280'0 o9
09 L.L 999'0 992'0 998'0 020'0 866'0 020'0 020'0 o?
"67
L L L.L 699'0 wL'O 8e8'0 o87 290'0 666'0 290'0 290'0 ot
ZLO, I 289'0 le/o 028'0 geo'0 666'0 9t0'0 9e0'0 oZ
"L?
990'L 969'0 6 L/'0 t08'0 Z LO.O 000'L Z L0'0 LIO'O oL
"9?
000'0 000'L 000'0 000'0 o0
oluaouel ouas-oc ouos ouE,,oeH snBrc elua6uel ouos-oc oues ouElpeu sneJc
oin6w- TinEIrV---
sag5un J- L rll
61, I
I

Potrebbero piacerti anche