Sei sulla pagina 1di 121

3

SMBOLOS DE LA PATRIA

3 Sumaq kawsay
BANDERA NACIONAL HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONAL
Kuskalla yachasunchik

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprob y proclam


la Declaracin Universal de Derechos Humanos, cuyos artculos figuran a continuacin:

Qichwa
Personal Social - Ciencia y Ambiente 3 - Quechua Variante Collao

Llamkana maytu

PER Ministerio Viceministerio


Direccin General
de Educacin Bsica Alternativa, Distribucin gratuita
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIN de Educacin de Gestin Pedaggica Intercultural Bilinge
y de Servicios Educativos en el mbito Rural Prohibida su venta
PROHIBIDA SU VENTA

Z_T_R_Caraytula PS Collao.indd 1 3/09/16 11:00


El 22 de julio de 2002, los representantes de las or- formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ganizaciones polticas, religiosas, del Gobierno y de ella. Con este fin, el Acuerdo promover el acce-
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, so a las oportunidades econmicas, sociales, cul-
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del turales y polticas. Todos los peruanos tenemos
pas. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educacin de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen- As, alcanzaremos el desarrollo pleno.
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu- 3. Competitividad del Pas
pemos o el rol que desempeemos, el deber y la Para afianzar la economa, el Acuerdo se com-
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de- promete a fomentar el espritu de competi-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan tividad en las empresas, es decir, mejorar la
importantes que sern respetados como polticas calidad de los productos y servicios, asegurar
permanentes para el futuro. el acceso a la formalizacin de las pequeas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
Por esta razn, como nios, nias, adolescentes colocacin de nuestros productos en los mer-
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado- cados internacionales.
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti- 4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-
vos que son los siguientes: tralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla con
1. Democracia y Estado de Derecho sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos rente para ponerse al servicio de todos los pe-
los peruanos slo se pueden dar si conseguimos ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
una verdadera democracia. El compromiso del la administracin pblica, desarrollar instrumen-
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en tos que eliminen la corrupcin o el uso indebido
la que los derechos son respetados y los ciuda- del poder. Asimismo, descentralizar el poder y
danos viven seguros y expresan con libertad sus la economa para asegurar que el Estado sirva
opiniones a partir del dilogo abierto y enriquece- a todos los peruanos sin excepcin. Mediante el
dor; decidiendo lo mejor para el pas. Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
2. Equidad y Justicia Social estas polticas de Estado, a brindar apoyo y di-
Para poder construir nuestra democracia, es ne- fundir constantemente sus acciones a la socie-
cesario que cada una de las personas que con- dad en general.

Z_T_R_Caraytula PS Collao.indd 2 28/09/16 04:43


3 Kuskalla yachasunchik

Qichwa
Llamkana maytu

Z_PS Collao pag 01.indd 1 3/09/16 10:45


PER SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Yachay Kamayuq Umalliq


Jaime Saavedra Chanduv

Per Suyupi Yachachiykuna Umalliq


Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Per Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq


Juan Pablo Silva Macher

Simikunapi Kawsaykuna Sapsikunapi tukuy niraq Yachana Umalliq


Elena Antonia Burga Cabrera

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq


Nora Delgado Daz

Llamkana maytu: 3 Sumaq Kawsay


Personal Social - Ciencia y Ambiente 3 - Quechua Variante Collao

Ruraqkuna
Erica Cceres Taype
Serafn Caldern Mayta, Leoncio Sejje Mamani
Suyukunamanta qhaway yanapakuqkuna
Martha Chipana Yupanqui, Willy Lpez Colloapaza, Joel Samuel Choque Tomayconsa,
Hiplito Peralta Ccama, Simn Villalobos Yupanqui, Dominga Selena Cervantes Monteagudo

Maytukuna allichaypi yanapakuq


Hiplito Peralta Ccama, Juana Huacoto Bjar

Llapan llamkaypi yanapaq - DIGEIBIR


Oscar Chvez Gonzales, Maritza Livia Nuonca Lupo, Ricardo Gonzales Estalla

Qichwapa qillqaynin qhawaq:


Nonato Rufino Chuquimamani Valer, Ana Mara Mamani Arana
Allinchasqa qhawaq:
Rosa Mara Mujica Barreda

Maytu tupachiq
Luis Armando Fierro Trujillo, Deysi Guadalupe Lpez Ventura

Siqiq
Wilber Roa Condori

2016 watapi allinchaspa mirachisqa

19,000 mirachisqa

Impreso en:
Consorcio Corporacin Grfica Navarrete S.A., Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A.
En los talleres grficos de Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima

PER SUYUPI YACHAY KAMAYUQ


Comercio anpi 193 yupayniyuqpi San Borja llaqtapi
Lima - Per
Qayana: 6155800
www.minedu.gob.pe

2016-11860 Yupawan Per Suyupa Hatun awichana Wasipi Churasqa


Hecho el Depsito Legal en la Biblioteca Nacional del Per N 2016-11860

Kay mayt'utaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Per suyupi mirachisqa / Impreso en el Per / Printed in Per

Z_PS Collao 02-120.indd 2 15/09/16 01:07


Z_PS Collao 02-120.indd 2 3/09/16 10:47
Riqsichikuynin
Ancha munasqa warmi qhari irqichakuna, warmachakuna:

Qampaqmi kay llamkana maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla


yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan allin runa
kanaykipaqmi ancha munakuywan kallpachakuspa
yachachiqniykikuna kay llamkana maytuta qispirqachimuyku.

Sapallaykipas mana chayqa yachakuq masiykikunawan


yanapanakuspa llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam
kachkan.

Llamkana maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta,


imayna kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin
simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki.
Aylluykikuna allin qhawanaykipaqpas Pachamamata sumaqta
amachanaykipaqpas allinmi kanqa.

Chayhinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan,


yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan sumaqlla
kawsakunaykipaqpas yanapasunki. Kay llamkana maytuwanqa
pukllankim, takinkim, llimpinkim, siqinkim, hamutankim,
tupachinkim, kaqllataqmi imaymana atiyniykikuna sapa
yachaykunapi wianqa.

Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa


yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi sumaq sunquwan
qhawaykunayki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.

Kusisqalla munakuywan llamkaykuy

Z_PS Collao 02-120.indd 3 3/09/16 10:47


Kaqninkuna
Ayllunchikpi sumaqta uywanakusunchik
1 TAQA

Yachana Raphi
1 Hampi qura pallay 8

2 Chakra chakmay/yapuy 11

3 Qaiwa, kinuwa mikhuy huqariy 14

4 Uywa tikachay 17

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 20

Yanapanakuspa aymurasunchik
2 TAQA

Yachana Raphi
5 Kurus wilakuy/chakana raymi 22

6 Papa allay/papa aspiy 25

7 Sara kallchay/tipiy, waqaychay 28

8 Siminchikkunapa hatun punchawnin 31

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 34

Mikhuyninchikkunata raymichaspa waqaychasunchik


3 TAQA

Yachana Raphi
9 Mikhuykuna chhalay 36

10 Papa akllay/muhuchay/waqaychay 39

11 Chuu, khaya, mallullu, muraya, tunta, charki,


42
ruraymanta

12 Inti raymi/musuq wata 45

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 48

Per suyunchikpa kawsayninkuna


4 TAQA

Yachana Raphi

13 Siwara iray 50

14 Away/simpay 53

15 Per suyupa raymin 57

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 60

Z_PS Collao 02-120.indd 4 3/09/16 10:48


Pachamamanchikman haywarikusunchik
5 TAQA

Yachana Raphi

16 Pachamamanchikman haywakuy 62

17 Kasarakuy/masachakuy/sawachakuy 66

18 Wasichakuy 68

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 72

Kawsayninchikkunata llanllarichisunchik
6 TAQA

Yatichana Raphi
19 Unu/yaku raymichay 74

20 Tarpuypaq pacha qhaway 77

21 Allpapi mikhuykunapa muyuynin/suyuynin


80
aynuqay/laymiy

22 Sara, uqa, au, ulluku tarpuy 83

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 86

Chakra tarpuypi yachasunchik


7 TAQA

Yachana Raphi
23 Papa tarpunapaq wanu q'ipiy/astay 88

24 Tarpuypi mikhuykuna haywarinakuy 91

25 Pachanchikpi huk kawsaqkuna qhaway 94

26 Papa, hawas, arwihas, tarwi tarpuy 97

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 100

Aya marqay killapi ruraykuna


8 TAQA

Yachana Raphi
27 Kawsaqpa, wauqpa p'unchawnin 102

28 Ayllunchikpi umalliqkuna 105

29 Ayllunchikpa uywankuna 108

30 Millwa / millma rutuy 111

Yachamusqanchikta chaninchasunchik 114

Z_PS Collao 02-120.indd 5 3/09/16 10:48


Z_PS Collao 02-120.indd 6 3/09/16 10:48
1
TAQA
Ayllunchikpi sumaqta
uywanakusunchik

Imaynatataq chakranchikwan, uywanchikwan kawsachkanchik?


Imaynatataq munasunchikman chakranchikwan, uywanchikwan
kawsayta?

Z_PS Collao 02-120.indd 7 3/09/16 10:48


1 Hampi qura pallay
YACHANA

awinchasunchik:
Ayllunchikkunapiqa chaska
punchaw tutapaytam imaymana
qurakunata pallakuq rinchik. Chay
punchawqa llapa qurakuna hampi
kanku. Ichaqa, ima punchawpas
rillanchikmi qurakuna pallakamuq
Pachamamamanta, apukunamanta
sumaqta maaykukuspa.

Rimasunchik:
Imatataq siqisqapi runakuna rurachkan?
Ayllunchikpi ima hampi quratataq riqsinchik?
Tapukusunchik:
Yachay wasipi hampiy yachaqwan unquqkuna
qhaliyachisqanmanta rimasunchik.
Sumaq sunqunchikta yachaqman haywarisunchik.
Imawantaq ayllunchikpi runakuna sinchita unqunchik?
Ima hampiwantaq ayllunchikpi unquymanta hampikunchik?
Mayhinatam qurakunawan hampikunchik?

Llamkasunchik:
Pachamamanchikpi wiaq hampi qurakuna riqsisqanchikta
siqisunchik, llimpisunchik ima.

Yacharqankichu?
Hampi qurakunaqa kanmi: quimanta, chirimanta unquy
hampinapaq.

Z_PS Collao 02-120.indd 8 3/09/16 10:48


1. Kay siqisqata qhawaspa yachachiqninchikwan kuska huntachisunchik.

Unquykuna Ayllunchikpi hampikuna Llaqta hampikuna

Chuhu unquy

Wiksa nanay

Kirisqa kurku

Z_PS Collao 02-120.indd 9 3/09/16 10:48


2. Llaqta yachachikuykunatapas qhawarinallanchiktaqmi.
Mana unquykuna tarinapaq yachaykuna.
Tiqsi muyuntinpiqa imaymana unquykunam kan. Kay unquykunaqa
llapatam hapillawasunman, chaypaqsi qhali kawsayta yachana
mana unquy tarinapaq. Chayrayku kaykunata hampi kamayuq
wasikunamanta willamuwanchik:

Makinchikta, manaraq mikhuyta


qallarichkaspa, maqllikunanchik
mana wiksanchik
nanawananchikpaq.

Siqichanta ruray.

Timpusqa unuta
upyananchik, mana kurukuna
wiksanchikpi paqarispa
unquchiwananchikpaq.


Siqichanta ruray.

Kirunchikta mana ismunanpaq


sapa mikhuspa kiru khitunawan
muqchikunanchik.



Siqichanta ruray.

Yacharqankichu?
Unqurqunchik chayqa ayllunchikpi hampiy yachaqman
purinchik, hampi kamayuq wasitapas purillanchiktaq hampiy
yachaqwan qhawachikuq. Paykunapa kamachikamusqanman
hinataq hampikunchik.

10

Z_PS Collao 02-120.indd 10 3/09/16 10:48


2 Chakra chakmay/yapuy
YACHANA

awinchasunchik:
Samachisqa purun chakrakunatam
papa tarpunanchikpaq chakmanchik.
Kay chakmaytaqa pawqar waray
killa tukuykunata, ayriwa killa
qallariytam ruranchik, maypachachus
para pisitaa parachkan,
ripunanpaqhinaa kachkaptin. Para
ripunantaqa Pachamamanchikpi
imaymana kawsaqmi willawanchik.

Tapukusunchik:
Huk tayta mamapa chakranta chakmaymanta tapukuq risunchik.
Haykaptaq chakmayta qallarina?
Mayhinatataq para ripunantari yachasunman?
Chakmaypiri imakunawantaq tupanchik?
Imakunatataq paykuna willawanchik?

Llamkasunchik:
Chakra chakmaypi llamkanakunata riqsispa siqisunchik
kaqninkunata sutinta ima qillqasunchik.

Chaki taklla

11

Z_PS Collao 02-120.indd 11 3/09/16 10:48


1. Chakmaypi Pachamamanchikpi kawsaqkunapa willakuyninta
awinchasunchik.

Pisi parallapi chaninta: Chakmaypi kusi kusita


-Qhuqruruq, hatun runtu
qhuqruruq qipichkaqta
-nispa rikunchik
chaki illapa chayqa,
tuqyaykuspa allin wata
pisi pisimanta kananpaqmi,
karunchapun chayqa, para allin chay
ripunanpaqmi, chakiriy kinray chakrapi
qallarinanpaqmi. mikhuy qispinanpaqmi.

2. Ayllukunapi kawsaq runakunaqa chakmay qallarinanpaq lliw pachapi


kawsaqkunawanmi rimanakun. Siqisqata qhawaspa riqsisunchik,
chaymanta qillqasunchik.

Hanaq pachamanta
chakmaypaq willakamuqkuna.

Kay pachamanta
chakmaypaq willakamuqkuna.

12

Z_PS Collao 02-120.indd 12 3/09/16 10:48


3. Huupi yuyaychakusunchik, ayllunchikpi chakmaytawan wak
llaqtakunapi chakmaytawan tupanachisunchik.

Chaki takllawan ayllu runapa


Tractor nisqa chakmayninmanta.
chakmayninmanta.

1.- Huk runalla chakmachin. 1.- Masantin chakmanku.

4. Tayta mamanchikta, awichunchikta ima tapuspa tapukuyta


kutichisunchik.
Ayllunchikpi mayqanwantaq allin chakmay ruray?

Tractor nisqawanchu, runawanchu.

Imarayku?

Yacharqankichu?
Pachapi kaq qurakuna, qachukuna ismuspa wanupananpaq, allpa
llampuyananpaq imam chakmanchik.

13

Z_PS Collao 02-120.indd 13 3/09/16 10:48


3 Qaiwa, kinuwa mikhuy huqariy
YACHANA

awinchasunchik:
Qaiwa, kinuwa mikhuykunataqa
puqusqanmanhinam pawqar
waray killamanta ayriwa killakama
chakrakunamanta huqarinchik.
Imaymanapi waykukuspam kay
mikhuykunataqa mikhunchik;
aqhatapas, lliptatapas
rurallanchiktaqmi. Ichaqa pichus
chaypaq makiyuq, paymi sumaqtaqa
ruran. Kaqllataqmi qaiwawan,
kinuwawanqa hampiwanchik.

Tapukusunchik:
Yachaqpa wasinta purisunchik qaiwamanta, kinuwamanta
rimaq:
Wasinta chayaspaqa, ima apasqanchiktapas haywarisunchik.
Yachaqta pisi pisimantataq tapurisunchik:
- Imakunatataq qaiwamanta, kinuwamanta ruranku?
Mayhinatam?
- Imaraykutaq wakin runakunaman llipta rurasqan, aqha
aqhasqan sumaqta lluqsin? Imakunawantaq rurakun aqha,
llipta imari?

Llamkasunchik:
Qaiwamanta, kinuwamanta aqha, llipta ruranapaq imakunataq
kanan, huuypi yuyaykukuspa qillqasunchik.

Imakunawantaq rurakun? Yachana

Kinuwamanta
aqha

Llipta

14

Z_PS Collao 02-120.indd 14 3/09/16 10:48


1. awinchaspa kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik.

Kinuwa, qaiwataqa imaymana mikhunapi mikhunchik: pisqipi,


lawapi, phiripi, kispiupi, hamkapi ima. Aqhatapas kay
mikhuykunamantaqa aqhanchik. Kaqllataq hipinmantaqa lliptata
ruranchik. Kinuwamantaqa manam imanpas usunchu.

2. Mamanchikta tapukusunchik Aylluykichikpi aqhata mayhinatataq


qallariyninmanta tukukunankama ruranku? Chayta iqinchaspa qillqay.

1. Kinuwamanta wiaputa
ruray, puquchiy.

5. 2.

4. 3.

3. Lliptatari mayhinatataq ruranku?

15

Z_PS Collao 02-120.indd 15 3/09/16 10:48


4. Llaqtakunapiqa kinuwamanta imaymana mikhunatam ruranku.
awinchasunchik, mana kaqtataq huntapasunchik:

Hakuta Miskikunata Miski unuta

Tantata

Sustituto lcteo
Hojuela nisqata
nisqata

Sopas deshidratadas
nisqata

5. Ayllunchikpiri imakunapitaq kinuwata qaiwata ima mikhunchik?


Mikhunakunap sutinwan huntachisunchik.

Yacharqankichu?
Llapanpas imaymanapaq makiyuqmi kanchik: mikhuy waykuypaq,
aqha aqhaypaq, llipta ruraypaq, uywa uywaypaq, chakra
llamkaypaq, wasi ruraypaq, hampiypaq, awaypaq, hukkunapaqpas.

16

Z_PS Collao 02-120.indd 16 3/09/16 10:48


4 Uywa tikachay
YACHANA

awinchasunchik:
Sapanka uywanchikta
punchawninpi sumaqta
tikachanchik, aqha awiwan
chuyanchik, sutinmanta munayta
rimapayanchik. Waka Churu
Mamata San Marcos punchawpi
iskay chunka pichqayuq ayriwa
killapi tikachanchik, sumaqta
mirananpaq. Huk killakunapipas
ayllunchikpa kawsayninmanhina
munayta tikachanchik.

Rimasunchik:
Ayllunchikpi ima killapitaq uywakunata tikachanku?
Mayhinatataq?
Tapukusunchik:
Uywa tikachayman purisunchik. Manahinataq achka uywayuqpa
wasinta risunchik, imatachus yachayta munanchik chayta
tapukusunchik.
Imapaqtaq uywakunata tikachanchik?
Ima punchawpitaq wakin uywakunatari tikachanku?
Imawantaq ayllunchikpi uywata tikachanku?
Mayhinatataq tikachanku?

Llamkasunchik:
Yachaq masiykikunawan huunakuspayki waka tikachaypi
yachamusqaykita siqiy, sutinkunata qillqay.

17

Z_PS Collao 02-120.indd 17 3/09/16 10:49


1. Tayta mamanchikta ayllunchikpi uywakunap rayminmanta
tapukusunchik, chaymantataq kay urayta huntachisunchik:

Uywakuna May llaqtayuqtaq Haykapmi raymin

2. Qampa punchawniykita yuyarispa huntachiy.

Sutiyki:

Punchawniyki:

Watayki:

18

Z_PS Collao 02-120.indd 18 3/09/16 10:49


3. Yachaq masintin huupi yuyaychakuspa huntachisunchik.

Suyunchikpi
paqariq
uywakuna.

4. Yachachiqninchikpa yanapayninwan yuyaychakuspa huntachisunchik.

Wak suyumanta
hamuq uywakuna.

Yacharqankichu?
Llama uywanchikqa Per suyupa awpaq
kiraranpis (1820) llimpisqa karqan,
qhipamanas wikuataqa churarqanku.

19

Z_PS Collao 02-120.indd 19 3/09/16 10:49


1 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunquyuq kanapaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allinta hamutananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq rurasunman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

20

Z_PS Collao 02-120.indd 20 3/09/16 10:49


2
TAQA
Yanapanakuspa
aymurasunchik

Imaynatataq ayllunchikpi raymikunawan kuska aymurachkanchik?


Imaynatataq ayllunchikta aymurananta munasunchikman?

Z_PS Collao 02-120.indd 21 3/09/16 10:49


5 Kurus wilakuy/chakana raymi
YACHANA

awinchasunchik:
Wakin ayllunchikkunapiqa
chakra qhawaq, llaqta qhawaq
chakanakunatam aymuray killa qallariy
punchawkunapi raymichanku.
awpa machulanchikkunapas
raymichaqkupuni kasqa. Chay
punchawkunapi chakana chaskakuna
yaykupun. Chayqa hatun mikhuy
huqariyman yaykunankupaq chakana
raymita ruraqku.

Tapukusunchik:
Chakana raymichayman purisunchik kuraq taytakuna tapukuq:
Imaraykutaq chakanakunata raymichanku?
Kunan kinraypiri may chiqaspitaq chakana chaska rikukun?
Imapaqtaq chakana chaskata qhawanku?

Llamkasunchik:
Chakana raymipi rikusqanchikta siqisunchik sutinta ima churasunchik.

Yacharqankichu?
Kay chaskakuna: llama awi, chakana, qutu ima
chaskakunaqa hanaq pacha ayllupi tarikun. Chaywanmi kay
ayllupi kawsaq runakuna rimanku.

22

Z_PS Collao 02-120.indd 22 3/09/16 10:49


1. Willka mayupi chaskakunata llanthukunata ima riqsisunchik.
Chak tutapi tayta mamanchikwan, awichanchikwanpas hanaq
pachata qhawaspa willka mayupi chakana chaskata, llanthukunata
ima riqsisunchik.

Chakana
Hampatu
Llama awi

Llama
Yuthu

Atuq Ua llama Machaqway

2. Willka mayupi tarikuq chaskakunata qilluwan sumaqta llimpisunchik,


llanthukunatataq uqi llimpiwan.

Mayu Atuq Chakana Yuthu

Qutu Ua llama Llama awi Hampatu

awpa machulanchikkunaqa hanaq pachapi chaskakunata,


llanthukunata qhawaspas chakrataqa llamkaqku, uywakunatapas
michiqku, maytapas puriqku. Kunankunaqa wakin runakunallaam
chaska qhawaytaqa yachanku.

23

Z_PS Collao 02-120.indd 23 3/09/16 10:49


3. Wak yachachikuykunata qhawarisunchik:
Kunan chaska qhawaq runakunari ima niwanchiktaq chaskakunamanta?

Ichaqa manas ripunkuchu kikillanpis tuyunku.

Punchawqa intipa
Tutakunaqa killatawan kuska
kanchayninwan mana
kanchamuqta rikunchik.
rikunchikchu.

Rawrachkaq wapsi Chaskakunaqa Imaymana


kumpakunas. sayayniyuqsi.

Sinchi
karupiraqsi Sinchi hatunkuna,
tarikunku. taksakuna, huchuykuna
Chaysi kanchamun. ima. Qillu, puka
kanchayniyuqtaqsi
kankupas.
Huu huuta,
huchuykunallata
rikunchik.

4. Yachachiqninchikwan kuska chaskakunamanta aswanta


yacharisunchik. Chaymantataq chaskakunata siqisun sutinta churaspa.

24

Z_PS Collao 02-120.indd 24 3/09/16 10:49


6 Papa allay/papa aspiy
YACHANA

Rimasunchik:

Imatam kay siqipi


qhawachkanchik?
Pikunam papa allaq purinku?
Irqikuna purinmanchu papa
allayman?
Ima rikchaq papakunatataq
ayllunchikpi uywanku?

Tapukusunchik:
Papa allaq chakraman purisunchik:
Papa aspiy qallarinapaqri imakunatataq ruranchik?
Imaynatataq yachanchik papa allina aspinapaq kasqanta?
Ima papakunatataq uywanku ayllunchikpi?
Ima llamkanakunawantaq papata allasunman?

Llamkasunchik:
Ayllunchikpi ima llamkanakunawantaq papata aspinku?
Siqisunchik sutintawan qillqasunchik.

Yacharqankichu?
Per suyu ayllukunapi kawsaq runakunaqa, yaqapas
kimsa waranqa pichqa pachak rikchakuq papakunata
uywanku.

25

Z_PS Collao 02-120.indd 25 3/09/16 10:49


1. Papakunata rikchayninmanhina riqsisunchik, siqisunchik, llimpisunchik
sutinta ima churasunchik:

Puma maki Qhachun waqachi

Imakunatataq papamanta qispichinku. Qillqay:


Ayllunchikpi Huk ayllukunapi

Yacharqankichu?
Sapanka ayllupi imaymana rikchayniyuq papakunatam uywanku.
Papa uywaqmi aswan allintaqa sutinmantakama riqsin. Sutintaqa
churanku riqchayninmanhina, llimpinmanhina, sayayninmanhina
awinmanhina.

26

Z_PS Collao 02-120.indd 26 3/09/16 10:49


2. Yachachiqpa yanapayninwan wak chakra llamkaykunata
qhawarisunchik:

Imataq monocultivo nisqari?

Chakra allpa, millay


Utqaylla chakra Chulla rikchaq
qapaq hampikunawan
unquykuna llapan papa tarpusqaqa
wakchayapun. Mana
papaman chiqirin. sinchi unqulim.
allin allpaman kutipun.

Mana allin kaynin.

Monocultivo nisqa llamkaymanta.

Allin kaynin.

Maquina
Papata pisi qullqillapaq Utqayllata pisi
nisqakunawan, musuq
qhatupi rantikunapaq mitallapi achka
llamkaykunawan pisi
tarisunman. papata huqarinku. runalla llamkanku.

3. Ayllunchikpi imaynatataq chakrata uywachkanku? Allinta


yuyaykukuspa kutichisunchik.

Ayllu yachaywan imaynatataq Llaqta yachaywan imaynatataq


uywanku? uywanku?

27

Z_PS Collao 02-120.indd 27 3/09/16 10:49


7 Sara kallchay/tipiy, waqaychay
YACHANA

awinchasunchik:
Sarataqa qui niraq allpakunapim
sumaqta llamkanchik. Manaraq
qasa qallarichkaptintaqmi
kallcharquspa arkukunapi puquyta
tukunanpaq sayarqachinchik.
Chaymantaqa
Sara mamanchiktaqa aqha
awiwan challaykuspa,
sawmanawan qusiykuchikpa,
tipinchikpas, chakichinchikpas,
waqaychanchikpas.

Tapukusunchik:
Sara chakichiymantapas, waqaychaymantapas XO laptop
nisqapi videota qhawasunchik. (Video Iskay Yachay PRATEC)
manahinataq huk yachaqwan willachikusunchik.
Imayna rikchaq saratataq taqi sara ninku?
Hampi sarakunata imaynatam waqaychana?
Tipiypi ima niray sarakunatam tarisunman?
Ayllunchikpi ima mikhuykunataq taqipi waqaychakun?

Llamkasunchik:
Kay uray siqipi huntachinapaq yuyaychakusunchik
yachachiqninchikpa yanapayninwan.

Pikunataq sarata uywanku? Ayllunchikpi imapitaq


Maypi? mikhuykunata waqaychanku?

Yacharqankichu?
Taqi saraqa sara mikhuypa illanmi. Huk, iskay, kimsa
wawakunayuqhina. Taqi saraqa kawsay waqyaqmi, chayraykum
panqanta simparquspa mikhuykuna waqaychana wasipi tinkaspa
sumaqta saminchana.

28

Z_PS Collao 02-120.indd 28 3/09/16 10:49


1. awinchaspa riqsisunchik hampi sarakunamanta.

Wayra sara Kuti sara


Wayra saraqa Mana wachukunayuq,
qusi niraq qillu qhipaman qhawaq
rikchayniyuqmi, taksa saracha.
wayra wayrasqa Imaymana mana allin
hampinapaq. kawsaykuna kutichi-
napaq.

Qhaqya sara Misa sara


Taksa niraq Chanin wachukunayuq
phatarisqa lluchka yuraq sara, huk
rurukunayuq sara. chiqasninpi puka
Illapa qhaqya rikchayniyuq.
hapisqan Pachamamanchikman
hampinapaq. haywarikunapaq.

2. Hampi sarakunamanta chanin rimaykunata akllaspa huk wachiwan


huusunchik.

Sumaq waqaychana. Muhunwan tarpuna.

Hampiwanchik. Wallpaman qarana.

Tipiypi qunqaylla rikurin Chakraman saqipuna.

29

Z_PS Collao 02-120.indd 29 3/09/16 10:49


3. Saramanta wak yachachikuykunata riqsisunchik

Transgnico nisqa sara.

Imaynatataq transgnico sara


nisqatari ruranku?

Chaymantapas, kuru
Qasa mana hapinanpaq, sinchi
mana yaykunanpaq huk
khutu unupi kawsaq challwapa
kurupa kaqninta saraman
kaqninta saraman churanku.
churallankutaq.

4. Yachachiqninchikpa yanapayniwan qillqa maytukunata awinchasunchik


Ima mikhuykunataq transgnico nisqakuna kan? Qillqasunchik sutinta.

Transgnico nisqa
mikhuykunapa sutin.

Yacharqankichu?
Sara mikhuyninchikqa manam yarqayllatachu saksachiwanchik,
hampiwanchik imam. Chayraykum: -Sara mama -ninchik. Mana
maypipas usuchinchikchu, urmarquna chaypas: -Waqanmanch
-nispa wasinchikman pusapunchik.

30

Z_PS Collao 02-120.indd 30 3/09/16 10:49


8 Siminchikkunapa hatun
YACHANA punchawnin
Gripem
Quwipaq
hapirquwan.
pastuta
apamuy. Kay wallpa
runtuta
canastaman
churamuy.

Rimanakusunchik:
Imatataq siqisqapi rikuchkanchik?
Ima niwaqtaq qhichwa siminchikmanta?
Ayllunchikpi pikunataq qhichwa simitari rimanku?
Tayta mamanchik ayllunchikpi qhichwa siminchikta
wawankunaman yachachinkuchu?

Tapukusunchik:
Awichunchikta qhichwa siminchikmanta tapumusunchik:
Maymantataq paqarimun ayllukunapa sutinri?
Pikunataq apukunapa, mayukunapa, ayllukunapa sutintari
churanku?
Imarayku?
Runa siminchik chinkapunanta munawaqchu?, Imarayku?

Llamkasunchik:
Chay rimaykunapi kastilla simimanta maakusqa simikunata allinchay
qhichwa siminchik chuya rimananchikpaq.

Quwipaq pastuta apamuy.

Gripem hapirquwan.
Wallpa runtuta canastaman
churay.

Yacharqankichu?
Per suyunchikpaq siminkunataqa 27 punchaw aymuray killapi
yuyarinchik. Qichwa simi rimaq runakunaqa watan watan pisiykapu-
chkanchik, rimanchika chaypas kastilla simiwan sinchita chaqrunchik.

31

Z_PS Collao 02-120.indd 31 3/09/16 10:49


1. Yachaq masinchikwan rimaspa yuyaychakusunchik. Siqisqakunapi
imakunatataq qhichwa siminchikpi rimanku? Qillqasunchik.

32

Z_PS Collao 02-120.indd 32 3/09/16 10:49


2. Yachachiqninchikpa yanapayninwan Per suyuta qhawasunchik,
hinaspa huk wachiwan huusunchik. Ima llaqtakunapitaq qhichwa
simita rimanku?

Ancash Madre de Dios

Lima San Martin

Lambayeque Apurimac

Piura Cusco

Huancavelica Puno

Junin Ayacucho

Arequipa Moquegua

La Libertad Hunuco

Tumbes Ica

Amazonas Tacna
Loreto

Qillqa maytukunapi maskaspa Per suyupi hayka runataq qichwata riman,


qillqay:

Yacharqankichu?
Qhichwa simitaqa Universidad nisqakunapim yachachichkanku:
Apurmac, Ayacucho, Cusco, Lima llaqtakunapi. Huk karu
suyukunapipas: Estados Unidos, Francia, Alemania, Polonia, Suiza,
Ecuador, Bolivia, Argentina suyukunapipas.

33

Z_PS Collao 02-120.indd 33 3/09/16 10:49


2 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

34

Z_PS Collao 02-120.indd 34 3/09/16 10:49


3
TAQA
Mikhuyninchikkunata
raymichaspa
waqaychasunchik

Imaynatam mikhuyninchikta watan watan waqaychakunchik?


Imaynatataq munasunchikman mikhuyninchikta watan watan allin
waqaychayta?

Z_PS Collao 02-120.indd 35 3/09/16 10:49


9 Mikhuykuna chhalay
YACHANA

awinchasunchik:
Ayllunchikkunapiqa hatun chhalakuyqa
mikhuy huqariy ukhupim, ichaqa
llaqtakunapa rayminpipas, huchuy
qhatukunapipas chhalakuyqa
kallantaqmi.
Chhalanapaq huk llaqtakunata
purinchik llamkasqanchik mikhuykunata
huk mikhuykunawan chhalaq, ima
rurasqanchiktapas chhalamunchik.

Rimanakusunchik:
Imatataq siqisqapi runakuna rurachkan?
Imapaqtaq chhalaytari ruranku?
Imakunawantaq chhalankuri?

Tapukusunchik:
Ayllunchikpi chhalakuyman purinapaq rimanakusunchik:
Imaynatam chhalakuyman purinanchik?
Imatam chhalakamusunchik?
Imawanmi chhalakamusunchikman?
Pitaq chhalakuyta yachachiwasunchikman?

Llamkasunchik:
Imakunatataq chhalaypi rikumunchik? Sutinta qillqasunchik

Yacharqankichu?
Kunan watakunapi Per suyu imaymana kaqninta apachin. Yaqapas
pachak qanchis chunka qanchisniyuq hatun suyukunaman tiqsi
muyuntinpi sasachakuykuna pisiyachinapaq kaqninkunata apachin.

36

Z_PS Collao 02-120.indd 36 3/09/16 10:50


1. Tayta mamanchikta tapukuspa kutichisunchik.

Papa Ayllunchikpi aswan


chhalanapaq mikhuykuna
ruruchisqanchik.

2. Ayllunchikri may ayllukunawantaq chhalanakunku? Imakunawantaq


chhalanku?

May
Imakunawantaq
llaqtakunawantaq
chhalanku
chhalanku

3. Ima yachaykunatataq chhalaymanta apamullanchiktaq?


Yachachiqninchik yanapawasunchik.
1. Wak llaqtakunapa kawsayninta apamunchik.
2.
3.
4.

37

Z_PS Collao 02-120.indd 37 3/09/16 10:50


4. Mikhuyninchikkunata qhatuna wasiman apasqankumanta
yachasunchik.

Hatun llaqtakunapiqa manam chhalakuytaqa rurankuchu, ima


mikhuykunapas qullqiwan rantinapaqmi. Chayqa hatun qhatu wasikuna
chiqas chiqaspi tarikun, chaypitaq ayllu mikhuyninchikkuna tarikun
imaymanaman tukuchisqa.

Saramanta
ruranku

5. Yachachiqninchikpa yanapayninwan huntachisunchik.

Kinuwamanta
ruranku

38

Z_PS Collao 02-120.indd 38 3/09/16 10:50


10 Papa akllay/muhuchay/
YACHANA waqaychay
awinchasunchik:
Papa aspiyta tukuspaqa
waqaychananchikpaq akllanchik.
Papa akllaytaqa warmikuna
aswantaqa ruranku, qharikunataq
waqaychanapaq ichhutapas,
qapariq sachakunatapas
urqumanta huumunku.
Muhupaq, mikhunapaq,
qhatupaq papataqa wasinchikpi
taqipi qapaykuchispa munayta
waqaychanchik.

Rimanakusunchik:
Ayllunchikpi imaynatataq papa akllayta ruranchik?
Imanaptintaq Pachamamamanta maarikuspa muhuchayta
ruranku?

Tapukusunchik:
Papa uywaqpa wasinta papa akllaysiq, waqaychaysiq
purisunchik.
Yachay wasipa papan kanman chayqa kuraq tayta mamakunata
minkakamusunchik.
Ayllunchikpi imayna rikchaq papakunatataq uywanchik?
Ima punchawkunapitaq papa akllayta ruranku? Imarayku?
Imaynatataq papa akllasqata waqaychanku?
Llamkasunchik:
Yachaq masinchikkunawan huunakuspa papa waqaychaypi
imaymana rikchaq papakunapa sutinkunata yuyarisunchik.

wayru - machka

Ayllunchikpi papakunap
sutinta qillqasunchik,
mayhina kasqantawan.

39

Z_PS Collao 02-120.indd 39 3/09/16 10:50


1. Yachaq masinchikkunawan papa akllaymanta rimanakusunchik
astawan yachaykunata yachasunchik, chaymantataq qillqasunchik.

Papata mana chirinanpaq aylluykipi


imakunawantaq waqaychanku?
Qillqasunchik:

Papaman kuru mana yaykunanpaq


aylluykipi imakunawantaq
waqaychanku? Qillqasunchik:

Papapa animun mana ripunanpaq


aylluykipi imakunatataq ruranku?
Qillqasunchik:

2. Wasinchikpiri imaynatataq papata waqaychanchik? Kay uraypi


siqisunchik.

Yacharqankichu?
Akllasqanchik papakunataqa manam sapaqllatachu waqaychanchik.
Sapanka ayllupipas imaymanawan tinkuchispam sumaqta
waqaychanchik.

40

Z_PS Collao 02-120.indd 40 3/09/16 10:50


3. Hatun qhatuna wasipi imakunatataq mikhunakunaman churanku unay
mitapi mana puchqunanpaq, ismunanpaq ima.
Huupi rimaspa yuyaychakusunchik.

Conservante Conservante nisqa


sutichasqataqa churasqankuqa
mikhunakuna, manam
upyanakuna mana pasaqpaqchu
ismunanpaq, tukukuyllayuqmi.
puchquyananpaq Chaymi tukukuynin
ima fbrica punchawninta
nisqa wasikunapi sutita churamunku.
churamunku. Hatun qhatuna Chay qhawaytam
wasipiqa mana yachananchik
puchquyananpaq, rantikunapaq.
ismunanpaq,
churanku
conservante
nisqata.
Chay conservante nisqakunaqa manam allinchu kurkunchikpaq,
cncer nisqa unquyta churayta atiwanchik.

4. Kay qillqasqata awinchaspa yuyaychakusunchik.


Ayllunchikpi ima mikhuykunatataq, upyanakunatataq, conservante
nisqayuqta rantikunchik? Sutinkunata qillqasunchik.
1. 2.

3. 4.

5. 6.

5. Qhatuna mikhunakunapa willakuq lastikunta huuspa conservante


nisqanta, tukupuynin punchawnintawan tarisun. Chay qillqasqata kikinta
qillqasunchik.

Conservante nisqayuq Conservante nisqa sutin, tukuynin


mikhuykunapas upyanakunapas. punchaw.
Conservante:

Tukuynin punchaw:

Conservante:

Tukuynin punchaw:

41

Z_PS Collao 02-120.indd 41 3/09/16 10:50


11 Chuu, khaya, mallullu, muraya,
YACHANA
tunta, charki ruraymanta
awinchasunchik:
Para ripuptinqa qasam chayamun.
Chanin qasataqa aymuray
killa tukuymanta anta sitwa killa
qallariykunakama suyanchik.
Chakiriy kinraypiqa qasa
hamunantaqa munanchikmi
papamanta chuuta, murayata;
uqamanta khayata, ullukumanta
mallulluta, saramanta chuchuqata
rurananchikpaq, aychatapas
charkinanchikpaq.

Rimanakusunchik:
Imaynatataq allin qasa hamusqanta yachanchik?
Imaynatataq ayllunchikpi qasawan, chuuta, charkita,
mallulluta ruranku?

Tapukusunchik:
Chuu ruraymanta tapukuq chuu masana pampaman
purisunchik:
Imaynapim allin qasananta yachasunchikman?
Chakiriy ukhupi imakunapaqmi qasata munanchik?
Allinta qasananpaq imaynatam qasata waqyasunchikman?

Llamkasunchik:
Qasawan rurasqa mikhuykunata anqaswan llimpisunchik:

Chuu Muraya Hamka Charki

Pacha chuchuqa Khaya Tunta

42

Z_PS Collao 02-120.indd 42 3/09/16 10:50


1. Huuypi muraya ruraymanta rimasunchik, hinaspa uray siqisqata
huntasunchik.

1. Papa chuuna
pampapi qasachiy.

Murayata qallariyninmanta
tukukunankama aylluykipi
imaynatam ruranku? Chayta
iqinchasunchik.

2. Wasinchikpi tayta mamanchikta, awichunchikta ima qasamanta


tapusunchik. Chaymantataq yachachiqniykiwan kuska
huntapasunchik.

Qasapa yanapakuynin

Ayllunchikpi Llaqtakunapi

1. 1.

2. 2.

3. 3.

43

Z_PS Collao 02-120.indd 43 3/09/16 10:50


3. Pacha qhawaypi llamkaqkunari ima niwanchiktaq qasamanta?
Chakiriy ukhupiqa, kay qhipa watakuna pachanchik unqusqa
tarikusqanrayku sinchita punchaw ruphan, tutakunaataq sinchita
qasachkan. Mayninpiqa ritiykun qasaykun ima mana mitanpi.
Qasay pachapiqa:

Chhulli, chuhu mana


hapiwananchikpaq rurananchik:

Hampina wasipi unqusqa kaptinchik


imatataq rurawaqchik.

Uywanchikkuna chirimanta, mana


waunanpaq rurasunman:

4. Llamkasunchik:
Qhawarisqanchikmanhina ayllunchikpi qasa mana kanmanchuhina:
allinchu kanman? imarayku?

44

Z_PS Collao 02-120.indd 44 3/09/16 10:50


12 Inti raymi/musuq wata
YACHANA

awinchasunchik:
Sapa watapas ayllunchikkunapiqa
inti raymi killapi 23 tutata lliwpas
uywanchikkunapaq qunukunchik.
Kay qunukuytaqa awpa
machulanchikkunapas Tayta Inti
quichinankupaq ruraqku. Hinaspapas
inti raymi killapi, iskay chunka
hukniyuq punchawta Tayta Intita
napaykukunankupaq suyaqku. Chay
punchaw ayllunchikkunapaq musuq
wata qallarin.

Tapukusunchik:
Yachaqta Intimanta yachaykunata willawananchikpaq
minkakamusunchik:
Imaraykum kay punchawkunapi qunukunchik?
Imakunatawantaq ruranchik kay tutapi? Imapaqtaq?
Intita imaynatataq raymichanku huk ayllukunapiri?

Llamkasunchik:
Imapaqtaq qunukusqaku ayllunchikpi, chayta siqisunchik.
Sapanka siqisqaman sutinta churasunchik.

Yacharqankichu?
Tawantin suyupiqa kimsa hatun raymikunatam rurarqanku:
1.- Inti raymi. 2.- Killa raymi. 3.- Warachikuy / qhapaq raymi.

45

Z_PS Collao 02-120.indd 45 3/09/16 10:50


1. Kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik:
Tayta intipa puriynin

21 punchaw 21 punchaw
inti raymi killapi qhapaq raymi
puriyta qallarin. killapi kutirin.

Inti raymi.
Musuq watata
qallarinchik.

Qununchik intita, Tayta intiman


kallpachanchik. haywarinchik.

Tayta intiqa uqanchikhinas purin: rintaq, kutimuntaq. Riyninwan


kutimuyninwansi huk wata huntakun. Chayraykum 21 inti raymi killa
punchawpi intiqa puriyta qallarin, 21 qhapaq raymi punchawman
chayaspataq kutirimun maymantachus purimurqan chayman.
Kay puriyninpiqa Tayta intipas saykunmi, chaysi awpa
machulanchikkunaqa 21 inti raymi killa punchawkunapi qunuqku intita
kallpachanankupaq. Watantin purimuspaqa saykusqa, chakisqas
chayamuq; chayraykus suyaqku. Allinniyuq paqarimuq uywakuna
samachiqku, aqhata mikhunata haywariqku wakmanta puriyta
qallarinanpaq.

2. Yachaq masinchikwan huuypi yuyaychakusunchik. Imakunapaqmi


ayllunchikpi qunukunchik, chaykunawan huntachisunchik.

Uwihap rayminpi
Ayllunchikpi
qunukunchik

46

Z_PS Collao 02-120.indd 46 3/09/16 10:50


3. Imanaptintaq ayllunchikkunapiri maynin kinray chirin, maynin
kinraytaq quirin? Llaqtapi pacha qhawaqkuna niwanchik:

Kay punchawmantaqa qui niraq Chay punchawmantaqa


pachamanta chiri niraq pacha aswan quiriy pacha qallarin.
qallarin. Tutapas punchawpas Punchawataq aswan unaymi
kasqankama unayniyuqmi kan. tutamantaqa.

21) Equinoccio (21) Solsticio de


de marzo diciembre

(23) Equinoccio de
setiembre

(21) Solsticio de
junio

Kay punchawmantaqa
Chay punchawmantaqa
pisi pisimanta qui
ayllunchikkunapaqqa chiri
niraq pacha qallarin.
pacha qallarin. Tuta aswan
Tutapas punchawpas
unaymi punchawmantaqa.
kasqankama unaymi kan.

4. Hanaqpi siqisqata qhawaspa tupanachisunchik huk wachiwan.

Kay punchawmantaqa pisi pisimanta qui


niraq pacha qallarin. Tutapas punchawpas Solsticio de diciembre (21)
kasqankama.

Kay punchawmantaqa qui niraq


pachamanta chiri niraq pacha qallarin. Equinoccio de setiembre (23)
Tutapas punchawpas kasqankama.

Chay punchawmantaqa
ayllunchikkunapaqqa chiri pacha qallarin. Equinoccio de marzo (21)
Tuta aswan unaymi punchawmantaqa.

Chay punchawmantaqa aswan quiriy


pacha qallarin. Punchawataq aswan unay Solsticio de junio (21)
tutamantaqa.

47

Z_PS Collao 02-120.indd 47 3/09/16 10:50


3 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

48

Z_PS Collao 02-120.indd 48 3/09/16 10:50


4TAQA
Per suyunchikpa
kawsayninkuna

Ayllunchikpi awayta simpayta runakuna rurachkankuchu?


Imatataq rurasunchikman ayllunchikpi away, sinpay allin
kallpachanapaq?

Z_PS Collao 02-120.indd 49 3/09/16 10:50


13 Siwara iray
YACHANA

awinchasunchik:
Chakiriy kinraypiqa para ripuptin
chakrakunapi kaq mikhuykuna
puquyta huntanku. Chayhinaqa
siwaratapas, riwutapas puquyta
huntaptinqa ichhunchik.
Ichhuspataq waqtanchikpas,
saruchinchikpas. Wayrachispataqmi
mikhuynintaqa chuyanchik hinaqa
wasinchikpi taqispa waqaychaspa
pisi pisimanta mikhunchik.

Tapukusunchik:
Siwara wayrachiyman, waqaychayman purisunchik:
Siwara, riwu wayrachinapaq wayramanta kuraq tayta
mamakunata tapurikusunchik:
Imaynapim wayrachinapaq allin wayra hamusqanta
yachanchik?
Mana kaptin, imaynatam wayra hamunanpaq waqyana?
Llapan runa masinchikchu kikinta waqaychayta ruranku?

Llamkasunchik:
Siwara iraypi, wayrachiypi imaymana rikumusqaykichikta, yachaq
masipura willarinakuspa siqisunchik, limpisunchik.

Yacharqankichu?
Siwaraqa manam kay llaqtayuqchu; wak karu llaqtamanta Africa nisqa
sutiyuq llaqtamantaraq apamusqaku.
Siwaras tantataqa rikhurichimuq kasqa, chaymantaas siwarataqa trigo
llallirqapuq kasqa. Siwaraqa allin kallpachakuq mikhuymi.

50

Z_PS Collao 02-120.indd 50 3/09/16 10:51


1. Kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik. Urayninpi
yupayninta qillqay rurakusqanmanhina.

1 2

4 3

Wayrachiyta tukuspaqa
Saruchisqataqa munturqunchik, chuyasqa mikhuypa
chakatakunata rurarquspataq muyuriqninpi palawan itispa
muqu patanman sayachinchik. imaymana rikchaykunata
Aqhawanpas challaykunchik, rikhurichinchik. Aqhawanpas
wayratapas Venturo Paraqay Mama nispa
Taytynispa munayta challaykunchik. Rumichawan
waqyanchik. ruminchaykuspataq
kustalakunaman
apapunanchikpaq
winapunchik.
Wayrachinapaqqa wayrachina
chiqasta waskhawan
muyurqachinchik mikhuypa
animun mana ripunanpaq.
Qharikuna wichay wichayman Siwaratapas, riwutapas
hurkitawan chanqanku mikhuynin phawanankama
warmikunataq pichanawan waqtanchikpas;
pichaspa mikhuyta kawalluwanpas, asnuwanpas
chuyanchik. saruchinchik.

51

Z_PS Collao 02-120.indd 51 3/09/16 10:51


2. Yachakuqkunata tapupakuspa uray siqisqapi tapukuykunata qillqaspa
kutichiy.

Imayna rikchaq Imawantaq siwarata utunku?


siwarakunatataq
ayllunchikpi uywanku?

Siwara
uywaymanta
riqsisunchik

Aylluykipi imaynatataq siwarata waqaychanku?

3. Hatun llaqtakunapi siwara uywaymanta rimasunchik.

Llaqtapi siwarata Siwarari ima


uywanku uyquykunapaqtaq
allin?

52

Z_PS Collao 02-120.indd 52 3/09/16 10:51


14 Away/simpay
YACHANA

awinchasunchik:
Mikhuyta chakramanta
huqariyta tukuspaqa awayman,
waraka, waskhakuna
simpayman yaykunchik.
Kantaqmi ayllunchikkunapi
pallayniyuq away yachaq
warmipas qharipas. Paykunaqa
watantinpas runakunapa
minkakusqanmanhinaqa
awachkallankum.

Tapukusunchik:
Away, simpay yachaqpa wasinta watukuq risunchik:
Ayllunchikpi pikunataq allinta awayta, simpayta yachanku?
Imatam rurana allin away yachaq kanapaqqa?
uqanchik awayta atinsunmanchu?
Yachay wasipi, wayita awayta; waskha, waraka simpayta
yachachiwankimanchu?

Llamkasunchik:
Yachaqpa willamuwasqanchikta wasinchikpi tayta mamachikman
willasunchik, hinaspa paykunatapas astawan awaymanta
tapurisunchik.
Ayllunchikpi awasqakunata siqisunchik:

Yacharqankichu?
Pura killapi manam awanachu. Kay killaqa awasqakunata ruphan;
chay awasqanchik mana unaychu uqanchikwan takyanman.

53

Z_PS Collao 02-120.indd 53 3/09/16 10:51


1. Kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik: lliklla, punchu
awanapaq allwiy.

Allwiy qallarinapaqqa qaytukunata, awana kaspikunatam


challakun, rumichawanpas ruminchakun.

Allwina qaytukunatam
Llikllapaq, punchupaqqa
awpaqtaqa puuchina
iskay khallwatam allwikun:
mana utqayllata
paa, lluqi.
tukukunanpaq.

Allwispa qaytukuna chanqay qallarinapaqqa sapankatam


kimsakama samaykuna.

2. Ima pallaykunatam ayllunchikpi awanku? Qillqaspa huntachisunchik.

Chii puytu
Awaypi pallaykuna

54

Z_PS Collao 02-120.indd 54 3/09/16 10:51


3. Wak yachaykunata qhawarispa, rantisqa pachamanta
yuyaychakusunchik.
Hatun llaqtakunapiqa kanmi pacha rurana wasikuna fbrica
sutiyuq. Kay fabrica nisqakunamantaqa sapa kutinmi imaymana
rikchayniyuq pachakunata hurqumunku, qhatukunaman chiqichinku.
Qhatukunamantataq runakuna akllarikuspa rantinku.

Kay pachakunaqa
manam chirimantapas,
ruphaymantapas
harkawanchikchu.

Kay pachakunaqa Mayhinataq Kay petrleo


imaymana qhatumanta rantisqa nisqamanta
maquina nisqawan pachari? rurasqa
rurasqa. Chay pachakunaqa
mquina nisqaqa manam achka
energa elctrica watakunapipas
nisqawanmi ismuyta
llamkan. atinmanchu.

Achka qullqipaq
Kay petrleo nisqamanta
pachakunaqa algodn
rurasqa, lastikumanta
nisqamanta rurasqa,
pachakunaqa pisi
uywakunapa millwanmanta
qullqillawan rantinapaq.
rurasqa.

4. Yachaq masinchikkunawan rimanakusunchik, chaymantataq tapukuyta


kutichisunchik.
Petrleo nisqawan rurasqa pachakuna rantiy allinchu kanman?

Imarayku?

55

Z_PS Collao 02-120.indd 55 3/09/16 10:51


6. Siqisqapi qillqasqakunata awinchaspa, uray siqisqata
huntachisunchik.

Chirimanta
Achka achkamanta rurakun.
harkakun.

Petrleo nisqawan rurasqa. Manam ismunchu.

Uywa millwamanta rurasqa. Sapa sapamanta rurakun.

Sumaq pallayniyuq. Manam chirimanta harkakunchu.

Ayllupi awasqa
pachakuna.

Mana ismunchu.
Hatun llaqtapi awasqa
pachakuna.

56

Z_PS Collao 02-120.indd 56 3/09/16 10:51


15 Per suyupa raymin
YACHANA

awinchasunchik:
Suyunchikpa raymintaqa sapa
28 punchawmi anta sitwa killapi
yuyarinchik. Imanaptinchus chay
punchawpihina Per suyunchik
wak suyupa kamachiyninmanta
qispipusqanrayku. Chay
punchawpiqa sapanka
wasikunamantam Mama
Llaqtanchikpa unanchanta
sayachinchik.

Tapukusunchik:
Ayllunchikpi cuartel nisqaman puriq machu runata
minkakamusunchik Per Mama Llaqtanchikpa kawsayninmanta
tapukunanchikpa:
Imanaptintaq Per Mama Llaqtata kay punchawta
raymichanchik?
Per Mama Llaqtapi pikunataq awpaq tiyarqanku?
Manaraq inka machulanchik kawsachkaptin pikunataq
kawsarqan Per Mama Llaqta hapiypi?

Llamkasunchik:
Huuypi llaqtanchikmanta rimasunchik:
Llaqtaypa sutinqa:

Ayllunchikpa sumaq kawsayninta siqisunchik.

57

Z_PS Collao 02-120.indd 57 3/09/16 10:51


1. Yachachiqninchikwan kuska Per Mama Llaqtapi awpaq kawsaq
runakunamanta rimasunchik.
Chawin Parakas
Muchi Chachapuyas

Muchika Per suyu ukhupi Sipan


awpaq kawsaq
Chimu runakuna. Wari
Naska Tiwanaku

2. Peru Mama Llaqta ukhupi awpaq kawsaq runakunari maypitaq


tiyasqaku? Yachachiqninchikpa yanapayninwan mapa semntico
nisqata huntachisunchik.

Chawin
awpa kawsaq
runakuna tiyasqa.

Muska mayu Chinchay suyupi


patapi. Ankach suyupi.
Wari ayllupi.

58

Z_PS Collao 02-120.indd 58 3/09/16 10:51


3. Kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik: Tawantin suyu.
Per Mama Llaqtanchikpa awpaqintaqa, inka machulanchikkuna
Tawantin suyu sutiyuq allpakunapi tiyasqaku. Kay allpakunaqa Qulla
suyu, Anti suyu, Kunti suyu, Chinchay suyu nispa sutichasqa karqan.
Paykunaqa ruraqku:

Pachamamaman,
apukunaman
quchakunaman
haywarikuyta.

Llamakunapi karu llaqtakunata


mikhuna chhalaq puriqku.

Qhichwa simita
rimaqku.

Urqu patakunapi, qhatakunapi


Awaykunata wasikunata, llaqtakunata
yachaqku. hatarichiqku.

Chakrakunapi imaymana
mikhuykunata llamkaqku.

uqanchik wawankunahina, huk munaqkunapas, chaykunata


rurachkallanchikmi
Llamkasunchik:
Imaynatataq Tawantin Suyupi tiyaq runakunata yuyakunchik?
Yuyakusqanchikmanhina siqisunchik.

59

Z_PS Collao 02-120.indd 59 3/09/16 10:51


4 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

60

Z_PS Collao 02-120.indd 60 3/09/16 10:51


5TAQA
Pachamamanchikman
haywarikusunchik

Ayllunchikpi imaynatataq runakuna ruranku Pachamamawan allin


kawsanankupaq?
Imakunatawantaq rurasunchikman Pachamamawan allin
kawsananchikpaq?

Z_PS Collao 02-120.indd 61 3/09/16 10:51


16 Pachamamanchikman
YACHANA
haywakuy
awinchasunchik:
Sapa watapas
Pachamamanchikmanqa qhapaq
sitwa killapim haywarikunchik.
Kay killapi Pachamamanchikta,
apunchikkunata ima
kallpachanchik, munasqan
mikhunata haywarispa,
chakiyninpaq aqhata, winuta
haywarispa. Kay killapiqa mana
chakrakunatapas llamkanchikchu,
samachinchikmi.

Tapukusunchik:
Khuyakuywan Pachamamanchikman, apunchikkunaman
haywarikusunchik. Haywarikunanchikpaq yachaq minkakuq
risunchik.
Imaraykutaq kay killapi Pachamamaman haywarikuna?
Imakunataq Pachamamapa mikhunankunari?
Imanaptinmi killa qallariy punchawkunata urqukunata mana
qhawanachu, manataq wichanachu?

Llamkasunchik:
Huuypi rimanakusunchik, hinaspa uray siqisqata huntachisunchik.

Kintu kuka.

Pachamamapa
mikhunankuna.

Yacharqankichu?
Pachamamanchik sumaq qhawayqa mana uqanchikpa
kawsayninchik allin qhawayllachu, qhipa wiaykunapaqqa
Pachamamanchiktaqa mana wakchata saqisunmanchu.

62

Z_PS Collao 02-120.indd 62 3/09/16 10:51


1. Yachachiqwan kuska awinchasunchik, Pachamamawan
kawsayninchikpa yachayninkunata.

Pachamamanchikmanqa
Pachamamanchikpa tukuy sunqunchikwanmni
yarqayninta, chakiyninta mana imatapas maqllakuspa,
yuyananchik. Chaymi phia phiapas, qilla qillapas
sutinmantakama llapan haywarinanchik, mana
allpakunapaqpas kintunchik. chayqa manam allintachu
chaskiwasunman.

Chay punchawkunaqa
Qhapaq sitwa killa qallariy llapan uywankunata
punchawta apukunapura kanchanman huuspas yupan.
rimanakunku, chaymi mana Mirananpaqpas masachachin
urqukunata qhawanachu ima. Urquta risunman chayqa
rimanakusqankuta tatichisunman hinaqa Apu
tatichisunman. phiakunman.

2. Ayllunchikpi imaynatataq sumaqta apukunawan Pachamamawan


kawsankichik? Siqispa qillqasunchik.

63

Z_PS Collao 02-120.indd 63 3/09/16 10:51


3. Yachachiqwan kuska wak yachaykunata qhawarisunchik.
Pachamamanchikpaq kaqninkunata pisi pisimanta runakuna
imaymanata ruraspa unquchichkanku.

Wakin sallqa
Wakin sallqa
. Mikhuykunaman hampikunata uywachakuna
Mikhuykunaman hampikunata, chinkapuchkanmi.
allin wianampaq churaspa
allin wiananpaq, chinkapuchkan.
allpakuna
churaspa,kallpachaq
allpakuna
kallpachaq kuruchakunata
kuruchakunata
wauchipuchkanchik.
wauchipuchkanchik

Unupi kawsaqkunata
Unupi kawsaqkunata
sinchita qhillichaspa
sinchita qhillichaspa
chinkachipuchkanchik.
chinkachipuchkanchik.

Chaninta mana
Chaninta mana haykap
haykaq
ismuq qupakunata
ismuq qupakunata
rikhurichinchik.
rikhurichinchik

4. Huuypi rimanakuspa huntachisunchik:

Imakunawantaq
qhillichanchik
Pachamamatari?

64

Z_PS Collao 02-120.indd 64 3/09/16 10:51


17 Kasarakuy/masachakuy/
YACHANA
sawachakuy

awinchasunchik:
Runakunaqa warmi qhari tiyaspa qhapaq sitwa qui killa kaptinmi
masachakunku/sawanakunku. Wakin warmi qhariqa huk killakunapipas
masachakullankutaqmi. Kay masachakuyqa quchirikuymi, kusikuymi.
awpa killakunamantaraqmi allinchakunku warmipa, qharipa wasi ayllun
yanapasqan.

Tapukusunchik:
Masachakuypi yanapaqkunata minkakamusunchik
tapukunanchikpaq:
Ayllunchikpi imanaptinmi qhapaq sitwa killapi masachakunku?
Ima mikhuykunatataq masachakuy punchawpi mikhunku?
Pikunam masachakuqkunaman watukuq purinku?
Imakunawantaq masachakuypi runa masinchikkuna
aynikunku?
Llamkasunchik:
Imakunatataq runakuna apanku aynikunankupaq masachakuy
punchaw? Huuypi rimaspa, qillqasunchik.

65

Z_PS Collao 02-120.indd 65 3/09/16 10:51


1. Kawsayninchikpiqa lliw kay pachapi kawsaqmi masantin kawsanku.

Warmi qhari kuska Allinta uywakuna


tiyaspaqa ayllunku mirananpaqpas,
ukhupim masachakunku. punchawninpim china
maltata urqu maltatawan
masachachinku.

Urqukunapi wiaq Turukunatapas


sachakunapas urquntin tarpunapaqqa
chinantinpunim tarikun. lluqitawan paatawan
tupachispam
masachachinku.

2. Ayllunchikpiqa llapanchikmi masachasqa kawsanchik, huuypi


rimanakuspa huntachisunchik.

China uywa urqu uywa

Mayhinatam
ayllunchikpi tukuypas
masachakun?

66

Z_PS Collao 02-120.indd 66 3/09/16 10:51


3. Llapan masachakuqkunam yachanku iskay rikchaq
masachakuymanta.
Masachakuy munaq runakunapaqqa kanmi Matrimonio religioso,
Matrimonio civil nisqakuna. Chayqa warmi qhari masachakuy
munaqqa iskayninpipas, hukkaqnillanpipas masachakunmanmi.

Matrimonio religioso nisqapi


masachakunku.

Maypi?

Pitaq masachachin?

Matrimonio civil nisqapi


masachakunku.

Maypi?

Pitaq masachachin?

4. Yachachiqninchikta tapukuspa uray siqisqata huntachisunchik.

Imaraykutaq runakunari iglesia nisqapi Imanaptintaq llaqta umalliqwan


masachakunku? municipio nisqapi masachakamunku?

67

Z_PS Collao 02-120.indd 67 3/09/16 10:51


18 Wasichakuy
YACHANA

awinchasunchik:
Yananchakuspaqa wasinkuta rurakunkupunim wawakunantin chaypi
tiyanankupaq. Wasichaytaqa manaraq para qallarichkaptinmi anta sitwa,
qhapaq sitwa killakunapi ruranku. Wasichakuyqa ancha kusikuy, hinaspapas
chay wasipi allin kawsay kananpaq sumaqta challanku, pukllanku,
kusikunku.

Tapukusunchik:
Wasichakuqta watukamusunchik:
Imaynatataq wasichakuqpa wasinta watukuq purina?
Kunan mitakunapi imawantaq wasita wasichanku?
Wasichakuypi kanchu pukllaykuna?
Imaynatataq wasichakuypi pukllanku?

Llamkasunchik:
Yachakuq masinchikkunawan huukusunchik, wasichakuy
qhawamusqanchikmanta rimasunchik. Chaymanta uray siqisqapi
qillqasunchik.

Wasichakuy Wasi wasichanapaq imakunataq kanan?

Ichhuwan

Calamina
nisqawan

Tihawan

68

Z_PS Collao 02-120.indd 68 3/09/16 10:51


1. Wasichakuymanta yachasunchik:
Ayllunchikkunapiqa munayta takikuspa, tusuykukuspa, sumaqta
challaspa, ichhuwanpas, tihawanpas, calaminawanpas qataspa
wasichakunchik.

Ayllunchikpi imaynatataq wasichayta


tukuspa challanku?

Wasichakuyta tukuspa, turumanta


rurasqa masantin wakata churanku.
Aylluykipi, imatataq wasi pataman
churanku?

Imarayku?

Wasichakuq qhari warmi, tawa


wilata musuq wasiman rimapayaspa
kanchanku. Aylluykipi tayta
mamaykita tapuy. Ima nispataq wasita
rimapayana?

69

Z_PS Collao 02-120.indd 69 3/09/16 10:52


2. Ayllunchikpi imakunatataq apanku wasi wasichakuqman?

Mikhunata Wasichakuypi aynipaq


apasqanku.

3. Ayllunchikpi imayna rikchaq wasikunatataq ruranku. Siqisunchik,


llimpisunchik ima.

70

Z_PS Collao 02-120.indd 70 3/09/16 10:52


4. Maykunapim mana allinchu wasi ruranapaq, chaymanta rimasunchik.
Wasi rurananchikpaqqa yachananchik maypi wasi rurayta. Chaytaqa
llaqtapi umalliqkuna Defensa civil sutiyuq wasipi llamkaqkuna
riqsichiwanchik.

Mayu patakunapi
wasi rurayqa manas
allinchu. Chaninta
paraptinsi mayu
Wayqu
apapunman.
wayqupi, urqu
qhatakunapi
wasi ruraypas manas
allinchu kanman; qunqay
suchu kaptinqa wasita
Uqhu uqhu pampapunman.
pampakunapipas
manas allinllataqchu
kanman, pampanmanta
chulluspa wasiqa
pasaykapunman.

5. Pikunataq yanapawasunman, wasinchikta mayu apaptin, suchu


pampaptin ima?
Yachachiqninchikwan yanapachikuspa huntasunchik.

Defensa Civil sutiyuq wasi.

Ayllupi sasachakuy
yanapaqkuna.

71

Z_PS Collao 02-120.indd 71 3/09/16 10:52


5 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

72

Z_PS Collao 02-120.indd 72 3/09/16 10:52


6
TAQA
Kawsayninchikkunata
llanllarichisunchik

Imaynatataq ayllunchikpi runakuna allpatapas, unu mamatapas


uywachkanku?
Imatataq rurasunchikman ayllunchikpi unu ama unqunanpaq?

Z_PS Collao 02-120.indd 73 3/09/16 10:52


19 Unu/yaku raymichay
YACHANA

awinchasunchik:
Quya raymi killapi unu
mamata raymichanku. Ayllu
runakunapaqqa unuqa
kawsayniyuqmi, unuqa
apunchikkunap uywakusqanmi.
Chaymi unutaqa yupaychaspa
runakuna qhawanku.
Ayllunchikpiri imaynatataq
unu mamawan sumaqta
uywanakunku?

Tapukusunchik:
Yachaqwan purimuspa ayllunchikpi unumanta tapukamusunchik.
Pikunataq ayllunchikpi unu uywaymanta allinta
willawasunman?
Imatataq aparikusunmanri?
Imakunatataq tapukamusunri?
Maykunapitaq ayllunchikpi unuri kan?
Mana unu kanmanchu chayri imataq kanman?

Llamkasunchik:
Yachaq masinchikwan huukusunchik, unumanta
yachamusqanchikta rimasunchik. Chaymantataq uray siqisqata
huntachisunchik.

Imaynataq ayllunchikpi unukunari? Miskichu, qapayniyuqchu


chaymanta qillqasunchik.
Pukyu unu

Mayu unu

Para unu

Yacharqankichu?
Ayllukunapi unuqa runahinam; chayraykum mana chiqninachu, mana
allin kawsayta unuwan kawsanachu. Imaraykuchus chay unuqa wak
llaqtakunamanmi ripunman, chaytaq unu chakipunman.

74

Z_PS Collao 02-120.indd 74 3/09/16 10:52


Watukuy maskay

1. Unuwan sumaqpi kawsaymantapas, uywaymantapas yachasunchik.


Imatataq yachanchik unu allin uywaymanta?
Unutaqa yarqallantaqmi, chayrayku haywarikuyta ruraspa mikhuchina.
Hinapas unuta sumaqta takiykunawan tikachanku, tusuchinku
runatahina pusanku. Unuwan allin kawsayqa yachaypaqmi.

2. Rimanakusunchik tapukusunchik:

awpa imaynatataq unu mamata uywarqanku?


Kunan imaynatataq unu mamata uywachkanku?
Unu mamari chakipunmanchu?
Imanaptin?

askaypaq
Watukuy m in
awpaq iq
3. Chayhina kaptinqa: Ayllunchikpi
chiqaqchu pukyu unu chakipuchkan? Kayhinata qallarinchik.
Imanaptin? Tukuntaqmi huk
tapukuywan.
4. awpaq yuyayta yuyaychakusunchik: Chaypaq kutichiyninmi
awpaq yuyay nisqa
kanqa.
Kanmanmi chay yuyay:
Ayllunchikpi unu mama
chakipuchkan, mana
allin uywasqamanta,
chiqnisqamanta,
qhillichasqamanta ima.

5. awinchasunchik: Ayllupi, llaqtapi kawsaq runakunapa yachayninta


awinchasunchik.

Pukyumantaqa manam haykappas unutaqa yana qhisti mankawan wisinachu,


unum karuta ripunman, hinaspataq pukyu chakipunman.
Pukyupi unu yapakunanpaqqa tukuy sunquwan raymichana, chaymantapas
mikhunanta haywarina, mana chiqninachu. Chayhinasqam pukyukuna unuta
yapamun mana unu chakiypi kananpaq.

Huk llaqtakunapi unuqa qurihina qhawasqam, hinapas llaqtakunapi upyana unuqa


astawanmi pisiyapuchkan. Hinaspapas llaqta mayukunam ancha qhillichasqa kachkan.
Llaqtapiqa qullqita maskaspam unuta imaymanawan qhillichanku, chaymi miski unu
pisiyapuchkan.

75

Z_PS Collao 02-120.indd 75 3/09/16 10:52


6. Imatataq rurasunchikman awpaq yuyay
kay
yuyaychakusqanchik chiqaq kananpa? askaypaq Is
Watukuy m
Tapukusunchik, liwrukunata awinchasunchik, iqin
yachachiqninchikpa yanapasqam. Kayhinata qallarinchik.
Imatataq rurasunchikman
awpaq yuyay
Tayta mamanchikta tapusunchik
yuyaychakusqanchik
Imanaptintaq unu mama allinchu mana allinchu
Chiqaq Yanqa kasqanta?
chakipuchkan?
Rikuspa tapukuspa, ruraspa
Qhillichasqa kaptin yachasunchik.
Mana allin uywasqa kaptin Chaypaqmi kay siqisqata
achkata rurakuy
Mana raymichasqa kaptin tapukamunanchikpaq.

7. Tapukusqanchikta, liwrukunata awinchasqanchikta,


yachachiqninchikpa yanapasqan willakusqakunata
chuyanchasunchik, uray siqisqata huntachispa.

Unu uywaymanta willakusqa tarisqata yupasunchik

Yu- Yu- imsa


Imanaptintaq unu mama askaypaq k
chakipuchkan?
Chiqaq pay- Yanqa pay- Watukuy m
nin nin iqin

Qhillichasqa kaptin Kaypiqa tapusqa


tarimusqanchikta, huupi
Mana allin uywasqa kaptin chanincharisunchik.
Chiqaqchu icha manachu
Mana raymichasqa kaptin chayta.
awpasqa yuyay
Willakusqakunata chuyanchasqamanhina yuyaychakusqanchik.
Puchukay yuyayman
Ayllunchikpi chiqaqchu pukyu unu chayasunchik.
chakipuchkan? Imanaptin? huk puchukay
yuyayta qillqasunchik.

wa
askaypaq Ta
Watukuy m
iqin
8. awpaq yuyay yuyaychakusqanchikwan
kikinchu puchukay yuyay qillqasqanchik? Kaypiqa tapuspa
Imarayku? tarimusqanchikta, huuypi
chanincharisunchik.
Puchukay yuyayman
chayasqanchikta
willananchikpaq
9. Unumanta yachaykuna tarisqanchikta yuyaychakusunchik.
willasunchik, chaypaqqa yachachiqpa Chaypaq rurayta
yanapasqan huk mapa semntico nisqapi atisunman, kayhina mapa
semntico nisqata, wak
qillqasunchik . riqsisqaykitapas.

Z_PS Collao 02-120.indd 76 3/09/16 10:52


20 Tarpuypaq pacha qhaway
YACHANA

awinchasunchik:
Tarpuy killapiqa, ayllupi kawsaq
runakunaqa manaraq pacha
paqariytam sayarinku, hinaspam
chaskakunawan, urpikunawan,
sallqa uywakunawan, llapan
Pachamamapi tiyaqwan chakra
llamkanankupaq rimanakunku.
uqanchik pachamamapi
kawsaq kunawan rimayta
atisunmanchu?

Tapukusunchik:
awpaqtaqa huk kuraq taytatapas, mamatapas pacha qhawaq
rinanchikpaq minkakamusunchik.
Imatam qhawana, uyarina awpaq, chawpi qhipa tarpuy
yachanapaq?
Para wata, chakiriy wata kananta yachananchikpaqri,
imakunataq willawanchik?

Llamkasunchik:
Yachaq masinchikwan huunakuspa pacha qhawaypi
yachaykuna yachamusqanchikmanta rimasunchik, hinaspa uraypi
siqisunchik, sutintawan churasunchik.

77

Z_PS Collao 02-120.indd 77 3/09/16 10:52


Sachakunata qhawariy, uywakunata uyariy; awpaq, chawpi qhipa tarpuy
yachanapaq.
Sapanka ayllunchikkunapim imaymana sachakuna, uywakunam
willawanchik mayqan tarpuymi allin kanqa chayta. Chaymanhinataqmi
uqanchikqa tarpunchik awpaqtapas, qhipatapas, chanintapas,
pisitapas.
1. Tayta mamanchikpa tarpusqanmanhina, qillqasqata awinchaspa
siqisunchik.

Yana kisata qasa


qasarqun chayqa papata
qasanqa, niwanchik.
Achkata tikaptinqa papa
wata kananpaqmi.

Papa muhu wachupi humpin


Papa muhu charan phinapi
chayqa, allin wata papa
tarikun, para wata kananpaq.
tarpusqanchikpaq.

2. Awichunchikta tapukusunchik, kuychimanta yachay tarpuypaq


kanchu? Chay yachayta qillqasunchik.

78

Z_PS Collao 02-120.indd 78 3/09/16 10:52


3. Llaqtakunapi pacha qhawaymanta yachaykuna.

Llaqtapiqa SENAMHI wasipi llamkaqkuna willawanchik imaynas


punchawkuna kanqa, paranqachus, icha chakirinqachus chayta.
Ichaqa, manam atinkuchu imaynas kanqa hamuq wata chay watuyta.

4. Yachachiqninchikpa yanapayninwan huntachisunchik.

SENAMHI sutiyuq
pacha qhawaq wasipa
willakamusqankuna.

79

Z_PS Collao 02-120.indd 79 3/09/16 10:52


21 Allpapi mikhuykunapa muyuynin/
YACHANA
suyuynin/aynuqay/laymiy
awinchasunchik:
Chakranchikkunapi
tarpunanchikpaqqa sapa watapas
yachanchikmi mayqan yaykuychus,
aynuqaychus tupan chayta.
Kaqllataqmi yachanchik ima mikhuy
tarpuychus tupan chayta.
Ayllunchik runakunapaqqa
Pachamamanchikqa ancha
khuyasqam, chaymi kallpa
hapinanpaq maynin watakuna
samachinchik.

Tapukusunchik:
Chakra qhawaq lluqsisunchik, huk yachaq taytawan chakra
allpamanta tapukusunchik.
Kunan watari, ima mikhuytaq allpaman tupan?
Allinchu chakra allpa samachiy?
Imanaptin?
Hayka watataq chakra allpatari samachina?

Llamkasunchik:
Huuypi rimaspa uray siqisqata huntachisunchik.

Allpap sutin Ima mikhuytataq tarpusunchikmanri?

80

Z_PS Collao 02-120.indd 80 3/09/16 10:52


1. Allpa samachinapaq muyuypi/aynuqaypi chakra llamkaymanta
yachasunchik
Pachamamanchikqa warmi kikinmi. Warmiqa wawanta unqukuspam,
wakmanta wawayuq kananpaqqa samanan. Kaqllataqmi
Pachamamanchikpas allin puqusqa mikhuyta quwananchikpaqqa
samanan. Sapa wata kasqan mikhuyta mana samachispa
llamkasunchikman chayqa kallpanmi pisi pisimanta chiriyapunman.

Yaykuypi,
aynuqaypim
chakrataqa
llamkanchik.

Samasqa Sapanka
allpapim mikhuyqa yaykuypas
allinta rurun. sutiyuqmi.

2. Ayllunchikpi, ima allpapitaq mikhunakunari tarpukun? Qillqasunchik.

Kinuwata Uqata, ullukuta,


auta
Ima allpapitaq
tarpunku?

kiwichata Qaiwata Siwarata

81

Z_PS Collao 02-120.indd 81 3/09/16 10:52


3. Imanaptinmi allpakuna quiripuchkanpas, wakchayapuchkanpas?
May chiqaskunapipas muqu muqukunapi, urqu urqukunapi allpakunaqa
wakchayapuchkanmi, pisiyapuchkan ima.

Sallqa sachakunapa saphinkunaqa


para paraptin unu allpa
maqllinantaqa harkaqsi. Kay
sachakuna pisi kapuptin lluqlla
sinchita allpata maqllipuchkan.

Sachakunapas, qaqakunapas
mana kaptinqa wayrapas allpataqa
huqaripunsi, pichapunsi.

Watapi iskay, kimsa kutikama


tarpunchik, uywakunatapas sinchita
michinchik chayraykupas allpaqa
wakchayapunsi.

4. Pachamamanchikpa allpanta sinchita qhillichaspa wakchayachkanku,


yachachiqnintin rimaspa huntachisunchik uray siqisqata.

1. 2.

Imakunatataq
rurasunchikman,
Pachamamapa
allpan mana
wakchayachinapaq?

3. 4.

82

Z_PS Collao 02-120.indd 82 3/09/16 10:52


22 Sara, uqa, au, ulluku tarpuy
YACHANA

awinchasunchik:
Hatun muhuyuq mikhuykunataqa
para qallariy, uma raymi
killapim tarpunchik. Wakinta
qarpasqa chakrakunaman,
wakintataq parapa
apiyachisqan allpakunaman.
Ayllunchikkunapaqqa mikhuy
tarpuyqa hatun llamkay,
kusikuy imam; chayraykum
tarpuypiqa pukllanchik,
yarawinchik, wankanchik
sumaqta mikhuyninchikkuna
phuturimunanpaq.

Tapukusunchik:
Tayta mamanchikwan tarpuyman purisunchik.
Tarpuypi kuraq tayta mamakunata tapurikusunchik:
Tarpuypaq imakunatam rurana?
Pikunam tarpuyman rinanku?
Imaynatam tarpuypi kamachinakunku?

Llamkasunchik:
Tarpuypi ruramusqanchikmanta, rikumusqanchikmanta, iskay
munasqaykita siqisunchik.

83

Z_PS Collao 02-120.indd 83 3/09/16 10:52


1. Ayllupi llamkaykunamanta astawan yachasunchik.
Tarpuyqa manam chulla runallapaqchu, llapa aylluntinmi tarpuymanqa
rinchik: warmi, qhari, wawakunantin, minkantin ima. Ancha kusikuymi
mikhuy tarpuyqa, chaymi munayta Pachamamanchikmanpas,
apunchikkunamanpas challarikunchik, muhutapas challanchik ima.
Tarpuypiqa ruray yachasqanchikmanhina kamarinachikunchik:

Masantin Kuraq warmikunaqa


wakawanqa imaymana
uchukunata
wachu riparaq.
waykumunku.

Waynakuna
Qui makiyuq sipaskunaqa
sipaskunam kurpakunata
sarataqa huskan qasunku, qurakunata
muhun. hurqunku.

Qhari Warmi
irqichakunaqa irqichakunaqa
masantin wakata huskasqaman
aysan. wischupanku.

Warmikunaqa
Irqikunaqa puriq
wanuta churanku. runakunaman
aqhata haywanku.

2. Ayllunchikpi tayta mamanchik, imaynatam sara, au, uqa, ulluku


tarpuypi kamachinakunku? rimanakuspa huntachisunchik.

Imatataq chakra
tarpuypi ruranku

Qharikuna: irqikuna:
Warmikuna:

84

Z_PS Collao 02-120.indd 84 3/09/16 10:52


3. Llaqta llamkanapiri imaynatataq kamachinakunku?
Llaqtakunapiqa imaymana institucin nisqa wasikuna tarikun. Chaypiqa
achka runakuna llamkanku. Sapanka imaymana rurayniyuq, hinaspa
kuraqmanta sullkakama kamachikuyniyuq. Sapanka institucin nisqa
mana kikinchu, ichaqa kanpuni iqinchasqa kamachiqninkuna.

Umalliq

Umallip qimiriq

Huuymanta Huuymanta Huuymanta


umalliq umalliq umalliq

Llamkana Llamkana Llamkana


ruraqkuna ruraqkuna ruraqkuna

4. Yachay wasinchikri imayna kamachisqataq kachkan? Sutinkunata


qillqasunchik.

Yachay wasi umalliq

85

Z_PS Collao 02-120.indd 85 3/09/16 10:52


6 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

86

Z_PS Collao 02-120.indd 86 3/09/16 10:52


7
TAQA
Chakra tarpuypi
yachasunchik

Pachapi kawsaqkunawan, imaynatam runakuna tarpunankupaq


rimanku?
Mikhuyninchik tarpunapaq, imaynatataq pachapi kawsaqkunawan
rimankuman tarpusqakuna allin rurunanpaq?

Z_PS Collao 02-120.indd 87 3/09/16 10:52


23 Papa tarpunapaq
YACHANA
wanu qipiy/astay
awinchasunchik /
Rimasunchik
Papa tarpunapaqqa
uywanchikpa wanunta
allpa kallpachananpaq
chakrakunaman qipinchik,
astanchik. Chayhinaqa
kanchakunapi mana usuchispa
uywakunapa wanunta huunchik.
Kustalakunaman winaspataq
asnukunapi, llamakunapi
chakrakunaman kuti tikra
astanchik.

Tapukusunchik:
Chakra wanuchaymanta rimaq, uywayuqpa kanchanta risunchik,
chaypi wanumanta yachaykunata tapukamusunchik.
Ima kinraypim wanuta huunanchik?
Imarayku?
Mayqan uywap wanuntaq chakrapaqri allin?
Hayka rikchaq wanukunataq kanri?

Llamkasunchik:
Yachay wasipi, yachaq masintin huunakuspa, qillqasunchik
imaynataq khankalli wanu, manahinataq aylluykipa wanunta.

Khankalli wanu / aylluykipa wanun

88

Z_PS Collao 02-120.indd 88 3/09/16 10:52


1. Khankalli wanupa allin kaqninwan, awinchaspa, siqisqata qhawaspa,
huk wachiwan huuchisunchik.

Khankalli
Khankalli wanuqa Khankalli wanuqa
wanuqa papata
utqayta, allinta qallasqa papata
unquykunamanta
papata wiachin. tarpuypi hampin.
pichanapaqpas.

2. Yachachiqninchikwan rantisqa wanumanta rimasunchik. Chaymanta


huntachisunchik rantisqa wanupa sutinkunawan.

89

Z_PS Collao 02-120.indd 89 3/09/16 10:52


awinchasunchik

Per Mama Llaqtapa kallantaqmi


lamar qucha. Qayllanpi tiyaq
pisqup wanunkunapas ancha
allinmi chakrakunapaqqa. Chaysi
phatu wanunkuta tarispanku
may unay watakunapi wak
suyukunamanraq chakrakuna
wanuchanankupaq apaq
kasqaku.

3. Yachachiqpa yanapayninwan, siqisqapi qillqasqakunata awinchaspa,


uray siqisqata huntachisunchik.

Llama Piquero Waka

Uwiha Alcatrz

Guanay Quwi Pelcano

Ayllunchikpi wanuyuq
uywakuna.

Lamar quchapi
wanuyuq uywakuna.

90

Z_PS Collao 02-120.indd 90 3/09/16 10:52


24 Tarpuypi mikhuykuna
YACHANA
haywarinakuy
awinchasunchik:
Tarpuypaqqa llamkasqanchik
mikhuykunawanmi imaymana
mikhunakunatapas waykukunchik:
sara phata, riwu phata, hawas, tarwi,
lisas uchukunata, quwi kankayuq,
wallpa qaspayuq, challwa thiqtiyuq,
papa waykupas, chuu phasipas.
Tarpuypiqa aqhata, kukata,
mikhunata apukunaman,
Pachamamaman phukurispa,
challarispa runa masintinhina
haywarinakunchik.

Tapukusunchik:
Wasinchikpi mamanchikta tarpuypaq mikhuna waykuyta
tapupakuspa yanapakusunchik.
Imakunatam tarpuypaq waykuna?
Ima yachaykunam kan sumaq mikhuna lluqsinanpaq?
Imaynatam qunchata, mankakunata, muchkata
mikhunakuna waykunapaqqa rimapayana?
Llamkasunchik:
Huuypi rimanakuspa, siqisunchik tarpuypi huk sumaq munay
rurasqa qhawasqaykita.

91

Z_PS Collao 02-120.indd 91 3/09/16 10:53


1. Mikhuna waykunapaq imaymana kaqkunawan sumaqpi kawsaymanta
yachasunchik.
Mamanchikkunaqa waykunapaq imaymana kaqkunawan runa
masinwanhinam sumaqta kawsan, chaymi pasaqpas rimapayachkallan.

Quncha munayta
rawrananpaqqa llutaypim
challaspa rimapayana:
-Allin chiti warmicham kanki,
utqaylla mikhuna chayachiq
-nispa. Hinaspapas mikhuna
chayaptinqa qunchaman
mikhunata wisllawan
malliykachinku.

Waykuy qallarinapaqqa musuq


mankakunatapas wirawanmi
sikinta hawirqunku: -Kunanqa
wiaypi wiaylla kapuwanki
-nispa. Hinaspapas utqayllaman
waykuna mana manka qilla
kay yachananpaq. Mayninpiqa
qunqaymanta quncha
mana rawrayta munaptin,
mankapas mana timpuriptin:
-Ima waylakataq kankiri -nispa
pinqachillankutaq.

2. Yachachiqninchikwan yanapachikuspa siqisunchik

Kurkunchikta
Kurkunchikta allin kurkunchikta
unquymanta,
llamkananpaq yanapaq kallpachaq
kirisqamanta hampiq
mikhuykuna. mikhuykuna.
mikhuykuna.

92

Z_PS Collao 02-120.indd 92 3/09/16 10:53


3. Ima mikhuykunatataq mikhunanku: Yachay wasiman puriq
wawakuna? wiksayuq unquq warmiri? Siqisunchik mikhuykunata.

Mikhuy waykunapaq kamachikuykuna.

1. Waykuy qallarinapaqqa makinchiktas chuyata maqllikunanchik.

2.

3.

Yacharqankichu?
Kaqllataqmi muchkatapas qullutantinta, marantapas tunawantinta
kuchkatakama kawsachin. Taqanman chayqa michina uywakuna taqa
taqa purinman. Chayhinaqa waykuypas yachaypaq, mamanchikkunaqa
imaymanakunata yachan; chaych sumaqpas waykusqanqa lluqsin.

93

Z_PS Collao 02-120.indd 93 3/09/16 10:53


25 Pachanchikpi huk kawsaqkuna
YACHANA
qhaway
awinchasunchik:
Puquy killakunapiqa
Pachamamanchikpi
wak kawsaqkunatapas
qhawarillanchiktaqmi. Puquypiqa
para, illapa, kuychi, riti ima
purimunku. Ichaqa maynin
wata imatapas mana allinta
ruraspa apunchikkunata,
Pachamamanchikta
phiachiptinchik qasapas,
chikchipas, chakiypas
hamullantaqmi.
Machulanchikkunaqa
paykunawan allinpi kawsayta
yachachiwarqanchik.

Tapukusunchik:
Yachaqpa wasinta rispa minkakamusunchik, qasapa, chikchipa,
wayrapa wasinmanta, anninmanta ima willawananchikpaq:
Puquy kinraypiri, imanaptintaq parapas, illapapas purimun?
Imaynapitaq chay yachayninchiktari tariparqanchik?

Llamkasunchik:
Imaynatam chikchiqa hapirqusqa yachaqta, chaymanta rimaspa
yuyarisunchik, qhipamantaq siqisunchik. Sutinta ima churasunchik.

94

Z_PS Collao 02-120.indd 94 3/09/16 10:53


1. Kawsayninchikpa yachayninkunata astawan qhawarisunchik.

Apukunaqa allin qhawarisqan warmitapas, qharitapas illapawan


hapichispansi akllan. Chaysi puquy kinraypiqa qunqayllamanta mana
pipa rikusqan runata akllan. Illapaqa kimsakama chayamuspas hapin.
Qhipa kaq chayamusqanpiqa may chikan kurpunpipas chakana
qillqata saqin, hinaspapas quriyuq chuya rumpu rumichakunapis
paqu kananpaq yachayninta saqin. Illapapa hapisqan runaqa
kuraq paquwansi kimsakama hampichikunam qarpachikunam
apukunaman, qhaqya illapaman anqusuta haywarikuyta ruraspa.

2. Yachaqkunata tapupakuspa uray siqisqata huntachisunchik.

Mana allin apamuynin Allin apamuynin

Chikchi,
qasa,
wayra.

Ayllunchikpi imaynatataq
amachakusunchikman.

95

Z_PS Collao 02-120.indd 95 3/09/16 10:53


3. Imaraykutaq para paraptin illapa llipllin, chaymantataq tuqyan?

Illapaqa paqarin phuyukunapa Illapaqa lliplliyninpa


ukhunpi kallpachasqa qhipanmanqa: -Qhuqruruq!
unuwan, wapsi qumpuwan -niraqta uyarinchik. Chay
tinkuptinku. Chayhinaqa wapsikuna chanin kallpayuq
hatun yana phuyukunamanta tinkuspanku tuqyasqansi.
illapa lliplliptaqa rikunchik Kay illapaqa pachanchikman
kay pachanchikman chayamuspam runatapas,
aypamuqtaraq. uywatapas hapispaqa
sipillanmansi.

4. Chikchiqa chirimuspa runakunapa samanan ukhuntam unquchin.


Yachachiqninchikpa yanapayninwan samananchik ukhunchikta
riqsispa qillqay.

96

Z_PS Collao 02-120.indd 96 3/09/16 10:53


26 Papa, hawas, arwihas, tarwi
YACHANA
tarpuy
awinchasunchik:
Papata, hawasta, arwihasta,
tarwita ima tarpunapaqqa para
allinta paraspa chakrakuna
apiyachinantam suyanchik. Manam
chaki allpamanqa ima mikhuytapas
tarpuyta atisunmanchu.
Mana para paraptinqa khuyakuywan
quchakunata, urqukunata wichaspa
parata maakunchik. Allinta
pararqun chaytaq lliw runakuna
llamkanakunalla qipiykusqa
chakrata purinchik.

Tapukusunchik:
Yachay wasipa qayllanpi chakra ruraqwan kuska, tarpuykuna
qhawaq risunchik.
Ima mitapitaq papata, hawasta, arwihasta, tarwita tarpuna?
Ima llamkanakunawantaq papata, hawasta, arwihasta,
tarwita tarpunku?
Ayllunchikpi ima mikhuykunatataq achkata tarpunku?

Llamkasunchik:
Yachaq masinchikkunawan huunakuspa mikhuykuna
tarpuymanta rimasunchik. Chaymantataq papa, hawas, arwihas,
tarwi tarpunapaq llamkanakunata sutintinta, ayllunchikmanhina
siqisunchik.

97

Z_PS Collao 02-120.indd 97 3/09/16 10:53


1. Kawsayninchikpa yachayninkunata qhawarisunchik:

Ayllunchikkunapi tarwitaqa tarpunchik qhusqa chakrakunapi, sumaqta:


-Yana awi mamally -nispa rimapayaspa. Kay mikhuytaqa llamkanchik
ancha kallpachakuq kasqanrayku.
Tarwitaqa sapaqllatapas chakrakunaman tarpunchik, wak mikhuykunapa
chakapanmanpas, muyuriqninmanpas churallanchiktaq. Kayhinataqa
tarpunchik wak mikhuykunata kurukunamanta, uywakunamanta
harkananpaq, hayataq raphinpas, tullunpas chayqa mana ima
unquypas, uywapas munanchu.

2. Ayllunchikpi tayta mamanchik ima mikhuykunatataq uywanku, chayta


sutinta qillqaspa huntachisunchik.

Ima mikhuykunatataq
ayllunchikpi uywanchik.

98

Z_PS Collao 02-120.indd 98 3/09/16 10:53


3. Mikhuykunata kurukunamanta harkaq hampikunata riqsisunchik.
Wakin agrnomo nisqa runakunaqa kayhinatam mikhuykuna
unquchiqmanta nimuwanchik:

Kunankunaqa kanmi imaymana unquykuna hampinapaq: fungicida,


insecticida sutiyuq. Llakikuytaataqmi kay fungicida, insecticida
nisqa apamuchkan. Pachamamanchikta sinchita unquchipuchkan,
hinallataq mikhuyninchikpas mana mikhunapaq hinaachu; sinchita
kaykunata hichaykusqanchikmanta. Ichaqa chayta yachaspapas
runakunaqa mana uyarikuspa aswantaraqmi chay insecticida nisqata
mikhuykunaman churachkanku.

4. Yachachiqninchikpa yanapayninwan, uray siqisqata huntapasunchik.

Llamkaqkunaman Mikhuy mikhuqkunaman ima


ima unquytataq unquytataq churawanchik?
churawanchik?

Insecticida,
fungicida
nisqapa
mana allin
kaynin
Ayllunchikpi imatataq rurasunchikman chakra
llamkaypi kay hampikuna amaa churanapaq?

99

Z_PS Collao 02-120.indd 99 3/09/16 10:53


7 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

100

Z_PS Collao 02-120.indd 100 3/09/16 10:53


8 TAQA
Aya marqay killapi
ruraykuna

Ayllunchikpi umalliqkunari, imaynatataq ayllupaq sumaq kawsayta


maskanku?
Ayllu umalliqkuna, allin ruray, allin yachay, allin munay, allin
kawsaytawan ima, ayllunkupaq maskananku.

Z_PS Collao 02-120.indd 101 3/09/16 10:53


27 Kawsaqpa, wauqpa
YACHANA
punchawnin
awinchasunchik:
Kawsaqkunapa
punchawnintam almakuna
chayamunku. Paykunaqa
misamanmi chayamunku,
kawsaq yawar masinwan
pusachikunanpaq.
Manahinaqa riqsisqa
wasinman kuchkan punchaw
chayapunku. Chaypia
samarispa imallatapas
mikhunku.

Tapukusunchik:
Wasinchikpi yawar masinchikkunawan almakunapaq mastayta
yanapakusunchik, tapukusunchik.
Imaraykutaq almakunapaq mastanchik?
Imapaqmi sapanka ofrenda nisqata churakunku?
Imaynatataq wauqkunari hamunku?

Llamkasunchik:
Uray siqisqata huntachisunchik huuypi rimaspa.

Alma mastaypi churakun.

102

Z_PS Collao 02-120.indd 102 3/09/16 10:53


1. Yachachiqwan kuska awinchaspa, rimasunchik kawsayninchikpi
sasachakuyman yaykusqanchikmanta:

Huk karu llaqtapis wayna sipas munanakusqaku. Tayta mamankus mana


munasqakuchu tiyanankuta. Chaysi chinkapusqaku, purisqankupis
chukllachata tarisqaku. Qhariqa: - Wasiyta mikhunaman purirqusaq
-nispas nisqa.
Waynaqa tutataas wasinta chayasqa. Taytansi suwawan pantaspa
waurqachipusqa. Asuykuptinsi wawanta rikukapusqa. Waqaykuspas
tayta mamanqa pampapusqaku.
Sipasqa llakisqallaa suyachkasqa. Huk tuta waynaqa llamachanpi
imaymana mikhunakunantin chukllaman chayasqa. Ichaqa
chayasqanmanta pachas manas punchawpiqa rikuchikuqchu kasqa.
Chaymanta pachas wauqninchik kan chayqa tanta llamataqa
churanapuni; chaypi mikhunanta apakunanpaq, tanta irqitapas
churana mana sapan purinanpaq.
2. Ayllu masinchikkuna may llaqtakunamantaq sinchita purinku?
Llaqtakunap sutinwan huntachisunchik.

Llaqtakunap
sutin.

103

Z_PS Collao 02-120.indd 103 3/09/16 10:53


3. Huuypi rimasunchik imaraykutaq imaynapitaq runa masipura
phianakunchik, huchata tarinchik? Huuypi awinchasunchik,
rimasunchikpas.
Phianakuytaqa, awqanakuytaqa imaymanata ruraspam allinchayta
atinchik. Awqanakuyqa iskay runakuna, manahinataq iskay ayllukuna
mana allin kawsaymi. Chayta allinchanapaq iskaynin taqa rimarikunan.
Kay rimaypiqa sapankankum yuyaychasqanta riqsirichinan.

4. Yachachiqninchikwan kuska riqsisunchik wasinchikpi tayta


mamanchikpa phianakuyninta, imatataq uqanchik rurasunchikman
allin kawsanapaq?

Imatataq rurasunchikman tayta mamanchik


mana phianakunanpaq?

Tayta mamanchikpaq phianakuynin.

Imanaptintaq tayta mamanchik phianakun?

104

Z_PS Collao 02-120.indd 104 3/09/16 10:53


28 Ayllunchikpi umalliqkuna
YACHANA

awinchasunchik:
Ayllukunapiqa imaymanata
qhawarinku umalliqkunata
akllarinankupaqqa. Umalliqqa
sumaqtan aylluntaqa
awpaqman purichin,
runakunatapas munayta
kawsachin. Umalliqtaqa
munaytam qhawarinanchik,
imaraykuchus paykunaqa
uqanchikpa allin
kawsananchikta munanku.

Tapukusunchik:
Ayllupi kuraq runata minkakamusunchik, ayllupi
kamachikuqmanta, umalliqkunamanta willawananchikpaq.
Pikunataq ayllunchikpi kamachikuqkuna, umalliqkuna?
Imaynatataq kamachikuqta, umalliqta ima akllanku?
Imaynataq kana kamachikuq, umalliq kanapaqri?

Llamkasunchik:
Yachachiqwan kuska rimansunchik, chaymantataq qillqaspa
huntachisunchik.

Ama suwa

Umalliq kanapaq
imaynataq kananchik

105

Z_PS Collao 02-120.indd 105 3/09/16 10:53


1. Yachachiqninchikpa yanapasqan Pedro Vilca Apazamanta, Manuela
Ccopa Condorimanta ima yachasunchik.

Maymantataq karqanku?

Pikunataq karqanku?

Imaraykutaq awqanakuyman yaykurqanku?

Ima nispataq waurqan?

106

Z_PS Collao 02-120.indd 106 3/09/16 10:53


2. Ayllukunapi llaqtakunapi umalliqkunata riqsisunchik.
Warayuq

Llaqtapi Ayllupi
umalliqkuna umalliqkuna

3. Yachachiqninchikpa yanapayninwan yuyaychakusunchik ayllunchikpi


qhari, warmi umalliqkunata riqsispa.

Ayllunchikpi qhari umalliqkuna, ima Ayllunchikpi warmi umalliqkunari,


huuytataq umallin? ima huuytataq umallin?

Yacharqankichu?
Kunanqa warmipas qharipas ima ruraypipas kuska purinku.
Kunanqa manam warmillachu waykun, wawata uywan;
qharipas chay ruraykunata rurayta atillanmansi.

107

Z_PS Collao 02-120.indd 107 3/09/16 10:53


29
YACHANA
Ayllunchikpa uywankuna

awinchasunchik:
Kay ayllunchikkunapiqa imaymana uywakunayuqmi tiyanchik. Paykunataqa
munayta rimapayaspam uywana. Kayhinamanmi tarisunchikman:
llamakunata, paquchakunata, wakakunata, uwihakunata, asnukunata
ima. Kay tukuy uywakunaqa sapankankupas punchawniyuqmi kanku.
Kay punchawpiqa munaytam tikachanku, wakankunatapas mayuman
qatiykuspa mirananpaq aqukunawan hawinku.

Tapukusunchik:
Uywa uywaqta tapukunapaq minkakamusunchik:
Maykunapitaq uywata michina?
Ayllunchikpi ima sallqa uywakunataq kanri?
Imatam atuq uwihanchikta ama mikhunanpaq rurananchik?
Ima yachaykunataq kan uywanchik mirananpaq?

Llamkasunchik:
Runapa uywasqan uywakunata anqas llimpiwan llimpisunchik:

Waka Wikua Uwiha Taruka Atuq

Llama Puma Paqucha Misi Kawallu

Kuntur Wallpa Aas Asnu Khuchi

Quwi Pisaq Allqu Pisqu Wachwa

108

Z_PS Collao 02-120.indd 108 3/09/16 10:53


1. Kawsayninchikpiqa manam runallachu uywayuq, apukunapas
uywayuqmi kallankutaq. Huuypi yuyaychakuspa huntachisunchik:

Wikua

Apukunapa
uywankuna

2. Kay uywakunaqa allin wata kananpaqmi ayllukunapi, urqunkunapi


pampakunapi rikhurimunku. Chay watapiqa allin mikhuypas kan,
uywakunapas kusata mirarin. Kallantaqmi huk uywakuna quchakunapi,
mayukunapi kawsaq. Chay uywakunata wauchinki chayqa,
uywaykikuna waunman. Chaysi kay pachanchikpi sallqa uywa nispa
riqsisqanchiktaqa munayllata qhawarina.

3. Huuypi yuyaychakuspa wasi uywakunap sutinwan huntachisunchik:

Llama

Wasi uywakuna

109

Z_PS Collao 02-120.indd 109 3/09/16 10:53


4. Cientco runakuna uywakunataqa mikhusqankumanhina kimsa
taqaman taqarinku:

Qachukuna mikhuq. Aychakunalla mikhuq.


Kay uywakunaqa Kay uywakunaqa aychata
qachukunallatam mikhuspallam kawsanku:
wianankupaq mikhunku:

Mikhusqanmanhina
taqasqa uywa

Llapan mikhuq.
Kay uywakunaqa
qachutapas, aychatapas
llapanta mikhunku:

110

Z_PS Collao 02-120.indd 110 3/09/16 10:54


30 Millwa / millma rutuy
YACHANA

awinchasunchik:
Uywakunapa millwantaqa
manam qasay, paray
kinraykunapiqa rutuwaqchu.
Manahinaqa, qasa kinraypis
uwihaqa chiripi, ruphaypi
purispa unquyta tarinman.
Paray kinraypipas millwan
rutusqa uywaqa ratullas
tulluyarqapunman, pisipan,
sullunman imas.

Tapukusunchik:
Millwa rutuymanta yachaq uywayuqpata risunchik.
Imapaqtaq uywapa millwantari rutunkichik?
Imakunatam millwawan ruranchik?
Imakunatataq millwa rutuna awpaqtari rurakun?
Ima yachaykunatataq millwa wiananpaq riqsinchik?

Llamkasunchik:
Uywa millwa rutuqta tapukuspa ruranakunata siqisunchik sutinta
qillqasunchik.

111

Z_PS Collao 02-120.indd 111 3/09/16 10:54


1. Uywa millwa rutuymanta, puchkaymanta yachaykunata
awinchasunchik.

Millwa puchkanapaqqa kananmi iskay wata allin wiasqa millwa.


Allin puqusqa millwawan pacha rurasqaqa mana chintispa mana
chutakuspa achka wata uqanchikwan takyan.

Puchkamanta puchkasqataqa manam chutinachu punchaw


chisintapas tutapas, imaraykuchus kawsayninchiktapas mana
chaninchayman apaykusumanhinam.

2. Ayllunchikpi uywanchikkunapa millwanta riqsisunchik:

Chhaku millwa

Millwakunapa
rikchayninkuna

112

Z_PS Collao 02-120.indd 112 3/09/16 10:54


3. Sallqa uywakuna chaku ruraymanta rimasunchik. Huuypi rimaspa
huntachisunchik.

Imakunapaqtaq
wikuapa millwan
allin?

4. Ayllunchikpi sallqa uywakunaqa imaymanatam quwanchik, chaymi


runakunaqa chakunku. Huntachisunchik yachachiqpa yanapayninwan.

Ima sallqa
uywakunatataq
runa chakun,
millwanrayku,
qaranrayku,
aychanrayku?

Suyukunaqa, uywakuna sachakuna mana chinkananpaqmi


parque nacional, reserva natural nisqata akllarinku, harkarinku.
Parque natural nisqakunaqa mana sinchi runapa chayasqanmi.
Chaypiqa mana riqsisqa uywakuna, sachakuna imam kan.
Reserva natural nisqaqa uywakuna, sachakuna mana
chinkapunanpaqmi kachkan.

113

Z_PS Collao 02-120.indd 113 3/09/16 10:54


8 Yachamusqanchikta chaninchasunchik

Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?

Kunanqa qillqaspa yachamusqanchikta chaninchasunchik.


Imakunapitaq
Ima llamkaypitaq mana Imatataq ruranchikman
uqanchikpura
yanapanakunchikchu? yanapanakunanchikpaq?
yanapanakunchik?

Allintapas, pisitapas yachasqanchikmanta qillqasunchik.

Imatataq allinta Imatataq pisita


yacharqunchik? yacharqunchik?

Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?

114

Z_PS Collao 02-120.indd 114 3/09/16 10:54


Musuq simikuna
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Allay Escarbar, cosecha de papas.
Awqaphuru Persona que lucha por la justicia. Hroe.
Chiki Desgracia, peligro.
Chakana=chakata Cruz cuadrada.
Chakmay/tayay/yapuy Roturacin de terreno para la chacra, barbecho.
Chhalay Intercambio de productos. Trueque.
Chirma Dao hecho por la helada a la chacra, perjuicio.
Chuchu/anaq/qaqa/rumi Duro, seco, reseco.
Chupullu/wauqpa rantin Heredero.
Hallpa/allpa Tierra de cultivo.
Hampara Mesa.
Hawcha mana khuyakuq runa Cruel, despiadado, inhumano.
Illaku/ulluku Tubrculo comestible.
Inqaychu/illa Amuletos para la procreacin del ganado.
Isanu/au Tubrculo comestible.
Istalla/unkhua Manta pequea para la coca.
Kamachikuykuna Compendio de leyes o normas legales.
kisma rurun/mama maru/madri Matriz de una mujer.
kutama/kustal Costal hecho de lana de alpaca, se usa para
guardar y cargar los productos.
Kiruy/walthay Envolver a un bebe con los paales.
Kurpa millwa/kurpa chukcha Animal de lana ondulada. Persona de cabello
ondulado, crespo.
Khiki/qaracha Sarna.
Llama awi Alfa y beta del centauro.
Mallullu/linli Olluco congelado y seco.
Maqllikuy/armakuy Persona que se asea. Baarse. Lavarse.
Muhuchay/akllay Seleccin de semilla de papa u otros productos.
Nuna/anima Alma.
awpaq pacha/qaynaraq Tiempo pasado.
Pata pata/patilla pata Parcela de cultivo en forma de andenes.
Phina/taqi Lugar donde se guardan los productos.
Qatatiy=qalatuty/chakra haspiypi pukllay Juego en la cosecha de papas.
Quchakuna Lagunas.
Qhali/allin kay Sano, buen estado de salud.
Qhipa pacha Tiempo futuro.
Qutu/qullqa Plyades o Siete Cabrillas.
Qutu/tawqa Montn de alguna cosa u objetos.
Ranphi ranphi/pacha paqariy Temprano antes que salga el sol.
Sallqa Lo que existe en la naturaleza.
Tupsiy/chikuy Sealar un lugar con uno de los dedos.
Rikhurimun Persona u objeto que aparece.
Uma raymi/quya raymi Mes de setiembre.
Waka/apu Lugar sagrado venerable. Deidad.
Wapsi Vapor de agua.

Z_PS Collao 02-120.indd 115 3/09/16 10:54


Z_PS Collao 02-120.indd 116 3/09/16 10:54
CARTA DEMOCRTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica
Artculo 1 Artculo 17
Los pueblos de Amrica tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligacin de pro- Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que est en riesgo su proceso poltico ins-
moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, poltico y econmico titucional democrtico o su legtimo ejercicio del poder, podr recurrir al Secretario General o
de los pueblos de las Amricas. al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservacin de la
Artculo 2 institucionalidad democrtica.
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los Artculo 18
regmenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organizacin de los Estados Ameri- Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del
canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participacin permanente, proceso poltico institucional democrtico o el legtimo ejercicio del poder, el Secretario General
tica y responsable de la ciudadana en un marco de legalidad conforme al respectivo orden o el Consejo Permanente podr, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer
constitucional. visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un anlisis de la situacin. El Secretario Ge-
Artculo 3 neral elevar un informe al Consejo Permanente, y ste realizar una apreciacin colectiva de la
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere- situacin y, en caso necesario, podr adoptar decisiones dirigidas a la preservacin de la institu-
chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujecin al cionalidad democrtica y su fortalecimiento.
estado de derecho; la celebracin de elecciones peridicas, libres, justas y basadas en el sufra-
gio universal y secreto como expresin de la soberana del pueblo; el rgimen plural de partidos Artculo 19
y organizaciones polticas; y la separacin e independencia de los poderes pblicos. Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujecin a sus normas, y en concordancia
con la clusula democrtica contenida en la Declaracin de la ciudad de Quebec, la ruptura del
Artculo 4
orden democrtico o una alteracin del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-
mocrtico en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstculo insuperable para la
dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestin pblica,
participacin de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunin de Consul-
el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresin y de prensa. La subordinacin
ta, de los Consejos de la Organizacin y de las conferencias especializadas, de las comisiones,
constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y
grupos de trabajo y dems rganos de la Organizacin.
el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-
te fundamentales para la democracia. Artculo 20
Artculo 5 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteracin del orden constitucional que
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones polticas es prioritario para la de- afecte gravemente su orden democrtico, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-
mocracia. Se deber prestar atencin especial a la problemtica derivada de los altos costos dr solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciacin co-
de las campaas electorales y al establecimiento de un rgimen equilibrado y transparente de lectiva de la situacin y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente,
financiacin de sus actividades. segn la situacin, podr disponer la realizacin de las gestiones diplomticas necesarias, inclui-
Artculo 6 dos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica. Si las
La participacin de la ciudadana en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere- gestiones diplomticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo
cho y una responsabilidad. Es tambin una condicin necesaria para el pleno y efectivo ejercicio Permanente convocar de inmediato un perodo extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-
de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participacin fortalece la democra- neral para que sta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-
cia. mticas, conforme a la Carta de la Organizacin, el derecho internacional y las disposiciones
II de la presente Carta Democrtica. Durante el proceso se realizarn las gestiones diplomticas
La democracia y los derechos humanos necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad
democrtica.
Artculo 7
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los Artculo 21
derechos humanos, en su carcter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las Cuando la Asamblea General, convocada a un perodo extraordinario de sesiones, constate que
respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona- se ha producido la ruptura del orden democrtico en un Estado Miembro y que las gestiones
les de derechos humanos. diplomticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomar la decisin de suspender
Artculo 8 a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participacin en la OEA con el voto afirmativo
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensin entrar en vigor de inmediato.
violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo- El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensin deber continuar observando el cum-
cin y proteccin de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organizacin, en particular en materia de
mismo. Los Estados Miembros reafirman su intencin de fortalecer el sistema interamericano de derechos humanos.
proteccin de los derechos humanos para la consolidacin de la democracia en el Hemisferio. Adoptada la decisin de suspender a un gobierno, la Organizacin mantendr sus gestiones di-
plomticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artculo 9
La eliminacin de toda forma de discriminacin, especialmente la discriminacin de gnero, tnica y Artculo 22
racial, y de las diversas formas de intolerancia, as como la promocin y proteccin de los derechos Una vez superada la situacin que motiv la suspensin, cualquier Estado Miembro o el Secretario
humanos de los pueblos indgenas y los migrantes y el respeto a la diversidad tnica, cultural y reli- General podr proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensin. Esta decisin se
giosa en las Amricas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participacin ciudadana. adoptar por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V
Artculo 10 La democracia y las misiones de observacin electoral
La promocin y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los
Artculo 23
derechos de los trabajadores y la aplicacin de normas laborales bsicas, tal como estn con-
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos
sagradas en la Declaracin de la Organizacin Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberana, podrn solicitar
Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, as
a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y
como en otras convenciones bsicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-
procesos electorales, incluido el envo de misiones preliminares para ese propsito.
joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Artculo 24
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Las misiones de observacin electoral se llevarn a cabo por solicitud del Estado Miembro in-
Artculo 11 teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarn
La democracia y el desarrollo econmico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misin de observacin electoral de
que se trate. El Estado Miembro deber garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso
Artculo 12 a la informacin y amplia cooperacin con la misin de observacin electoral. Las misiones de
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci- observacin electoral se realizarn de conformidad con los principios y normas de la OEA. La
den negativamente en la consolidacin de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se Organizacin deber asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se
comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creacin de empleo las dotar de los recursos necesarios. Las mismas se realizarn de forma objetiva, imparcial y
productivo, la reduccin de la pobreza y la erradicacin de la pobreza extrema, teniendo en transparente, y con la capacidad tcnica apropiada. Las misiones de observacin electoral pre-
cuenta las diferentes realidades y condiciones econmicas de los pases del Hemisferio. Este sentarn oportunamente al Consejo Permanente, a travs de la Secretara General, los informes
compromiso comn frente a los problemas del desarrollo y la pobreza tambin destaca la im- sobre sus actividades.
portancia de mantener los equilibrios macroeconmicos y el imperativo de fortalecer la cohesin Artculo 25
social y la democracia. Las misiones de observacin electoral debern informar al Consejo Permanente, a travs de la
Secretara General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realizacin de elecciones
Artculo 13
libres y justas. La OEA podr enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales
La promocin y observancia de los derechos econmicos, sociales y culturales son consustan-
a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
ciales al desarrollo integral, al crecimiento econmico con equidad y a la consolidacin de la
democracia en los Estados del Hemisferio. VI
Promocin de la cultura democrtica
Artculo 14 Artculo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar peridicamente las acciones adoptadas y ejecutadas La OEA continuar desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y
por la Organizacin encaminadas a fomentar el dilogo, la cooperacin para el desarrollo inte- prcticas democrticas y fortalecer la cultura democrtica en el Hemisferio, considerando que
gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento econmico, social
estos objetivos. y cultural de los pueblos. La OEA mantendr consultas y cooperacin continua con los Estados
Artculo 15 Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en
El ejercicio de la democracia facilita la preservacin y el manejo adecuado del medio ambiente. esos mbitos.
Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen polticas y estrategias de proteccin Artculo 27
del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo Los programas y actividades se dirigirn a promover la gobernabilidad, la buena gestin, los va-
sostenible en beneficio de las futuras generaciones. lores democrticos y el fortalecimiento de la institucionalidad poltica y de las organizaciones de
Artculo 16 la sociedad civil. Se prestar atencin especial al desarrollo de programas y actividades para la
La educacin es clave para fortalecer las instituciones democrticas, promover el desarrollo del educacin de la niez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-
potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue- mocrticos, incluidas la libertad y la justicia social.
blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educacin de calidad est al alcance de Artculo 28
todos, incluyendo a las nias y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas Los Estados promovern la plena e igualitaria participacin de la mujer en las estructuras pol-
que pertenecen a las minoras. ticas de sus respectivos pases como elemento fundamental para la promocin y ejercicio de la
cultura democrtica.

Z_PS Collao 02-120.indd 117 3/09/16 10:54


Z_PS Collao 02-120.indd 118 3/09/16 10:54

Potrebbero piacerti anche