Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
SMBOLOS DE LA PATRIA
3 Sumaq kawsay
BANDERA NACIONAL HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONAL
Kuskalla yachasunchik
Qichwa
Personal Social - Ciencia y Ambiente 3 - Quechua Variante Collao
Llamkana maytu
Qichwa
Llamkana maytu
Ruraqkuna
Erica Cceres Taype
Serafn Caldern Mayta, Leoncio Sejje Mamani
Suyukunamanta qhaway yanapakuqkuna
Martha Chipana Yupanqui, Willy Lpez Colloapaza, Joel Samuel Choque Tomayconsa,
Hiplito Peralta Ccama, Simn Villalobos Yupanqui, Dominga Selena Cervantes Monteagudo
Maytu tupachiq
Luis Armando Fierro Trujillo, Deysi Guadalupe Lpez Ventura
Siqiq
Wilber Roa Condori
19,000 mirachisqa
Impreso en:
Consorcio Corporacin Grfica Navarrete S.A., Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A.
En los talleres grficos de Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima
Yachana Raphi
1 Hampi qura pallay 8
2 Chakra chakmay/yapuy 11
4 Uywa tikachay 17
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 20
Yanapanakuspa aymurasunchik
2 TAQA
Yachana Raphi
5 Kurus wilakuy/chakana raymi 22
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 34
Yachana Raphi
9 Mikhuykuna chhalay 36
10 Papa akllay/muhuchay/waqaychay 39
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 48
Yachana Raphi
13 Siwara iray 50
14 Away/simpay 53
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 60
Yachana Raphi
16 Pachamamanchikman haywakuy 62
17 Kasarakuy/masachakuy/sawachakuy 66
18 Wasichakuy 68
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 72
Kawsayninchikkunata llanllarichisunchik
6 TAQA
Yatichana Raphi
19 Unu/yaku raymichay 74
Yachamusqanchikta chaninchasunchik 86
Yachana Raphi
23 Papa tarpunapaq wanu q'ipiy/astay 88
Yachana Raphi
27 Kawsaqpa, wauqpa p'unchawnin 102
awinchasunchik:
Ayllunchikkunapiqa chaska
punchaw tutapaytam imaymana
qurakunata pallakuq rinchik. Chay
punchawqa llapa qurakuna hampi
kanku. Ichaqa, ima punchawpas
rillanchikmi qurakuna pallakamuq
Pachamamamanta, apukunamanta
sumaqta maaykukuspa.
Rimasunchik:
Imatataq siqisqapi runakuna rurachkan?
Ayllunchikpi ima hampi quratataq riqsinchik?
Tapukusunchik:
Yachay wasipi hampiy yachaqwan unquqkuna
qhaliyachisqanmanta rimasunchik.
Sumaq sunqunchikta yachaqman haywarisunchik.
Imawantaq ayllunchikpi runakuna sinchita unqunchik?
Ima hampiwantaq ayllunchikpi unquymanta hampikunchik?
Mayhinatam qurakunawan hampikunchik?
Llamkasunchik:
Pachamamanchikpi wiaq hampi qurakuna riqsisqanchikta
siqisunchik, llimpisunchik ima.
Yacharqankichu?
Hampi qurakunaqa kanmi: quimanta, chirimanta unquy
hampinapaq.
Chuhu unquy
Wiksa nanay
Kirisqa kurku
Timpusqa unuta
upyananchik, mana kurukuna
wiksanchikpi paqarispa
unquchiwananchikpaq.
Siqichanta ruray.
Siqichanta ruray.
Yacharqankichu?
Unqurqunchik chayqa ayllunchikpi hampiy yachaqman
purinchik, hampi kamayuq wasitapas purillanchiktaq hampiy
yachaqwan qhawachikuq. Paykunapa kamachikamusqanman
hinataq hampikunchik.
10
awinchasunchik:
Samachisqa purun chakrakunatam
papa tarpunanchikpaq chakmanchik.
Kay chakmaytaqa pawqar waray
killa tukuykunata, ayriwa killa
qallariytam ruranchik, maypachachus
para pisitaa parachkan,
ripunanpaqhinaa kachkaptin. Para
ripunantaqa Pachamamanchikpi
imaymana kawsaqmi willawanchik.
Tapukusunchik:
Huk tayta mamapa chakranta chakmaymanta tapukuq risunchik.
Haykaptaq chakmayta qallarina?
Mayhinatataq para ripunantari yachasunman?
Chakmaypiri imakunawantaq tupanchik?
Imakunatataq paykuna willawanchik?
Llamkasunchik:
Chakra chakmaypi llamkanakunata riqsispa siqisunchik
kaqninkunata sutinta ima qillqasunchik.
Chaki taklla
11
Hanaq pachamanta
chakmaypaq willakamuqkuna.
Kay pachamanta
chakmaypaq willakamuqkuna.
12
Imarayku?
Yacharqankichu?
Pachapi kaq qurakuna, qachukuna ismuspa wanupananpaq, allpa
llampuyananpaq imam chakmanchik.
13
awinchasunchik:
Qaiwa, kinuwa mikhuykunataqa
puqusqanmanhinam pawqar
waray killamanta ayriwa killakama
chakrakunamanta huqarinchik.
Imaymanapi waykukuspam kay
mikhuykunataqa mikhunchik;
aqhatapas, lliptatapas
rurallanchiktaqmi. Ichaqa pichus
chaypaq makiyuq, paymi sumaqtaqa
ruran. Kaqllataqmi qaiwawan,
kinuwawanqa hampiwanchik.
Tapukusunchik:
Yachaqpa wasinta purisunchik qaiwamanta, kinuwamanta
rimaq:
Wasinta chayaspaqa, ima apasqanchiktapas haywarisunchik.
Yachaqta pisi pisimantataq tapurisunchik:
- Imakunatataq qaiwamanta, kinuwamanta ruranku?
Mayhinatam?
- Imaraykutaq wakin runakunaman llipta rurasqan, aqha
aqhasqan sumaqta lluqsin? Imakunawantaq rurakun aqha,
llipta imari?
Llamkasunchik:
Qaiwamanta, kinuwamanta aqha, llipta ruranapaq imakunataq
kanan, huuypi yuyaykukuspa qillqasunchik.
Kinuwamanta
aqha
Llipta
14
1. Kinuwamanta wiaputa
ruray, puquchiy.
5. 2.
4. 3.
15
Tantata
Sustituto lcteo
Hojuela nisqata
nisqata
Sopas deshidratadas
nisqata
Yacharqankichu?
Llapanpas imaymanapaq makiyuqmi kanchik: mikhuy waykuypaq,
aqha aqhaypaq, llipta ruraypaq, uywa uywaypaq, chakra
llamkaypaq, wasi ruraypaq, hampiypaq, awaypaq, hukkunapaqpas.
16
awinchasunchik:
Sapanka uywanchikta
punchawninpi sumaqta
tikachanchik, aqha awiwan
chuyanchik, sutinmanta munayta
rimapayanchik. Waka Churu
Mamata San Marcos punchawpi
iskay chunka pichqayuq ayriwa
killapi tikachanchik, sumaqta
mirananpaq. Huk killakunapipas
ayllunchikpa kawsayninmanhina
munayta tikachanchik.
Rimasunchik:
Ayllunchikpi ima killapitaq uywakunata tikachanku?
Mayhinatataq?
Tapukusunchik:
Uywa tikachayman purisunchik. Manahinataq achka uywayuqpa
wasinta risunchik, imatachus yachayta munanchik chayta
tapukusunchik.
Imapaqtaq uywakunata tikachanchik?
Ima punchawpitaq wakin uywakunatari tikachanku?
Imawantaq ayllunchikpi uywata tikachanku?
Mayhinatataq tikachanku?
Llamkasunchik:
Yachaq masiykikunawan huunakuspayki waka tikachaypi
yachamusqaykita siqiy, sutinkunata qillqay.
17
Sutiyki:
Punchawniyki:
Watayki:
18
Suyunchikpi
paqariq
uywakuna.
Wak suyumanta
hamuq uywakuna.
Yacharqankichu?
Llama uywanchikqa Per suyupa awpaq
kiraranpis (1820) llimpisqa karqan,
qhipamanas wikuataqa churarqanku.
19
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunquyuq kanapaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allinta hamutananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
20
awinchasunchik:
Wakin ayllunchikkunapiqa
chakra qhawaq, llaqta qhawaq
chakanakunatam aymuray killa qallariy
punchawkunapi raymichanku.
awpa machulanchikkunapas
raymichaqkupuni kasqa. Chay
punchawkunapi chakana chaskakuna
yaykupun. Chayqa hatun mikhuy
huqariyman yaykunankupaq chakana
raymita ruraqku.
Tapukusunchik:
Chakana raymichayman purisunchik kuraq taytakuna tapukuq:
Imaraykutaq chakanakunata raymichanku?
Kunan kinraypiri may chiqaspitaq chakana chaska rikukun?
Imapaqtaq chakana chaskata qhawanku?
Llamkasunchik:
Chakana raymipi rikusqanchikta siqisunchik sutinta ima churasunchik.
Yacharqankichu?
Kay chaskakuna: llama awi, chakana, qutu ima
chaskakunaqa hanaq pacha ayllupi tarikun. Chaywanmi kay
ayllupi kawsaq runakuna rimanku.
22
Chakana
Hampatu
Llama awi
Llama
Yuthu
23
Punchawqa intipa
Tutakunaqa killatawan kuska
kanchayninwan mana
kanchamuqta rikunchik.
rikunchikchu.
Sinchi
karupiraqsi Sinchi hatunkuna,
tarikunku. taksakuna, huchuykuna
Chaysi kanchamun. ima. Qillu, puka
kanchayniyuqtaqsi
kankupas.
Huu huuta,
huchuykunallata
rikunchik.
24
Rimasunchik:
Tapukusunchik:
Papa allaq chakraman purisunchik:
Papa aspiy qallarinapaqri imakunatataq ruranchik?
Imaynatataq yachanchik papa allina aspinapaq kasqanta?
Ima papakunatataq uywanku ayllunchikpi?
Ima llamkanakunawantaq papata allasunman?
Llamkasunchik:
Ayllunchikpi ima llamkanakunawantaq papata aspinku?
Siqisunchik sutintawan qillqasunchik.
Yacharqankichu?
Per suyu ayllukunapi kawsaq runakunaqa, yaqapas
kimsa waranqa pichqa pachak rikchakuq papakunata
uywanku.
25
Yacharqankichu?
Sapanka ayllupi imaymana rikchayniyuq papakunatam uywanku.
Papa uywaqmi aswan allintaqa sutinmantakama riqsin. Sutintaqa
churanku riqchayninmanhina, llimpinmanhina, sayayninmanhina
awinmanhina.
26
Allin kaynin.
Maquina
Papata pisi qullqillapaq Utqayllata pisi
nisqakunawan, musuq
qhatupi rantikunapaq mitallapi achka
llamkaykunawan pisi
tarisunman. papata huqarinku. runalla llamkanku.
27
awinchasunchik:
Sarataqa qui niraq allpakunapim
sumaqta llamkanchik. Manaraq
qasa qallarichkaptintaqmi
kallcharquspa arkukunapi puquyta
tukunanpaq sayarqachinchik.
Chaymantaqa
Sara mamanchiktaqa aqha
awiwan challaykuspa,
sawmanawan qusiykuchikpa,
tipinchikpas, chakichinchikpas,
waqaychanchikpas.
Tapukusunchik:
Sara chakichiymantapas, waqaychaymantapas XO laptop
nisqapi videota qhawasunchik. (Video Iskay Yachay PRATEC)
manahinataq huk yachaqwan willachikusunchik.
Imayna rikchaq saratataq taqi sara ninku?
Hampi sarakunata imaynatam waqaychana?
Tipiypi ima niray sarakunatam tarisunman?
Ayllunchikpi ima mikhuykunataq taqipi waqaychakun?
Llamkasunchik:
Kay uray siqipi huntachinapaq yuyaychakusunchik
yachachiqninchikpa yanapayninwan.
Yacharqankichu?
Taqi saraqa sara mikhuypa illanmi. Huk, iskay, kimsa
wawakunayuqhina. Taqi saraqa kawsay waqyaqmi, chayraykum
panqanta simparquspa mikhuykuna waqaychana wasipi tinkaspa
sumaqta saminchana.
28
29
Chaymantapas, kuru
Qasa mana hapinanpaq, sinchi
mana yaykunanpaq huk
khutu unupi kawsaq challwapa
kurupa kaqninta saraman
kaqninta saraman churanku.
churallankutaq.
Transgnico nisqa
mikhuykunapa sutin.
Yacharqankichu?
Sara mikhuyninchikqa manam yarqayllatachu saksachiwanchik,
hampiwanchik imam. Chayraykum: -Sara mama -ninchik. Mana
maypipas usuchinchikchu, urmarquna chaypas: -Waqanmanch
-nispa wasinchikman pusapunchik.
30
Rimanakusunchik:
Imatataq siqisqapi rikuchkanchik?
Ima niwaqtaq qhichwa siminchikmanta?
Ayllunchikpi pikunataq qhichwa simitari rimanku?
Tayta mamanchik ayllunchikpi qhichwa siminchikta
wawankunaman yachachinkuchu?
Tapukusunchik:
Awichunchikta qhichwa siminchikmanta tapumusunchik:
Maymantataq paqarimun ayllukunapa sutinri?
Pikunataq apukunapa, mayukunapa, ayllukunapa sutintari
churanku?
Imarayku?
Runa siminchik chinkapunanta munawaqchu?, Imarayku?
Llamkasunchik:
Chay rimaykunapi kastilla simimanta maakusqa simikunata allinchay
qhichwa siminchik chuya rimananchikpaq.
Gripem hapirquwan.
Wallpa runtuta canastaman
churay.
Yacharqankichu?
Per suyunchikpaq siminkunataqa 27 punchaw aymuray killapi
yuyarinchik. Qichwa simi rimaq runakunaqa watan watan pisiykapu-
chkanchik, rimanchika chaypas kastilla simiwan sinchita chaqrunchik.
31
32
Lambayeque Apurimac
Piura Cusco
Huancavelica Puno
Junin Ayacucho
Arequipa Moquegua
La Libertad Hunuco
Tumbes Ica
Amazonas Tacna
Loreto
Yacharqankichu?
Qhichwa simitaqa Universidad nisqakunapim yachachichkanku:
Apurmac, Ayacucho, Cusco, Lima llaqtakunapi. Huk karu
suyukunapipas: Estados Unidos, Francia, Alemania, Polonia, Suiza,
Ecuador, Bolivia, Argentina suyukunapipas.
33
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
34
awinchasunchik:
Ayllunchikkunapiqa hatun chhalakuyqa
mikhuy huqariy ukhupim, ichaqa
llaqtakunapa rayminpipas, huchuy
qhatukunapipas chhalakuyqa
kallantaqmi.
Chhalanapaq huk llaqtakunata
purinchik llamkasqanchik mikhuykunata
huk mikhuykunawan chhalaq, ima
rurasqanchiktapas chhalamunchik.
Rimanakusunchik:
Imatataq siqisqapi runakuna rurachkan?
Imapaqtaq chhalaytari ruranku?
Imakunawantaq chhalankuri?
Tapukusunchik:
Ayllunchikpi chhalakuyman purinapaq rimanakusunchik:
Imaynatam chhalakuyman purinanchik?
Imatam chhalakamusunchik?
Imawanmi chhalakamusunchikman?
Pitaq chhalakuyta yachachiwasunchikman?
Llamkasunchik:
Imakunatataq chhalaypi rikumunchik? Sutinta qillqasunchik
Yacharqankichu?
Kunan watakunapi Per suyu imaymana kaqninta apachin. Yaqapas
pachak qanchis chunka qanchisniyuq hatun suyukunaman tiqsi
muyuntinpi sasachakuykuna pisiyachinapaq kaqninkunata apachin.
36
May
Imakunawantaq
llaqtakunawantaq
chhalanku
chhalanku
37
Saramanta
ruranku
Kinuwamanta
ruranku
38
Rimanakusunchik:
Ayllunchikpi imaynatataq papa akllayta ruranchik?
Imanaptintaq Pachamamamanta maarikuspa muhuchayta
ruranku?
Tapukusunchik:
Papa uywaqpa wasinta papa akllaysiq, waqaychaysiq
purisunchik.
Yachay wasipa papan kanman chayqa kuraq tayta mamakunata
minkakamusunchik.
Ayllunchikpi imayna rikchaq papakunatataq uywanchik?
Ima punchawkunapitaq papa akllayta ruranku? Imarayku?
Imaynatataq papa akllasqata waqaychanku?
Llamkasunchik:
Yachaq masinchikkunawan huunakuspa papa waqaychaypi
imaymana rikchaq papakunapa sutinkunata yuyarisunchik.
wayru - machka
Ayllunchikpi papakunap
sutinta qillqasunchik,
mayhina kasqantawan.
39
Yacharqankichu?
Akllasqanchik papakunataqa manam sapaqllatachu waqaychanchik.
Sapanka ayllupipas imaymanawan tinkuchispam sumaqta
waqaychanchik.
40
3. 4.
5. 6.
Tukuynin punchaw:
Conservante:
Tukuynin punchaw:
41
Rimanakusunchik:
Imaynatataq allin qasa hamusqanta yachanchik?
Imaynatataq ayllunchikpi qasawan, chuuta, charkita,
mallulluta ruranku?
Tapukusunchik:
Chuu ruraymanta tapukuq chuu masana pampaman
purisunchik:
Imaynapim allin qasananta yachasunchikman?
Chakiriy ukhupi imakunapaqmi qasata munanchik?
Allinta qasananpaq imaynatam qasata waqyasunchikman?
Llamkasunchik:
Qasawan rurasqa mikhuykunata anqaswan llimpisunchik:
42
1. Papa chuuna
pampapi qasachiy.
Murayata qallariyninmanta
tukukunankama aylluykipi
imaynatam ruranku? Chayta
iqinchasunchik.
Qasapa yanapakuynin
Ayllunchikpi Llaqtakunapi
1. 1.
2. 2.
3. 3.
43
4. Llamkasunchik:
Qhawarisqanchikmanhina ayllunchikpi qasa mana kanmanchuhina:
allinchu kanman? imarayku?
44
awinchasunchik:
Sapa watapas ayllunchikkunapiqa
inti raymi killapi 23 tutata lliwpas
uywanchikkunapaq qunukunchik.
Kay qunukuytaqa awpa
machulanchikkunapas Tayta Inti
quichinankupaq ruraqku. Hinaspapas
inti raymi killapi, iskay chunka
hukniyuq punchawta Tayta Intita
napaykukunankupaq suyaqku. Chay
punchaw ayllunchikkunapaq musuq
wata qallarin.
Tapukusunchik:
Yachaqta Intimanta yachaykunata willawananchikpaq
minkakamusunchik:
Imaraykum kay punchawkunapi qunukunchik?
Imakunatawantaq ruranchik kay tutapi? Imapaqtaq?
Intita imaynatataq raymichanku huk ayllukunapiri?
Llamkasunchik:
Imapaqtaq qunukusqaku ayllunchikpi, chayta siqisunchik.
Sapanka siqisqaman sutinta churasunchik.
Yacharqankichu?
Tawantin suyupiqa kimsa hatun raymikunatam rurarqanku:
1.- Inti raymi. 2.- Killa raymi. 3.- Warachikuy / qhapaq raymi.
45
21 punchaw 21 punchaw
inti raymi killapi qhapaq raymi
puriyta qallarin. killapi kutirin.
Inti raymi.
Musuq watata
qallarinchik.
Uwihap rayminpi
Ayllunchikpi
qunukunchik
46
(23) Equinoccio de
setiembre
(21) Solsticio de
junio
Kay punchawmantaqa
Chay punchawmantaqa
pisi pisimanta qui
ayllunchikkunapaqqa chiri
niraq pacha qallarin.
pacha qallarin. Tuta aswan
Tutapas punchawpas
unaymi punchawmantaqa.
kasqankama unaymi kan.
Chay punchawmantaqa
ayllunchikkunapaqqa chiri pacha qallarin. Equinoccio de marzo (21)
Tuta aswan unaymi punchawmantaqa.
47
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
48
awinchasunchik:
Chakiriy kinraypiqa para ripuptin
chakrakunapi kaq mikhuykuna
puquyta huntanku. Chayhinaqa
siwaratapas, riwutapas puquyta
huntaptinqa ichhunchik.
Ichhuspataq waqtanchikpas,
saruchinchikpas. Wayrachispataqmi
mikhuynintaqa chuyanchik hinaqa
wasinchikpi taqispa waqaychaspa
pisi pisimanta mikhunchik.
Tapukusunchik:
Siwara wayrachiyman, waqaychayman purisunchik:
Siwara, riwu wayrachinapaq wayramanta kuraq tayta
mamakunata tapurikusunchik:
Imaynapim wayrachinapaq allin wayra hamusqanta
yachanchik?
Mana kaptin, imaynatam wayra hamunanpaq waqyana?
Llapan runa masinchikchu kikinta waqaychayta ruranku?
Llamkasunchik:
Siwara iraypi, wayrachiypi imaymana rikumusqaykichikta, yachaq
masipura willarinakuspa siqisunchik, limpisunchik.
Yacharqankichu?
Siwaraqa manam kay llaqtayuqchu; wak karu llaqtamanta Africa nisqa
sutiyuq llaqtamantaraq apamusqaku.
Siwaras tantataqa rikhurichimuq kasqa, chaymantaas siwarataqa trigo
llallirqapuq kasqa. Siwaraqa allin kallpachakuq mikhuymi.
50
1 2
4 3
Wayrachiyta tukuspaqa
Saruchisqataqa munturqunchik, chuyasqa mikhuypa
chakatakunata rurarquspataq muyuriqninpi palawan itispa
muqu patanman sayachinchik. imaymana rikchaykunata
Aqhawanpas challaykunchik, rikhurichinchik. Aqhawanpas
wayratapas Venturo Paraqay Mama nispa
Taytynispa munayta challaykunchik. Rumichawan
waqyanchik. ruminchaykuspataq
kustalakunaman
apapunanchikpaq
winapunchik.
Wayrachinapaqqa wayrachina
chiqasta waskhawan
muyurqachinchik mikhuypa
animun mana ripunanpaq.
Qharikuna wichay wichayman Siwaratapas, riwutapas
hurkitawan chanqanku mikhuynin phawanankama
warmikunataq pichanawan waqtanchikpas;
pichaspa mikhuyta kawalluwanpas, asnuwanpas
chuyanchik. saruchinchik.
51
Siwara
uywaymanta
riqsisunchik
52
awinchasunchik:
Mikhuyta chakramanta
huqariyta tukuspaqa awayman,
waraka, waskhakuna
simpayman yaykunchik.
Kantaqmi ayllunchikkunapi
pallayniyuq away yachaq
warmipas qharipas. Paykunaqa
watantinpas runakunapa
minkakusqanmanhinaqa
awachkallankum.
Tapukusunchik:
Away, simpay yachaqpa wasinta watukuq risunchik:
Ayllunchikpi pikunataq allinta awayta, simpayta yachanku?
Imatam rurana allin away yachaq kanapaqqa?
uqanchik awayta atinsunmanchu?
Yachay wasipi, wayita awayta; waskha, waraka simpayta
yachachiwankimanchu?
Llamkasunchik:
Yachaqpa willamuwasqanchikta wasinchikpi tayta mamachikman
willasunchik, hinaspa paykunatapas astawan awaymanta
tapurisunchik.
Ayllunchikpi awasqakunata siqisunchik:
Yacharqankichu?
Pura killapi manam awanachu. Kay killaqa awasqakunata ruphan;
chay awasqanchik mana unaychu uqanchikwan takyanman.
53
Allwina qaytukunatam
Llikllapaq, punchupaqqa
awpaqtaqa puuchina
iskay khallwatam allwikun:
mana utqayllata
paa, lluqi.
tukukunanpaq.
Chii puytu
Awaypi pallaykuna
54
Kay pachakunaqa
manam chirimantapas,
ruphaymantapas
harkawanchikchu.
Achka qullqipaq
Kay petrleo nisqamanta
pachakunaqa algodn
rurasqa, lastikumanta
nisqamanta rurasqa,
pachakunaqa pisi
uywakunapa millwanmanta
qullqillawan rantinapaq.
rurasqa.
Imarayku?
55
Chirimanta
Achka achkamanta rurakun.
harkakun.
Ayllupi awasqa
pachakuna.
Mana ismunchu.
Hatun llaqtapi awasqa
pachakuna.
56
awinchasunchik:
Suyunchikpa raymintaqa sapa
28 punchawmi anta sitwa killapi
yuyarinchik. Imanaptinchus chay
punchawpihina Per suyunchik
wak suyupa kamachiyninmanta
qispipusqanrayku. Chay
punchawpiqa sapanka
wasikunamantam Mama
Llaqtanchikpa unanchanta
sayachinchik.
Tapukusunchik:
Ayllunchikpi cuartel nisqaman puriq machu runata
minkakamusunchik Per Mama Llaqtanchikpa kawsayninmanta
tapukunanchikpa:
Imanaptintaq Per Mama Llaqtata kay punchawta
raymichanchik?
Per Mama Llaqtapi pikunataq awpaq tiyarqanku?
Manaraq inka machulanchik kawsachkaptin pikunataq
kawsarqan Per Mama Llaqta hapiypi?
Llamkasunchik:
Huuypi llaqtanchikmanta rimasunchik:
Llaqtaypa sutinqa:
57
Chawin
awpa kawsaq
runakuna tiyasqa.
58
Pachamamaman,
apukunaman
quchakunaman
haywarikuyta.
Qhichwa simita
rimaqku.
Chakrakunapi imaymana
mikhuykunata llamkaqku.
59
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
60
Tapukusunchik:
Khuyakuywan Pachamamanchikman, apunchikkunaman
haywarikusunchik. Haywarikunanchikpaq yachaq minkakuq
risunchik.
Imaraykutaq kay killapi Pachamamaman haywarikuna?
Imakunataq Pachamamapa mikhunankunari?
Imanaptinmi killa qallariy punchawkunata urqukunata mana
qhawanachu, manataq wichanachu?
Llamkasunchik:
Huuypi rimanakusunchik, hinaspa uray siqisqata huntachisunchik.
Kintu kuka.
Pachamamapa
mikhunankuna.
Yacharqankichu?
Pachamamanchik sumaq qhawayqa mana uqanchikpa
kawsayninchik allin qhawayllachu, qhipa wiaykunapaqqa
Pachamamanchiktaqa mana wakchata saqisunmanchu.
62
Pachamamanchikmanqa
Pachamamanchikpa tukuy sunqunchikwanmni
yarqayninta, chakiyninta mana imatapas maqllakuspa,
yuyananchik. Chaymi phia phiapas, qilla qillapas
sutinmantakama llapan haywarinanchik, mana
allpakunapaqpas kintunchik. chayqa manam allintachu
chaskiwasunman.
Chay punchawkunaqa
Qhapaq sitwa killa qallariy llapan uywankunata
punchawta apukunapura kanchanman huuspas yupan.
rimanakunku, chaymi mana Mirananpaqpas masachachin
urqukunata qhawanachu ima. Urquta risunman chayqa
rimanakusqankuta tatichisunman hinaqa Apu
tatichisunman. phiakunman.
63
Wakin sallqa
Wakin sallqa
. Mikhuykunaman hampikunata uywachakuna
Mikhuykunaman hampikunata, chinkapuchkanmi.
allin wianampaq churaspa
allin wiananpaq, chinkapuchkan.
allpakuna
churaspa,kallpachaq
allpakuna
kallpachaq kuruchakunata
kuruchakunata
wauchipuchkanchik.
wauchipuchkanchik
Unupi kawsaqkunata
Unupi kawsaqkunata
sinchita qhillichaspa
sinchita qhillichaspa
chinkachipuchkanchik.
chinkachipuchkanchik.
Chaninta mana
Chaninta mana haykap
haykaq
ismuq qupakunata
ismuq qupakunata
rikhurichinchik.
rikhurichinchik
Imakunawantaq
qhillichanchik
Pachamamatari?
64
awinchasunchik:
Runakunaqa warmi qhari tiyaspa qhapaq sitwa qui killa kaptinmi
masachakunku/sawanakunku. Wakin warmi qhariqa huk killakunapipas
masachakullankutaqmi. Kay masachakuyqa quchirikuymi, kusikuymi.
awpa killakunamantaraqmi allinchakunku warmipa, qharipa wasi ayllun
yanapasqan.
Tapukusunchik:
Masachakuypi yanapaqkunata minkakamusunchik
tapukunanchikpaq:
Ayllunchikpi imanaptinmi qhapaq sitwa killapi masachakunku?
Ima mikhuykunatataq masachakuy punchawpi mikhunku?
Pikunam masachakuqkunaman watukuq purinku?
Imakunawantaq masachakuypi runa masinchikkuna
aynikunku?
Llamkasunchik:
Imakunatataq runakuna apanku aynikunankupaq masachakuy
punchaw? Huuypi rimaspa, qillqasunchik.
65
Mayhinatam
ayllunchikpi tukuypas
masachakun?
66
Maypi?
Pitaq masachachin?
Maypi?
Pitaq masachachin?
67
awinchasunchik:
Yananchakuspaqa wasinkuta rurakunkupunim wawakunantin chaypi
tiyanankupaq. Wasichaytaqa manaraq para qallarichkaptinmi anta sitwa,
qhapaq sitwa killakunapi ruranku. Wasichakuyqa ancha kusikuy, hinaspapas
chay wasipi allin kawsay kananpaq sumaqta challanku, pukllanku,
kusikunku.
Tapukusunchik:
Wasichakuqta watukamusunchik:
Imaynatataq wasichakuqpa wasinta watukuq purina?
Kunan mitakunapi imawantaq wasita wasichanku?
Wasichakuypi kanchu pukllaykuna?
Imaynatataq wasichakuypi pukllanku?
Llamkasunchik:
Yachakuq masinchikkunawan huukusunchik, wasichakuy
qhawamusqanchikmanta rimasunchik. Chaymanta uray siqisqapi
qillqasunchik.
Ichhuwan
Calamina
nisqawan
Tihawan
68
Imarayku?
69
70
Mayu patakunapi
wasi rurayqa manas
allinchu. Chaninta
paraptinsi mayu
Wayqu
apapunman.
wayqupi, urqu
qhatakunapi
wasi ruraypas manas
allinchu kanman; qunqay
suchu kaptinqa wasita
Uqhu uqhu pampapunman.
pampakunapipas
manas allinllataqchu
kanman, pampanmanta
chulluspa wasiqa
pasaykapunman.
Ayllupi sasachakuy
yanapaqkuna.
71
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
72
awinchasunchik:
Quya raymi killapi unu
mamata raymichanku. Ayllu
runakunapaqqa unuqa
kawsayniyuqmi, unuqa
apunchikkunap uywakusqanmi.
Chaymi unutaqa yupaychaspa
runakuna qhawanku.
Ayllunchikpiri imaynatataq
unu mamawan sumaqta
uywanakunku?
Tapukusunchik:
Yachaqwan purimuspa ayllunchikpi unumanta tapukamusunchik.
Pikunataq ayllunchikpi unu uywaymanta allinta
willawasunman?
Imatataq aparikusunmanri?
Imakunatataq tapukamusunri?
Maykunapitaq ayllunchikpi unuri kan?
Mana unu kanmanchu chayri imataq kanman?
Llamkasunchik:
Yachaq masinchikwan huukusunchik, unumanta
yachamusqanchikta rimasunchik. Chaymantataq uray siqisqata
huntachisunchik.
Mayu unu
Para unu
Yacharqankichu?
Ayllukunapi unuqa runahinam; chayraykum mana chiqninachu, mana
allin kawsayta unuwan kawsanachu. Imaraykuchus chay unuqa wak
llaqtakunamanmi ripunman, chaytaq unu chakipunman.
74
2. Rimanakusunchik tapukusunchik:
askaypaq
Watukuy m in
awpaq iq
3. Chayhina kaptinqa: Ayllunchikpi
chiqaqchu pukyu unu chakipuchkan? Kayhinata qallarinchik.
Imanaptin? Tukuntaqmi huk
tapukuywan.
4. awpaq yuyayta yuyaychakusunchik: Chaypaq kutichiyninmi
awpaq yuyay nisqa
kanqa.
Kanmanmi chay yuyay:
Ayllunchikpi unu mama
chakipuchkan, mana
allin uywasqamanta,
chiqnisqamanta,
qhillichasqamanta ima.
75
wa
askaypaq Ta
Watukuy m
iqin
8. awpaq yuyay yuyaychakusqanchikwan
kikinchu puchukay yuyay qillqasqanchik? Kaypiqa tapuspa
Imarayku? tarimusqanchikta, huuypi
chanincharisunchik.
Puchukay yuyayman
chayasqanchikta
willananchikpaq
9. Unumanta yachaykuna tarisqanchikta yuyaychakusunchik.
willasunchik, chaypaqqa yachachiqpa Chaypaq rurayta
yanapasqan huk mapa semntico nisqapi atisunman, kayhina mapa
semntico nisqata, wak
qillqasunchik . riqsisqaykitapas.
awinchasunchik:
Tarpuy killapiqa, ayllupi kawsaq
runakunaqa manaraq pacha
paqariytam sayarinku, hinaspam
chaskakunawan, urpikunawan,
sallqa uywakunawan, llapan
Pachamamapi tiyaqwan chakra
llamkanankupaq rimanakunku.
uqanchik pachamamapi
kawsaq kunawan rimayta
atisunmanchu?
Tapukusunchik:
awpaqtaqa huk kuraq taytatapas, mamatapas pacha qhawaq
rinanchikpaq minkakamusunchik.
Imatam qhawana, uyarina awpaq, chawpi qhipa tarpuy
yachanapaq?
Para wata, chakiriy wata kananta yachananchikpaqri,
imakunataq willawanchik?
Llamkasunchik:
Yachaq masinchikwan huunakuspa pacha qhawaypi
yachaykuna yachamusqanchikmanta rimasunchik, hinaspa uraypi
siqisunchik, sutintawan churasunchik.
77
78
SENAMHI sutiyuq
pacha qhawaq wasipa
willakamusqankuna.
79
Tapukusunchik:
Chakra qhawaq lluqsisunchik, huk yachaq taytawan chakra
allpamanta tapukusunchik.
Kunan watari, ima mikhuytaq allpaman tupan?
Allinchu chakra allpa samachiy?
Imanaptin?
Hayka watataq chakra allpatari samachina?
Llamkasunchik:
Huuypi rimaspa uray siqisqata huntachisunchik.
80
Yaykuypi,
aynuqaypim
chakrataqa
llamkanchik.
Samasqa Sapanka
allpapim mikhuyqa yaykuypas
allinta rurun. sutiyuqmi.
81
Sachakunapas, qaqakunapas
mana kaptinqa wayrapas allpataqa
huqaripunsi, pichapunsi.
1. 2.
Imakunatataq
rurasunchikman,
Pachamamapa
allpan mana
wakchayachinapaq?
3. 4.
82
awinchasunchik:
Hatun muhuyuq mikhuykunataqa
para qallariy, uma raymi
killapim tarpunchik. Wakinta
qarpasqa chakrakunaman,
wakintataq parapa
apiyachisqan allpakunaman.
Ayllunchikkunapaqqa mikhuy
tarpuyqa hatun llamkay,
kusikuy imam; chayraykum
tarpuypiqa pukllanchik,
yarawinchik, wankanchik
sumaqta mikhuyninchikkuna
phuturimunanpaq.
Tapukusunchik:
Tayta mamanchikwan tarpuyman purisunchik.
Tarpuypi kuraq tayta mamakunata tapurikusunchik:
Tarpuypaq imakunatam rurana?
Pikunam tarpuyman rinanku?
Imaynatam tarpuypi kamachinakunku?
Llamkasunchik:
Tarpuypi ruramusqanchikmanta, rikumusqanchikmanta, iskay
munasqaykita siqisunchik.
83
Waynakuna
Qui makiyuq sipaskunaqa
sipaskunam kurpakunata
sarataqa huskan qasunku, qurakunata
muhun. hurqunku.
Qhari Warmi
irqichakunaqa irqichakunaqa
masantin wakata huskasqaman
aysan. wischupanku.
Warmikunaqa
Irqikunaqa puriq
wanuta churanku. runakunaman
aqhata haywanku.
Imatataq chakra
tarpuypi ruranku
Qharikuna: irqikuna:
Warmikuna:
84
Umalliq
Umallip qimiriq
85
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
86
Tapukusunchik:
Chakra wanuchaymanta rimaq, uywayuqpa kanchanta risunchik,
chaypi wanumanta yachaykunata tapukamusunchik.
Ima kinraypim wanuta huunanchik?
Imarayku?
Mayqan uywap wanuntaq chakrapaqri allin?
Hayka rikchaq wanukunataq kanri?
Llamkasunchik:
Yachay wasipi, yachaq masintin huunakuspa, qillqasunchik
imaynataq khankalli wanu, manahinataq aylluykipa wanunta.
88
Khankalli
Khankalli wanuqa Khankalli wanuqa
wanuqa papata
utqayta, allinta qallasqa papata
unquykunamanta
papata wiachin. tarpuypi hampin.
pichanapaqpas.
89
Uwiha Alcatrz
Ayllunchikpi wanuyuq
uywakuna.
Lamar quchapi
wanuyuq uywakuna.
90
Tapukusunchik:
Wasinchikpi mamanchikta tarpuypaq mikhuna waykuyta
tapupakuspa yanapakusunchik.
Imakunatam tarpuypaq waykuna?
Ima yachaykunam kan sumaq mikhuna lluqsinanpaq?
Imaynatam qunchata, mankakunata, muchkata
mikhunakuna waykunapaqqa rimapayana?
Llamkasunchik:
Huuypi rimanakuspa, siqisunchik tarpuypi huk sumaq munay
rurasqa qhawasqaykita.
91
Quncha munayta
rawrananpaqqa llutaypim
challaspa rimapayana:
-Allin chiti warmicham kanki,
utqaylla mikhuna chayachiq
-nispa. Hinaspapas mikhuna
chayaptinqa qunchaman
mikhunata wisllawan
malliykachinku.
Kurkunchikta
Kurkunchikta allin kurkunchikta
unquymanta,
llamkananpaq yanapaq kallpachaq
kirisqamanta hampiq
mikhuykuna. mikhuykuna.
mikhuykuna.
92
2.
3.
Yacharqankichu?
Kaqllataqmi muchkatapas qullutantinta, marantapas tunawantinta
kuchkatakama kawsachin. Taqanman chayqa michina uywakuna taqa
taqa purinman. Chayhinaqa waykuypas yachaypaq, mamanchikkunaqa
imaymanakunata yachan; chaych sumaqpas waykusqanqa lluqsin.
93
Tapukusunchik:
Yachaqpa wasinta rispa minkakamusunchik, qasapa, chikchipa,
wayrapa wasinmanta, anninmanta ima willawananchikpaq:
Puquy kinraypiri, imanaptintaq parapas, illapapas purimun?
Imaynapitaq chay yachayninchiktari tariparqanchik?
Llamkasunchik:
Imaynatam chikchiqa hapirqusqa yachaqta, chaymanta rimaspa
yuyarisunchik, qhipamantaq siqisunchik. Sutinta ima churasunchik.
94
Chikchi,
qasa,
wayra.
Ayllunchikpi imaynatataq
amachakusunchikman.
95
96
Tapukusunchik:
Yachay wasipa qayllanpi chakra ruraqwan kuska, tarpuykuna
qhawaq risunchik.
Ima mitapitaq papata, hawasta, arwihasta, tarwita tarpuna?
Ima llamkanakunawantaq papata, hawasta, arwihasta,
tarwita tarpunku?
Ayllunchikpi ima mikhuykunatataq achkata tarpunku?
Llamkasunchik:
Yachaq masinchikkunawan huunakuspa mikhuykuna
tarpuymanta rimasunchik. Chaymantataq papa, hawas, arwihas,
tarwi tarpunapaq llamkanakunata sutintinta, ayllunchikmanhina
siqisunchik.
97
Ima mikhuykunatataq
ayllunchikpi uywanchik.
98
Insecticida,
fungicida
nisqapa
mana allin
kaynin
Ayllunchikpi imatataq rurasunchikman chakra
llamkaypi kay hampikuna amaa churanapaq?
99
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
100
Tapukusunchik:
Wasinchikpi yawar masinchikkunawan almakunapaq mastayta
yanapakusunchik, tapukusunchik.
Imaraykutaq almakunapaq mastanchik?
Imapaqmi sapanka ofrenda nisqata churakunku?
Imaynatataq wauqkunari hamunku?
Llamkasunchik:
Uray siqisqata huntachisunchik huuypi rimaspa.
102
Llaqtakunap
sutin.
103
104
awinchasunchik:
Ayllukunapiqa imaymanata
qhawarinku umalliqkunata
akllarinankupaqqa. Umalliqqa
sumaqtan aylluntaqa
awpaqman purichin,
runakunatapas munayta
kawsachin. Umalliqtaqa
munaytam qhawarinanchik,
imaraykuchus paykunaqa
uqanchikpa allin
kawsananchikta munanku.
Tapukusunchik:
Ayllupi kuraq runata minkakamusunchik, ayllupi
kamachikuqmanta, umalliqkunamanta willawananchikpaq.
Pikunataq ayllunchikpi kamachikuqkuna, umalliqkuna?
Imaynatataq kamachikuqta, umalliqta ima akllanku?
Imaynataq kana kamachikuq, umalliq kanapaqri?
Llamkasunchik:
Yachachiqwan kuska rimansunchik, chaymantataq qillqaspa
huntachisunchik.
Ama suwa
Umalliq kanapaq
imaynataq kananchik
105
Maymantataq karqanku?
Pikunataq karqanku?
106
Llaqtapi Ayllupi
umalliqkuna umalliqkuna
Yacharqankichu?
Kunanqa warmipas qharipas ima ruraypipas kuska purinku.
Kunanqa manam warmillachu waykun, wawata uywan;
qharipas chay ruraykunata rurayta atillanmansi.
107
awinchasunchik:
Kay ayllunchikkunapiqa imaymana uywakunayuqmi tiyanchik. Paykunataqa
munayta rimapayaspam uywana. Kayhinamanmi tarisunchikman:
llamakunata, paquchakunata, wakakunata, uwihakunata, asnukunata
ima. Kay tukuy uywakunaqa sapankankupas punchawniyuqmi kanku.
Kay punchawpiqa munaytam tikachanku, wakankunatapas mayuman
qatiykuspa mirananpaq aqukunawan hawinku.
Tapukusunchik:
Uywa uywaqta tapukunapaq minkakamusunchik:
Maykunapitaq uywata michina?
Ayllunchikpi ima sallqa uywakunataq kanri?
Imatam atuq uwihanchikta ama mikhunanpaq rurananchik?
Ima yachaykunataq kan uywanchik mirananpaq?
Llamkasunchik:
Runapa uywasqan uywakunata anqas llimpiwan llimpisunchik:
108
Wikua
Apukunapa
uywankuna
Llama
Wasi uywakuna
109
Mikhusqanmanhina
taqasqa uywa
Llapan mikhuq.
Kay uywakunaqa
qachutapas, aychatapas
llapanta mikhunku:
110
awinchasunchik:
Uywakunapa millwantaqa
manam qasay, paray
kinraykunapiqa rutuwaqchu.
Manahinaqa, qasa kinraypis
uwihaqa chiripi, ruphaypi
purispa unquyta tarinman.
Paray kinraypipas millwan
rutusqa uywaqa ratullas
tulluyarqapunman, pisipan,
sullunman imas.
Tapukusunchik:
Millwa rutuymanta yachaq uywayuqpata risunchik.
Imapaqtaq uywapa millwantari rutunkichik?
Imakunatam millwawan ruranchik?
Imakunatataq millwa rutuna awpaqtari rurakun?
Ima yachaykunatataq millwa wiananpaq riqsinchik?
Llamkasunchik:
Uywa millwa rutuqta tapukuspa ruranakunata siqisunchik sutinta
qillqasunchik.
111
Chhaku millwa
Millwakunapa
rikchayninkuna
112
Imakunapaqtaq
wikuapa millwan
allin?
Ima sallqa
uywakunatataq
runa chakun,
millwanrayku,
qaranrayku,
aychanrayku?
113
Rimaspa yuyarisunchik.
Allin kawsananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin rurananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Tukuy sunqunchikwan, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Allin hamutananchikpaq, ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Sasachakuykuna chuyanchay.
Tawantin yachanamanta mayqan Qamkunari imatataq chay
yachanataq kawsayninchikpaq kawsayninchikpa sasachakuykuna
sasachakuyniyuq? chuyanchanapaq rurawaqchik?
114