Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Amuzgo de Guerrero
Cuarta edicin
(versin electrnica)
Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Apartado postal 22067
14000 Tlalpan, D.F., Mxico
Tel. 5573-2024
2012
Las siguientes personas ayudaron en la creacin de los cuentos
para las lecciones: Porfirio Reyes Gmez, Rosa Reyna Valtierra y
Daro del Rosario Evaristo, quienes son originarios de
Xochistlahuaca, Guerrero y de habla amuzga. Las ilustraciones
fueron realizadas por varias personas incluyendo a algunas personas
de habla amuzga.
En la pasta de este libro aparece uno de los diseos de los
huipiles que tejen las mujeres de Xochistlahuaca del estado de
Guerrero. El diseo es conocido como ljeii cantuutsia
cantycwe que quiere decir dibujo de la tarntula y la araa.
Asesora lingstica
Marjorie J. Buck (Margarita Juanita Buck C.)
http://www.sil.org/mexico/amuzga/guerrero/L375-Abecedario1-amu.htm
Qu hace Tito?
Amuzgo de Guerrero (amu)
Propsito
Este libro es el primero de una serie de cuatro libros de
lectoescritura que fueron escritos con el propsito de facilitar a los
hablantes de amuzgo a aprender a leer. En los cuatro libros se ensean las
36 letras del amuzgo, tanto las que son iguales a las del espaol como las
que son distintas. Aparte de estos cuatro libros hay uno de
prelectoescritura y otro titulado Lecciones de lectura y escritura.
Este primer libro contiene 20 lecciones en las cuales se ensean 10
vocales, 10 consonantes y algunas agrupaciones de consonantes y de
vocales. En la pgina 95 se encuentra una lista de las letras que se ensean
en cada leccin.
De la pgina 83 a la 87 hay un glosario de las palabras que
contienen las lecciones de este libro. Las palabras estn escritas en
amuzgo con su significado en espaol. Al final del libro se muestran las
letras del amuzgo y del espaol.
i
Cmo ensear cada leccin
ii
Chiuu waa na mmo cwii cwii
leisiom na chuu tsomwaa
iii
Leisiom 1 Leisiomwaa mamona
a a o t
Tito
tata
Cata
tata Cata
Tito tata
Cata Tito
2
Cata Tito tata
Ca ta Ti to ta ta
ta to ta
ta to ta
ta to ta ta
ta to ta to
ta
Tito Cata
tata Tito
Cata tata
3
Cata ta a
Tito to o
tata ta a
Mata Cata.
Mata Tito.
ta to ta
ta to ta
Ca ta Ti to ta ta
Cata Tito tata
4
Cata Mata
Tito Cata
tata Tito
Mata tata
Mata Tito.
Mata Cata.
ta to ta
ta to ta
5
Leisiom 2 Leisiomwaa mamona
ma
Mata Tito.
Maquii Mata
Mata Maquii
6
Mata Maquii
Ma ta Ma quii
Ma Ma
Mata Cata.
Mata Tito.
7
Maquii Mata Tata
maquii mata tata
Ma Ma
ma ma
ma quii ma ta
maquii mata
Tata maquii Tito.
Tata maquii Cata.
8
a a a o
ta ta ta to
ma ta Ta Ta To
mata
Tata maquii Cata.
Mata Cata.
Maquii Tito tata.
Maquii Cata tata.
9
Leisiom 3 Leisiomwaa mamona
i u
tati
catuti
10
tati catuti ti
ta ti ca tu ti ti
ti ti ca ti
ti ti cati
Maquii Cata tata.
Maquii Tito catuti.
Tati maquii cati.
Tata maquii Cata.
Catuti maquii Tito.
11
ta ti
ta ti
Ma ta Ma ti
Mata Mati
Maquii Tito tata.
Mati maque tati.
12
a o u ta
ta to tu to
tu
13
Leisiom 4 Leisiomwaa mamona
s
caso tasa
casa casu
Mata casa.
14
tasa so Fo
ta sa sa so su sa su "s
sa sa so su sa sa
sa sa "s
Fo
so su sa "s
so su sa
ca so ca su ca sa
caso casu casa
15
ma ma
ma quii ma ta
ma quii yo ma ta yo
maquiiyo matayo
yo
ma quii yo
ma ta yo
Mata Tito.
Mati casa matayo.
Tito catuti maque.
Mati maque tasa.
Cata tati maque.
Mati cati maquiiyo tati.
16
a o u a
sa so su sa
ta to tu ta
Maquii casa cati.
Jee matayo na maquiiyo cati.
Jnda ntycwii leisiom 4.
17
Leisiom 5 Leisiomwaa mamona
c
Tico
Tito caso
Tico tasa
Cata casa
18
Tico
Ti co co ca cu ca
co co ca cu co
co cu
co co
ta co quii ta co que
tacoquii tacoque
19
ta ta
ta co quii ta co ta
ta co quii yo ta co ta yo
tacoquiiyo tacotayo
tacotayo tacoque
tacoquiiyo maque
Tacota Tico. Mati casa tacotayo.
Tacota Tico ee tasa maque.
20
Ma quii Ma que
Ta co quii Ta co que
Tacoquii Tacoque
Ma ta Tico co co ca cu
Ta co ta Tito to to ta tu
Tacota so sa su
Tacoquii Cata tati. Mati tacoque
tasa. Mati Tico tacoque tati.
Jnda ntycwii leisiom 5.
21
Leisiom 6 Leisiomwaa mamona
ia io iu
catiu tio
catiu tio
tio Tito
catuti cati
cati catiu
22
catiu
ca tiu u o a
tiu iu io ia Fon
tiu tiu tio tia "t"
tio tiu
tiu ma tiu
tia matiu
23
ti tiu cati
ti tiu catiu
ca ti ca tiu catuti
cati catiu
Maquii Tito catuti. Mati maque
catiu. Tacoque tata.
Jee mata Tito na maque catiu.
24
a o u
ta to tu
tia tio tiu
ma que ma quii yo
ta co que ta co quii yo
tacoque tacoquiiyo
Tacoquii Tito tasa ee catiu maque.
Mati caso tacoquiiyo tasa. Mati casu
tacoque tasa.
Jnda ntycwii leisiom 6.
25
Leisiom 7 Leisiomwaa mamona
om
cotom
cotom catiu
Tico cati
catuti cotom
26
cotom
co tom a o om
tom ta to tom F
tom sa so som "
ta sa som catiu
to so cotom casa
tom som tio tasa
Mama Cata cotom.
Mama Tito tio.
27
ma ta ma quii ma tiu
mata maquii matiu
Maquii Tico catiu. Mati maque
catuti.
Matiu Tico som. Mata Tito som na
matiu Tico.
Mama Cata cotom. Matiu Tito Cata
na mamaa cotom. Mati mata casa.
28
ta co quii tacoquii
ta co tiu tacotiu
ta co ta tacota
ta co ma tacoma
ta to tom som
ca co com com
sa so som tom
Matiu Tico caso ee maquiiyo tasa.
Mati casu maquiiyo tasa.
Jnda ntycwii leisiom 7.
29
Leisiom 8 Leisiomwaa mamona
oo ioo ioom
catoo
30
catoo
ca too oo ioo ioom
too too tioo tioom
oo
too tioo
tioo tioo e
tioom tioo e yo
tiooeyo
Tioo cotom. Mati tioo tio.
31
too tioo tioom tioom
too tioo tioom tioom
tioom mati
ma tioom matiu
matioom matioom
Jee matiu catoo caso. Mati Tico
matioom juuyo.
32
matayo tioo tioom
matiuyo tio tiom
tiooeyo to tom
juuyo
Matiu Tico caso. Mati matioom
casu. Mati matioom Cata.
Jnda ntycwii leisiom 8.
33
Leisiom 9 Leisiomwaa mamona
qu
34
seiquiaa
sei quiaa iaa ioo ioom
quiaa quiaa quioo quioom
iaa
35
sei quioo tioo e
sei quioo yo tioo e yo
seiquiooyo tiooeyo
36
tacoquii quioo quioom
tatiquii tioo tioom
Maquii Cata tasa. Seiquioom tasa na
maque. Mama Tito tasa na seiquioo
Cata. Tatiquii Cata tasa na seiquioom.
37
Leisiom 10 Leisiomwaa mamona
aa aa eii oom
seii casaa
Maquii Tico seii.
Seiquioo Cata seii na maque saa
maquiitoom juuna.
38
casaa
ca saa saa saa seii soom
saa saa saa seii soom
saa
39
Tico
Ti co co coom
co co coom
co sei co sei coom
seico seicoom
Maquii casaa tasa. Jee matioom na
maque juuna.
Tioo tasa na maquii casaa. Mati
tiooe casaa na maque tasa.
40
Fo
Mama Cata tati. Maquii Tito tati
na mama Cata. Saa seiquiaa catoo tati
na maquii Tito. Tacotiu Cata ee na
seiquiaa catoo tati.
41
Leisiom 11 Leisiomwaa mamona
ts
tatsa
tsom catsa
Seico Cata tsom.
Matso Tico nnom Tito:
Jee matiu catoo na seico Cata
tsom. Mati Cata matioom juuyo.
42
catsa
ca tsa tsa tsa tso tsom
tsa tsa tsa tso tsom
tsa
43
a a o om
tsa tsa tso tsom
sa sa so som
44
maquiitoom oom ioom
seicoom coom quioom
seiquioom toom tioom
matioom
Seico Cata tatsa. Mati seicoom tati.
Saa maquiitoom tati na seicoom.
Jnda ntycwii leisiom 11.
45
Leisiom 12 Leisiomwaa mamona
aa ia
Matsaae Tomaa.
46
matsaa
ma tsaa aa oom oo
tsaa tsaa tsoom tsoo
tsaa taa toom too
47
Tomaa maa mamaa
To maa maa mataa
maa ma maa matsaa
maa mamaa
Jee mata Cata. Mataa na mamaa
tata. Mati Tomaa mataa na mamaa
tatsa saa jee matsaa.
48
ioo iaa ia quia
quioo quiaa quia sei quia
seiquia
49
Leisiom 13 Leisiomwaa mamona
a ei eiie
oom oomm
tatsei
tasei tei
50
tatsei F
51
om oomm ei eiie
som soomm sei seiie
soomm seiie
soomm seiie
ca soomm ca tsei seiie
casoomm catseiseiie
52
som soomm toomm toomm Fo
Seisei Tito casoomm na maquiiyo
seii.
Matso Tomaa:
Mati catoo maquiiyo tasei.
Tito seiseiie caso. Mati seiseiie
catoo. Jo na jee matiu Tomaa.
53
Leisiom 14 Leisiomwaa mamona
n
nomta
Tinom
54
Tinom
F
Ti nom nom nei neiie "n
nom nom nei neiie
nom "n
F
nom nei "
nom nei
nom ta sei ca nei
nomta seicanei
55
som soomm noomm neii
tom toomm t ca noomm neii
nom noomm tcanoomm neiie
Jee matseicaneii Cata tatsa. Jo
na jee mataa som. Mati matsaa.
Jo na jee neii Tito jom. Jo na
tcanoomm seicoom tatsa.
56
sei ca nei sei coom
ma tsei ca nei ma tsei coom
matseicanei matseicoom
Maquii Tico tei. Jee neiie na
maque tei. Seisei Tinom Tico. Jo na
seiquioo Tinom tei na maquii Tico.
Tinom jee neiie na seiseiie Tico.
57
Leisiom 15 Leisiomwaa mamona
a o u ei
ia io iu
58
Sasu Fo
Sa su su so sei "s
su su so sei
su "s
F
so tsei sei "
t
ca so ca tsei sei
caso catseisei
59
catu
ca tu u o a tu
tu tu to ta to
tu su so sa ta
Seico Tomaa sei catu na
matseicanei. Jo na tatiquii Tinom sei
catuee. Saa Tomaa maquiitoom
juuna.
60
u o a tiu
iu io ia tio
tiu tio tia tia
61
Leisiom 16 Leisiomwaa mamona
o oo ioo ia iaa
tsoo
62
seicoya F
sei co ya co co ca co "
co co co ca co
co ca "
ca co co sei co to ya
ta to to seicotoya
63
ioo ioo iaa quioo quiaa
quioo quioo quiaa quioo quia
quioo quia
sei quioo ya ma quia ya
seiquiooya maquiaya
64
Matso Tomaa nnom Tito:
Catiu caso ee seiquiooyo Sasu.
Jo na tiu Tito casoomm. Seiseiie
juuyo.
Matso Sasu nnom Tomaa:
Seiquiooya nomta ee na seiquioo
caso ja. Jo na tioona naquii to na
matseico Tinom. Mati seiquiooya sei na
maquiaya. Saa maquiatoya juuna. Jo
na jee neii Tico ja na maquiatoya
seiee. Jo na mati ja seiquiooya tei
na maque.
Saa seitia Tomaa Sasu na
seiquioom tei na maquii Tico.
Jnda ntycwii leisiom 16.
65
Leisiom 17 Leisiomwaa mamona
o a om tc
cata
Mama Tomaa
cotoom Sasu.
66
cata F
ca ta ta to tu tom "
ta ta to tu tom
ta "
co tom tom
cotom tu
67
tco tco co tco
tco tco co tco
e tco tco sei co tco yo
seico tcoyo
68
F
co to cata "
co to catu
ca tsei co tco cotom
catseico tco cotom
69
Leisiom 18 Leisiomwaa mamona
y oo oo o
70
matseiya F
ma tsei ya ya yo yo ya ya "
ya ya yo yo yo yo "
ya ya yo yo yo yo "
yo yo
yo yo
ma tsei yo ca tsei yo
matseiyo catseiyo
71
yaa yoom yoo yoo
yaa yoom yoo ma tsei yoo
matseiyoo
72
ma tsei yo ya matseiyoya
ma tsei co ya matseicoya
73
Leisiom 19 Leisiomwaa mamona
tq tm ee ii i
74
maquii ii ee tquii
ma quii quii quee tquee
quii tquii tquee
75
iaa iaa iaa tquiaa
quiaa quiaa quiaa tquiaa
tquiaa tquiaa tquiaa tquiaa
76
mamaa Fo
77
Leisiom 20 Leisiomwaa mamona
j
caejo
78
caejo F
ca e jo jo ja jo jom ja "
jo jo ja jo jom ja
ja ja ja jo jom
jo ca ja ya yo yom
jo caja tsa tso tsom
Matso Toya:
Catseiya, u Meiye, caejomaa.
Ya matso Meiye.
Jnda seiya Meiye caejoee
seicaneii Toya sei juuyo. Jnda chii
tquiaa juuna na tquii Meiye.
Jo na jee neii Meiye ee na jee
ya tquee caejoee.
79
e ju jo je ju ju
ju jo je jo ma ju
je maju
80
Fo
81
Glosario
a
aa? ........................... (indica pregunta)
c
cajaa ......................... amarillo (persona o animal)
caja .......................... amarillo (cosa)
caejo ........................ conejo
caejoee ................... aquel conejo
caejomaa ................. ese conejo
casaa .......................... pjaro
casa ........................... sapo
caso ........................... caballo
casoo ......................... su caballo (de l o ella)
casu ........................... mula
Cata ........................... Cata, Catalina
cata .......................... cuco
cati ........................... gusano
catiu .......................... camarn
catiu [matiu] ............... chifla (t), chifle (usted)
catoo .......................... cotorra, loro
catsa .......................... mariposa
catseico [matseico] ......... quema (t), queme (usted)
83
catseisei [matseisei] .... pega (t), pegue (usted)
catseiya [matseiya] ...... pela (t), pele (usted)
catseiyo [matseiyo] ...... compn (t), componga (usted);
remienda (t), remiende (usted);
arregla (t), arregle (usted)
catu ....................... paloma
catuti ...................... quitupn (una clase de gusano)
chii ........................ entonces
cotom ...................... cotn, camisa
cotoom .................... su cotn, su camisa (de l)
cwico ...................... quemarse
cwiquiaa ................... tirarse, caerse, dispersarse (ms que uno)
cwiquioo .................. tirarse, caerse (slo una cosa)
cwiquiooe ................ tirarse, caerse (slo una persona o un animal)
cwitom .................... quebrarse, romperse
e
ee, ee na .................. porque
j
ja ........................... yo, me
jee ........................ muy
jnda ........................ ya (indica que una accin est terminada)
jnda, jnda na ............. despus de que
jnda chii .................. entonces
jo .......................... s
jo na ...................... por eso
jom ........................ l, ella; lo, la
joona ...................... ellos, ellas; los, las (cosas)
jooyo ...................... ellos, ellas; los, las (animales)
juuna ...................... l, ella, ello; lo, la (cosa)
juuyo ...................... l, ella; lo, la (animal)
(saltillo)
u .......................... t, te, usted; lo, la
84
m
maco ......................... poner, picar
majue ....................... saltar, brincar
mama ........................ lavar
mando ....................... cuidar, guardar, ver, fijarse
maequiaa .................... dar
maquiaya [maquii] .......... como, estoy comiendo
maquii ........................ comer
maquiina ..................... doler
maquiitoom [maquii] ....... come de todos modos, come a pesar de ...
maquiiyo [maquii] ......... el animal come
mata .......................... cantar
mati ........................... tambin
matiu ......................... chiflar
mato ......................... empezar
matsaae .................... estornudar
matseicaneii ................. asar
matseico ...................... quemar
matseiquiaa .................. tirar, dejar caer, dispersar (ms que uno)
matseiquioo .................. tirar, dejar caer (slo uno)
matseisei ..................... pegar
matseitia ..................... regaar
matseiya ...................... pelar
matseiyo ...................... componer, remendar, arreglar
matso ......................... decir
maxje ........................ (palabra que indica accin inevitable)
meii, meii na .............. aunque, aun
meisa ......................... mesa
Meiye ......................... Miguel
n
na ............................. que
naquii ........................ adentro, dentro
neii .......................... estar feliz
85
nnom (matsoom nnom) ..... le (a l, a ella) (le dice)
nomta ......................... escoba
equio ........................ con, y
q
qui ............................ diez
s
saa ............................ pero
Sasu .......................... Jos Jess
seicaneii [matseicaneii] ... as
seico [matseico] ............. quem
seii ............................ elote
sei ............................ carne
seiquiaa [matseiquiaa] ...... tir, dej caer, dispers (ms que uno)
seiquioo [matseiquioo] ..... tir, dej caer (slo uno)
seisei [matseisei] ........... peg
seitia [matseitia] ........... rega
seiya [matseiya] ............. pel
seiyo [matseiyo] ............. compuso, remend, arregl
som ........................... son, msica
t
tacoma [mama] ............ ya no lava
tacoquii [maquii] ............ ya no come
tacota [mata] ................ ya no canta
tacotiu [matiu] .............. ya no chifla
taneii [neii] ............... ya no est feliz
taticatseiyati [matseiya] .... ya no pel ms
tatiquii [maquii] ............ ya no comi
tasa ........................... pltano
tasei .......................... camote del monte
tata ............................ limn agrio
tati ............................ cacahuate
tatsa [tasa] .................. pltanos
tatsei [tasei] ............... camotes del monte
86
tco [cwico] ................ se quem
tco [maco] ............... puso, pic
tei ......................... paleta
tcamaaya [mama] ...... no lav
tcanoomm [mando] .... no cuid, no guard, no vio, no se fij
tcatseicoom [matseico] .. no quem
Tico ........................ Tico, Francisco
Tinom ...................... Tino, Florentino
tio .......................... fuste, montura de carga
tioo [cwiquioo] ........... se tir, se cay (slo una cosa)
tiooe [cwiquiooe] ...... se tir, se cay (slo una persona o un animal)
tiqui [maquii] ............ no comes, no come (usted)
tquii [maquii] ............ no comi
Tito ......................... Tito
tiu [matiu] ................ chifl
tma [mama] ............. lav
to .......................... basura
Tomaa ..................... Tomasa
tom [cwitom] ............. se quebr, se rompi
Toya ........................ Toya, Victoria
to [mato] ................ empez
tquiaa [cwiquiaa] ........ se tiraron, se cayeron, se dispersaron
tquiaa [maequiaa] ...... dio
tquiaaya [maquii] ........ com
tquii [maquii] ............ comi
tsa ......................... hilo
tsom ........................ papel, libro
tsoo ........................ tenate
tsoo ........................ su tenate (de ella)
y
ya .......................... bien, bueno
87
Ljeii omndaa
Las letras y combinaciones de letras del amuzgo
ljeii ncjo ljeii tsa ljo jndyuu oom na e ljo mamona
ljeii ljeiiee e omtsco
A a a ta cerro
A a a tsa persona
A a a ta fruta
B b be bioche mientras
C c ce casaa pjaro
E e e tye apretado
Ei ei ei tei fro
I i i qui diez
J j jota ja yo
88
ljeii ncjo ljeii tsa ljo jndyuu oom na e ljo mamona
ljeii ljeiiee e omtsco
Nd nd ene-de ndaatioo agua
O o o tso tierra
Om om om tsom papel
O o o ts mano
P p pe xapo jabn
Q q cu qui diez
T t te ta cerro
W w doble u, we dos
doble ve
X x equis xapo jabn
Y y i griega, ye ya bien
89
Los tipos de slabas
Las slabas en amuzgo son de dos tipos: balsticas y controladas. Las slabas
balsticas se escriben con una vocal sencilla y las slabas controladas con una vocal
doble. Las slabas balsticas son cortas y vigorosas. Las slabas controladas son ms
largas y suaves.
Los tonos
Cada slaba de las palabras amuzgas se pronuncia con un tono. Hay tres tonos:
tono alto, tono medio y tono bajo; adems hay deslices donde se pasa de un tono a
otro en una sola slaba. Tambin hay diferencias entre los tonos en slabas
controladas y balsticas.
A veces, entre las palabras que se escriben igual, la nica diferencia es el tono;
sin embargo, generalmente no es indispensable representar los tonos en la escritura,
ya que por lo general, por la funcin gramatical o por el sentido de lo que se est
hablando, no se confunden.
90
El acento circunflejo
Se usa un acento circunflejo para diferenciar entre algunos pronombres, sufijos y
prefijos que se escriben igual, pero que tienen diferencia de tono.
91
Alfabeto omtsco
Alfabeto espaol
letras de letras en nombres de letras de letras en nombres de
imprenta cursiva las letras imprenta cursiva las letras
A a a ee
B b be O o o
C c ce P p pe
D d de Q q cu
E e e R r ere
F f efe S s ese
G g ge T t te
H h hache U u u
I i i V v ve, uve
J j jota W w doble u,
doble ve
K k ka X x equis
L l ele Y y i griega, ye
M m eme Z z zeta
N n ene
93
Ljeii na mamo cwii cwii leisiom
Las letras que se ensean en cada leccin
Leccin
1 a a o t
2 ma
3 i u
4 s
5 c
6 ia io iu
7 om
8 oo ioo ioom
9 qu
10 aa aa eii oom
11 ts
12 aa ia
14 n
15 a o u ei ia io iu
16 o oo ioo ia iaa
17 o a om tc
18 y oo ooo
19 tq tm ee ii i
20 j
95